Π Ε Ρ ΙΛ Η Ψ Η Θα έ ρθε ιτ ώρα κανε ί ςε κνέ ου σεαυτ ότ ον τ όπο από τ ο νε ρό.Τ αξ ι δε ύε ικαι προε τ οι μάζ ε τ αι .Φτ άνοντ ας,τ ολι μάνισηματ οδοτ ε ίτ ηναρχ ήμι αςπορε ί αςπου πρόκε ι τ αι ναακολουθήσε ι .Επι σκέ πτ ε τ αι τ οσπήλαι ο,συναντ άτ οόραμακαι τ ην πηγήτ ηςε νσυνε χ ε ί αδημι ουργί ας.Στ ο μ ο υ σ ε ίοτ οσπήλαι οβρί σκε ιτ η στ έ γη τ ου, αναβι ώνε τ αι και δι απραγματ έ υε τ αι τ η γωνί α και τ ον τ οί χ ο. Δημι ουργε ί τ αι έ τ σι έ ναε λαφρύστ ηνόψημουσε ί οκαι μι αβαρι άυπόγε ι αχ ωρι κή συνθήκη. Ανε βαί νοντ ας μπαί νε ιστ ον αμπε λώνα συναντ ά τ ι ς πρώτ ε ς φτ άνε ι στ ο ο ιν ο π ο είο. Εκε ί όπουλαμβάνε ι χ ώρα δε ξ αμε νέ ςστ άσε ι ςκαι ηπράξ η,όπουτ ο στ αφύλιγί νε τ αικρασί,καιε κε ίόπουο ξ ε ν ώ ν α ς φι λοξ ε νε ίτ ους ε πι σκέ πτ ε ςτ ου μοναστ ηρι ού μέ σα στ ο φως,ως με σόγε ι ους κατ οί κους.Όπουτ οτ ρί πτ υχ οτ ουκρασι ούε δράζ ε τ αι πάνω στ ι ςμε σόγε ι ε ςκλί νε ς μετ αμε γάλαανοί γματ απροςτ ονορί ζ οντ ακαιτ ονήλι ο.Ανε βαί νοντ αςακόμη συναντ άτ ε λι κάτ ο μ ο ν α σ τή ρ ι.Συναντ άτ ησι γή.Εκε ίμπορε ίναμε ί νε ι μόνος.Δημι ουργήθηκεέ τ σιέ να μοναστ ι κό συγκρότ ημα πουδι αστ αυρώνε ιτ η χ αράδρακαι στ ολί ζ ε ι τ οβράχ οκρύβωντ αςε κε ί τ ονι ε ρότ ουχ ώρο.Έναςπύργος στ ρέ φε τ αι προςτ ονουρανόκαι νοηματ οδοτ ε ί τ οστ αυροδρόμι τ ηςε ι σόδου.Ένα ανθρώπωνησυχ αστ ήρι οπουπροσπαθε ί ναυμνήσε ι τ οχ ωρι κόκυνι σμόκαι να φι λοξ ε νήσε ι τ ονάνθρωπομέ σατ ου.
A
B
S
T
R
A
C
T
S omeone wi l lnow r evi s i tt hi spl ace comi ng f r om t he wat er .He t r avel sand pr epar eshi ms el f .Ar r i vi ng,t hepor ti st hes t ar tofar out et hati saboutt obegi n. Hevi s i t st hecave,meet st her et hevi s i onandt hes our ceofwhati st ocome.At t hemus eum,t hecavef i ndsi t sr oof ,i ti sr evi vedandnegot i at est hecor nerand t hewal l .T her ef or eamus eum i scr eat edwi t hal i ghtappear ence,andaheavy under gr ounds pat i al condi t i on.Asheas cends ,heent er st hevi neyar d,meet i ng t hef i r s tt anks poi nt sofr es t ,andr eachest hewi ner y.Wher et hegr apet ur nsi nt o wi ne,and wher et he gues t r oomsi swel comi ng i t svi s i t or si nt ot he l i ght ,l i ke medi t er r anean ci t i z ens . Wher e t he t r i pt ych of wi ne i s bas ed on t he medi t er r aneanr oomswi t hbi ggl as sf acadest owar dst hehor i z onandt hes un. As cendi ngevenmor e,hemeet st hemonas t er y.Hemeet st hes i l ence.T her ehe cannow beal one.T her e,i scr eat edamonas t i cuni tt hatcr os s est hecanyon and decor at est he r ock,hi di ng i nt her ei t ss acr ed pl ace.A t owerpoi nt sup t owar dst he s ky,cr eat i ng an ent r ance.T hi smonas t er yi sa qui t e pl ace f or humanst hatt r i est ohonort hes pat i al cyni s m andt ohos tmani ns i dei t .
2
τμήμα: αρχιτεκτόνων μηχανικών, πανεπιστήμιο Πατρών ακαδ. έτος: 2017-18 θέμα: διπλωματική εργασία τίτλος: Βαράσοβα: για την ασκητική του τόπου. επιβλέπων: Σπανομαρίδης Αθανάσιος
φοιτητής: Μπεσίνης Πάρις
3
4
Βαράσοβα : για την ασκητικη του τόπου. Ενας τόπος που καθημερινά είναι εκεί, για το δημόσιο και αστικό τοπίο της Πάτρας, χωρίς όμως να μπορεί να σημάνει το ποιόν του. Χωρίς να έχει αποκαλύψει το Χαιντεγκερικό dasein του.
5
Ένας τόπος, στη χαραδρωειδή αγκαλιά του οποίου, χτυπάει η καρδιά μιας βραχώδους μήτρας με ιστορία και πνευματική υπόσταση αιώνων. Για αυτή τη μήτρα, για το σπήλαιο του Αγίου Νικολάου θα πει η κ.Ανθή Παπαθανασίου: «Εκεί, στο δρόμο της ιερότητας, ανάμεσα από τους βράχους και τη θάλασσα, σ’ ένα σχέδιο ναού καμωμένο με ελάχιστες γραμμές, έπρεπε να αναγνωρίσουμε την αρχή μας.»
6
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Όπως τους πρέπει. Η ορεινή κορυφογραμμή Βαράσοβας, Παλιοβούνας με το μικρό λόφο Μαυροβούνι ανάμεσα τους πάντα χαρακτήριζε και συνδέονταν άρρεικτα με την πόλη της Πάτρας καθιστώντας γνώριμη την οπτική συνύπαρξη Αχαίας και Αιτωλοακαρνανίας. Μια κορυφογραμμή που έμελλε να γίνει ορόσημο όχι μόνο για την πόλη αλλά και για τα μάτια πολλών επισκεπτών της, μεταξύ των οποίων και ο πατέρας της μοντέρνας αρχιτεκτονικής Le Corbusier ο όποιος το 1910, πλέοντας εν μέσω του Κορινθιακού θα αποφάσισει να απαθανατίσει αυτους τους δύο εν αρονία γίγαντες.
8
Το ίδιο αποφασίζω να κάνω και γω. Στέκομαι μακροσκοπικά, στο μώλο του αγίου Νικολάου και μουντζουρώνω χαρτιά, προσπαθώντας να εστιάσω τη ματιά μου στον τόπο που την ενδιαφέρει. Στη Βαράσοβα.
10
Στο ευρύ κοινό η Βαράσοβα είναι γνωστή για δύο κυρίως λόγους. Τις ορειβατικές τις πίστες που όλο και πληθαίνουν , και το σπήλαιο του Αγ νικολάου. Το τελευταίο επισκέπτεται πλήθος κόσμου μόλις μια φορά το χρόνο, το πρώτο Σάββατο του Ιουλίου. Ψαράδες μεταφέρουν τον κόσμο από την Κάτω Βασιλική στην παραλία της Βαράσοβας. Από εκεί ξεκινά μια αναβατική πορεία 10 λεπτών. Στο ναό του σπηλαίου τελείται λειτουργία και αρτοκλασία ενώ η επίσκεψη ολοκληρώνεταιο με τη βασική ξενάγηση. Μια τέτοια ετήσια διαδικασία χάσκει θεωρώ της πραγματικής πνευματικής αξίας που υποθάλπτει η Βαράσοβα. Για το λόγο αυτό και δανειζόμενος εν μέρη το τρίπτυχο ανάλυσης που είχε επιλέξει και ο κ. Παλιούρας μιλώντας για το βουνό, την προσεγγίζω ως ένα τριπλό κέντρο ενδιαφέροντος.
12
Κέντρο πολιτισμού. Η γεωγραφική θέση της κατέστησε τη Βαράσοβα ως ένα διεθνές πέρασμα, ένα θαλάσσιο δρόμο σύνδεσης Ανατολής και Δύσης. Μοναχοί, λόγιοι, συγγραφείς, έμποροι, στρατιωτικοί, απλοί πολίτες ξεκινούσαν από τον Πόντο , την Καππαδοκία, την Τραπεζούντα, τη Σαμψούντα, την Κωνσταντινούπολη, κατέβαιναν στη Θεσσαλονίκη, την Κόρινθο, περνούσαν τον Κορινθιακό και τον Πατραικό κόλπο και αγκυροβολούσαν στη σκαλα Μαυρομάτη της Βαράσοβας. Από κει τραβούσαν για Καλαβρία, νότια Ιταλία και Σικελία. Και αντίστροφα. Ο πολιτισμός Ανατολής και Δύσης έπιανε σκάλα στη Βαράσοβα.
14
15
Κέντρο ιστορίας. Ιδιαίτερα της ελληνικιστικής και κλασσικής περιόδου. Ολόκληρο το βουνό είναι ένας θησαυρός από ασκηταριά, μοναστηρια και εκκλησίες, που θα βαφτίσουν δικαιολογημένα τη Βαράσοβα ως το Άγιο όρος της Αιτωλίας. Σημαντικότερα δείγματα αποτελούν η παλαιοχριστιανική Βασιλική στον λόφο της Αγίας Τριάδος, ο ναός του Αγίου Δημητρίου, η Παναξιώτισσα και φυσικά το φρουριακό μοναστηρί του Αγίου Νικολάου στους πρόποδες του βουνού που θα αποτελέσει την απαρχή αυτής της εργασίας.
16
17
Τέλος, κέντρο παιδείας. Η ανασκαφή στο σπήλαιο του Αγ Νικολαόυ θα φέρει στο φως μαρμάρινα θωράκια, μαλτεζόπλακες και γυάλινα ή χρωματιστά σκεύη, ευρήματα που φανερώνουν δύναμη οικονομική, καλλιτεχνική διάθεση και υψηλό παιδευτικό επίπεδο. Το τελευταίο έρχεται να επιβεβαιώσει και ένα ακόμη σημαντικό εύρημα στον Αγιο Νικόλαο τον Κρεμαστο. Ένας χειρόγραφος χριστιανικός κώδικας της Οξφόρδης του 1172 μαρτυρά την ύπαρξη βιβλιοθηκών ακόμα και βιβλιογραφικών εργαστηρίων.
18
19
Μια τέταρτη διαπίστωση αφορά τη σχέση του βουνού με τη γειτόνισσα πόλη του. Η γραμμική προέκταση των σκαλιών , της εκκλησίας, της οδού, του μώλου του Αγ Νικολάου έρχεται να ‘χτυπήσει’ στην πλάτη του ομώνυμου σπηλαίου. Θα δημιουργήθεί έτσι μια γραμμή που ενώνει νοητά ή και νοητικά δυο στεριές.
20
21
Ας έρθουμε όμως και άλλο κοντά. Ας μάθουμε και άλλα για τον τόπο μας. Το Βαράσοβα προέρχεται είτε από το βασιλιά Βάρα που ζούσε στην περιοχή, ή είναι σλάβικης καταγωγής όνομα που σημαίνει ο τόπος του χαλκού, ή ο τόπος που το βαράει ο αέρας. Άλλες ονομασίες που έχουν δοθεί είναι Τρίκορφη από το χαρακτηριστικό προφίλ της , Άγιο Όρος της Αιτωλίας, και Χαλκίς.
22
23
Το τελευταίο οφείλεται στα ερείπια της περιτειχισμένης Ομηρικής πόλης Χαλκίας, που σώζονται δυτικά του χωριού της Κάτω Βασιλικής. Η κάτω Βασιλική αποτελεί το πρώτο σημείο πολιτισού ανατολικά της Βαράσοβας, νε το Κρυονέρι να δίνει το αντίστοιχο δυτικό πολιτισμικό στίγμα. Τα οδικά δίκτυα των δύο χωριών σταματούν εκατέρωθεν του βουνού με αποτέλεσμα η πρόσβαση σε αυτό να γίνεται αποκλειστικά δια της θαλάσσης, η μέσω χαρτογραφημένης πλεόν ορειβατικής κατάβασης από τη βόρεια κορυφή του. Εκεί εντοπίζεται και πηγή νέρου η ροή του οποίου γίνεται εμφανής πάνω στη χωμάτινη χαράδρα και μέχρι την παραλία.
24
25
Από γεωλογικής άποψης στη Βαράσοβα παρατηρείται ποκίλη και σπάνια χλωρίδα που σε συνδυασό ε την πανίδα της περιοχής εντάσσουν στη λίστα του Natura 2000. Από τη λίστα των διαφόρων φυτών ξεχωρίζουμε το φασκόμηλο, την κάπαρη, και τον άγριο δύοσμο ως τα τρία βρώσιμα καθώς και το αμπέλι που σύμφωνα με τα δαχτυλίδια βαρελιών που βρέθηκαν στο σπήλαιο, καλλιεργούνταν από τους μοναχούς στην καλά προσανατολισμένη χαράδρα. Οι στρωματογραφικές τομές που έχουν γίνει στη Βαράσοβα απο τους Dercourt και Fleury το 1980 υποδεικνύουν ηφαιστηογενοί ανθρακικά ιζήματα, που καθιστούν το έδαφος γόνιμο για την εν λόγω αμπελοκαλλιέργεια.
26
27
Πριν ξεκινήσει η αρχαιολογική έρευνα του σπηλαίου, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Μίρκα Παλιούρα, που απλόχερα μου έδωσε πρόσβαση στο αρχείο του πατέρα της, αλλά και τον κύριο Χρήστο Κατσιμπίνη για την πρόσβαση στο δικό του προσωπικό αρχείο. Η ανακάλυψη του σπηλαίου έγινε το 1990. Στην πρώτη φωτογραφία που τραβήχτηκε από το χώρο απεικονίζονται ο αρχαιολόγος κ. Παλιούρας και ο αρχιτέκτονας κ. Παπακωνσταντίνου. Από την επίσκεψη αυτή προκύπτουν τα πρώτα φίλμ καθώς και τα πρώτα εμπειρικά σκίτσα αποτύπωσης και κατανόησης.
28
29
Στην αντίστοιχη φωτογραφία του 1991 απεικονίζεται όλη η ανασκαφική ομάδα να αποβαίνει στην παραλία της Βαράσοβας προς αρχήν μιας ανασκαφής που διαρκεί μέχρι το 2000. Από αυτή προκύπτουν τα επίσημα σχέδια αποτύπωσης όλου του Μοναστηριακού συγκροτήατος καθώς και φωτογραφίες από ένα πλήθος ευρημάτων, από δοχεία και σκεύη χρωματιστά και γυάλινα μέχρι χαρακτικά ανθρώπινων μορφών, εικόνες και σκελετοί που χρονολογήθηκαν από το 16ο αιώνα.
30
31
Μετά και την προσωπική μου επίσκεψη στο χώρο , συνέδεσα πολύ έντονα το μοναστήρι και τον ασκητικό του βίο, με την Ασκητική του Καζαντζάκη και τα πέντε στάδια προς την προσωπική θέωση. Την προετοιμασία, το όραμα , την πορεία, την πράξη, τη σιγή.
32
33
Συγκρατώ επίσης τη συνθετική λογική του μοναστηριού όπως εκφράζεται από το τριπτυχο πύργος, τείχος, σπηλιά, καθώς και την πολυπρογραμματικότητα του, μιλάμε για ένα συγκρότημα που εκτός των άλλων διέθετε κοιμητήριο, δεξαενή συλλογής νερού, μαγειρείο καθώς και το σημαντικότερο έυρημα όλων, την εγκλέιστρα.
34
35
Η εγκλείστρα είναι η μοναδική που έχει βρεθεί στον ελλαδικό χώρο με υπόλοιπες να εντοπίζονται μόνο σε Κύπρο και Παλαιστίνη. Πρόκειται επι της ουσίας για υπερκείμενο σπήλαιο μέσα στην εσοχή του ήδη υπάρχοντος σε ύψος 10 μέτρων. Αφορά σε ένα χώρο εγκλεισμού το μοναχού για περαιτέρω άσκηση διάβασμα και πνευματική ανέλιξη. Ο μοναχός θα έμενε εκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα προσβαίνοντας από σύστημα παταριών και τρεφόμενος σποραδικά μέσω τροχαλιών. Θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει βιβλιογραφικά το χωρικό αντίστροφο της εγκλείστρας στο υπόγειο του Ντοστογιέφσκι.
36
37
Απόσταγμα της επι τόπιας έρευνας είναι τα τέσσερα αυτά γραμμικά σχέδια που αποτυπώνουν τη χωρική εμπείρια σε κάθε ένα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Βόρεια η χαράδρα, η ανάβαση, και η κορύφωση της πορείας της. Ανατολικά το σπήλαιο. Ατοφιο . Με χωμάτινες χαράξεις να σε οδηγουν. Νότια ο ορίζοντας. Ο κύκλος του ηλίου συμπληρώνει αυτόν της χαράδρας. Η μεσόγειος. Δυτικά η απότομη κατεβασιά του βράχου. Εκεί όπου θα βρεθεί το υπόγειο.
38
Με αυτά στο μυαλό συντάσσεται το πρώτο σκίτσο του νέου τόπου. Ένα μικρό λιμάνι υποδέχεται. Ένα ελαφρύ μουσείο συμπληρώνει και στεγάζει την εμπειρία του σπηλαίου. Ένα οινοποιείο εν μέσω αμπελώνα θυμίζει. Και ενα μοναστήρι αναβιώνει.
40
Παρότι η ονομασία του τελευταίου αποδείχθηκε πως δεν προέρχεται ούτε σχετίζεται με την πόλη των Πατρών, μια ευχάριστη εικασία γίνεται τελικά τρόπος μελέτης. Από τη μία μεριά οι ορεινοί γίγαντες. Από την άλλη, οι αντίστοιχοι αστικοί. Μια γραμμή φαίνεται να τους ενώνει διαχρονικά. Ανά τα χρόνια η Βαράσοβα δείχνει να συνεισφέρει οπτικά στο δημόσιο χώρο της Πάτρας. Να τον χαρακτηρίζει. Καιρός τώρα η πόλη να ανταποδώσει αυτή τη χρόνια χάρη, δωρίζοντάς στη Βαράσοβα το γνώμονα της δημιουργίας της. Δωρίζοντάς της τον κάνναβο, και άρα το ρυθμό και την κλίμακα.
42
Στο πλαστικό ανάγλυφο της Βράσοβας θα στρωθεί έτσι ο ορθοκανονικός κάνναβος της Πάτρας ο οποίος ξεκινώντας από τετράγωνα 45μ θα δημιουργήσει έναν τόπο σε μέτρα ανθρώπινα. Εν συνεχεία σηματοδοτούνται τα σημεία παρέμβασης και ενδιαφέροντος, και σχηματοποιείται η πορέια που θα τα συνδέει. Πρόκειται για μια διαδρομή κατα βάση ανηφορική, που ακολουθεί τις χαράξεις του καννάβου οδηγού και παρεκλίνει από αυτόν μόνο ώστε να ακολουθήσει προσωρινά αυτούσιο το σωζόμενο βυζαντινό δρομίσκο βορειοδυτικά του σπηλαίου. Τοποθετούνται κομβικά και οι δεξαμενές νερού που τροφοδοτούνται από την καθοδηγούμενη πλέον ροή του, και με τη σειρά τους τροφοδοτούν τον αμπελώνα. Τέλος , και κάνοντας εμφανή και τα εργαλεία αναλογιών με αυτά της κλίμακας τοποθετούνται οι συνθέσεις κατά κανόνα.
44
Κανείς έρχεται σε αυτό τον τόπο από το νερό. Ταξιδεύει και προετοιμάζεται. Φτάνοντας, το λιμάνι σηματοδοτεί την αρχή μιας πορείας που πρόκειται να ακολουθήσει. Επισκέπτεται το σπήλαιο, συναντά το όραμα και την πηγή της εν συνεχεία δημιουργίας. Στο μουσείο το σπήλαιο βρίσκει τη στέγη του, αναβιώνεται και διαπραγματέυεται τη γωνία και τον τοίχο. Ανεβαίνοντας μπαίνει στον αμπελώνα συναντά τις πρώτες δεξαμενές στάσεις και φτάνει στο οινοποείο. Εκεί όπου λαμβάνει χώρα η πράξη, όπου το σταφύλι γίνεται κρασί , και εκεί όπου ο ξενώνας φιλοξενεί τους επισκέπτες του μοναστηριού μέσα στο φως, ως μεσόγειους κατοίκους. Ανεβαίνοντας ακόμη συναντά τελικά το μοναστήρι. Συναντά τη σιγή. Εκεί μπορεί να μείνει μόνος. Εκείνος και η σιωπή του.
46
47
48
49
το μουσείο η γωνία
Μια μικρογραφία οικείου τόπου, μια τόσο απλή μα και ιδιαίτερη συνθήκη χώρου που μας κάνει να νιώθουμε ασφαλής. Στο σημείο αρχής των τριών διαστάσεων βρίσκουμε την αρχή της ύπαρξης μας. Τοποθετούμε τον εαυτό μας και κουρνιάζουμε, πασχίζουμε να φτάσουμε στην αρχή του χώρου. Από τη γωνία αρχίζει ο άνθρωπος, από την κοιλότητα της μήτρας, από τη γωνία ξεκινά και η αρχιτεκτονική που τον περιβάλλει, από τον τοίχο.
50
Θα αναρωτηθεί ο Κωνσταντινίδης : " Γιατί το κτίριο- μουσείο να μη σταθεί σαν ένα απλό υπόστεγο, ανάλαφρο σε κατασκευή, λιτό, απλό και χωρίς αξιώσεις μεγάλης κτιριακής μορφής και ίσως γι’ αυτό το λόγο και εξαιρετικά ωραίο; [...] Και γιατί αισθάνομαι! , δε θα μπορούσε το νέο αυτό υπόστεγο μουσείο να βρει ένα τόπο κοντά (πολύ κοντά) με τ’ άλλα αμετακίνητα ευρήματα, ώστε να πλαισιώνει όλον τον χώρο σαν ένα σχεδόν αυτονόητο και φυσικό τεχνητό στοιχείο.»
52
Πρόκειται για ένα λεπτο ραδινό στέγαστρο κάτω από το οποίο θα σωθούν ευρήματα τα οποία σημερα είναι κλεισμένα πίσω από πόρτες. Θα επιστρέψουν στον τόπο τους. Σκέφτομαι την υπόγεια εγκλέιστρα και τον ύμνο στο βράχο. Δημιουργείται έτσι ένα ελαφρύ στην όψη μουσείο και μια βαριά υπόγεια χωρική συνθήκη.
54
Τοποθετείται κομβικά απέναντι από το σπήλαιο στο οποίο απευθύνεται. Ισόγεια την είσοδο νοηματοδοτουν οι δύο τοίχοι και το υγρό στοιχείο. Το στέγαστρο υπερκαλύπτει τόσο κλειστούς όσο και ημίκλειστούς χώρους ενώ μια αυλή διαμπερώς του μουσείου δίνει την υπαίθρια εμπειρία ολοκληρώνοντας έτσι ένα τρίπτυχο δυνατοτήτων σε επίπεδο μουσειακής έκθεσης. Η υπόγεια επιλογή θα οδηγήσει σε μια πορεία με ακρίβεια διαστασιολογημένη σύμφωνα με το χωρικό αντίστροφο μιας εγκλείστρας. Όπου από τη μία γίνεται η πρόσβαση και από την άλλη η τροφοδότηση με το στοιχείο της ζωής. Το νερό εδώ ολοκληρώνει την πορεία του γεμίζει για τελευταία φορά τη δεξαμενή του μουσείου πριν υπερχειλίσει φυσικά στον Πατραικό.
56
Ο καθεαυτός μουσειακός χώρος συντίθεται από γραμμικούς τοίχους και κολώνες. Τα απολύτως απαραίτητα δηλαδή στοιχεία στήριξης και ταυτόχρονης λειτουργικής διάρθρωσης. Ένα τετράγωνο ανεξάρτητο γυάλινο περίβλημα προστίθεται μόνο για την απαραίτητη προστασία των εκθεμάτων.
58
Ο επισκέπτης κατεβαίνει από μια σκάλα πλάτους 2 μέτρων μέσα στο βράχο, μέχρι το βάθος των 10 μέτρων. Εκεί το φώς θα τον οδηγήσει τελικά σε ενα δωμάτιο 5 επί 5 μέτρα
60
Μέσα του ο περιηγητής θα μονάσει προσωρινά με μόνη συντροφιά το βράχο και το λίγο φώς. Μπροστά του το νερό θα τον κρατήσει στη ζωή κρατώντας τον όμως και μακριά από την ιερότητα του βράχου. Και όπως το νερό έτσι και εκείνος τελικά θα αναχωρήσει.
62
66
67
το οινοποιείο το φως
Φως λευκό εως κόκκινο, μαλακό ή σκληρό, άτονο ή έντονο, για μια στιγμή ακίνητο, αέναα σε κίνηση. Σαν μια διαρκής παρουσία μέσα σε έναν άδειο χώρο που δεν είναι ποτέ άδειος. Και ο αρχιτέκτονας. Τρυπά τον τοίχο της επιστήμης του έτσι ώστε να εκμεταλλευτεί αυτό το άπλετο εργαλείο. Ένα άνοιγμα ψηλά η στο πλάι, μεγάλο η μικρό, σχισμή ή παράθυρο, ένα η περισσότερα. Κάθε συνδυασμός και μια ιστορία προσωπική αλλά πανανθρώπινη.
68
Ο Le Corbusier μετά την επίσκεψή του στην Ελλάδα θα γράψει για ακραίες φωτεινές ή σκοτεινές δυνάμεις της μοίρας, που δρουν με τη βαρύτητα τους σε ανθρώπους εγκατεστημενους στις εσοχές των ξεκάθαρων κατατομών των βουνών και της θάλασσας. Το σπίτι που στεγάζει τόσο έντονες αντιδράσεις είναι από τη φύση του απαλλαγμένο από πλουμίδια ή μπιχλιμίδια, αδιανόητα άλλωστε εδώ. Ο άνθρωπος τρέφεται με ελιές, ψωμί και μέλι, ντύνεται με άσπρα μάλλινα. Μένει απλός και δραστήριος στα χέρια και στην καρδιά του.
70
Το οινοποιείο και ο ξενώνας. Δραστηριότητα στα χέρια και την καρδιά. Πρόκειται για ένα συγκρότημα μέσα στα σταφύλια και μέσα στο βράχο. Όπου το τρίπτυχο του κρασιού εδράζεται πάνω στις μεσόγειες κλίνες με τα μεγάλα ανοίγματα προς τον ορίζοντα και τον ήλιο.
72
Κάθε ένα από τα τετράγωνα που συνθέτουν το οινοποιείο στεγάζει δυώροφα και από μία φάση της ζωής του κρασιού. Τη ζύμωση- διήθηση , την αποθήκευση-παλάιωση , και εμφιάλωση-κατανάλωση. Εκατέρωθεν υπάρχουν προσβάσεις για τους περιηγητές αλλά και μαζικά για εργατές περισυλλέκτες. Το οινοποιείο εδράζεται επί του ξενώνα και αυτός χωροθετείται σύμφωνα με τις προβολές του. Αποτελείται έτσι από τρεις εστίες ύπνου κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει τέσσερα δωμάτια χωρητικότητας πέντε ατόμων. Ανα δύο τα δωμάτια μοιράζονται ένα μικρό χώρο κουζίνας. Πρόκειται συνολικά για ένα ξενώνα 60 ατόμων. Στους υπολειπόμενους χώρους που προβάλονται, χωνέυονται ο χώρος εστίασης με το μαγειρείο καθώς και ένας μικρός χώρος προσευχής.
74
Κομβικά στον αμπελώνα τοποθετούνται δεξαμενές συλλογής βρόχινου νερού από το βασικό κανάλι αλλά και απευθείας, οι οποίες εξυπηρετούν ως σημεία στάσης και αποθήκευσης για τον περιηγητή αλλά και τον εργάτη.
76
Το κτίσμα όπου πραγματοποιείται η ζύμωση χαρακτηρίζεται από τις ανακλαστικές επιφάνειες των ανοξείδωτων δεξαμενών. Ταξινομούνται περιμετρικά και προσβαίνονται από κομβικά τοποθετημένα πατάρια εξυπηρέτησης. Εδώ το φως επιτρέπεται στο βαθμό που εξυπηρετεί στη λειτουργική εργασία γύρω από τις δεξαμενές.
78
Στο δέυτερο κτίσμα το κρασί αποθηκέυεται. Το επαναληπτικό μοτίβο των βαρελιών δίνει στο χώρο χαρακτήρα. Στοιβάζονται σε δυο συνδεδεμένες δίπατες βασικές νησίδες για να προσβαίνονται όλα με την ίδια ευκολία. Μυρίζει ξύλο και κρασί. Το φως εδώ δεν επιτρέπεται παρά σε μικρό βαθμό. Το ημίφως εξυπηρετεί στη διαμόρφωση περιβαλλοντικών συνθηκών κατάλληλων για την καλύτερη παλαίωση.
80
Τελικά, το κτίσμα της εμφιάλωσης και κατανάλωσης. Τα μπουκάλια κρασιού ντύνουν επαναλαμβανόμενα τους τοίχους. Ο χώρος συντίθεται από κλειστούς εργαστηριακούς χώρους και χώρους εστίασης μονού ή διπλού ύψους. Εδώ το φως επιτρέπεται άπλετο. Μια διονυσιακή συνθήκη στο μπλέ και στην πέτρα.
82
Στο δωμάτιο τα κρεβάτια ρυθμικά και επάλληλα οδηγούν προς την οπτική εκτόνωση στο μπαλκόνι και το κάδρο του ορίζοντα. Όλα εδώ είναι εμφανή. Το δωμάτιο γεμίζει φως και η θάλασσα δίνεται προς ενατένιση είτε μέσα είτε έξω από αυτό. Οι φιλοξενούμενοι ζουν μοιραζόμενοι ένα κομμάτι μεσογείου.
84
Κοινός τόπος για όλους αυτός ο χώρος περισυλλογής και προσευχής. Ένας περίκλειστος χώρος απομόνωσης αρχικά, ακολουθείται ύστερα από στασίδια εν σειρά να τείνουν προς το φως. Το μόνο φως του δωματίου που ξεφεύγει μέσα από μια χαραμάδα στην πλάτη της τράπεζας.
86
90
91
το μοναστήρι η σιωπή
Τι εκφραστικό μέσο η σιωπή! Ένας ακόμη μεσολαβητής, υποκινητής της φαντασίας. Να φτιάχνεις για τον άνθρωπο έναν μηχανισμό ονείρου και ο άνθρωπος να ονειρευτεί μέσα του. Τι τύχη για έναν αρχιτέκτονα. Να πληρεί τους τοίχους του με σιωπή για τον άνθρωπο να ησυχάσει. Μπορώ τώρα να σιωπήσω μαζί με το χώρο. Υπερακούω. Ήχους που ποτέ πριν δε γνώριζα. Τον ήχο που κάνει το φως όταν πέφτει στον τοίχο.Ακούω την ανάσα μου, τους παλμούς μου. Μα ακόμα και αυτά θέλω να τα σταματήσω για να ακούω καλύτερα. Υπερακούω.
92
Ο Juhani Palasmaa θα πει πως «η πιο απαραίτητη ακουστική εμπειρία που δημιουργείται από την αρχιτεκτονική είναι η ηρεμία. Η αρχιτεκτονική παρουσιάζει το δράμα της κατασκευής σιωπηρό μέσα στην ύλη το χώρο και το φως. Τελικά, η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της απολιθωμένης σιωπής. Μια δυνατή αρχιτεκτονική εμπειρία ησυχάζει όλους τους εξωτερικούς θορύβους, επικεντρώνει την προσοχή μας στην ίδια μας την ύπαρξη, και όπως με κάθε τέχνη, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τη θεμελιώδη μοναξιά μας.»
94
Η συνθετική λογική που παρατηρήθηκε στο μοναστήρι του αγιου νικολάου θα αποτυπωθεί στιγμιοτυπικά και στο νέο μοναστήρι. Ένας πύργος , ένας τοίχος και μια σπηλιά θα το συνθέσουν. Δημιουργήθηκε έτσι ένα μοναστικό συγκρότημα που διασταυρώνει τη χαράδρα και στολίζει το βράχο κρύβωντας εκεί τον ιερό του χώρο. Ένας πύργος στρέφεται προς τον ουρανό και νοηματοδοτεί το σταυροδρόμι της εισόδου.
96
97
Πρώτα θα μελετηθεί ο χώρος των κελιών. Μια μονάδα που κοιμίζει τους μοναχούς εδραζόμενη πάνω σε χώρους προσευχής. Οι διάδρομοι οδηγούν τους μοναχούς στα κελιά, 60 τον αριθμό, 30 ανά όροφο, διακόπτονται από δύο βασικά κλιμακοστάσια ενώ εκτονώνονται στην όψη μιας καμπάνας που ρυθμίζει με τους χτύπους της την καθημερινότητα των ακροατών της. Η όψη που τη διατρέχει διαμορφώνεται σύμφωνα με μοναστηριακές αναφορές από τη νησιώτικη κατά βάση ελλάδα, η οποία συνθετικά παιδεύει το φως και τη θέα. Ισόγεια κρύβεται μέσα στον βράχο και πίσω από την προστασία του τοίχου ο βασικός χώρος προσευχής των μοναχών.
98
99
Πρόκειται για έναν χώρο ιερό, απαλλαγμένο από περιττά στοιχεία με μόνες αναφορές το βράχο τις μαλτεζόπλακες του δαπέδου και το λιγοστό φως που επιτρέπει το ύψος του τοίχου. Η σπηλαιώδης ιερότητα στη συναρμογή βράχου και τσιμέντου συνθέτουν τα απαραίτητα ιεροτελεστικά εργαλεία.
100
Εν συνεχεία οι πυλώνες της σύνθεσης. Κούφιες χοάνες που τη διατρέχουν καθύψος και επιτρέπουν μόνο την ισόγεια ατομική είσοδο παρέχοντας απομόνωση. Ένα κάθισμα και φως από ψηλά γυμνώνει το χώρο και τον επισκέπτη του. Στους υπόλοιπους ορόφους η ίδια χοάνη φωτίζει τους διαδρόμους και προσφέρει στιγμιότυπα μόνο της ισόγειας προσωπικής τελετής.
102
Το κελί. Ο απόλυτος καθρέφτης του χωρικού κυνισμού. Δείγατα ελάχιστων χώρων. Προσωπικές γωνίες πνευματικής χώνεψης και περαιτερω συλλογισμού. Τι χρειάζεται κανείς για να υποσταθεί στον προσωπικό του χώρο; Ένα κρεβάτι για ανάπαυση, ένα μπάνιο για υγιεινή, ένα γραφείο για σκέψη, μια ντουλάπα για την αναπόφευκτη αποθήκευση, ένα παράθυρο για το φως. Φως που έρχεται άμεσα ή διάχυτα. Η θέα δεν δίνεται αλλά η πρόσβαση σε αυτή είναι εφικτή κατ επιλογή.
104
Αναφορικά με τον πύργο. Πρόκειται για μια βαριά ψηλή κατασκεύη. Ένας χώρος βιωματικός και συμβολικός. Ισόγεια κάνει λόγο για την επίγεια ζωή, το στιγμιαίο φώς και τον αέρα, τον πολλαπλασιασμό τους αλλά και την τάση τους προς την υψηλότερη φυγή. Μια νησίδα χρυσών αναλογιών και γύρω νερό. Η πρώτη των δεξαμενών.
106
Και έπειτα ολόκληρο το υπόλοιπο κουφάρι. Ένας χώρος όπου ο άνθρωπος μπορεί στ αλήθεια να μονάσει. Ετυμολογικά σωστός. Να ζήσει δηλαδή για λίγο μόνος. Μόνος στο χώρο και μοναδικός για το χώρο. Η πρώτερη νησίδα γίνεται τώρα ένα απροσέγγιστο άνοιγμα στον ουρανό του οποίου αντιλαμβάνομαι τη φύση από το απεσταλμένο του φως που χτυπάει στον τοίχο και παραμορφώνεται. Κάτω από αυτό το θεικό φως μπορώ να πω όπως ο Rainer Maria Rillke πως ήμουν θεσπέσια μόνος.
108
Η πρώτη όψη του μοναστηριού και δεύτερο κτίσμα γίνεται καθρέφτης της πορείας που διήνησε ο άνθρωπος μέχρι να φτάσει σε αυτή, όπως αποτυπώνεται από την κατάσταση του καρδιακού του ρυθμού καθώς ανεβαίνει τη χαράδρα. Το κτίριο εξυπηρετείται απο δύο βασικά κλιμακοστάσια καθώς και από μια ράμπα που σκαρφαλώνει στην πλάτη του. Οι βασικές χαράξεις της όψης παρουσιάζονται και ως η ισόγεια στατική δομή του κτιρίου που διατρέχει και καθορίζει την εσωτερική διάρθρωση των προγραμμάτων που φιλοξενεί. Της τραπεζαρίας και της βιβλιοθήκης.
110
111
Το τρίτο και τελευταίο κτίσμα είναι αυτό που υποδέχεται πρώτο οπτικά τον επισκέπτη. Έπρεπε λοιπόν να μιλήσει σε αυτόν με μία γλώσσα πανανθρώπινη. Να αφορά τον ίδιο και τον τόπο. Ο επισκέπτης έχει αναγνωρίσει έχει βιώσει το τοπίο ανεβαίνοντας το. Με το ρυθμό που αυτό έδωσε στον καρδιακό του παλμό. Έτσι παίρνοντας αυτή του την ανοδική πορεία και ξεδιπλώνοντας τη στο ανάπτυγμα της εντοπίζουμε και αποτυπώνουμε γραμμικά τα διαστήματα κούρασης και ανάπαυσης του αναβάτη. Το διάγραμμα που προκύπτει θα αποτελέσει και το βασικό γνώμονα εσωτερικής διαμόρφωσης αλλά και στατικής δομής του κτιρίου. Οι καρδιακοί χτύποι μεταφράζονται σε ενδιάμεσα ανοίγματα η πυκνότητα των οποίων καθορίζεται από τα βασικά διάστηματα που έχουν προηγουμένως χαραχθεί στην όψη.
112
Έτσι στον πρώτο όροφο η τραπεζαρία διαμορφώνεται με τους χώρους μαγειρείου, εξυπηρέτησης, κατανάλωσης και υγιεινής , ενώ στο κέντρο ανασαίνει διώροφα συνδεόμενη με το χώρο της βιβλοθήκης επιτρέποντας έναν πιο χαλαρό λειτουργικά χώρο.
114
Η βιβλιοθήκη αντίστοιχα διαμορφώνεται εν σειρά με τους χώρους υποδοχής, βιβλιοστασίων, ανάγνωσης, αναζήτησης υλικού και υγιεινής. Και στους δύο χώρους η όψη μιλά στην κάτοψη. Στα σημεία που πληθαίνουν τα ανοίγματα τοποθετούνται οι χώροι παραγωγής τροφής και γνώσης, τα μαγειρεία και τα βιβλιοστάσια, ενώ εκεί που αραιώνουν, οι χώροι κατανάλωσης τους, τα τραπέζια.
116
Χρησιμοποιώ για το τέλος μια ορολογία που πρωτοάκουσα στην ερευνητική της συμφοιτήτριας μου Μαριέττας Γκάτση, όταν λέω πως η αρχιτεκτονική μου ελπίζω να είναι εντοπισμένη. Να είναι δηλαδή σύμφωνη με της προσδοκίες του τόπου που της ανατέθηκε. Και κλέινω με μια πρόταση και ένα παράπονο του Rainer Maria Rilke: « Ω, νοσταλγία των τόπων που δεν αγαπήθηκαν όσο τους έπρεπε στη διαβατική τους την ώρα.»