3ο ΓΕΛ Νέας Φιλαδέλφειας «ΜΙΛΤΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ»
Σχολ. Έτος 2011-2012 2ο Τετράμηνο
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (Project)
«Εφηβεία και εξαρτήσεις» ΑΝΑΦΟΡΑ
1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός αυτής της αναφοράς είναι να παρουσιάσει αναλυτικά την ερευνητική εργασία που ολοκληρώθηκε στο 2ο τετράμηνο της σχολικής χρονιάς 2011-2012 από μια ομάδα 15 μαθητών και μαθητριών της Α’ τάξης του Λυκείου μας πάνω στο θέμα «εφηβεία και εξαρτήσεις» με υπεύθυνη καθηγήτρια την κ. Σούμπαση Σταυρούλα, ΠΕ6.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 1. 2. 3. 4. 5.
Σκοποί της ερευνητικής εργασίας Συμμετέχοντες Διάρκεια και χώρος διεξαγωγής δραστηριοτήτων Δραστηριότητες Προϊόντα παρουσίασης του θέματος
σελ. 2 σελ. 3 σελ. 3 σελ. 3 σελ. 5
2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
Ερευνητικά ερωτήματα Πτυχές του θέματος Ορισμοί: εφηβεία, εθισμός, εξάρτηση Εφηβεία Εξαρτησιογόνες ουσίες Εξαρτησιογόνες δραστηριότητες Παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση Συσχετισμός εφηβείας και εξάρτησης Συμπτώματα εξάρτησης Συνέπειες της εξάρτησης Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης
σελ. 6 σελ. 6 σελ. 8 σελ. 9 σελ. 13 σελ. 14 σελ. 18 σελ. 19 σελ. 19 σελ. 20 σελ. 22
3. ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 1. 2. 3.
Σκοπός της έρευνας Διαδικασία της έρευνας Αποτελέσματα της έρευνας
σελ. 23 σελ. 23 σελ. 23
4.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
σελ. 24
5.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
σελ. 24
6.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
σελ. 25
7.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
σελ. 25
2
1. Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 1. Σκοποί της ερευνητικής εργασίας Βασικός σκοπός της ερευνητικής εργασίας με τίτλο «Εφηβεία και εξαρτήσεις» ήταν η ευαισθητοποίηση τόσο των μαθητών που συμμετείχαν στο Project, όσο και ολόκληρης της μαθητικής κοινότητας του σχολείου μας σε θέματα που αφορούν την ιδιαιτερότητα της εφηβείας και σχετίζονται με ένα πολύ σοβαρό κίνδυνο που απειλεί τους εφήβους, την εξάρτηση. Αφετηρία του προβληματισμού μας αποτέλεσε η έκταση του φαινομένου της εξάρτησης πολλών εφήβων τόσο από ουσίες (νικοτίνη, φαγητό, κόκα κόλα αλλά και ναρκωτικές ουσίες), όσο και από δραστηριότητες (σερφάρισμα στο διαδίκτυο, ηλεκτρονικά παιχνίδια, υπερβολική χρήση του κινητού τηλεφώνου, τυχερά παιχνίδια και άλλα). Ακόμη, μας απασχόλησε το θέμα της εξάρτησης από πρόσωπα του οικογενειακού και του φιλικού περιβάλλοντος. Αντικειμενικοί στόχοι της εργασίας μας ήταν οι εξής: Να κατανοήσουμε τις βιολογικές και ψυχολογικές αλλαγές που συμβαίνουν στην εφηβεία και επηρεάζουν τη διάθεση και συμπεριφορά του εφήβου Να ορίσουμε τις έννοιες "εθισμός" και "εξάρτηση" και να καταλάβουμε τη διαφορά τους Να συνειδητοποιήσουμε το πλήθος των εξαρτησιογόνων ουσιών και δραστηριοτήτων Να αναγνωρίσουμε την σχέση ανάμεσα στην εφηβεία και τις εξαρτήσεις και γιατί η εφηβεία θεωρείται τόσο κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη εξαρτήσεων που συνεχίζονται στην ενήλικη ζωή Να διερευνήσουμε τους παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη εξαρτήσεων Να αναγνωρίσουμε τα συμπτώματα του εθισμού και της εξάρτησης Να συνειδητοποιήσουμε τις επιπτώσεις της κάθε εξάρτησης αλλά και του φαινομένου της εξάρτησης γενικότερα Να πληροφορηθούμε σχετικά με διάφορους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου Να ανιχνεύσουμε τις αρχικές γνώσεις και στάσεις των μαθητών του σχολείου μας σχετικά με το θέμα μας Να ευαισθητοποιήσουμε τη σχολική κοινότητα σχετικά με τους κινδύνους της εξάρτησης και να τους ενημερώσουμε σχετικά την πρόληψη και θεραπεία της
3
2. Συμμετέχοντες Την ερευνητική ομάδα αποτελούσαν 15 μαθητές από την Α’ τάξη του σχολείου μας με υπεύθυνη την καθηγήτρια των Αγγλικών, Σταυρούλα Σούμπαση. Συγκεκριμένα, οι μαθητές και μαθήτριες που συμμετείχαν από τα τρία τμήματα της Α’ τάξης ήταν: Από το Α1 Αλεξανδρόπουλος Βαλάντης Αρώνη Μαρία Γαβριήλογλου Βαρβάρα Γιαβρούτα Αλεξάνδρα Γκουρτζαλής Νικηφόρος Δεληγιαννίδης Σπύρος Από το Α2 Κοτμοτού Εμμανουέλλα Κυβρικοσαίου Δήμητρα Ματάι Αθηνά-Ειρήνη Μουζάκη Φωτεινή Πανοπούλου Χαρά Από το Α3 Ρίζος Παναγιώτης Ρούμι Γιώργος Σκλάβαινα Σοφία Σολδάτος Τάσος
3. Διάρκεια και χώρος διεξαγωγής δραστηριοτήτων Το project διήρκησε από τις 23 Ιανουαρίου του 2011 ως τις 14 Μαΐου του 2012. Συνολικά έγιναν 12 τρίωρες συναντήσεις της ερευνητικής ομάδας στο εργαστήριο του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού του σχολείου μας που φέτος δε λειτούργησε. Είχαμε στη διάθεσή μας έναν υπολογιστή, ένα CD player και ένα DVD player με τηλεόραση, το οποίο όμως δε χρησιμοποιήσαμε λόγω έλλειψης χρόνου.
4. Δραστηριότητες Στην πρώτη μας συνάντηση προσπαθήσαμε να γνωριστούμε καλύτερα για να επιλέξουμε με ποιους θα συνεργαστούμε σε υποομάδες όχι με βάση τις φιλίες μας, αλλά με βάση την προσωπικότητά μας. Καταλάβαμε ότι σε μια ομάδα εργασίας, τα μέλη είναι καλύτερο να έχουν συμπληρωματικά χαρακτηριστικά και δεξιότητες. Γι αυτό το λόγο παίξαμε ένα παιχνίδι αυτογνωσίας επιλέγοντας χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας από μια λίστα και προσπαθώντας να μαντέψουμε ποιοι άλλοι είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά. Έτσι χωριστήκαμε σε 5 υπό-ομάδες με μέλη με συμπληρωματικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, ο Τάσος που είναι ομιλητικός και ηγετικός συνεργάστηκε με τη Χαρά που είναι επιμελής και τη Σοφία που έχει
4
πλούσια φαντασία. Συζητήσαμε τη σημασία της ομαδικής εργασίας και τα οφέλη της για όλους. Στη συνέχεια συμπληρώσαμε ένα φανταστικό βιογραφικό σημείωμα ως έμπειροι ερευνητές ώστε να λειτουργήσουμε πιο φυσικά σαν ερευνητές και να κατανοήσουμε ποια προσόντα και δεξιότητες απαιτούνται για τη διεξαγωγή μιας ερευνητικής εργασίας. Για παράδειγμα, φανταστήκαμε ότι καθένας από εμάς έχει σπουδάσει μια επιστήμη που έχει σχέση με το θέμα μας (Ψυχολογία, Βιολογία, Κοινωνιολογία, Ψυχοθεραπεία, Κοινωνική Εργασία) και επίσης συζητήσαμε ποια άλλα προσόντα θα έπρεπε να έχει ένας ειδικός για να διερευνήσει το θέμα της εφηβείας και των εξαρτήσεων, όπως για παράδειγμα, να μιλάει και να διαβάζει τουλάχιστον δυο ξένες γλώσσες για να μπορεί να αντλεί στοιχεία από τη βιβλιογραφία και να παρουσιάζει την εργασία του, αλλά και ψηφιακές δεξιότητες και ερευνητικές δεξιότητες. Στη δεύτερη συνάντηση, εργαστήκαμε στις αρχικές μας ομάδες και κάναμε καταιγισμό ιδεών πάνω στις έννοιες ‘εφηβεία’ και την ‘εξάρτηση’. Αφού συζητήσαμε τις ιδέες μας στην ολομέλεια, σχεδιάσαμε αφίσες με νοητικούς χάρτες, έναν για την εφηβεία και έναν για την εξάρτηση. Από αυτή τη δραστηριότητα προέκυψαν τα ερευνητικά μας ερωτήματα, που αναλύονται στη επόμενη ενότητα (2.1). Επίσης, απομονώσαμε πέντε πτυχές του θέματος για να μπορούμε να αρχίσουμε τη διερεύνησή του. Συγκεκριμένα, καταγράψαμε ως πτυχές τις εξής: Βιολογικές και ψυχολογικές αλλαγές στην εφηβεία Εξαρτησιογόνες ουσίες και δραστηριότητες Η ψυχολογική βάση της εξάρτησης Η βιολογική βάση της εξάρτησης Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης Για τις επόμενες επτά συναντήσεις χωριστήκαμε ξανά σε 5 νέες υπό-ομάδες μελέτης, ανάλογα με την πτυχή που επιλέξαμε να μελετήσουμε. Στην αρχή σε ολομέλεια και έπειτα ανά ομάδα κάναμε γρήγορη ανάγνωση σχετικών κειμένων από ένα βιβλίο που μας υπέδειξε η υπεύθυνη καθηγήτριά μας (Teenagers: A History of Evolution, βλ. παρακάτω ενότητα 6). Εξασκηθήκαμε να διαβάζουμε κριτικά και να εντοπίζουμε γρήγορα τα σημεία που μας ενδιαφέρουν ανάλογα με την πτυχή που εξετάζουμε. Ακόμη, μάθαμε να κρατάμε σημειώσεις από την ανάγνωση των πηγών. Σε κάθε συνάντηση, η κάθε υποομάδα ενημέρωνε την ολομέλεια σχετικά με αυτά που είχε διαβάσει με βάση τις σημειώσεις που είχε κρατήσει και χρησιμοποιούσε τον υπολογιστή για να γράψει μια περίληψη από κάθε πηγή. Στο τέλος κάθε συνάντησης προσπαθούσαμε να συνδυάσουμε τις σημειώσεις μας για να απαντήσουμε στα ερευνητικά ερωτήματα που είχαμε θέσει. Σιγά σιγά, συνειδητοποιήσαμε για ποιους λόγους η εφηβεία είναι η πιο κρίσιμη περίοδος στη ζωή ενός ανθρώπου για να αρχίσει μια εξάρτηση. Στη φάση της μελέτης και της καταγραφής σημειώσεων μας βοήθησαν πολύ δύο καθηγητές του σχολείου μας, ο Χημικός κ. Σταματόπουλος Νίκος και η Φιλόλογος, κ. Πατσιλίβα Μαρία. Η ομάδα του Σπύρου, του Νικηφόρου και του Παναγιώτη, που είχαν αναλάβει να μελετήσουν την πτυχή των εξαρτησιογόνων ουσιών, πήραν συνέντευξη από τον κ. Σταματόπουλο, ο οποίος τους εξήγησε πώς επιδρούν οι 5
ψυχότροπες ουσίες στον εγκέφαλο και σε όλο τον οργανισμό, ανάλογα με τη χημική δομή τους. Η κ. Πατσιλίβα μας έδειξε τρία πολύ ενδιαφέροντα video clips σχετικά με την εξάρτηση από το φαγητό και την εκδήλωση των διατροφικών διαταραχών στην εφηβεία. Εξάλλου, κατά τη διάρκεια του δεύτερου τετραμήνου, και άλλοι καθηγητές μας, η Βιολόγος κ. Πάττα, η Φιλόλογος κ. Κιτίνου μας βοήθησαν να συνδέσουμε τις γνώσεις μας από την ερευνητική εργασία με την ύλη των άλλων σχολικών μαθημάτων. Ταυτόχρονα με τη βιβλιογραφική έρευνα και τις συνεντεύξεις από τους καθηγητές άλλων ειδικοτήτων, ξεκινήσαμε τη διεξαγωγή της έρευνας στο σχολείο. Αρχικά σε ολομέλεια θέσαμε τους στόχους της έρευνας και έπειτα καταρτίσαμε το ερευνητικό μας εργαλείο, που συμφωνήσαμε ότι θα είναι ένα ερωτηματολόγιο με κλειστού τύπου ερωτήσεις. Κάθε μαθητής του project ανέλαβε να μοιράσει και να συλλέξει 15 ερωτηματολόγια. Στη συνέχεια καταγράψαμε και επεξεργαστήκαμε τα δεδομένα, συζητήσαμε τα ευρήματα και καταγράψαμε τα συμπεράσματά μας σε σημειώσεις. Στην ένατη συνάντησή μας η καθηγήτριά μας μας ζήτησε να θυμηθούμε τι είχαμε μάθει, τι είχαμε κάνει και τι είχαμε νιώσει ως τότε με τη βοήθεια των ημερολογίων μας από κάθε συνάντηση. Δουλέψαμε ατομικά και καταγράψαμε δραστηριότητες, σκέψεις, συναισθήματα και προτάσεις για κάθε μια από τις προηγούμενες συναντήσεις μας. Αυτή η διαδικασία μας βοήθησε να κάνουμε τη διαμορφωτική αξιολόγηση του project, δηλαδή να αξιολογήσουμε τις γνώσεις, τις δεξιότητες που πήραμε και τις δυσκολίες που συναντήσαμε κατά το πρώτο μισό εργασίας μας για το project.
5. Προϊόντα παρουσίασης του θέματος Στις τελευταίες τρεις συναντήσεις μας χωριστήκαμε πάλι σε 4 υπό-ομάδες εργασίας ανάλογα με τον τρόπο που προτιμούσαμε να παρουσιάσουμε την ερευνητική εργασία μας, δηλαδή ανάλογα με τα προϊόντα του Project. Συγκεκριμένα, ο Παναγιώτης, ο Νικηφόρος και ο Σπύρος έγραψαν την αναφορά πάνω στην έρευνα που κάναμε στο σχολείο (report on the school survey) αφού προηγουμένως είχαν αποτυπώσει τα ευρήματα σε ραβδογράμματα. Η Χαρά, η Αθηνά, η Φωτεινή και ο Τάσος σχεδίασαν την ηλεκτρονική παρουσίαση της εργασίας μας σε PowerPoint. Η Μαίρη, η Εμμανουέλλα, ο Βαλάντης και ο Γιώργος έφτιαξαν το δίγλωσσο ενημερωτικό φυλλάδιο για τους μαθητές του σχολείου μας (leaflet). Τέλος, από τις σημειώσεις που είχαν καταγράψει οι ομάδες μελέτης για κάθε πτυχή συντάχτηκε η τελική αναφορά στην ερευνητική εργασία μας, δηλαδή το παρόν κείμενο από τη Βαρβάρα, την Αλεξάνδρα, τη Σοφία και τη Δήμητρα (report on the project).
6
2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 1. Ερευνητικά ερωτήματα Όπως είπαμε και στην προηγούμενη ενότητα, στη φάση του καταιγισμού ιδεών πάνω στις έννοιες ‘εφηβεία’ και ‘εξαρτήσεις’, μας προέκυψαν τα ερωτήματα που αποφασίσαμε να απαντήσουμε μέσα από αυτή την ερευνητική εργασία. Συγκεκριμένα, αναρωτηθήκαμε: Πότε αρχίζει και πότε τελειώνει η περίοδος της εφηβείας; Τι διαφοροποιεί την εφηβεία από τις άλλες ηλικιακές περιόδους; Ποια είναι η σχέση της εφηβείας με την εξάρτηση; Τι σημαίνει εξάρτηση και τι σημαίνει εθισμός; Ποια είναι η διαφορά τους; Ποιοι παράγοντες οδηγούν στην εξάρτηση; Ποια συμπτώματα παρουσιάζει ένα εξαρτημένο άτομο; Ποιες είναι οι συνέπειες της εξάρτησης για έναν έφηβο; Πώς μπορεί να αποφευχθεί η εξάρτηση; Πώς αντιμετωπίζονται οι εξαρτήσεις; Στη συνέχεια κρατούσαμε συνεχώς τα παραπάνω ερωτήματα στο νου μας καθώς διαβάζαμε τα κείμενα από τη βιβλιογραφία και προσπαθούσαμε να τα απαντήσουμε καθώς μοιραζόμαστε τις σημειώσεις και τις σκέψεις μας στην ολομέλεια της ερευνητικής ομάδας.
2. Πτυχές του θέματος Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, τα εντάξαμε σε πέντε μεγαλύτερες κατηγορίες που ονομάσαμε πτυχές του θέματός μας. Αυτές ήταν: Βιολογικές και ψυχολογικές αλλαγές στην εφηβεία Η πρώτη αυτή πτυχή είχε να κάνει με την εφηβεία και συγκεκριμένα με τις αλλαγές που γίνονται στο σώμα του εφήβου, τις ψυχολογικές ανάγκες και τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του εφήβου και πώς τα δυο παραπάνω επιδρούν στη συμπεριφορά του. Με αυτή την πτυχή ασχολήθηκαν η Δήμητρα, η Εμμανουέλλα, η Αλεξάνδρα και η Μαίρη, οι οποίες μελέτησαν τις βιβλιογραφικές πηγές, κρατούσαν σημειώσεις, έγραφαν περιλήψεις στον υπολογιστή και μας ενημέρωναν για όσα τους έκαναν εντύπωση σε κάθε συνάντηση από την 3η ως την 7η. Από όσα μας παρέδωσαν γράφτηκαν οι ενότητες 2.3 και 2.4 παρακάτω. Εξαρτησιογόνες ουσίες και δραστηριότητες Η δεύτερη πτυχή προέκυψε από τον προβληματισμό μας πάνω στην πληθώρα των εξαρτησιογόνων ουσιών και καταστάσεων που συνειδητοποιήσαμε ότι υπάρχουν όταν κάναμε καταιγισμό ιδεών στο θέμα της εξάρτησης. Με αυτή την πτυχή ασχολήθηκαν ο Νικηφόρος, ο Παναγιώτης και ο Σπύρος, οι οποίοι μελέτησαν έναν κατάλογο ψυχοτρόπων ουσιών και κατέγραψαν τη δράση τους, ενώ επίσης 7
ενημερώθηκαν από το Χημικό του σχολείου μας για τη σχέση ανάμεσα στη χημική σύσταση μιας ουσίας και την επίδρασή της στον οργανισμό. Επίσης, μελέτησαν τις δραστηριότητες που προκαλούν εθισμό και εξάρτηση και συνέβαλαν στη συγγραφή της ενότητας 2.5 και 2.6 παρακάτω. Η ψυχολογική βάση της εξάρτησης Η τρίτη πτυχή είχε σχέση με τις ψυχολογικές αιτίες και συνέπειες της εξάρτησης. Το θέμα αυτό μελετήθηκε από τη Χαρά και τη Βαρβάρα, οι οποίες εστίασαν μεν στις εξαρτήσεις από ναρκωτικές ουσίες, αλλά συσχέτισαν την ψυχολογική τους βάση με όσα ακούσαμε από την κ. Πατσιλίβα για τις διατροφικές διαταραχές και με όσα διάβασαν σχετικά με την εξάρτηση από πρόσωπα και δραστηριότητες. Επίσης, όσα μας είπαν μας βοήθησαν να καταλάβουμε τη σχέση της εφηβείας με την εξάρτηση και να γράψουμε τις ενότητες 2.7, 2.8, 2.9 και 2.10 παρακάτω. Η βιολογική βάση της εξάρτησης Αυτή η πτυχή διαχωρίστηκε από την προηγούμενη για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος σε φυσιολογικές συνθήκες και κάτω από την επίδραση εξαρτησιογόνων παραγόντων. Με αυτήν ασχολήθηκαν η Φωτεινή, η Σοφία, η Αθηνά και ο Τάσος. Μας εξήγησαν το ρόλο των νευροδιαβιβαστών, δηλαδή των ορμονών και το υλικό τους συνέβαλε πολύ για να γράψουμε τις ενότητες 2.3, 2.9 και 2.10. Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης Η τελευταία αλλά σημαντικότερη πτυχή από όλες ήταν το θέμα της πρόληψης και της αντιμετώπισης των εξαρτήσεων. Ο Γιώργος και ο Βαλάντης μελέτησαν προγράμματα εκπαίδευσης παιδιών και νεαρών εφήβων με σκοπό την πρόληψη της ανάπτυξης εξαρτήσεων και μας ενημέρωσαν σχετικά με τα προγράμματα απεξάρτησης από ουσίες και δραστηριότητες που υπάρχουν στη χώρα μας. Στο υλικό τους βασιστήκαμε για να γράψουμε την ενότητα 2.11.
8
3. Ορισμοί: εφηβεία, εθισμός, εξάρτηση Εφηβεία
Σύμφωνα με τους πιο σύγχρονους επιστημονικούς ορισμούς, η εφηβεία είναι η περίοδος που αρχίζει περίπου στο 10ο και τελειώνει περίπου στο 20ο έτος της ζωής ενός ανθρώπου, αντίθετα με παλαιότερες απόψεις που τοποθετούσαν την έναρξή της στο 13ο έτος και τη λήξη της στο 18ο. Η σύγχρονη άποψη βασίζεται σε παρατηρήσεις εμφάνισης τόσο σωματικών, όσο και ψυχολογικών συμπτωμάτων της εφηβείας σε παιδιά 10 ετών που συνεχίζονται μέχρι τα 20. Δικαιολογείται από τις αλλαγές στον τρόπο διατροφής και ζωής των σύγχρονων παιδιών. Τα παιδιά στις μέρες μας διατρέφονται πολύ καλύτερα από παλαιότερα, άρα η ανάπτυξή τους γίνεται με πολύ ταχύτερους ρυθμούς. Εξάλλου, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης κάνουν ένα παιδί πολύ πιο ενήμερο από ό,τι πριν είκοσι χρόνια σε θέματα σεξουαλικής ζωής, γεγονός που επιταχύνει τις διαδικασίες της σεξουαλικής ωρίμανσης που είναι ο βασικότερος παράγοντας της εφηβείας (Bainbridge D.). Η εφηβεία χαρακτηρίζεται από μια σειρά αλλαγών στον εγκέφαλο, οι οποίες επιδρούν στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά του εφήβου με τρόπους που αναλύονται στην επόμενη ενότητα. Τα κορίτσια έχουν το προβάδισμα απέναντι στα αγόρια όσον αφορά την ηλικία έναρξης και λήξης της εφηβείας για καθαρά βιολογικούς λόγους. Εθισμός και εξάρτηση Ενώ οι δύο όροι ‘εθισμός’ και ‘εξάρτηση’ χρησιμοποιούνται συνήθως στην καθημερινότητά μας σαν συνώνυμοι, υπάρχει μεταξύ τους μια σημαντική διαφορά. Εθισμός είναι το φαινόμενο της δυνατής επιθυμίας του ατόμου να χρησιμοποιήσει κάποια ουσία ή να εμπλακεί σε κάποια δραστηριότητα, σχέση ή κατάσταση που έχει προηγουμένως δοκιμάσει και του έχει δημιουργήσει ευχάριστα συναισθήματα. Συνεπώς, ο εθισμός δηλώνει την παρώθηση, την κινητοποίηση του ανθρώπου να επαναλάβει τη χρήση μιας ουσίας ή τη συμμετοχή σε μια κατάσταση. Ο όρος ‘εξάρτηση’, από την άλλη πλευρά, δηλώνει την ανάγκη της χρήσης μιας ουσίας ή της συμμετοχής σε μια δραστηριότητα ώστε ο οργανισμός να μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά στην καθημερινότητα. Με άλλα λόγια, η εξάρτηση είναι μια κατάσταση, η οποία συνήθως ακολουθεί τον εθισμό και στην οποία βρίσκεται κάποιος διότι δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, αφού ο οργανισμός του έχει πια συνηθίσει να λειτουργεί μόνο κάτω από την επίδραση μιας εξαρτησιογόνου ουσίας ή δραστηριότητας. Φυσικά, η εξάρτηση προϋποθέτει τον εθισμό, δηλαδή ένα εξαρτημένο άτομο είναι πάντα ταυτόχρονα και εθισμένο, αφού έχει ισχυρό κίνητρο να χρησιμοποιεί την εξαρτησιογόνο ουσία ή δραστηριότητα. Το αντίθετο, όμως, δεν ισχύει. Κάποιος μπορεί να νιώθει εθισμό, αλλά να μην έχει ακόμη απολύτως εξαρτηθεί από μια ουσία ή δραστηριότητα. Πάντως, το στάδιο του εθισμού είναι κρίσιμο και τότε πρέπει να γίνει παρέμβαση για να μην καταλήξει ο εθισμός σε εξάρτηση, δηλαδή στο στάδιο που είναι πλέον πολύ δύσκολη η θεραπεία. 9
4. Εφηβεία Η εφηβεία βρίσκεται μεταξύ της παιδικότητας και της ενηλικίωσης, γι’ αυτό και ο έφηβος συμπεριφέρεται άλλοτε σαν παιδί και άλλοτε σαν ενήλικος. Η εφηβεία σηματοδοτείται από βιολογικές αλλαγές στο σώμα του παιδιού και τελειώνει με τη γενετήσια ολοκλήρωση του ατόμου. Ο έφηβος προσπαθεί να αποδεχθεί την καινούρια εικόνα του σώματός του και να αποκτήσει έλεγχο των γενετήσιων ορμών του. Η ραγδαία αύξηση της παραγωγής ορμονών προκαλεί ανησυχία και φόβο στον έφηβο (π.χ. η ήπια ακμή του προσώπου μπορεί να φαντασιώνεται σαν παραμόρφωση και να προξενήσει κατάθλιψη). Επίσης, παρατηρούνται αλλαγές στο γνωστικό τομέα. Κάποιοι έφηβοι καταφέρνουν να φτάσουν στο επίπεδο της αφαιρετικής σκέψης, της ικανότητας δηλαδή να αντιλαμβάνονται τι βρίσκεται πίσω από τα πράγματα και να μη δέχονται κάποιες καταστάσεις έτσι όπως φαίνονται. Κάποιοι όμως έφηβοι δεν το καταφέρνουν αυτό, μένουν στο επίπεδο της συγκεκριμένης σκέψης και δέχονται την πραγματικότητα όπως φαίνεται. Η ανάπτυξη στο διανοητικό επίπεδο ακολουθεί σχεδόν εκρηκτική πορεία σαστίζοντας τον έφηβο που βλέπει τον εαυτό του να σκέπτεται μακρύτερα από όσα έχει ζήσει αναπτύσσοντας αφηρημένη σκέψη προσεγγίζοντας το άπειρο, σκεπτόμενος επαγωγικά. Αλλαγές παρουσιάζονται και στον συναισθηματικό τομέα. Οι έφηβοι είναι δυνατό να βιώσουν κάποια συναισθήματα κατάθλιψης και άγχους για το μέλλον. Η εφηβεία είναι περίοδος ανησυχίας και αμφισβήτησης των θεσμών και της λειτουργίας του κοινωνικού συστήματος γενικότερα. Επίσης, ο έφηβος προσπαθεί να αρέσει στο άλλο φύλο και να παίξει σωστά τον νεοαποκτηθέντα ρόλο του άντρα και της γυναίκας, αλλά λόγω της απειρίας η αυτοεκτίμηση γίνεται εύθραυστη και τα όρια ασαφή, έτσι εξιδανικεύει έντονα και πληγώνεται πολύ. Πρωταρχική ανάγκη του εφήβου είναι η ανάγκη για ανεξαρτησία, για την οποία όμως δεν είναι ακόμη απόλυτα έτοιμος και γι αυτό μισεί το μικρό παιδί που συνεχίζει να κουβαλά μέσα του, το οποίο δεν του επιτρέπει να είναι τελείως ανεξάρτητος πια. Ο έφηβος πιέζεται ανάμεσα στην ανάγκη να αποδείξει ότι έχει μεγαλώσει και στην παιδική ακόμη ανάγκη για φροντίδα από τους γονείς. Γι αυτό συγκρούεται με τους γονείς και με τον εαυτό του. Μια τέτοια σύγκρουση του δημιουργεί επιθετικότητα, αφόρητο άγχος, ενοχές, σύγχυση και παλιμπαιδισμό. Όλες οι παραπάνω αλλαγές δημιουργούν πολλά προβλήματα στον έφηβο κυρίως στον ψυχικό τομέα. Γι αυτό η εφηβεία είναι πράγματι περίοδος υψηλού κινδύνου για την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών. Η κατάθλιψη είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά στους εφήβους. Μία αιτία ίσως είναι οι ορμονικές αλλαγές που παρουσιάζονται στην εφηβεία. Κάποιες φορές όμως, οι έφηβοι μπορεί να εμφανίσουν σοβαρές καταθλιπτικές διαταραχές, η χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ αυξάνεται και ο έφηβος μπορεί να έρθει αντιμέτωπος ακόμη και με το νόμο λόγω παραβατικής συμπεριφοράς.
10
Όσο πιο υγιής είναι η προσωπικότητα του παιδιού, τόσο πιο εύκολα θα περάσει μέσα από την εφηβεία χωρίς να βιώσει έντονο άγχος ή κατάθλιψη. Οι έφηβοι δεν μιλάνε όχι γιατί δεν έχουν τίποτα να πουν, αλλά γιατί όλα μέσα τους είναι συγκεχυμένα και βιώνουν μία αδιόρατη αίσθηση κινδύνου. Στο σημείο αυτό πρέπει να εστιάσουμε στον παράγοντα άγχος επειδή είναι πολύ σημαντικός για τη συσχέτιση της εφηβείας με την ανάπτυξη εξαρτήσεων. Το άγχος των εφήβων δεν είναι ακριβώς το ίδιο με το άγχος των παιδιών ή των ενηλίκων. Στους εφήβους το άγχος είναι συνώνυμο με την πίεση, το φόβο, την αγωνία, τη θλίψη και την κατάθλιψη. Είναι αξιοσημείωτο ότι η κατάθλιψη αρχίζει πάντα στην εφηβεία με τη μορφή του άγχους και εκδηλώνεται στην ενήλικη ζωή. Όλοι ανεξαιρέτως οι έφηβοι βιώνουν έντονο άγχος λόγω των αλλαγών και των συγκρούσεων της εφηβείας. Εκτός από την ηλικία, το άγχος οφείλεται και σε άλλους παράγοντες, όπως: Το οικογενειακό περιβάλλον Μια ασταθής ή διαλυμένη οικογένεια, η ενδοοικογενειακή βία ή και η κακοποίηση των παιδιών στην οικογένεια (σωματική, σεξουαλική, λεκτική ψυχολογική) πληγώνει τα παιδιά και τα οδηγεί σε κατάθλιψη. Ένας επίσης σοβαρός οικογενειακός παράγοντας άγχους είναι το πένθος και η απώλεια γονιού ή αδελφών. Γενετικοί παράγοντες Η κατάθλιψη των γονέων είναι μια σοβαρή αιτία για την εφηβική κατάθλιψη. Μερικοί έφηβοι εκδηλώνουν άγχος με το να τρώνε πολύ ή να απέχουν από την τροφή και να έχουν ασταθή ύπνο. Άλλοι τείνουν να ρέπουν προς διάφορες άλλες εξαρτήσεις εξαιτίας του άγχους. Εξάρτηση από πρόσωπο Οι έφηβοι έχουν μια υπερβολική ανάγκη για να σχετίζονται στενά με συνομηλίκους ή μεγαλύτερους φίλους. Αυτή η ανάγκη τους κάνει να συμπεριφέρονται με ζήλια και κτητικότητα και εντείνει το άγχος τους. Επίσης, δημιουργεί άγχος στα πρόσωπα από τα οποία εξαρτάται ο κτητικός έφηβος και συνήθως οδηγεί στη διάλυση των σχέσεων και στην απομόνωση και κατάθλιψη του εξαρτημένου εφήβου. Αρνητικές σκέψεις Η εφηβεία είναι η περίοδος της αφηρημένης σκέψης κατά την οποία το νεαρό άτομο αποκτά για πρώτη φορά τη νοητική ικανότητα να κάνει γενικεύσεις και συσχετισμούς. Είναι ιδιαίτερα κρίσιμη και για αυτό το λόγο, επειδή αν οι σκέψεις του εφήβου είναι αρνητικές δημιουργούν αρνητικά συναισθήματα σε βαθμό που ο έφηβος να νιώθει ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι απειλητικός και εχθρικός. Έτσι, δημιουργούνται νευρώσεις και φοβίες που εντείνουν το άγχος και το μετατρέπουν σε κατάθλιψη.
11
Δυσλειτουργική συμπεριφορά Πολλοί έφηβοι επιχειρούν να πετύχουν πολύ δύσκολους στόχους με σκοπό να αποδείξουν ότι έχουν μεγαλώσει και ότι αξίζουν. Σαν αποτέλεσμα, η θέση μη ρεαλιστικών στόχων οδηγεί στην αποτυχία και το άγχος που αυτή συνεπάγεται. Τυπικές αντιδράσεις του εφήβου στην αποτυχία είναι είτε η αυτοκατάκριση και η παραίτηση, είτε η υπερπροσπάθεια να τα καταφέρει σε όλο και δυσκολότερα έργα, πράγμα που οδηγεί σε μεγαλύτερη ένταση και άγχος και κάνει πολλούς εφήβους επιθετικούς και καταστροφικούς ή αυτοκαταστροφικούς. Η σχολική πίεση Για τους ίδιους λόγους η πίεση για επιδόσεις στο σχολείο από τους γονείς ή τους εκπαιδευτικούς δημιουργεί αυξημένο άγχος και κατάθλιψη. Σε περίπτωση που ένας έφηβος καταφέρνει να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των μεγάλων, προσπαθεί συνεχώς να υπερβαίνει τις δυνάμεις για να μην τους απογοητεύσει. Στην αντίθετη περίπτωση γεμίζει απογοήτευση και παραιτείται μειώνοντας την προσπάθειά του σαν αντίδραση στο σχολικό άγχος. Η πίεση των συνομηλίκων Ένας πανίσχυρος παράγοντας άγχους για τους εφήβους είναι η πίεση από τους συνομηλίκους, τόσο από την ομάδα των φίλων στην οποία έχει ανάγκη να ανήκει και να είναι αποδεκτός, όσο και από την ομάδα των ‘νταήδων’, τους οποίους φοβάται. Για να ξεπεράσει αυτή την πίεση ο έφηβος είναι αδύνατο να αντισταθεί χωρίς στήριξη και θα κάνει οτιδήποτε για να είναι αποδεκτός. Αυτός είναι συχνά ένας λόγος για τον οποίο οι έφηβοι δοκιμάζουν εξαρτησιογόνες ουσίες. Ενοχή και αυτοκατάκριση Όλοι οι έφηβοι υποφέρουν από την αγωνία του πώς τους βλέπουν οι άλλοι, κυρίως οι σημαντικοί Άλλοι στη ζωή τους. Μέσα από τα μάτια των άλλων ορίζουν την ταυτότητά τους. Πολύ συχνά φαντάζονται ότι οι άλλοι τους κρίνουν ή τους χλευάζουν χωρίς αυτό να ισχύει. Αυτή η φαντασίωση οφείλεται στο ότι οι ίδιοι κρίνουν τον εαυτό τους κάθε στιγμή και μάλιστα πολύ αυστηρά. Ο παράγοντας αυτός είναι εξαιρετικά αγχογόνος. Γενικά, πολλοί ερευνητές στηρίζουν την υπόθεση ότι το άγχος οφείλεται για την ανάπτυξη εξαρτήσεων στην εφηβεία. Δυστυχώς, η ενασχόληση με εξαρτησιογόνες δραστηριότητες και η χρήση ουσιών ανακουφίζει μόνο για λίγο από το άγχος και το εντείνει στη συνέχεια καθώς δημιουργεί μεγαλύτερη ενοχή, πίεση, δυσλειτουργική συμπεριφορά και κατάθλιψη. Έτσι, έχουμε το φαύλο κύκλο που αρχίζει με το φυσιολογικό εφηβικό άγχος, οδηγεί στην εξάρτηση και συνεχίζεται με μεγαλύτερο παθολογικό άγχος. Συνοψίζοντας την επισκόπηση των χαρακτηριστικών της εφηβείας θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που μας απασχόλησαν σχετικά με τη βιολογική και ψυχολογική βάση της συμπεριφοράς του εφήβου.
12
Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο του εφήβου; Ο ανθρώπινος εγκέφαλος συνεχίζει να αλλάζει σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Όμως, ο εφηβικός εγκέφαλος είναι μοναδικός επειδή στην εφηβεία συντελούνται οι περισσότερες και πιο σημαντικές αλλαγές στις δομές του εγκεφάλου. Ο εφηβικός εγκέφαλος έχει ακόμη το μεγαλύτερο μέγεθος που θα έχει ποτέ, εκτός από την απελευθέρωση νέων ορμονών στη διάρκεια της εφηβείας. Για ποιο λόγο η εφηβεία είναι μια κρίσιμη περίοδος της ζωής μας; Ο εφηβικός εγκέφαλος είναι εξαιρετικά εύπλαστος γι αυτό το λόγο οι έφηβοι είναι εξαιρετικά επιδεκτικοί μάθησης. Από την άλλη πλευρά, οι συνήθειες που αποκτώνται στην εφηβεία είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν αργότερα γι αυτό η εξάρτηση είναι εύκολο να αποκτηθεί σε αυτή τη φάση της ζωής μας και να διαρκέσει για πάντα. Τι κάνει τη ζωή των εφήβων τόσο δύσκολη; Η εφηβεία είναι μια μεταβατική περίοδος κατά την οποία όλα είναι ρευστά. Το γεγονός ότι ο έφηβος ξεφεύγει από την προστατευμένη θέση του παιδιού ενώ ακόμη δεν είναι έτοιμος για την ανεξαρτησία του ενηλίκου του δημιουργεί έντονο άγχος και σύγχυση. Γιατί η εφηβεία είναι τόσο ξεχωριστή στη ζωή μας; Ακριβώς επειδή βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο οι έφηβοι είναι υπερδραστήριοι και υπερευαίσθητοι. Λειτουργούν τελείως διαφορετικά τόσο από τα παιδιά, όσο και από τους ενήλικες. Οι ενήλικες θα τους καταλάβουν μόνο αν θυμηθούν τη δική τους εφηβεία, πράγμα που είναι εξαιρετικά δύσκολο επειδή οι εγκεφαλικές αλλαγές της εφηβείας έχουν πάψει να συντελούνται και τα εφηβικά συναισθήματα ξεχνιούνται εντελώς. Πώς σκέφτονται οι έφηβοι; Άλλοτε σκέφτονται υπεραναλυτικά και άλλοτε δε σκέφτονται καθόλου. Πολλές φορές μάλιστα οι φυσιολογικοί έφηβοι σκέφτονται παρανοϊκά διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα λόγω του άγχους τους, όπως είδαμε παραπάνω. Δεν περνάει στιγμή που να μην αυτό-εξετάζονται. Πώς συμπεριφέρονται οι έφηβοι; Η συμπεριφορά των εφήβων είναι τελείως απρόβλεπτη. Άλλοτε είναι επιπόλαιη και απερίσκεπτη και άλλοτε πολύ επιφυλακτική και προσεκτική. Συνήθως συμπεριφέρονται με πείσμα, θυμό, υπερβολή, ανευθυνότητα, επιπολαιότητα και σπάνια εμπιστεύονται την κοινή λογική. Πώς νιώθουν οι έφηβοι; Αντίθετα με τη συμπεριφορά τους τα συναισθήματά τους δείχνουν ότι είναι πολύ ευαίσθητοι και ευάλωτοι. Πληγώνονται εύκολα, μπερδεύονται επειδή δεν είναι ποτέ σίγουροι για το πώς τους βλέπουν οι άλλοι. Μόνιμο συναίσθημά τους είναι το άγχος και η ντροπή που προσπαθούν να κρύψουν με κάθε τρόπο. Πολλοί έφηβοι είναι καταθλιπτικοί.
13
5. Εξαρτησιογόνες ουσίες Όταν ακούμε τη λέξη ‘εξάρτηση’ τη συνδέουμε συνειρμικά κυρίως με τις ψυχότροπες ουσίες, δηλαδή τα ναρκωτικά. Στην ερευνητική εργασία μας συνέβη ακριβώς το ίδιο. Κάνοντας καταιγισμό ιδεών όπου ο καθένας έλεγε κάτι σχετικό με την εξάρτηση, όλοι αρχίσαμε με ουσίες και μάλιστα με τις παράνομες ουσίες, δηλαδή τα ‘σκληρά’ ναρκωτικά. Φυσικά, παρόλο που ο κίνδυνος από την ναρκοεξάρτηση παραμένει πολύ ισχυρός, στην εποχή μας έχουν αναδειχτεί πολλές άλλες εξαρτησιογόνες καταστάσεις, όπως θα δούμε παρακάτω. Σαν εθιστικές ουσίες συζητήσαμε τις εξής: Καφεΐνη Νικοτίνη Κακάο Τανίνη (περιέχεται στο τσάι) Παυσίπονα φάρμακα Ψυχοδραστικές ουσίες όπως το αλκοόλ, η κάνναβης, η ηρωίνη, η μορφίνη, η κοκαΐνη και άλλες Παραισθησιογόνες ουσίες όπως το ‘έκσταση’ και άλλα παραισθησιογόνα ναρκωτικά όπως το trip (LSD) και άλλα φάρμακα σε μορφή χαπιών ή σιροπιού Οι παραπάνω ουσίες επιδρούν με διαφορετικούς τρόπους στον εγκέφαλο προκαλώντας εθισμό, δηλαδή έντονη και ολοένα αυξανόμενη επιθυμία του ατόμου να τις ξαναχρησιμοποιήσει σε ολοένα αυξανόμενες ποσότητες. Από τις παραπάνω ουσίες, οι περισσότερο εθιστικές είναι η νικοτίνη, το αλκοόλ, η κοκαΐνη και η ηρωίνη. Ενδιαφέρον μας προκάλεσε το ότι η νικοτίνη και το αλκοόλ, παρόλο που είναι τόσο εθιστικές ουσίες, είναι νόμιμες και διαθέσιμες στο εμπόριο και μάλιστα σε πολύ χαμηλές τιμές σε σχέση με την ηρωίνη και την κοκαΐνη. Ακόμη, πληροφορηθήκαμε ότι οι παραισθησιογόνες ουσίες προκαλούν ευφορία, δηλαδή υπερβολικά ευχάριστη διάθεση και ονομάζονται ‘ναρκωτικά του πάρτυ’. Είναι λιγότερο εθιστικές από τη νικοτίνη, το αλκοόλ και τα σκληρά ναρκωτικά αλλά είναι πολύ επικίνδυνες επειδή προκαλούν αλλοίωση της αντίληψης, των αισθήσεων, αμνησία και μπορεί εύκολα να οδηγήσουν το θύμα τους σε πράξεις που δε θέλει να κάνει. Πολλοί έχουν αυτοκτονήσει υπό την επίδραση τέτοιων ουσιών, έχουν σκοτωθεί σε ατυχήματα ενώ πολλά κορίτσια έχουν βιαστεί ή συμμετάσχει σε όργια λόγω μειωμένης αντίληψης και αντιδράσεων. Επίσης, μάθαμε ότι οι παραπάνω ουσίες χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες ανάλογα με τη δράση τους, τα διεγερτικά (uppers) που προκαλούν υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος, υπερκινητικότητα και έντονη διάθεση για φυσική δραστηριότητα και τα κατασταλτικά (downers) που ταυτόχρονα με την ευφορία προκαλούν ένα ευχάριστο ‘μούδιασμα’, καταστέλλουν την κινητικότητα και κάνουν το χρήστη νωχελικό και ομιλητικό. Στα διεγερτικά 14
ανήκουν η καφεΐνη, η τανίνη, το κακάο, η νικοτίνη, τα παραισθησιογόνα και η κοκαΐνη, που είναι το πιο διεγερτικό ναρκωτικό. Στα κατασταλτικά ανήκουν τα παυσίπονα, η ηρωίνη, η μορφίνη και η κάνναβης. Ιδιαίτερα το αλκοόλ είναι μια ουσία που σε μικρές ποσότητες λειτουργεί σαν διεγερτικό και κάνει τον ‘κοινωνικό πότη’, δηλαδή αυτόν που πίνει περιστασιακά, ευχάριστο και ζωντανό, ενώ όταν καταναλώνεται σε μεγάλες ποσότητες λειτουργεί κατασταλτικά και κάνει το χρήστη άτονο και νωθρό. Τέλος, διαβάσαμε ότι οι παραπάνω ψυχότροπες ουσίες – είτε είναι φυσικές είτε χημικές – μιμούνται τη δράση των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο, δηλαδή των ορμονών που απελευθερώνονται φυσικά στον οργανισμό και προκαλούν φυσιολογική ευφορία, διέγερση, ευχαρίστηση καθώς και, όταν χρειάζεται, καταστολή του άγχους και του πόνου. Πρόκειται δηλαδή για τα φυσικά ναρκωτικά του οργανισμού.
6. Εξαρτησιογόνες δραστηριότητες Όπως είπαμε παραπάνω, ακόμη πιο επικίνδυνες από τις ουσίες είναι μερικές δραστηριότητες που προκαλούν έντονη εξάρτηση πολύ γρήγορα και πολύ ύπουλα. Σχετίζονται κυρίως με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ψυχαγωγίας και ενημέρωσης και αποτελούν – όπως ισχυρίζονται κάποιοι – τη μάστιγα της εποχής μας. Υπάρχουν όμως και άλλες εξαρτησιογόνες δραστηριότητες, όπως τα τυχερά παιχνίδια που εδώ και πολλές δεκαετίες καταστρέφουν ανθρώπους και περιουσίες, το φαγητό, η εργασιομανία και το σεξ. Εμείς ασχοληθήκαμε με τις παρακάτω δραστηριότητες: Ηλεκτρονικά παιχνίδια (και online) Κινητό τηλέφωνο (ομιλία, μηνύματα, παιχνίδια, σερφάρισμα) Διαδίκτυο (σερφάρισμα και επικοινωνία) Τηλεόραση Φαγητό Εργασία Τυχερά παιχνίδια Σεξ Πορνογραφία Ψώνια Επικίνδυνα σπορ
Ιδιαίτερα εστιάσαμε στη βιολογική και ψυχολογική βάση της εξάρτησης από τις παραπάνω δραστηριότητες, η οποία ανακαλύψαμε ότι είναι κοινή με την εξάρτηση από ουσίες. Ακριβώς όπως οι χρήστες ουσιών απολαμβάνουν για λίγο μια ανεξήγητη ευφορία λόγω της έκκρισης ορμονών στον εγκέφαλο, έτσι και αυτοί που παίζουν τυχερά παιχνίδια και ηλεκτρονικά παιχνίδια με έντονη δράση, όπως και αυτοί που κάνουν επικίνδυνα σπορ, βιώνουν υπερβολική έκκριση αδρεναλίνης. Το
15
φαγητό και το σεξ προκαλούν ευχαρίστηση λόγω της έκκρισης της ντοπαμίνης, όπως και πολλές ναρκωτικές ουσίες. Ακόμη συνειδητοποιήσαμε τους κοινωνικούς λόγους που έχουν οδηγήσει στις νέου τύπου εξαρτήσεις, δηλαδή τα καταναλωτικά πρότυπα ζωής, η μοντελοποίηση και άλλους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες που αναφέρονται στην ενότητα 2.7 παρακάτω.
Εξάρτηση από πρόσωπα
Μια ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η εξάρτηση από ένα πρόσωπο, συνήθως από γονείς ή άλλα σημαντικά πρόσωπα του οικογενειακού ή φιλικού περιβάλλοντος. Για να κατανοήσουμε το ρόλο των γονέων στη ζωή των εφήβων, αξίζει να ρίξουμε μια ματιά στο παρακάτω σχήμα που απεικονίζει τις επιρροές στους εφήβους από το κοινωνικό περιβάλλον τους. Στο κέντρο του κύκλου βρίσκεται το ΄μικροσύστημα’, δηλαδή το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον. Ο επόμενος δακτύλιος με το μωβ χρώμα συμβολίζει το ‘μεσοσύστημα’, δηλαδή το σχολείο και τους συνομηλίκους, ενώ ο κόκκινος δακτύλιος δείχνει το ‘εξωσύστημα΄, την ευρύτερη κοινότητα και ο εξωτερικός δακτύλιος αναπαριστά το ΄μακροσύστημα’, δηλαδή τους κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς θεσμούς οι οποίοι διέπουν το περιβάλλον μιας κοινωνίας.
16
Η σχέση του εφήβου με τους γονείς Ο ασφαλής δεσμός με τους γονείς στην εφηβεία είναι ένας δείκτης υψηλής αυτοεκτίμησης, περισσότερης ικανοποίησης από τη ζωή, καλύτερης ακαδημαϊκής προσαρμογής και λιγότερης ψυχολογικής εξάντλησης. Η ποιοτική σχέση του εφήβου με τους γονείς συμβάλει στην επιτυχή αντιμετώπιση των προκλήσεων, των δυσκολιών και των έντονων αλλαγών στην εφηβεία. Ο έφηβος θέλει να μιλάει και να δρα ελεύθερα, δεν ανέχεται να τον υποτιμούν οι γονείς ή οποιοσδήποτε άλλος. Οι σχέσεις με τους γονείς του θα επηρεάσουν σε σημαντικό βαθμό και τις σχέσεις με τους υπόλοιπους ενήλικες που θα συναναστραφεί στη ζωή του. Θα έλεγε κανείς πως όταν ο έφηβος έχει ομαλές σχέσεις με τους γονείς και τους καθηγητές του – οι οποίοι αποτελούν πρότυπα προς μίμηση- τότε ο έφηβος μαθαίνει να συμπεριφέρεται σωστά απέναντι στην κοινωνία. Πολλές φορές οι γονείς έχουν ιδιαίτερα κριτική στάση απέναντι στους εφήβους. Τους επικρίνουν για την εμφάνιση, τη συμπεριφορά ακόμα και τους φίλους τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις ένας έφηβος ενδεχομένως να εμφανίσει συμπτώματα κατάθλιψης. Είναι φυσιολογικό οι έφηβοι να έχουν διλήμματα στο ηθικό πεδίο, να αμφισβητούν αρχές και αξίες στην προσπάθεια να επαναπροσδιορίσουν τους γονείς τους για να καταφέρουν αργότερα να τους 'αποχωριστούν', να μπουν δηλαδή σε μία νέα ενήλικη σχέση μαζί τους. Γι αυτό ζητούν το ενδιαφέρον των ενηλίκων γι’ αυτή την απίστευτη εξέλιξη που συντελείται μέσα τους, όταν όμως το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται νιώθουν συχνά ακινητοποιημένοι. Οι γονείς πρέπει να μείνουν ψύχραιμοι, να μην ανησυχήσουν και επιστρατεύσουν απαγορεύσεις και τιμωρίες εφ όλης της ύλης, φοβούμενοι μήπως χάσουν τον έλεγχο γιατί το παιδί θα επαναστατήσει και θα χάσει την εμπιστοσύνη στους γονείς του με αποτέλεσμα να μην τους κοινοποιεί τα προβλήματα του. Να μην υπέρ προστατεύουν, να αποδεχτούν την απομυθοποίησή τους και με επιμονή και υπομονή θα πρέπει να προασπίζουν τα όριά τους και να προβάλουν σαν μια σταθερή βάση στην οποία ο έφηβος μπορεί να στηριχτεί για να πάει παραπέρα. Στην εφηβεία οι συγκρούσεις είναι απαραίτητες και η απουσία συγκρούσεων μάλλον είναι αυτή που θα πρέπει να μας θορυβήσει. Οι γονείς πρέπει να είναι δυνατοί, να ανέχονται τους εφήβους και να προσπερνούν την τάση τους να τους αγνοούν, χωρίς να το εκλαμβάνουν ως προσωπική αποτυχία τους. Πρέπει να περάσουν προοδευτικά σε μια ισότιμη σχέση ενήλικου προς ενήλικο. Στους έφηβους είναι απαραίτητο να μεγαλώνουν σε ένα σταθερό πλαίσιο που να μην καταλύεται από την επιθετικότητά τους. Πολλοί γονείς, για να αντιδράσουν στην καταπίεση που είχαν υποστεί από τους δικούς τους γονείς, προσπαθούν να μάθουν στα παιδιά να είναι αυτόνομα και ανεξάρτητα, αλλά επιτυγχάνεται το ακριβώς αντίθετο καθώς τα παιδιά 17
μεγαλώνουν σε ένα ακαθόριστο πλαίσιο, χωρίς σαφή όρια και την αναγκαία καθοδήγηση των ενηλίκων. Να μην προτρέπουν τον έφηβο να εμπλέκεται σε καταστάσεις τις οποίες δεν είναι ακόμα έτοιμος να αντιμετωπίσει (με φυσική συνέπεια την αποτυχία), γιατί, μειώνεται η αυτοεκτίμησή του, η πραγματικότητα γίνεται τραυματική και ευνοείται ο παλιμπαιδισμός και η καταφυγή σε φαντασιώσεις παντοδυναμίας. Οι γονείς πρέπει να είναι συναισθηματικά κοντά στους εφήβους, να έχουν την ικανότητα να αντέξουν την επιθετικότητα και όλα τα αρνητικά συναισθήματα που προβάλλουν επάνω τους. Ο γονείς οφείλουν λοιπόν να επιδεικνύουν μία σταθερή αλλά και ευέλικτη στάση απέναντι στους εφήβους, χωρίς να θεωρούν πως έχουν αποτύχει σαν γονείς. Η στάση “δεν μας χρειάζεσαι-τα καταφέρνεις μόνος σου” προκαλεί ψευδή ωρίμανση. Οι γονείς πρέπει να κρατούν τις ευθύνες του και να τον βοηθούν σιγά-σιγά να τις αναλαμβάνει χωρίς να τιμωρούν και να εκδικούνται. Να είναι προσαρμοστικοί και κυρίως ενσυναισθητικοί και συναισθηματικά παρόντες ώστε να μπορέσει ο έφηβος να τους απο-ιδανικοποιήσει ομαλά, να είναι αρκετά σταθεροί ώστε να βοηθήσουν τον έφηβο να αντιμετωπίσει τις συναισθηματικές τους μεταπτώσεις, να είναι αρκετά δεκτικοί και ευέλικτοι ώστε να μειωθεί το άγχος αντεκδίκησης στον έφηβο, να παραμείνουν μια σταθερή φιγούρα, πρόθυμοι να το ακούσουν ανά πάσα στιγμή χωρίς να προσπαθούν να κυριαρχήσουν πάνω του. Παράλληλα όμως, θα πρέπει να τον ενισχύουν με το να ενθαρρύνουν τις πρωτοβουλίες του, αλλά και να μπορούν να πουν μια καλή κουβέντα για το παράστημά και την εμφάνισή του. Έρευνες δείχνουν πως σε μία ομαλή εφηβεία ο γονιός παραμένει ένας πολύτιμος σύμβουλος στις αναζητήσεις και τα προβλήματά του εφήβου και η σχέση του εφήβου με τους γονείς παρόλες τις αναταράξεις στο τέλος γίνονται αρμονικές. Η σχέση του εφήβου με τους συνομηλίκους Η διαμόρφωση της προσωπικότητας του εφήβου επηρεάζεται σημαντικά και από την παρέα του, η οποία αποτελεί μία πρώτη δομή κοινωνικοποίησης (μετά την οικογένεια και το σχολείο). Η σχέση του εφήβου με τους συνομηλίκους του, επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του καθώς και την αξία που του αποδίδει. Έχει μεγάλη σημασία για τον έφηβο ο τρόπος που τον αντιμετωπίζουν οι άλλοι και τι σκέφτονται γι αυτόν. Γι’ αυτό και οι ισχυρές σχέσεις με τους συνομηλίκους σχετίζεται με τη μειωμένη εμφάνιση προβληματικής συμπεριφοράς. Ο έφηβος μοιράζεται τις ανησυχίες του με τους άλλους εφήβους και παρατηρεί ομοιότητες και διαφορές, μαθαίνει τα όριά του αλλά και να σέβεται τα όρια των άλλων. Στην πορεία του εφήβου προς την ανεξαρτησία, θα υπάρξουν πολλά πρόσωπα που θα εξιδανικεύσει και στη συνέχεια θα απομυθοποιήσει, όπως είχε κάνει και με τους γονείς. Σημαντικό είναι οι σχέσεις να μη γίνονται εξαρτητικές, αλλά να στηρίζουν και τα δύο πρόσωπα στον αγώνα για την ανεξαρτησία τους. 18
7. Παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση
Η εξάρτηση είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, εξαρτάται δηλαδή από πολλούς παράγοντες. Ανάμεσα στους λόγους που οδηγούν έναν έφηβο στην εξάρτηση υπάρχουν πολλοί που συνδέονται με την ηλικία του, όπως θα δούμε παρακάτω: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ: για να αντιμετωπίσουν την ζωή τους, άτομα με δυσκολίες προσαρμογής, με κενά, με ατέλειες, άτομα που δεν αντέχουν τις εντάσεις και την απογοήτευση αναζητούν τη λύση στα ναρκωτικά για την εύρεση πληρότητας και ευτυχίας. Άλλοι προσωπικοί λόγοι είναι η περιέργεια, η ανία, η ανάγκη για επιβράβευση και αποδοχή εξαιτίας της ανασφάλειας και του άγχους που βιώνουν, όπως και του φόβου της μοναξιάς. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ : μερικοί υποστηρίζουν ότι δοκίμασαν ναρκωτικά ακολουθώντας τη μόδα ή μια ιδεολογία, ή παρακινούμενοι από τα πρότυπα που προβάλλουν τα ΜΜΕ. Σίγουρα, όμως, υπέκυψαν στην πίεση συνομηλίκων από την ανάγκη για αποδοχή και όλους τους παραπάνω προσωπικούς λόγους της εφηβείας.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι όσον αφορά το θέμα που εξετάζουμε, δηλαδή τις εξαρτήσεις στην εφηβεία, υπάρχουν παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση και απορρέουν από την εφηβεία και άλλοι που είναι άσχετοι από την ηλικία. ‘Έτσι έχουμε σαν παράγοντες που σχετίζονται με την εφηβεία: Την περιέργεια, την τάση για λήψη ρίσκου ως εκδηλώσεις της εφηβικής ανάγκης για ανεξαρτησία Την πίεση από τους συνομηλίκους σαν απόρροια της εφηβικής ανάγκης για ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς και την ταυτόχρονη ανάγκη για σχέσεις και αποδοχή. Την πίεση από το σχολείο και τη σχολική αποτυχία που όπως είδαμε παραπάνω σχετίζονται με το εφηβικό άγχος και την ανάγκη του εφήβου για αυτό-επιβεβαίωση εκτός σχολείου Τη χαμηλή αυτοεκτίμηση που έχουν οι περισσότεροι έφηβοι εξαιτίας του άγχους τους για τελειότητα και της ασταμάτητης αυτοκριτικής τους Επίσης, υπάρχουν παράγοντες που δεν απορρέουν από την εφηβεία, επηρεάζουν όμως τους εφήβους διότι αφορούν κυρίως αυτούς. Αυτοί είναι: η οικογένεια (κληρονομικοί παράγοντες εξάρτησης, κατάθλιψης και άλλων ψυχικών παθήσεων όπως και αδυναμία της οικογένειας να καθοδηγήσει τον έφηβο λόγω υπερβολικής αυταρχικότητας ή έλλειψης ορίων ) τα ενδιαφέροντα τα κοινωνικά πρότυπα ζωής (μουσικά συνήθως είδωλα)
19
8. Σχέση Εφηβείας και Εξάρτησης Από όλα τα παραπάνω είναι προφανές ότι η εξάρτηση είναι ένα φαινόμενο που στις περισσότερες περιπτώσεις εμφανίζεται στην εφηβεία και αυτό δεν είναι τυχαίο, όπως ανακαλύψαμε μέσα από αυτή την ερευνητική εργασία. Συγκεκριμένα, η εφηβεία συνδέεται με την εξάρτηση εξαιτίας των παρακάτω χαρακτηριστικών της: Οι έφηβοι πιέζονται από μια έντονη ανάγκη για ανεξαρτησία. Η εμπλοκή τους σε δραστηριότητες που έχουν τη φήμη ότι είναι επικίνδυνες, όπως η πρόσληψη ουσιών και οι άλλες εθιστικές δραστηριότητες, τους κάνει να νιώθουν μεγάλοι, δυνατοί και ανεξάρτητοι αφού παίρνουν τόσο μεγάλο ρίσκο. Η ανασφάλεια, το άγχος, η σκληρή αυτοκριτική και η χαμηλή αυτοεκτίμηση, που απορρέουν από το γεγονός ότι οι έφηβοι δεν είναι έτοιμοι για ανεξαρτησία ενώ την ποθούν, εύκολα καταπραΰνονται με τη λήψη ουσιών και την ευχάριστη διάθεση που προκαλείται από την έκκριση ορμονών με διάφορες εθιστικές δραστηριότητες. Οι συγκρούσεις που βιώνουν καθημερινά οι έφηβοι με το περιβάλλον και τον εαυτό τους τους δημιουργούν θυμό, ενοχές και φόβο για την απρόβλεπτη συμπεριφορά τους. Όλα τα αρνητικά συναισθήματα ξεπερνιούνται προσωρινά με την ενασχόληση με εθιστικές δραστηριότητες και ουσίες εξαιτίας της ευφορίας και της διαστρεβλωμένης αίσθησης της πραγματικότητας που αυτές προκαλούν. Η πίεση που δέχονται οι έφηβοι από τους συνομηλίκους τους τους ωθεί συχνά να μιμηθούν τα πρότυπα εξαρτητικής συμπεριφοράς που προτείνουν οι συνομήλικοι ώστε να αποφύγουν τον αποκλεισμό από την ομάδα συνομηλίκων.
9. Συμπτώματα εξάρτησης Η εξαρτητική συμπεριφορά του εφήβου δε διαφέρει πολύ από τη συμπεριφορά ενός κακομαθημένου παιδιού, εξαρτημένου από τους γονείς του. Ο εξαρτημένος έφηβος προσκολλάται στο αντικείμενο της εξάρτησης και παραμελεί τα πάντα γύρω του καθώς και τον εαυτό του. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της εργασίας μας δημιουργήσαμε την παρακάτω λίστα από συμπτώματα εξάρτησης στους εφήβους: Αλλάζει η συμπεριφορά του στο σπίτι Κοιμάται και τρώει άστατα Αλλάζει η επίδοση στο σχολείο προς το χειρότερο Δε μπορεί να συγκεντρωθεί Βγαίνει συνεχώς από το μάθημα Αλλάζει διάθεση πολύ απότομα Αλλάζει παρέες Ξεχνάει τα όνειρα και τις φιλοδοξίες του/της 20
Αλλάζει η στάση του προς τον αθλητισμό Μειώνεται το ενδιαφέρον για το άλλο φύλο Μοιάζει να έχει κατάθλιψη Συμπεριφέρεται επιπόλαια – δε μπορείς να τον /την εμπιστευτείς Παραμελεί την εμφάνιση και την υγιεινή του/της Κατηγορεί συνεχώς τους άλλους για τα πάντα Κατηγορεί συνεχώς τον εαυτό του/της για τα πάντα Φοβάται τη μοναξιά Επιζητεί τη μοναξιά Αφήνει συνεχώς εκκρεμότητες στις δουλειές του/της
10.
Συνέπειες της εξάρτησης
Πριν δούμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της εξάρτησης από κάποια ουσία, δραστηριότητα ή σχέση, αξίζει να δούμε τις άμεσες επιδράσεις που προκαλεί η πρόσληψη μιας εθιστικής ουσίας αλλά και η εμπλοκή σε μια εθιστική δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, πρέπει να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στη βιολογική δράση και την ψυχολογική επίδραση της εξαρτητικής συμπεριφοράς. Η βιολογική βάση του εθισμού και της εξάρτησης Όπως είπαμε προηγουμένως στη ενότητα 5, οι εξαρτησιογόνες ουσίες επιδρούν στον εγκέφαλο και από αυτόν σε όλον τον οργανισμό δημιουργώντας ευφορία και διέγερση ή καταστολή (μούδιασμα). Αυτό το καταφέρνουν με το να μιμούνται τη δράση των ‘φυσικών ναρκωτικών’ του οργανισμού μας, δηλαδή των ορμονών του εγκεφάλου μας. Αυτές οι ορμόνες λέγονται νευροδιαβιβαστές επειδή εκκρίνονται στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Μερικές από αυτές είναι η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη, η νοραδρεναλίνη, η ακετυλοχολίνη και το γάμμα-αμινοβουτυρικό οξύ. Η πιο γνωστή είναι η ντοπαμίνη εξαιτίας της σχέσης της με τα αναβολικά φάρμακα που μιμούνται τη δράση της. Υπάρχουν πολλά συστήματα απελευθέρωσης της ντοπαμίνης στον οργανισμό μας, αλλά αυτό που σχετίζεται περισσότερο με τον εθισμό είναι το σύστημα ντοπαμίνης που βρίσκεται στο μεσολόβιο. Αυτό είναι που ευθύνεται για την παρώθηση, δηλαδή την έντονη ευχαρίστηση και την έντονη επιθυμία για κάτι. Σε φυσιολογικές συνθήκες, η ντοπαμίνη απελευθερώνεται στον οργανισμό σε μικρές σταθερές ποσότητες με τόσο αργό ρυθμό ώστε η ψυχική διάθεση να παραμένει σταθερή. Οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι μια κακή λειτουργία του συστήματος της ντοπαμίνης στο μεσολόβιο είναι δυνατόν να προκαλέσει κατάθλιψη επειδή δεν εκκρίνεται αρκετή ντοπαμίνη που ‘φτιάχνει’ τη διάθεση. Υπό την επίδραση διεγερτικών ναρκωτικών ουσιών όπως η κοκαΐνη, για παράδειγμα, τα επίπεδα της ντοπαμίνης που απελευθερώνεται στο μεσολόβιο του εγκεφάλου αυξάνονται κατακόρυφα και προκαλούν απότομη κορύφωση της 21
διάθεσης και της ενεργητικότητας. Ο γρήγορος εθισμός σε τέτοιες ουσίες οφείλεται ακριβώς σε αυτή τη δράση τους. Η ντοπαμίνη ενεργοποιεί το μηχανισμό της παρώθησης, δηλαδή του κινήτρου του οργανισμού να επαναλάβει την εμπειρία επειδή ήταν εξαιρετικά ευχάριστη. Το ίδιο συμβαίνει με τις άλλες διεγερτικές ουσίες που αναφέραμε και με τις εθιστικές δραστηριότητες έντονης δράσης, όπως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Ο χρήστης επιδιώκει να ξαναζήσει την εμπειρία και αργά ή γρήγορα ο εθισμός φέρνει την εξάρτηση. Η εξάρτηση οφείλεται από βιολογική άποψη στο γεγονός ότι με τη συχνή χρήση μιας ουσίας ή δραστηριότητας που προκαλεί υπερ-έκκριση των νευροδιαβιβαστών, η φυσιολογική ισορροπία των ορμονών διαταράσσεται και ο οργανισμός αδυνατεί να απελευθερώσει τους νευροδιαβιβαστές-ορμόνες που κινητοποιούν τις σωματικές και νοητικές λειτουργίες. Χωρίς τη χρήση ψευδοδιαβιβαστών, δηλαδή εξαρτησιογόνων ουσιών, ο εξαρτημένος άνθρωπος δε μπορεί να λειτουργήσει στην καθημερινότητά του.
Η ψυχολογική βάση του εθισμού και της εξάρτησης Όσο διαρκεί η επίδραση μιας εξαρτησιογόνου ουσίας στον εγκέφαλο, υπάρχουν πολλές ψυχολογικές επιδράσεις που είναι κοινές με αυτές που προκαλούν και οι εξαρτησιογόνες δραστηριότητες. Για παράδειγμα, αν υπάρχει πόνος, φόβος ή λύπη, αυτά υποχωρούν καθώς επέρχεται άμεση ανακούφιση από κάθε αρνητικό αίσθημα ή συναίσθημα. Ο χρήστης επιδεικνύει λησμόνηση του παρελθόντος, περιφρόνηση του παρόντος, αδιαφορία του μέλλοντος, ευχαρίστηση, ευεξία, έξαψη, τεράστια ικανότητα, έντονη μελαγχολία, απάθεια, αδυναμία συγκέντρωσης, δυσκολία στον τρόπο σκέψης, νύστα, μείωση σωματικής δραστηριότητας ή αύξησή της ανάλογα με την ουσία. Μακροπρόθεσμα, παρουσιάζονται αρνητικές επιδράσεις όπως: δυσφορία, φόβος, ναυτία, εμετός, εφιάλτες και παραισθήσεις. Επίσης, οι χρήστες χημικών ουσιών υποφέρουν από θρόμβωση των φλεβών, μολύνσεις, χρόνια νοσήματα όπως η ηπατίτιδα, αφροδίσια νοσήματα κλπ, ενώ όλοι οι εξαρτημένοι άνθρωποι παρουσιάζουν νοητικές διαταραχές, όπως αδυναμία αισθήσεων, σύγχυση, πρόβλημα μνήμης και ανικανότητα συγκέντρωσης. Ψυχικά υποφέρουν συνήθως από καχυποψία, άγχος, πανικό και τρέλα ενώ η συμπεριφορά τους χαρακτηρίζεται από παραμέληση υγιεινής, , επιθετικότητα, κατάργηση αναστολών, μηδενιστική προσέγγιση στις αξίες της ζωής και παραβατικότητα. Κοινωνικά υποφέρουν από αποκλεισμό.
22
11.Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης Από όσα είδαμε παραπάνω είναι σαφές ότι η πρόληψη των εξαρτήσεων είναι σημαντικό να ξεκινήσει με εκπαιδευτικά προγράμματα πριν την έναρξη της εφηβείας δηλαδή στις πρώτες κιόλας τάξεις του Δημοτικού σχολείου. Τέτοια προγράμματα έχουν στόχο την ενδυνάμωση των παιδιών και τη στήριξή τους ώστε να έχουν ισχυρή αντίσταση απέναντι στο άγχος και την πίεση από τους συνομηλίκους. Οι μικροί μαθητές μαθαίνουν να αλληλοστηρίζονται, να συζητούν και να ζητούν βοήθεια από μεγαλύτερους που εμπιστεύονται. Επίσης, κατανοούν ότι η ανεξαρτησία είναι ένας προορισμός στον οποίο θα φτάσουν μετά από ένα μεγάλο ταξίδι όταν θα είναι έτοιμοι, δηλαδή μαθαίνουν να μη βιάζονται να μεγαλώσουν. Ως προς την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων ανακαλύψαμε ότι η κοινή βάση όλων των προγραμμάτων είναι η απόκτηση δεξιοτήτων ζωής, όπως η επικοινωνία, η ομαδική εργασία και η προώθηση δραστηριοτήτων που προάγουν την υγιή κοινωνικοποίηση των εξαρτημένων νέων. Απομυθοποιείται και αποθαρρύνεται η αντικοινωνική συμπεριφορά και οι αρνητικοί τρόποι σκέψης. Καλλιεργείται η εμπιστοσύνη στον εαυτό μας, στους μη εξαρτημένους άλλους και στο Θεό. Υπάρχουν πολλές ομάδες αλληλοβοήθειας στις οποίες τα μέλη συναντιούνται καθημερινά και συζητώντας καταπολεμούν την επιθυμία τους να επιστρέψουν στον εθισμό ενώ στηρίζονται στην απεξάρτηση και στις δυσκολίες της καθημερινότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα και πρότυπο για τη δημιουργία άλλων ομάδων απεξάρτησης είναι οι Αλκοολικοί Ανώνυμοι.
23
3. Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 1.
Σκοπός της έρευνας
Το Μάρτιο του 2012 διενεργήσαμε στο σχολείο μας ποσοτική έρευνα με σκοπό να ανιχνεύσουμε τις γνώσεις και τις στάσεις του μαθητικού πληθυσμού στο θέμα ‘εφηβεία και εξαρτήσεις’. Συγκεκριμένα, στοχεύαμε στο να διαπιστώσουμε πόσα γνωρίζουν οι συμμαθητές μας σχετικά με τις εξαρτήσεις, ποιες ουσίες και δραστηριότητες θεωρούν εθιστικές και πώς θα αντιδρούσαν αν ένιωθαν ότι οι ίδιοι απειλούνται από τον κίνδυνο της εξάρτησης.
2.
Διαδικασία της έρευνας
Προσπαθήσαμε να αυξήσουμε την αξιοπιστία της έρευνάς μας απευθυνόμενοι σε ένα τυχαίο δείγμα 100 μαθητών του σχολείου μας από όλες τις τάξεις του Λυκείου. Η αναλογία αγοριών και κοριτσιών ήταν 55 κορίτσια και 45 αγόρια. Ως ερευνητικό εργαλείο επιλέξαμε το ανώνυμο ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις κλειστού τύπου, ώστε να είναι ευκολότερη η επεξεργασία των δεδομένων. Όταν συλλέξαμε και καταγράψαμε τις απαντήσεις δουλέψαμε σε ολομέλεια για να εξοικειωθούμε όλοι με τις ερευνητικές δεξιότητες της αποτύπωσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων σε γραφήματα. Τόσο το ερευνητικό ερωτηματολόγιο, όσο και τα ραβδογράμματα που απεικονίζουν τα ευρήματά μας βρίσκονται στο Παράρτημα αυτής της αναφοράς.
3.
Αποτελέσματα της έρευνας
Από την έρευνά μας διαπιστώσαμε τα εξής: • Περίπου οι μισοί από τους μαθητές που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο δε γνώριζαν τη διαφορά ανάμεσα στον εθισμό και την εξάρτηση, εφόσον θεωρούσαν και τα δύο φαινόμενα εξίσου σοβαρά ή συνώνυμα • Σχετικά με τους παράγοντες που ευνοούν την εξαρτητική συμπεριφορά στους εφήβους, η πλειοψηφία των μαθητών απάντησε ότι ο ισχυρότερος παράγοντας είναι η παρέα των συνομηλίκων και το άγχος, επιβεβαιώνοντας την υπόθεσή μας για τη σχέση εφηβείας και εξάρτησης • Οι εθιστικές ουσίες που αναδείχθηκαν από την έρευνά μας ως πιο επικίνδυνες ήταν τα ναρκωτικά, το αλκοόλ και η νικοτίνη ενώ ταυτόχρονα αναδύθηκαν οι νέοι κίνδυνοι της εξάρτησης από το διαδίκτυο, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, το κινητό τηλέφωνο και τα τυχερά παιχνίδια. • Σε σχετική ερώτηση οι μισοί μαθητές απάντησαν ότι δε θεωρούν τον εαυτό τους καθόλου ευάλωτο σε οποιαδήποτε εξάρτηση • Σε άλλη ερώτηση οι μισοί απάντησαν ότι αν απειλούνταν από εξάρτηση θα έλυναν το πρόβλημα μόνοι τους, ενώ οι άλλοι μισοί θα απευθύνονταν σε ειδικό, μια προφανής αντίθεση στις αντιδράσεις. Πολλοί (34%) ζητούσαν βοήθεια από τους γονείς τους, γεγονός που δείχνει την εμπιστοσύνη στους γονείς • Η πλειοψηφία των υποκειμένων της έρευνας έδειξε να γνωρίζει τις επιπτώσεις και τα συμπτώματα της εξάρτησης
24
4.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Όπως αναφέραμε στην πρώτη ενότητα, λίγο μετά το πρώτο μισό της ερευνητικής εργασίας μας κάναμε διαμορφωτική αξιολόγηση, ώστε να θυμηθούμε τι είχαμε μάθει ως τότε και να προτείνουμε τυχόν βελτιώσεις στον τρόπο εργασίας μας. Από αυτήν προέκυψε ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες ένιωθαν πολύ ευχαριστημένοι από τις πληροφορίες που είχαμε συλλέξει και τις νέες γνώσεις που αποκομίσαμε, θα ήθελαν όμως να διαβάζαμε λιγότερο και να συζητάμε περισσότερο κυρίως σε ομάδες. Πολλοί από εμάς είχαμε δυσκολευτεί από την ανάγνωση της βιβλιογραφίας στα Αγγλικά. Στο τέλος των συναντήσεών μας ολοκληρώσαμε την ερευνητική μας εργασία με την προετοιμασία των τρόπων της παρουσίασής της και την τελική αξιολόγηση του τρόπου εργασίας και των προϊόντων της εργασίας μας. Από αυτήν προέκυψαν τα εξής:
•
•
• •
o Ως θετικά οι συχνές συσχετίσεις του υλικού που μελετούσαμε με τα ερωτήματα της κάθε ομάδας όσα μάθαμε για την εφηβεία μας βοήθησαν να καταλάβουμε τις αντιδράσεις μας καλύτερα η ομαδική εργασία πάνω στην έρευνα η συνεργασία για την παρουσίαση
- ως αρνητικά η πίεση του χρόνου το γεγονός ότι δεν είδαμε ταινίες σχετικές με το θέμα το γεγονός ότι δεν επισκεφθήκαμε ένα κέντρο απεξάρτησης
Ως προς τους αρχικούς μας στόχους (ενότητα 1) μπορούμε να πούμε ότι επιτεύχθηκαν σε ένα βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά την ερευνητική μας ομάδα. Το αν ευαισθητοποιήθηκε η μαθητική κοινότητα του σχολείου μας δεν το γνωρίζουμε ακόμη.
5.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συμπερασματικά, η ερευνητική εργασία που εκπονήσαμε μας βοήθησε να κατανοήσουμε πολλές από τις ιδιαιτερότητες της εφηβείας και να τις συνδέσουμε με τους παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση. Συνειδητοποιήσαμε ότι ο κίνδυνος της εξάρτησης μας αφορά όλους, κυρίως επειδή είμαστε έφηβοι. Επίσης, αντιληφθήκαμε ότι ο οργανισμός μας παράγει φυσικές ουσίες που μας βοηθούν να ξεπερνάμε τον πόνο και το άγχος σε φυσιολογικές ποσότητες και όταν είναι αναγκαίο. Έτσι, συνειδητοποιήσαμε πόσο καταστροφικά δρουν οι εθιστικές ουσίες στους φυσικούς μηχανισμούς του οργανισμού. Τέλος, εξοπλιστήκαμε με επιχειρήματα κατά της εξαρτητικής συμπεριφοράς. 25
6. • • • • • • • •
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bainbridge David (2008) ‘Teenagers: A Natural History’ Portobello Books, London, UK Casemore, Bradley P. (1990) ‘Teen Drug Use: Impacts and Outcomes’ available online at www.addictionscience.net Hankin Benjamin ‘Adolescent Depression: description, causes and intervention’ available online in 2005 at www.sciencedirect.com Sciacca Kathleen (1981) "Treatment Issues in Developmental Psychology" "Adolescent Separation" , Unpublished Paper ’The biological basis of addiction’(2000) available at www.addictionscience.net http://www.myinterestingfiles.com/2008/02/anti-smoking-campaign-fromamericas-next-top-model.html ‘Generation Y - Youth Smoking’ http://therapistunlimited.com/index/Articles/Drug+Addiction/Drugs:+Effect+on+the +Family ‘Substance Related Disorders’ Τριανταφύλλου Τριαντάφυλλος (1999) ‘Ψυχολογία’ Ευγενίδειο Ίδρυμα
7.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
1. 2. 3. 4.
Νοητικοί χάρτες «ΕΦΗΒΕΙΑ» και «ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ» Ενημερωτικό φυλλάδιο σε δύο γλώσσες (Ελληνικά και Αγγλικά) Ηλεκτρονική παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας (PowerPoint) Αναφορά στην έρευνα στη σχολική κοινότητα (report on the survey) Όλα τα παραπάνω είναι αναρτημένα στα παρακάτω ιστολόγια: http://dependenciesinadolescence.wikispaces.com http://projects-in-school.blogspot.com
26