Еңселі елдің ұлы тарихы ұлағат пен мәңгілік жоба

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БАҰО АҚ ФИЛИАЛЫ ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ ФИЛИАЛ АО «НЦПК ӨРЛЕУ» ИНСТИТУТ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ РАБОТНИКОВ ПО ЖАМБЫЛСКОЙ ОБЛАСТИ

«ЕҢСЕЛІ ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ: ҰЛАҒАТ ПЕН МӘҢГІЛІК ЖОБА» ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ONLINE-КОНФЕРЕНЦИЯ БАЯНДАМАЛАР ЖИНАҒЫ

Тараз, 2015 1

ӘОЖ 94 (574) КБЖ 63.3 (5 Қаз) Е63 «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғасының филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Ғылыми Кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған (Хаттама № 5, 9 қазан 2015ж.). Жалпы редакциясын басқарған: Г.У.Сыздыкбаева п.ғ.к., қ/профессор Редакция алқасы: Г.О.Медетбекова п.ғ.к., қ/профессор, Л.К.Куатбекова т.ғ.к., қ/профессор, Ш.М.Тойганбекова п.ғ.к., қ/профессор, А.О.Есмырзаева аға оқытушы, К.К. Бектурганова аға оқытушы, Е.Х.Избасаров аға оқытушы.

Бұл халықаралық ғылыми - тәжірибелік online - конференция жинағында қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толуы және қазақ хандығы XV ғасырдың ортасында құрылғандығы, хандықтың құрылуы Керей мен Жәнібектің басшылығымен Шу мен Талас өзендерінің жазығына бастау алып, ұланбайтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып, тарих толқынында ұранды ұлысқа, ордалы жұртқа айналғаны, толысып қалыптасқандығы көрсетілген. Ең маңыздысы, сол кезде мемлекетіміздің негізі қаланғандығы, бұл оқиға қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға бірі болғандығы айқындалады. Бұл жинақ материалдары тек қана педагог қызметкеркерлерге ғана емес, сонымен қатар оқырман қауымға, білімгерлер мен магистранттарға ұсынылады. «Еңселі елдің ұлы тарихы: ұлағат пен мәңгілік жоба» халықаралық ғылыми-практикалық onlineконференция. «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, 2015 -278б.

© Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» иститут повышения квалификации педагогических работников по Жамбылской области, 2015 2

Алғы

сөз

«ЕҢСЕЛІ ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ: ҰЛАҒАТ ПЕН МӘҢГІЛІК ЖОБА»

Халықаралық ғылыми-практикалық online-конференциясы Сыздыкбаева Г.У п.ғ.к., асс. профессор, «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ директоры Тарихқа көз жүгіртсек, талай қиындықтар мен тағдырдың соққылары қазақ халқының басына таяқ болып тиді. Біз бүгінгі күнге көптеген сындардан өтіп келіп отырмыз. Ең алғаш туын тіккен елдің болашағы қашанда бұлыңғыр болатыны белгілі. Ол үшін құрылмақшы болып жатқан елге білгір де қайратты, парасатты көшбасшылар керек. ХV ғасырдың ортасы Моғолстан, Әбілқайыр хандығы т.б. мемлекеттердің дипломотиялық байланысы шиеленісіп тұрған қиын кезең болатын. Бүгінде сол қиындықтардың бәрі артта қалып, тұғырлы тәуелсіздікке жетіп отырмыз. Тарихқа үңілсек, Керей мен Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тарихы сол кезден бастау алады. Бәлкім ол бүгінгі шекарасындағы бүкіл әлемге осынша танымал әрі беделді, осы ұғымның қазіргі мағынасындағыдай мемлекет болмаған да шығар. Бірақ бұлай деп сол кезеңдегі басқа барлық мемлекеттер туралы да айтуға болады. Ең маңыздысы, оның негізі сол кезде қаланды, біз – бабаларымыздың ұлы істерінің жалғастырушыларымыз. Керей мен Жәнібек хандардың өмірі толыққанды зерттеліп бітті деуге әлі ерте. Өйткені, Тәуелсіздік алғанымызға енді 24 жыл болады. Қазақ хандарының өмірін зерттеу енді ғана қолға алынып жатыр. Жалпы, Керей мен Жәнібек хандар Қазақ мемлекетінің негізін салушы тұлғалар болып есептеледі. Олар Әбілхайыр хандығынан бөлініп, 1465 жылы Жетісу жерінде хандықтың негізін қалады. Бұл 15 ғасырдың екінші жартысы. Жалпы қазақ хандығы тарихындағы әрбір ханның орны ерекше. Қазақтың ұлт ретінде қалыптасуын, мемлекет құрудағы хандардың рөлін, хандық құрған кезеңін тереңірек зерттеу - болашақтың еншісіндегі іс. Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты ең маңызды дәйекті деректі біз Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың «Тарих- и Рашиди» еңбегінен аламыз. XVI ғасырдағы белгілі тарихшы Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың «Тарих-и Рашиди» шығармасы XIV-XVI ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттердің бірі Моғолстан тарихына арналған. Бұл еңбек - Қазақ хандығының тарихын зерттеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы қысқа, дәйекті түрде баяндалған. Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның кеңбайтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болды.

2015 жылы Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толмақ. Бұл оқиғаның саяси және қоғамдық маңызы сол, 1465-66 жылдары іргесін көтерген қазақ хандығы Орта Азиядағы бірінші ұлттық мемлекет, оның ең басты маңызы бұл хандықты құрған ұлт - қазақ халқы бүгінде өміршеңдігімен көрініп отырған жұрт. Қазақ халқы хандықты құрып қана қойған жоқ, оны ғасырлар өте әлем халқы таныған мықты елдер қатарына қосуға бүгінгі таңда еңбек етуде. Қазақ хандығының төрт ғасырға созылған шерлі шежіресінде жиырмадан астам хан билік құрған екен. Ел билігін қолға ұстаған бұл тарихи тұлғалардың талайым тағдырлары да сан қилы, билік құрудағы қабілеттері де әр деңгейде болды. Мемлекет іргесін нығайтып, туған халқының мәңгілік сүйіспеншілігіне бөленгендері де, елін тоздырып, дұшпанға таба қылғандары да жоқ емес. Осыдан бес ғасырдан астам уақыт бұрын Көк Орда билеушісі Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр ханға бағынудан бас тартып, Шу өзенінің бойындағы Қозыбасы атты қоныста дербес хандықтың туын көтерді. Еркіндік аңсаған елін азаттық ұранымен жігерлендірген батыр бабаларымыз Керей мен Жәнібек жаңа бір ұлыстың дербестігін жариялап, жаңғырған қазақ этносының атауын алған тарихта тұңғыш тәуелсіз Қазақ хандығын құрды. Атақты тарихшы Мұхамед-Хайдар Дулатидің қалдырған нақты деректеріне сүйене отырып, тарихшы-ғалымдарымыз Қазақ хандығының құрылған кезі 1465 жылы болғанын белгіледі. Алғашқыда Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңына еріп, қазақ болып бөлінген халықтың саны екі жүз мың адам екен. Сол заман үшін бұл санның да көп халық болғанымен, байтақ ұлысты жайлаған қазақтардың қандастары бұдан сан есе артық болатын. Шу бойына ту тіккен жаңа хандық біраз орныққаннан соң бүкіл Көк Орда жерін түгел қайтару жолындағы жорықтарын бастады. Сонымен, 1465 жылы тұңғыш рет Қазақ хандығы атты тәуелсіз мемлекет дүниеге келіп, бүгінгі біртұтас қазақ халқының негізі қаланған болады. Қазақ ордасы құрылғанда алдымен жасы үлкен Керей сұлтан ақ киізбен хан көтеріліпті. Одан кейін Жәнібек хан билік құрды.

3

1 секция: ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АУМАҒЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ ҰЛТТЫҚ СИПАТТАҒЫ МЕМЛЕКЕТ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫН ТЕРЕҢДЕТЕ ТҮСІНДІРУ Абдуллина Динара Ысқаққызы №30 орта мектеп тарих пәні мұғалімі Ақтөбе қаласы Ұланғайыр Орта Азия жерінде нешетүрлі тайпалар қоныстанған болатын. Олар ежелгі сақ, сармат, ғұн, қаңлы, үйсін, найман, қыпшақ және тағы басқалардан құралды. Сақ пен сармат тайпаларының тілдері қазіргі Осетия елінде сақталынған. Ал ғұндар Еуропадағы мәдениет пен тілдерінің дыбыстық өзгеріске ұшырауына әсер етті. Венгрия еліндегі мадияр тайпасы ғұндардың ұрпағы. Тілі мен мәдениеті қазіргі қазақтарға ұқсас. Түркі тайпасының дәуірін тасқа қашап қалдырған Күлтегін ескерткіші - соның бір айғағы. Міне, Қойшығара Салғарин ғалым айтқандай өзге түркі халықтарының ішінен тілін, тарихын және салт-дәстүрін тек қана қазақ халқы ғана сақтап қалған дейді. Яғни, қазақ халқының пайда болуы Күлтегін заманынан бастау алады.Тарихымызда Шыңғыс ханның Отырарды ойрандауы қайғылы кезең болып табылады. Сол дәуірдегі мәдениет толығымен күйреп, моңғол мәдениетінің ықпалы дамыды. Десек те, Отырардың үйінділері әлі де сақталынған. Әбілхайыр хандығының құрамынан азаттықты аңсаған, ержүрек алғашқы хандарымыздың бөлінуіне тоқталайық. Керей мен Жәнібек құрған Қазақ хандығы Керей мен Жәнібек Шу мен Талас өзендері бойына келіп, Қазақ хандығын тұрғызды. Қазақ тарихындағы жаңа беттің ашылып, қазақ ұлтының қалыптасуы еді. Ел болып қалыптасқалы түбегейлі өзгерістерге ұшырап, елеулі оқиғаларға толы болды. Хандық күшейген сайын халық саны да артып, жер көлеміде ұлғайды. Мұхаммед Хайдар Дулати-қазақ хандығын толығымен суреттеп қағазға жазған алғашқы қазақ тарихшысы. Дулат тайпасынан шыққан ол Кашмир елінде басшылық ете отырып, Орта Азия елдері жөнінде көптеген мәліметтер қалдырды. Қазақ халқы үш жүзден құралды. Әрбір жүз пен рудың өз алдына жеке таңбалары мен ұрандары бар. Жүзге жатпайтын рулардың да таңбалары мен ұрандары сақталынған. Олар әртүрлі себептермен қазақ халқының құрамына кірген. Әрине, жүзге бөліну жауларымыздың ру мен жүздер арасына қақтығыстар туғызу арқылы өз мақсаттарын іске асырып отырды. Бірақ, қазақ хандығының үш жүзді басқарған билер жүйесі өте пайдалы еді. Би ханның кеңесшісі қызметін атқарып, қарабайыр халық пен ханды байланыстырып, жүзге, руға бөлінген елдің ұйытқысы бола отырып, ұлттың мүддесін өте жоғары дәрежеде қорғап отырды. Үш жүздің билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би Әз-Тәуке ханмен бірігіп, жоңғарды тарих сахнасынан жойды. Әз-Тәуке хан өзінің дипломатиялық, әрі әскери шеберлігін көрсетті. «Ақтабан шұбырынды алқакөл сұламада» көптеген қазақтар Қытай жеріне өтіп, шалғайда атамекенін аңсап қалды. Ал, қаншамасы мерт болды. Киелі Түркістан қаласы - қазақ хандығының рухани, діни, мәдени және саяси астанасы. Қожа Ахмет Йассауи кесенесі Әмір Темірдің бұйрығымен тұрғызылып, күллі қазаққа, мұсылман қауымына зиярат орнына айналды. Онда Әзірет Сұлтан, Есімхан, Тәуке хан, Қаз дауысты Қазыбек би және т.б. ХV-XVIII ғғ. қазақ тарихындағы ірі тұлғалар жерленген. Түркістан - орта ғасырлық қала іспеттес, нағыз қазақтың рухани, әрі мәдени орталығы. Кесенедегі Тайқазанда тарихымызда алар орны ерекше. Ленинград қаласындағы мұражайдан әкелініп, кесенені одан әрі сұлулығыментолықтыра түсті. Ислам Орта Азияға келгенге дейін қазақтар жерге, отқа, суға, Көк Тәңірге, Ұмай анаға табынған болатын. Ғалымдардың айтуйынша, тайқазандағы төмпешіктер Ұмай ананың киелі сүтімен байланыстырылады. Қазақ хандығының Ресей империясының қол астына өту кезеңі Кіші жүздің ханы Әбілхайыр хан Ресейге бодандыққа өткеннен бастап, жалпы қазақ даласына Ресейдің отарлық саясаты басталды. Қазақ арасындағы рушылдық-тайпалық бөлінудің арқасында Ресей империясы толықтай бодандыққа алып, орыстарды шұрайлы жерлерге орналастырды. Қазақтың тұңғыш ақыны, ұлы ойшыл Абай Құнанбаев, географ және зерттеуші Шоқан Уәлиханов, ағартушы Ыбырай Алтынсарин орыс білімінен сусындап, еуропа біліміне қол жеткізген болатын. Шоқан орыс экспедициясына басшылық ете отырып, Қашғарияға сапары зерттеуін жүргізеді. Қазақтың Шоқаны мен орыс жазушысы Михаил Достоевскийдің арасындағы достығы жөнінде мына сөздер дәлелдейді: «Сіз маған мені жақсы көремін деп жазыпсыз, ал мен сізге ғашық болып қалдым дегім келеді. Мен ешқашан да, ешкімге, керек десеңіз, туған бауырыма да мұндай бауырмалдықты сезінген емеспін. Мұның қалай екенін бір құдайдың өзі білер.» Абай грек ойшылдарынан нәр алып, олармен өз ойының ұштасқанын аңғарады. Ең алғашқы қазақ мектебін ашқан Ыбырай қазақ тілінің әліппесін құрастырып, халықтың сауатын ашты. Кеңес Одағы дәуіріндегі Қазақстан Кеңес дәуіріндегі аштық, репрессия, Ұлы Отан соғысы қазақ халқының тарихында қайғылы іздер қалдырды. Өзге елдерге қоныс аудару орын алып, қазақ халқының саны күрт азаюына ықпал етті. Отаршылдық саясатқа халық бірнеше рет қарсы шығып, мысалы Амангелді Иманов бастаған ұлт-азаттық көтеріліс, Адайлар көтерілісі жеңіліске ұшырап отырды.

4

Ахмет Байтұрсыновтың құрастырған төте жазуымыздан айырылып, кириллицаға ауыстырылды. Расул Ғамзатов айтқандай: «әлдекімді ауруынан ана тілі сауықтырады, мен ана тілімде ән айтамын. Егер ертеңгі күні менің тілім жоғалып кетсе, мен бүгін өлуге дайынмын.» Тек қана Шыңжаңдағы қазақтар ғана төте жазуды сақтап қалған. Қазіргі таңда қазақ тілінің сұранысы өте төмен. Қазақ мектебін тәмамдаған адамдарға жұмысқа орналасуда ауыр. Қазақ ұлтының мүддесін көздеп, өз өмірлерінен де елді жоғары қойған азаматтар қуғын- сүргінге түсіп, итжеккенге айдалып, атылып кетті. Міне, қазақтың бетке ұстар қаймақ азаматтарынан айырылдық. Бірақ, аққа Құдайда жақ деп, олардың есімдері мен істері ақталып, өз бағаларын да алды.Ұлы Отан соғысында қайтқан қазақтың батыр қыздары Әлия мен Мәншүк не деген мәрт еді. Ал, Жамбыл Жабаев өз әнімен ленинградтықтарға қанат бітіріп, демеу болған еді. Соғыс кезінде қазақ еліне көптеген ұлттар қоныс аударылып, қазақтар өз астарынан бөліп беріп, өнеге көрсете білген ұрпағына. Сол үшін де ата-бабалырымыздың алдында үнсіз бас иіп, үлгі тұталық. Көк ту астындағы егеменді Қазақстан 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы егемендікке бастаған ең алғашқы қадам болып табылады. 1989 жылғы Жаңаөзен оқиғасынан соң, Колбин мүлдем Қазақстаннан кетіп, 1991 жылы айымыз оңынан туды. Қасиетті шаңырағымыздың үстінен көк туымыз желбіреп, бабалар аңсаған арманымызға қол жеткіздік. Әрине, ол оңай келген емес. Қаншама қиыншылықтыр, құрбандықпен жетті десеңші?! Орта Азияның барысына айналған қазіргі Қазақстан ата-бабаларымыздың арманы болар. Өзге елдермен еңсемізді тең ұстап, білім мен ғылымға мүмкіндіктер ашыла түсуде. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Болашақ» бағдарламасымен жастарды шетелдерде, соның ішінде дамыған елдерде оқыту арқылы дамыған экономиканың озық технологиясынан тәжірибе алып, елімізге ендіру, әрі Азияның барысына айналуға қатты мән береді. 150 ұлтпен бір шаңырақ астында тату- тәтті өмір сүрудің өзі - халқымыздың дархан мінезі мен кеңдігі деп білемін. Қазаққа ала көздеген көрші елдерден қорғана да отырып, татулық қатынасты сақтай алған қазақтар нағыз дипломат халық. Қытайда 56 ұлттың балаларын өз баласындай асырап, қамқор болған қазақ ананың өзі мейірімділік пен ізеттіліктің символындай, әрі татулықтың белгісі болып қалмақ өзге ұлттарға. Қорытынды Менің ойымша, Қазақстанда әлі де болса, білмейтін елдер, танымайтын адамдар көп. Ірі қалалар Астана, Алматыда ғимараттар заманға сай болуы мүмкін. Себебі, біздің мұражайларымызды, қазақ театрларымызды, қорықтарымызды жергілікті халықтың, қазақтың өзі өте сирек барады. Ол дегеніңіз мәдениет пен тілге деген алшақтықтың белгісі. Халыққа тегін қылып, балалар алаңдарын қарастырып, асхана бөлімдерін салып, жаңа технологиялармен қамтамасыз етіп, мағлұматтарды жарға не үстелдерге бекітілген компьютерлерден алатын болса, кейбір шараларды өткізуге халыққа колжетімді қылу керек. Гидтер үш тілді жетік меңгеріп, кез-келген шетелдіктерге мәдениетімізді жеткізуі тиіс. Мұражай – ол халықтың, ұлттың мұрасы мен рухын, тарихын атадан балаға сақтап жеткізетін киелі мекен, алтын қор. Ал, театр – ол халықтың тілі мен мәдениетін, жан дүниемізді саралап, адами қасиеттерге баулитын, салтдәстүрін үгіттеп, санамызға және жадымызға мәңгілік қондыратын қасиетті орын. Егерде мұражай, қуыршақ театр мен драма театрларға адамдардың бару саны көбейсе, ішкі туризмге де сұраныс көбейе түседі. Керемет жерлерімізді мұражай арқылы алған мағлұмат оларды көруге итермелей түспек. Ол дегеніңіз халыққа жұмыс пен табыс көзі, еліміздің бюджетіне қаржы. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Алматы.1986.Желтоқсан.-Қазақстан Жазушылар одағының «Шабыт» 3 кітап/Құраст.Т:Айтбайұлы, Т.Зейнәбін, 1992-176 бет Сұлтанов Т.И. Қазақ мемлекетінің құрылуы. Қазақ хандығының тарихы-(«Жетінші сөз» сериясы).Алматы: Мектеп, 2003-160 бет Жеменей И. Мырза Хайдар Дулат (1499-1551) тарихшы-қаламгер (монография)-Алматы: «Зерде» баспасы, 2007-360 бет Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші: Зерттеунама. Алматы: «Ана тілі», 1995-232 бет. Алмас Ордабаев.Номадтар кітабы. 73 бет. Тарихы терең Түркістан.-Алматы:«Білім»,2000,-200бет ЕРЛІКТІҢ АРҚАУЫ, ЕЛДІКТІҢ БАСТАУЫ – ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА 550 ЖЫЛ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы Тараз қаласы Биылғы жылғы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты халыққа жолдауында «2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан 5

мерейлі белестер жылы» деп, «Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын» ерекше атап өткен болатын. Қазақ халқы ерте заманнан қоныстанған және билік жүргізген өңірде сақтардан, ғұндардан, түріктерден, тағы басқа рулық ұлыстық елдерден қалған аса құнды мұралардың және ескерткіштердің табылғаны жұртқа аян. Солтүстік және Батыс Шыңжаң өңірінен, Қазақстаннан, Моңғол Халық Республикасына қарасты Орхон, Тамыр, Тұла өзендері аңғарларынан табылып жатқан мұралар мен тарихи еркерткіштер жұртты қызықтырып отыр. Осы ұлан-ғайыр кең далада қазақ шежіресі бойынша қазақтың үш жүзінің құрамын толықтырған, тіпті қазірге дейін байырғы атын өз қалпында сақтаған тайпалар және ұлыстар жасаған. Үйсін, қаңлы, түрік, түркеш, оғыз, қарлық, керей, найман, жалайыр, қоңырат, меркіт, уақтар сияқты өз заманындағы рулық, ұлыстық атаулар қазірге дейін қазақ тайпалары арасында сақталып отырғаны даусыз. Олар қоныстанған және өмір сүрген өңірді 13-ғасырдың басында араб, парсы тарихшылары «Дешті Қыпшақ» деп атаған. Ал 15-ғасырдан кейінгі тарихшылар мен этнографтардың «Қазақ даласы» деп атағаны жұртқа аян. Міне, осы «Қазақ даласына» 15-ғасырда күннің шығысынан күннің батысына дейін алып жатқан ұлан байтақ даламызда, Керей мен Әз-Жәнібек туын тігіп негізін қалаған Қазақ хандығына биыл 550 жыл толып отыр. Кезінде қазақ - тарихсыз, бұл халық еуропалық жұрттар сияқты таңбалауға жарайтын, шежіреге, хатқа түсіруге татитын тарих жасамаған. Ашық айтылмаған бұл тұжырым қалай негізделеді десеңіз, ең алдымен қазақта бұрын-соңды ұлттық мемлекет болмады деп жарияланады. Мемлекет болмаған, мемлекеттік құрылыстың кейбір элементтері ғана ұшырасқан. Оның өзінде бұл – біртұтас құрылым емес; әрбір ру, әрбір аймақ өз басына би болған; бұл қазақ басы біріккен хандық құрып көрген жоқ дейді. Тәуба, коммунистік программа жүзеге аспады, қызыл империализм келмеске кетті; тәуелсіздік алдық, дербес ел болдық деп отырмыз. Бірақ еңсемізді қайта көтеру үшін, рухани жаңғырып, санадағы жарақат жазылу үшін әлі де бірталай еңбектенуге тура келді. Иә, тарих - үнемі даму үстіндегі ғылым. Тарих бұл адамзатты, әлемді, өткен өміріне кеңістік пен уақыт аралына саяхат.Өз халқыңның тарихын білу барлық адамдар үшін қасиетті парыз. Халқымызда мынандай мақал бар: «Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз» демекші біріншіден қазақ хандығы 13-ғасырдың басынан 15-ғасырдың ортасына дейін (қазақтар біртұтас халық болып қалыптасқанға дейін) Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының қол астында болған көшпелі түркі тайпалар «Алаш» қауымынан бастап біртіндеп бірлесіп екі ғасырдан астам уақыт «қазақ» атты халық болып қалыптасу барысын бастан кешірді. Екінші сөзбен айтқанда, алғашқы «Алтын орда» хандығы, одан кейінгі «Ақ орда» хандығы мен Өзбек хандығы дәуірі, міне, осылайша біртұтас «қазақ» халқы болып қалыптасуға алғышарт-жағдай әзірлеген. Ежелден түркі тілдес, көршілес, аралас жасаған түркі тайпалары ұзақ тарихи дәуірді бастан кешу арқылы табиғи түрде «Қазақ хандығы» аталып ел болып құрылған. «Қазақ» деген аттың ертеде ру-тайпа атынан қазақ біртұтас халық атына айналуы және Қазақ хандығының құрылуы барысы сияқты тарихи оқиғалар жөнінде ел ішінде көптеген аңыз-деректер сақталған. Қазақстан аумағында біртұтас мемлекеттік Алтын Орданының бөлінуі кезінен бастап, Қазақ хандығы пайда болып, нығайғанға дейін жергілікті этникалық негізде қалыптасты. Әбілқайыр хандығы ыдырағаннан кейін нақ сол қалыптасқан халықта, нақ сол этникалық аумақта, нақ сол шаруашылық-экономикалық жағдайларда билеуші әулет қана алмасып. Жошы ұрпақтарының бұрынғы тармағының билігі қалпына келтірілді. Ақ Орда мемлекетін, Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солтүстік бөлігін және Ноғой Ордасын қазақ халқының ірі-ірі этникалық топтары мекендеді. Қазақ хандығы Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы мемлекеттігінің және жоғарыда айтылған басқа да мемлекеттердің тікелей жалғасы болды. Осы мемлекеттер шеңберінде қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесі, ал Қазақ хандығында біртұтас халықтың біржола топтасуы аяқталды. Қазақ хандығының қалай құрылғаны, қандай дәуірлерді бастан кешіргені туралы тоқталудан бұрын алдымен хандарының ақылшысы болған қоғам қайраткері, философ, ойшыл Асан қайғы жайлы аңызға тоқталу керек болады. Қазақтың бұл ірі аңыз кейіпкері халық қамын, ел болашағын ойлап, үнемі мұңға батып жүргендіктен, замандастары оны «Асан қайғы» деп атап кеткен екен. Асан қайғы атамыз екі хандық аумағында яғни, Орта және Кіші жүз мекендеген қазақтардыңда ортақ ойшылы, философы болды. Аңыз – деректерге сай «Тауарих хамсада» жазылуынша, қазақтың үш жүзге бөлеген қазақтың тұңғыш хандары «Әз- Жәнібек», Керей, Хақназар,Тәуекел Есім, Жәңгір, Тәуке хандар қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы арқасында қазақтың әдет-ғұрып заңдары қалыптасты. Бұл заңдар «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдары кемелдену өткенін дәлелдейді. Бұл заң 17- ғасырға жетіп, Есімнің кезінде «Есім ханның ескі жолы» деп аталды.Сол дәуірде қазақ үш жүзінің атақты үш төбе биі Ұлы жүз биі –Төле, Орта жүз биі – Қазыбек, Кіші жүз биі - Әйтеке бұл заңға «жер дауы», «күн дауы» деген екі тарау қосып толықтырады да, ежелгі әдет- ғұрып заңдары ендігі жерде «Жеті жарғы » деп атала бастады. «Жеті жарғы» заңын бүкіл қазақ халқы атқаруға тиісті заң болғандықтан,13-18 ғасырларда мәдениеттен келе көшпелі ел, өзі ортақ мойындаған заңдарын табиғи түрде өзі бағынатын жол- жосынға айналдырған. Біз XV ғасырдың орта шенінде қазіргі ұлттық республикамыздың шегінде Қазақ Ордасы аталатын айбынды мемлекет құрдық. Бұл қуатты ұлыс төрт жүз жыл бойы кең даланы еркін жайлап, өзгеше тұрпатты озық мәдениет жасады. Бай болды, бағлан болды. Елімізді, жерімізді еркін сақтап 6

тұрды, ешкімге кеудесін бастырған жоқ. Нәтижесінде осыншама бай, ұлан-байтақ жерді иеленді, өзіне лайық ұрпақ өсірді. Кейінгі зерттеушілер 1465 жылды, 1470 жылды, тіпті, бұрын соңғы кезеңдерді атап жатады. Бұл тарихшылардың пайымдауынша, Қазақ Ордасының ту көтеріп, ірге бекітуі тек Әбілқайыр кенеттен қайтыс болған соң ғана жүзеге асқан сияқты. Осыған дейінгі ұзақ он екі жыл тепе-тең күрес үстінде өткені есепке алынбайды.

1465-1470 жылдар – хандықтың құрылған емес, нығайған уақыты, халықтың өз тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Түптеп келгенде мұның бәрі қазақ тарихының бастауын мүмкін болғанынша кейіндету талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандығының құрылуы жөнінде бірден-бір дерек «Тарих-и Рашиди» дерегіне сүйенетін болсақ, Қазақ хандығының негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек хан Шибан әулетінен шыққан Әбілқайыр ханмен саяси күрес, жауласудан кейін оның билігінен бас тартып, соңына ерген жұртымен көтеріле көшіп, Шу өзінінің бойындағы Қозыбасы дейтін қоныста дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілген Қозыбасы жері XIV-XV ғасыр басында өмір сүрген Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі аумақ. Қозыбасы атауының түп мағынасы – төңірегендегі жоталардан оқшау тұрған қозының басындай ғана жұмыр, аласа шоқы-төбені білдірсе керек. Қазақ Ордасы құрылғанда алдымен үлкен Керей ақ киізге хан көтеріліпті. Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз. Одан соң Жеңібек хан әмір жүргізеді. Сірә, қазақ жұртының Әбілқайырдың жеңіп, біржола іргеленуі Жәнібек тұсында болса керек, жаңа хандықтың өзіндік құрылымы мен заң жүйесі де осы Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша тұлға екендігінің бір белгісі – ол халық санасында әулиеге пара-пар, ақылды әрі әділетті әмірші ретінде таңбаланған, ұлттық тарихымызда жай ғана Жәнібек хан деп аталмайды, ӘзЖәнібек хан деп аталады. Әз-Жәнібек – қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан ғана емес, сол халықтың бар игілігне ұйытқы болған асыл ұрық, ұлы әулеттің де негізін салушы. Қазақ Ордасының құдіретті әміршілері, қазақ халқының ұлы перзенттері: Қасым хан, Хақ-Назар хан; Әз-Тәуке хан, Абылай хан, ең соңы Қенесары хан, ұлы ғалымдарымыз Шоқан, Алаш-Орда көсемі Әлихан Бөкейханов – барлығы да осы әулие Әз-Жәнібек ханның тікелей ұрпақтары. Түрік жұртының бұған дейінгі мың жылдық тарихында сыннан өткен жол-жора, қалыптасқан жүйе негізінде соңғы екі жарым ғасыр орайында ер халықтың, мерт халықтың жиын ортасынан жарып шыққан, бар тілегі туған елінің мұратымен берік астасқан асыл тұқым – Шыңғыс хан – Жошы хан – Орыс хан - Әз-Жәнібек хан әулеті өз жұртын тарихтың барлық қиын өткелінен алып өтті. Әбілқайырдың 1731 жылы Ресей бодандығын қабылдап, сол бодандықтың шырамауынан шығу үшін Сырым Датұлы, Кенесары Қасымұлы, Исатай мен Махамбет, Есет бастаған күресімен, 1916 жылғы тар жол тайғақ кешуді бастан өткерген, 1930-1932 жылдардағы ашаршылық, 1936-1938 жылдардағы қуғын-сүргін, 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы, 1986 жылғы қазақ жастарының қасқалдақтың қанымен келген бұл тәуелсіздік бізге оңайлықпен келмеді. Тұғыры көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді болашақ ұрпақтың еншісінде. Ата-бабаларымыздың аңсап келген «Мәңгілік ел» болу өсиетін қазақ халқының маңдайына біткен көрегендігі мен даналығы, әрбір ісін халқы үшін жасап отырған «Елін сүйген,елі сүйген» елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүргізіп отырған сындарлы саясатының арқасы. Бүкіл дүние жүзі халықтары бүгінгі күнде қазақ халқын картадан ғана емес, оның жер байлығы мен экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы мемлекеттердің санатындағы мемлекеттің бірі болуының өзі Елбасымыздың көреген саясатының жемісі. Сонау Қасым хан негіздеген «Қасым ханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы» мен Елбасы салған сындарлы сара жолымен жүріп келе жатқан және «Қазақстан – 2030 стратегиясының» бүгінгі күнде мерзімінен бұрын орындалып, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конференциясының өтілуі, 2010 жылы Қысқы Азияда ойындарының өтілуі, ЕXPO-2017 көрмесінің ұтып алуы бұл қазақ халқының дүние жүзі алдындағы бірлігі жарасқан, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. Керей мен әз-Жәнібек құрған қазақ хандығының жалғасын бүгінгі күні 23 жыл бойы Тәуелсіз Егеменді елдің көк байрағын көкке желбіретіп, әнұранымен рәміздерін, халқымыздың мәдениетін, салт-дәстүрін дүниежүзіне мойындатқан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ерен еңбегінің нәтижесі. Оған дәлел биылғы 2014 жылғы 11 қарашадағы Елбасының «Нұрлы жол» халыққа жолдауында «Біздің Жалпыұлттық идеямыз - Мәңгілік елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек.

Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан-2050» Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың 7

жұмысының түпкі мәні - осы! «Мәңгілік Ел» идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты - Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін - Елдің бірлігі. Ауыз біршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі – татулық,бірлік, берекесі» деген еді. Қазақ хандығының 550 жылдық тойын атап өтілуі, бұл халқымыздың Егеменді, Тәуелсіз «Мәңгілік ел» болғанымызды дәлелдейді. Тарихы,тілі,діні, салт-дәстүрі ғасырдан-ғасырға ұласып, ата-бабаларымыздың мұра етіп қалдырған жерін,байлығын бүгінгі күні «Мәңгілік ЕЛ» болашақ ұрпақтары жалғастырады және ұрпақтан- ұрпаққа мұра етіп қалдырады деп кәміл сенеміз. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Н.Назарбаев. «Тәуелсіздік алу бар, оны сақтап қалу бар». «Оңтүстік Қазақстан» газеті, №192, 2014 2. Хасенов Ә. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? “Қазақ тарихы” журналы, №2, 1993 3. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). А., 2003. КЕРЕЙ ХАН Изтулеуова Сан Далбаевна, Хасенова Баршагуль Омиржанкызы М. Жұмабаев атындағы №39 гимназиясы, тарих пәні мұғалімдері Қарағанды қаласы Керей хан (туған, өлген жылы белгісіз – 1473) – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Ақ Орданың ханы Ұрыстың ұрпағы. Ұрыс ханнан Тоқтақия, одан Болат, одан Керей хан тараған. «Тауарих-и гузида-йи нусратнаме» дерегі бойынша, Керей хан – Болаттың жалғыз баласы. XV ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде Керей хан туысы Жәнібек ханмен бірге XV ғасырдың 50-жылдарының аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойы мен Қозыбасы өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы Жүніс хан иеліктерінің арасы болды. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады… Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457 жылдың күзінде Шу өңіріне көшіп келген. Ал 1458 жылдың көктемінде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау процесі басталады. Әбілхайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен Жәнібек ханның арқасында Есенбұға хан ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461-1462 жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/62 –1469 жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан Жүніске қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, Моғолстандағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы XVI ғасырдың 30-жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілхайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468/69 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілхайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. «Тауарих-и гузида-йи нусратнаме» дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, «Фатхнама», «Шайбанинаме» деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472 – 1473 жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған 8

қарағанда Керей хан 1470 жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген. Керей ханның қандай жағдайда, қай жылы қайтыс болғандығы жөнінде нақты мәліметтер жоқ. Керей ханның үш баласы болды. Олар: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханнан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде деректер кездеспейді. Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472—1473 Сырдария жағасындағы қалалар үшін Моғолстан ханы Жүністің ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады. Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы Бұрындыққа бергені туралы, Керей ханның Өзбек ұлысын басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан 1472—1473 жылдары оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі. Әбілқайыр хан өлгеннен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мұрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бұдан кейін ДештіҚыпшақтағы билік Орыс ханның тұқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті, олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты. Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де «Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі» саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға «Көшпелі өзбектер мемлекеті» атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында «қазақтар» деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күресе келе, Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты.XV ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды.Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.

2.

3.

4.

Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. («Извлечение из персидских и тюркских сочинений»). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, А.-А., 1969. Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Таш., 1996. Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001. Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. ғ3.

«ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚҰРАУШЫ КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК ХАНДАР» Изтлеуова Акмарал Актамбаевна, «Өрлеу» БАҰО Ақтөбе облысы бойынша ПҚБА институты ДБО тренері, техника ғылымдарының магистрі. Ақтөбе қаласы Досмағамбетова Айым Шынбайқызы Ақтөбе қаласы, Шалқар қаласы, №6 орта мектебі, тарих пәні мұғалімі Ақтөбе облысы Қазақтың хандығының тарихы Керей мен Жәнібек 1465 жылдары алғашқы хандықты құрған кезден басталады. Бұл туралы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев биылғы жылы еліміз қазақ мемлекеттілігінің 550 жылдығын мерекелейтінін айтқан болатын: «Керей мен Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тарихы сол кезден бастау алады. Бәлкім ол бүгінгі шекарасындағы, бүкіл әлемге осынша танымал әрі беделді, осы ұғымның қазіргі мағынасындағыдай мемлекет болмаған да шығар. Бірақ бұлай деп сол кезеңдегі басқа да барлық мемлекеттер туралы да айтуға болады. Ең маңыздысы, сол кезде оған негіз қаланды, біз — бабаларымыздың ұлы істерінің 9

жалғастырушыларымыз. Бүгінде біздің еліміз барлық таяу мемлекеттермен көпғасырлық достық және тату көршілестік дәстүрлерін сақтап отыр. Осы қарым-қатынасты әрдайым сақтағанымыз жөн». Тарихи деректемелер алғашқы қазақ хандарының хандықтың территориясын кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалармен Шығыс Дешті – қыпшақтың қырдағы аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы баяндайды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана отырып, Керей мен Жәнібек XV ғасырдың 60 жылдырдың соңында қазақтар мекендеген бүкіл территорияның біріктіру жолында ойдағыдай күрес бастады. Қазақ хандығының саяси –экономикалық базасын ңығайту үшін Сырдария бойындағы қалаларды қарату төтенше маңызды еді. Осы орайда, қазақ хандығының алдына 3 үлкен тарихи міндет қойылды: 1.Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті – Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілқайыр хандығындағы аласапран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың көкейтесті мүддесі еді.

2.Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстінен орнаған Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркестан) т.б. қалалары қазақ хандығына карату. Бұлар осы өңірдегі саясиэкономикалық және әскери- стратегиялық берік база болатын.

3.Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территолриясын біріктіру. Бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырдария жағасындағы қалаларды қарату күресі болды. Сырдария бойындағы қалалар мен Дешті – Қыпшақ даласы үшін күресте қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілқайыр хан еді. 1468 жылы қыста ол қазақ хандығын қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа атанды, бірақ сапары сәтсіз болып, жорық жолында қаза тапты. Әбілқайырдың қаза болуы қазақ хандығының ңығайуына және территорияның көлемінің кеңеуіне үлкен себеп болды. Ол өлгеннен соң, оның елігінде қиян-кескі феодалдық қырылыс басталып, хандық ыдырай бастады. «Өзбек ұлысының» шаңырағы шайқалды, ірі шиеліністер басталды. Оның қарамағындағы үлкен бөлігі Керей мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Мұндай тиімді жағдайды дер кезінде пайдаланған қазақ хандары Керей мен Жәнібек бұдан 12 жыл бұрын өздері ауып кеткен ата қоңысы Шығыс Дешті-Қыпшаққа қайта оралды. Қазақ хандары Әбілхайыр ханың мұрагерлеріне қарсы күресті. Олардың саяси қарсыластарыАхмед хан мен Махмұд Батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан мен сондай-ақ Ноғай одағын билеген мырзалармен одақтасып, бірге күрес жүргізді. Әбілхайыр ханың орнына отырған мұрагер баласы Шайх Хайдар бұл күресте мүлде жеңіліп, өлтірілді, ал Әбілхайырдың немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд султан Астраханға барып паналады. Әбілқайыр ханның мұрагерлермен күресте толық жеңіске жеткен қазақ хандығы Әбілхайыр хан 40 жыл билеген Шығыс Дешті –Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте-бірте өзіне қосып алды. XV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сөйтіп, қазақ хандығының территориясын әлқайда кеңейіп, нығайды. Оған тұс-түсынан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты. Алайда, Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани мен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Ол осы соғыстарда бірде Әмір-Темір әулетіне, бірде ноғай мырзаларына, ақырында Моғолстан хандарына сүйенді.

XV ғасырдың ақырында Отырар Яса (Түркестан) Орхон, Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниге қарады да, Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Туркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ хандығының иелігіне қалды. Ташкент пен Сайрам қалаларын Моғолстан ханы султан Махмұдбиледі. ҚазақхандарыДешті –Қыпшақты басып алуға умтылғандардың бірінен соң бірін жеңіп, өзиеліктерінедәуірұлғайтты. ҚазақхандығыныңнығайюыШайбанихандыШығысДешті –Қыпшақ тайпаларының біраз бөлігінен Мауараннахрға ығысуға мәжбүр етті. Ол 1500 жылы ондағы Әмір Темір әулетін талқандап, Мауараннахрды жаулапалды да, Шайбани әулетінің негізін қалады. Мұхаммед Шайбани ханғаілесіп Мауараннахрға енген көшпелі тайпалар бірте – біртежергіліктіотырықшыхалыққасіңіп, олардыңтілі мен мәдениетінқабылдап, өздерініңбұрынғыДешті – Қыпшақтағыөзгешіліктеріненбірте-біртеайырылды. БұлкөшпелітайпаларДешті –Қыпшақтан ала келген «өзбек» дегенатаубірте-біртеМауараннахрдыңбайырғытұрғындарынажалпыласты. Бірақолар «өзбек» дегенатыболмаса, жергіліктіхалықтыңтұрмыс-тіршілігінеықпалжасайалмаған. XV ғасыр мен XVІ ғасырдыңарасында (1500 жыл) Мұхаммед Шайбаниханның Дешті –Қыпшақтанығысыпжаулапалуы Орта Азия тарихындағы, әсіресе қазақ пен өзбекүшінелеуліоқиғаболды. Бұл ең алдымен қазақ хандығының жерін кеңітіп, беделін арттырып, ерікті елдігін нығайтты. Бұрынғы дәуірлерде бытыранқы болып келген қазақ тайпаларының басын бір жерге қосуға, қазақтың этникалық территориясын біріктіруге, сонау қола ғасырдан басталған қазақтардың халық болып қалыптасу барысын бір жолата аяқтатуға мүмкіндік берді. Бұрын Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығында қолданылған «өзбек- қазақ» деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. «Қазақ» терминібірте-бірте Шығыс Дешті –Қыпшақ пен Жетісада қалыптасқа нхалықтың тұрақты атына айналды. «Өзбек» термині Мұхаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде Орта Азияда ғана қолданылатын болды.

10

XV ғасырдың 60-шы жылдары сұлтандар билігі өздері құрған әлеуметтік құрылымда нығая түсті. Өздерінің көшпелі бірлестіктерге тән белгілері қалыптасты: билер соты, салық жүйесі, аумақтық шекаралары, т.б. Сығанақ қаласы билеушілер ордасы, хандықтың астанасына айналды.Халқымызға белгілі қазақтардың Алаш деген де атауы бар. Дұрысы «Алаш баласы» ұғымы болуы тиіс. Аңызәңгімелер бойынша қазақтың барлық тайпалары мифологиялық Алаш тұқымынан тарайды. Ал шынында осы мезгілге дейін Алаш этнонимінің пайда болуы әлі де жұмбақ. Қазақтың өздерінен басқа құрамына ноғайлар, өзбек, қырғыз, түркімен, қарақалпақтар, тіпті қалмақтар (ойраттар) кіретін «Алаштың алты баласы», «Алты Алаш» ұғымдарының қалыптасуы ежелден бастау алған және оның тамыры ежелгі түріктерге немесе Алтын Орда кезеңіне жайылады. Қазір Кавказ ноғайлары бізді «Алаш» деп атайды. Жаңадан құрылған Қазақ хандығы өмір сүруге қабілетті болып шықты. Өзіне қарсы сұлтандардан құрылған саяси топтың көрші болуы Әбілқайырдың Моғолстанға қарсы жорыққа шығуына түрткі болды. "Бахр аль-Асрар" кітабының мәліметтеріне сай, 1468 жылы Әбілқайыр ханның кенеттен қайтыс болуына байланысты жорық тоқтатылған. Әбілқайыр өлімінен кейін оның ұлысы ыдырай бастайды, көптеген тайпалар Мұхаммед Хайдар Дулати көрсеткендей, қазақ сұлтандары Керей және Жәнібекке жаппай кете бастайды. Ал 1465-1466 жылдары қазақ хандарының билігі түпкілікті бекиді, Әбілқайыр хандығы аумағының үлкен бөлігі қазақтар жағына өтеді. Мұндай жағдайдың кереметтігі сол, хандық басында бір-бірімен туысқан екі адамның тұруы. Бірақ тарихшылар (М.Әбусейітова, Б.Карибай) тұжырымдағандай, алғашқы хан Керей болған-ды. Жас жағынан да үлкен болған еді.Әбілқайыр өлімінен кейін "Көшпенді өзбектер мемлекетінде" хан тағы үшін күрес басталды. Керей мен Жәнібек қол астындағы тайпалар өзбек ұлысына қайта оралған соң тақ тартысының қарқыны үдей түсті. Соғыс басталды. Әбілқайыр ханның ұлы, хан тағының мұрагері Шейх-Хайдар қолбасшыларының бағынбауы салдарынан жеңіліске ұшырады. Шейх-Хайдар үзеңгілестерінің көпшілігінің көзі жойылды, тірі қалғандары жан-жаққа босып кетті. "Көшпенді өзбектер мемлекетіндегі" билік Әбілқайыр хан әулетінен Керей мен Жәнібек қолына өтті.Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472-1473 жылдары Моғол ханы Жүністің ордасына Бұрыш оғлан сұлтан шабуыл жасаған кезде айтылады.Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы Бұрындыққа бергені туралы, Керей ханның өзбек ұлысын басқарған кезеңі, оның тағдыры, қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан 1472-1473 жылдардағы оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі. Керейдің өлімінен кейін 1470 жылы билік Жәнібекке өтеді. Жәнібек қайтыс болғанда, хандық билікке Бұрындық келеді. Кейбір, зерттеушілер оның есімін шежіре жазушылар дұрыс бермегенін, нақтысында оның есімі, шындыққа жақын қазақ тіліндегі айтылуына сәйкес Мұрындық болған деп есептейді. Бұрындық (Мұрындық) хан қазақтың көшпелі мемлекетінің негізін нығайтуда маңызды рөл атқарды. Одан кейінгі қазақ хандары әулетін жалғастырушылар – Жәнібек ханның ұрпақтары болды. Керей мен Жәнібек хандардың жерленген орындары жөнінде де бірнеше нұсқалар бар. Бір аңыз бойынша, Керей Астана қаласынан 100 шақырым жердегі Қазақстанның солтүстігінде, ал Жәнібек Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақтан (Сығанақ) алыс емес жерде жерленгендігі айтылады. Қазақ хандығы құрамының түпкі негізі, қазіргі тілмен айтқанда, көпұлтты интернационалды болды. Қазақтардың өздерінен басқа қалыптасушы халықтың құрамына өзбектер, ноғайлар, қырғыздар, қарақалпақтар, қалмақтар, солтүстік кавказ халықтарының өкілдері және араб қожаларының ұрпақтары кірді. Кейінірек «өзбектер» мен қазақтар арасы бөліне бастайды. Бірақ шығу тегінің ортақтығы жөнінде есте сақталған. Мысалы, «Өзбек – өз ағам, сарт – садағам» деген ұғымдар бұл халықтардың өткені бірегейлігінен хабар береді. Тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» еңбегінде «Қазақ хандығы» Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет болғандығын» атап өткен болатын. Және бұл мемлекет бір орталыққа бағынған саяси құрылым болды. Қазақ елінде ешқашан руаралық не аймақтық соғыс болмаған. 2010 жылы Қазақстанның жаңа астанасы – Астанада Жәнібек пен Керей хандарға ескерткіш орнатылды. Керей ханның шығу тегі, бұған дейін айтылғандай, Жошы ханның үлкен ұлы – Орда Еженнен бастау алады. Орда Ежен, оның ұлы Сасы бұқа, оның ұлы Ерзен, оның ұлы Шымтай және оның ұлы Орыс хан болып жалғасады. Орыс ханнан Керейге дейінгі шежіре ортағасырлық деректерде жақсы сақталған. 1377 жылы Ақ Орда билеушісі Орыс хан қайтыс болғаннан кейін таққа оның үлкен ұлы Тоқтақия, яғни Керейдің атасы келеді де, 2 ай ғана билік құрады. Т.И.Сұлтановтың жазуы бойынша, Керей ханның атасы Тоқтақия «жұмсақ мінезді және әділетті» адам болып, Әмір Темір мен Тоқтамысқа қарсы күресте қайтыс болған. Ал Керейдің әкесі Болатқа келсек, ол – Тоқтақияның үш ұлының бірі. Оның есімі деректерде шежірелерге қатысты ғана айтылады. Басқа жағдайларда Болат туралы ешқандай мәліметтер айтылмайды. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-нама» бойынша Керей хан – Болаттың (Анике Болаттың) жалғыз ұлы. Тоқтақияның Болаттан басқа Тәңірберді және Бұғышақ атты екі ұлы болып, Бұғышақтың Мұхаммед, Ахмет және Әли атты үш ұлы және Имен би атты қызы болғандығы белгілі. Керейдің қай жылы дүниеге келгендігін деректер айтпайды. Ал енді Жәнібек ханға келсек, тарихи деректерде оның есімі әртүрлі жағдайларға байланысты Керей ханға қарағанда жиі кездеседі. Жәнібек ханның шығу тегі мен ата-бабаларына келсек, ол Керей ханның шөберелес туысы болғандықтан, олардың Орда Еженнен Орыс ханға дейінгі бабалары ортақ болып келеді. «Орыс ханның бірінші ұлы – Тоқтақия. Ол билік құрған… Орыс ханның сегізінші ұлы – 11

Құйыршық. Оның Пайанде-сұлтан, Рукйиа деген екі қызы және Барақ атты бір ұлы болды. Барақта төрт бала: Саадат-бек деген қызы және Әбу Сайд, Мир Қасым, Мир Сайд деген үш ұлы болған». «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намада» Әбу Сайд Барақ ханның үш ұлының кішісі және Жәнібек хан деген қосымша есіммен берілсе, Қадырғали Жалайыр ол туралы Барақтың ұлы «кіші Жәнібек хан» деп дәлірек түсіндіреді. Осылайша деректердегі Жәнібек хан туралы айтылатын шежірелік мәліметтерде оның шын есімі – Әбу Сайд, ал лақаб есімі – Жәнібек екендігін білеміз. Ал Қазақ хандығының құрылуы барысын баяндайтын мәліметтердің бәрінде оның есімі Керей ханның есімімен бірге Жәнібек хан деп кездеседі. Мұхаммед Хайдар Дулати Керей мен Жәнібектің Моғолстанға келуін, Есен Бұға ханның оларға Шу мен Қозыбасы жайлауы арасында орналасқан жерді бергенін жазады. Әбілқайырдан бөлініп кету мен Керейдің хан сайланылуы – жаңа мемлекеттің толық қалыптасуындағы алғашқы қадам болды. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Б.Кәрібаев.

2. «Ана тілі» газеті, №5 - 2015 жыл 3. «Ана тілі» газеті, №4 - 2015 жыл 4. Қазақ хандығының құрылу тарихы. «Сардар», 2014ж

ХАҚНАЗАР ХАННЫҢ БИЛІГІ КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ НЫҒАЮУЫ № 36 жалпы білім беретін орта мектеп» КММ директоры Изтулеуова Сауле Далбаевна Қазақ хандығының нығаюы, оның құрамында этникалық аумақтың бірігуі XVI ғасырдың ортасында Хақназар ханның билік ету кезімен байланысты. Оның билігі тұсында Қазақ хандығының мемлекеттік аумағы барлық қазақ ру-тайпалары мекендеген этникалық шекаралармен толық дерлік сәйкес болатындай етіп кеңейтілді. Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуына қарағанда, Қасым хан өлгеннен кейін таққа оның ұлы Мамаш отырған. Бұл ханның билеу оқиғалары бізге мәлім емес Мамаш хан соғыстың құрбаны болған. Мамаш хан шайқастардың бірінде жауынгерлік жарақтарының ауыр болуы салдарынан қаза тапқан. Хайдар Разидің мәліметтеріне қарағанда, бұл оқиға 1522 жылы болған. Мамаш хан өлгеннен кейін Қазақ хандығында тағы да «үлкен алауыздық» басталды: «Дешті Қыпшақтың қазақ ретінде белгілі сұлтандары бір-бірімен көп соғысты». Ақыр-соңында Жәнібек ханнын ұлы (Әтік, Әйтік) сұлтанның ұлы Тахир сұлтан хан болып жарияланды. Бұл оқиға кеш дегенде 1523-1524 жылдарда болған, Тахир сол кезде-ақ хан аталған [1, 302 б]. Тахир ханның немере ағасы Қасым сияқты ықпалы болған жоқ. Оның дипломатиялық та, әскери де дарыны жоқ еді. Мұны оның талай рет соғыста жеңіліс тауып, дипломатиялық сәтсіздікке ұшырағаны дәлелдейді. Тахир хан сыртқы саясатында маңғыттар мен Орта Азия өзбектерінің билеушілеріне қарсы күрес жүргізді. Бірақ қазақ хандығы үшін сәтсіз күрес болды. Қазақ елін біріктіру ісін Қасым ханның кіші ұлы Хақназар 1538 жылы қолына алды. Қиыншылық жылдарында ноғай мырзаларына тәуелді болған Хақназар саясаткерлігімен және әскери қабілетімен дараланып, қайраткер тұлға болып қалыптасты. Хақназар хан 1538-1580 жылдары 42 жыл бойы қазақ хандығының ханы болды. Хақназар тұсында Қазақ хандығы нығайып, қайтадан қуатты, ықпалды мемлекетке айналады. Хақназар хан елді басқаруда және әскери-саяси істері жөнінде қажырлы, қабілетті қайраткер болды. Ол өзінен бұрынғы Тахир хан және Бұйдаш хан тұсында бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. Қазақ-қырғыз одағын үздіксіз нығайтты, тіпті сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан «қазақтар мен қырғыздардың патшасы» деп аталды. Башқұрт аңыздарында Хақназарға башқұрттардың да бағынғаны айтады. Осы аңыздарды негізге ала отырып, Рычков былай деп жазған: «Осы Хақназар хан болған соң, қатты күшейіп алды да, бір ғана ноғайлар мен Башқұртстанға ие болып қана қоймай, сонымен қатар Қазан, Сібір және Астрахан патшалықтарын, Бұхарияны, Хиуаны, Ташкентті және басқа да көптеген қалаларды өз қол астына бағындырып, олардан алым жинады... Ал башқұрт халқына дейін Хақназар хан Оралдың арғы жағындағы сібірлік Көшім ханды, Белая мен Жайықты, яғни Белая мен Жайық өзендерінің бойында тұпя-тындарды, қазандықтарды бағындырды; ал таулықтарды, ноғай хандарын аталған Хақназар хан бәрін өзінің қол астына қаратты; олардың тұрақсыздығын және әр түрлі ұрлық-қарлығын көріп, оларды барынша титықтатты сөйтіп дәрменсіз күйге жеткізді; өйткені үш үйге бір ғана қазан ұстауға рұқсат етті, малы мен керек-жарақтарын, олардың балаларын да өзіне алып қойды жер иеленуде де солай істеді және Белая өзенінен өтуге рұқсат етпеді, ал аң аулауды кәсіп ететіндер сол үшін оған әрбір адамнан бір түлкі, 12

құндыз және сусар терісінен ясак төлеуге мәжбүр болды, соның салдарынан олар ақырында әбден азыптозып, бейшара күйге түсті» [2, 306 б]. Хақназар хан тұсында Қазақ хандығы Москвамен сауда байланыстарын орнатып, саяси қарымқатынас жасады. Қазақ хандығының аралық етуімен Москва Түркістандағы өзбек хандықтарымен байланысты жолға қойды. Ресеймен сыртқа саяси қатынастарында Хақназар хан әкесі Қасымның жолын ұстанды. Патша архивінің тізбесінде III Иванның Қасым ханмен байланыс жасағаны тіркелген.

[2, 221]. Хақназар ханның көрші халықтарға беделді және ықпалды болып қана қоймағаны, сол кезге қарай-ақ Ресей мен Қазақ хандығы арасында қатынастар орнатуда айтарлықтай табыстарға қол жеткізгені көрінеді. 1573 жылы ағайынды Строгановтардың қатты өтінуімен Хақназар ханға Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігін жіберген кезде Иван Грозныйдың елшілердің алдына Қазақ хандығымен тікелей байланыс орнату мақсатын ғана емес, онымен Сібір ханы Көшімге қарсы әскери одақ жасасу мақсатын да қойғаны кездейсоқ емес [5, 121]. Хақназар батыста Ноғай Ордасының Қасым хан заманында қазақ құрамында болған үлкен бір бөлігін қайта қосып алады, онымен ғана шектелмей, Ресей басқыншылығынан ығысқан қаншама жұртты қабылдайды, қажетті кезінде ноғай әміршілерімен ашық соғыстан да тартынбай, Қазақ Ордасының батыс шекарасын Еділ мен Жайық аралығына жеткізеді. Ендігі жерде көршілес шектес болып қалған туысқан башқұрт халқының Ресейге мойынұсынбаған бір бөлігі Қазақ Ордасының құрамына енеді. Ноғай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары мен олардың мекендеген жерлерінің қазақ хандығына қосылуы хандықтың батыс-солтүстік және солтүстік жағындағы жағдайға да өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай одағының ыдырауы, оның бір бөлігінің қазақ хандығына қосылып, енді бір бөлігінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын қазақ хандығына жақындата түсті. Оның үстіне моғол билеушілері мен қазақ хандары арасында да қақтығыстар болып отырды. Хақназар ханның жеңісті жорықтарының нәтижесінде бүкіл Шығыс Түркістанды иеленіп отырған кеше ғана Жетісуға көз алартқан Моғолстан мемлекеті қазақ үшін қатер болудан қалады, моғол қонысы Тәңірі тауының арғы бетіне ысырылады [3, 115]. Сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан «қазақтармен қырғыздардың патшасы» деп аталады. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді [2, 307 ]. ХVI ғасырдың 50-ші жылдардың соңында Хақназар хан сырдария бойындағы сауда орталықтары болған қалаларды және Орта Азияның орталығы Ташкентті өзінің қол астына алу саясатын ұстанған болатын. Хақназар кезіндегі өзбек-қазақ арасындағы байланысқа, қазақ ордасының Бұхармен одақ жасауы ықпалын тигізді. Бұхараның билеушісі Абдаллах та өзбек мемлекетінің сыртқы билігін арттыру үшін көшпелі қазақ тайпаларымен бейбіт қарым-қатынас ұстауға ықыласты болды. Бұқар ханы Абдаллах тұсында Ташкент маңын Наурыз-Ахметтің (Барақ) ханның баласы Баба сұлтан биледі. Ол Бұхарға бағынбай өз алдына тұрды. Үнемі Абдаллах ханмен соғысты. Баба сұлтан Бұхара хандығынан бөлініп шығуға әрекет етті. Қазақ ханы Хақназар хан өзбек хандарының өзара қырқысына араласып, біресе Абдаллах ханды, біресе Баба сұлтанды қолдап екеуін де әлсіретуге, осы арқылы өздеріне үлкен пайда түсіруге тырысып бақты.

XVІ ғасырдағы жетпісінші жылдарының аяғына қарай қазақтарға сәтсіздік әкелген ірі оқиғалар болды. Бұл кезде Абдаллах пен Барақтың (Наурыз-Ахметтің) ұлы Баба сұлтан арасында күрес туды. Соғысқа Ташкентті басып алған Баба сұлтанның Абдаллах билеуші етіп отырғызған Дәруішті өлтіруі себеп болды. Абдаллах ханға бұл күресте қазақтың қандай күрес ұстанатынын білу өте маңызды еді, өйткені ол біріншіден, қазақтар Баба сұлтан жағына шығып кетуі мүмкін деп қауіптенді және екіншіден, өз күштеріне ғана үміт арта алмады. Абдаллах ханға сол кездің өзінде-ақ бүлікшілер қазақтармен сөз байланысып, өздерінің заңды әміршісіне қарсы жорық жасамақшы екен деген лақаптар жеткен еді. Алайда Хақназар хан Абдаллахты қолдады. Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан басқа қалалар сияқты, Ташкенттің де XV ғасырдан бастап Шайбани ұрпақтары мен қазақ хандары арасындағы күрестің себепшісі болғанын атап өтелік. Сыр өңірі қалалары қазақ ханын соғыс олжаларының объектісі ретінде және жеңіліс тапқан жағдайда сенімді пана ретінде қызықтырды, олардың қазақ хандарының экономикасы үшін өмірлік зор маңызы болды.

1580 жылдың сәуірінде Баба сұлтан, Абдаллахқа қарсы бірлесіп аттануды ұсынып, қазақтарға Жанқұлы биді елші етіп жіберген кезде, қазақ сұлтандары, соның ішінде Хақназар хан, Баба сұлтанның қайын атасы Жалым сұлтан Баба сұлтанды өлтірмек болып қастандық ұйымдастырады. Қастандық кездейсоқ ашылып қалды. Жанқұлы биді өлтіру тапсырылған адам оны аяп босатып жіберді. Ол Баба сұлтанға қазақтардың қастандығы туралы ескертіп үлгерді. Бұл арада Жалым сұлтан мұның бәрі жөнінде ешнәрсе білмей, өзінің екі ұлымен және Хақназар ханның екі ұлымен, орасан көп адам ертіп, Баба сұлтанға жүріп кетті. Қазақ сұлтандары сол жерден Хақназар ханға бармақшы болып, Шарапхана өзенінің жағасына жиналған кезде, Баба сұлтанның жауынгерлері олардың бәрін қырып тастады[7, 8 б].

13

Баба сұлтан Бұзағыр сұлтанға Хақназар ханды қуып жетіп, өлтіруге бұйрық берді. Бұл оқиғалардан жақсы хабардар бірақ әулет тарихын сыртқа шығарғысы келмеген тарихшы Қадырғали Жалайыр: «Хақназар хан өз аралығында бұлғақтық болып, опат тапты»,- деп қысқа қайырған [5, 221]. Хақназар хан соңғы мүмкіндігіне дейін қазақ хандығының күш-қуатын арттыру үшін күресті. Хақназар хан осының алдындағы қилы оқиғалардан соң қайта көтеріліп келе жетқан Қазақ Ордасын біржола ұйымдастырып, мемлекеттің өрлеуінің басында тұрған кеменгер басшы бола білді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Дулати Мұхаммед Хайдар. Тарих-и Рашиди. – Алматы: М.Х. Дулати қоғамдық қоры, 2003. 616 б.

2. Қазақтың тарихы: көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. ІІ том. Алматы. Атамұра. 2010.

470 б.

3. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы. 1995 ж.

4. Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г. Письменные источники по истории и культуры Казахстана и Центральной Азии в XVIІ- XVIІІ вв. Алматы, 2001, 364с.

5. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы «Қазақстан» 1997.

6. Абусейітова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVІ века Алматы 1985.

7. Абусеитова М.Х. Хақназар хан және ХVІ ғасырдың екінші жартысында мемлекеттің нығаюы. Егемен Қазақстан, 1998, 11 қараша. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ - ҰЛТТЫҚ СИПАТТАҒЫ ЖҮЙЕЛІ, ОРНЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТ Матекова Бақтыгүл Темірханқызы «Өрлеу» БАҰО АҚФ ОҚО бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасыныңаға оқытушысы Шымкент қаласы Тәуелсіз Қазақстан тарихы тарихи жаңалықтарға толы. Тәуелсіз Қазақстан тәуелсіздікті бекемдеу, мемлекеттілікті қалыптастыру, елшілік ынтымақ пен келісімді сақтау шарттарын нақтылады. Мемлекет басшысының салиқалы, бейбітшілік пен келісімге бағытталған саясатының арқасында халқымыз Тәуелсіз Қазақстанда өмір сүруде. Елбасы Н.Ә.Назарбаев«Тәуелсіздік толғауында» Қазақстанның көк байрағын шалқытып жүріп өткен жолда мемлекеттің алдынан талай-талай сынақтар өткенін, оларды еңсеру тарихын баяндайды. Елбасымыз «Тәуелсіздік дегеніміз – жалпыға ортақ еңбек» дей келе, баға жетпес басты құндылығымыз – Тәуелсіздікті сақтауда барша мамандық иелерінің өзіндік үлесі барлығын атап көрсетсе, мына ұлан-ғайыр жер, бабалар жазған ұлы тарих – біздің ұрпақтарға ұлы мұра. Ұлы тарихымызды дәріптеуде2015 жыл -еліміздегі елеулі оқиғалар ауқымды түрде өткізілетін ерекше жыл. Атап айтқанда, Қазақ Хандығының құрылуына 550 жыл, Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығы, Қазақстан Конституциясының 20 жылдығы, сонымен қатар Ұлы Жеңістің 70 жылдығы қамтылып отыр. Биылғы жылы Керей мен Жәнібек хандардың Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын көкке көтергеніне 550 жыл толады. Осыған байланысты, елімізде бұл оқиғаны мерейтой күндерінің қатарына қосу және Қазақ Хандығының 550 жылдығын атап өтуге арналған іс-шараларды өткізу жөнінде мәселе қаралды. Бұл мерейтой ең алдымен азаматтардың патриоттық сезімдерін арттыру мен қазақстандық мемлекеттілікті нығайтуға бағытталып отыр. Қазақ Хандығының құрылғанына 550 жыл толғанын дәлелдейтін тарихи еңбектер бар. Сол тарихи еңбектердің ішінен қазақстандық тарихшы ғалымдардың Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» еңбегін негізге ала отырып, жан-жақты зерттеу нәтижесінде Қазақ Хандығының құрылған жылы 1465 жыл деген қорытындысы басшылыққа алынды. Қазақстандық тарих ғылымында Қазақ Хандығының құрылуы жан-жақты зерттеліп, қарастырылуда. Десе де, қазіргі күні зерттеушілер арасында Қазақ Хандығының құрылғандығы жөнінде қарама-қайшы пікірлер қалыптасып отырғандығы бәрімізге белгілі. Тарихи зерттеулерге назар аударсақ, бірі Қазақ Хандығының құрылуы 1428 жылдан бастау алады десе, енді бірі 1445, 1456, 1465 жылдар көрсетілген. Қазақ Хандығының 1465 жылы құрылғандығын Мұхаммед Хайдар Дулатидың еңбектері дәлелдеп отыр. Оның сөзін парсы тарихшылары жазып қалдырған еңбектер де дәлелдей түседі және М.Х.Дулати өз зерттеулерінде Қазақ Хандығының мемлекеттік басқару құрылымдары өте жақсы дамығанын айтқан. Бұл дерек Қазақ Хандығында мемлекетті басқарудың тиімді жүйесі болғандығын дәлелдейді. Қазақ Хандығының құрылуына ұйытқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың 14

өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақ Хандығы атана бастады. Қазақ Хандығы Моғолстан, Өзбек хандығы, Сібір хандығы, Орыс мемлекеттерімен саяси, дипломатиялық байланыс орнатты. Қазақ мемлекеттілігі туралы Елбасы өз сөзінде: «1465 жылы сұлтандар Керей мен Жәнібек алғаш рет хандық құрып, біздің тарихымыз қазақ мемлекеттілігін осы кезден бастайды. Мүмкін, бұл термин біздің қазіргі түсінігіміздегі, бүгінгі шекарамыздағы бүкіл әлемге танымал және беделді болғанымыздай мемлекет бола алмаған да шығар. Бірақ, солзамандағыбасқабарлықмемлекеттертуралы да осылайайтуғаболады. Еңмаңыздысы, солкездемемлекетіміздіңнегізіқаланғандығы, ал біздердіңатабабаларұлыістерінжалғастырғанымыз» - дегенеді. Қазірде бүкіл әлем мойындап, Орталық Азиядағы көшбасшы елге айналып отырған еліміздің мемлекет болып қалыптасуы мен алғашқы хандарымыз туралы даталы тарихи мерекені атап өту туралы шешім барша халықты қуантты. Биыл Қазақстан халқы үшін аса маңызды мерейлі мерекелер жылы, ең маңыздысы - Қазақ Хандығының 550 жылдығы. Бұл – ұлы тарихымызды қастерлеп, дәріптеудің бастамасы. Елімізде мемлекет деңгейінде тойланып жатқан төрт атаулы мерекенің бірі –Қазақ Хандығы қазақ халқының алғашқы мемлекеттілігінің бір көрінісі. Біздің бұған дейінгі түркі әлемі, тіпті, сонау сақтардан бастау алған тарихымыз бар десек, Қазақ Хандығының ерекшелігі ол біздің ұлттық сипаттағы алғашқы мемлекетіміз. Тарихқа көз жүгіртсек, дүниежүзіндегі барлық елдер өз мемлекеттілігінің тарихын анықтап, мемлекеттік деңгейде тойлап өткізуде. Мәселен, Қытай 5000 жылдығын, Иран 4000 жылдығын, көрші Қырғыз халқы да 2000 жылдығын әлдеқашан тойлаған. Қазақ Хандығы құрылғаннан бастап «қазақ» сөзі саяси термин ретінде тарихқа алтын әріптермен енді. Сондықтан да «Қазақ Хандығының 550 жылдығының» тарихи, рухани маңызы орасан. Тарихшы ғалымдар Ұлы тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» деген кітабында Керей ханның Шу бойына көшкен уақыты ретінде Хижра жыл санауымен 1465 жылға осы жыл көрсетілген. Керей мен Жәнібек құрған хандық 1864 жылдан 1847 жылы ең соңғы легитимді қазақ ханы Кенесары хан өлгенге дейін 4 ғасыр бойы өмір сүрді. Кеңес үкіметінің өзі 70-ақ жыл тұрды. Яғни, алғашқы қазақ хандары құрған мемлекеттің өзіндік басқару болды. «Қазақ Хандығы белгілі бір жүйесі бар орнықты мемлекет болды. Жәнібек пен Керейдің құрған мемлекетінің Ақсақ Темір құрған мемлекеттен айырмашылығы осы да еді. Ақсақ Темір құрған мемлекет өзі дүниеден өткен соң ыдырап кетті. Ал, Жәнібек пен Керей құрған мемлекет жүйелі түрде атадан балаға мирас болып келді. Қазақ Хандығының мемлекеттік құрылымы жағынан айырмашылығы – орталықтандырылған мемлекет болды. Айталық, Орта Азиядағы өзбектердің мемлекеттік жүйесімен салыстырсаңыз, олар бірнеше хандықтарға бөлінеді. Біздің Қазақ Хандығының жүйесіндегі тағы бір ерекшелік, елдің билеушісі хан болса, оның бақылаушысы билер мен батырлар болды. Ал, таптық тұрғысынан Қазақ Хандығында басыбайлылық деген болған жоқ. Дәл осы уақытта басыбайлылық Ресейде белең алып тұрғанын тарих өзі көрсетіп берді. Құқықтық жүйесінде жазалаудың түрлері бола тұра түрме салынбады. Оның орнына «құн салығы» айып ретінде қарастырылды. Заманына сәйкес экономикалық жүйесі де болды. Осы жүйемен салық ісі де реттеліп отырды. Бұқаралық ақпарат құралдарында қазір «Қазақ Мемлекеттілігінің 550 жылдығы» деп жазып жүр. Бұл мүлдем қате пікір десек қателеспейміз. Дұрысы Қазақ Хандығының 550 жылдығы. Ал, қазақтың мемлекеттілігінің түп-тамыры сонау Үйсін, қаңлы ғұн мемлекеттерінде - тереңде жатыр. Түркі Академиясының президенті Дархан Қыдырәлінің айтуынша, мұндай мемлекеттік шараларға өзге мемлекеттер бірнеше жыл бұрын дайындалады екен. Академия президенті осы орайда Түркия Республикасының тәжірибесін мысалға алды. «Түркия қазіргі уақытта ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар жасап, оны жүзеге асыру үшін Қазақстанның тәжірибесін назарға алып отыр. Солардың қатарында, 2023 жылы өтетін Республиканың 100 жылдығы мерейтойы бар. Айтулы шараға дайындық жұмыстары бүгіннен басталып кетті. Уақыттың молдығына қарамастан Түркия бұл іске тиянақты дайындалып жатыр. Бір қызығы, Республиканың 100 жылдығын атап өткелі отырған Түркия өз әскерінің жасын екі мың жылдан артық екенін айтады. Бұл дегеніміз Түркияның мемлекеттік тарихының тереңде екенін көрсетеді», — деді Дархан Қыдырәлі. Қазақ Хандығының 550 жылдығын атап өту басты үш концептуалды негізде жүзеге асырылуда: - Патриоттық: қазақ халқының Отанына сүйіспеншілігі; - Ақпараттық: ғылымикөпшілік бағдарламаларды, ғылыми-танымдық деректі фильмдерді, қазақ халқының жоғары мәдениеті мен өнегелік қасиеттері туралы көркем фильмдер түсіру; - Ғылыми: Қазақ Хандығының құрылуы бойынша зерделеу мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, ғылыми конференциялар ұйымдастыру. Сондай-ақ, мемлекетімізде «Мәңгілік ел» ұлт тарихына арналған деректі, көркем және анимациялық фильмдер сериясын түсіру қолға алынса, еліміздің оңтүстік және батыс өңірлерінде келешекке мәңгілік мұра болар тарихи монументтер мен хандардың, билердің ескерткіштері бой көтермек. Бұл игі іс15

шаралар ерліктің, елдіктің бастауы - Қазақ Хандығының жалғасы - Қазақ елініңұлы істерін жалғастыра отырып жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік патриотзмді қалыптастыруда. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев «Өз тарихын білмеген халық, өзін де сыйламайды» - деген. Біз де өз кезегімізде бүгінгі мемлекеттік деңгейдегі тарих ғылымына деген жаңа көзқарас пен Елдік тарихымызды дәріптеуде өз еліміздің тарихын әрқашанда жадымызда сақтап, мақтан етейік. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 4. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. «Нұрлы жол – Болашаққа бастар жол». Астана, 11 қараша 2014.

5. Н.Назарбаев. «Тәуелсіздік алу бар, оны сақтап қалу бар». «Оңтүстік Қазақстан» газеті, №192, 2014 6. Хасенов Ә. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? “Қазақ тарихы” журналы, №2, 1993 7. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). А., 2003.

КЕНЕСАРЫ КӨТЕРІЛІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРҒАНХАНДЫҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ Махадиева Б.О. «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, ДБО тренері Тараз қаласы Көшпенділер өркениетінің құдіретінің бірі-хандық билеу құрылымы. XIX ғасырдың ортасында қазақ даласында Кенесары құрған хандық мемлекет-соның бірі. Хандық құрылыс көшпенді даланың болмысына сай келеді. Жаугершілік заманда атқамінген халық оның тірегіне айналды. Әсіресе, Абылайдың тұсында ол ұлттық сананы оятатын, ұлттық туды, мақсатты асқар шыңға көтеріп халықтың тілегі мен бірлігін қорғай алатын болып ерте қалыптасты. Міне, осындай дала диктатурасы мен дала демократиясы жаугершілік заманда өзінің үндестігін тапты. Хандар жанында билер алқасы, әділқазылар алқасы, хан Кеңесі қалыптасты.Басқаша айтқанда дала демократиясы дүрілдеді. Хан Кене азғантай ғана билік еткен ғұмырында Ресейден азат бола алмайтындығын біліп, қазақ елін империяның көлеңкесінде өз еркімен, ішкі бостандығын, халықтық болмысын хандық құрылысты сақтаған ел болуды армандады. Қазақтың үш жүзінің басын қосам деген ақиық арман жетегіндегі ел тарихындағы ең соңғы хан туралы талантты ақын Мағжан Жұмабаев: «Алашта Кенекемдей ер болмайды» деп бекер жырлаған жоқ. Хан Кене де өз ортасының перзенті. Ол өзін Абылай ханның мирасқоры ретінде барша қазақ жерін өз меншігі санады. Ал көтеріліске қатысқан халықты, жерді, суды, нуды, өз ата бабасынан қалған дәулет деп санаған. Патша өкіметі болса, барша қазақ жерін империя меншігі деп жариялады. Жер мәселесі, дін мәселесі, халықтың ғасырлық өмірлік ғарекетінің мәселесі- ешбір пәндені жайбарақат қалдырмады.Алайда Солтүстік Кавказдағы сияқты қазақ елінде дін шешуші роль атқары алмады. Қазақ елінде халықтар тұтастығы, оынң ата заңының,өмір салтының, қаракетінің бұзылуы, жер мәселесі халық санатыныда жойылып кету қаупі қатты толғандырды. Кенесары өзінің реформаларымен қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуын тежеген патриалхалдық-рулық институттардың ескі түрін жойып, шаруашылықтың егіншілік, сауда сияқты алдыңғы қатарлы жүйелерін құруға жағдай жасады. Кенесары Тәуке ханнан кейінгі феодалдық негіздегі қоғамдық құрылыстың озық түрлерінің негізін қалаған ірі мемлекеттік қайраткер болды. Атасы Абылайдың азаттық жолындағы даңқты өмірін естіп өскен, әкесі Қасымның патша әкімшілігі тарапынан қуғындалғанын көріп есейген ол ағалары Сржан мен Есенгелдінің 1824-1836 жж. жүргізген көтерілісіне қатысып, шайқастарда ержүрек батыр ретінде көзге түседі. [1.212-215-б] Қазақ жұртының басшылары Ресей мен Қоқанға бағынып, олардың ықпалынан аса алмағанда, тек Қасым әулеті ғана Абылай заманындағы еркіндікті қалпына келтіруге күш салды. Мәшһүр Жүсіп «Отыз ұлды Абылайдың 29-ның тұқымы Кенесары, Наурызбайға қас болған... Бір ғана Қасым ұрпағынан басқа Абылай ұрпағы ас ішіп, аяқ босатқаннан басқа ешнәрсеге жарамаған [1.197-б]Қасым Абылайұлы тұқымынан басқалары тек өз бастарының қамын ғана ойлайды, олардың басқа ештеңемен ісі жоқ.»[2. 215-б.]деп баға береді. Ағалары Саржан мен Есенгелдінің жүргізген күрес жолынан өтіп, шыңдалған Кенесары өмірінің екінші кезеңін де (1837-1845жж.) өз жақтастарының да, қарсыластарынң да кем-кетігін таныған тәжірбиелі қолбасшы, саясаткер ретінде толысып, кең ауқымды күрес ұйымдастыруға қол жеткізеді. Қазақстан жерінде ұлт-азаттық қозғалысты жүргізген 1837-1845 жылдардағы Кенесары өмірінің ең мәнді кезеңі туралы деректер Ресейдің мұрағат құжаттарында да, ел санасында сақталған аңызәңгімелерінде де мол шоғырланған. 1836 жылы Саржан өлімінен кейін саяси күрес басына Кенесары келгені белгілі. Мәшһүр Жүсіп жазбасында Ташкент бегі Қасым, Саржандарды өлтірген соң, Бопай ханым апалары келіп, Түркістандағы медреседе оқып жүрген Кенесары, Наурызбайды алып, Сарыарқаға 16

барып, көтерілісті бастайды. Ал, Ахмет Кенесарин естелігінде Саржан, Есенгелді, Қасымды ұстаған қоқандықтардың Қарнақтағы Кенесарыны да қолға түсіріп, Ташкент зынданына салғаны айтылады. Бір жыл өткен соң ол Қоқан ханы Мәделіге адамын жіберіп, өзін босаттырып алады. Шуға барғанында қасына қосып берген 100 қоқандық жігітті есебін тауып өлтіріп, Торғай өзеніне жеткенінде әкесі мен ағаларына арнап ас береді. Сол аста Орта жүз бен Кіші жүз қазақтары Кенесарыны ақ киізге салып, хан көтереді [2. 257-б.] Е.Бекмаханұлының монографиясында бауырларынан айырылған ол Ортаазиялық хандықтардан ешқандай көмек болмайтынын түсініп Қоқан иеліктерінен кетіп, 1837 жылдың көктемінде Ақмола округіне келеді. «Бұл дәрісі бар бөшкеге түскен ұшқындай әсер етті. Бұған дейін ішінен тынып жүрген қазақтар Кенесары Қасымовтың туы астына топ-топ болып жинала бастады»[2, 223-б.]

1837-1845 жылдардағы Кенесары қозғалысының жалпы даму барысын «Аяғы кеше Кенесары 8-ақ жыл хандық дәуірі болды. 7-8 жыл ішінде жел-құйын үргін-сүргінмен өмірі өтті, дәурені бітті. Баяғы атам замандағы Бұхарекеңнің: «Қала салады, орыс алады» деген жерлеріне Абылай ханның немересі Кенесары заманында салынып, Кенесары, Наурызбай барымташы дай шеттеп, жырмалап жүріп, екі мыңға анық толмайтұғын жігіт-желеңмен оған бір тиіп, бұған бір тиіп... ойда орыс, қырда қазақпен өш болып жүріп, 8 жыл үргін-сүргін жүріспен хандық қылып... деп сипаттайды. Айтылған «екі мыңға анық толмайтұғын» жігіттері Кенесары әскерінің тек таңдаулы бөлімі екендігі белгілі. Кенесары 1844-1845 жылдары «Кіші жүздің бергі шеті бес Жаппас, төрт Шөмекеймен жау болады. Бұл кездегі Жаппас билеушілерінің бір тобы Қоқан мен Ресей ықпалында болып, көтерілісті қолдаудан бас тартады... Мысалы, Кенесары көтеріліске қосылудан бас тартқаны үшін Жаппас руының адамдарын 3 рет- 1843, 1844, 1845 жылдары аяусыз талқандады». [2. 364-б.]Кенесары әскері 1843 жылы Ресейге дос Жаппас, Алшын руының сұлтаны Алтыбай Көбековтың ауылдарын шауып, Алтыбай сұлтанның өзін өлтірген. [3. 262-б.]

1844 ж. Кенесарының күш-қуаты артып, атақ даңқы асып тұрған жыл болды. «Шабандоз партизан ретінде ол таңғажайып әрекеттер жасап, қырғыз даласының ержүрек сайыпқыран жігіттерін маңайына топтастыра білді. Иығына «полковник эполеті» тағылған әдемі барқыт бешпетті Кенесары ту ұстаушысы мен ұзын қарағай найзаларын кезей даланы дүбірлетіп жүрген кездері болды.» -деп жазды Статистикалық комитеттің толық мүшесі Е.Т.Смирнов.[4. 45- б.]

1845 жыл патшалық Ресеймен достық келісім жасай алмайтын боған соң, Кенесары Бұқара мен Хиуамен қызу асуда келісімін жасау туралы шешім қабылдайды. Бұл екеуімен жақындасуының мақсаты Қоқан Қоқанды әлсірету еді, Сарыарқадан өзімен көшкен ауылдар үшін Сыр бойындағы жайылымдарды алу болды.Ол Кіші жүз қазақтарынан көмек сұрады. Керей, шекті, шөмекей, алшын, әділ рулары ерікті жасақтар құрып Кенесарыға аттандырды. Әлімнен Жанқожа келіп қосылды. Алайда осы жылы оның әскерін жалмаған жұқпалы аурудың пайда болуы, бұл әрекетін сәтсіздікке әкеп тіреді. 1846 жылдың басында Кенесары Балқаш көлі мен Іле аймағына қоныс аударуға мәжбүр болды.

1847 жылы қырғыздар иелігіне басып кірді. Сол жылы жазында Кекілік тауынның етегінде Кенесары қырғыздардың қолынан дәл қырық бес жасында қаза табады. Кенесары реформалармен түпкілікті бетбұрыс жасай қойды деп айтуға болмайды. Тарихи жағдайларға байланысты ол ғасырлар бойғы патриалхалдық – рулық қатынастардың қалдықтарын, ру араздығын, халықтың территорыялық бытыраңқылығын жоя алмады. Кенесарының барлық қызметі осы қалдықтарды жоюға және біртұтас мемлекет құруға бағытталған еді. Бірақ Кенесары өмірінің соңына дейін қазақтың үш жүзін біртұтас мемлекетке шоғырландыра алмады. Хан Кене қозғалысының тағы бір ерекшелігі оның көсемінің заңды ел билеушісі болып тағайындалуы. Қазақ елі – отар ел - Ресей империясы-метрополия бетпе - бет кездесті. Олар заңды кездесті, мемлекеттік дәрежеде кездесті, белдесті. Бірі күшпен билік жүргізгісі келсе, екіншісі күшке күшті қарсы қойды. Екі арадағы соғыс келіссөздің жалғасы сияқты. Патша өкіметі хан Кенемен қайраткер, мәмлергер, қолбасшы ретінде санасуға мәжбүр болды. Хан Кене қозғалысының тағы бір ерекшелігі ол қозғалыс туралы Европа жұртышылығының хабардар болуы, прогресшіл зиялы қауымның қазақ сахарасындағы сол бір қиямет оқиғаларына рухани қатысуы, көңілін, ниетін бұруы.Хан Кене қозғалысын еске алғанда патша жазалаушы қосынының стратегиясы мен тактикасы. Жазалаушы қосын көтерілісшілерді әуелі қуып жүрді, қалың елді жазалап жүрді. Бірте бірте қазақ даласындағы әкімшілікпен бірлесті, сатқандарға сүйенді. Хан Кененің өрісі тарыла бастады. Көтерілісшілер қасқырдың соңына түскен аңшылар сияқты қызыл жалаумен шектелді. Тек бір ғана бағытта қозғалуға мүмкіндік алды. Ақыр аяғы хан Кене Кіші жүзді, Орта жүзді тастап, Ұлы жүзге бет алуға мәжбүр болды. Хан Кене хандық билікті қалпына келтіремін деп күрес бастады, атасы Абылайдың, әкесі Қасымның жолын қуды. Ол - қазақ елінің егемендік жолы болатын. Хан Кене хандық биліктің кеселге ұшырамаған, дала демократиясына негізделген сипаты үшін күресті. Ол Сырым батыр сияқты патша мен халық арасында жүріп, мал тапқан сатқын сұлтандарға, билерге, батырларға қарсы соғысты. Хан Кененің күресі бүкіл халықтық соғысқа айналды. Кененің бастаған қозғалысының ерекшеліг- елдің егемендігі, мемелекетілігін негізгі күрес мотиві етіп, күн тәртібіне қоюында.

17

Кеңестік тарихнамада хан Кене қозғалысын «баукеспелер» дәрежесіне, ал хан Кененің өзін қара жолдың бойын торуылдаған қарақшы бейнесіне дейін төмендетіп келді. Ал қазір хан Кенеге деген көзқарас құрметті жоғары сатыға көтерілгенде, оның тарихи тұлғасының қадір қасиетін ашып көрсету тарихшылардың борышы. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Бекмаханов Е. XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан. А., 1994.

2. Бекмаханов Е. Қазақ халқының Кенесары Қасымов бастаған ұлт азаттық күресі. Хан кене А.1993. 266-б.

3. Мырзахметов Е. Сардаланың сардары. Алматы. 1989.

4. Хан Кене. Алматы.1993. 121-б. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА 550 ЖЫЛ (1465-2015) Мұханова Майгүл Жүндібайқызы Ерекше дарынды балаларға арналған мамандандырылған «Дарын» мектеп-интернатының тәрбиешісі Қазақ тарихының атасы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди»атты еңбегінде «Қазақ хандарының билік ете бастағаны Хижраның 870 жылы» деп жазады.Бұл қазіргі жыл санау бойынша,1465-66 жыл. Биылғы жыл--ата-баба аруағы жатқан жерінен бір аунайтын жыл болғалы тұр.Бұлай деуіміздің жөні бар.Елбасының сұңғыла саясатының арқасында бірінші рет Алаш баласының жүріп өткен тарихы— ел болып,етек түріп,шаңырақ құрған хандық дәуіріміздің 550 жылдығы аталып өтпек.Дайындық сансалалы өрбуде.Елбасының бастамасымен Қазақ хандығының 550 жылдығына байланысты көп сериалы фильм түсіру басталуда.Басты мақсат ,Жәнібек пен Керей хандардың түр-тұлғасын, айбынын, бойындағы жігерін халыққа жеткізіп, олардың бейнесі арқылы қазақ халқының болмысын көрсету. Біз хандықты алғаш жеке мемлекет ретінде жариялаған Жәнібек хан екенін біле жүргеніміз жөн. Керей хан Жәнібектің қасында биліктің тізгінін ұстаған немере ағасы.Немере ағасы тұрмақ туған бауырымен хандық билікке таласқандар қаншама.Мұнда Жәнібектің даналығы мен көрегендігі байқалады. Киноны көрген өзге жұрт: «сонау сақ Мәди мен Томиристің, ғұн Мөде мен Еділ патшаның, түрік Естеміс пен Күлтегіннің ұлы ұрпағы қазақтар осындай ғажайып батыр халық екен ғой» деп таңғалса шіркін. Қазақ хандығы — қазақтардың XV және XIX ғасырлар аралығында қанат жайған, тәуелсіз ұлттық мемлекеті. Қазақ хандығы қазақ халқының ғасырлар бойы сақтап, қорғап келген мемлекеттігінің нышаны. Ол ұлан – байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші роль атқарды. Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайырхандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды. Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын (Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы ӘбілхайырТемірұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы —Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457 ж. Үз-Теміртайшыбастапанойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңіріндежеңіліпқалды. Масқараауыршартжасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында, қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деген өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды.

18

Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде, хандар мен феодалдардың қоластынан көшіпкетіп, қонысаударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісурулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуылынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақханныңұлы, ал Керей оның ағасы Болатханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. Астана қаласындағы Жәнібек пен Керей мүсіні Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы,1462жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгенненк ейінондағытартыстыңкүшеюінебайланысты, өзара ынтымақтық тынығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеужолындағы күресіне қосылды. Бұлкүрес 1468 ж. Әбілхайырөлгенненкейінқайтаданөршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлеріоның ұлы Шайх-хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен Махмұд сұлтан болды. Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.

70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны (Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты,Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды. Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қоластындағылар мен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбекұлысына келіп, үкімет билігін басыпалуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақ хандығы атана бастады. Пайдаланған әдебиеттер 1.Хасенов А. Қазақ тарихының баяны. А., 1996. 175 б.

2.Хасенов Ә. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? “Қазақ тарихы” журналы №2 1993, 38-41 бб.

3. Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан шубырынды) А., 1992. 605 б., Чулошников 4. А.П. Очерки по истории казак –киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов. Оренбург, 1924, ч. 1, 134-161 бб.

5.Кәрібаев Б.Б. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі. “Қазақ тарихы”. 1993, №3, 31-37 бб;

19

2 секция: ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІГІНІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ МЕН ТИІМДІЛІГІН АЙҒАҚТАУШЫ ФАКТОР: ТАРИХИ ШЫНДЫҚ ЕЛІМЕН ЕТЕНЕ ЕЛБАСЫ Абдикеримова Назира Жорабекқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасы Тараз қаласы Адамзат тарихында ХХ ғасырдың соңы өзіндік аса маңызды саяси оқиғалармен ерекшеленеді. Соның ішіндегі ең маңыздысы-әлемдік аумақтың үштен бірін алып келген дүниежүзілік социалистік жүйенің ыдырап,құрамындағы елдердің тәуелсіздік алып, дербес мемлекеттердің құрылуы болды. Тәуелділіктен құтылған көп мемлекеттің ішінде Қазақстан да бар еді. Замана көшіне дербес ел болып қосылған алғашқы күннен бастап еліміздің алдында көптеген мақсаттар тұрды. Қазақ елі бұл мақсаттарға жету жолын ел болып ойласты.Соның нәтижесінде, еліміз үлкен жетістіктерге жетті.Осылардың қатарынан ана тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуын, рәміздеріміздің, Ата Заңымыздың қабылданып, ұлттық валютамыздың айналысқа енуін ерекше атап өткен абзал. Әрине,мұның барлығы да жұдырықтай жұмылған жұрттың,бұрынғы тәуелсіздікті аңсап өткен ата-бабаларымыздың және Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың табанды еңбегінің жемісі. Тұңғыш президент-қай мемлекет үшін де даусыз тарихи тұлға. Қазақстан Республикасының дамуы, ұлттық қауіпсіздігі және де мемлекеттік басқару жүйесі бар ұлттық мемлекетіміздің қалыптасуы мен еліміздің күллі әлемге танылып үлгеруі Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың есімімен тығыз байланысты. Қазақ бұрын толыққанды мемлекет орнатпаған, өзінің жеке астанасын да салмаған ел еді. Ал, қазір, Елордалы, Елбасылы еркін ел болды. Елордамыз-Астана бүгінде егемен Қазақстанның ғана емес, халықаралық қатынастардың да астанасына айнала бастады. Астана салу былай тұрсын, бір кездері қу тақыр болып жатқан даламыз да енді бүгін жайқалған орманға айнала бастады. Байтақ даланы орманға,жасыл елге айналдырамын деген Елбасының «Жасыл ел» жобасы байырғы қазақ халқының «Мәңгі ел» орнатамыз деген асыл мұратын еске салады. Ал, «Болашақ» бағдарламасы талай қазақ баласының жоғарғы білім алуына және ең бастысы-шетелдерде білімін одан әрі дамытуына үлкен көмегін тигізді. Қазіргі таңда «Қазақстан-2030» стратегиясының арқасында-еліміз танымастай болып өзгерді.Халықтың жағдайы жақсартылды.Бұл стратегия бойынша алға қойылған міндеттер мерзімінен бұрын орындалып,елімізде «Қазақстан-2050» даму Стратегиясы бекітілді. Елордамызда алдағы уақытта «ЭКСПО-2017» көрмесінің өткізілуін-елдіктің ерен жемісі десе де болады.Себебі,бұған дейін ТМД кеңістігінде көрмені өткізу бақыты ешбір елге бұйырған емес.Ал, Қазақстан болса,алпауыт елдермен аламанға түскен бәйгеде жеңімпаз атанып,тағы да талайды таңқалдырды. Әрине,осындай жетістіктердің барлығы да Елбасымыздың салиқалы саясатының арқасы.Осы саясаттың арқасында біз Тәуелсіздіктің тәтті дәмін сезініп отырмыз. Нұрсұлтан Назарбаев-халқының жағдайын тереңінен түсінетін,замана ағымын жіті ойлайтын,әлемнің озық тәжірибесін ұтымды пайдаланып,оны ата-бабамыздан қалған асыл өнегемен әдемі ұштастырып келе жатқан озық ойлы, пайым парасатты, азаматтық тұлғасы биік Елбасы.Сонымен қатар,әлем мойындаған,жаһанға атағы таралған,қазақ елін дүниежүзіне әйгілі етіп жүрген бүгінгі заманның көшбасшысы,туған халқының Бәйтерегі,Көсемі,Кемеңгері.Елінің аманатын арқалаған тірегі,алтын діңгегі. Сондықтан да біз Елбасымызбен мақтанамыз. Нұрсұлтан Әбішұлы қазақтың тәуелсіздік тарихында тұңғыш Президент ретінде ғана емес Елімен етене Елбасы ретінде де қалып, әрбір жүректің төрінен орын ала берері даусыз.

ТӘУЕЛСІЗДІК ЕЛ ТЫНЫШТЫҒЫМЕН ТҰҒЫРЛЫ Алдабаева Гульдана Тлеукабыловна «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы Қарағанды қаласы Елбасы мұраты – ел бақыты. Әрине, Елбасы арқалаған жүк ауыр. Іргесі берік, татулығы бекем халқымыздың тыныштығы, өркендеуі және саяси ахуалы ел ағасының басты назарында. Қазақ елі тәуелсіз мемлекет болғанына биыл жиырма төрт жыл толды. Ғасырларменсалыстырғанда өте аз уақыт ішінде басқа халықтар жүздеген жылдар бойы өткен жолдан өттік.Иә, ежелден еркіндік аңсаған ер қазақтың ең асыл мұраты еңселі ел болу еді. Елім деп еңіреген ақындарымыз «Егемен болмай ел болмас, етектен кесіп жең болмас» деп жырлайтын еді. Арғы 20

замандарды айтпағанныңөзінде, тек кейінгі екі ғасырдың ішінде халқымыздың өз бостандығы жолында 200-ден астам ұлт азаттық көтерілістерге шыққаны осының дәлелі. Ел ішіндегі тұрақтылықты сақтау хан мен қарашаға бірдей маңызды. Тұрақтылық – мемлекет дамуының кепілдігі. Оны ұстап тұру, одан әрі дамыту сол елде тұрып жатқан халықтың бірлігіне байланысты. «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» дейді қазақ. Мемлекетіміз Қазақстан Республикасы егемен ел болып тәуелсіздігін алған күннің алғашқы сәтінен бастап Елбасының алдында бір ғана мақсат болды. Бұл көпұлтты қазақстандықтарды саясиэкономикалық дағдарыстарға ұшыратпай, жарқын даму жолына алып шығу еді. Жаңа қоғамға өтудің, қуатты мемлекет құрудың негізгі тетігі – саяси тұрақтылық. Қазақстан – өзіндік бет-бейнесі, ерекшеліктері мен ұстанымы бар, халқы біртұтас, бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастырып, әлемге үлгі болды. Орынды мақсаттар ғана табысқа жеткізеді демекші, этностық, мәдени және діни әр алуандыққа қарамастан, елімізде бейбітшілік пен саяси тұрақтылықты сақтай алдық. Азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім – Тәуелсіздігіміздің басты құндылықтары болып табылды. Еліміздің шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі – бірлік, берекесімен Елбасымыздың жүргізіп отырған әділ саясаты. Елбасымыз өзінің Қазақстан халқына «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» Жолдауында біз барлық қазақстандықтар арасындағы сенімді нығайтуға тиіспіз деп айтып кетті.Этносаралық келісім - ол өміршеңдік оттегі деп елбасымыз айтқандай ұлттар арасындағы жақсы қарым қатынасты бұзбай бейбітшілікте өмір сүру керек деген еді. Сондықтан да Елбасы айтқандай, дамыған 30 елдің арасына кіру үшін біз әрқашан да тұрақтылықты, келісімді, бейбітшілікті қамтамасыз етуіміз қажет.Әрине, этносаралық бірлік – ел байлығы. Елдің тұтастығы мен бірлігі, татулығы мен тыныштығы ең басты назарда. Ел бірлігі – біздің барша табысымыздың кілті, әрі ең асыл қасиет. Жыр алыбы Жамбыл бабаның «Жігерлі болса, ер болар, бірлікті болса, ел болар» деген даналық сөзі бар. Шындығында, ел бірлігі болмаса, онда экономика мен әлеуметтік даму тұрмақ тәуелсіздік пен тұғырлылық туралы да сөз айтуға шама жетпес еді. Сондықтан да, бейбітшілік пен бірліктің маңызын ұғынған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 1992 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясын құру туралы идеясын жарияласа, құтты мекенге тұрақтылықтың тамырын жайғызатын, бірлікке сызат түсірмеуді көздейтін Қазақстан халқы Ассамблеясын 1995 жылдың 1 наурызында құрды.Осы күннен бастап, бұл құрылым жұмыс істеп келеді, қазіргі таңда бұл орган, бұл ұйым теңдесі жоқ ұйым болып табылды. Ассамблея ұлтаралық достықты сақтау, мемлекеттік саясатпен ұштастыру, бірыңғай шешім қабылдауды қарастырады.Содан бері бақандай 20 жыл өтіпті. Елбасының сол жылдары жасаған қадамы өз жемісін беріп, жұртшылықты жетістікке бастады, ең бастысы - Ассамблея татулық пен тыныштықтың тірегіне айналды. Осындай киелі құбылысты нығайта түсу мақсатында биылғы 2015 жыл - Қазақстан халқы Ассамблеясының жылы деп жарияланған болатын. Сондықтан да, табалдырықтан аттағаннан бастап Қой жылында елдің түкпір-түкпірінде осынау мерейтойға арналған шаралар бастау алса, бүгін ресми түрде Қазақстан халқы Ассамблеясының жылы ашылып отыр. Бұл – Елбасы айтқандай, той тойлайтын емес, ой ойлайтын жыл. Себебі, елдегі бейбітшілік пен келісімді, тұрақтылық пен татулықты сақтап, дамытудың бірегей тетігіне айналған Қазақстан халқы Ассамблеясы еліміздің өшпес құндылығы – Тәуелсіздікке тірек болған Ел бірлігінің ең басты тұтқасы. Еліміз Қазақстандағы түрлі мәртебесі бар, сан алуан қоғамдық немесе мемлекеттік институттардың мерейтойларын мемлекеттік деңгейде атап өтпейді. Дегенмен, Ассамблеяның орны ерекше. Қоғамды біртұтас ағзаға баласақ, оған қан жүгіртетін алуан түрлі қантамырлар іспетті барлық салаларды біріктіретін, бәрінің жолын бір арнаға тоғыстырып, бір ағысқа бағыттайтын бір жүрек бар. Ол жүректің аты – Ел бірлігі. Бірлік болмаса, бейбітшілік пен келісім болмаса өлшеусіз термен, қыруар қажырқайратпен жасалып жатқан елімізді өркендету жолындағы еңбектің бәрі де бекер. Яғни, ресми түрде Қазақстан халқы Ассамблеясы жылы деп жарияланған 2015 жыл Ассамблея институтының мерейтойы емес, құнды қазынамыз – Ел бірлігі жылы, бейбітшілік пен келісімнің Назарбаев моделінің жылы. 1995 жыл – тәуелсіздігін дүйім дүниеге паш етіп, өзін егемен ел ретінде жариялағанына бірнеше жыл ғана болған Қазақстанның күйреген империядан мұраға қалған құлдыраған экономикасының ауған жүгін түзету жолындағы арпалыспен қатар шекарасын шегендеп, мемлекеттілігін нығайтып, алдағы даму жолын айқындау мақсатында әлемдік үрдістердің беталысын байыптап, барлай отырып, ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын бірегей Қазақстан жолын салуға кіріскен кезі болатын. Сол жылы көктемнің алғашқы күнінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясын құру туралы Жарлыққа қол қойды. Араға бірнеше апта салып, өзінің тікелей бастамасымен шақырылған Қазақстан халқы Ассамблеясының бірінші сессиясында тарихи баяндамасын жасады. «Мен елімнің Президенті ретінде қоғамдық тұрақтылықты және ұлтаралық келісімді қамтамасыз етуді өзімнің басты міндетім деп санаймын. Бірлік аспаннан өзі келіп түспейді, тек қарқынды жұмыс арқылы ғана келеді. Мен кең-байтақ жерімізде татулық пен тыныштық болғанын тілеймін. Мұның, ең алдымен, миллиондаған қазақстандық отбасына керек екенін еске аламын. Мен қайғыдан шашы ағарған аналардың балаларын жоқтамағанын, сәбилердің мүгедек болмауын, қарт адамдардың күйреген үйлерінің алдында қасірет шегіп, жыламағанын қалаймын», деген Нұрсұлтан Назарбаевтың сөздері сол кездегі ең өзекті, ең маңызды 21

мәселе ретінде әрбір қазақстандықтың жүрегінің төрінен орын алды. Арада 20 жыл өтсе де Елбасының бұл сөздерінің өзектілігі артып, күн өткен сайын өміршеңдігі айқындала түсті. Қазақстан халқы Ассамблеясының алғашқы құрылтайында Елбасы жаңа институттың қоғамдағы рөлі мен жұмысының басты контурларын сол кезде-ақ: «Осыдан бастап қоғамдық мәселелердің барлық қырлары бойынша, әсіресе, ұлттық саясатта мемлекеттік актілер Ассамблеяның пікірлерін ескеріп және оның тікелей қатысуымен қабылдануға тиіс. Ол актілердің әрқайсысы еліміздегі барлық этностардың мүдделеріне қайшы келмеуі қадағаланып, сараптан өткізілуі керек», деп қолмен қойғандай нақтылап берді. Бұл кейіннен идеологиялық тренд ретінде орнығып, әлемге «бейбітшілік пен қоғамдық келісімнің Назарбаев моделі» деген атпен белгілі болған Қазақстан халқы Ассамблеясының алғашқы қадамы еді. Содан бері сынаптай сырғып тарихи оқиғаларының маңызы тұрғысынан дәуірлерге татитын 20 жыл өтті. Биылғы мерейлі белес, сөз басында айтқанымыздай, ой ойлайтын жыл. Өткен 20 жылда Ассамблея қандай жолды жүріп өтті? Қандай табыстарға жетті? Қазақстан басшысының «Ел бірлігі» саясаты елімізге не берді? Әлі қандай бағыттар бойынша жұмыстарды ширата түсу керек? 20 жылдық қарқынды жұмыстан кейін, өз дамуының үшінші онжылдығына аяқ басар тұста бұл сауалдарға егжей-тегжейлі жауап берілгені абзал. Сол арқылы халқымыз бейбітшілік пен қоғамдық келісім саласында бағындырған биік, жеткен мақсаттарын нақтылап, алдағы белестерге көз жібере алады. 1995 жылдан бастап Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының әрбір сессиясында сөйлеген сөзі мен көтерген бастамалары сол кездегі ел дамуының ең өзекті мәселелерін қамтып отырды. Сондықтан, Ассамблеяның тарихы – соңғы жиырма жылдағы Қазақстан тарихы. Тиісінше, дербес институт ретінде Ассамблеяның жүрген жолы, оның жеткен жетістіктері мен шыққан биіктері еліміздің даму даңғылындағы айтулы оқиғалармен тығыз астасып жатыр.2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер Жаңа Қазақстандық Патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие. Елдің тұтастығы мен бірлігі, татулығы мен тыныштығы ең басты назарда.Биылғы жыл тарихи тағдыры ортақ халық бiрлiгiнiң жарқын көрiнiсiне айналуы тиіс. Қазақстан - бiр ел, бiр халық, бiр болашақ. Сондықтан Ассамблея Жылының басты идеясы - «Менiң елiм - мәңгiлiк ел!», - дейді Елбасымыз. Шындығында, Қазақстан халқы Ассамблеясы Конституцияның 20 жылдығы, Қазақ хандығының 550 жылдығы, Ұлы Жеңiстiң 70 жылдығы секілді мемлекеттік маңызды мерейтойлар қатарында аталып тұр. Қатарында аталып қана тұрған жоқ, тұтастай бір жылды осынау бірегей институтқа арнағалы отырмыз. Ендеше, бұндай органға осыншама мемлекеттік мән беретін оның ерекшелігі нешік? Мәселені осы тұрғысынан алсақ та Ассамблеяның қоғамдағы орнының маңыздылығын мейлінше түсінер едік. Өйткені, Ассамблеяның басты ұраны - Ел бірлігі! Ал бірлік болмайтын жерде береке де, тірлік те болмайтыны бесенеден белгілі, бұл жайында бабалардан қалған даналық ой, асыл сөздер де жеткілікті. «Бақ қайда барасың? Бірлігі жарасқан елге барамын!» демеп пе еді сондай даналықтың бірі. Түптеп келгенде, Тәуелсіздік жылдарынан беріге қарай жеткен әрбір жетістіктің, асқан әрбір асудың өзегінде елдегі тыныштық пен тұрақтылық, бейбітшілік пен бірлік жатқаны да ақиқат. Бұл жайында Елбасы Н. Назарбаевтың осыдан 20 жыл бұрынғы: «Бірлік аспаннан өзі келіп түспейді, тек қарқынды жұмыс арқылы ғана келеді. Мен кең-байтақ жерімізде татулық пен тыныштық болғанын тілеймін. Мұның, ең алдымен, миллиондаған қазақстандық отбасына керек екенін еске аламын. Мен қайғыдан шашы ағарған аналардың балаларын жоқтамағанын, сәбилердің мүгедек болмауын, қарт адамдардың күйреген үйлерінің алдында қасірет шегіп, жыламағанын қалаймын» деп мәлімдеуі институттың шын мәніндегі миссиясын ашып көрсетсе керек. Ал Қазақстан халқы Ассамблеясы бұл миссиясын лайықты деңгейде атқарып та келеді. Оның бірден бір айғағы осындай қазақстандық үлгідегі институттың керектігін әлемнің көптеген елдерінде мойындалуында болып отыр. Нақтыласақ, Назарбаев айқындаған қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісін зерттеу үшін Қазақстан халқы Ассамблеясына әлемнің 15 мемлекетінен, атап айтқанда, Болгария, Ұлыбритания, Германия, Франция, Испания, Италия, Қытай, Малайзия, АҚШ, Ресей, Түркия, Украина және Армения елдерінен шетелдік сарапшылар мен ғалымдар, дипломаттар, журналистер мен үкіметтік емес ұйым өкілдері 60-тан астам өтініш білдіріпті. Түрлі деңгейдегі кездесулер барысында елімізге келген мәртебелі меймандар қазақстандық үлгіні мойындап қана қоймай, толеранттылықтың ең таңдаулы үлгісі ретінде зерттеп, зерделеуге және оны өз елдерінде қолданысқа енгізуге ынталы екендерін де айтып жатады. Таңыматтыарайлапқарсыалатын, Барлықелдерқайранқалыптамсанатын. Елдігімніңтірегі – Тәуелсіздік, «Мен қазақпын!» депәлемге жар салатын.

«Елім-ай» депеңіресекешехалқым, «Абылайлап» өміргеқайтакелдім. Мақтанбайын қазақпын деп неге мен, Халық болдық Тәуелсіздік, Егемен. Ырыс, бірлік қонған менің төріме, Бақыт нұры сәуле шашып төбеден.

Мен, мен едім, мен едімбайтақелмін, Келеді «Қазақпын» депайтабергім.

22

Осы өлең шумақтарын тебіреніп оқыған сайын өзімнің ҚАЗАҚ деген керемет елдің перзенті болғанымды мақтан тұтамын. Елбасы салған сара жолда терең білім алып, еліміздің мәртебесін өсіруде адал еңбек етіп, қазақ елінің атақ – даңқын аспанға әуелетер жас ұрпақты бірге тәрбиелейік. Әр қазақстандықтың бойында ұлтжандылық қасиеттері басым болып, еліміз – жеріміз үшін өмір сүрейік. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы 11 қараша.

2.Абрахманов С. Тәуелсіздік шежіресі. — Алматы: Атамұра, 2006. — 392 б.

3.http://e-history.kz 4.http://egemen.kz/ 5.http://ortalyk-kaz.kz КАЗАХСТАН НАКАНУНЕ И В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ. Бектурганова Карлыгаш Кемельхановна старший преподаватель кафедры «ИТиМПЕ(Н)Д» «АО «НЦПК Өрлеу» институт повышения квалификации педагогических работников по Жамбылской области В 1939 году Коммунистическая партия взяла курс на расширение индустриальной мощи страны, укрепление сё обороноспособности. В третьей пятилетке Казахстан должен был превратиться в крупную базу по производству цветных металлов, район добычи угля, нефти, а также район развитого сельского хозяйства. В предвоенные годы получили развитие народные стройки. На них использовался бесплатный труд крестьян, находившихся, по существу, на лагерном положении. Накануне войны в народном хозяйстве увеличилось число инженеров и техников. Высокими темпами развивалась цветная металлургия. В результате было покончено с зависимостью народного хозяйства страны от импорта цветных металлов. Быстро развивалась химическая промышленность и радиофикация. В предвоенные годы утвердился колхозный строй. Сложились стабильные механизаторские кадры. Набирал темп почин Паши Ангелиной, призвавшей девушек овладевать трактором. Интенсивно шло освоение Голодной степи (Бетпакдала). Методом ударных строек вооружались каналы. В ЗападноКазахстанской области был построен Урало-Кушумский канал. По плану «Барбаросса» фашисты хотели создать, на захваченной территории рейхкомиссариаты: Остланд (Белоруссия, Прибалтика), Украина, Московия (Россия), Кавказ, в восточных окраинах страны – Туркестан и Идель-Урал. Была подготовлена карта будущей колонии «Большой Туркестан», в неё должны были войти: Казахстан, Средняя Азия, Татарстан, Башкирия, Азербайджан, Северный Кавказ, Крым, Синьцзян, часть Афганистана. «Большой Туркестан» имел задачу образовать мощный сырьевой и продовольственный базис для «великой Германии». Но многонациональный народ выступил на защиту Родины. Осуществлялся переход экономики на военный лад. Казахстан являлся глубоким юговосточным тылом и должен был с первых дней войны переориентировать свою экономику на обеспечение нужд фронта: освоить и расширить производство оборонной продукции и стратегического сырья, широко развернуть промышленное строительство, осуществить перераспределение трудовых и материальных ресурсов, принять массу перемещаемых из прифронтовой полосы предприятий и ускорить ввод их в действие на новых местах. Основными районами размещения перебазированных заводов и фабрик стали Алма-Ата, Уральск, Петропавловск, Чимкент, Семипалатинск, Караганда, Актюбинск. В Казахстан было эвакуировано боксе 300 предприятий. При размещении в Казахстане в годы Великой Отечественной войны эвакуированных и перебазированных предприятий, прежде всего, требовалась сверхсрочная выдача фронту военной продукции. В основу развития военной экономики легли научные рекомендации Комиссии Академии паук СССР по мобилизации ресурсов Урала, Западной Сибири, Казахстана. Огромную работу по мобилизации на нужды обороны чёрных, цветных металлов, всех возможных ресурсов провели учёные во главе с К.Сатпаевым. Казахская ССР превратилась в крупнейшую базу животноводства. Немаловажное значение имела и казахстанская нефть. Заработал первый в республике Гурьевский нефтеперерабатывающий завод. За годы войны республика увеличила добычу нефти почти на 40%. На военные нужды были переориентированы предприятия лёгкой и пищевой промышленности. Значительную часть рабочей силы Казахстана составляли спецпереселенцы. В годы войны на фронт ушёл каждый пятый казахстанец. За время войны на фронт было призвано более восьми миллионов двухсот тысяч казахстанцев. Среди защитников Бреста были казахстанцы: В.Фурсов, К.Турдыев, Ш.Чультуров. Одним из первых казахстанских соединений, вступивших в бой с врагом была 312-я стрелковая дивизия, которой командовал полковник А.Наумов. Под Москвой сражалась прославленная 316-я стрелковая дивизия под командованием генерал-майора И.В.Панфилова. Всему 23

миру известен подвиг группы истребителей танков 1075-го стрелкового полка, остановившей врага в ноябре 1941 года у разъезда Дубосеково. Весь фронт облетели слова политрука роты В.Клочкова: «Велика Россия, а отступать некуда, позади - Москва». Первыми, кто совершил таран и обрушил свой горящий самолёт на врага, был экипаж А.Маслова и в его составе казахстанец - Б. Бейсекбаев. Посмертно звание Героя Советского Союза было присвоено Тулегену Тохтарову, который уничтожил немецкий штаб в селе Бородино. Подбив вражеские танки, группа автоматчиков под командованием политрука роты Малика Габдуллина сумела выйти из окружения. Битва за Ленинград, продолжавшаяся более трёх лет, охватила всю северо-западную часть страны. Воины-казахстанцы участвовали в освобождении 22 населённых пунктов Ленинградской области. В летописи боёв за Ленинград навсегда осталось славное имя Алии Молдагуловой, отважной девушке-снайперу посмертно было присвоено звание Героя Советского Союза. В тяжёлые дни боёв за Ленинград Султан Баймагамбетов погиб смертью храбрых, грудью закрыв вражеский дзот. Казахский народный поэт посвятил защитникам Ленинграда стихотворение «Ленинградцы, дети мои!». На Ораниенбаумском плацдарме сражался известный фронту снайпер 48-й стрелковой дивизии Дуйсенбай Шыныбеков. Направив горящий самолёт в гущу вражеских танков, погиб смертью героя посланец горняцкой Караганды Нуркен Абдиров. Пламя небывалых по своим масштабам сражений под Сталинградом коснулось и степей Казахстана. Тысячи казахстанцев за подвиги в Приволжских и Донских степях были награждены орденами и медалями. Четверо - лётчик Нуркен Абдиров танкист Тимофей Позолотин стрелок Гияз Рамасв миномётчик Карсыбай Спатаев удостоены звания Героя Советского союза. Осенью 1942 года в бассейне Каспия было введено военное положение. В театр военных действий Сталинградского фронта в 1942 году были широко втянуты ресурсы Западно-Казахстанской области. Оборонительные сооружения возводились в некоторых районах Актюбинской области. Инициатива создания танковой колонны «Комсомолец Казахстана» в сентябре 1942 года принадлежала комсомольцам Чимкента. Членом интернациональной семьи героев - гарнизона «Дома Павлова» в Сталинграде был воин пз Южного Казахстана Толыбай Мурзасв. Герою обороны Сталинграда, кавалеру двух орденов Славы И.Айтыкову было присвоено звание Героя Советского Союза. В Сталинграде «Высотой одиннадцати героев Востока» называют высоту, которую отстояли отважные воины, среди которых были и казахстанцы. Во время операции по окружению вражеской группировки на берегах Дона и Волги отличился 17-й гвардейский полк под командованием казахстанца подполковника Т. Позолотина. Одним из первых форсировал Днепр, уничтожил 5 фашистских танков, самоходку «Фердинанд» и удостоен звания Героя Советского Союза Койгельды Аухадиев. Самым юным героем Великой Отечественной войны стал 18-лстний Жанибск Елеусов. На берегу р.Оки под г. Серпуховом погиб сын Амангельды Иманова Рамазан Амангсльдисв. В годы войны па фронте сражалось 3,5 тысячи партизан-казахетанцев в их числе Г.Ахмедьяров, С.Тулешев, Г.Омаров, Т.Жанкельдин. Суранчиев был участником подполья в городе Лида в Белоруссии. Известны имена казахстанцев, принимавших активное участие в Движении Сопротивления. В их числе, спасая народы Европы, были Герои Советского Союза А.Егоров и З.Хусаинов. В бой за Берлин вел своих воинов Сагадат Нурмагамбетов. В одном из окон рейхстага водрузили знамя Победы Р.Кошкарбаев и Г.Булатов. Около 500 Казахстанцев стали Героями Советского Союза, десятки тысяч человек стали обладателями высоких воинских Наград и знаков. 110 казахстанцев стали полными кавалерами ордена Славы. Первым звание Героя Советского Союза получил генерал танковых войск Семенченко, четыре героя-лётчика - были дважды удостоены звания Героя Советского Союза - Л.Беда, Т.Бегельдинов, И.Павлов, С.Луганский. Звание трижды Героя Советского Союза удостоен Иван Кожедуб, закончивший Чугуевское военное училище под Шымкентом. Звание Героя Советского Союза в годы войны были удостоены девушки-казашки Маншук Маметова и Алия Молдагулова. Победоносно закончив войну с фашисткой Германией, казахстанские воины сражались с Квантунской армией Японии. Михаил Янко повторил подвиг Гастелло в этой войне. Всенародная помощь вдохновляла защитников Родины на новые подвига, укрепляя их веру в победу над врагом. Трудящиеся Казахстана шефствовали над 12 городами, 45 районами, жители которых перенесли тяготы фашистской оккупации. Республика приняла более 532 тысяч эвакуированных М административном порядке были переселены и депортированы в Казахстан немцы, калмыки, карачаевцы, ингуши, чеченцы, крымские татары, корейцы, курды и другие народы. Годы войны стали большим испытанием для народа Казахстана, который перенес суровые военные будни, ожесточённые сражения и самоотверженно трудился во имя победы.

24

ОБРАЗОВАНИЕ КАЗАХСКОЙ НАЦИИ Бектурганова Карлыгаш Кемельхановна старший преподаватель кафедры «ИТиМПЕ(Н)Д» « АО «НЦПК Өрлеу» институт повышения квалификации педагогических работников по Жамбылской области В первые века I-го тысячелетия нашей эры на территории степной зоны Центральной Азии процветала кочевая скифо-сакская цивилизация, памятники культуры которой сохранились до наших дней. Особенно впечатляют предметы быта и украшения, выполненные в "зверином стиле" из бронзы и золота, извлеченные из курганов в различных регионах Казахстана. Знаменита своей целостностью, красотой и изяществом гробница Золотого сакского воина, обнаруженная в городище Иссык, недалеко от Алматы.В последующие века в степях современного Казахстана сформировалась могучая гуннская держава, оказавшая огромное влияние на геополитическую карту мира той эпохи. Под ударами гуннских воинов Атиллы пала Великая Римская империя. Вместе с завоеваниями гунны принесли в Европу и культурные достижения, оказавшие значительный вклад в формирование современного облика культурного человека.В дальнейшем преемниками гуннов стали тюркоязычные племена, создавшие несколько крупных государственных образований - каганатов, простиравшихся от Желтого моря на Востоке, до Черного моря на Западе. Эти государства отличались передовой для того времени культурой и основывались не только на кочевом типе хозяйствования, но и создали оригинальную городскую культуру, имевшую богатую торгово-ремесленную традицию. Так, в оазисах Центральной Азии (территория Южного Казахстана) возникли города и караван-сараи, через которые проходил знаменитый караванный торговый путь, известный как Великий Шелковый путь, связывавший Византию и Китай.Важное значение имел и караванный путь вдоль берегов Сырдарьи, который вел в Приаралье и на Южный Урал, а также так называемая "соболья дорога" через Центральный Казахстан и Алтай в югозападные районы Сибири, через которую весь Ближний Восток и Европа получали дорогую пушнину. На этих путях образовывались крупные города и торговые центры, наиболее известные из которых Отрар (Фараб), Тараз, Кулан, Яссы (Туркестан), Сауран, Баласагун и другие.Великий Шелковый путь не только стимулировал развитие торговли, но и явился трансформатором передовых идей в области науки и культуры. К этой эпохе относится деятельность философа аль-Фараби (870-959), родившегося в Фарабском округе, прозванном на Востоке Вторым Учителем после Аристотеля за свои глубокие исследования в области философии, астрономии, теории музыки и математики. В XI веке здесь жил выдающийся филолог-тюрколог Махмуд Кашгари, написавший трехтомный "Словарь тюркских наречий" и обобщивший в нем фольклорный и литературный опыт тюркских народов. Здесь родилось "Кутадгу Билиг" ("Благодатное знание") Юсупа Баласагуни - известного поэта-философа, стоявшего у истоков современной социально-политической и этической мысли. К XII веку относится деятельность знаменитого на весь мусульманский мир поэта-суфия Ходжи Ахмета Ясави, написавшего сборник поэтических мыслей "Диван-и-Хикмет" ("Книга мудрости"). Особенно примечателен факт напряженных и многоликих религиозных исканий в регионе. Разнообразна палитра религиозных конфессий, мирно сосуществовавших здесь на протяжении многих веков. Это и буддийские монастыри, и зороастрийские общины, и христианское течение несторианского толка, мусульманские мечети и суфийские ордена, причудливо сочетавшие свои проповеди с традиционным представлением тюрков - тенгрианством (культ Неба и других природных стихий). Все это впоследствии в синкретическом виде оказало влияние на мировоззренческий облик казахского народа. Выдающимся наследием того времени является изящная городская архитектура. Архитектурные памятники - мавзолеи Арыстан Баба, великого суфия Ходжи Ахмета Ясави (Туркестан) и Айша Биби (Тараз) сохранились до наших дней. Вместе с тем еще древнейшими кочевниками региона была изобретена совершенная для их быта и мировосприятия юрта (куполообразное, легко разбирающееся переносное жилище из деревянных решеток и войлока). В 1221 году монгольские племена под предводительством Чингисхана завоевали Центральную Азию. Монгольское нашествие оказало значительное влияние на историю казахского народа. В числе мер, которые предпринимал Чингисхан в отношении казахских кочевников, были попытки заменить родоплеменное деление территориальным управлением и объединить кочевников в качестве правящего класса под верховной властью самого Чингисхана и его преемников.Большая часть нынешнего Казахстана вошла в состав Золотой Орды, улуса, который принадлежал наследникам Джучи, старшего сына Чингисхана. Казахские ханы впоследствии являлись его прямыми потомками и их прерогатива на верховную власть в стране не подвергалась сомнению. В период своего политического и военного могущества Золотая Орда оказала значительное влияние на становление русской государственности и в целом определила геополитическую расстановку сил в Восточной Европе. При этом Восток в ее лице стал донором и катализатором этнокультурных процессов в этой части света.На рубеже XIV-XV в.в. на территории Южного Казахстана и Средней Азии образовалась могущественная империя Темирлана 25

(1336-1405 г.г.), подчинившего своей власти огромные пространства Среднего Востока и Северной Индии. До сегодняшних дней прекрасно сохранились памятники архитектуры этой эпохи, богатые собрания книг из библиотеки Улугбека, религиозные и исторические трактаты, исследования путешественников, с восторгом описывавших достижения культуры государства тимуридов. Ко второй половине XV века в регионе начался процесс консолидации народов кочевой степи, сложившихся из многообразных этнокультурных субстратов на основе общей ментальности и образа жизни.Стали образовываться первые казахские ханства, а к первой половине XVI века формирование единой нации завершилось. Этноним "казах" в переводе с древнетюркского языка означает "вольный, независимый" и вполне отражает характер народа, во все времена устремленного к независимому, самостоятельному существованию.В первые века своего существования казахскому ханству под руководством мудрых правителей-ханов Аз-Джанибека, Тауке-хана удавалось сохранить государственную мощь и территориальную целостность. Была разработана правовая система, отражавшая нормы кочевого быта и взаимоотношения между различными слоями казахского общества. Казахский народ идейно оформился как мусульманский этнос. Система образования и письменность строятся на основе арабской графики, мусульманского образования и традиционного кочевого воспитания. К этому времени относится расцвет традиционной устно-поэтической и музыкальной традиции казахов, что является и до сегодняшних дней своеобразной культурной "визитной карточкой" казахской нации.Вся современная казахская духовная культура основана на знании и реконструкции лучших образцов поэтической импровизации и мудрости таких известных акынов и биев той эпохи как Асан-кайгы, Казтуган-жырау, Толе би, Айтеке би, Казыбек би, Бухар-жырау и других. В то же время, несмотря на этнокультурное единство, Казахстан представлял собой образец своеобразной "кочевой демократии" с неустойчивой политической структурой. Племена южного и юго-восточного Казахстана сформировали Старший жуз, племена средней части - Средний жуз, а племена западного Казахстана - Младший жуз. В состав племен входили роды, которые возглавлялись биями. Несколько родов подчинялись султанам - "торе" (потомкам Чингисхана). Во главе государства стоял хан, избранный из числа султанов-чингизидов представителями всех племен и родов казахской степи.Кочевали казахи главным образом в меридиональном направлении, двигаясь вслед за теплом. При этом каждый род имел свои строго определенные маршруты кочевки, на которые другие роды не имели права посягать. Таким образом, существовала достаточно стройная система родоплеменного землевладения и землепользования, основанная на цикличности природных процессов. Зимние месяцы считались самыми тяжелыми: скот содержался на подножном корму, если же на снегу образовывалась ледяная корка, он не мог пробить ее и погибал. Это называлось джутом. Катастрофические джуты, повторявшиеся раз в 10-12 лет, основательно разоряли кочевое хозяйство. В засушливые периоды кочевое хозяйство ослабевало и как следствие слабела государственная и военная мощь. В бассейнах Сырдарьи, Таласа и Чу, в предгорьях Алатау, по долине Иртыша и в Зайсанской котловине также велось поливное земледелие. Однако и здесь кочевое скотоводство оставалось приоритетным. Казахстан - это страна с богатым историческим и культурным прошлым. Расположенный в центре Евразии, Казахстан оказался на перекрестке древнейших цивилизаций мира, на пересечении транспортных артерий, социальных и экономических, культурных и идеологических связей между Востоком и Западом, Югом и Севером, между Европой и Азией, между крупнейшими государственными образованиями евразийского континента. На различных этапах истории на территории Казахстана возникали и развивались государства с самобытной культурной историей, наследником которой стал современный Казахстан. БОПАЙ ХАНЫМНЫҢ МӘМІЛЕГЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ Жанбибі Дүйсенбаева филология ғылымдарының докторы, Махамбет сыйлығының иегері. Ақтау қаласы. Тәуелсіздікке қолымыз жетіп, ел егемендігін алғанымен, халық арасында өзінің ақылпарасатымен, қайраткерлігімен, елге істеген қызметімен аты шыққан қазақ қыздары мен әйелдерінің тарихи өмір жолы толыққанды зерттелмей, лайықты бағасын ала алмай келе жатыр. Қазақ әйеліне тән бар жақсы қасиеттерді бойына жинаған арулардың бірі - Бопай ханым. Тарихта белгілі екі Бопайдың қазақ үшін – екеуі де жағымды. Оның біріншісі – Кенесарының қарындасы, жауынгер Қасымқызы Бопай. Ол - халқымен бірге қилы кезеңдердібастан өткізіп,орыс отаршылдарына қарсы Кенесары бастаған қозғалысқа белсене қатысқан күрескер.Екіншісі – Бопай ханым,Кіші жүз ханы Әбілқайырдың қосағы. Ол туралы жазылған энциклопедиялар мен анықтамалықтарда: «Бопай – қазақ халқының тарихындағы өзіндік орны бар тұлға. Шын аты – Бәтима. Шамамен, 1690-1780 жылдарда өмір сүрген. Ел басқару ісіне араласқан қайраткер, мәмілегер» деп жазылған.

26

Ал жазушы Ә.Кекілбаев «Үркер», «Елең-алаң» романдарын жазарда Әбілқайыр ханның, Бопай ханымның зираттарыныңбасында болып, көнекөз қариялармен кездесіп, әр түрлі деректер жинаған. Ол: «Табылдыныңінісі Сатыбалдының қызының айтуына қарағанда Бопай ханым 1780 жылы31 мамырда жасы 105-ке келіп, өмірден өткен. Бопай ханымның зираты - Соль-Илецк қаласынан 70-50 шақырымдай жерде, оңтүстікте – Орал облысының Шыңғырлау ауданымен шекарадағы әскери полигонның жерінде. Қасында «Бопай сайы» деген жылға бар»,-дейді [1.]. Осы келтірілген анық дерекке сүйенсек, Бопай ханым 1675 жылы туылған болып шығады. Осыны ескере, болашақта бұрын шығарылған энциклопедиялар менанықтамалықтардатарихи тұлға – Бопай ханымның өміріне қатысты жаңсақ кеткен қателер нақты деректер негізінде жөнделуге тиісті. Бопайдың шыққан тегі - Адай қызы екендігі- бірқатар шежірелер мен В.Н. Витевскийдің «Неплюев және Орынбор губерниясы» тақырыбындағы монографиясында анық жазылған. Бопай есімі В.Н. Витевский монографиясынан басқаИ.Неплюев, Дж. Кэстль, И. Кириллов, тарихшы В. Татищев жазбаларында, А. Бестужев-Рюминнің «Арнайы хатында», елші А.И.Тевкелевтің қазақ даласынан жазған күнделігінде кездеседі. Сондай-ақ І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясында(«Жанталас»), Ә. Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң»,Ә. Әлімжановтың «Жаушы» романдарында, Т.Ахтановтың «Ант» драмасында, Б. Төлеуғалиевтің «Бас сардар» тарихи деректі повесінде адал жар, кемел ақыл иесі, танымал тарихи тұлға ретінде,жағымды кейіпкер бейнесінде суреттелген.Ол туралы тың мәліметтер С.Ақтаевтың «Қазақ ханымдары» кітапшасында, С.Өтениязовтың «Әбілқайыр» және «Бопай» атты көлемді зерттеу мақалаларында да бар. Бопай ханым –ана, жұбайлық өмірі аңызға айналған адам. Оның мәмілегерлігі, ең бірінші, өз отбасының ынтымағы мен бірлігін, ырысы мен берекесін сақтай білгендігінен көрінеді. Бопайдың көркіне сай ақылды, айнымас сенімді жар бола білгені, сынықшылық қасиет ерте дарыған аруақты жан екендігі жазушы Ә.Кекілбаевтың «Елең-алаң» тарихи романында жан-жақты суреттелген. «Енді бір әйелі – башқұрт қызы - Зүбәржат. Ақылды Бопай бұған күң деп қараған жоқ. Үйіндегі дүние-жиһаздың салихалы кісілерге лайық сары ала, қоңыраласын өз төрінде қалдырып, қызғалдақтай құлпырған жасқа лайық қызылды-жасылдысын соның төріне көшірді. Күндесіндей емес, ұзатар қызындай қып күлтелеп ұстап отыр.Бұл Бопайдың ғана қолынан келетін ақылдының ісі еді»,- деп келтіреді қаламгерӘ. Кекілбаев[2.]. Бұл көркем шығарма мәтіні болғанымен, оның астарында тарихи шындық өрілген. Шығармада Бопай ханым - берекелі отбасының ұйытқысы. Жас жеткіншеккеберілетін тәрбие ата-ананың айтқан ақылымен, олардың жылы ілтипатымен, көрсеткен өнегесімен қалыптасатыны белгілі. Отбасында қалыптасқанжағымды адами қарым-қатынас, асыл қасиеттер кейін балаларға беріледі. Бопай ханымның өнегеге толы отбасында жарасымды татулықтың орнауына табанды ықпал ете алғандығында сөз жоқ.Бұл жайлар Дж. Кэстль еңбегінде де жазылған. Бопай ханымның қай ұлы да осал болмаған. Ол балаларына орыс халқына сіңетіндей жағымды тәрбие дарытты. Бірқатар ұлдары орыс елінде аманатта болған. Кезкелген адамды аманатқа алмайтыны белгілі.Сыртқы көркі келіскен, мінез-машығы да көңілге қонымды, ісіне парасаты сай, қолында билігі, дәулетті байлығы бар адамдардыңбалаларын патша үкіметі текедей таңдап ұстаған. Соламанатта болғанның бірі -Ералы. Ағылшын суретшісі Дж. Кэстль: «Ералының суретін салып алып келгенде, Бопай ханым ұзақ қарап, көзіне жас алды. Ризашылықтың белгісі ретінде, маған шымылдықтың астынан қымыз ұсынды», – деп жазған[3.]. Аманат жайы уайым-қайғы әкеліп, Әбілқайыр екеуі де ойсырай қиналады. Баласын ұзақ уақыт көрмей, сағынып-сарғаю - ана үшін үлкен қайғы. Сол ауыртпалықты алғыр да ақылды Бопай шыдамдылықпен жеңе білді. Бұл тұста Бопайханым мемлекеттер арасындағы тыныштықты сақтаушы мәмілегер-ел мүддесін жеке басының мүддесінен жоғары қойған ақылман, ел анасы ретінде көрінеді. Бопай ханымның сыншылдық қасиеті де болғаны І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясында анық әрі жақсы суреттелген. Оның сыншылдық қасиеті туралы ел аузындағы әңгіме ерлі-зайыптылардың отбасылық өзара кеңесі арқылы шығармада былай өрілген. «Әбілқайыр бірде көңілденіп отырып, бәйбішесі ақылды Бапайдан: «Мен өлсем, қай ұлым хан болуға лайық?» – деп сұрағаны бар. Сонда Бапай тұрып: «Айшуақты қойсаң, ат үстінен тұрып сиерсің; Ералыны қойсаң – жауыңа күнде тиерсің, Нұралыны қойсаң – мауыты шапан киерсің», – деп жауап берген...»[4.] (І. Есенберлин шығармасында есімді сәл өзгертіп «Бапай» деп жазғанын ескертеміз). Балаларының болашағын болжай білген ханымның түйсік-танымы да, сөзге шешендігі де мол. Оның пайымдауынша, Ералы ыссы, қатқылдау мінезімен танылып, Айшуақ өз билігі кезінде шеті жоқ дауға қалып, ел ішінің, ру арасының тыныштығы болмайтынын меңзеген. Таққа ие болуға лайық, халыққа жайлы, жағымды мінез – Нұралынікі болатынын күнілгері сезіп, алдын ала болжаған. Шынында да, тарихта қазақтарды Жайықтың арғы бетіне шығарып, қоныстандыруда Нұралының көп еңбек сіңіргені белгілі. Ол кезеңде халықты Жайықтың арғы бетіне орналастыру оңай шаруа емес еді. Саясатқа алғыр Бопай ханым отбасында әр баласына мейірім нұрын төге тәрбиелей отырып, осының бәрін іштей екшеп, заман, уақыт аужайымен санаса, балаларының әрқайсысын сыннан өткізген. Бопай ханымның орыс патшасы Анна Иоановнаға жазған бір хатының мазмұны осы ойымызды жалғағандай: «...Құдайға шүкір, балаларым: Нұралы, Ералы, Қожахмет, Әділ, Шыңғыс (Әбілқайырдың 27

аяқ салған қалмақ қызынан туған) – кенжем Әділмен бір емшекті тел емген – бәрі де тілімді алып, айтқанымды екі етпейді, ал, Айшуағым өз ұлысыңызда, Орынборда тұрып жатыр», – делінген [5.]. Бопайсаясаткер ме?А. Левшин ХІХ ғасырдың 30 жылдарында: «Бопай.... өзінің ақылдылығы арқасында бүкіл Кіші жүздің құрметіне бөленді, кейде ол ел басқару ісіне үлкен ықпал етті», – деп жазған [6].Ал А.И. Тевкелев: «Әбілқайыр ханның кейде асығыстық істеп, ашуға салынып, кейбір мемлекеттік мәселелерді жеке шешуге баратынын байқап отыратын. Ол (Бопай ханым) кейде іске өзі араласып, дұрыс шешім қабылдауға көмектесіп жіберетін», – дейді [7]. Хан Әбілқайыр бірде шапшаңдық жасап, қалмақпен құдамдал болуға шешім қабылдайды. Сонда Бопай: «Кешегі шайқаста қайтқан сарбаздардың қабірінің топырағы әлі кеппей жатып, құдаласуымыз қалай болады!?»- деп, күйеуін байыптылыққа шақырып, шешімді кейінге қалдыртқан.Бопай ханымның байыппен, парасаттылықпен, ойлана шешкен осындайістерінен оның ақылды, сабыр иесі ғана емес, саясаткерлік қабілетінің де ерекше екенін көруге болады. Атақты Аңырақай шайқасы кезінде ол нөкерлерімен бірге қолбасшы Әбілқайырдың жеңіс қуанышын бөліскен. Ал «1742 жылы Әбілқайыр ұлы Қожахметті орыстардан құтқару үшін,қамал бекінісіне шабуыл жасағанда, қолына қару алып,Бопай да бірге барған» деген деректер де кездеседі [8]. Осы ойымызды толықтыратын екінші деректі келтірейік: «Әбілқайыр сарбаздар қатарын жағалай қарай түсуде... Жас ханшаның күлкісі күміс, үні жұмсақ әрі әмірлі еді. Өзін сонша еркін ұстайды, ат үстінде аса сәнді, тік отыр. Ханша ғана емес, нөкер қыз-келіншектері де тегіс жұқа сауыт пен жарасымды дулыға киіпті. Әрі жеңіл, әрі берік қалқандары әсем өрнектелген ойыншық тәрізді. Көркіне ақылы сай, ханға кеңесші, әмірлі ханша жайлы аңыз бекер тарамаған екен», – деп келтіреді жазушы Ә. Әлімжанов «Жаушы» романында [9]. Маңғыстаудағы өзім жазып алған ел арасында кең тараған аңыздың бірінде Әбілқайыр Кіші жүзге сауын айтып, кезекті бір шайқасқа сарбаз жинайды. Сол кезде Бопай 100-ге жуық найзаны ұзындығын бірдей етіп жасатады. Сапқа тұрғанда, найза ханның көзіне бірден түсіп, жасатушыныңБопай екендігін біледі… Жоғарыда Ә. Әлімжановтың келтірген дерегі- ел аузында бар осы әңгіме. Бопай ханымның орыстың билік иелеріне жазған 40 шақты хаты сақталған. Оларды зерттеп, ғылыми айналымға қосу – тарихшылардың келешекте атқарар мәнді ісі. Бопай ханымның бар болмысы, бейнесі, қайраткерлігі сонда ғана танылады. Хат - эпистолярлық шығарма. Өз дәуірінің шындығынан сыр суыртпақтайтын нағыз тарихи дереккөзі. Сонымен қатар, онда адамдар арасындағы байланыс, қарым-қатынас, сыйластық жайлары, қоғамдық дәуірдің белгілі бір тұстарының мәліметтері жатуы мүмкін [10]. Бопай ханым Анна Иоановна патшаға: «Императорлық мәртебеңізденбіздерді, өзіңіздің үмбеттеріңізді, ешқашан құр қалдыра көрмесеңіздер екен. Өйткені қазір дұшпандарымыз тіпті көбейіп кетті. Бірақ өзіңіздің ұлы императорлық мархабатыңызға сеніп, олардан етіміз сескеніп отырған жоқ», – деп жазады[11]. Бұл жағыну емес, қорғану мақсатында жазылған хат.Кіші жүз ханы Әбілқайырдың басты мақсаты – башқұрттар мен Еділ қалмақтарының шабуылын тоқтату еді. Оны ол Ресеймен одақтас болу арқылы шешкісі келді. Ол кез үшін тиімді жол сол еді. Мұны мәмлегер Бопай ханым терең түсіне білді. Сондықтан да күйеуінің осы бағыттағы жұмыстарына түпкілікті қолдау көрсетті. Жоғарыдағы хаттар – соның дәлелі. Бопай ханымның мәмлегерлік ісіне дәлел болар да дереккөздер осы. Кеңес кезеңінде хандық қоғам жайында: хан, би, батырлар туралы әңгімелер айтылмайтын.Оларды халықты қанаушы тап ретінде көрсетіп, ұлттық тарихты, ұлттық нанымды, ұлттық шежірені тануға тыйым салынды. Осының салдарынан олардың тегі елеусіз қалды. Солардың бірі – Махамбет Өтемісұлы өлеңдеріндегі Баймағанбет сұлтан бейнесі.Жалпы білім беретін орта мектеп оқулықтарында Махамбет ақынның50-ден астам өлеңі оқытылады. Ең ұзақ өлеңі - «Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны». Бұл өлең арқылы Баймағанбет сұлтанның бейнесі жағымсыз екені мәлім. Алайда оның шығу тегін зерделесек, ол Әбілқайыр хан мен Бопай ханымға келіп тіреледі. Тегін айтпай кету мүмкін емес.Дауылпаз Махамбет ақын Жәңгірге: «Сен аталарыңдай бола алмадың», дегенде, ол аталары - Әбілқайыр және Бөкей хандарды меңзегені. Әбілқайыр хан өмір бойы ат үстінен түспей, Жайық казактарымен шайқасса, Бөкей хан қазақтарды жаңа қоныс-Бөкей ордасына қоныстандырды. Отаршылдық сана құрсауымен шектелген мәліметтер сол күйі сақталып, тарихи тың деректерге мән берілмей Баймағанбет сұлтан тарих және әдебиет оқулықтарында әлі бір жақтыжалаң жазылып келеді. Оның өмірінің ақтаңдақ беттері зерттеліп, ол қайта, жаңаша танылуы тиіс. Оның танылуына ру шежіресі де дереккөз бола алады. Осыған назар аудару қажет. Баймағанбет сұлтанның Әбілхайыр хан мен Бопай ханым немересі екендігін мұғалімдердің көпшілігі біле бермейді. Бүгінгі күні тақырыпты тереңірек меңгертуде тарихи сананы қайта жаңғырту, жаңаша толықтыру қажеттілігі туындап отыр. Ел арасындағы деректерде Бопай ханымның өнер, ғылым жанашыры екендігі туралы да мәліметтер сақталған. Орыс патшасыныңсұратуы бойынша Петербургте ашылған бұрынғы ескі мұражайға Бопайдың қолдан соғылған әр түрлі зергерлік бұйымдары, құнды дүниелері жіберіліп отырғандығы туралы жайлар да жазылған [12]. Бопай ханым - қазақ халқының ұлттық құндылықтарын өз кезеңінде жоғары бағалап, ата-бабаның асыл мұрасын сақтап, тани білген елжанды отаншыл адам. Оның елге істеген істері қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты сақтауды, екі елдің мәдени байланыстарын 28

жақсартуды, ұлтаралық мәдениеттідамытуды көздегеніне және оғанайтарлықтай өз үлесін қосқанына дәлел. Ол, шын мәнінде, өз елінің өресі биік,шынайыпатриоты. Тарихта белгілі ел басқарушыларына ақылшы әрі саясатта ықпалды болған, өздері ел басқарған әйелдер қаншама?! Оларды тарих жоққа шығармайды әрі оларды шынайы танып, бағасын беріп отыр. Қазақтың Бопай ханымы да сондай тарихта өз орнын алатын, саясаткерлігі мен мәмілегерлігі зерттелетін тұлға. Бопайдың зираты Елекке құятын Жосалы өзенінің жоғарғы жағындағы қорымда. Ханныңмүрдесісол қаны төгілген жер Өлкейек өзеніне жақын жерде қалды. Зиратының қазіргі атауы – «Хан моласы». Ерлі-зайыптының: «Бір молада қалсақ» деген тілегі орындалмады. Бұл да – трагедия. Шын мәнісінде, ұлт трагедиясының орда ұстаған отбасына жеткен сілемі. Осыған орай келешекте мына мәселелерге назар аударылып, нақты шаралар алынса екен:  Бопай ханым өмірі мен хаттары зерттеліп, зерделеніп, энциклопедиялар мен анықтамалықтарды жаңа мәліметтермен толықтыру;  Жалпы білім беретін орта мектептің «Қазақстан тарихы» оқулығына қазақ халқының елдігін, бірлігін сақтауда өлшеусіз еңбек сіңірген, ел тарихында өзіндік ізі қалған тарихи тұлға Бопай ханымның суреті мен қысқаша өмірбаяны берілсе, сонымен қатар хаттары хрестоматиялық материал ретінде енгізілсе;  Қазақстан-Түрікменстан аралығындағы жаңадан ашылған темір жол станциясына Бопай ханымға ескерткіш тақта орнатылып, қысқаша мәлімет берілсе;  Астананемесе Қазақстан қалалары көшелерінің бірінде Бопай ханымға ескерткіш орнатылса;  Қазақстан өлкетану мұражайларында Бопай ханым туралы материалдар қамтылса. Қазақ хандығының 550 жылдығы мерейлі тойында Бопай ханым сынды тұлғалар туралы айтпау бізге сын. Бопай ханым жаңа тұрпатта жазылатын ұлттық тарихымыздың толымды бір тарауы болуы тиіс. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Ж.Дүйсенбаева. Қазақстан халық жазушысы Ә Кекілбаевпен сұхбат. Алматы. «Өлке». 1999 ж.22 б.

2.Ә. Кекілбаев. Елең-алаң. – Алматы: «Жазушы», 1984. – 432 б.

3.Дж. Кэстль. 1736 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайырға барып қайтқан сапары туралы. – Алматы: Санат, 1996. – 96 б.

4. І. Есенберлин. Көшпенділер. Алматы: «Жазушы». 2007. – 912 б.

5. П.И. Рычков. История Оренбурга 1730-1750 / Под ред.: Н.М. Гутыра. – Оренбург: Изд. Оренбургского губернского Статического комитета, 1896. – С. 321.

6.А.И.Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей в трех томах. – Алматы: «Санат», 1996. – 665 с.

7. А.И. Тевкелев күнделігі.

8.И. Ерофеева . Хан Абулхаир: полководец, правитель, и политик. – Алматы: «Санат», 1999. – С. 336.

9. Ә. Әлімжанов. Жаушы. – Алматы: «Жазушы», 1976. – 320 б.

10.Қ. Әбдікова.Қазақ әдебиетіндегі тұлға мәселесі. – Алматы: Абай атындағы Қазақ мемлекеттік университеті баспаханасы, 1998. – 100 б.

11. Э.А.Эверсман,С.С. Неуструева Оренбургские степи в трудах П.И. Рычкова. – М.: Гос.изд. географической литературы, 1949. – 212 с.

12. Б. Байекеев. Өскен орда. – Алматы: «Информ», 2005. – 266 б. ХVІІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ Абулсинова Гульжан Шалабаевна № 35 орта мектебі, қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Тараз қаласы Қазақ халқының ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдағы мәдениеті ежелгі қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ халқын құраған ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани мәдениетінің заңды жалғасы және жаңа заманға сай дамып қалыптасқан түрі болды. Рухани мәдениеті: Қазақ халқының ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетінің маңызды бір саласы қазақ шежіресі екені анық. Қазақтың байырғы салт-дәстүрі бойынша әрбір қазақ азаматы өзінің жеті атасын білуге тиісті еді. Мұны балаларына үйрету әрбір атаның, отбасы тәрбиесінің негізі болды. Тек ата-анасынан айырылған жетімдер ғана мұндай тәрбиеден қалған. Соның үшін қазақ қауымы “жеті атасын білмеген жетімдіктің салдары” дейді. Ру, тайпа және жүздің шежіресін таратып айта алатын адамдар халық ішінде құрметтеліп “шежірешілер” деп аталды. Ерте заманда шежіре ауызша түрде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілсе, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда бірсыпыра шежірелік жинақтар таспаға түсірілген.

29

Олар: “Көшен-Қарауыл шежіресі” (ХVІІІ ғ.), “Жәңгір хан шежіресі” (1835), Ш.Уәлиханов жазып алған “Ұлы жүздің шежіресі” және т.б. Сол сияқты ХVІІІ ғасыр “ақындар поэзиясы ғасыры” деп аталған. Қазақ мәдениеті мен әдебиетінің өте құнды мұралары – ақын-жыраулардың өлең-жырларында халықтың өмір тіршілігі, көңіл-күйі, салт-санасы, өндірісі мен тұрмысы, мінез-құлық өлшемі, сол дәуірдің рухы бейнеленді. Олар халық басына келген қайғыға да, жұрт кенелген мерейге де ортақ болды. Ел басына ауыр күн туғанда шапқыншы жауларға қарсы жан аямай күресіп, елін қорғаған ерлерді дастан етіп жырлап отырды. ХVІІІ ғасырда танымал болған Ақтамберді, Тәттіқара, Үмбетей, Бұқар, Шал, Көтеш секілді жыраулар өз өмірінде ұшан-теңіз жыр шығарды. Қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын алатын ХVІІІ ғасырдағы атақты жырау Бұқар Қалқаманұлының (1668-1781) бірнеше шығармалары сақталған. Ол тәуелсіздікті сақтау және нығайту идеясын білдірген көрнекті дидактикалық өлең-толғаулар шығарған. Қазақ ханы Абылайды қолдап, әр түрлі даулар мен таластарды шешкен. Жырау қазақтың барлық үш жүзін біріктіріп, бір орталыққа қараған күшті мемлекет болуын армандады. Тәттіқара, Үмбетей, Шал, Көтеш сияқты жыраулардың жырлары халық жадында үзік-үзік сақталған. Үмбетейдің Бөгенбай батырдың қайтыс болуына арналған естірту жыры - жоқтауы белгілі. Үмбетей жоқтауында Бөгенбай халық қорғаушысының мінсіз бейнесі. Ал Тәттіқара ақын қатардағы жауынгер ретінде көптеген шайқастарға қатысып, жорықта туған толғауларында жауынгерлерді бостандық жолындағы күресте қандай да болсын қиыншылықтың алдында бас имеуге шақырады.

XІX ғасырда қазақ әдебиеті ұлттық дарынды тұлғалардың көптігімен де, бір-біріне ұқсамайтын дара туындылардың сан қырлы сипатымен де ерекшеленді. Бұл дәуірде айтыс өнері дамып, даңқты ақындар Жанақ, Шөже, Орынбай, Түбек, Сүйінбай, Шернияз, Біржан, Бақтыбай, Жамбыл сияқты әйгілі ақындар қатары Сара, Ырысжан, Ұлбике, Тәрбие, Ақбала және басқалар сияқты ақын қыздардың есімдерімен толықты деуге болады. Түрі мен мазмұны жағынан айтыстар бір-біріне ұқсамайды. Олардың кейбіреулерінің негізгі мазмұнында халықтың өмірі, оның шаруашылық-тұрмыстық проблемалары, рулық қоғамдастықтың ерекшеліктері сөз болса, Біржан мен Сара айтысында қазақ әйелдеріне жеке бостандық беру мәселесі көтеріледі. Мұндай айтыстармен қатар бірін-бірі қалжыңмен қағыту, танысу, амандасу, көңіл көтеретін әзіл-оспаққа құрылған айтыс түрлері де аз кездеспейді. Осы кезеңнің музыкалық мәдениетінде Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) өзіндік даралығымен көрінді. Ол 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар көтерілісінің белсенді қатысушысы ғана емес, көтерілістің “жаны” мен “жылнамашысы” болды. Оның “Исатай көтерілісі”, “Исатайдың өлердегі сөзі” сияқты шығармалары көтерілісті жан-жақты сипаттады.Сол сияқты Шернияз Жарылғапұлы (1817-1881) Кіші жүз қазақтарының отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің жыршысы және ту көтерушісі болды. Жалынды жырларымен халықты күреске үндеді.Шығармалары қайшылыққа толы, күрделі тұлға саналған зар-заман ақындары да қазақ әдебиетінде өзіндік орын алады. Зар-заман ақындарының көрнекті өкілдері - Дулат Бабатайұлы (1802-1874), Шортанбай Қанайұлы (18181881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1909). Олар қазақ халқының өмірін ақиқатпен жырлаған ақындар болды. Ахмет Байтұрсыновтың “Ақындық жалғыз өз көңілінің күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып толғай алуында” деп тұжырымдағаны сияқты, бұл ақындар да қара басын күйттеген ақын емес, халқының үнімен елдің мұңын жеткізуші болды. Зар-заман ақындары өмір сүрген кезең патшаның отаршылдық саясаты дәуірлеп, қазақ жерінің нағыз талауға түскен кезі еді. Мәселен, Мұрат Мөңкеұлы “Үш қиян”, “Сарыарқа”, “Әттең, бір қатты дүние-ай” сияқты толғау-дастандары арқылы қазақ жерін отарлаушыларды батыл әшкерелеп, озбыр саясатқа қарсы тұрса, Дулат Бабатайұлы “Бейшара менің қазағым”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа” өлеңдері арқылы қазақтың ауыр тұрмысын бейнелейді. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда ақын-жыраулық поэзиямен қатар шығыстық ақындық дәстүр үлкен орын алды. Қазақтың дастандары араб-парсы әдебиетімен, фольклорымен байланыста болды. Абай қазақтың классикалық әдебиетіне дастандар алып келді. (“Ескендір”, “Масқұт”, “Әзімнің әңгімесі”). Абай (Ибраhим) Құнанбайұлы (1845-1904) өзі туған ортадан шоқтығы биік тұрды. Оның пікірінше, әрбір ойлы адам қоршаған өмір шындығына өзінің саналы көзқарасын қалыптастыруға тиіс. Абайдың бүкіл шығармашылығы әрекетсіздік пен жалған ұятқа деген ымырасыздық идеяларына толы. Ол ел ішінде бірлік пен татулық болғанда ғана қоғамның негізгі күштері - ғылым, алдыңғы қатарлы идеялар, мәдениет толық көлемде дами алады және бүкілхалықтық игілік әкеледі деп санады. Қоғамды алға дамыту жолдарын үнемі іздестіріп отырды. Яғни, бұл даму егіншілікті, қолөнерді, сауданы дамытумен тығыз байланыстырылды. Сол сияқты ақын орыс әдебиеті мен мәдениетімен таныс болды. М.Ю. Лермонтов, А.С.Пушкин, Н.Крылов шығармаларын аударумен шұғылданды. Орыс әдебиеті үлгілерін қазақ халқы арасына тұңғыш таныстырушы болып, олардың өскелең идеяларын насихаттады.Осы кезеңнің дара тұлғаларының бірі ретінде Ш.Уәлихановты (1835-1865) атаймыз. 1856 жылы Ш.Уәлиханов екі экспедицияға қатысады. Біреуі Орталық Тянь-Шань арқылы Алакөлден Ыстықкөлге дейінгі, екіншісі дипломатиялық тапсырма бойынша Құлжаға сапар. 1857 жылы Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да сапар шегіп, қырғыз халқының энциклопедиялық дастаны “Манасты” көшіріп алды. Ыстықкөлге экспедиция кезінде Ш.Уәлиханов тарихи деректермен қатар көненің көзі - ерте заман бұйымдарының құнды үлгілерін жинады. “Ыстықкөлге барған сапардың күнделігі”, “Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы”, “Қырғыздар туралы жазбалар” деген тарихи-этнографиялық туындылары жоғарыда аталған сапарларының нәтижесі болатын. Ш.Уәлихановтың ғылыми қызметі 30

Орыс географиялық қоғамының назарын аудартып, 1857 жылдың ақпанында ол қоғамның толық мүшелігіне қабылданады. Оның ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің, басқа да халықтардың проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқан Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халқының географиясын, этнографиясы мен фольклорын зерттеуге де үлкен үлес қосты. А.Құнанбаев пен Ш.Уәлиханов XІX ғасырдағы екі үлкен білім жүйесінің өкілдері болды: діни (мұсылмандық) және зайырлы (орыстық). Мектеп пен медреселерде діни білім беріліп, молдалар мен мұғалімдер даярланды. Медреселерде теологиялық діни білім философия, тарих, әдебиет, астрономия, медицина, математика, лингвистика пәндерін оқытса, зайырлы оқу орындары қазақтарды Ресейге қызмет ету мен орыс мәдениетіне қызығушылық жолдарына салды. Олар отарлау аппараттарына шенеуніктер, аудармашылар, оқытушылар, әскерилер, дәрігерлер даярлады. Орынбордағы зайырлы оқу орындарының бірін 1857 жылы танымал жаңашыл-педагог, ағартушы Ы.Алтынсарин аяқтайды. Ы.Алтынсарин (1841-1889) бастамасымен және тікелей қатысуымен Қазақстанда халықтық азаматтық мектептер желісінің құрылуына қол жеткізілді. Ол, әсіресе, қолөнер және ауылшаруашылығы училищелерін ашуға көп күш-жігер жұмсап, байырғы халық арасынан Қазақстанның экономикалық дамуы үшін қажетті мамандар даярлауға ерекше мән берді. Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектептерінің оқушыларына арнап “Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы” және “Қырғыздарға (қазақтарға) орыс тілін үйретуге алғашқы басшылық” атты оқу құралдарын жазды. Орыс кластарына қазақ тілінен сабақ беріп, ол ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту, қазақ әдеби тілін қалыптастыру жолында жемісті еңбек етті.

XІX екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы сияқты композитор-музыканттар үлкен үлес қосты. Домбыра, қобыз, сыбызғы сияқты музыкалық аспаптар арқылы түрлі эпостарды, тарихи дастандарды, аңыз-әңгіме мен жырларды орындап отырды. Аталған композиторлардың дүниетанымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар бейнеленді. Біржан Қожақұлы, Мұхит Мералиев, Ақансері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, Құлтума Сармұратұлы сияқты және тағы басқа көптеген ақын, әнші, композиторлардың шығармашылық және орындаушылық шеберлігі арқасында қазақ ән мәдениетінің классикалық үлгілері дамып, жоғары дәрежеге көтерілді. Қазақтардың XVІІІ-XІX ғасырлардағы материалдық мәдениетінің күйі қоғамның экономикалық даму деңгейімен анықталды. Оның даму барысына көшпелі қазақтар экономикасының дамуындағы басты фактор ретінде көшпелі мал шаруашылығы әсер етті. Бұл жағынан алғанда егіншілік, саудасаттық, көрші халықтардың ықпалының маңыздылығы да аз болған жоқ. Отырықшы халықтар өмірінде жер шаруашылығы үлкен рөл атқарса, көшпелі халықтарда мал шаруашылығы маңызды болды. Қазақ көшпенділерінің салт-дәстүрі, діни-наным сенімі, тұрмысы көшпенділік өмірмен тікелей байланысып жатты. Көшіп-қону мал өсірушілерге маусымдық жақсы жайылымдарды пайдаланып отыруға мүмкіндік берді. Көшіп-қону көбінесе меридиан (оңтүстіктен солтүстікке) бағытымен жүрді. Ірі рулар мен олардың бөлімшелерінің қоныстары негізінен бір территорияда болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Қазақтың мал шаруашылығының өріс, қоныстары жылдың төрт маусымына қарай қыстау, көктеу, жайлау және күзеу деп төртке бөлінді. Жаздық жайылым қазақтардың ортақ пайдалануында болып келсе, көктеу мен күзеу бір орында болды. Қыстауда малшылар құйма кесектен қаланған үйлерде қыстады, жылдың басқа мезгілдерінде киіз үйлерде тұрды. Киіз үй – көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан-қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй. Оның қабырғасы айқыш сағанақтардан көктелген керегеден тұрғызылды. Кереге жиналмалы болып бөлек-бөлек қанаттан жасалды. Ал керегеден жоғары сидам жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылды. Уықтардың аяғы дөңгелене жайылған керегенің аша басына айқастыра байланып, ұшы (қаламшасы) шаңырақтың көзіне шаншылды. Шаңырақ - үй күмбезінің төбесі әрі терезесі. Үй ағашының сыртынан арнаулы киіздер, қабырғасына туырлық, үстіне үзік, төбесіне түңлік жабылды. Үйдің ортасында ошағы, оң жағында төсек, оның тұсында тұскиіз ұсталып, төсекті қоршап шымылдық тартылады. Үйдің төріне жүкаяқ қойылып, оның үстіне көрпежастық жиналады. Үйдің сол жағына кебеже, қазан-аяқ, саба сияқты ыдыстар қойылып, ол шимен қоршалған. Қазақтардың ұлттық киімінде этнографиялық белгілері сақталып қалғанымен, олардың да пішіні мен түрлеріне өзгерістер енді. Ер адамдар бітеу пішілген, кеудесінде тік өңір қақпағы бар, жалпақ қайырма жағалы, етегі біршама ұзын көйлек киетін болды. Ер адамдардың көп таралған сыртқы киімінің түрі шапан болды. Ол көбінесе фабрикалық маталардан тігілді. Ауқатты қазақтар түрлі-түсті бұқара жібегінен, барқыттан қымбат матамен әдіптеп тігілген шапан киді. Қазақтар әдемі “мәуіті шапан” мен “мәуіті шекпен” де дайындады. Олардың қос шабуынан өрнек салынды. Шабудың төменгі жағынан тілік қалдырылып, жұқа түйе жүннің тоқымасынан тігілді. Қазақстанның барлық облыстарында қазақтардың кеңінен қолданылған қысқы сырт киімінің ежелгі түрлерінің бірі – күпі көктемде қырқылған түйе немесе қой жүнінен дайындалды. Сырт киетін қысқы киімнің қадірлісі аң және үй жануарларының терісінен тігілген ішіктер болды. Қазақтардың көбінің қолы жететін және кең таралған қысқы киім түрі қой терісінен өңделіп, жүні ішіне қаратып тігілген тон болды. Енді аяқ киім түрлеріне келетін болсақ, 31

қазақтардың негізгі аяқ киімі былғары етік, кебісті мәсілер болды. XVІІІ ғасырда қазақтардың жазда киетін өкшесі биік, тұмсығы қайқы етіктері XІX ғасырдың екінші жартысында жоғала бастады. Барлық жастағы ер адамдар қыс кезінде негізінен ішінде киіз байпағы бар ұзын қонышты саптама етік киді. Неғұрлым ауқаттылары жаз кезінде былғары кебісі бар мәсі киіп жүрді. Бұл аяқ киімдердің барлығы оң және сол аяқ деп бөлінбей бірдей тігілетін. Бас киім түрлеріне келетін болсақ, ересек ер адамдардың барлығы шаштарын алдырып, басына тақия, тебетей киді. Бұның сыртынан тігілген терісіне сәйкес сусар, пұшпақ және елтірі деп аталатын бөріктер киді. Әйелдердің киімдері жас ерекшеліктеріне сәйкес бір-бірінен біршама ерекше болды. Қазақ әйелдері ерекше сәнді киініп, киімдерінің сыртынан тағатын кемер белдіктерін күміспен күптеп, алтынмен аптап, қымбат бағалы тастармен әшекейлеп отырды. Әйелдердің жасы мен отбасындағы жағдайына байланысты бас киімдері де ерекше болды. Мәселен, жас қыздар шет-шетіне моншақтан немесе бағалы металдан шекелік тағылған, бай нақышты үкілі тебетей “қасаба” киді. Ұзатылған қыздың бас киімі сәукеле бір жылдан соң ақ мақта-матадан дайындалған кимешекпен ауыстырылатын еді.Мал шаруашылығына негізделген қазақтардың тұрмысы олардың ішетін тамақтары мен ыдыс-аяқтарынан айқын көрінеді. Негізгі тамақтары ет-сүт өнімдері болды. Қазақтар ыдыс пен керек-жарақтарды көбінесе сынбайтын материалдардан: ағаштан, теріден, киізден және шұғадан жасаған. Олар: торсық, саба, күбі, қазан, таба, ожау, астау, ағаш табақтар, мес, мал сауға арналған көнек және т.б. Көшкен кездерінде ыдыс-аяқты сыртқы беті түрлі-түсті құрақтармен өрнектелген арнаулы киіз қаптарда (аяққаптарда) сақтаған. Сусымалы мал өнімдері үшін тоқыма қаптар дайындаған. Сүр ет пен сары майды ағаштан жасалған кебежелерде сақтаған. Сөйтіп, XVІІІ ғасырдың аяғы мен XІX ғасырда қазақтардың рухани және материалдық мәдениетінде көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктер сақталып қалды. Сонымен, қорыта айтқанда, 1867-1868 жж. әкімшілік реформасы Ресейдің қазақ жеріндегі саясиәкімшілік, әлеуметтік-экономикалық үстемдігін нығайту болса, ал қоныс аударушы орыс шаруаларын жаңа елдерде өзінің саяси-әлеуметтік тірегіне айналдыра отырып, қазақтардың рухани және мәдени дамуына ықпал жасау арқылы оларды орыстандыру, шоқындыру негізінде империяның тұтастығын күшейтуді көздеді. ҰЛТТЫҚ ТАРИХЫМЫЗДЫ ҰЛЫҚТАУ - ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА 550 ЖЫЛ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы Тараз қаласы Еліміздің мемлекеттік мүддесіне сай Отан тарихын оқыту мен зерттеудің және жастарымыздың тарихи санасын қалыптастыру мен дамытудың ұрпақ тәрбиесі үшін айрықша маңызға ие екендігі белгілі. Бұл тұрғыда тарих ғылымының атқарар рөлі мен көтерер жүгі үлкен, елдің ұлттық нышанын, тарихи дәстүрі мен мәдениетін сақтап, келер ұрпаққа жеткізудегі жауапкершілігі зор. Тарих – әрбір халықтың өткен өмірі мен жүріп өткен жолының айнасы іспеттес тұңғиығы терең, тәрбиелік мәні зор, жас ұрпаққа өте қажетті гуманитарлық ғылымдардың атасы. Міне, сондықтан да елімізде жастарымызды отаншылдыққа, патриоттыққа тәрбиелеуде Отан тарихын оқытудың мәні мен мазмұнына айрықша маңыз берілуде. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2015 жылға халыққа арналған Жолдауында осы жылдың еншісіндегі атқарылатын әлеуметтік-экономикалық негізгі міндеттерге тоқтала келе, руханимәдени салада атқарылатын ірі-ірі ауқымды шараларды да белгілеп: «2015 жыл – ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер жаңа қазақстандық патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие», – деп атап көрсеткен еді. Халқымыздың арғы тарихы ежелгі Сақ, Үйсін, Ғұн, Қаңлы тайпалық одақтарынан басталып, одан кейінгі Түрік, Түркеш, Қарлұқ, Оғыз, Қарахан, Қыпшақ мемлекеттері және Шыңғыс ханның шапқыншылығынан кейін Қазақстан территориясында құрылған Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы секілді мемлекеттердің құрамында болып келген қазақтың ру, тайпалары бірігуінің нәтижесінде дербес ұлт – қазақ ұлты қалыптасты, одан кейін олар тәуелсіздікке қол жеткізіп, Қазақ хандығы құрылды. Қазақ хандығының құрылуы жайындағы ең негізгі және құнды мәліметті атақты тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарихи-и Рашиди» деген еңбегінде келтіріп, былай деп жазады: «Сол заманда Әбілхайыр ханның Дешті Қыпшақ даласына түгелдей билік жүргізіп отырған кезі еді. Жошы ұрпағының сұлтандары жорық жасап, Жәнібек хан мен Керей хан одан қашып, Моғолстанға кетіп қалған еді. Есенбұға хан оларды құрметпен қарсы алып, қоныстануға Моғолстанның батыс жағындағы Шу өзені алабындағы Қозыбасыны берді… Олардың саны 32

екі жүз мың адамға жетті, оларды өзбек-қазақ деп атай бастады. Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің басы 870 (1465–1466) жылдан басталады. Алла жақсы біледі». Бүгінгі күні осынау тарихи мәнді шара «Қазақ хандығының 550 жылдығы» республика көлемінде кеңінен аталып өтуде. Осы айтулы шараны атап өту барысында негізгі екі мәселеге айрықша көңіл бөлінсе дейміз. Біріншіден, Алтайдан Атырауға дейін созылған кең байтақ территориямызды атабабаларымыз «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып», «білектің күшімен, найзаның ұшымен» қорғай білгендігін бүгінгі Тәуелсіз еліміздің жастарына тереңінен түсіндіріп, олардың бойында отаншылдық сезімді күшейту, екіншіден, халқымыздың тарихын зерттеуге мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлініп жатқаннан кейін, бар күшті тарихымызды тереңінен зерттеуге жұмылдырып, оның әлі де ашылмаған «ақтаңдақ» тұстары жөнінде іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізу болып табылады. Киелі тарихымызды жастарымызға оқытудың үлкен тәрбиелік мәні бар екендігін әрдайым есімізге салып отыратын Елбасымыз Н. Назарбаев: «Біле білсек, Отанды сүю – біздің перзенттік парызымыз, қарыс қадам үшін жанын қиған бабалардың асыл аманатына адалдағымыз», – деген еді. Бұдан артық не деп айтуға болады Биылғы жылғы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты халыққа жолдауында «2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы» деп, «Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын» ерекше атап өткен болатын. Қазақ халқы ерте заманнан қоныстанған және билік жүргізген өңірде сақтардан, ғұндардан, түріктерден, тағы басқа рулық ұлыстық елдерден қалған аса құнды мұралардың және ескерткіштердің табылғаны жұртқа аян. Солтүстік және Батыс Шыңжаң өңірінен, Қазақстаннан, Моңғол Халық Республикасына қарасты Орхон, Тамыр, Тұла өзендері аңғарларынан табылып жатқан мұралар мен тарихи еркерткіштер жұртты қызықтырып отыр. Осы ұлан-ғайыр кең далада қазақ шежіресі бойынша қазақтың үш жүзінің құрамын толықтырған, тіпті қазірге дейін байырғы атын өз қалпында сақтаған тайпалар және ұлыстар жасаған. Үйсін, қаңлы, түрік, түркеш, оғыз, қарлық, керей, найман, жалайыр, қоңырат, меркіт, уақтар сияқты өз заманындағы рулық, ұлыстық атаулар қазірге дейін қазақ тайпалары арасында сақталып отырғаны даусыз. Олар қоныстанған және өмір сүрген өңірді 13-ғасырдың басында араб, парсы тарихшылары «Дешті Қыпшақ» деп атаған. Ал 15-ғасырдан кейінгі тарихшылар мен этнографтардың «Қазақ даласы» деп атағаны жұртқа аян. Міне, осы «Қазақ даласына» 15-ғасырда күннің шығысынан күннің батысына дейін алып жатқан ұлан байтақ даламызда, Керей мен Әз-Жәнібек туын тігіп негізін қалаған Қазақ хандығына биыл 550 жыл толып отыр. Кезінде қазақ - тарихсыз, бұл халық еуропалық жұрттар сияқты таңбалауға жарайтын, шежіреге, хатқа түсіруге татитын тарих жасамаған. Ашық айтылмаған бұл тұжырым қалай негізделеді десеңіз, ең алдымен қазақта бұрын-соңды ұлттық мемлекет болмады деп жарияланады. Мемлекет болмаған, мемлекеттік құрылыстың кейбір элементтері ғана ұшырасқан. Оның өзінде бұл – біртұтас құрылым емес; әрбір ру, әрбір аймақ өз басына би болған; бұл қазақ басы біріккен хандық құрып көрген жоқ дейді. Тәуба, коммунистік программа жүзеге аспады, қызыл империализм келмеске кетті; тәуелсіздік алдық, дербес ел болдық деп отырмыз. Бірақ еңсемізді қайта көтеру үшін, рухани жаңғырып, санадағы жарақат жазылу үшін әлі де бірталай еңбектенуге тура келді. Иә, тарих - үнемі даму үстіндегі ғылым. Тарих бұл адамзатты, әлемді, өткен өміріне кеңістік пен уақыт аралына саяхат.Өз халқыңның тарихын білу барлық адамдар үшін қасиетті парыз. Халқымызда мынандай мақал бар: «Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз» демекші біріншіден қазақ хандығы 13-ғасырдың басынан 15-ғасырдың ортасына дейін (қазақтар біртұтас халық болып қалыптасқанға дейін) Шыңғыс хан мен оның ұрпақтарының қол астында болған көшпелі түркі тайпалар «Алаш» қауымынан бастап біртіндеп бірлесіп екі ғасырдан астам уақыт «қазақ» атты халық болып қалыптасу барысын бастан кешірді. Екінші сөзбен айтқанда, алғашқы «Алтын орда» хандығы, одан кейінгі «Ақ орда» хандығы мен Өзбек хандығы дәуірі, міне, осылайша біртұтас «қазақ» халқы болып қалыптасуға алғышарт-жағдай әзірлеген. Ежелден түркі тілдес, көршілес, аралас жасаған түркі тайпалары ұзақ тарихи дәуірді бастан кешу арқылы табиғи түрде «Қазақ хандығы» аталып ел болып құрылған. «Қазақ» деген аттың ертеде рутайпа атынан қазақ біртұтас халық атына айналуы және Қазақ хандығының құрылуы барысы сияқты тарихи оқиғалар жөнінде ел ішінде көптеген аңыз-деректер сақталған. Қазақстан аумағында біртұтас мемлекеттік Алтын Орданының бөлінуі кезінен бастап, Қазақ хандығы пайда болып, нығайғанға дейін жергілікті этникалық негізде қалыптасты. Әбілқайыр хандығы ыдырағаннан кейін нақ сол қалыптасқан халықта, нақ сол этникалық аумақта, нақ сол шаруашылық-экономикалық жағдайларда билеуші әулет қана алмасып. Жошы ұрпақтарының бұрынғы тармағының билігі қалпына келтірілді. Ақ Орда мемлекетін, Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солтүстік бөлігін және Ноғой Ордасын қазақ халқының ірі-ірі этникалық топтары мекендеді. Қазақ хандығы Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы мемлекеттігінің және жоғарыда айтылған басқа да мемлекеттердің тікелей жалғасы болды. Осы мемлекеттер шеңберінде қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесі, ал Қазақ хандығында біртұтас халықтың біржола топтасуы аяқталды. Қазақ хандығының қалай құрылғаны, 33

қандай дәуірлерді бастан кешіргені туралы тоқталудан бұрын алдымен хандарының ақылшысы болған қоғам қайраткері, философ, ойшыл Асан қайғы жайлы аңызға тоқталу керек болады. Қазақтың бұл ірі аңыз кейіпкері халық қамын, ел болашағын ойлап, үнемі мұңға батып жүргендіктен, замандастары оны «Асан қайғы» деп атап кеткен екен. Асан қайғы атамыз екі хандық аумағында яғни, Орта және Кіші жүз мекендеген қазақтардыңда ортақ ойшылы, философы болды. Аңыз – деректерге сай «Тауарих хамсада» жазылуынша, қазақтың үш жүзге бөлеген қазақтың тұңғыш хандары «Әз- Жәнібек», Керей, Хақназар,Тәуекел Есім, Жәңгір, Тәуке хандар қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы арқасында қазақтың әдет-ғұрып заңдары қалыптасты. Бұл заңдар «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдары кемелдену өткенін дәлелдейді. Бұл заң 17- ғасырға жетіп, Есімнің кезінде «Есім ханның ескі жолы» деп аталды.Сол дәуірде қазақ үш жүзінің атақты үш төбе биі Ұлы жүз биі –Төле, Орта жүз биі – Қазыбек, Кіші жүз биі - Әйтеке бұл заңға «жер дауы», «күн дауы» деген екі тарау қосып толықтырады да, ежелгі әдет- ғұрып заңдары ендігі жерде «Жеті жарғы » деп атала бастады. «Жеті жарғы» заңын бүкіл қазақ халқы атқаруға тиісті заң болғандықтан,13-18 ғасырларда мәдениеттен келе көшпелі ел, өзі ортақ мойындаған заңдарын табиғи түрде өзі бағынатын жол- жосынға айналдырған. Біз XV ғасырдың орта шенінде қазіргі ұлттық республикамыздың шегінде Қазақ Ордасы аталатын айбынды мемлекет құрдық. Бұл қуатты ұлыс төрт жүз жыл бойы кең даланы еркін жайлап, өзгеше тұрпатты озық мәдениет жасады. Бай болды, бағлан болды. Елімізді, жерімізді еркін сақтап тұрды, ешкімге кеудесін бастырған жоқ. Нәтижесінде осыншама бай, ұлан-байтақ жерді иеленді, өзіне лайық ұрпақ өсірді. Кейінгі зерттеушілер 1465 жылды, 1470 жылды, тіпті, бұрын соңғы кезеңдерді атап жатады. Бұл тарихшылардың пайымдауынша, Қазақ Ордасының ту көтеріп, ірге бекітуі тек Әбілқайыр кенеттен қайтыс болған соң ғана жүзеге асқан сияқты. Осыған дейінгі ұзақ он екі жыл тепе-тең күрес үстінде өткені есепке алынбайды.

1465-1470 жылдар – хандықтың құрылған емес, нығайған уақыты, халықтың өз тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Түптеп келгенде мұның бәрі қазақ тарихының бастауын мүмкін болғанынша кейіндету талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандығының құрылуы жөнінде бірден-бір дерек «Тарих-и Рашиди» дерегіне сүйенетін болсақ, Қазақ хандығының негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек хан Шибан әулетінен шыққан Әбілқайыр ханмен саяси күрес, жауласудан кейін оның билігінен бас тартып, соңына ерген жұртымен көтеріле көшіп, Шу өзінінің бойындағы Қозыбасы дейтін қоныста дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілген Қозыбасы жері XIV-XV ғасыр басында өмір сүрген Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі аумақ. Қозыбасы атауының түп мағынасы – төңірегендегі жоталардан оқшау тұрған қозының басындай ғана жұмыр, аласа шоқы-төбені білдірсе керек. Қазақ Ордасы құрылғанда алдымен үлкен Керей ақ киізге хан көтеріліпті. Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз. Одан соң Жеңібек хан әмір жүргізеді. Сірә, қазақ жұртының Әбілқайырдың жеңіп, біржола іргеленуі Жәнібек тұсында болса керек, жаңа хандықтың өзіндік құрылымы мен заң жүйесі де осы Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша тұлға екендігінің бір белгісі – ол халық санасында әулиеге пара-пар, ақылды әрі әділетті әмірші ретінде таңбаланған, ұлттық тарихымызда жай ғана Жәнібек хан деп аталмайды, ӘзЖәнібек хан деп аталады. Әз-Жәнібек – қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан ғана емес, сол халықтың бар игілігне ұйытқы болған асыл ұрық, ұлы әулеттің де негізін салушы. Қазақ Ордасының құдіретті әміршілері, қазақ халқының ұлы перзенттері: Қасым хан, Хақ-Назар хан; Әз-Тәуке хан, Абылай хан, ең соңы Қенесары хан, ұлы ғалымдарымыз Шоқан, Алаш-Орда көсемі Әлихан Бөкейханов – барлығы да осы әулие Әз-Жәнібек ханның тікелей ұрпақтары. Түрік жұртының бұған дейінгі мың жылдық тарихында сыннан өткен жол-жора, қалыптасқан жүйе негізінде соңғы екі жарым ғасыр орайында ер халықтың, мерт халықтың жиын ортасынан жарып шыққан, бар тілегі туған елінің мұратымен берік астасқан асыл тұқым – Шыңғыс хан – Жошы хан – Орыс хан - Әз-Жәнібек хан әулеті өз жұртын тарихтың барлық қиын өткелінен алып өтті. Әбілқайырдың 1731 жылы Ресей бодандығын қабылдап, сол бодандықтың шырамауынан шығу үшін Сырым Датұлы, Кенесары Қасымұлы, Исатай мен Махамбет, Есет бастаған күресімен, 1916 жылғы тар жол тайғақ кешуді бастан өткерген, 1930-1932 жылдардағы ашаршылық, 1936-1938 жылдардағы қуғын-сүргін, 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы, 1986 жылғы қазақ жастарының қасқалдақтың қанымен келген бұл тәуелсіздік бізге оңайлықпен келмеді. Тұғыры көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді болашақ ұрпақтың еншісінде. Ата-бабаларымыздың аңсап келген «Мәңгілік ел» болу өсиетін қазақ халқының маңдайына біткен көрегендігі мен даналығы, әрбір ісін халқы үшін жасап отырған «Елін сүйген,елі сүйген» елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүргізіп отырған сындарлы саясатының арқасы. Бүкіл дүние жүзі халықтары бүгінгі күнде қазақ халқын картадан ғана емес, оның жер байлығы мен экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы мемлекеттердің санатындағы мемлекеттің бірі болуының өзі Елбасымыздың көреген саясатының жемісі. Сонау Қасым хан негіздеген «Қасым ханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы» мен Елбасы салған сындарлы сара жолымен жүріп келе жатқан және 34

«Қазақстан – 2030 стратегиясының» бүгінгі күнде мерзімінен бұрын орындалып, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конференциясының өтілуі, 2010 жылы Қысқы Азияда ойындарының өтілуі, ЕXPO-2017 көрмесінің ұтып алуы бұл қазақ халқының дүние жүзі алдындағы бірлігі жарасқан, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. Керей мен әз-Жәнібек құрған қазақ хандығының жалғасын бүгінгі күні 23 жыл бойы Тәуелсіз Егеменді елдің көк байрағын көкке желбіретіп, әнұранымен рәміздерін, халқымыздың мәдениетін, салтдәстүрін дүниежүзіне мойындатқан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ерен еңбегінің нәтижесі. Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан-2050» Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні - осы! «Мәңгілік Ел» идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты - Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін - Елдің бірлігі. Ауыз біршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі – татулық,бірлік, берекесі» деген еді. Қазақ хандығының 550 жылдық тойын атап өтілуі, бұл халқымыздың Егеменді, Тәуелсіз «Мәңгілік ел» болғанымызды дәлелдейді. Тарихы, тілі, діні, салт-дәстүрі ғасырдан-ғасырға ұласып, ата-бабаларымыздың мұра етіп қалдырған жерін,байлығын бүгінгі күні «Мәңгілік ЕЛ» болашақ ұрпақтары жалғастырады және ұрпақтан- ұрпаққа мұра етіп қалдырады деп кәміл сенеміз. Пайдаланған әдебиеттер 1. Ә. Әлімжанов. Жаушы. – Алматы: «Жазушы», 1976. – 320 б.

2.Қ. Әбдікова.Қазақ әдебиетіндегі тұлға мәселесі. – Алматы: Абай атындағы Қазақ мемлекеттік университеті баспаханасы, 1998. – 100 б.

3. Э.А.Эверсман,С.С. Неуструева Оренбургские степи в трудах П.И. Рычкова. – М.: Гос.изд. географической литературы, 1949. – 212 с.

4. Б. Байекеев. Өскен орда. – Алматы: «Информ», 2005. – 266 б. ТӘУКЕ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ Жумалина Жана Мараловна Ә.Молдағұлова атындағы орта мектебі, тарих пәні мұғалімі Ақтөбе облысы Сулейменова Сауле Куанышбековна «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ Деңгейлік бағдарлама орталығының тренері Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін ұзақ уақыт бойы жүргізген күресі Есім ханнан (1598-1628 жж.) кейін Қазақ хандығының жағдайы одан сайын нашарлай түсті, феодалдық қарқысулар ұлғайып, жоңғарлар Жетісудің бір бөлігін уақытша басып алып, бұл өңірде көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұхара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастаған кезде, қазақ ханы Жәнгір (1628-1652 жж.) Бұхара хандығымен одақтасып, жоңғар феодалдарынның шабуылына қарсы күресті. Жәнгір хан өз өмірінің деңін жоңғарлардың шапқыншылығына тойтарыс берумен өткізіп, оларға қарсы үшінші рет 1652 жылы болған шайқаста Жәнгір хан өлтірілді.1680 жылы хандықтың тағы Жәнгірдің баласы Тәуке ханға (1680-1718 жж.) көшті. Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түстіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшісінен батқан қазақтарға Шығыстан, Арқадан төтеп берген жоңғарлардың шабуылы күшейе түскен еді XVII ғасырдың соңы мен XVIIІ ғасырдың басында жоңғар феодалдары қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасап тұрады. Олар Оңтүстік Қазақстанды және Сырдария бойындағы базарлы қалаларды, сонымен қатар ең маңызды кереуен жолдары өтетін 35

территорияны да басып алуға тырысты. 1681 – 1685 жж. жоңғар феодалдары Оңтүстік Қазақстанға бірнеше рет жабуыл жасады, Сайрам қаласын қиратып, егіншілікпен айналысқан ауылдарды күйретті.

XVIIІ ғасырдың бас кезінде жоңғар әскерілерінің бір тобы Сарысу өзеніне жетсе, екінші бір бөлігі Орта жүздің шығыс солтүстік аудандарына басып кірді .Қазақ ханы Тәуке береке – бірлікті барынша күшейтіп, сыртқы жауға батыл күрес жұмсау үшін қажымас қайрат жұмсады. 1710 жылы жауға қарсы қалай төтеп беру мәселесін талқылау үшін Қарақұм маңында барлық қазақ жүздерінің өкілдері бас қосты. Халық жасақтары құрылды, бұлар жоңғар әскерлерін шығысқа қарай ығыстырды. Бірақ, бұл жеңіс баянды бола алмады. Өйткені бұл кезде жоңғарлар- жұм (біріккен), қазақтар- бытыраңқы болды. Қазақтың феодал шоншарларының арасындағы алаусыздық пен енжарлық, сыртқы жаудан қорғану үшін жалпы халық күшін жұмылдыруға кедергі болып отырды. Бұл жағдайды пайдаланған жоңғарлар шабуылды қайта бастады. 1716 жылы бұлардың әскерлерінің негізгі бөлігі Іле өзенінен Аягөзге қарай жорық бастады. Нақ осы кезде жоңғарлардың отрядтары Абақанға қарай беттеп, Бие және Катун өзендерінің арасындағы жерді басып алды.

XVІІІ ғасырда Есіл өзеннің жібек шалғынды көкорай жағасындағы Күйгенжарда (Астана қаласынан 10 шақырым жерде) атақты Салқам Жәңгірдің баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Жоңғарлардың тегеуірінді бір шабуылы Түркістанды уақытша амалсыз қалдыруға мәжбүрледі. Сарыарқаның айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері мен қанжығалы қарт Бөгенбай, қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, бәсентиін Малайсары, қыпшақ Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар жыраулармен ел тағдыры мен жер тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан нығая бастап және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет бола бастады. Оны Тәуке ханның үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа билігі жүргенінен көреміз. Сыр бойында Қазақтың 32 қаласының болғанынан да білеміз. Қысқы Ордасын Тәуке Хан Түркістан қаласына орналаса.жазғы ордасы Күйгенжарда болды Тәуке ханның билік құру кезеңі 1680-1718 жылдар. Мұрагерлік жолмен келіп,қазақ даласында отыз жылға жуық хандық билік құрды Қазақ хандығының билік тізгінін қолға алған кез Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйтқышылары феодал ақсүйектер мен сүлтандарды әлсіретуге, мемлекеттік құрылысты күшейтуге тырысты. Тәуке билікті өз қолына алды. «Қара қазаққа» сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық көкөйіндегі көкейтесті мәселелерді: қөш - қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланды. Ақыры, билер кеңесі ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды. Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жаңа жолмен жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытанын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін орнатқанда Тәуке ханның қасында халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін кетірер ішкі дау – жанжалды, барымтаны тыйып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті ісқимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды..Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді білдірмейді. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қазығы ынтымақтың берік қағылып, ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан Тәукені орыстың белгілі тарихшысы А.И.Левшин - көне Спартаның ақылгөй заңгері Ликургпен теңеген. Қазақ ордасы Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа «Жеті жарғы» деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.

36

Қазақ жеріне орыс елшілігін бастап келген М.Тевкелев 1748 жылы жазған құжатта: «Тәуке хан өте ақылгөй кісі болған, оны қырғыздар (қазақтар) үлкен құрметпен еске алады», - деп көрсетеді. Халық зердесінде Тәуке заманы Қазақ хандығының, «алтын ғасыр» деп еске алынады. Тәуке ханның билік құрған алғашқы жылдарында оның билігін қазақтың барлық рулары мойындамаған. Сондықтан Тәуке хан бытыраңқы қазақ қоғамының басын біріктіріп, бір орталыққа бағынған мемлекет құруды басты міндеті деп санады. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды, ақылды адамдарды мемлекетті басқару ісіне тартты. Бұған дейін мемлекетті басқару ісіне тек Шыңғыс ханның ұрпақтары мұрагерлік жолмен тартылатын еді. Мемлекетті басқару ісіне де үлкен өзгерістер енгізді. Билер кеңесін құрып, оның билік ауқымын кеңейтті. Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек табынан болмағанын ескерсек, қарапайым халықты мемлекетті басқару жүйесіне тарту Тәуке хан енгізген үлкен өзгеріс болды.Билер кеңесі қазақ елінің ішкі және сыртқы саясатына қатысты мәселелерді шешуде үлкен қызмет атқарды. Билер шешіміне хан қарсылық көрсетпеді, яғни мемлекеттік биліктің басым бөлігі халықтың қолында болды. Тәуке ханның тұсында “Билер кеңесінің” құрамына атақты Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, Досай, Едіге, Сырымбет, Қабек, Даба, Есейхан, Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы, Тайкелтір, Қоқым сияқты дарынды қайраткерлер енді Бұл органның шешімі негізінде ғана Тәуке хан мемлекеттік мәселелерді шешуге құқықты болған және билер кеңесі қабылдаған заңдар мен шешімдерді жүзеге асырып отырған. Сонымен қатар «Билер кеңесі» хандық билікті шектеу құқығына ие болған олардың қазақ қоғамындағы орны мен рөлін көтерді. Билер кеңесі мерзімді түрде Сырдарияның бойында орналасқан Әңгірен, Түркістан мен Сайрам жеріне орналасқан Битөбе, Мәртөбеде шақырылған. Жыл сайын Ташкент қаласының маңындағы Күлтөбеде үш жүз өкілдерінің басын қосқан жиналысын өткізіп тұрған. Бұл халық арасында «Күлтөбенің басында күнде кеңес» деп аталды. Тәуке хан - қазақ халқы арасында бұрыннан қолданылып келген ру-тайпалардың ұрандары мен таңбаларын қайта анықтап белгілеген. Бұл тарихта Орта Азияда өмір сүрген көшпелі хандықтарда болып келген салт еді. Жаңадан таққа отырған хан өзіне қарасты тайпалардың таңбасын белгілеп беріп отырған. Бұл көшпелі тайпалар арасында хандық өкімет билігін күшейтудің дәстүрлі шараларының бірі еді. Тәуке хан өзінен бұрынғы хандар тұсында ішкі тартыс салдарынан ыдырай бастаған үш жүздің басын қосты, жеке-жеке ұлыстарды билеген сұлтандардың бөлектенуіне тежеу салып, Қазақ хандығының ішкі бірлігін бекемдеуге барлық шараларды қолданып, оны едәуір күшейтті. Бұл іс жүзінде жоңғарлардың шабуылынан қорғануды негіз еткен қазақ, қырғыз және қарақалпақ халықтарының әскери-саяси одағы еді. Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жылы ол Бұхар хандығынан елшілерді қабылдаса, 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік, достық қарым қатынасты сақтау туралы бітімдер жасасқан. Бұл кезде Қазақ хандығының көршілерімен терезесі тең мемлеет болғанын көре аламыз. Тәуке ханның заманында оның саясатына сәйкес тыныштық пен бейбітшілік орнады, дегенмен жаугершілік заманда, ел басына күн туған сәттерде ол өзінің қолбасшылық дарыны мен батырлығын да таныта білді. Соның ішінде Тәуке хан халық жадында күні бүгінге дейін асқан кеңмеңгер, дана ақыл иесі ретінде де сипатталады. Соған орай ол кісінің есіміне Әз (данышпан) сөзін жалғап, Әз-Тәуке деп атайды. Халықтан «Әз» атағын иемденген Қазақта тек екі хан болған — Әз-Жәнібек және Әз-Тәуке хандар. Соның ішіенде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы болса, Әз-Тәуке Қазақ Ордасының ханы. Сонымен қорыта келе, Тәуке хан билік басында өте ұзақ, әбден қартайып, қаусаған шал болғанша отырып, 1718 жылы өз ажалынан қайтыс болдыКейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның үздік шебер құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы жерінде қала соққан дейтін аңыз бар.. Тауке хан қазақ тарихында «Әз Тауке», «адамзаттың данасы» деп аталды. Ол хан тағына отырған соң, қазақ хандығында асқынған ішкі феодалдық алауыздық пен бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға қажырлы қайрат жұмсаған мемлекет қайраткер деп, толық есептеумізге болады. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Қазақстан тарихы., 2 –том, 1998 ж 2. Қазақстан Энциклопедиясы 3. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» 4. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd. 5. Қазақстанның құқықтық және саяси ой тарихының хрестматиясы., Алматы - «Жеті жарғы», 2010ж 6.Орта ғасырдағы Қазақстан тарихы., Байпақов К.Е., «Мектеп» 2001ж 7.Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал 2012 .№7 8.Түркі халықтарының тарихы .Аманжолов К. 3 –кітап Алматы «Білім» 1999ж 9. Қазақтың ата заңдары., Алматы «Жеті жарғы» 2004ж 10. Қазақстан тарихы 7 класс оқулығы., «Атамұра» 2012ж 37

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ АЙМАҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕ ҚОРҒАУҒА АЛЫНҒАН НЫСАНДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ Избасаров Ербол Хусаинович «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы Тараз қаласы 2004 жылғы 13 қаңтарда Қазақстан Республикасы Президентінің №1227 Жарлығымен бекітілген «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстанның ғылымын және қоғамын еліміздің тарихимәдени құндылықтарын қорғау мен ұқыпты пайдалануға бағдарланған. Осы маңызды құжатта зерттеулердің археологиялық бағытына ерекше көңіл бөлінген. Соның ішінде барлық тарихи орындарды зерттеуге, ұлттық тарихи мұраларды халықаралық деңгейде насихаттауға, тарихи-мәдени мұраларды кешенді түрде зерделеуге басымдық берілген. Елбасы бағдарламаны іске асыру барысында тарих пен мәдениеттің 35 ескерткішінде қайта жаңғырту жұмыстары аяқталып, Қазақстан аумағындағы 30 қалашықта, қоныста, тұрақта, обалар мен қорғандарда маусымдық археологиялық зерттеулер жүргізілгенін мәлім етті. Айта кету керек, тарихи-мәдени құндылықтарды қорғау және ұқыпты пайдалануға қатысты мемлекеттік реттеу мәселелері Қазақстан Республикасындағы басымдық берілген міндеттердің бірі екені анық. Материалдық мұра объектілерінің сақталуын, ғылыми және мәдени пайдаланылуын қамтамасыз ету мемлекеттің өзіндік мәдени-ұлттық ерекшелігін дамытуға жағдай жасайды, қазіргі заманғы жаһандық және интеграциялық үдеріс жағдайында қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда тарихи, археологиялық, сәулеттік және мәдени ескерткіштердің қирауы мен мүлдем жойылып кету қаупі төніп тұрғандықтан, бұл проблема одан сайын өзекті бола түсуде. Орын алып отырған күрделі экологиялық, антропогендік факторлар қоршаған табиғи және мәдени ортаның жағдайына, оның маңызды құрамы болып табылатын тарихи және мәдени ескерткіштердің үгітіліп қирай түсуіне ықпал етуде. Сондай жағдайда тұрған ескерткіштерді анықтау және зерттеу арнайы археологиялық зерттеу әдістерін қолдануды, әртүрлі ғылым мен білім жүйелерін бір арнаға тоғыстыратын жаңа бағдарламалар мен жобалар кешенін әзірлеуді талап етеді. Барлау-іздестіру жұмыстарына нанотехнологиялық және инновациялық әдістер қолдану көп жағдайда алға қойылған міндеттің нақты маңыздылығына және, әрине, мамандардың кәсібилігіне тікелей байланысты болмақ. Қазіргі Қазақстан территориясындағы құрылыс ісінің мыңдаған жылдық тарихы бар. Бұл өнер Қазақстанның таулары мен жазықтарын ертедегі адам бірте-бірте игеріп, бұлар алғашқы қоғамның өндіргіш күштерін дамыту үшін негіз болған заманда туған болатын. Бұл адам жетілуінің ұзақ жолын басынан өткерген адамзат мәдениетінің іргесі жасалып құрылыс техникасының негізі қаланған бір ұзақ дәуір еді. Жамбыл облысы көне Тараз қаласы өз тағдырының тарихи ізін әлем тарихының беттерінде қалдырды. Араб, пaрсы, қытай, грек және еуропалық тілдердегі азды - көпті аса құнды дерек мағлұматтар осының айғағы. Тақырыптың тарихнамасы өте құнды деректер мен зерттеулерге толы. Академик Әлкей Марғұлан, шығыстанушы В.В. Бартольд, А.Н. Бернштам тәрізді зерттеуші-тарихшылар Тараз қаласының пайда болуы және ондағы түркі замандарынан қалған тарихи архитектуралық ескерткіштерге ерекше мән беріп зерттеді. Ертедегі материалдық өндірістің бізге келіп жеткен ескерткіштерінің көрсетуі бойынша алғашқы адам ұзақ уақыт бойы орныға алмай өзіне азды-көпті қолайлы тұрақ таба алмаған. Өйткені ол тіршілік ету қиыншылығымен жаншылып келген еді. Мұнымен бірге феодалдық үстем таптың салт сана қажетін өтейтін ірі монументалдық құрылыстар шыға бастады. Құрылыс ісінің өнер дәрежесіне жетіп оның өркендей бастауы қола дәуірінің соңғы кезінен басталады бұл кезде құрылыс ісінің негізі мен принциптері жасалып құрылыс тәсілдері қалыптасады. Өзінің маңызын кейінгі ұзақ дәуірлер ішінде де жоймаған балшықтан, ағаштан, тастан жасалған конструкциялар құрылды. Қола дәуіріндегі құрылыс техникасының табыстарына ең алдымен кеңістік көлем мекемелерін шешкендікті қосуға болады, одан кейінгі күрделі табыс-төбе тіркеулерін ойлап шығару бүрме төбе негізіне сүйелген баспалдақты шатыр төбе идеясын табу. Қаралып отырған дәуірдегі құрылыс ісінің бір ерекшелігі Орталық және Оңтүстік- Шығыс Қазақстанда тас құрылыстар көп өркендесе осы кезде Сырдария, Талас алаптарында балшықты құрылыстар белең алып, Жетісуда балшықтан, ағаштан, тастан жасалған аралас конструкциялар дамиды. Қарахандықтар дәуірінде қалыптасқан осы табыстардың барлығы кейінде монументальды құрылыстар формасымен архитектура құрылыс тәсілдерінің негізгі түріне айналды. Ашық қарапайым жоба орталық порталды құрылыстардың төбелері не порталды күмбез не конус түрінде жасалды.

38

Мысалы, Тараздағы монша сияқты көп күмбезді үйлер мен құдық үстіне салынған құрылыстар Мырзашөлдегі Мырза-Рабат сардобасы күмбездің формасы белгілі мөлшерде киіз үйдің түріне еліктеген .Алдңғы фасадтың сипаты мен қосымша архитектуралық өңдеу ісі туады. Бұл кейінгі дәуірлерді Пештақтың туылуына жағдай жасайды. Х-ХІІ ғасырларда бірталай жоғарғы өркендеген, әсіресе декоратив өнер құрылыстың кіре беріс аузындағы әдемі пропорция мен салынған жарма бағаналардың сыртын кілемнің түріндей етіп безерлеу, сол бағаналарға тірелетін саңылау арқалар сол кездегі құрылыс фасадтарын қандай декоратив тәсілмен өңдеудің айқын мысалы Айша –Бибі мовзолейі. Кірпіштен сызып қалауды өркендету (Қарахан мавзолейі), ойынды террахат тақталардан бет жасау (Айша-бибі мавзолейі), құрылыстың ішкі қабырға бетін жапсырма ете шимай өрнектермен безендіру ертедегі (Тараз моншасы), Қазақстанның ою-өрнек өнерінің бұрынғы дәстүрі жаңадан көркейгенін көрсетеді. Қарахандық дәуірінде қабырға архитектурасын өңдеу қолданылған ою-өрнек сарындары қазақ халқының өнерінде сақталып келеді. Бұл әрине айтылған өнердің халықтық тамыры күшті екендігін дәлелдейді. Қазақстанның бұрынғы декоратив ою өнерінің жаңадан көркейген дәстүрін көрсететін ҮІІ-ХІІ ғасырларда жасалған архитектура мұралары біздің архитектурамыз үшін де өте құнды болып саналады. Бірақ сол архитектура белгілерінен біздің заманымызға дейін жеткені тіпті аз.Оның көпшілігі табынуға байланысты ескерткіш мавзолейлер. Бұл дәуірден Орта Азия мен Қазақстанда мәдениеттің жалпы дамуының өзіде прогресшіл еді. Архитектураның дамуын да осы жағдаймен байланыстыруға болады. ҮІІ-ХІІ ғасрлардағы көптеген қалаладың ішінен тек олардың кейбіреулеріне ғана қысқаша шолу жасамақпыз. Қазіргі Қазақстан территориясында ҮІІ-ХІІ ғасырлардан бері сақталып келе жатқан біраз азаматтық және діни архитектуралық құрылыстар құнды заттар болып табылады. Бұлардың негізгілері төмендегі ескерткішер: Қарахан мавзолейі (Х-ХІ ғасырлар), Тараздағы монша (ХІ-ХІІ ғасырлар), Мырзашөлдегі Мырза-Рабат сардобалары (Х-ХІІ ғасырлар), Бабаджа қатын (Х-ХІ ғасырлар), Айша бибі (ХІ-ХІІ ғасырлар) кесенелері. Қарахан (Әулиеата) мазары Орта ғасыр дәуірінен бізге жеткен сәулет өнерінің тамаша үлгісінің бірі – Қарахан кесенесі. Ол көне Тараз қаласының батыс жағындағы ғасырлардан келе жатқан мұсылман зиратына жақын орналасқан. Қарахан кесенесі орналасқан қала зираты Х ғасырда ислам дінін қадылдауына байланысты адам жерленіп, кейіннен Қарахан, Шомансұр кесенелері тұрғызылған. 1870 жылдары Түркістан өлкесінің генерал губернаторы Әулиеата қаласында болып, Қарахан кесенесінде оның айналасындағы зиратта бірнеше сағаналардың бар екенін тілге тиек етеді /19/. Сөз жоқ, ғасырлар бойы мекен еткен қала тұрғындары осында жерленіп басына құлыптас немесе шамасына қарай сағана кесене орнатқан. Түптеп келгенде зираттар да тарихи ескерткіштер қатарына жатады. Әулиеата (Қарақан) кесенесі Х-ХІІ ғасырлардағы сәулет өнерінің ескерткіші. Тараз қаласындағы «Ежелгі Тараз ескерткіштері» қорық- музейінің қарау аймағында тұр. ХХ ғасырдың бас кезінде қайта салынғандықтан бұрынғы конструциялық қағидасы сақталынғанымен өзінің алғашқы сәулеттік безендіру өрнектерінен айырылған . Ол қабір үстінен тұрғызылған ғимарат типі. Оны алғаш В.П.Денике жан-жақты зерттеп, өзінің «Орта Азияның сәулеттік өрнектері» деген кітабында жазған болатын. Қарахан кесенесі туралы Түркістан әуесқой археология үйірмесінің мүшесі В. Панков «Бұл анаумынау мазар емес, назар аударарлық ежелгі замандардың аса құнды ескерткіші... Онда екі минареті ғана сақталған. Уақыт оның көптеген ою-өрнектерін жойып жібергенімен алдыңғы жағынан қарағанда кесене әлі асқақ көрінеді. Мен сондай-ақ әсем қытай кірпішінен тұрғызылған бұл құрылыстың түзу әрі үйлесімді салынғандығына назар аудардым. Ескерткіштің төменгі бөлігіндегі кірпіштерде крестер бейнеленген, биіктігі шамамен алты қадам»- деп жазып қалдырған. Тектұрмас мазары. Тектұрмас мазары Талас өзенінің оң жағалауында төңіректен биік тұрған төбе үстінде, Тараз қаласының шығыс жағалауында орналасқан. Талас бойында Тараз қаласын салған халық тектұрмастың да басына тамаша құоылыс салған. Мазар ХІІІ ғасырда салынды деп есептелінеді. Оның авторы мен салушысы белгісіз. Қазір толық қирап біткен. Ол ХІХ ғасырдың 80 жылдарында сақталған фотосурет арқылы ғана белгілі. Мазар күйдірілген кірпіштен салынған, күмбезі болған, іргесі төрт бұрышты болып келген. Оған кіретін үшкір арка тәрізді қақпа батыс жаққа, Таразға қарай қараған. Мазардың бұрыштары пилястрілмен тамамдалған, қабырғаларында сызық іздері болған. Ескерткішті ХІХ ғасырдың аяқ кезінде В.А. Каллаур, 1949 жылы А.Н. Ремпель, 1939-1950 жылдары Г.И. Ппцевич, 1963 жылы Т.Н. Сенигова археологиялық жұмыстар жүргізген, зерттеген. Тектұрмас жайында бір жазба дерек бар. Оның авторы орыс отрядын басқарып, 1864 жылы көктемде Қоқандықтарды Әулиеата қамалынан қуып шыққан Черняев. Оның 1864 жылы 1 маусымдағы 39

«Әулиеата қамалы» деп аталатын жазбаларында былай делінген: «Әулиеатадан батысқа қарай 40 сажень жерде зират бар, сонда кірпіштен салынған, жартылай мүжілген, іші айтарлықтай кең, кесене тұр, ол Қарахан деген қасиетті әулиенің есімімен аталады. Мұның өзі қамалды да осылай атауға негіз болған. Осы арада біржарым шақырымдай жерлегі әжептеуір дөңесте Тектұрмас деп аталатын тағы бір әулиенің моласы бар, бұл жота соның атымен аталады». А. Момышев құрған «Тектұрмас әулие» қоғамдық қорының қаржысына 2002 жылы қыркүйекте сол ескі кесененің орнына жаңа кесене орнатылды. Ақыртас кешені XVIII - XIX ғасыр Ақыртас археологиялық кешені қазіргі Тараздың шығысында 40 км жерде, Ақшолақ теміржол станциясынан 6 км оңтүстікте, Қырғыз Алатауының етегінде орналасқан. Қазір бұл тау шатқалынан бастау алатын, құрғап бар жатқан бұлақтардың арналары кескен тау бөктері. Ескерткішті зерттеу 19 ғасырда басталды. Шығыстанушылар, архитекторлар және археологтар өз еңбектерін осы бірегей ескерткішке арнаған. Ақыртас кешені алғаш өлкетанушылар мен ғалымдар В.А. Каллаур, П.И. Лерх, Д.И. Иванов, В.В. Бартольд және Г.И. Пацевич зерттеген. 1936 ж. Ақыртас қирандыларында КСРО ҒА мен ММЗИ Қазақ филиалының археологиялық экспедициясы (А.Н.Бернштам) болды. Сол кезде обалар қазылған болатын. 1940 және 1945-46 жж. Ақыртасты Г.И. Пацевич зерттеді. 1945 ж. ескерткіште ҚазКСР МК жанындағы архитектура ісінің Басқармасы өлшеу жұмыстарын жүргізді. Материалдарын 1950 ж. Т.К.Басенов жариялап, солтүстік қасбетте мұнаралар барын анықтады, Ақыртас жоспары түзетілді. Ескерткішті археологиялық тұрғыдан жоспарлы зерттеуді проф. К.М.Байпақовтың басшылымен ОҚКАЭ 1992 ж. бастады. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жүргізіліп келе жатқан археологиялық зерттеулер барысында бірнеше әр заманғы археологиялық және археологиялықархитектуралық ескерткіштер анықталып, құжатталып және кешенді зерттелуде. Олар: сарай – монументалды құрылысы, жоспарда төртбұрышты, қызыл құмтастың ірі блоктарынан 1 ден 1,5 м-ге дейін қаланған. Құрылыс көлемі 169х145 м. Ғимарат ұзын жақтарымен солтүстік-оңтүстік сызығымен бағытталған. Құрылыс жоспары жақсы оқылады: бас көшесі солтүстік және оңтүстік кірістерді байланыстырады. Оған перпендикуляр шығыстан батысқа тағы бір көше өтіп, терең айвандарға тіреледі. Көшелер құрылысты төрт бөлікке бөледі, оның үшеуі аула айналасында орналасқан бөлмелерден тұрады, ал, біреуі (солтүстік-батысы) құрылыстан ада. Бүкіл құрылыстың ортасында аула бар, оның периметрі бойынша бағаналардың тастан қаланған, көлемі 5х5 м, базалары бар. Ауланың оңтүстік бөлігінде екі қауыздың орнындағы қазаншұңқырлар байқалады. Аршылған қабырғалардың биіктігі 3 м-ге жетеді. Қамал – жоспарда шаршы тәрізді құрылыс, көлемі 39х40,5 м, сарай кешенінен оңтүстік-батысқа қарай 1 км қашықтықта орналасқан. Қамал дүниенің төрт тарапына қараған. Құрылыстың бұрыштарында кесіндісінде домалақ мұнаралар орнатылған; шартты түрде қамал деп аталатын құрылыс табиғи қырда орналасқан. Оның көлемі 40х25 м., биіктігі 3-3,5 м. Ғимарат жоспарда тікбұрышты, ұзын жағымен шығыстан батысқа созылған. Құрылыс VII ғ. екінші жартысы – X ғ. мерзімделеді; бау-бақша аймағы сарай кешенінен шығыста, көлемі 250х250 м. қабырғамен қоршалған аумақ орналасқан. Бұл аймақта баубақша отырғызылу көзделген болса керек; шартты түрде қала сыртындағы тұрғын жайлар немесе «тұрғынжай орамы», сарай кешенінен солтүстікте орналасқан, және кешен маңында орналасқан, тұрғын жайлар деп болжанған, бірнеше төбешіктер; тас кен орны, саз алатын карьер, қарауыл мұнара, құлдардың жертөлелері, агроирригациялық құрылыстар және сумен қамтамасыз ету жүйесі, сақ дәуірінің обалары, 18 ғ. – 19 ғ. басындағы мекенжұрт. Айша бибі кесенесі (ХІ-ХІІ ғасырлар). Тараз қаласының оңтүстік жағында 20 шақты шақырым жерде Аса өзенінің жағасындағы Айша бибі ауылында екі ғимарат тұр. Олардың бірі –Айша бибіге орнатылған ескерткіш. Бұл архитектуралық көркемдік жағынан өте құнды, біздің заманымызға дейінгі ою-өрнек сарынын және композициялық тәсілдерінің байлығы мен алуан түрлілігін сақтап келген тамаша ескерткіш болып табылады. Облыстағы барлық ескерткіштер арасындағы Айша бибі мавзолейі тек республикада, тіпті елімізден сырт жерлерде де Қожа Ахмет Яссауи кесенесімен қатар ерекше назарда. Ұлы археолог А.Н. Бернштамның өткен жүз жылдықтың 30-40 жылдарындағы зерттеулері негізінде бұл ғимараттың ХІ-ХІІ ғасырларда салынғаны дәлелденіп отыр.

1987 жылы В.А. Каллаур мұқият зерттеген . 1938-1939 жылдары А.Н. Бернштамның басшылығымен ИИМК және Эруда экспедициялары, 1943 жылы КСРО сәулет академиясының ассистенттер тобы, 1953 жылы ҚазақССР академиясының экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Б.П.Деникенің айтуына қарағанда,бұл ескерткіш Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы ең тамаша ескерткіштердің бірі. Ол қима терракотпен безендірілген.Мұны қолдану Орта Азия мен Қазақстан аймағында ғана кең тараған. Бұл Бабаджа қатын кесенесімен қатар тұр. Олардың шығыс фасадтары бірқатар болып орналасқан. Мавзолейдің көлемі, бағаналардың сыртқа шығып тұрғаныңн есепке алмағанда, сыртқы қабырғалары 723х723 см жоба бойынша тұрғызылды. Бабаджа қатын кесенесі сияқты Айша бибі кесенесінің кеңістігі құрылысы шаршы формалы болып келді, бірақ күрделі архитектуралық бөлшек салаларының және бай декоратив құрылысының 40

арасында бұл әсем істелген жоғары бойлай түскен құрылыс ретінде көрінеді. 1953 жылы өлшеп зерттеу Айша бибі кесенесінің конструктив схемасы өте қызық екенін және өзінің сипаты жағынан алғанда Орта Азия мен Қазақстанның құрылыстарының конструктив шеңберінен тыс жататынын көрсетті. Диаметрі 86 см болып келетін төртбұрыштағы мықты бағаналар, барлық ойықтарының бұрыштарындағы шағын бағаналар мен шатырлардың және аркалардың системасы кесене қаңқасын құрайтын негізгі конструктивтік өзек болып табылады. Қабырға бөліктер мен бағана системаларын биіктігінен алғанда әрбір 60-80 см кейін қалау арасына салып отырған арша байламдар арқылы жалғасады. Айша-бибі мавзолейінің арқа шатыр системасы қабырғаға күш түсірмейді және түсетін күшті бағаналар мен кірпіш тіреулерге ауыстырыладфы.Фасадтағы 4 ойықтың бәрі де жартылай шатырмен жабылған.Бұл жартылай шағын бағаналарға және ойықтардағы кірпіш тіреуге сүйенеді. Арқа шатырлар өз кезегінде 384 өлшеуден басталатын көлденең арқалар системасына сүйенетін болған.Мавзолей үйінің күмбезбенжабылғандығын 286 өлшеудегі бұрыш арка тромптарының қалдықтары дәлелдейді. Қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштер қилы-қилы заманын бастарынан кешірді. Еліміз патшалық Ресейдің құрамына өтпестен бұрын, Қазақстанның жеріндегі кейбір археологиялық ескерткіштер жөніндегі мағлұматтар Ресей ғалымдарының еңбектерінде өте сирек болса да кездеседі. Ал, Қазақстан Ресейдің отар елі болғаннан соң, қазақ жерінің үстіндегі және астындағы байлықтарын және рухани мәдениет мұраларын патша үкіметі билеп- төстегені баршаға мәлім. Атадан балаға мирас болып қалып келе жатқан ескерткіштер патшалық Ресей отаршылық көзбен қараған және олардың мұра екенін түсінгісі келмеген. Солай бола тұра Ресейден Қазақстан жеріне келген ғалымдар, саяхатшылар кездескен ескерткіштерге көңіл аударуды ұмытпаған. Тіпті кейбіреулері сол ескерткіштерге барлау жүргізген. Қолға тиген археологиялық заттарды өздерінің еңбектерінде жазған. Тараз қаласының баршаға мәлім Айша бибі күмбезі де бізге жартылай бұзылған қалпында жеткен. Бұл аса көркем ескерткіштен қазақ халқының атадан балаға мұра болып келе жатқан ою-өрнек әшекей түрлерінің бәрін ұшыратамыз. Күмбезді сақтау үшін Кеңес үкіметі кезінде оны әйнек семсермен қаптаған. Бірақ та ескерткіштерді мұндай жолмен ұзақ сақтаудың келешегі бұлдыр. Жылма-жыл күмбездің қабырғаларының астары үгіліп түсіп жатты. Егер дер кезінде қимылдағанда көп ұзамай бұл ғимарат құлап қалуы мүмкін еді. Айша бибі кесенесін 2005 жылы толық реставрацияу аяқталды. Қазіргі уақытта мазар «Ежелгі Тараз ескерткіштері» қорық музейінің қорғау аймағына алынған. Тағы бір айтатын нәрсе, ескерткіштерді бұрыңғы қалпына келтілру,әлі де болса дұрыс жолға қойылмай келе жатыр. Қайтадан қалпына келген ескерткіштердің сапасы нашар. Сондықтан, ескерткіштерді сақтаймыз десек, бұл күрделі мәселені қолға алып оны ғылыми дәрежеде жолға қоюмыз керек. Тіпті Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің жанына ескерткіштерді қорғау және оларды зерттеу жөнінде дербес мекеме құрылса да артық етпес еді.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Пайдаланылған әдебиеттер. Басенов Т. Орнамент Казахстана в архитектуре. Алма-Ата, 1957. Маргулан А.Х., Басенов Т., Мендикулов М. Архитектура Казахстана в ҮІІ-ХІІ вв. Алма-Ата, 1959. Алпыспаев Х.А. Находки памятников каменного века в хребте Каратау. М., 1966. Бернштам А.Н. памятники стрины Таласской долины. Алма-Ата, 1971. Рыспаев К.Р. Древний Тараз. Тараз, 2002. Кәрібай Б. Түркістан және Қазақ хандығы. Алматы, 1999. Винник А.Ф. Тюркские памятники таласской долины. Фрунзе, 1963. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. Алма-Ата,1972. 97 стр. Бартольд В.В: Соч., т.1. М., 1930. Байпаков К.М., Нұржанова А. Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992. Әулие Ата – Қарахан. Айша бибі. Тектұрмас. Алматы, 2003. 15 бет. Пацевеевич Г.И. Древний гуристан Тараза на горе Тик-Турмас. Труды СЭА. Алма-Ата, 1970. ТАМЫРЫ ТЕРЕҢ ТАРИХ Куатбекова Л.К., т.ғ.к. «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыздандыру бөлімінің бастығы Қоянбаева Ш.Б. Инновациялықдамудыәдістемелікқамтамасыздандыру бөлімінің жетекші маманы «Өз тарихын білмеген халық, өзін де сыйламайды» Н.Ә.Назарбаев Адам өткенін жақсы білмей – болашаққа нық қадам баса алмайды. Тәуелсіз ел ретінде өткенімізді зерттеу, бұл күнге қалай келгенімізді, кімдердің арқасында жеткенімізді білу құнды 41

деректерді игеру біз үшін өте маңызды. Өз тарихымызды білу – тек өткенімізден хабардар болу үшін емес, болашағымызға айқын бір ұстаныммен қадам басу үшін де өте маңызды. Биылғы жылы Қазақ елі Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлағалы отыр. Бұл той біздің патриоттық рухымызды өрістетеді. «Қазақ хандығының 550 жылдығы» – Тәуелсіздік пен теңдіктің, ынтымақ пен елдіктің тойы. Елдің еңсесін көтерген бұл мерекелік шара талай ақтаңдақтардың бетін ашып, жоғалған асылдарымызды түгендеуге мол мүмкіндік беретіні сөзсіз. Кеңес үкіметі құлап, ел елдер тәуелсіздік алып жатқан тұста етек-жеңін жинай біліп, қазақты қиын кезеңнен алып шықан бүгінгі Президентіміз Н.Назарбаев екені белгілі. Сонау 90 жылдардың орта тұсында ішерге тамақ, киерге киім таппай қалған кезеңде осындай көшбасшымыздың болуы қазақ халқының бағы еді. Бүгін Тәуелсіз Қазақстан дүние жүзіне ықпал ете алатын, беделі зор, бейбітшілікті ту еткен ерекше қонақжай халық болып өмір сүруде.Елбасымыздың саясатының арқасында хандық дәуіріміздің 550 жылдығы бірінші рет тарихымызда аталып өтілуде. Тәуелсіздік дегенде ұлан-байтақ жерімізді анталаған жауларынан қызғыш құстай қорғап, ат үстінде арыстандай арпалысып өткен асыл бабаларымыз ойға оралады. Ардақты бабаларымыз қазақтың байтақ даласын ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен ата жауларынан қорғап қалған. Бұл оқиға қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болып отыр. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Белгілі ғалымдар бұл ретте Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» еңбегіне сүйене отырып, 1465 жылға тоқталады, яғни, Қазақ мемлекеттілігінің дүниеге келуін Керей мен Жәнібек хандармен байланыстырады. Бұдан бес жарым ғасыр бұрын даңқты Керей мен Жәнібек бабаларымыз іргетасын құрып берген Қазақ хандығы талай тар жол, тайғақ кешулерді бастан кешті. Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, әз Тәукенің Жеті Жарғысы халқымыздың Темірқазығы болды. Алты Алаштың айбынды әміршісі Абылай хан бастаған, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Жәнібек, Баян, Олжабай, Өтеген, Ақтанберді, Байғозы, Жанатай, Жауғаш, Малайсары, Елшібек батырлар қостаған қазақ сарбаздары туған жерін ата жаулардан қорғап қалды. Ал, Абылай хан бастаған айбынды батырлар қазақ хандығының туын құлатқан жоқ! Бұл еліміздің тәуелсіздігін қорғап қалу жолындағы жан алысып, жан беріскен қиян-кескі майдан болатын. Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XІV-XV ғғ. болған әлеуметтікэкономикалық және этникалық-саяси процестерден туған құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі XV ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды. Қазақ хандығының құрылу тарихына байланысты жазылған тарихи зерттеулер мен әдебиеттердің бәрінде хандықтың негізін салушылар – Керей (1458-1473 жж.). мен Жәнібек(1473-1480 жж.) хандар деп айтылатыны белгілі. Дерек мәліметтеріне сүйенсек, «олардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісудағы Моғолстан атты хандыққа келуімен Қазақ хандығы құрылды» деген пікірді зерттеушілердің бәрі мойындайды. XIX ғасырдың ортасында айтылған бұл пікір қазіргі күндерге дейін тек даму үстінде болды. Бірақ та осы саяси үрдісте жетекші рөл атқарған тұлғалар – Керей мен Жәнібек хандар туралы зерттеулер толық жүргізілмеді. Керей мен Жәнібек хандарға тағдыр жаңа этникалық бірлестікке негізделген мемлекетті құру және оны басқару үлесін берді. Бұл үлес кездейсоқ сияқты болып көрінгенімен, заңдылық болатын. Өйткені екі ханның арғы ата-бабалары – Шыңғыс ханнан Керей мен Жәнібек хандарға дейін Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси билікті мұрагерлік жолмен иемденіп, атадан балаға қалдырып отырған. Басқаша айтқанда, Керей мен Жәнібек бірнеше ғасыр бойы уысынан билік кетпеген өте мықты әрі өте беделді әулеттің өкілдері болып табылады. Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинап және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен Махмұд сұлтан болды. Сыр өңірі мен Қаратау, қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді. Осы орайда, қазақ хандығының алдына 3 үлкен тарихи міндет қойылды: 42

1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті – Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілқайыр хандығындағы аласапран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың көкейтесті мүддесі еді.

2. Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстінен орнаған Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркестан) т.б. қалалары қазақ хандығына карату. Бұлар осы өңірдегі саясиэкономикалық және әскери- стратегиялық берік база болатын.

3. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территолриясын біріктіру. Бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырдария жағасындағы қалаларды қарату күресі болды. Ата- бабаларымыз алдарына осындай міндеттерді қоя біліп, өз жерлерін жаулардын сақтап қалып отырған. Қорыта келе,Қазақ хандығының 550 жылдық тойын атап өтілуі, халқымыздың Егеменді, Тәуелсіз «Мәңгілік ел» болғанымызды дәлелдейді. Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр.Тарихы,тілі,діні, салтдәстүрі ғасырдан-ғасырға ұласып, ата-бабаларымыздың мұра етіп қалдырған жерін,байлығын бүгінгі күні ұрпақтары жалғастырады және ұрпақтан- ұрпаққа мұра етіп қалдырады деп кәміл сенеміз.Менің елім, бұл – менің Қазақстаным, баршамыздың – Мәңгілік еліміз! Сол еліміздің қанаты талмай, көк байрағымыз көк аспанда шарықтасын! Пайдаланған әдебиеттер: 1. Қазақ энциклопедиясы 2. Тараз энциклопедиясы 3.Ақпараткөзі: http://egemen.kz/2015/06/05/65377 4.Образовательный сайт Казахстана 2009-2015 5. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. (Хақжолындағылартарихы). – Алматы, 2003. -616

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНАН БАСТАЛҒАН БҮГІНГІ ЕЛ ТАҒДЫРЫ Манахбай Сергей Жалпы білім беретін №36 орта мектебі КММ, тарих пәнінің мұғалімі Қазақстан- сан ғасырлар бойы бабалар армандаған тәуелсіздікке қол жеткізген, елімізді мекен еткен 130-дан аса ұлт өкілдерінің дәстүрі мен дінін, мәдениеті мен тілін, тарихы мен тағдырын тоғыстырған көпұлтты мемлекет. Әлем елдерінің бірқатары Қазақстанның 20жылдан аса уақыт ішінде осыншама қарқынды дамуы көп ұлтты мемлекетімізде орнаған бейбітшілік пен татулықтың негізі десе, бірқатары Елбасымыздың салиқалы саясатының арқасы деп баға береді. Еліміздің даму жолында жоғарыда айтылған пікірлерді бір-бірінен ажыратып айту негізсіз, себебі еліміздің тағдыры Елбасының кемеңгерлігінің айғағы. Тәуелсіз еліміздің тағдыры сыналған тарихымыздың ширек ғасырға жуық кезеңі тек қазақтар үшін ғана емес, қазақ жерін мекендеп, кіндік қаны тамып, бірге қайнап бітіскен, туған топырағым деп қастерлеген басқа ұлттар мен ұлыстардың да ортақ игілігі. Иә, бұлай деп сенімді сөз саптауымның да өзіндік дәлелдері бар. Тарих тереңіне көз жүгіртер болсақ,біріншіден, еліміздің көп ұлтты мемлекет болып қалыптасуының бірден-бір себебі- қазақтың қанына біткен қонақжайлылығы.Оған «Шешен-ингуш этномәдени бірлестігінің» төрайымы Мариям Байрамқұлованың мына сөзі дәлел бола алады: «Біз өмірімізге тыныштық сыйлаған қазақ халқына ризамыз. Қиын кезде бәрімізді бауырына басты. Бірлікке жетер ештеңе жоқ». Шынында, тағдырдың тауқыметімен елімізге табан тіреп, келер ұрпағына жерімізді атамекен еткен талай ұлт пен ұлысты бауырына тартып, бауыр еткен қазақтың өз даласындай дархан көңілі халқымыздың маңдайына біткен бағы десек, артық емес. Екіншіден, ХYIII-XX ғасырдың басында Қазақстанның байырғы халқы өлкенің басым көпшілігін құрағанымен, халықтың қалған бөлігін басқа да этностық топтар құрады. Орыс, украин, неміс, поляк, ұйғыр, дүнген сияқты әртүрлі ұлт өкілдерінің елімізге қоныстана бастауы біздің көп ұлтты қоғамымыздың қалыптасуына алып келді. Алғашқы болып келгендері әскери шенді орыстар, кейін шаруаларды қазақ өлкесіне кеңінен тарту үшін патша үкіметі әр түрлі шаралар қолдана бастады. Осы кезден бастап қазақтар мен орыс, украиндер арасында өзара шаруашылық, мәдени алмасулар орын алды. Әр ұлттың келіп қоныстануы қазақ өлкесіне жаңаша жаңалықтар қосып, түрлі саланың мамандарымен толыға түсті. Мәселен, татар ұлтының келуі елімізге жаңа әдіспен оқытатын мектептер ашудың бастамашылары болса, неміс халқы Қазақстанның тарихын, географиясын, этнографиясын зерттеуге қызықты. Олар негізінен өңдеуші өнеркәсіп саласында, мұнай кен орындарын игеруде, мыс өндіруде белсенділік танытты. Аласапыран заманда елдегі демографиялық ахуалдың күрт төмендеуін осы жер аударылғандар толықтырды. Қазақстанға екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында корей, шешен, 43

ингуш,түрік, болгар және тағы басқа этникалық топ өкілдері қоныстанды. Бұл халықтар еңбек саласында ауыр жұмыстарда жүріп, қиын кезеңдерді бастан өткізді, еліміздегі түрлі салаларды дамытуға елеулі үлес қосты. Осылайша ғасырларға ұласқан ұлттар арасындағы достық еліміздің тәуелсіздік алғанынан кейін де жалғасын тауып, беріктігін нығайта түсті.Оның бірден-бір дәлелі, осыдан 20 жыл бұрын ел бірлігінің бастауы болсын деген мақсатпен құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясы. Қасиетті қазақ жерін татулықтың талбесігі етіп, бейбітшілікке бөлегенҚазақстан халқы Ассамблеясының мерейтойлық ХХ сессиясын «Бір халық – бір ел – бір тағдыр» деп атаудың астарында үлкен мән бар екенін Елбасымыз былайша түсіндіреді: «Кезінде тағдырдың жазуымен қасиетті қазақ даласына сан түрлі ұлт өкілдері қоныс тепкен еді. Бүгінде олар тегі басқа болғанмен теңдігі бір, қаны бөлек болғанмен жаны бір, арманы ортақ біртұтас халыққа айналды. Туған елдің туының астында бірігіп, туған жердің тұғырын биік етуге бел шешкен азаматтарды бір тағдыр күтеді. Осылай, елдігіміздің ертеңі ошақтың үш тағаны сияқты «бір халық – бір ел – бір тағдыр» деген үш сөзге сыйып тұр. Бір халық-бұл барлығымыз үшін ортақ ұлттық мүдделер,Бір ел-бұл барлығымыз үшін ортақ Отан, Бір тағдыр-бұл біз бірге жүріп өткен қиындықтар мен жеңістер!» Міне, халқымыздың осындай құндылықтарының арқасында Қазақстан тарих сахнасына қайта шықты. Ендігі біздің міндетата-бабаларымыздың жылдар бойы құрған бірлігін, тұрақтылық пен бейбітшілігін, келісімін одан әрі нығайта түсу. Бұл біздің мемлекет ретінде, ұлт ретінде алға басуымыздың басты қағидалары. Мемлекетіміз тыныштықта,бейбітшілікте өмір сүру үшін барлық қазақстандықтарға тең құқықты,тең дәрежелі,тең мүмкіндікті міндеттер мен талаптар қойылуда. Оның дәлелі- ұлтына, тілі мен діліне қарамай барша этнос өкілдерінің теңдігін сақтағанАта Заңымыз. Айқын мақсаттардың бағдары, стратегиялық жоспарарқылы армандарымыздың орындалуына жол ашылады. «Арман алға жетелейді» демекші,ендігі арман Қазақстанның мәңгілік ел болуы. Тарих сахнасында ұлттың ұлт болып қалыптасуы оның тілі мен мәдениетіне тікелей байланысты екендігі бірнеше мәрте дәлелденген.Чамикуро тілінде сөйлейтіндердің ең соңғыларының бірі Наталия Сангама былай деген: «Мен чамикуро тілінде армандаймын, бірақ өз армандарымды ешкімге айтып бере алмаймын, өйткені ендігі жерде чамикуро тілінде ешкім сөйлемейді. Сенің ең соңғы болуың жалғыздыққа ұрындырады». Сондықтан да елімізде орнаған бейбітшілік пен келісім алдымен, басқа халық үшін емес, қазақ халқы үшін маңызды екенін әр қазақ естен шығармауы тиіс. Оны да Елбасымыз осы сессияда тайға таңба басқандай етіп қадап айтқан болатын:«Қазақстандағы қоғамдық келісім – ең алдымен қазақтың келісімі екенін мықтап есте ұстаған абзал.Татулық пен тұрақтылық ел иесі ретінде ең алдымен қазаққа керек. Қазақтың ынтымағы мен бірлігі мықты болмайынша, мемлекеттің тұтастық келбетін сақтау мүмкін емес». Тәуелсіздік жылдарында елімізді мекен еткен бірде-бір ұлт өзінің ана тілін ұмытқан жоқ. Елбасымыздың салиқалы саясатының арқасында өзге ұлт өкілдері өз ана тілімен қатар қазақ тілін де еркін үйренуге мүмкіндік алды. Осы ретте еліміздегі ұлтаралық татулықты әлем елдеріне үлгі-өнеге ретінде көрсетуге болады. Халқымыздың берік бірлігі, тату тірлігі, ырысты ынтымағы «Мәңгілік Ел» идеялогиясына жол ашты.Біздің жалпыұлттық идеямыз-Мәңгілік елді басты бағдар ету, ал «Мәңгілік ел»-елдің біріктіруші күші. Біз қайда бет алдық? Жарқын болашаққа! Тәуелсіз еліміздің өзіндік бет-бейнесі бар,ұстанымдары мен ұзақ мерзімді даму жоспары бар. Ол- «Қазақстан-2050» стратегиясы, Елбасы бекіткен -«Нұрлы Жол» бағдарламасы. Қазақстанды дамыған,өркениетті отыз елдің қатарына қосу.Бұл «Қазақстан- 2050»стратегиясы арқылы жүзеге аспақ. Жарқын болашаққа жету үшін ел болашағына барлық жағдайлар жасалған. Мемлекеттікті одан әрі дамыту,экономикалық саясаттың жаңа жүйесіне көшу, мемлекеттің шекарасының беріктігі,әлеуметтік үлгі,білім беру,ұлт денсаулығына баса көңіл аударылуда. Біздің елімізде балаларға да, жастарға да, кәсіпкерлікпен айналысушыларға да мемлекет тарапынан қолдаудабар, мүмкіндік те бар.Мемлекетіміз білім іздеп,ғылыммен айналысамын деген жастарға «Болашақ» халықаралық стипендиясын тағайындады.Қазақстанның дамуы мен келешегі үшін жасалған тың жобаның мақсаты-Қазақстандық жастардың шет елдердің таңдаулы жоғарғы оқу орындарында білім алып, тәжірибе алмасып, алған білімдерін ел игілігіне жұмсап, еліміздің дамуына өз үлестерін қосу. Қазір білім беру-көп ұлтты еліміздің дамуының негізгі тірегі екені анық.Себебі, мемлекетіміздің дамуы–тікелей жастардың қолында! Біздің Астанамыз –әлем картасындағы ең жас қалалардың бірі.Соған қарамастан әлемге танылып үлгерген, келбеті көз тартарлық, көрікті қала.Мен үшін Астана – армандар орындалатын қала. Сондықтан «ЭКСПО-2017» көрмесін өткізу құрметі Астанаға бұйырды. Біз қалаған «болашақтың энергиясы» әлем елдеріне таныстырыла отырып, елімізге жаңа технологияларды енгізуге, энергия көзін дұрыс пайдалануға жол ашады. Бұл көрме арқылы Қазақстан әлем елдерінің алдында өзін тағы бір қырынан таныта отырып, бәсекеге қабілеттілігін дәлелдей түседі.

44

Сөзімді қорыта келе, халқымыздың жарқын болашағын салауатты өмір салтын ұстанған, үш тілді еркін меңгерген, бойында еліне, жеріне деген патриоттық сезім ұялаған, саяси сауатты, ғылым жолын қуған талапты жастары бар Орта Азияның барысы бейнесінде көремін. ХVIII - ХIХ ҒҒ. КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ЖҮЗ АУМАҒЫН ЭКСПЕДИЦИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР Мырзахметова А.Ж. г. Караганда Среди особо сложных проблем современной исторической науки стоит история Казахстана в XVIII – середине XIX веков, когда территория Младшего и Среднего жузов вошла в состав Российской империи, и все последующее развитие Казахской степи было связано с политикой Российской империи. Основным источником для современных исследователей по этому периоду являются труды военных российских востоковедов, которые, во-первых, находясь на службе царскому престолу, являлись непосредственными проводниками политики царизма, а,во-вторых, военные востоковеды, часто бывая в Казахской степи, были очевидцами событий в жизни казахского народа в исследуемый период, и излагали их достаточно точно и достоверно. Военное востоковедение изначально играло роль прикладной формы исследования, но постепенно оно превратилось в самостоятельную отрасль знаний о Востоке. Становление русского военного востоковедения происходило параллельно с продвижением российского влияния вглубь Центральной Азии. По мнению исследователей, на развитие военно-востоковедных исследований воздействовали два фактора – стратегический и административный. Первый фактор связан с борьбой России за выход к границам сопредельных азиатских государств, военно-политическое соперничество мировых держав в Азии, потребность стратегического планирования и подготовки войск для азиатских театров военных действий. Второй, административный, фактор обусловлен обеспечением российской системы управления территориями Казахстана и Средней Азии, военно-статистическое и естественнонаучное исследование азиатских территорий и народов, проживавших на этих территориях. Военное востоковедениезанималось не только изучением вооруженных сил азиатских государств, но также и их политического, социально-экономического развития, особенностей географического расположения, этнического состава населения, его традиций, обычаи, религию и т.д. Самым большим препятствием для работы военных исследователей было незнание или слабое владение местными языками. Следствием этого явилось то, что на государственном уровне принимались меры по изучению местных языков, в частности, создание восточных факультетов, на которых велось обучение восточным языкам. В связи с этим шел процесс становления востоковедения как отдельногонаправления в военнонаучной отрасли. Военное востоковедение стало неотъемлемым звеном государственной политики, с помощью которого разрабатывалась и осуществлялась имперская политика России в рассматриваемый период в юго-восточном направлении. Постепенно складывалась группа офицеров, специализировавшихся на изучении Востока. В основном это были офицеры Генерального штаба, на которых в мирное время возлагалось выявление вероятных центров военных действий – Бларамберг И.Ф., Красовский М.И., Мейендорф Е.К., Венюков М.И., Гейнс А.К., Мейер Л.Л., Терентьев М.А. и многие другие[1]. Крупные военные востоковедческие центры России действовали в Санкт-Петербурге, на Кавказе, в Туркестане, на Дальнем Востоке. Подготовка специальных кадров военных востоковедов системно проводилась на офицерских курсах восточных языков при Азиатском департаменте МИД (г. Санкт-Петербург), в Ташкентской офицерской школе восточных языков и на офицерском отделении Восточного института (Владивосток). В штаты пограничных военных округов, корпусов, дивизий, отдельных крепостей и постов была включена неизвестная ранее военная специальность – «офицервостоковед». Кроме того, были образованы специальные военно-востоковедные издания, такие как «Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии» (г. СанктПетербург), «Вестник Ташкентской офицерской школы восточных языков» и «Сведения, касающиеся стран, сопредельных с Туркестанским военным округом» (г. Ташкент), «Известия штаба Кавказского военного округа» (г. Тифлис), «Китай и Япония» (г. Хабаровск), «Материалы по Маньчжурии, Монголии, Китаю и Японии» (г. Харбин). Русские военные востоковеды внесли весомый вклад в изучение Казахстана. Научное наследие русских военных востоковедовпоистине уникально – это работы по географии и статистике, общей и военной истории, этнографии, демографии, лингвистике, археологии и истории материальной культуры Младшего и Среднего жузов. В дореволюционной России многие труды востоковедов были опубликованы военным ведомством, Российской Императорской Академией наук, опубликованы на страницах научных и ведомственных изданий. Комплексное и всестороннее исследование трудов военных российских востоковедов, изданных в XVIII – середине XIX вв. благодаря деятельности военного ведомства и Российской Академии наук, 45

позволяет воссоздать наиболее достоверную и объективную картину исторических процессов, происходивших в Младшем и Среднем жузах в указанных рамках. Становление военного востоковедения в России как научного направления шло параллельно с изучением соседних территорий, в том числе и земель Младшего и Среднего жузов, которые в XVIII веке стали объектом нового курса внешней политики Российской империи. Уникальные сведения, полученные в результате деятельности российских военных экспедиций, направленных в Казахстан в XVIII – середине XIX вв., носили, по мнению ученых, в большей степени случайный и бессистемный характер, но, тем не менее, эти экспедиции были планомерны, так как каждая последующая экспедиция дополняла своими изысканиями предыдущую. Исследования, выполненные российскими военными экспедициями, не только легли в основу государственного курса по колонизации территории Младшего и Среднего жузов, но и были продолжены в рамках деятельности Императорского Русского географического общества, функционировавшего с середины XIX века. Первым казахским военным востоковедом по праву считается штабс-ротмистр Ч.Ч. Валиханов – чингизид, ученый, историк, этнограф, географ, экономист. Яркую характеристику деятельности Валиханова дал российский востоковед Н.И. Веселовский: «Как блестящий метеор промелькнул над нивой востоковедения потомок казахских ханов и в то же время офицер русской армии ЧоканЧингисович Валиханов. Русские ориенталисты единогласно признали в лице его феноменальное явление и ожидали от него великих и важных откровений о судьбе тюркских народов…» [2]. Труды Ч.Ч. Валиханова «О кочевках киргиз», «О мусульманстве в степи»,«Заметки по истории южносибирских племен», «Следы шаманства у киргизов»,«Киргизское родословие» и многие другие являются ценным источником по изучению истории, этнографии, культуры казахского народа, детально и красочно описаны в них история и быт населения Восточного Казахстана и Туркестана[3]. В связи с изменением характера отношений между казахскимижузами и Россией происходит также качественное изменение и содержания востоковедных трудов: от фрагментарности, отрывочности и случайности сведений до целенаправленного, конкретного и профессионального анализа всех сторон жизни кочевого населения. В военном востоковедении, подробно исследовавшем хозяйствующие субъекты казахского общества, преобладало мнение, что кочевое скотоводство было единственным выгодным способом выживания в степи, а переход к оседлости не принес бы пользы ни казахам, ни русскому народу. Военные востоковеды, исследовавшие социальную и экономическую структуру казахского общества, подмечали, что царское правительство, отменив ханскую власть, искало в степи другую силу, на которую ей можно было бы опереться, при этом, по их представлению, ставка делалась на представителей казахской аристократии – ага-султанов. Одной из научных и социально значимых проблем, стоящих перед казахстанским обществом на современном этапе, является определение конкретных путей его возрождения и укрепления как основы национально-государственной, духовной интеграции общества. В последнее время начался процесс переоценки ценностей, изменились приоритеты в оценке духовного недавнего прошлого, настоящего и будущего, что зачастую приводит к появлению взаимоисключающих точек зрения. В такие переломные моменты истории обостряется внимание казахстанской общественности к истории народа, возникает необходимость поиска параллелей в историческом прошлом современным событиям, нахождение путей решению насущных проблем. Список использованной литературы: 1.Басханов М. Русские военные востоковеды до 1917 г.: Библиографический словарь. – М.: Вост. лит., 2005. – 295 с.

2. Веселовский Н.И. Метеор /Сочинения ЧоканаЧингисовича Валиханова. – СПб.: Типография Главного Управления Уделов, 1904. – С.I. 3. Сочинения ЧоканаЧингисовича Валиханова. – СПб.: Типография Главного Управления Уделов, 1904.

– 531 с. ЖӘНІБЕК ПЕН КЕРЕЙ ҚҰРҒАН ТҰҒЫРЛЫ МЕМЛЕКЕТ Жұмағалиев Нұржан Жұмағалиұлы Түгіскен орта мектебі, тарих пәні мұғалімі Сарысу ауданы Адам өткенін жақсы білмей – болашаққа нық қадам баса алмайды. Тәуелсіз ел ретінде өткенімізді зерттеу, бұл күнге қалай келгенімізді, кімдердің арқасында жеткенімізді білу т.б. құнды деректерді игеру біз үшін өте маңызды. Сонау 1465 жылы қазақтың ел алғашқы хандары Жәнібек пен Керейдің қазақ деген хандықтың туын тіккеніне міне биыл 550 жыл толып отыр. Елбасымыздың Қазақ хандығының 550 жылдығын мемлекеттік деңгейде атап өту туралы жрлығы шығып, былтырдан бері бүкіл ел болып үлкен дайындық жүргізіп келеміз. Бұл дегеніміз, Қазақстан елінің өткенді білуге деген үлкен құлшынысын көрсетеді.

46

Тарихқа көз жүгіртсек, талай қиындықтар мен тағдырдың соққылары қазақ халқының басына таяқ болып тиді. Біз бүгінгі күнге көптеген сындардан өтіп келіп отырмыз. Ең алғаш туын тіккен елдің болашағы қашанда бұлыңғыр болатыны белгілі. Ол үшін құрылмақшы болып жатқан елге білгір де қайратты, парасатты көшбасшылар керек. ХV ғасырдың ортасы Моғолстан, Әбілқайыр хандығы т.б. мемлекеттердің дипломотиялық байланысы шиеленісіп тұрған қиын кезең болатын. Дәл осы уақытта Әбілқайыр хандығына сыйыса алмаған Керей мен Жәнібек қазақ халқының этникасын құрайтын көптеген ру-тайпаларды алып шығып, Шудың бойына Қазақ деген хандықтың туын тігеді. Алғашында халқының саны әрең жететін хандыққа сырттан төнетін қауіптер шаш етектен болған. Дегенмен, жоғарыда айтып өттікаемес пе? Бір адам бір елді құтқара алады, дәл сол уақытта да Жәнібек пен Керей хандар Қазақ хандығын түрлі қауіптерден қорғап, болашаққа қарай жылжуына, дамуына жағдай жасады. Қазақ хандығы туралы бізге жеткен нақты жазба деректердің бірі Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегі. Жалпы бұл еңбек Моғолстан хандығы тарихына арналған. Алайда сол кездегі саяси жағдайға байланысты Қазақ хандығы туралы да көп мәлімет келтірілген. Абулғазы, Қадырғали Жалайыри өз еңбектерінде Қазақ хандығы, оның билеушілері туралы мәліметтер қалдырды. Сонымен қатар Қазақ хандығы кезеңіне байланысты шығыс деректерінің маңызы зор. Қазақ хандығы — шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ — қазақ халқының негізінде бірігуі арқылы XY-ғасырдың орта шенінде құрылды. Қазақ хандығының құрылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс ДештіҚыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды. Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434—1462-жылдары билік еткен) қоныс аударған қазақтарды Әбілхайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс берді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп, олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер - «қазақтар» деп атады. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады...». Алғашында Қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті- Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан күйзелген қазақ тайпалары бұл араға келіп ес жинап, етек жауып, экономикалық тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті-Қыпшақ қөшпенділері Әбілхайыр хан қол астынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып, Қазақ хандығына қеліп жатты. Алайда жаңадан құрылған Қазақ хандығының экономикалық негізі әлсіз еді және бірсыпыра қазақ тайпалары Әбілхайыр хандығының, Моғолстанның, Ноғай Ордасының және Батыс Сібір хандығының қол астында төрт хандыққа бөлшектеніп отырған болатын. Ал Әбілхайыр хан болса өзіне қарсы шығып, Жетісуға қоныс аударған қазақтардың өз алдына хандық құрып отырғандығына және оған көптеген тайпалардың ағылып барып жатқанына азуын басып, қылышын қайрап отырды. Жаңа кұрылған Қазақ хандығы құрамына, яғни батыс Жетісу өңіріне он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдай саны бар көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс-қонысты керек етті. Сонымен қатар көшпелі елдің отырықшы-егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе қолөнері мен саудасы дамыған экономикалық орталық - Сырдария жағалауыңдағы қалалармен сауда-саттык қарым-қатынасқа қолайлы жағдай жасау маңызды мәселеге айналды. Бұл қарым-қатынастьң оңалуына тек көшпелі ел ғана емес отырықшы аймақтардағы халықтар да мүдделі болды. Осы жоғарыдағы жағдайлардың талабына сай, Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды. Қазақ хандығының құрылуы бір оқиғамен және бір мезетте жүзеге асқан саяси үрдіс емес, керісінше, 10 жылдан астам уақытқа созылып, өз ішінде оқиғалардың дамуына қарай бірнеше сатыға бөлінген. Бөлініп кету – хандықтың құрылуындағы алғашқы және маңызды қадам болса, Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Қазақ хандығының билігінің толық және түпкілікті орнауы — хандықтың құрылуының аяқталғанын көрсетеді. Қазіргі кезде еліміздің егемендігі бекіп, іргесі нығайған сайын оның болашағы мен тарихына деген қызығушылықтар арта түсуде. Әсіресе, соңғы жылдарда “Қазақ мемлекеттілігі қай дәуірден басталады?”, “Қазақ хандығы қашан құрылды?” немесе “Қазақ хандығының құрылғандығына қанша жыл?” деген нақты сауалдарға көпшіліктің ынтасы ауып отыр. Мұндай мәселелер бұрынырақта тек тарихшы-мамандардың ғана айналысатын нысаны болса, бүгінгі күндері бұл тақырыптар тарихшылармен қатар, көзі ашық, көкірегі ояу, өз елінің тарихына сүйіспеншілікпен қарайтын әуесқой тарихшылардың, әдебиетшілердің, журналистердің, сондай-ақ кейбір мамандық иелерінің зерттеу обьектісіне айналуда.Қазақ хандығының Дешті Қыпшақ аумағында ежелден бері үзілмей жалғасып келе 47

жатқан этникалық, мәдени-рухани дамулар мен XIII-XV ғғ. саяси процестердің заңды қорытындысы ретінде XV ғасырдың ортасында тарих сахнасына шыққандығын зерттеушілердің бәрі мойындайды. Сондай-ақ хандықтың құрылуында Керей мен Жәнібек хандардың атқарған басты рольдерін ешкім де жоққа шығармайды. Қазақ хандығының жері бірнеше есе ұлғайып, халқының саны миллионға жеткен тұс – Қасым ханның дәуірі болатын. Жалып, қазақ үшін ең маңызды кезеңдердің бірі дәл осы тұс. Тарихта Қасым ханның есімі Қазақ хандығының күшеюі және нығаюымен тікелей байланысты. Жазба деректерде Қасым хан 15 ғасырдың 70 – 90 жылдары Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін жүргізген күрестерге белсене қатысады, басшылық етеді. Осы кезеңдегі оқиғаларды баяндайтын деректер Қасым ханды «белгілі сұлтан және атақты баһадүр» деп атайды. Ширек ғасырға созылған Сыр бойы үшін күресте Қасым хан және Жәнібек ханның басқа да ұлдары Сығанақ, Сауран, Отырар,Сайрам түбінде бірнеше рет Шайбани хан әскерін тас-талқан етіп жеңеді. Қазақ тарихында Қасымханнан кейін де көптеген мықты хандар хандыққа билік жүргізді. «Есім ханның ескі жолы» деген заңдар жинағымен белгілі Есімхан, 600 әскермен 50 000 жоңғардың әскеріне тойтарыс берген Жәңгір хан, қой үстіне бозторғай жұмыртқылаған заманды орнатқан және «Жеті жарғы» атты заңдар жинағын шығарған әз-Тәуке хан, дипломатияны шебер пайдалана білген Абылай хан, ең соңғысы орыс әскерлерін тітіреткен Кенесары хандардың есімі қазақ тарихына алтын әріптермен сақталды. Бұлар хандық үшін көптеген тірліктерді жасай алғандар. Кейіннен Кеңес үкіметі орнаған тұста Алашордашылардың көсемі Әлихан Бөкейхановтың, Қазақ КСР-ін 40 жыл басқарып, 40 қала тұрғызған Дінмұхамед Қонаевтың орасан еңбегі ел үшін ерекше. Кеңес үкіметі құлап, ел елдер тәуелсіздік алып жатқан тұста етек-жеңін жинай біліп, қазақты қиын кезеңнен алып шықан бүгінгі Президентіміз Н.Назарбаев екені белгілі. Сонау 90 жылдардың орта тұсында ішерге тамақ, киерге киім таппай қалған кезеңде осындай көшбасшымыздың болуы қазақ халқының бағы еді. Бүгін Тәуелсіз Қазақстан дүние жүзіне ықпал ете алатын, беделі зор, бейбітшілікті ту еткен ерекше қонақжай халық болып өмір сүріп жатыр. 17 миллион халқы бар еліміз тарихын тіктеп, болашаққа қарай нық қадаммен келе жатыр. 2050 стратегиясы бар еліміз «Мәңгілік елге» айналу үшін тырысып бағуда. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Хасенов А. Қазақ тарихының баяны. А., 1996. 175 б.

2.Хасенов Ә. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? “Қазақ тарихы” журналы №2 1993, 38-41 бб.

3. Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан шубырынды) А., 1992. 605 б., Чулошников 4. А.П. Очерки по истории казак –киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов. Оренбург, 1924, ч. 1, 134-161 бб.

5.Кәрібаев Б.Б. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі. “Қазақ тарихы”. 1993, №3, 31-37 бб;

ЕЛДІГІМІЗ – МӘҢГІЛІК Нұрмаханова Жанат Жанашқызы, т.ғ.к., доцент Өрлеу» БАҰО» АҚ Маңғыстау облысы бойынша ПҚ БАИ Ел Президентінің «Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында ұсынылған«Мәңгілік ел» идеясы барша қазақты рухтандырды. Бұл баршамыздың көкейкесті арманымызбен үндесіп, Жұбан ақын айтқан «Мен мәңгілік тірілдім, мәңгі өлмеске, Айта бергім келеді, айта бергім...» сөздерді санамызда жаңғыртты.Еліміздің ғұмыры мәңгілік! Болашақтағы ғана емес, бұрынғы жасап өткен жолдары да Қазақстанның ежелден жасап келе жатқан, адамзат жаралғаннан бері тіні үзілмегенмәңгілік ел болғандығын дәлелдеп келеді. Қазақтың ғасырлар қойнауына кеткен кезеңдердің шындықтары енді аршылып, айқынданып, көк туымыздағы күндей жарқырап, әлемге Қазақ паш етілуде. Күні кеше ғана Конституциямыздың 20 жылдығына орай Елбасы: «Қазақтың байтақ даласы аналардың көз жасымен, аталардың қанымен суарылған... Қазақ елінің мәңгілік үш тұғыры бар: ол – Тіл, Тарих, Мәдениет. Осы үш таған елімізді, елдігімізді сақтайды» деді емес пе? Біз де бүгінгі баяндамамызда еліміздің мәңгілігін тұрақты ұстап тұрған осындай берік негіздер, мәңгілік тұғырлар туралы әңгіме етпекпіз. Ең алдымен,550 жылдығын атап өткелі отырған Қазақ хандығы – Қазақ жеріндегі ежелгі мемлекеттердің заңды мұрагері екендігін айтуымыз қажет. Тарихшы ғалымдар Қазақ хандығына дейін қазақ жерінде жиырмамемлекеттік құрылым мен саясижүйелер болғандығын дәлелдеді. Бұлардың барлығы сол мемлекеттерді қалыптастырған тайпалардың атауымен аталды: Ғұн мемлекеті, Үйсін, Қаңлы, Оғыз мемлекеттері, Түрік, Батыс түрік қағанаттары, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қарахан мемлекеті, Қаңлы, Қимақ, Қыпшақ, т.б. Бұл мемлекеттердің көбінің аты жеке ру ретінде Қазақ жерінде өздерінің рулық таңбаларымен күні бүгінге дейін сақталған. Яғни аты өзгергенмен заты бір, бір негіздегі, өзара 48

мұрагер, «мың өліп, мың тірілген» бұл мемлекеттер кезеңі келгенде жаңа этникалық бірлік – ҚАЗАҚ хандығы атымен өзін әлемге паш етті. (Жалпы, Қазақ халқының этногенезі Қола дәуірінен басталатыны да өз тарихымызды өзіміз зерделей бастаған кезеңнен бері батыл айтылып келеді). Қазақ елінің мәңгіліктігі немен дәлелденеді дегенге азғана шолу жасайық: Бірінші: территориясы, яғни өмір сүрген ареалы (кеңістігі):Әр тарихи кезеңде түрліше атауға ие болғанымен, қазіргі «Қазақ» аталып отырған халық қай заманда да осы топырақта өмір сүрді (автахтон).Мұны қазіргі Қазақ рулардың тарихы мен жер-су атаулары, көне жазбалар дәлелдеп келеді. Мысалы, Сақтарғақатысты ескерткіштер,үйсіндерге қатысты ескерткіштер еліміздің барлық түкпірінен табылуда: Жетісудағы Есік, Бесшатыр, Сырдың төменгі ағысындағы Үйғарақ қорымы, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы Тасмола мәдениетіне жататын обалар, Шығыс Қазақстандағы Берел, Шілікті қорымдары, Атырау жеріндегі Аралтөбедегі алтын адам, т.б. Қазақ жерінің қилым заманнан бергі территориялықтұтастығын көрсетеді. Бұл аумақта өмір сүрген халықтаерлер мен әйелдердің теңдігі (демократиялық ұстаным), шаруашылық жүргізу үрдістері (көшпелі елдің мәдениеті), киім үлгілері, сәндік бұйымдардың формалары (мәдениет біркелкілігі) бүгінгі Қазақ елінен айырмасы жоқ. Екінші: сөздік, тілдік мұра да ел мәңгілігінің бұлтартпас дәлелі. Осы топырақтан шыққан ғұламалардыңкөне жазба мұраларының тілібүгінгі ұрпаққа түсінікті. Қазақ-Түрік лицейінің бір мұғалімі айтқандай, Лондон кітапханасында сақталған түрік елдерінің бірінің көне кітаптарындағы сөздердің көбі қазіргі қазақ тілінде өзгеріссіз жүр. Яғни ғасырлар біздің тілімізді бұза алмаған. Ықылым замандағы бабатілін бүгінгі ұрпақ түсінеді. Қазақ тілінде басқа халықтар секілді диалект жоқ. Қазақтың салты мен тілінің біркелкі бірегей болуы дүниежүзі ғалымдарын таңғалдыруда. Үшінші; халқымыздың өмір сүру үрдісі мен салт-дәстүрі Қазақстанның төрт бұрышында бірдей. Көшпелілік, киіз үй, құда түсу, қыз ұзату, баланы бесікке бөлеу салты, көші-қон, шашу шашу, өнері, тағамдары, құмалақ ашу-жору, түс жору, өлік жөнелту,жоқтау...Әрине, жиырмасыншы жылдардың аштықтары мен жұттары қазақты ат-көлікке қатысты сән-салтанатының біразынан айырды. Мысалы, Қазақ көшінің салтанатын соңғы үш ұрпақ көрген жоқ. Бәсіре мінгізу, «ашамайлап тай байлау» (І.Жансүгіров), т.б. қазір жоққа тән. Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдары Сәбит Мұқанов Қытайға барғанда ауыл тұсынан өтіп бара жатқан көштің даусын естіп, таңғы ұйқысынан шырт оянып, киіз үйішінен далаға атып шыққан деседі. Төртінші: біздің келбетіміз, бет әлпетіміз. Қанша басқыншылық кезеңді бастан өткерсе де Қазақ халқы ұлттық келбетін жойған жоқ. Жан-жақтағы іргелес елдердегі адамдарға, соның ішінде өзімен тілі ұқсас өзбек, әзербайжан, түрікмендерге ұқсай бермейді. Бұл да ғасырлар бойы сақталған салтымыздағы қан тазалығының жемісі. Қазіргі жаһандану үрдісіндегі аралас неке, ұлтсыздықты насихаттау көңілге кірбің түсіретінін де жасырғым келмейді. Ұлттық кейіптен айырылып қалмау – біздің, қазақтардың мәңгілік халық екендігінің бір белгісі болып қалса екен. Бесінші:«Хан», хандық» деген атаудың ұзақ сақталуы, ХҮ-ХІХ ғғ.Қазақ хандығы – ең демократиялық мемлекет болды. Себебі Ханның сайланбалы болуы, хан билігінің шектеулі болуы, басқару ісінде, әскери мәселеде, экономикалық-шаруашылық мәселелерде ханның рубасыларына тәуелді болуы, билер институтының болғандығы, рулардың еркін көшіп-қона алуы, т.б. басқа еш халықта болмаған теңдік пен еркіндіктің көріністері. Қазақ елінің ежелден жасап келе жатқан ел екендігін мойындағысы келмейтіндердің бар екендігі жасырын емес. «Қазақ» атаудың талқыға салынуының өзі осыны көрсетеді. Және бұған қазақтың кейбір көзі ашық азаматтарыныңүн қосуы қынжылтады. Мысалы, Қазақты «қас-сақ», «қашақ», «ақ қаз» немесе «қаз ақ» (нағыз қаз дегені), «кас пи», т.б. («Аңыз адам»журналының 2011 жылғы 19 санын қараңыз) деп түрлендіре жорамал жасауҚазақтың ежелгі замандарда болмағандығы туралы ойларға итермелейді. Бұл жерде ҮІІІ ғасырдағы византиялық жазбаларда «Касог» (Қазақия) деген жұрттың бар екендігі жазылғаны қазақтың ежелден бар екендігіне жақсы дәлел.Өз елімізде «Қазақ» сөзінің буындық, дыбыстық(фонетикалық) жіктеуге түскенімүлде дұрыс емес деп есептеймін. Соңғы жылдары мемлекет басшысының бастамасына сәйкес республикада ұлттық тарих саласындағы зерттеулерді өрістетубойынша ауқымды шаралар жүргізіліп келе жатқаны қуантады. Ғылыми-тарихи қоғамдастықтар қыруар іс тындырған. «Қазақстан тарихы» (e-history.kz) веб-порталы іске қосылды.Қазақстандық тарихшылар мен мұрағатшылардыңИран, Үндістан, Қытай, Египет, Түркия, Моңғолия, Ұлыбритания, Германия, Өзбекстан, Ресейден тарихи деректер жинағаны, түркі тайпаларының тарихи сабақтастығы мен бірыңғай этнографиялық байланыстары жөнінде жұмыс атқарылып жатқанына қуаныштымыз. Ғылыми іссапарлар нәтижесінде көне дәуір, түркі руналық тасжазба, көнеүнді, қытай дерек көздерінің негізіндегі ежелгі көшпелілер тарихы бойынша тарихи куәліктердің көшірмелері елімізге әкелінген. Британ кітапханаларында, Қытайдың Тұңғыш тарихи мұрағатында, Үндістанның Рампур қаласындағы кітапханасында, Хайдарабад қаласындағы Саларджанг мұражайында, Қалмақ Республикасының Ұлттық мұрағатында сақталған құнды шығыс қолжазбалары айқындалып, көшірмелері келтірілген.

49

«Геоархеология» артефактілерді археологиялық даталау жөніндегі халықаралық ғылыми зертхана, популяциялық генетика зертхансы құрылған. «Mangi el» жаңа халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналы шықты. Тарихы айқын халық –қашанда мәңгілік. Ұлттың ұлылығы да тарихы арқылы айқындалады. «Қазақстан халқы ұлы тарихтың иесі атануға лайық». «Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады». «Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік Ел» етуді мұрат қылдық. Мәңгілік Ел болу жолындағы ұлы істеріміз жаңа дәуірлерге жол ашсын!» деген Елбасымыздың сөздері бізге, мемлекет құраушы ұлт өкілдеріне үлкен міндет жүктейді. «Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі оны ұстап тұру әлдеқайда қиын. Бұл – әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу – біздің өз қолымызда» (Н. Назарбаев) деген ұлағат та біздің жадтан шығармайтын сөздеріміз болуы керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»желтоқсан2012 жыл.

2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». 17.01. 2014.

3. Өтениязов С., Жаңа заманның шамшырағы – Қазақ мемлекеті. // ЕҚ, 11.12.2014.

4. «Қазақ атауы қашақтан шыққан» //Аңыз адам, 2011. № 19. ТАРИХИ ДАТАЛАРДЫ ӨЗЕКТЕУ - ТӘУЕЛСІЗДІКТІ НЫҒАЙТУ НЫШАНЫ Нұртаева Күлзағира Бикенқызы СҚО, Петропавл қаласы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев сөйлеген сөздерінде, сұхбаттарында еліміздің тарихы мен тәуелсіздігі, ел мен жер, тіл мен дін, ұлт пен ұлыс мүддесі төңірегінде кеңінен толғап келеді. Осыған орай Елбасының да, елінің де бар арман-тілегі, мақсат-мүддесі бір арнаға тоғысып отыр. Ол тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтап, мәңгілік ел болу. Тәуелсіздікке халқымыз оңай қол жеткізген жоқ. Тәуелсіздік жолында өткен аға ұрпақтың жанқиярлық ерлігі мен қиын тағдыры жатыр. Ата-бабаларымыздың сан ғасырлардан бергі күресінің нәтижесінде келген ел тәуелсіздігін ардақтап, құрметтеу - біздің міндетіміз. Елбасы талай рет атап көрсеткеніндей, Қазақстанның ең басты байлығы да, игілігі де - оның тәуелсіздігі. Осы жағдайларды ескере отырып, ұлттың тарихи санасын жаңғырту және жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өз Жолдауында: «2015 жыл ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы болады. Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер жаңа қазақстандық патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие. Біз 2015 жылды Қазақстан халқы Ассамблеясы жылы деп жарияладық. Елдің тұтастығы мен бірлігі, татулығы мен тыныштығы ең басты назарда», - деп атап өтті.Қазақ елдігінің Қазақ хандығынан бастау алатындығын, өзара тарихи сабақтастыққа ие екендігін ешкім жоққа шығара алмайды. Тарихшы Мұхамед Хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына, яғни 1465 жылға жатқызады. Керей мен Жәнібек хандар негізін қалаған Қазақ хандығы қазақтардың XV және XIX ғасырлар аралығында қанат жайған, тәуелсіз ұлттық мемлекеті. Қазақ хандығы қазақ халқының ғасырлар бойы сақтап, қорғап келген мемлекеттігінің нышаны. Қазақ хандығы ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Сондықтан Қазақ хандығының 550 жылдығының мемлекеттік деңгейде тойлануы ел мерейін өсіріп қана қоймай, тәуелсіз Қазақстанның халықаралық аренадағы беделін одан сайын арттырып, қазақ мемлекеттілігі тарихының тереңде жатқандығын бүкіл әлемге таныта түседі. Ел тарихының осындай айшықты тұстары жоғары оқу орындары мен мектептерде де кеңінен сөз етіліп, оқытылуы керек деген мақсатта жәнеел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы 11 қарашадағы «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» атты халыққа Жолдауын, 2015 жылғы 26 қаңтар №32 ҚР Білім және ғылым министрлігінің бұйрығын іске асыру мақсатында және Қазақ хандығының 550-жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясының 20-жылдығын, Қазақстан Республикасы Конституциясының 20жылдығын, Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 70-жылдығын тойлау аясында 2015 жылдың 11 наурыз – 5 мамыр аралығында «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы «СҚО ПҚ БАИ» «Уақыт таспасы: өткеннен 50

-

болашаққа» атты тарих, қоғамтану, құқық, дінтану мұғалімдеріне арналған облыстық сырттай байқауөткізілді. Байқау мақсаты:педагогтардың кәсіби шеберлігін арттыру және тарихи білім мазмұнын жанартудағы тарих, қоғамтану, құқық, дінтану мұғалімдерінің шығармашылық белсенділіктерін дамыту, 2015 жылдың тарихи даталарына арналған ғылыми-тәжірибелік зерттеулерді қолдау және мәліметтерді өзектеу. Байқау міндеттері: - 2015 жылдың атаулы даталар: Қазақ хандығының 550-жылдығы, Қазақстан халқы Ассамблеясының 20-жылдығы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-жылдығы, Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 70-жылдығы аясындағы білімдерді шыңдау; Білім беру жүйесін жаңғырту жағдайында тарихи ойлауды арттыру; - Тарих, қоғамтану, құқық, дінтану мұғалімдерінің кәсіби шеберлігін үнемі арттыру үшін жағдай жасау; - Тарих, қоғамтану, құқық, дінтану мұғалімдерінің педагогикалық тәжірибесін тарату; Байқауға келесі ұсынылған бағыттардың бірі бойынша 76 жұмыс тапсырылды: 1.«Тарихтағы тұлғаның рөлі» тақырыбында тарихи эссе.

2. Сабақтың әдістемелік жоспары (5 бетке дейін) +таныстырылым (20 слайдқа дейін).

3. Тарихи білім беру мәселелеріне арналған педагогикалық мақала. Талдау барысында дарынды ұстаздарды анықтауға мүмкіндік болды, сонымен қатар мұғалімнің тәжірибесіндегі қиындықтар мен кемшіліктер ашылды. Үздік эссе, сабақ жоспарлары, мақалалар байқау материалдарының жинағында басылып шығарылды. Ата заңға құрмет еліміздің азаматтарының құқықтарына, демократиялық ұстанымдарына жасалған құрмет деп түсінеміз. Конституция елдің негізгі заңы ретінде қоғамның басты саяси және құқықтық құжаты саналып, мемлекеттің құрылуын қамтамасыз ете отырып, маңызды саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйелерін бекітеді, азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын және мақсат-міндеттерін айқындайды. Конституцияны саяси биліктің тетіктерін жүзеге асыратын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін қоғам мен мемлекетті басқарудың микромоделі есебінде қарастыруға болады. 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық дауыс берудің (референдум) нәтижесінде Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды. Республикамызды мекендеген барша ұлт пен ұлыстың атсалысуымен, кең көлемде қолдауымен еліміздің басты заңы - Конституциямыз жарыққа шықты. Біздің Конституция өзінің тиімділігін, өміршеңдігін көрсетті. Оның аясында елімізде қоғамдық келісім, тұрақтылық қамтамасыз етіліп, саяси-әлеуметтік дамудың өтпелі кезеңі жақсы нәтижелермен аяқталды. Мереке қарсаңында «Ата заң – қоғамның тұрақты дамуының кепілі» атты онлайн тәртібінде облыстық ісшара өткізілді. Онлайн-сабақтың ұйымдастырушысы «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы «СҚО ПҚ БАИ» және «Бірінші қалалық жалпы білім беретін лицей» ММ. «Конституциямыз – қабылданған күннен бастап, тағдыр тоғыстырған көпұлтты халқымыздың татулығы мен тұрақтылығына тұғыр болып келеді», "Конституция для любой страны - это закон жизни", «Ата Заң – біздің азаттық алғалы атқарған барлық істеріміздің алтын таразысы» және басқа Елбасымыздың Ата Заң туралы қанатты сөздері баршылық. Өткен сабақ – атаулы тарихи жылда өткізіліп жатқан онлайн-сабақтардың жалғасы болып табылды. Филиалда тағы «2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау жылы", Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығына арналаған, Ұлы Отан соғысы Жеңістің 70 жылдығына арналған онлайн-сабақтар өткізілді. Облыс ұстаздары мен оқушылары үшін бұл сабақтардың тәрбиелік, тарихи маңыздылығы өте зор. «Ата заң – қоғамның тұрақты дамуының кепілі» сабақта лицейдің 8 сынып оқушылары тарих пәні мұғалімі бастауымен Ата Заңның оқытылуы жайында, Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен бостандықтары туралы әңгімеледі. Сабақ оқушылардың құқықтық мәдениетін дамытуға, адами құндылықтарды бағалауға мақсатталды. Мұндай сабақтар қалалық білім бөлімі мен филиал арасындағы ынтымақтастықтың негізінде жасалады. Атаулы тарихи оқиғаға арналған сабаққа филиал оқытушылары, курс тыңдаушылары да қатысты. Онлайн тәртібінде сабақты тамашалауға облыстың 35 мектебі мүмкіндік алды. Биылғы тарихи жылда тәуелсіздігіміздің 24 жылдығын атап өтеміз. Осыған орай филиалда «24 игі іс» атты жоба жүзеге асуда. Игі істер қатарында: солтүстікқазақстандық суретші Игорь Борисович Поляковтың жеке көрмесі ашылды, облыстық жетiм балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мектеп-интернаты оқушыларына кеңсе тауарларын сыйлық етіп тапсырылды, Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 70 жылдығына арналған мерекелік концерт өтті,көмекке зәру екі сәбиге 72 мың теңге көлемінде ақшалай көмек көрсетілді, ауыл мектебінің кітапханасына әдебиетті сыйға тартылды,СҚО-ның «Отбасылық типтегі балалар ауылы» тәрбиеленушілеріне табыс етілді, т.б. «Тәуелсіздіктің біздің бәрімізге артар міндеті мол. Енді еңселі ел болудың жолына шыңдап түсуіміз керек. Әулетіміздің асуы да, дәулетіміздің тасуы да өз қолымызда. Кең байтақ жеріміздің байлығы осы даланың түпкілікті халқына да, тағдыр қосып бірге өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдеріне де молынан жетеді. Не істесек те ақылмен істейік, арзан ұранға ермейік, ұшпа сезімге ерік бермейік дегім 51

келеді. Әсіресе, жастар, салқынқандылықтан, үлкенді сыйлаудан, сөзге тоқтаудан айнымаса, қашан да достыққа адал болса, бауырмал, кеңпейіл болса, халықтың атына сөз келтіретін ұстамсыздық атаулыдан аулақ жүрсе деп тілейік», деп Елбасы Н.Назарбаевтың сөздері Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін сақтауға шақырады. Бұл мақсат еліміздің әр азаматының жеке мақсаты болуы тиіс. Әдебиеттер тізімі: 1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты 11.11.2014 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы 2.Н.Назарбаев: Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам,2012 3. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы», Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы 4. ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2015 жылғы 26 қаңтардағы №32 «ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2014 ж.30 желтоқсандағы №554 «Қазақстан тарихы» пәні оқу бағдарламасын, оқулықтарын, оқу-әдістемелік материалдарын жетілдіру туралы» бұйрығына өзгерістер мен толықтыруларды енгізі туралы» бұйрығы ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ТАМЫРЫ ТЕРЕҢДЕ Сарсекенова Айсұлу Бағытқызы, Балапанова Жаңыл Темірқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚФ Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Ұлттық идея тамырын тереңнен алады және этностың болмыстық табиғатын түзеді, оның тарихымен және мәдениетімен байланысты. Ұлттық идеяны адамдар жасамайды, ол табиғи түрде пайда болады. Оның қайнар көзі әлеуметтік-тарихи негіздері тұрғысынан алып қарағанда оның шығу тегі тайпалық, рулық құрылыста, ал психологиялық және гносеологиялық негіздері тұрғысынан алып қарағанда этникалық сезімдерге жатқан сияқты. Сезімге қоршаған табиғи орта, отбасы, әлеуметтік және рухани факторлар да әсер етеді. Егер табиғаты бай болса, ол жердің халқы да дарқан болмақ. Ұлттық идея туған жерге, отанына, үйіне, туғантуыстары мен жақындарына, табиғат мезгілдеріне, достарына деген генетикалық және патриоттық сезімдерден туылады. Бұл сезімдер арнайы қалыптаспайды, адамға туған кезінен бастап беріледі. Ұлттық сезім осындай генетикалық сезімдерден бастау алады. Адамдағы осы психикалық сезім сана арқылы туған өлке туралы идеяға айналады. Барлық этнос үшін ортақ ұлттық идея болмайды. Әр этностың өз ұлттық идеясы болады. Тарихи қалыптасқан ұлттық-этникалық қауымдастықтардың тұрақтылығы, беріктігі оның адамдардың маңызды қажеттілігі, сұраныстарынан, тіпті мұқтаждықтарынан туып отырады. Біріншіден, ұлттық сана-сезім, психология оның мәдени және рухани құндылықтарының бейнесі, ұлттың ұлт ретінде басын біріктіріп, тұтастығына, тарихын сақтауына негіз болады. Екіншіден, этникалық стереотиптер, ұстанымдар басқа ұлттарды қабылдауға, «біз» бен «оларды» салыстыруға, олармен араласып, алысып, берісіп өмір сүруге бағыт берді. Үшіншіден, адамның дүниетанымы, рухани бейнесі, мәдени таңдауы, өмір салты, дәстүрі, наным-сенімі көп жағдайда этникалық тегіне байланысты. Сондықтан ұлттық идея белгілі бір тарихи қажеттіліктен пайда болып, адам өміріне зор ықпал жасайды. Ұлт өміріндегі айтулы оқиғалар, қайғы-қасірет, жеңістер мен табыстар, оның жанына салған жарақат немесе ерлігі талай ұрпақтардың мақтанышы мен қайғысына айналады. Жоңғарларға тойтарыс беру, ұлт-азаттық қозғалыстар, Желтоқсан көтерілісін, ұлт батырларын бүгінгі ұрпақ қастерлеп еске алса, тарихи сана жалғасады. Ал бүгінгі көрікті Астананы, жаңарып келе жатқан елімізді, мәдени мұраны мақтаныш ету кешегі мен бүгінді байланыстырады. Сонымен бірге қазақтың кең даласы, қалалары мен ауылдары, сулары мен таулары, табиғаты ұлтымыздың рухын көтеріп, келешегі мен бүгінгіні жалғастырып, ұрпақтың басын біріктіреді. Ұлттық сезім адам бойына ырықсыз, өзінен-өзі ұялататын сезімдердің бірі, тіпті басқа тілдерді меңгерсе де, нақ осы тіл, басқа тіл не тілдер емес, тек менің ана тілім деп қабылданады. Тәуелсіздік – кез келген халықтың маңдайына жазылмаған, тағдыр – талайына бұйырмаған ғажап сый. Адамзат тарихының өзі – ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың еркін ел құру жолындағы жан алып, жан беріскен күрестер тарихы. Жылнамаға түскен соңғы екі мың жылдың ішінде осы азаттық күресінен үстем шыққандардан гөрі, жеңіліс тапқандар мыңдап саналады. Біздің маңдайымызға жазылған, тағдыр – талайымызға бұйырған бағымызға қарай үстем шыққандардың ұлы көшінде Қазақстан да бар. Ал, Тәуелсіздіктің тарихы оңай жазылған жоқ. Елбасымыздың өз сөзінде: «Қазақ тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ. Біз кешегісі тұлдыр, болашағы бұлдыр халық емеспіз. Бабаларымыз тірі болу үшін бір болған, енді біз ірі болуымыз үшін бір болуымыз керек» - деп көрсеткеніндей, біздің мемлекетіміз тарих көшінен қалмау былай тұрсын, өзінің тынымсыз талпынысы, қажырлы қайраты, талмас ізденістерінің арқасында алдыңғы қатарға табан тіреді.

52

«Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы. Қазақ тек бірігу, бірлесу жолында келе жатқан халық» - деп президентіміз Н. Ә. Назарбаев айтып өткендей бұл ғасырда өмір сүріп отырған барша ұрпақ ғылым саласында өзіндік жол салар дара ұрпақ болуы тиіс. Олай болса болашаққа нық қадам жасау бүгіннен басталады. 2015 жылы Керей мен Жәнібек Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын көкке көтергеніне 550 жыл толады. Бұл оқиға қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол ұлан - байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Осыған байланысты, елімізде жастардың патриоттық сезімін барынша күшейту мақсатында бұл оқиғаны мерейтой күндерінің қатарына қосу мен Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтуге арналған іс - шараларды өткізу жөнінде мәселе қарастырылды. Ата - бабаларымыз бізге бірліктің, ынтымақтың, тұтастықтың ұлы үлгісін көрсетіп кетті. Қазақстанның арғы - бергі тарихының ең ғибратты тағылымы міне осында. «Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты — Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін — Елдің бірлігі. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі — бірлік, берекесі. Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз — Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз», — деді Мемлекет басшысы. Қазіргі таңда шәкірттердің бойына патриоттық, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру барысында Қазақ елі, Қазақ жері – Мәңгілік ел тізгінін ұстау өз қолдарында екенін есте сақтайық! Жалпы «патриотизм» ұғымына тоқталар болсақ, қазақ энциклопедиясының 9 томында (1976) былайша сипатталған: ««Патриотизм» (грек. Patriotes —отандас, patris — отан, туған жер) — Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау. Туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастап-ақ қалыптаса бастайды. Патриоттық тәрбиені ойға алғанда, бірінші санаға Отан түсінігі келеді. Сондықтан осы түсініктің санада орнығуына байланысты патриотизмнің мынадай екі қырын көруге болады: 1. Отан туралы жалпы түсінік. Ол халықтың дамуы, тарихы, қорғаныс тәсілдері, патриоттық пікірлер, көңіл күйі, дәстүрлері мен саналы сезімі кіреді.

2. Патриотизмнің теориялық деңгейі. Ол — Отанның құрылуы, дамуы, сақталуы, оның егемендігі мен тәуелсіздігі туралы ғылыми білімдерді жете меңгеруі. Отанға қызмет көрсету турасындағы патриоттық идеялар, патриоттық мінез-қылық нормалары. Қазіргі қоғамдағы патриоттық сана екі топтан тұратын біртұтас жүйе ретінде беріледі: 1.Оқушылардың сана-сезімін өз ұлтының мәдениеті мен ана тілін меңгеру негізінде дамыту.

2.Әлемдік өркениет жетістіктерін, жалпыадамдық қасиеттер жүйесін меңгеру негізінде дамыту; Патриотизм — қоғамдық сананың бір формасы, ол тарихи және топтық категория бола отырып қоғам дамуымен бірге дамып жаңа мағынаға, мазмұнға толықтырылып отырады. Патриотизм — әлеуметтік тарихи қалыптасқан сезім. Ол Отанға деген сүйіспеншілік сезім, олай болса ол Отанға қызмет көрсетуден басталады. Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Патриоттық тәрбие — өлшемдер ретінде таңдап алынған, бірнеше бөліктерден тұратын сабақтас сапа. Оған мыналар жатады: Өзін өз мемлекетінің азаматы ретінде сезіну. Мемлекет рәміздері мен дәстүрлерді қастерлеу. Қазақ халқының тарихын білу қажеттілігі. Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерін түсіну. Қазіргі уақытта қоғамның дамуына байланысты оқушыларға білім беру, оларды тәрбиелеу және дамыту міндеттері барған сайын күрделеніп бара жатыр. Басты міндеттің бірі: орта мектепті бітірген оқушы өмірге белсене араласа отырып, ғылымның шапшаң дамуына ілесуі, ашылған жаңалықтарды өздігінше оқып меңгеру, оларды өзі қызмет ететін салаларына қатыстыларын іс жүзіне асыра білуі, өмірде қолдана алуы. Сонымен қатар оқушылар мектеп қабырғасында жүріп –ақ әлемдік құрылым қалыптасуының негізгі ғылыми ұстанымдарын, ойлаудың әдіс-тәсілдерін, Отанға деген сүйіспеншілік, патриотизм, танымның заңдылықтарын игеруі тиіс. Педагогика ғылымында баланы тәрбиелеуде бірнеше бағытты басшылыққа алады, олар: қазақстандық патриотизм мен азаматтық тәрбиедегі мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің өткені мен бүгінгі таңдағы жай-күйін зерттеу барысында оның әдісі, тәсілі мен формаларының сан алуан болғанына және оларды бүгінгі күн жағдайына бейімдеп қолданудың мүмкіндігі мол екеніне көзіміз жетті. Ғасырлар бойы халқымыз ұрпағын ізгіліктілік, өз елін сүюге баулып келеді. Қазақстанның білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде еліміздің Президенті Нұрсұлтан 53

Назарбаев: «Қазақстанның Отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі орталықтарында, барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу — мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы» — деген еді. Заңғар жазушымыз Мұхтар Әуезовтің “Ел боламын десең бесігіңді түзе” дегені бар. Біз болашақ ұрпақтың елдік рухы мықты болсын десек, оларды рухани мәдениет уызына жарытып өсіруге тиіспіз. Мемлекетшілдік, елдік, бірлік, татулық ұғымдарын бала санасына жастайынан сіңіруіміз қажет. Елбасы Н.Ә.Назарбаев бір сөзінде: “Біз өзіміздің балаларымызды, жастарымызды өзгелерді тыңдауға және түсінуге, басқа ұлттардың тілі мен ділін, салт-дәстүрін құрметтеуге тәрбиелеуіміз керек. Мәңгі ел құндылығы бүгін, Қазақстан мемлекетінің түп қазығы – ұлттық идеясына айналуы тиіс. Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ұлытау төріндегі сұхбатындағы ой-пікірлерін «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі – Мәңгілік Елдің Ұлы тарихы» атты баяндамасында: «Ел тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ болашағы сияқты ұлы құндылықтар ғана ғұмырлы» деген өзекті ойларын өрбіте келіп: «Біздің ұлттық тарихымыз – теңдессіз тарих» деп мәлімдеді. Ол Ұлы Түркі елінің тарихын Көк түріктер заманынан бастап Алтын орда («Осының өзін санайтын болсақ, 2000 жылдық тарихымыз шығады»), Қазақ хандығы, апайтөс даланы мекендеген «бабалардың заңды мұрагері», «бүкіл тарихтың түп-тамыры» – Бүгінгі Қазақстан мәртебесін, қастерлі Тәуелсіздігін асқақтатып, Мәңгілік Еліміздің болашағын кестелеп-өрнектеп жеткізіп, «Тәуелсіздік толғауын» керемет бір көсемдікпен, шешендікпен туындатты. Ежелден қазақ мемлекеттігі қалыптасқан тұста қабылданған «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның – ескі жолы» заңдары айқындаған ел өз бағытын өзгертпей ұзақ жылдар жасады. ХХ ғасырдың соңында өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның алдағы бағдары Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жолы» болмақшы. «Қазақ мемлекеті жиырма жылда жасампаз істерімен әлемге танылды. Ендігі жерде еліміз әлемнің саяси картасынан қуатты, бәсекеге қабілетті, технологиясы дамыған мемлекет ретінде ерекшеленуі тиіс. Мәңгілік Ел болудың бізде барлық алғышарттары дайын», – деп атап өтті ел Президенті «Қазақстан-2050» атты Қазақстан халқына жолдауында. Мәңгілік Ел атану жолында жастарымыз бәсекеге қабілетті деңгейде сапалы білім алып, өз ісінің шебері болуға ұмтылуын қажет етеді. Бүгінгі дәуір өркениетке бастар жолдың озық технологияда екендігін дәлелдеді. Жас ұрпақтың ғылым мен білімге ден қоюы керек кезек күттірмейтін мәселе екендігі ақиқат.Жолдаудың кең ауқымды бағыттары еліміздің экономикалық қуаты мен мерейін асыруда бәрімізге міндет-мақсаттар жүктеді. Ұлттық тәрбие туралы идея бүгінгі күн талабы мен өмірлік қажеттіліктен туындап отыр. Қазақ елінің әлемдік кеңістікте өз жолын таңдауы әр қазақтың жаһандану дәуірінде еркін өмір сүруінің кепілі. Ол әрине ұрпақтар қамын ойлау деген ұғыммен үндеседі. Ел болу, елімізді, жерімізді сақтап қалу деген түркі заманынан келе жатқан ата-баба арманын жүзеге асыру. «Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық» деген Н.Назарбаевтың жолдаудағы осы сөзі бастаған жолымыздың ұзаққа жеткізетінін білдіреді. Елбасымыздың бұл сөздерінен әрбір қазақстандық қуат алады деп түсінемін. Біз тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан , ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел ретінде алға жылжуға үлес қосып, Мәңгілік Елдің іргетасын нығайта береміз. Келешек келер ұрпақтың мақсаты-ғасырдан –ғасырға жалғасып келе жатқан бабалар аманатын орындап, жалғастыру, мәңгі өлмейтін халықтың, мәңгілік елдің, тәуелсіздіктің туын жықпай ұстау, ата-бабаларымыздың ұлан байтақ жерді қорғауда, бостандықты аңсап, қастерлегенін, кешегі тектілердің ұрпағы екенімізді ұғыну, келешекке жеткізу. Әдебиеттер тізімі: 1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 2012.

2.Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер. - Алматы: Рауан, 1994.

3.Бөлеев Қ. Қазақ отбасындағы отбасылық тәрбие. 2008.

4.Қалиев С. Тамыры - ұлттық, танымы - ғылыми тәрбие // Қазақстан мектебі, 2010.

5.Айталы А., Ұлттану: Оқу құралы. Алматы. «Арыс». 2000ж., 226-бет.

6.Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы. «Ғылым», 1999ж.,200-бет.

7.Сейдахметов Л. Оқушыларда патриоттық тәрбиені қалыптастыру. «Қазақстан мектебі». 2001ж.

54

Қазақстандық патриотизм мен тәрбиені қалыптастыру Сарсенова Н. Қ. «Өрлеу» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің бас маманы Юсупова И. Т. «Өрлеу» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің жетекші маманы Патриотизм–Отанға, елге, туған жерге, халыққа деген сүйіспеншілікті білдіретін қасиетті ұғым, мемлекеттің күш-қуатын, өміршеңдігін, тұтастығын қорғайтын ұлы рухани тіректің бірі. Ал патриоттық идея, отаншылдық сезім–адамның саналы өмірімен бірге тәрбиемен берілетін, тарихи-әлеуметтік құбылыс. Атадан ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жалғастыру, туған елге, тілге, жерге, ұлттық құндылықтарға деген сүйіспеншілікті қалыптастыру, сақтау. Өткен тарихымызды білу арқылы ата-бабаларымыздың ерлігінен сабақ алу, құрметпен қарап, қастерлеу, тәуелсіздікті қорғау, оны баянды ету. Елінің, жерінің өткенін білмей, оның ерлікке толы тарихын жаттамай, отаншылдық сезімді ояту мүмкін емес. Қазақстандық патриотизм-біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған ұғым. Ол еңбек сүйгіштіктің, бауырмалдықтың, парасаттылықтың қайнар көзіне айналды. «Қазақстандық патриотизм» арқылы оқу–тәрбие үрдісінде Отансүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық салт–дәстүрді сақтау, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады. Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриоттық тәрбие бүгінгі өмірден оқшауланбайды, қайта жаңа өмірмен қауышып ұлттық тәрбиеге жаңа мән береді. Бүгінгі күні ата-бабалар, одан кейінгі ұрпақтардың салып кеткен жолымен жүріп, сол жолды ары дамыту, өмір жаңалығын ескеру, ескімен жаңаны ұштастыру-Қазақстан халқының міндеті. Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру тәрбиенiң күре тамыры:Күлтегiн,Тоныкөк,ХVI-ХVIII ғасырларда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының мемлекет болып қалыптасуы жолында тарихи тұлғалардың еңбектері ерен. Қазақ хандығының дәуірі–қазақтың ұлттық егемендігі мен тәуелсіздігінің шарықтаған шыңы. «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті Жарғысы»-тайға таңба басқандай қазақ мемлекеттігінің нышандары, қазақ тәуелсіздігінің айқын айғағы. Жәнібек пен Керей, Қасым мен Хақназар, Тәуекел мен Есім хандардың жетекшілігімен халқымыз 300 жылдық тәуелсіз хандық дәуірінде өмір сүрді. Осы дәуірді халқымыз «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» бейбітшілік пен азаттық дәуірі деп еске түсіреді. Алайда, халқымыздың бейбіт өмірі тәуелсіздік үшін күреске түскен сындармен қатар жүрді. Тәуелсіздік жолында қазақ халқы ұлт тарихында қайталанбас ерліктің үлгілерін көрсетті. Ел қорғаны болған батырлардың осындай ерен ерліктері, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмдерiн оятуға, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруға негіз болады. Бүгінгі ХХІ– ғасырда өмір сүріп жатқан жас ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі туып-өскен жері мен елінің салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, ел мен жер байлығын қорғап қалған батырлардың ерлік істерінен бастау алады. Тәуелсіздік тұғырын нығайтуда, баянды ету жолында елбасымыздың үлесі аса зор. Президентіміздің басшылығымен бүгінгі күні егеменді еліміз бүкіл әлемге танымал, қарқынды дамып жатқан елге айналып, Мәңгілік Ел идеясы аясында халқымыз бірігуде. Сонымен қатар, жастарға патриоттық тәрбие беруде «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері арқылы жас жеткіншектердің патриоттық құндылықтарын қалыптастыру», Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына әр жылғы жолдаулары арқылы жеке тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға игi ықпал етедi. Ел басының Қазақстан халқына әр жылдарғы жолдауларын зерделей келе, Қазақстандағы әлеуметтік жағдайларының жылдан-жылға дамып отырғаны еліміздің ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік білім жүйесімен кіріктірілуі, экономикалық өсу, денсаулық мәселесі, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы, қазақ халқының моральдық және рухани құндылықтарын, ұлтжандылығын қалыптастыруға игі әсер ететіні сөзсіз. Сонымен қатар, «патриотизм», «ұлттық патриотизм», «қазақ патриотизмi» және «қазақстандық патриотизм» ұғымдары жаңа санатқа ие болып, қайта қолданысқа енуі ұлттық тәрбиенің маңыздылығын арттыратындығы дау туғызбайды. Қазақстандық патриотизмді әлемдiк тыныштық пен бейбiтшiлiктi сақтаудың негiзгi бiр тұғыры деп те айтуға болады. Осыған орай, патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің мазмұны «мәдениет, тарих, білім» деп аталатын ұғым қоғам дамуының негізгі үрдістері арқылы дамиды. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының мемлекеттік идеологиясының негізгі ұстанымы—Қазақстандық патриотизмді 55

қалыптастыру.Ұлттық идея мен мемлекеттік идеология тұрғысынан қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі өзегі ұлттық патриотизм болып табылады. Сондықтан ұлттық құндылықтарымызды ұрпақтарымыздың бойына сіңіре білу— уақыт талабы демекпіз. Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан елінің жас ұрпақтарын отаншылдыққа тәрбиелеу – аса маңызды идеологиялық міндеттеріміздің бірі деп білеміз.Ал оны елдің Туын, Елтаңбасын, Әнұранын қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек. Әрбір адам бала кезінен: Қазақстан–менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей еткен жөн» деген сөздері еліміздің әрбір азаматын өз елінің патриоты етіп тәрбиелеу міндетін жүктейді. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті-қашан да өз елінің азаматын, патриотын тәрбиелеу. Қазір біз ғасырлар тоғысында, өркениеттің қанат жайған заманында өмір сүріп отырмыз,яғни ғаламдандыру күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық бәсекелестік қоғамда ел бірлігі мен бейбітшілікті сақтау– барша қазақстандықтар үшін ең маңызды мәселе. Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында жаңа қазақстандық патриотизм туралы: «Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады. Бірақ бүгінде қалыптасқан мемлекеттің жаңа даму кезеңінде бұл түсініктің өзі жеткіліксіз. Біз бұл мәселеге прагматикалық тұрғыдан қарауымыз керек. Осындай тәсіл ғана патриотизмді және оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты оятады. 2050 жылға қарай біз Қазақстанның кез келген азаматы ертеңгі күнге, болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс» деп патриотизм мәселесіне ерекше тоқталып өткен болатын. Парасатты қоғам құру, қазақстандық жастардың тәрбиесін қалыптастыру – баршамыздың қасиетті парызымыз болуы тиіс. Қазақстандық патриотизм-бүкіл қазақстандықтарға тән. Себебі, ортақ Отан, ортақ тарих, ортақ салт-дәстүр, ортақ қазақтың тілі. Азаматтардың биік отаншылдық сезімі бүгінге ғана емес, ертеңге, болашаққа да керек. ҚР Президентінің «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауында «Біздер Қазақстандықтар-бір халықпыз! Біз үшін ортақ тағдыр–бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел–жалпы Қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы»-деп айтылғандай, армандарды ақиқатқа айналдырған Мәңгілік Елдің ұрпағына патриоттық сезімдерді жеткізе білсек, жастардың көкейіне патриотизм туралы ой сала білсек, үлгі көрсетсек, онда заманға сай, қоғамға керекті азамат, отансүйгіш, елге қайраткер, елсүйгіш азамат тәрбиелейміз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдау 2014ж, 18.01 2.Интернет ресурстары: www.bnews.kz веб-сайты ТӘУЕЛСІЗ ЕЛ Сейлханқызы Ботакөз Ақтөбе қаласы, №30 орта мектеп тарих пәні мұғалімі Мен бүгінгі сөзімді мынадай сөзбен бастағалы тұрмын. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" атты кітабында: "Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетімізді ұзақ уақытқа меңзеп тұрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн. Ал оған барар жол халық даналығының негізінде жатыр", деген болатын. Енді міне "Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" атты Қазақстан халқына Жолдауында ежелгі ата-бабаларымыз-түркілердің Мәңгілік ел идеясын-Қазақ елінің ұлттық илеясы ретінде жарияланып отыр. Елім дейтін, жерім дейтін, елінің, жерінің қамын жейтін әрбір қазақ үшін, ой-арманын астастырып үлгерген әрбір қазақстандық үшін Президент Н.Ә.Назарбаевтың бұл жолғы сөзі ең алдымен ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманын-әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану арманын, тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу арманын ақиқатқа айналдырғанымызды атап айтумен, боашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсатқа жетелейтін идеяны-Мәңгілік Ел идеясын Қазақ елінің ұлттық Идеясы деп жариялауымен айрықша, бөлекше бағалы. Елбасының «Қазақстан- 2050» Жолдауында көтерілген «Мәңгілік ел» ұғымының пәлсапалықсаяси түп негіздері сонау сақ, ғұн, түркілерден бастау алған. Мысалы, Хасен Қожа Ахмет «моңғол» сөзінің астарын «мәңгі елден» іздейді. Оның «Күлтегін мәтініндегі «мәңгі ел» сөзі мемлекет атауынан 56

гөрі қағанатты құрушы халықтың идеологиялық ұстанымына келіңкірейді. Кезінде айбарлы сақ, ғұн, түркі, Шыңғыс қаған, Алтын орда империялары салтанат құрған бүгінгі Қазақстан мемлекетіне «мәңгілік ел» идеясы мирас болып қалды. Осындай «мәңгілік ел» идеясы алпауыттардан құтқарып қалды және бұл үзілмеуі тиіс. Себебі «Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз «Мәңгілік ел» боламыз» деп Президенттің Жолдауында айтылып отыр. Даңқты өткен тарихымызда «мәңгілік ел» идеясы көшпелі империяларды әлемдік өркениетпен тікелей жалғайтын алтын көпір болған. Мәселен, алып елдермен тең дәрежеде әріптестікте болу, саудасаттық жасау, Ұлы Жібек жолын өз уысында ұстау, салт атты әскери өркениет құру, адамгершілік пен көпшілдікті, дарқандықты, ақжүректіктікті ту еткен елдік қасиеттер «мәңгілік ел» қағидаттары болып саналған. Бүгінгі жолындағысын жұтып жатқан жаһандану дәуірінде «Мәңгілік ел» идеясы бағзы түркілік тектік-болмысымыздың, асыл тұрпатымыздың заманауи қайта жаңғыруының, озық, қуатты ел болып гүлденуінің кепілі. Тәуелсіз ел атанғаннан кейін бұл идеяны іске асырудың тарихи мүмкіндігі туып отыр. Демек, халықаралық қауымдастықта мәмілегерлік, бейбітсүйгіш қырымен танылған тәуелсіз Қазақстанның әлі де ешкім мән бере қоймаған, толық іске қосылмаған әлеуеті бар. Демек, «Мәңгі ел» идеясы –ұлттық кодымыздың кілті. Үдеудің сыры-бірлікте, Жүдеудің сыры-алауыздықта. Осыдан 3 ғасыр бұрын аңырақайда болған шайқаста ата-бабаларымыз бірліктің құдіреті қандай боларын өзіне де, өзгеге де дәлелдеді. Сын сағат татуға нелгеперзенттік парызды бәрінен биік қоя білді. Солшайқастатөгілгенқанбаршақазақтыңтамырында бар. Біздібір-бірмізбен біріктіретін де, бауырететін де бабалардың бостандықжолындағыұлыерлікәрқашанаталарымыздыңбойынантабылған. Бабаларымыз тірі болу үшін бір болса, біз әрдайым ірі болу үшін бір болуымыз керек. Бейбіт күндегі белестерді бағындырып, алдағы сындардан сүрінбей өтуіміз, ең алдымен, өзімізге, бірлігіміз бен берекемізге байланысты. Біз бір атаның - қазақ халқының перзентіміз. Бәріміздің туған жеріміз біреу-ол қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бірғана Отанымыз бар, ол-Тәуелсіз Қазақстан. Бізболашаққакөзтігіп, Тәуелсізеліміздің "Мәңгілік ел" етуді мұратқылдық. "Қазақстан-2050" стратегиясы осынау жолдағы буындар бірлігі, ұрпақтар сабақтастығы. Тәуелсіз елдің өз қолымен құрған буыннан басталған ұлы істерді кейінгі ұрпақтың лайықты жалғастыратынына кәміл сенім білдіруіміз керек.. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ереністері және жасұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болсағана, біз "Мәңгілік ел" боламыз. Қазақстан жастары, яғни мектеп оқушылары-болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер. Сендердің озатойларың мен кемел білімдерің-елімізді биік шыңдарда көрінетін тың мақсаттарға апаратын құдіретті күш. «Елбасымыз “Қазақстан - 2050 стратегиясының” түпқазығы етіп, «Мәңгілік ел» ұғымын ұсынды. Ұлттық идеологияға №7 орта мектеп ұстаздары мен оқушылары үнқосып, патриоттық акция ұйымдастырып отырған мақсатымыз осы. Тәуелсіздік – кез келген ел үшін жаңа сатыға көтерілу мен қайта түлеудің, гүлденіп дамудың тың қадамы, елеулі тарихи кезеңі. Алтайдан Атырауға дейінгі кең байтақ өлкемізді cан жылдар бойы отарлықтың құрсауында ұстаған кеңестік империя күйрегеннен кейін Қазақ елі еркіндікке қол жеткізді. Алғашқы Конституциямыз бекітіліп, республикалық мемлекеттілігімізді заңдастырған кезден бастап, дербестіктің игілігін сезіне бастадық. Қазақелі - әлемдегі ежелгі тарихи терең тамырлы елдердің бірі. Бүгінгі таңда гүлденіп дамуы мен ғылыми - технологиялық жағынан әлемде танымал кейбір елдердің өзі бізден кейін пайда болған мемлекеттер. Сонау Сақ, Ғұн дәуірінен бастап, ежелгі түрік қағанатының балбал тасқа қашалған дерек көздерінен негізге алып, таратсақ тарихымыздың тамыры тереңде жатқанына көз жеткізуге болады. Көшпенділердің біріккен мемлекеті құрамынан бөлініп шығып, Қазақ елінің жеке шаңырақ көтеруіне Керей мен Жәнібек ханның қосқан тарихи рөлі айтарлықтай. Ел басқарудың, тұрақты әрі бейбіт қоғам қалыптастырудың озық әрі әлемніңе шбірелінде кездеспеген ғажайып үлгісін жасады. Оның айқын дәлеліретінде көшпендіру тайпалардың сотсыз, абақтысыз, сақшысыз ел басқарып, «ЖетіЖарғы», «Есім занның ескі жолы», «Қасымханның қасқа жолы» секілді құжаттарымен қоғамдық қатынасты үйлестірулері еді. Шешен билердің бір ауыз сөзіне тоқтап, «Күлтөбенің басындағы күндекеңесте» айтылған ақсақалдар шешімінің алдында ханның да, қарашахалықтың да теңерікті болуы биік өркениет кежеткенеш бір елде болмаған озық ойлы ақылды жұртқа лайық үрдіс болатын. 1991 жылы КСРО ыдырап, Одақтың құрамындағы елдер өз алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қатарында Қазақстан да болды. 1991 жылы 16-желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі “Тәуелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы” заңды қабылдады. Ескеретіні, Қазақстан КСРО құрамындағы елдердің арасында ең соңғысы болып Тәуелсіздігі туралы заңды қабылдады. Бұл заң 1990 жылы 25-қазанда қабылданған Қазақстанның Егемендігі туралы Декларациямен бірге Қазақ елінің елдігін нығайта түсті. Қазақстанның Тәуелсіздігін ресми түрде ең алғаш болып мұхиттың арғы жағында жатқан Америка Құрама Штаттары мойындады, екінші болып айдаһардай айбарлы Қытай, сонан соң Ұлыбритания мойындады. Оның артынан Моңғолия, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея және Иран Ислам мемлекеті мойындады. Иран — Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мұсылман мемлекеті. Ал “Тәуелсіздігімізді ең алғаш болып бауырлас Түркия мемлекеті мойындады” деген сөздің 57

ақиқат еместігін білгеніміз жөн. Түркия алғаш болып Қазақстанда өз елшілін ашты, бірақ тәуелсіздігімізді мойындауда он жетінші болды. Бұл деректі еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін Сыртқы істер министрінің орынбасары қызметін атқарған, елдің сыртқы саясат тұжырымдамасы авторларының бірі болған Вячеслав Ғиззатов келтірген. ҚР Сыртқы Істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық құжаттарда Түркияның Қазақстан тәуелсіздігін ресми түрде мойындайтын протоколға 1992 жылдың 2наурызы күні қол қойғандығы көрсетілген. Алғашықы күндері әлемнің салмақты елдері мойындап, кейіннен басқа да елдер мойындап жатты. Осылайша әлемдік саясат аренасында ҚАЗАҚСТАН деген мемлекет тәй-тәй басты. Небары бірнеше аптаның ішінде әлемнің көптеген беделді елдері Қазақ елінің тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қатынастар басталды.

КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚ ТАРИХНАМАСЫНДА Сугурбаева Анаргул Сагинбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ Деңгейлік бағдарлама орталығының тренері Байшов Бақыт Батырбекұлы Қ.Жұбанов ат. Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, тарих факультетінің аға оқытушысы Еуразияның қақ ортасында орналасқан қазақ ұлтының тәуелсіз ел болып өмір сүре бастағанына 20 жылдан аса уақыт өтті. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл өте қысқа мерзім. Соған қарамастан осы өте қысқа уақыт ішінде төл тарихымыздың көптеген беттері қайта жазылып, қазақ жерінің тарихы халқымыздың талабына сай қызмет ете бастады. Тәуелсіздік алған кезеңде Кенесары Қасымұлы қозғалысына немесе оның жеке тарихи тұлғасының кейбір мәселелерін зерттеуге ұмтылған көптеген дүниелер жарық көрді. Қазіргі қазақстандық тарихнамада Кенесары Қасымұлы көтерілісі мен ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарын бағалау түбегейлі өзгеріскке ұшырады. Қазақ тарихнамасының тағы бір ерекшелігі көтеріліс мәселесін тереңдетіп оқыту мен оны бағалауға баса назар салып, мән берілуінде.

1992 жылы Қазақстанда К.Қасымовтың дүниеге келгеніне 190 жыл толуы кеңінен аталып өтті. Осы айтулы датаға байланысты сұлтанның атқарған қызметі мен өмірбаянына арналған ғылыми мақалалар сериялары мерзімді басылымдар беттерінде жарық көреді [1]. Ал осы жылы жарық көрген Н.Кенжебаевтың «Хан Кене» атты мақаласында автор сұлтанның көтерілісіне қазақтардың мемлекеттілігін қалпына келтіруге, отарлаушыларға қарсы жүргізілген азаттық, жалпыұлттық күреске теңейді [2]. К. Елемесовтің «Рыцарь свободы» мақаласы да мазмұнда жазылды. Онда Кенесарының қырғыз көшпелілерінің жеріне басып кіруі қоқан билігіне қарсы күресу мақсатындағы игі оймен жүргізілді және қырғыз манаптарымен болған қақтығыс патша үкіметінің айдап салуымен болды деген қорытынды жасалады [3]. Н. Жармағамбетовтің «Соңғы хан» мақаласы өзінің мазмұны және мақсатының айқындылығымен көзге түседі. Аталған мақалада сұлтанның саясаты, көтерілістің жеңілу себептері Абылай уақытынан бергі қазақ жүздері мен Ресей арасындағы қарым-қатынастарда болған өзгерістер сарапталады. Автор Кенесарының ең ірі саяси қателігі көтеріліске қосылудан бас тартқан бейбіт ауылдарды шабуында деп есептеп, Кенесарыны Абылаймен салыстыра келе, сұлтанның саясаткер емес, көңіл-күй ауанын ақылдан жоғары қоятын қолбасшылыққа, әскербасылыққа көбірек жақын болды деген тұжырым жасайды [4]. Көптеген ғылыми-көркем мақалалардан басқа Кенесары көтерілісінің мәселелеріне көптеген қазақ зерттеушілері қызығушылықтарын білдіргенімен де, аталған мәселеге байланысты 90-жылдардың аяғына дейін ортақ еңбектер шығарылмады. Барлық ғылыми жұмыстар негізінен мерзімді басылымдардағы мақалалармен, кітаптар, оқулықтардағы ұлт-азаттық қозғалысқа арналған бөлімдермен шектелді. М.Ж.Абдиров Кенесарының әскери тактикасына көңіл бөлгенімен, көбінесе бұрыннан белгілі дәлелдермен шектеліп қалып отырды. Ол көбінесе К.Степняк деген лақап атпен жазды және өз еңбегінде Кенесары өліміне қатысты басқаша нұсқаларды дүниеге келтіреді [5].

1990 жылдардағы зерттеулерде Ж.Қасымбаевтың «Кенесары хан» [6] деп аталған, 1993 жылы шыққан кітабында Кенесары туралы ілгерілі-кейінді айтылған пікірлерді қорытып, жаңа тұжырымдар ұсынған, тарихтың тасада қалып келген кейбір куәліктерін келтірген. Бұл еңбекте Кенесарының ұлылығын сипаттайтын көптеген мағлұматтар көрініс тапқан. Ғалымның «Кенесары бар қабілетін патшаның жаулаушылық қимылдарын тоқтатуға немесе оның қарқынын әлсіретіп, үш жүздің бірлігін нығайтуға жұмсады» деген пікірі де аты аңызға айналған қайраткердің күрес мұратын нақты ұғындырады. Онда сонымен қатар, 1837—1855 жылдар кезеңіне қатысты материалдар мен кұжаттар жинақталып, археогеографиялық тұрғыдан баяндалған.

58

Осымен байланысты, Кенесары хан бастаған көтеріліс жөнінде қоғамдық пікір қайта оянып, жаңа, тың мәліметтер жариялана бастады. Алғаш бұл мәселеге терең мән беріп, дөңгелек стол ұйымдастыруды қолға алған көрнекті жазушы Мұхтар Мағауин «Жұлдыз» журналында тарихшы әдебиетшілерді жинап бас қосып, алғаш рет Кенесары қозғалысына әділ баға беруді қолға алды [7].

2006-2010 жылдары шығарылған 20-томдық «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» жинағы тәуелсіз елімізде болған көтерілістер мен қозғалыстар жөніндегі барлық мұрағат құжаттары мен деректерді қамтыған бірден-бір ерекше еңбек деп айтуға тұрарлық. Осы аталған жинақтың 9-шы [8] және 18-нші томдары [9] осы мақаламыздың тақырыбына тікелей арналған. Нақты айтсақ аталған жинақтың 9-шы томында қазақ халқының даңқты қолбасшысы және соңғы ханы Кенесарының орыс билігіне қарсылық күресінің соңғы жылдары мен бұл күресті одан әрі жалғастырған оның ұрпақтары мен Саржан Қасымұлының ұрпақтарына қатысты мұрағат деректері мен халық ауыз әдебиетінің кейбір мұралары енгізілген. Жинақта сонымен қатар, Кенесарының ұлдары Тайшық, Жапар, Сыздық, Ахмет және Қошқарбай Саржанұлдарының азаттық үшін Ресей империясына қарсы күрестері мен олардың патша үкіметі тарапынан қуғындалуы, Сібір жеріндегі аянышты тағдырлары мен жағдайлары суреттеледі. Ал 20-томдық жинақтың 18-ші томы Е.Бекмахановтың зерттеуімен алғаш рет 1947 жылы профессор М.П.Вяткиннің басшылығымен жарық көрген, қазақ тіліндегі тұңғыш басылымы 1994 жылы т.ғ.д., профессор Ә.Тәкеновтың жетекшілігімен «Санат» баспасынан шығарылған «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында» еңбегі негізінде жазылған. Жаңадан шығарылған бес томдық «Қазақстан тарихы (көне заманнан қазіргі кезге дейін)» еңбегінің ІІІ томының Ж.Қасымбаев жазған «ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы қазақтардың Ресей отарлаушылығына қарсы ұлт-азаттық күресі» атты тарауында Кенесары көтерілісі де қамтылады. Алайда аталған тарауда Кенесары көтерілісінің басталу уақытын белгілеудегі қателіктерден басқа (1837 жылы басталған көтерілісті автор 1838 жылы басталды деп жазады) қозғалысқа қатысты шешуші, маңызды мәселелер айтылмай кетеді. Мысалы, Кенесарының Орынбор губернаторы Перовскиймен, Г.Ф.Генспен жасасқан жазбалары мен өтініштері, Сібір губернаторы П.Д.Горчаков пен Орынбор губернаторы В.А.Перовский арасындағы Кенесарының жүргізген алдарқату саясаты айтылмай қалған [10]. Атақты ханның тарихына қалам тартқан тағы бір еңбек – «Кенесары хан Ұлытау өңірінде» деп аталады [11]. Бұл шағын кітапқа орыс отаршылдығына қарсы қайтпай күрескен, қазақтың батыр ханы Кенесары туралы деректер арқау болған. Аталған ғылыми жұмыста автор Кенесары және оның ұрпақтары туралы тарихи деректерді шұрайлы тілмен баяндайды. Кенесары көтерілісіне байланысты соңғы уақыттары елімізде бірнеше диссертациялық жұмыстар да қорғалды. Мәселен Х.А. Аубакирова «Участие сибирского казачества в подавлении национально-освободительного движения казахского народа под предводительством султанов Саржана и Кенесары Касымовых 1824-1847 гг.» тақырыбындағы өз диссертациясының кіріспесінде Кенесары қозғалысын отарлауға қарсы азаттық сипатта болды деп бағалайды. Автор сонымен бірге, «казактардың бейбіт ауылдардан тонап алған материалдық заттары олардың басты мақсаты- ұлт-азаттық қозғалыс пен оның көсемін жоюға кедергі келтірді», - деп есептейді [12]. Осындай үлгіде Қасымовтар әулетіне қарсы жүргізілген казактардың қимылдары тұтастай алғанда тонаушылыққа бағытталғандығы айтыла келіп, автор К.Қасымовтың Қырғызстандағы жергілікті халықты аямауын үлкейтіп көрсеткен. Ғалым Кенесарының өлімін «көрші-азиаттардың сатқындығынан» деп түсіндіре келіп, Кенесары көтерілісі Ресейдің Орта Азияға жылжуына мықты кедергі болды деген түйін жасайды.

2002 жылы Ж.Д.Құсайынованың «Кенесары Қасымов жетекшілігімен болған ұлт-азаттық қозғалыстың (1837-1847жж) тарихнамасы» тақырыбындағы дщиссертациясы жарық көрді. Бұл еңбек революцияға дейінгі, кеңестік, қазіргі қазақстандық және шетелдік тарихнамадағы көтерілісті оқытудағы ең алғашқы жасалған әрекет болып есептеледі. Алайда авторлар қозғалысты қазіргі ресми тұжырымдармен бағалауға көп көңіл аударып кеткендіктен аталған жұмыс жаңаша тұрғыда қарастырылуға толық қол жеткізе алмаған [13]. Шетелдік тарих ғылымында Кенесары көтерілісіне Ресейдің империялық саясатын оқытуы аясында ғана мән берілді. Бұлардың ішінде қазіргі тарих ғылымы неміс зерттеушісі Э.Саркисянцтың «История восточных народов России до 1917 г» еңбегін бөліп айтуға болады. Бұл еңбек арнайы Кенесары қозғалысына арналмағандықтан тек қана Ресейдің отарлаушылық саясатының оның территориясын мекендейтін халықтарға байланысты қалай жүргізілгендігін зерттеу мен шектелді. Аталған мәселеге байланысты шетелдік еңбектер тарихнамашылар К.Л.Есмағамбетов [14], М.Т.Лаумулина, Ж.Д.Кусайновалардың еңбектерінде қарастырылды. Рамазан Дулаттың «Хан Кененің қазасы» [15] атты 2002 жылы шыққан еңбегінде Кенесары ханның тағдыр-талайына қатысты мақала-материалдар, ханның басын іздеуде жасалған экспедициялар, осындай экспедициялар жасақтауға моральдық-материалдық жағынан қолдау көрсеткен Қайрат Сатыбалдыұлы Назарбаев пен Мұхтар Шахановтың қызметтері сөз етіледі. Аталған еңбек те журналистжазушының қаламынан дүниеге келген еңбек болғандықтан осы тақырыбымызға мықты үлес қосады деп айтуға келмейтіндей.

59

1991 жылы «Қазақстан коммунисі» журналының үшінші санында жарияланған академик Р.Б.Сулейменов пен профессор Ж.Қасымбаевтың Кенесары қозғалысына арналған мақаласы да архив деректері негізінде жазылған [16]. Алайда әлі де болса Кенесарының қайшылығы мол күрделі тұлғасын толық зерттелді деп айту қиын. Тіпті көтерілістің әскери жағынан ұйымдастыру мәселелері, Орта Азия иеліктерімен саяси қатынастарының өзгеріске ұшырап отыруы, көтеріліске старшын, би-болыстардың қатысу дәрежесі, сарбаздарды қару-жарақпен қамтамасыз ету ісі, салық және т.б. көптеген мәселелер тбегейлі байыпты зерттеуді қажет етеді. Қазақтың ірі тарихшысы М.Қ.Қойгелдиев өзінің «К.Қасымұлы қозғалысы: мәселені қорытудағы өзгерістер» мақаласында: «А.Г.Серебренниковтың көп томдығының алғашқы бес томында Кенесары хан бастаған қозғалысқа қатысты 176 құжат жарық көреді. Оларсыз бұл азаттық қозғалыстың шынайы ғылыми бейнесін ашу бізге қиынға соғар еді», - деген пікірін білдіреді. [17]. Ал қазақ халқының тағы бір белгілі тарихшысы К.Есмағанбетов болса өзінің «Кенесары қозғалысының зерттелуіндегі білгірліктер» атты мақаласында «Серебренников жинағының археологиялық талдауы қанағаттанарлықсыз болса да, құрастырушылар құжаттардың мазмұны мен мәнділігіне қол сұқпаған, қысқартпаған, бұл әрине оның бағасын көтереді», - маңызды тұжырымдары мен ой-пікірлерін көрсетеді [18]. М.Қозыбаев «Хан Кене және Сырым батыр» атты мақаласында Кенесарыға хан ретінде жоғары баға береді. «Қазақ мемлекеттігі туралы мәселені хан Кене нақты қойды. Ол Ресейден біржолата азат бола алмайтынын түсінді, сондықтан да қазақ елін Абылай хан тұсындағыдай империяның көлеңкесінде өз еркімен ішкі бостандығын, халықтық болмысын, хандық құрылысты сақтаған ел қылуды армандады» – деп жазады [19]. М.Ж.Көпейұлы жазбасында ханның бір ерекше қасиеті мергендігі көрсетіледі [20] және Мәшһүр Жүсіп Кене хан туралы сөз бастамас бұрын оның 1837 жылғы көтеріліске басшы болуға дейінгі жылдардағы тарихи оқиғаларға шолу жасайды. Кенесары Қасымұлы құрған мемлекеттік құрылымның ерекше бір көңіл аударарлық мәселесіоның ішкі экономикалық саясаты мен экономикалық құрылымдарындағы жүргізілген реформалары. Атақты ханның қылмыс пен жаза мәселесіне байланысты жүргізген реформасы, оның мемлекеттілігінің күшеюіне және оның ішкі бірлігінің сақталуына жағдай жасады. Кенесары ханды оның жүргізген саясатын сараптай отырсақ, аса ірі реформатор, саясатшы, қолбасшы, дипломат ретінде көруге болады. Кенесарының қайта құрушылық қызметі билікті ұйымдастырудың барлық жағын қамтыды. Бұл жолда К.Қасымовтың мемлекеттік аппаратты құру ісіне және саяси-құқықтық реформаларына байланысты тарихи талдау жасаған жас тарихшы Айдос Төлепбергеновтың «Кенесарының мемлекеттік қызметі» атты ғылыми мақаласын ерекше бөліп айтып кетуге болады деп санаймыз [21]. Ал Кенесарының ішкі саясатының бір саласы болып табылатын салық саясатына байланысты қалам тербеген тарихшы Б.Базарбаев өз мақаласында «Кенесарының алым-салық саясаты, дәстүрлі қазақ қоғамында бұрыннан келе жатқан алым-салықтарды жаңғыртуға негізделген саясат болып табылды. Ол біздің ойымызша, мынандай алым-салық түрлерін енгізіп, жүзеге асырды: біріншіден, отырықшы елдерден жинайтын салықтар; Екіншіден, мал шаруашылығына негізделген қауымнан алынатын алым-салықтар; Үшіншіден, сауда және сауда керуендерінен алынатын алым-салықтар; Төртіншіден, ерікті түрде, халықтың өзі беретін садақа түріндегі алымдары; Бесіншіден, хан сотын жүзеге асырғаны үшін алынатын хандық алымы. Кенесарының алым-салық мәселесі бойынша жүргізген реформасы бүгінгі таңдағы Қазақстанның салық саясатын жетілдіруде тарихи берері мол, тәжірибенің бірі болып табылады», - деген түйін жасайды [22]. Біздің Қазақ халқы мекендейтін байтақ аумақты тұтас қамтыған Кенесары көтерілісінің тарихы әлі таразыланып біткен жоқ. Оны зерттеу мен зерделеу деңгейінің нағыз биікке көтеріліп, Кенесарының баршамыздың санамызда тұғырланар заманы алда. Қалай болғанда да кешегі аумалы кезеңде хан Кене қозғалысы мәселесіне қалам тартқан жанкешті ағаларымыз Бекмаханов пен Есенгелдиндер салып кеткен сүрлеудің даңғыл жолға айналары ақиқат. Оның кепілі – бүгінгі тәуелсіздігіміз. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Ыбырай Ш. Кенесары. Алты алаштың ардағы // Ана тілі. – 1992ж. – 60 ақпан; Мырзахметов Е. Хан Кененің оң қолы (Кенесарының туғанына 190 жыл толуына орай) // Қазақ әдебиеті. – 1992. -5 маусым.

2. Кенжебаев Н. Хан Кене. // Тургайская новь. 26 декабря. 1992г.

3. Елемесов К. Рыцарь свободы // Казахстанская правда. 1994. 16 декабря 4. Жармагамбетов Н. Хан Кене // Мысль. 2001. № 1. С. 82-85.

5. Абдиров М.Ж. Воин степей // Простор. 1993. № 7. С.253-269.

6. Қасымбаев Ж. Кенесары хан. А., 1993. 112-б.

60

7. Ғалымдардың бас қосуы (академик М.Қозыбаев, мүше-корреспондент Р.Бердібаев, зерттеушілер М.Абсеметов, Ғ.Ахметов және т.б.). // Жұлдыз., 1990, №7. 153-177-бб 8. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Алматы., 2008. Т.9. Кенесары ұрпақтары мұрағат құжаттарында.36-б.

9. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Алматы., 2010. Т.18. 450-б.

10. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 3. - Алматы: «Атамура», 2000.

11. Ахметов Қ. Кенесары хан Ұлытау өңірінде. Астана., 2002ж. 76-б.

12. Аубакирова Х.А. Участие сибирского казачества в подавлении национально-освободительного движения казахского народа под предводительством султанов Саржана и Кенесары Касымовых (18241847 гг.). Автореф. дисс. на соиск. уч. степ, к.и.н. Астана, 2000. С. 20-21.

13. Кусаинова Ж.Д. Историография национально-освободительного движения под предводительством Кенесары Касымова (1834-1847 гг.). Дисс. на соиск. уч. степ. к.и.н. Астана., 2002.

14. Есмағамбетов К.Л. Қазақтар шетел әдебиетінде. А., 1994ж. 240-б.

15. Рамазан Д. Хан Кененің қазасы. Алматы, 2002ж. 240-б.

16. Сулейменов Р.Б., Қасымбаев Ж.Қ. Тарихи тұлғалар: Кенесары көтерілісі – көне шындыққа жаңаша көзқарас. // Қазақстан коммунисі., 1991. №3, 62-72-бб 17. Қойгелдиев М.Қ. К.Қасымұлы қозғалысы: мәселені қорытудағы өзгерістер» // К.Қасымұлы туғанына 200 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. А., 2003ж. 2-б.

18. К.Есмағанбетов Кенесары қозғалысының зерттелуіндегі білгірліктер // К.Қасымұлы туғанына 200 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. А., 2003ж. 221-б.

19. Құсайынов Қ. Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалыстың 165 жылдығына орай бірер сөз немесе тарихи зерттеу // Қазақстан тарихы., 2004. - №6. – 3-12бб.

20. Жүсіпов Е. Мәшhүр Жүсіп жазбасындағы Кенесары тұлғасы // Қазақ тарихы.-2000.- №2. -33-40-бб.

21. Төлепбергенов А. Кенесарының мемлекеттік қызметі. // Ақиқат., 2011. №2. 23-27-бб.

22. Базарбаев Б. Кенесары ханның салық саясаты. // Заң газеті. - 2001. - 25 шілде. - 6-б. ТӘУЕЛСІЗДІГІМІЗ – МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ Торебекова Эльмира Абсематовна «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінің басшысы Тарихқа зер салсақ, жатқа жалтақтамай, елдігін сақтап өмір сүру қашан да әр халық үшін арман болған. Сол үшін қан төккен, басты оққа байлаған. Елдің болашағын ойлаған. Аттың жалы, түйенің қомында күн кешсе де, сол арман ұрпақтан-ұрпаққа аманатталып, ұлт тұтастығының кепіліне айналып отырған. Егер қазақ халқы XV ғасырда қазақ хандығын құрып, дербес ұлт ретінде өмір сүруін бастады десек, мәңгілік ел болу мұратының да сол кезде-ақ тарих сахнасынан орын алғаны. Міне, биыл ерлік пен елдікке толы осынау тарихи кезеңнің тарих сахнасына шыққанына 550 жыл толып, Қазақстан Конституциясына 20 жыл, Қазақстан халқы Ассамблиясына 20 жыл, Ұлы жеңістің 70 жыл толуына орай «Мәңгілік ел» идеясы қайтадан халыққа жол тартып отыр. «Мәңгiлiк Ел» идеясыныңЕлбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: бiр мақсат, бiр мүдде, бiр болашақ» атты Жолдауында тұңғыш рет бүкіл халықтық ауқымда көпшілік назарына ұсынылуы – соның айғағы. Көп талқысына түсіп, оң бағасын алып үлгерген идеяның негізгі мақсаттарының бірі – «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы контексінде өскелең ұрпақ қанында бар ұлттық ойлау жүйесін отаршылдық саясаттың салқыны – ұлтсыздық дертінен сауықтырып, отаншылдық сезімдерін қайта қалыптастыру. Қазақы ойлау жүйесінің қазақ елі хандық құрған кезеңнен қалыптаса бастағаны ақиқат. Оның теңдессіз үлгілерінің бірі – билер шығарамшылығы. Сондай-ақ хандық дәуірдің ойшыл-жыраулары Асан жырау, Қазтуған жырау Сүйінішұлы, Сыпыра жырау Сұрғалтайұлы, Доспамбет жырау, Шалкиіз жырау Тіленшіұлы, Марқасқа жырау, Жиембет жырау, Ақтамберді жырау, Үмбетей жырау, Есет жырау, Бұқар жырау, Жанкісі жырау мен Қобыланды жырау. XVIII ғасырда қазақ даласында хандық жойылып, Ресей отаршылдық жүргізе бастағандажыраулық дәстүр де жойылды. Міне, осындай қазақ елі руханиятының тереңдігінің, биіктігінің үлгісі болып табылатын мәдени мұра жайлы жастарға білім берудің маңызы зор. Ал, әлемді билеген азулы Шыңғыс ханның ұрпағы Әбілхайыр ханның ықпалынан ығыспай, Дешті Қыпшақ мемлекетінен 1457 жылы кейін Керей мен Жәнібек сұлтанның бөлініп шығып, Қазақтың хандығын құру – қазақ қанының тектілігінің айғағы. Қазақ хандығы — шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ — қазақ халқының негізінде бірігуі арқылы XY-ғасырдың орта 61

шенінде құрылды. Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434—1462-жылдары билік еткен) қоныс аударған қазақтарды Әбілхайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс берді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп, олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер – «қазақтар» деп атады. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады...». Міне, осындай қиындықпен құрылған қазақ хандығының жеңісі мен табысы көп болды. Қазақ халқы Жоңғар шапқыншылығынан паналап, Ресейдің құрамына, қоластына кіргенге дейінгі 400 жылда бірде жеңіп, бірде жеңілсе де, қазақты жауға бермей, елдігімізді сақтауға үлес қосты. Бұл – осы аралықтағы ұлтқа басшылық еткен қазақ хандарының күрескерлік еңбегінің жемісі.

2015 жылы Қазақ мемлекеттілігіне 550 жыл толады. Бұл біздің, қазақ халқының тарихта дербес мемлекет құрып, оныкөршілес Ресей мен Еуропа елдеріне танытып, үлкенимперия Қытайға да мойындатып, елі мен жерінінің біртұтастығын қорғап, сақтап келе жатқан іргелі елекенімізді дәлелдейді. Кеңес өкіметі жүргізген тарихты бұрмалау саясатының бұған көп залалы тигізді. Халық өз атабабасының тарихын теріс түсініп, дәстүрін де ұмыта жаздағаны – тарихи шындық. Осындай саяси жағдайларға байланысты олқылықтың орнын толтыру мақсатында жоғары мектептерде студенттерге ұлттық ойлау жүйесін дамытатын, тегімізде тұнған тұлғалық қасиеттерімізді, ең бастысы – ұлттық намысты оятатын тұлғатану атты арнайы курстардың ашылуы – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Ұлт өз дүниетанымын тілі, діні, фольклоры арқылы білдірген. Демек, ұлттық ойлауды зерттеу үшін негізгі сүйенетініміз – халықтың мәдениеті мен рухани мұрасы, өмір сүру тәсілі, діни нанымы, күнделікті тұрмыстағы әдет-ғұрып, салт-санасы. Шын мәнінде, Елбасы айтқандай, «Бабалардың ерлігі, жас ұрпақтың жасампаздығы арасындағы сабақтастықты», мәдениетті де, әдебиетті де жалғастыратын» да қазақтың тілі. Тіл – ұлттың ең құнды дүниесі. Тәуелсіздігіміздің тірегі де, жаршысы да – тіл. Олай болса, мемлекетіміздің «Қазақ елі, яғни «Мәңгілік ел» ел боларына сенім білдіру – азаматтық парызымыз. Мәңгілік ел – елдігіміздің ертеңін ойлаған білім мен ғылым саласын жетілдіру, жандандыру, өскелең ұрпаққа түсіндіру парыз болып табылады. Елбасы білім беру саласында халықаралық үлгідегі куәліктер беру арқылы инженерлік білім беруді және заманауи техникалық мамандықтар жүйесін дамыту міндетін алға қойды. Жарқын болашаққа жету жолдары бүгінде қоғамның түрлі салаларынан көрініс табуда. Соңғы кезде әлемде болып жатқан елеулі өзгерістер білім беру саласына да әсер етпей қоймады. Ғылым мен техника бұрынсоңды болып көрмеген қарқынмен дамып келеді. Бұл қарқынға ілесу үшін білім саласынан оң өзгерістер, тың іс-әрекет пен жаңаша көзқарас талап етілуде. Әлемдік білім беру саласында қоғамның әрбір қоғамның әрбір мүшесінің назарынан тыс қалмайтын мәселелер төңірегінде түбегейлі өзгерістер жасалуда. Тарихқа тағылым, ұрпаққа ұран болған тәуелсіздік талай шыңдарды бағындыра алды, әлі де бағындырмақ. Бұл ретте ұстаздар қауымының қосқан үлесі зор екені сөзсіз. Ендеше, Тәуелсіз еліміздің ертеңі үшін атқарар істеріміз жемісті, болашағымыз бедерлі болып, игі мақсаттарымыз орындала берсін! Пайдаланған әдебиеттер: Хасенов А. Қазақ тарихының баяны. А., 1996. 175 б. Хасенов Ә. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? “Қазақ тарихы” журналы №2 1993, 38-41 бб. Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан шубырынды) А., 1992. 605 б., Чулошников А.П. Очерки по истории казак –киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов. Оренбург, 1924, ч. 1, 134-161 бб.

5. Кәрібаев Б.Б. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі. “Қазақ тарихы”. 1993, №3, 31-37 бб; Соныкі . Қазақ хандығының құрылуы. “Қазақ тарихы”. 1995, №4, 21-29 бб, №5, 20-27 бб, №6, 15-20 бб; Соныкі. Қазақ хандығы құрылуының өзекті мәселелері. КазМУ хабаршысы, тарих сериясы. 1998, №6.

6. Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI века. А.,1985.40 б.

7. Сұлтанов Т.И. Кочевые племени Приаралья в XV-XVII вв. М., 1982. Құрманәліұлы Қ. Тарихи кезеңге тереңірек үңілсек. “Қазақ тарихы” журналы. 1993 №2 18-21 бб.

8. Вельяминов- Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Часть вторая . СП б., 1864.

134-143.

9. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. А., 1994. 16 б.

10. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). А., 2003. 110 б.

11. Сұлтанов Т.И. Кочевые племени Приаралья в XV-XVII вв. М., 1982. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). А., 2003. 92 б..

1.

2.

3.

4.

62

XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕ КӨРІНІС ТАБУЫ Шоманова Калима Нурмахановна №54 жалпы білім беретін орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің тарих пәнінің мұғалімі Қарағанды қаласы «Қазақ тарихына қатысты деректердің 50 пайыздан астамы қытай мұрағат деректерінде жатыр». Ясиын Құмарұлы Биылғы жылы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 24 жылға аяқ басты. Осы 24 жыл бойына Егемен Еліміз басқа ғылым салаларымен қоса, тарих, оның ішінде Қазақстан тарихын дамыту ерекше жолға қойылып отыр. Сол үшін әрбір тарихи кезеңдегі деректеме мен тарихнамаға сүйеніп жазуда. Соның ішінде әр түрлі деректерге ерекше көңіл бөлініп отыр.«Мәдени мұра» бағдарламасы– Ұлттық идея, Қазақстан тарихы мәселелерін зерттеу мақсатында көп жұмыс қолға алған еді. Бағдарламаның негізгі мақсаты – Қазақ тарихына қатысы бар құжаттар мен деректерді шетелдік қорлардан іздеп, тауып, көшірмесін түсіріп, елге әкеліп, жариялау. Содан кейін сол жаңа деректердің негізінде жаңа еңбектер жазу. Осы бағытта бірқатар жұмыс атқарылды. Қытай, Ресей, Еуропа елдері мен Америка Құрама Штаттарының мұрағаттарынан көптеген қолжазбалардың көшірмесі әкелінді. Сирек кездесетін кітаптар сатып алынды. Материалдық байлық та біршама. Оның ішінде картиналар, аудио және бейнетаспалар бар. Олардың біразы қайтадан жарық көріп те үлгерді. Шығыстану институтында «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша алғашқы кезеңде 21 кітап басылып шықты.[2] Оның бес томы «Қазақстан тарихы Қытай деректерінде» деген атпен шықты. Сонымен қатар, «Қазақстан тарихы моңғол деректерінде», парсы, түркі, араб деректерінде деп, көптеген материалдар шықты. Олардың басым көпшілігі осы уақытқа дейін ғылыми айналымға кірмеген зерттеулер болды. Ол тек Қазақстан үшін ғана емес, әлем ғылымы үшін жаңа материалдар болды. Қазір бұл игілік көпшіліктің қолында. Барлық облыстық кітапханаларға, барлық жоғары оқу орындарына таратылған. Онымен қалың көпшілік танысып жатыр. Сонымен бірге, сол деректердің негізінде көптеген оқулықтар жазылуда. Осы ретте тағы бір проблема көрініп қалды. Шетел деректерінің негізінде Қазақтың тарихы мен мәдениетіне қатысты құжаттарды жариялағаннан кейін, осы тарих пен мәдениетке сыртқы көзқарас деген теория пайда болды. Өйткені, деректер араб, парсы немесеқытайқазақтартуралы не ойлады, не көрді, не жазды, солтұрғыдаберілген. Ендігі жерде қазақтың тарихы мен мәдениетіне ішкі көзқарас тұрғысындағы деректерге қажеттілік туды. Қазақ халқының ұзақ тарихын анықтайтын әртүрлі тілде жазылған тарихи дерек көздері баршылық. Олардың қатарына мұсылман әлемі елдерінің дерек көздері, батыс деректері, парсы және қытай деректері болып табылады. Осылардың ең маңыздысы қытай деректері болып табылады. Өйткені Қытай байырғы өркениетті мемлекеттердің бірі болғандықтан, оның жазу мәдениеті ерте дамыған және жазба дерек көздері жүйелі түрде сақталған. «Аспан асты елінің» тағына отырған әрбір әулет сол кездегі тарихи жағдайды жазып қана қоймай, өзіне дейінгі әулеттердің жазбаларын қайта көшіртіп отырған.Қазақ елінің жері Қытай елімен іргелес көрші болғандықтан, екі елдің бір – бірімен қарым – қатынасы заңдылық деп есептеуге болады. Қытайдың ресми жылнамалық (хронологиялық) деректерінде және бейресми жазбаларында көшпенділерге қатысты, яғни қазақ халқының тарихына байланысты мәліметтер көптеп кездеседі Қытайды 1368 -1643 жылдар аралығында Мин әулеті билеген болатын. Мин әулеті кезінде жазылған жазба деректері «Мин ши» және «Мин хойя» деп аталады. «Мин ши» мен «Мин хойя» жазба деректерінде қазақ хандығы, орта ғасырлардағы Қазақстан жерінің жағдайы жайлы мәліметтер кездеседі.1644 жылы манчжурлардың таққа келуімен Қытайда Мин әулетінің орнына Цинь әулеті келген болатын. Цинь әулеті кезінде Мин династиясының жазбаларын жинақтау жүргізілді.Сондай-ақ ескі жазбалар ретке келтіріліп, жаңалары жазылып жатты. Шығыс Түркістанның және Орта Азияның, сондайақ Қазақстан аумақтарының тарихи-географиялық аймақтарына байланысты очерктер жазылды. Бұған Іле аумағының генерал –губернаторы, цзянцзюн Сун Янның «Сичуй цзитун шидюэ» (Батыстағы елдердің тарихи очерктері) классикалық еңбек болып табылады. Сондай-ақ «Или цзунтун шилюэ» мен «Циньдин Синцзян шилюэ» еңбектері де Қытайдың батысында орналасқан елдердің тарихы жайлы сыр шертеді. «Циньдин Синцзян шилюэ» еңбегі 1821 жылы императордың қолдауымен жазылған маңызды еңбек болып табылады.Үш кітап та әрбір кітабы екі бөлімнен тұратын 12 томнан құралған. Бұларда Қазақ хандығына, қоқандықтарға, сондай-ақ ойраттар мен қырғыздарға байланысты жазылған арнайы бөлімдері бар[1. −б. 36 ]. Көріп отырғанымыздай, бұл еңбекте XVIII ғ. аяғы мен XIX ғасырдың бас,\дағы Қазақ хандығының жағдай сипатталады.Осылайша ежелгі Қытайдағы Сыма Цянь, Бань ГУ және Фань Е бастап берген дәстүр жаңа заманда да сақталуда. Олар да Шығыс Түркістан аумағына көршілес елдерге сипаттама беріп, маңызды саяси және тарихи мәліметтерді жазып отырған. Бұл есте ұстауға тиісті қытайдың геосаясатының маңызда факторы болып табылады.Қытайдың «Си-юй-т'у-чжи» 63

және «Си-юй-вынь-цзянь-лу» дерек көздерінде Цинь империясы мен Қазақ хандығының елшілерінің кездесудерінің болғандығын, бірақ Жоңғар хандығы өзінің гүлденген кезеңінде бұл екі елдің толыққанды байланыс жасап отыруына кедергі болып отырғанын айтылады[1. б. 3 − 4]. Жоңғар хандығының негізгі мақсаты Қазақ хандығын басып алу, жерлерін жаулап алу болды. Ерте кезден Қытай мен Қазақ хандығының достық қатынаста екенін ескеріп, мынадай әрекетке баруы Қазақ хандығын Қытайдан алшақтату болғаны анық. Әуел баста Қытай императорларының негізгі мақстаты Жоңғарияны жаулап алу болды.Олар бұрынғы Қытай империясының жерлерін қайтару мақстаымен осындай мақсатты алға қойды. Бұл Цяньлун императордың қолжазбаларында айқын көрсетілген. Олардың Жоңғар хандығының әлсірегенін, іштен талас-тартыс жағдайын күтіп,тарпа бас салуы бұрыннан келе жатқан жоспар екенін көруге болады.Қытайтанушыларға жоғарыда айтылып кеткен «Синьцян шилюэ» еңбегіне ұқсас «Дай Цин личао шилу» («Ұлы Цин династиясының хроникалары») еңбегі де жақсы таныс. «Дай Цин Личао Шилу» (қыстқартылып «Шилу» деп аталады) жазбалары сарайлық хроникалар жиынтығы болып табылады және ондағы жазбалар үш тілде: маньчжур, қытай және монғол тілдерінде жүргізілген болатын.Олар билік етіп тұрған әулеттің жеке мұрағаттарында орналасқан болатын, сондықтан ол жазбаларға жетуге тек шектелген адамдар тобы ғана жете алатын. Ол жазба - құжаттар алғаш рет 1260 томды құрайтын жинақ ретінде 1937 жылы Жапонияда басып шығарылған болатын. Бұған енген құжаттар Цин империясын ішкі саясатын зерттеумен қоса, Қиыр Шығыс пен Орталық Азиядағы сыртқы саясаты жайлы мәлімет береді[1. −б. 57]. Осы және басқа да деректер Цинь империясының күш-қуатын көрсетуге, манчжур династиясының стратегиялық және қолбасшылық таланттарын көтермелеуге бағытталған. Бұл деректерде бізді қызықтыратын мәліметтер көп. Бұл құжаттардың көбісі император Цяньлун (1736 -1795) кезінде жүргізіліп отырған.Бұл хроникаларда Шығыс Түркістан мен Жоңғарияда оқиғаларды тізбегімен қоса, сол кездегі Қазақ хандығы туралы да деректер кездеседі. «Шилу» хроникасындағы № 6 құжатта Қытай императорының жеке тапсырмасын орындап жүрген басқолбасшы Нинюаня Юэ Чжунцидің 1731 жылғы 6 айдағы сол кездегі императорға болған жайтты жеткізеді: «Тұрфан қорғанысына көмектесіп жүрген Чжан Юаньцзяо өздерінің қонысына тұтқынға түскен Мамуяр және Даолян деген екі ойратты (жоңғарды) алып келіп, олардан сұраулар жүргізіді. Олардың көрсетуіңше Галдан Цэренның кіші інісі Лобуцзян –Шуну әйелдікке Әбілқайыр ханның қызын алып,қазақ даласында өмір сүруде. Оның Галдан Цэренге елші жіберіп әкелік мұратты қайта қарау жөнінде сұрақты қоғаған болатын. Галданнан аналарын, іні –қарындастары үшін кек алу мақстымен қазақ хандарын жорық жасауға көндірді. Нәтижесінде 70 мыңдық әскерімен Әбілқайыр хан өзінің інісі Буэрхайлыға әскерге қолбасшылық еткізді. Жорық сәтті өтіп, барлық Шу-Талас маңындағы жоңғар сарайлары мен жері жаулап алынды, сондай-ақ қазақтар басқа Жоңғарияның көшпелілерінен 2-3 мың жылқыны айдап әкеттті»[1 − б. 63]. Біз бұдан 1731 жылдың өзінде Қазақ хандығының жағдайы жаман емес екнін көріп отырмыз. 70 мыңдық қолды халі нашар мемлекеттің жинау екі талай. Сондай-ақ Галдан Цэрен мен оның інісі арасындағы жауластық, пен екеуінің таққа қайта таласуы Қазақ хандығы мен Қытай империясы үшін таптырмас жағдай екенін білеміз. Алайда бұл Жоңғар хандығының ішкі талас-тартысқа апармағанын да көре аламыз.Осы хроникаларда уақыты 1753 жылға келетін Қазақ хандығына байланысты деректер де кездеседі. Соның бірі қытай қолбасшысының Қытай императорына жеткізуі бойынша: «Жоңғария тағындағы Лама-Даржыға қарсы шыққан Даваци, Әмірсана, Баньчжур ақылдаса келе бізге берілмей, Алтай-Ертіс жерлері арқылы қазақтарға кетті»деп жеткізеді[1 − б. .65 ]. Бұдан таққа үміткер болған төртеуінің Лама Даржы дегені Жоңғар тағына отырып, қалғандарының оған қарсы біріккенін көріп отырмыз.Келесі бір деректер 1753 жылдың аяғына сәйкес келеді. Онда араларында кикілжің шыққан Даваци мен Әмірсананың татуласқандығы, сол кездегі Әмірсанаға қолдау болып отырған Қазақ хандығының 50 мыңдық әскерін оны кері қайтартқандығын айтады.Бұл жөнінде императордың өзі былай айтқан: «Менің ойымша бұның бәрі ойдан шығарылған қауесеттер. Қазақтар бөлек-бөлек тұрып жатыр, сондай –ақ бәрінің үстінен қарайтын билеушісі жоқ және олар мұнша әскерді мынадай жағдайда жинай алмайды. Сондай-ақ Әмірсана мен Давацидің татуласқандығына да сенінкіремеймін. Бұл бізді алдау үшін жасалған әрекет»[1. 67 б. ]. Қытай мемлекеті сол кездегі Қазақ хандығының жағдайын жақсы біліп отырғандығын көруімізге болады. Шынымен де, сол кезде солтүстіктен төніп Ресей империясы жылжып келе жатты, ал әлі де Ресей құрамына кіре қоймаған жерлер тату болмағанына және ішкі талас – тартыстын болғанына біз келісе аламыз. Бұл Жоңғар хандығының Қытай басып кірмес үшін жасалған лақап екендігін көруімізге болады. Жоңғар хандығының Цинь империясымен жаулап алынуы мен жоңғарлардың Орта Азия мен Қазақстан жерлеріне жорықтарының доғарылуымен байланысты 1760 жылы қыста император Цяньлунның Абылай ханға жіберілген грамотасында былай делінген: «Ертеректе сенің көшпелілерін вэйлатэлармен (ойраттармен) қас болдындар және олардың сендерге тигізген зардаптары да көп. Сендер шынымен де көп азап шектіндер, соның кесірінен сұмдықтан құтылу үшін өз жерлерінен көшіп кеттіңдер.Қазірде барлық ойраттар біздің қол астымызға кірді, сондықтан өз жерлерінде ендігәрі емін-еркін көшіп жүрулеріне болады. Біз қазірде шекаралық аймақтарда әскери қоныстарды ұйымдастырудамыз. Біздің заңдарымыз олардың сендердің халықтарына тиісуге және тонауға тыйым салады»[1. −б. 16].Бұдан біз екі елдің –Қазақ хандығы мен Цинь империясының «жақындастығын», сондай-ақ олардың әлі де болса қарым –қатынастары жақсы екенін көруге болады.

64

Қытайдың Маньчжур-Цин патшалығы дәуіріне тән қазақ-қытай қарым-қатынастарын айғақтайтын деректердің қоры да едәуір. Қазір қытай тіліндегілері біршама аударылды. Тек қалып отырғаны манжу тіліндегі құжаттар. Онымен еліміздегі бірден-бір манжу тілін оқи алатын білікті маман, тарихшы ғалым Бақыт Еженханұлы түпнұсқа түрінде айналысуда. Б. Еженханның Пекиндегі Қытайдың Бірінші тарихи мұрағатынан зерттеп анықтағанындай, тарихта Абылай ханның Цин патшалығына «бодандық» білдіріп жазды делінетін қытайша хатының тотын-монғол және манжу тілінде тағы екі нұсқасы бар екені мәлім болды. Бірақ ол нұсқаларда ешқандай «бодандық» туралы сөз айтылмайды. Демек, қытай ордасы Абылай ханның елшілігін өздерінің бұрынғы конфуциандық идеологиялық дәстүрімен бодандық сұраушы ретінде қабылдаған, сондай-ақ, Абылай ханның хатын қытайшаға өз білгендерінше аударып, өңдеп, оған «бодандық» сөзін қосып жіберген. Әйтпегенде, Абылай хан «атабабасынан қытай ағартуында бола алмай келгенін» (конфуциандық мәнер) қайдан білсін. Б.Еженхан Абылай ханның хатының қытайша, тотын-монғолша және манжуша нұсқаларына текстологиялық, тарихи сараптама жасау арқылы қытайшасының түпнұсқа құжат еместігін дәлелдеп берді. Осы жайданақ, қытай деректерін зерттеуде аса қырағы деректанулық талдау, салыстыру тәсілдерінің, сонымен бірге, терең философиялық, тарихи білімнің ауадай қажет екенін байқаймыз. Ең бастысы, кез келген дерекке сыни көзқараспен қарау керек. Қытай жазбаларын игерудегі тағы бір қиыншылық – адам және жер-су, мемлекет аттарының қытай иероглифі бойынша мүлде өзгеріске түсіп жазылатындығы. Бүгінде бұл атауларды қазақ тілінде қайта реконструкциялау қиынның қиыны. Өйткені, бұл атау-терминдердің баламасы немесе түпнұсқалық атауы біздің қолымызда жоқ. Қытай деректерін қазақшаға аударғанда көптеген адам аттары мен жер-су аттарының біздің ат қою дағдымызға жат, бөгде болып тұратыны сол себептен. Осы мәселені шешу үшін ғалымдар қытай тілінің байырғы фонетикалық ерекшеліктерін зерттей бастады. Соған сәйкес, біз бүгінде қазіргі қытай тілінің дыбыстық ерекшелігі бойынша атап жүрген атау-терминдердің тарихта мүлде басқаша дыбысталғаны белгілі болуда. Ертедегі қытай тілінің солтүстік диалектісінде көшпенділер тіліне жақын келетін буындардың, төл дыбыстардың болғанын ескерсек, келешекте кейбір атаулардың оқылуы өзінің бұрынғы қалпына анағұрлым жақындайды деген үміттеміз. Қытай деректерінде кездесетін тағы бір жаңалық – Абылай ханның тұсында канцелярия болған. Сол кездің өзінде дипломатиялық хаттарды жазған хатшылар қызмет еткен. Осы уақытқа дейін түркі, шағатай тілдерінде жазылған бұл деректер Ресей мұрағаттарында сақталмаған деп келген едік. Кейін мәлім болғандай, Қытай мұрағаттарында сақталған екен. Енді сол құжаттарды қолға алып, өзіміз зерттеуіміз керек.Қазақ хандары шетелдермен тең дипломатиялық қарым-қатынас жасады. Елшілер жіберді, елшілерді қабылдады. Басқа шет елдердің басшыларына хат жазды, оны жөнелтті.Бұдан біз сол кездегі біздің ханның көрегендігін, сол кездің өзінде хат алысып-беріміп отыратын дипломатиялық дәстүрдің сақталғанын көреміз.

2012 жылы Бейжін қаласында барлығы 283 кітап болатын жинақтар басылып шығарылды. Кітап жинақтары Қытай тарихының бірінші мұрағатында сақтаулы. Ол мұрағатта Қазақстанға қатысты үш мыңға жуық құжаттар бар және бұл Қытай еліндегі қазақ даласы туралы мәліметтің жартысы ғана. Ғалымдар көптомдық жинаққа кірмеген, бірақ тарихи құнды болып табылатын XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ хандарының хат жолдауларын жинап алды. Бұл құжаттарда 1750 жылдан 1820 жылға дейінгі қазақ хандары мен сұлтандарының саны көп дипломатиялық миссияларының жіберілгенін, сондай-ақ елшілердің құрамы мен олардың іс-әрекеттері, Бейжіндегі кездесулері туралы баяндалады. Отандық тарихшылармен 2013 жылы Қытай мен Ресейден Қазақстанға тарихи құжаттар әкелінген болатын. Шоқан Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының мамандарының мәлімдеуінше, жинақтың бірінші бөлімі Қазақ халқының 1730 жылдан 1911 жылға дейінгі 200 жылдық тарихын қамтитын Цинь империясы дәуірінің архивтік құжаттары болып табылады.[3] Қазірде оларды біздің тілімізге аударып, жинақ қылдырып шығару ісі қолға алынып отыр. Бұл деректердің біздің тілімізге аударылуы нәтижесінде біз білмейтін деректер шығып, жаңа замандағы Қазақстан тарихы жаңартылуы мүмкін.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Пайдаланылған әдебиеттер: Садвакасов Г.С«Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и КазахстанаXIV-XIXвв.» Алматы., «Ғылым»., 1994 – 272 с. «Қазақ тарихына қатысты Қытай деректері».http://lib.enu.kz/kz/wpcontent/uploads/2013/09/Dokument51.pdf Новые данные о казахской истории найдены в зарубежных архивах.http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/novyie-dannyie-kazahskoy-istorii-naydenyi-zarubejnyih-239489/ «Қазақ хандығының тұсында кеңсе қызметі болған».http://www.akjolgazet.kz/?p=15865 Қытай деректерінің шындығы мен шытырманы. http://www.writers.kz/journals/?ID=10&NUM=332&CURENT=&ARTICLE=8895 М.К. АбусеитоваАрхивные документы эпохи Циньской империи III-том.. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2005.

-154 с.

65

3 секция: ТҰҒЫРЛЫ

ТӘУЕЛСІЗДІК – ЕҢСЕЛІ ЕЛ ТАРИХЫ

ВОПРОСЫ ИСТОРИИ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ ПОД ПРЕДВОДИТЕЛЬСТВОМ КЕНЕСАРЫ КАСЫМОВА Абдуллаева А.А., Жумагалиев Р.А., Таразский государственный педагогический институт, г.Тараз Период 20-40-х годов XIX в. является одним из судьбоносных в отечественной истории. Именно в это тридцатилетие произошли события, определившие судьбу казахского народа на предстоящие 150 лет. В 20-х годах власть царского правительства прочно закрепилась в Казахстане, а ханская власть к тому времени была ликвидирована «Уставом о сибирских киргизах» 1822 г. в Среднем жузе и реформой 1824 г. («Уставом об оренбургских киргизах») в Младшем жузе. В конце 30-х годов была сделана новая попытка создания Казахского государства под протекторатом России. Казахский народ, долгие годы стоявший перед альтернативой — быть ли подчиненным царской России, Китаю или среднеазиатским ханствам, избрал первый путь. Первостепенное значение имеет детальное выяснение причин, побудивших казахский народ ориентироваться на Россию и связать свое будущее с судьбой русского народа, а также методов его борьбы против царской политики присоединения, подчинения и превращения Казахстана в конечном счете в колонию. Реакционная, жесткая колонизаторская политика российского самодержавия, против которого боролись лучшие сыны как русского, так и казахского народов, встретила ожесточенный отпор казахских народных масс [1, с.204]. В 30-40-е годы XIX в. происходит одно из наиболее крупных в истории казахского национальноосвободительного движения восстание под руководством Кенесары Касымова. Оно продолжалось в течение десяти лет, последовательно охватив все три казахских жуза, и вовлекло в борьбу широкие народные массы. Административно-политические нововведения царского правительства были направлены на присоединение не вошедших в состав России казахских земель. Были ликвидированы основные атрибуты казахской государственности: упразднен институт ханской власти, суд биев заменен общеимперским российским судом, кроме того, были введены российские военные суды, сбор налогов шел в пользу российских властей, строились города, крепости, укрепленные линии, усиливалась роль русского казачества как колониальной опоры царизма. В социальном отношении права всех сословий были ущемлены введением чиновничьих должностей, что полностью изменило структуру правления в казахском обществе. Все эти мероприятия коренным образом изменили всю жизнь казахского традиционного общества и привели к росту недовольства реформами царской администрации. Непосредственным поводом для выступления Касымовых стало образование Каркаралинского и Кокшетауского округов. Это был стратегический ход царского правительства, целью которого были разъединение Среднего и Старшего жузов и захват их территорий. Главным последствием данных преобразований явилось сокращение кочевий казахов, нарушение традиционных кочевых маршрутов, что приводило к потере самостоятельности казахских жузов. Росло недовольство казахского населения, которое сгруппировалось вокруг потомков Аблай-хана. Во главе недовольных встал султан Саржан Касымов и выступил против политики колонизации казахских земель. Отряды Саржана нападали на царские крепости и укрепления. Для подавления вспыхнувшего восстания царским правительством были посланы карательные отряды. Повстанцам пришлось отступить в южные районы Среднего жуза. Отсюда Саржан с родственниками вынужден был перекочевать в пределы Кокандского ханства, где в 1836 г. он был убит ташкентским бегляр-беком. Кенесары и его аулы остановились на своих старых кочевьях в горах Улытау, Кшитау, под Джиланчиг, и Киынды — на реке Тургай. Здесь кочевали казахи рода кыпшак. До откочевки в Кокандское ханство султан Касым был предводителем этого рода. После смерти Саржана Кенесары Касымов возглавил восстание, часть участников которого были связаны с событиями предшествующих народных движений под предводительством Исатая Тайманова, Жоламана Тленчиева, и оно стало мощным взрывом после всех выступлений, имевших локальный характер. Принципы и идеи борьбы, провозглашенной Кенесары, были понятны людям различных сословий — они носили объединительные, социальные начала. В письмах и обещаниях, исходивших лично от Кенесары, наличествовали идеи о том, что крестьянам будут даны пастбищные наделы, будет прекращено взимание налогов со стороны царского правительства. Кенесары требовал не возводить среди степей новых укреплений, призывал уничтожать возведенные, остановить продвижение царских войск по казахской земле [2, с.157]. Из слов участников движения явствует, что в отряды Кенесары люди шли в надежде на лучшую жизнь. Многих привлекали требования Кенесары о возвращении казахских земель, уничтожении возведенных укреплений. Выступая против кокандцев, Кенесары также выдвигал земельный вопрос. Все это находило 66

отклик в различных слоях казахского населения, прежде всего, конечно, у бесправных и неимущих — байгушей, жатаков, егиншей. В ноябре 1837 г. Кенесары со своим отрядом совершил нападение на отряд казаков Актауского укрепления, которые сопровождали караван из Петропавловска на юг. Против Кенесары был послан военный отряд, который разорил аул Кенесары и соседние аулы. В том же году сторонники Кенесары призвали народ к откочевке из административных единиц, созданных по приказу царского правительства. Это нашло отклик. Многочисленные казахские роды присоединились к Кенесары. Когда Кенесары с приверженцами напал на Акмолинский приказ в 1838 г., это послужило сигналом для развития восстания. За короткий промежуток времени к восставшим присоединились около 5000 человек, в основном казахи из средней части Оренбургского ведомства, т.е. из Младшего жуза. Ближайшими помощниками Кенесары стали бывшие туленгуты его отца и деда. В состав вооруженных отрядов вошли главным образом аргыны и часть кыпчаков [3, с.369]. К декабрю 1838 г. отряды Кенесары контролировали все торговые пути из Сибири, Урала в Среднюю и Центральную Азию. Те казахские аулы, которые не поддерживали повстанцев, подвергались барымте. Большое значение сыграло присоединение к Кенесары отрядов батыра Жоламана Тленчиева. Призыв Кенесары к откочевкам поддержали и многие казахи Сибирского ведомства. К весне 1839 г. влияние Кенесары Касымова возросло настолько, что под его контроль попали все торговые пути от Троицка и Сибирской линии до Ташкента. Это давало возможность взимать пошлины, что послужило поводом для генерал-губернатора В.А.Перовского весной 1839 г. предупредить Кенесары и послать против султана отряд под командой войскового старшины Лебедева, который разгромил аулы дяди Кенесары — султана Абдуллы Аблаева. Но продвинуться дальше в степь Лебедев не смог. В это время Кенесары появился вместе с джигитами Жоламана и разгромил аулы казахов, не желавших присоединяться к нему. Особенно пострадали кыпчаки. С Сибирской линии был послан отряд под командованием полковника Горского, разгромивший часть аулов Кенесары. В июне того же года нападение повторилось. Кенесары вынужден был перекочевать в Каракумы. Но там не хватало пастбищ, шел падеж скота. Зимой 1839-1840 годов большое количество аулов ушло от Кенесары. Наметился временный краткосрочный спад восстания. От Кенесары потребовалась более четкая программа действий. Под напором карательных отрядов летом 1840 г. Кенесары и его отец Касым вынуждены были откочевать с аулами в пределы Кокандского ханства. Здесь отец Кенесары Касым был убит коканд-цами. Сам Кенесары откочевал в Кызылкумы, где кочевали роды шекты и торткара. К этому времени вопрос о национально-освободительной борьбе отошел на второй план. Кенесары задумал отомстить Кокандскому хану за гибель близких, это подтолкнуло его на переговоры с царским правительством о примирении. Обеспечив тыл со стороны русской границы, Кенесары начал борьбу с Кокандом. В октябре 1841 г. отряд Кенесары осадил Сузак, но взять его не смог. Затем Кенесары вступил в союз с Бухарой против Коканда. К началу 1842 г. Кенесары кочевал по Сарысу и был совершенно недосягаем для Оренбургской администрации. Восстание Кенесары Касымова поддерживалось народными массами. Это объясняется сочувствием народа идее Кенесары, который стремился объединить силы трех жузов и образовать единое государство, а отношения с Россией строить на основе протектората, при котором сохраняется территориальная целостность и государственная самостоятельность Казахстана. Однако царское правительство и местная военная администрация делали все для того, чтобы «обескровить» движение Ке-несары, силой оружия поставить на колени и добиться признания того, что казахские земли — неотъемлемая собственность Российской империи. С этим не могли согласиться ни казахский народ, ни Кенесары Касымов. Своим героизмом, преданностью делу борьбы за свободу своего народа Кенесары заслужил то, что в 1841 г. был избран ханом. Но он не стремился им быть и впоследствии подписывал все документы скромно — «султан Кенесары». Среди соратников Кенесары были батыры из различных жузов и родов: Агыбай из рода шубыртпалы, Жанайдар из рода суюндук, Иман Дулатов, дед Амангельды, из кипчаков, Жоламан Тленчиев, Бухарбай из рода табын, Бугубай и Саурык из рода дулат, Ангай из рода атыгай, Босыгара из рода кипчаков. Помощницей в восстании была сестра Кенесары Бопай. Именно она убеждала своего мужа Семеке и его сородичей принять участие в восстании. Когда они отказались, Бопай покинула мужа и вместе с сыном ушла к Кенесары, возглавив один из отрядов восставших. Наивысший подъем борьбы под предводительством Кенесары Касымова приходится на 1841-1845 годы, когда Кенесары был провозглашен ханом. Программные положения его после многолетней борьбы стали конкретнее. Кенесары и его ставка в этот период логично и стройно проводили внутреннюю, финансовую, военную политику. Взвешенность и реальность характеризовали отношение к России и Среднеазиатским ханствам. Кенесары по-прежнему отвергал предложения России и Хивинского ханства о подданстве. В июле 1843 г. к озеру Акколь выступил карательный отряд под командой войскового старшины Лебедева. Дойдя до реки Иргиз, Лебедев встретил отряды Кенесары и потребовал, чтобы тот прикочевал к линии, как ему было приказано. Место для кочевок аулов Кенесары отвели на южных склонах Мугоджарских гор.

67

Кенесары со своим отрядом появился в районах, смежных с линией, и разгромил аулы рода ти-леу, которые были сторонниками царского правительства. Для подавления отрядов Кенесары из Оренбурга были посланы крупные вооруженные силы под командой полковника Бизанова. К ним присоединились отряды султанов — правителей Средней и Западной части Младшего жуза. В начале сентября 1843 г. произошло несколько стычек, после чего, из-за полного истощения, отряд Бизанова вынужден был вернуться на линию. Между тем Кенесары господствовал в степи, его влияние распространилось на районы рек Тургай и Сырдарья. Не добившись сколько-нибудь значительных успехов в борьбе против Кенесары в течение семи лет, царская администрация временно пошла на примирение с ним. С этой целью к нему в ставку были направлены сначала посольство Долгова, а несколько позже — офицер генерального штаба Герн с группой послов. Они обещали привлечь Кенесары на административную службу, выделить для зимней и летней кочевки урочище Кара-Куга и так далее. Однако Кенесары не захотел принять ни Долгова, ни Герна, ни их условий. Мятежный султан отказался принести присягу на верность царскому правительству. Тогда каратели начали решительную атаку Кенесары. По предписанию Николая I, в 1845 г. в степь были направлены новые отряды для борьбы против Кенесары и создания укреплений на Иргизе и Тургае. Правительство стремилось вытеснить Кенесары из Оренбургского края, построив несколько укреплений в районе Аральско-Сырдарьинского бассейна. Зажатый с двух сторон, Кенесары вынужден был оставить Сары-Арку и перенести центр восстания в Старший жуз. Сибирские же власти, предупреждая прибытие отрядов Кенесары в этот регион, под видом проведения переписи населения и скота направили в Жетысу значительные силы с артиллерией под командой председателя Сибирского пограничного правления генерала Вишневского. Под давлением превосходящих сил противника Кенесары перешел на правый берег реки Или и оттуда перекочевал в предгорья Алатау, создав угрозу алатауским киргизам. С постройкой военных укреплений царские войска оказались в центре кочевий Кенесары Касы-мова. Больше оставаться на Тургае стало невозможно из-за близкого соседства русских укреплений, пришлось откочевать в район рек Сарысу и Чу. Здесь он хотел объединить казахов Старшего жуза и население Киргизии для борьбы с Кокандом. Но его намерение не получило поддержки среди киргизов. После поражения, нанесенного ему киргизами весной 1846 г., он ушел в Каратау, а в сентябре того же года занял труднодоступный полуостров Камал в устье реки Или. Здесь Кенесары вновь сделал попытку привлечь киргизов на свою сторону для ведения совместной борьбы против кокандцев и приближающихся со стороны Капала отрядов Абакумова. Переговоры Кенесары с киргизами остались безуспешными. Более того, они начали подстрекать своих сородичей к нападению на казахские аулы. Внезапно напав на отряд известного батыра Старшего жуза Саурыка во время пребывания его на отдыхе, киргизы перебили его джигитов и угнали более семисот лошадей. Сам Саурык во время погони попал в засаду и был убит. Это послужило поводом для начала новых столкновений. В 1847 г. Кенесары вторгся в пределы Киргизии с основной целью — вести борьбу с Кокандом, врагом казахского и киргизского народов, а также с киргизскими манапами, являвшимися верными союзниками кокандских беков. Но при этом он допустил большую ошибку, заключавшуюся в том, что в Киргизии Кенесары применил типично феодальные методы борьбы. Его репрессии обрушились не столько на манапов, сколько на киргизский народ. Правда, жестокость проявлялась обеими сторонами. Киргизские манапы, подкупленные царскими генералами, в своих письмах к властям хвалились тем, что умертвили «бесчисленное количество приверженцев Кенесары». В Киргизии Кенесары пришлось иметь дело не с феодальными дружинами манапов, а с сопротивлением значительной части народа, что погубило его. Последнее сражение Кенесары с киргизами происходило в горах Кеклы, недалеко от Бишкека. Исход сражения заранее был предрешен в пользу манапов, так как Кенесары, по существу, был окружен с трех сторон, а пробиться через болотистую реку Карасу было делом опасным и рискованным. В итоге попытка вырваться из окружения окончилась неудачно. Наурызбай (брат Кенесары) вместе со своим отрядом погиб в неравной борьбе, а Кенесары был захвачен в плен. Перед казнью, при огромном стечении людей, Кенесары запел песню. В ней он вспомнил весь суровый путь борьбы во имя свободы и независимости своей страны, привольную степь Сары-Арки и своих соратников, павших на поле брани. Голова казненного Кенесары была доставлена в Омск, оттуда — в Петербург. За этот «подвиг» Калигула Алибеков и ему подобные, по их же свидетельствам, были удостоены наград царя и Российской империи. Внук хана Аблая, сын султана Касыма, Кенесары родился в 1802 г. в семье, почти столетие игравшей руководящую роль в политической жизни Среднего жуза. Активная политическая деятельность, по свидетельству Е.Б.Бекмаханова, была традицией семьи, начиная с деда и кончая братьями и сестрами Кенесары. Образ деда, прославленный в песнях и легендах, был любим Кенесары. Он гордился Аблаем и подчеркивал, что является продолжателем его дел и законным наследником его прав Жесткая колониальная политика царизма вызвала гневный протест Кенесары. Уже в 20-30-х годах царская Россия, наступая на казахские степи с двух сторон, — со стороны Сибири и Оренбурга, захватила значительную часть лучших казахских земель и вплотную придвинулась к центральным районам Казахстана. Кенесары в отчаянии писал царским властям: «Теперь, с каждым днем захватывая наши земли, на них закладывают укрепления и этим доводят население до отчаяния. Это не только для 68

нашей будущности, но и для сегодняшнего существования опасно». Это и другие письма оставались без ответа, и, наконец, в 1845 г. наступил финал переписки. «Все киргизы Оренбургского ведомства, кочующие на землях Киргиз-Кайсацкой степи, составляют неотъемлемую собственность Российской Империи», - говорится в высочайшем царском повелении. Далее в письме царского правительства следовали еще несколько не менее унизительных для казахского народа пунктов. Ханская власть высочайшим постановлением отменялась. Степные правители теперь назначались царем, а не путем традиционного избрания. Из вышесказанного ясно, что именно в 20-40-е годы прошлого века явилось причиной одного из наиболее крупных в истории казахского освободительного движения восстания под руководством Кенесары Касымова, в котором так или иначе участвовали все основные казахские роды, хотя вступали они в него не одновременно. Казахстан оказался в центре сложного узла внешних и внутренних политических проблем. С одной стороны, агрессия среднеазиатских ханов Хивы, Бухары и Коканда создавала угрозу порабощения, с другой — такая же угроза исходила от царской России. Казахский народ, испытывавший двойной гнет, пошел за Кенесары, ожидая, что его победа облегчит ставшие невыносимыми условия жизни. Документы и современники мятежного султана свидетельствуют, что с первых же дней восстания к Кенесары присоединились представители различных национальностей, жившие поблизости. Вместе с казахами на борьбу с общим врагом — царизмом — поднимались скрывавшиеся в казахских степях от преследования властей русские, каракалпаки, киргизы, башкиры, татары, узбеки, туркмены. Кене-сары с распростертыми объятьями встречал всех бежавших к нему представителей других народов, предлагая им, в соответствии с их знаниями и опытом, хорошие посты [4, с.95]. К Кенесары с уважением и сочувствием относился подполковник Российского генерального штаба и оренбургский военный губернатор В. Перовский. Среди множества положительных отзывов можно выделить следующие два. Штабс-капитан Фомаков в 1844 г. говорил: «Умный, отважный потомок Аблая, хан Средней орды, успел все покушения сибирских отрядов против себя сделать тщетными, так как приобрел в этих странах некоторую славу как предводитель. К нему слетались роями все разбойники, скитавшиеся в сих местах...». Историк И. Я. Коншин в 1903 г. писал: «Это был выдающийся во всех отношениях человек, далеко стоявший выше таких вождей, волновавшихся за киргиз, как Худайнеды Газин, Сиванкул Ханжожин и другие. Все они не были способны выйти из узкой сферы родовых киргизских отношений, и только в лице Кенесары Касымова мы встречаем в истинном смысле народного киргизского героя, мечтавшего о политическом единстве всех киргиз без различия племен и даже орд». Этим русские офицеры признавали право последнего казахского хана на требования, выдвигаемые им царской администрации. Крупным политическим просчетом Кенесары было то, что он во время борьбы с султанами и бия-ми нападал на аулы мирных родов. Трижды подверг жестокому разгрому аулы рода жаппас за отказ примкнуть к восстанию. К сожалению, в отличие от деда, он, скорее, был полководцем, чем политиком. Эмоции часто брали в нем верх над разумом. Вместо того, чтобы обрушиться на феодально-родовую верхушку, а народ привлечь на свою сторону, он без разбора громил тех и других, тем самым увеличивая число врагов восставших. Царское правительство воспользовалось этой его ошибкой. Оно стравливало казахов между собой, а на Кенесары наклеило ярлык деспота, тирана, разбойника, врага казахского народа. Между тем историческая справедливость требует признать за Кенесары Касымовым право быть человеком своего времени. Будучи государственным деятелем, он не мог преследовать интересы однодневной значимости. Хан Кенесары думал о будущем своего народа и государства [5, с.219]. После введения в жизнь Устава 1822 года, население Среднего жуза сполна испытало на себе тяжесть колониальной политики. Массовый захват земель, запреты на пользование сенокосными угодьями, порубку леса, пользование крупными источниками воды, на рыболовство резко ухудшили качество жизни племен и родов жуза. С них начали взиматься новые налоги – ясак, ремонтный сбор (по одной голове с каждой сотни скота), сбор с байгушей (50 копеек в месяц). Губительными для аулов были так называемые «воинские поиски» - карательные экспедиции. Все это стало причинами крупнейшего восстания, начавшегося в Среднем жузе – восстания Кенесары Касымова. В отличие от всех остальных, в нем участвовали казахи всех трех жузов, оно имело широкий размах и ярко выраженный политический характер. Движущими силами восстания выступили все слои казахского общества – знать, кочевникишаруа, егинши, жатаки, байгуши. В рядах восставших было много известных всем казахам людей – Агыбай, Жанайдар-батыр, Иман Дулатов (дед Амангельды), Жоламан Тленчиев, Жеке-батыр, Байсеит и многие другие. В рядах воинов Кенесары были представители других народов - русские, татары, башкиры, каракалпаки, туркмены, киргизы, узбеки. Численность восставших доходила до 20000 человек. В сентябре 1841 года на курултае казахской знати Кенесары избрали ханом. Таким образом, в 1841 году Казахское ханство было на короткий срок восстановлено, за исключением районов вдоль Ишима, Урала, Иртыша. Кенесары создал ханский совет, организовал дипломатическую службу, упорядочил налоговую систему. В войсках поддерживалась строгая дисциплина. Касымову удалось организовать

69

систему разведки и контрразведки, он имел агентуру и в крепостях на севере и в пределах Кокандского ханства. Большую роль сыграло и то, что его семья полностью поддержала Кенесары. В 1847 году Кенесары вторгся в пределы Киргизии. Целью его была борьба с кокандцами и прококандски настроенными киргизами. Ошибочная политика Кенесары по отношению к киргизам привела к сплочению последних под знаменем хана Ормона. У Токмака, недалеко от реки Чу состоялось сражение, в котором Кенесары попал в плен и вскоре был убит. Калигула Алибеков доставил голову Кенесары Горчакову и был награжден медалью [9, с.326]. Список использованной литературы: 1. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20 - е годы 19 века. - Алматы, 2002 г. – с.204 2. Национально - освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова: Сб. док. - Алматы, 2006 г. – с.157 3. Национальные движения в условиях колониализма (Казахстан, Средняя Азия, Северный Кавказ). Целиноград, 2001 г. - с.369 4. Исторический опыт защиты Отечества. - Алматы, 2009 г. - с.95 5. Историческая наука Советского Казахстана. - Алма-Ата, 2000 г. - с.219 6. Касымбаев Ж. История Казахстана А., 2004 г.

7. Кузембаев А. и Абил Е. История Республики Казахстан А., 2001г.

8. Козыбаев М. История и современность А., 2003 г.

9. Тынышпаев М. История казахского народа А., 2006 г.- с.326 ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ, МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕР Абдикеримова Н.Ж., Абдикеримова А.О. «Өрлеу» БАҰО» АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасы Тараз қаласы Халқымыздың ғасырлар бойы бұрмаланып келген тарихын егемен еліміздің мүддесі тұрғысынан қарап Қазақстанның шынайы тарихын жазып жатқан шақта еліміздегі сан алуан тарихи, мәдени, археологиялық ескерткіштерді зерттеудің өзектілігі арта түспек. Адамзат тарихының күре тамыры мәдениет болса, мәдениеттің күре тамыры – адам баласының ақыл-ойы мен қимыл-қаракеті, дүниеге әкелген ғажайып рухани және материалдық құндылықтары. Қай халықтың болсын өзге ешбір жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзгеше тағдыр талайын айқындайтын да, түптің түбінде сол тарихи ескерткіштер мен жауһар жәдігерлер болып есептеледі. Тарихи - мәдени мұраны сақтау – стратегиялық маңызы бар мәселе. Ұлттық дәстүр, әдеби және мәдени құндылықтар, тарихи тәжірибе ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын қазына. Сондықтан да еліміздің ұлттық тарихи, мәдени мұрасын зерделеуде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының жүзеге асырылуына бастамашы болды. Біз мыңдаған жылдар бойы жинақталған барлық мәдени-тарихи қазыналарды тереңдеп білуге, зерделеп зерттеуге ұмтылған заманда өмір сүріп жатырмыз. Еліміздің егемендік алуымен өткенді пайымдауға кең жол ашылды. Осыған орай Елбасының жарлығымен мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бекітілгені белгілі. Міне, осы бағдарлама аясында көне жәдігерлерімізді түгендеп, барымызды жаңғырту, паш ету біздің азаматтық борышымыз. Мемлекет тәуелсіздігінің 21 жыл ішіндегі ең маңызды бағдарламаның бірі осы «Мәдени мұра» десек артық айтқандық емес. «Мәдени мұра» бағдарламасы – тәуелсіз ел тарихында ерекше орын алатын жаңа әлеуметтік жоба. Тарихи бағдарлама ел рухының көтеріліп, ұлт жадының жаңғыруына септігін тигізетін сарабдал құбылыстардың біріне айналғаны ақиқат. Ел президентінің: «Қазір елдің жағдайы жақсарды, енді ұлы мұраларымызға қайырылып қарауымыз керек, бүкіл әлемдік рухани байлықты мемлекеттік тілімізде сөйлетуіміз керек, ол үшін орнықты бағдарлама керек, қаржы қарастыру керек. Бұл біздің болашақ алдындағы парызымыз. Тарихи парызымыз» - деген сөздері баршамызға күш-жігер қосады. Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруда мынадай мәселелердің шешімін табу көзделді: -Мемлекеттік маңызы бар бірқатар ескерткіштерді қалпына келтіру; -Ежелгі және орта ғасырлық тарихи қалалық орталықтарға археологиялық-этнографиялық зерттеулер жүргізу; -Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде әдеби, ғылыми, жазба мұраның озық үлгілерін насихаттау және тарату; -Жаңа ғылыми-зерттеу, этно мәдени, тарихи орталықтар мен қорық-мұражай базаларын ұйымдастыруды жүзеге асыру.

70

Осы тұрғыдан атқарылып жатқан жұмыстардың нәтижесінде Қазақстан территориясында көне тарихи және мәдени ескерткіштердің сыры ашылып, тарихқа жаңа бетбұрыс алып келді. Қазақстанның тарихи және мәдени мұрасының қазіргі жағдайы жаңа тарих пен мәдениет ескерткіштерін ашумен, мавзолейлер, ескі мешіттер, көне қалаларды жөндеуден өткізу арқылы жаңа тарихи-мәдени мұражай-қорықтар ашу жұмыстарын белсендірудегі көпғасырлық дәстүрлерді дамыту мен сақтау бойынша жасалатын шаралар кешенін қамтамасыз етумен сипатталады. Ықылым замандармен бүгінгі өркениетті жалғастырып тұрған алтын желі іспеттес тарихимәдени ескерткіштеріміз біздің еліміздің барлық өңірінде де жетерлік. Ресми тіркеліп, мемлекет қорғауына алынғандардың өзі мыңнан асады, ал, зерттелмей, тарихи сыры ашылмай жатқандары қаншама? Өңірдің қай қиырына қарасаңыз да, еліміздің қалыптасып дамуына іргенегіз болған қадауқадау тарихи және мәдени ескерткіштеріміз мен мұндалаумен тұр. Олар терең тарихи тамырларымызбен – сақ, үйсін, түркі, түркеш, қараханидтер заманымен ұштасып жатыр. Сондай-ақ, мәдени мұрамызды сақтау ұлт дәстүрі ғана емес, елдің әлеуметтік-эканомикалық даму факторы деп қараған дұрыс. «Мәдени мұра» - мұнай мен газдан ешбір кемдігі жоқ ұлт байлығы. Осы жалпыұлттық мәселені шешуде мынадай кедергілер кездеседі: -Жаңа мәдени кеңістікте жаңа технологиялардың рухани қажетін жоғары деңгейде өтей алмау; -тарихи - мәдени ескерткіштер негізінде біртұтас инфрақұрылым жүйесінің жоқтығы; -объектілерді қорғау бойынша келісілген бас дамыту жоспардың жоқтығы; Мәдени мұралық, археологиялық және басқа объектілер қорғау аумағы айқындалмаған, күзету, абаттандыру нысандары толық зерттелмеген; -кітап шығаруға, құрастыруға, аударуға қатысты шығармашыл санаттағы жұмыскер еңбегі төмен бағаланады. Кітап таралымы аз, оқырманға жетпейді; -көне дәуірлік түркі жазбалардан бастап, рухани жәдігерлерді зерттеп, пайдалану жүйесі төмен.

-әлемдік мәдени кеңістікте кірігу проблемалары да бар. Еліміздің ұлан байтақ териториясының қойнауы тарихи, мәдени мұралар болады. Соның ішінде отыз мыңнан астам тарихи – мәдени ескерткіштің бес мыңы – ғылыми іздестіру жұмысына мұқтаж және бүгінгі күні терең зерттеп талдауды қажет етеді. Сондай-ақ, олардың негізгі орналасқан тарихи аймақтары анықталып, мемлекет қарамағына алына бастады. Бұл жұмысты атқару мемлекет тарапынан Мәдениет министірлігіне, өнер және өлкелік-тарихи мұражайлардың қызметкерлеріне арнайы сарапшыларды қатыстыра отырып жүзеге асыру жүктелді. Кеңес өкіметінің «жартылай» саясаты жұмысты аяғына дейін жеткізбеді, дегенмен бұл шара тарихи ескерткіштерге деген көзқарастың өзгеруінің басы болды. Сақ дәуірінен бері Қазақстанда түзілген мәдени өмір мен мұраға тән бірнеше мәнді белгілердің ішінде ең алдымен атап өтуге лайықты – жібі үзілмеген сабақтастық. Байырғы тұрғындардың шаруашылығына іргетас болып қаланған көшпелі өмір салты, отырықшылық, материалдық-заттай ескерткіштер, сақтар, үйсіндер, қаңлылар жайлы жазба деректердегі байлам-тұжырымдар, байырғы түркілер мен қыпшақтардың жеткен жазу – айғақтар ұлттық болмыс – бітімінен ажырамаған әрбір қазақ баласына таныс, оттай ыстық десек, қателесе қоймаспыз. Тарихи-мәдени мұра – ықылым замандардан жеткен нағыз энциклопедия, ол адамның танымы мен санасына әсер етуші құпия қырларын, сырларын тамтұмдап аша беретін қасиетке толы. Бір ғана Күлтегін ескерткішінен әр ғасыр ғалымдары бұрын беймәлім болып келген ақпараттық – деректіктік мағлұматтар табуда. Мұның негізінде әлеуметтік дамушы шапшаңдатып жіберген ғылым мен техниканың табыстары жатыр. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Шәлекенов Ұ. Жер қойнауы тұнған жер.-/Мәдени мұра, 2005 ж.

2.Ибашева Т. Атадан қалған қазына. – Алматы, 2001 ж.

ТІЛ – ШЕЖІРЕ, СӨЗ –ӨНЕР Аманова Гүлхан Сабырханқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасның аға оқытушысы Қазақ хандығы — қазақтардың XV және XIX ғасырлар аралығында қанат жайған, тәуелсіз ұлттық мемлекеті. Қазақ хандығы қазақ халқының ғасырлар бойы сақтап, қорғап келген мемлекеттігінің нышаны. Ол ұлан – байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктуде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші роль атқарды.

71

Қазақ хандығының құрылу кезеңін баян еткен шығыс жылнамаларын талдап шыққан ресейлік зерттеуші Т. Сұлтанов Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханның бөлініп шығу жылын Һижраның 864/1459-60 жж. деп көрсеткен болатын. «Тіл тарихы – ел тарихы» деген сөз негізінен бекер айтылмаса керек. Ата-бабаларымыздың өмірден алған мол тәжірибесі арқылы олардың ой тұжырымы мен тәлім-тәрбиесінен хабардар болып, тіліміздегі тұрақты тіркестердің ана тіліміздегі байлығын анық танимыз. Әсіресе, халықтың салтдәстүрлер жүйесі қалыптастырған фразеологизмдер ұлттың жай-күйі мен тарихи танымын айқындап, бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігінен анық хабардар етеді. Фразеологизмдерді ғалымдар мазмұнына қарай, бірнеше түрге бөліп қарастырады. Мысалы: ● халықтың киім кию дағдысына қарай тілде қалған атаулар мен анықтамалар бойынша жасалған фразеологизмдер; ● наным-сенім негізінде туындаған фразеологизмдер; ● жаугершілік заманнан бүгінгі күнге дейін сақталған фразеологизмдер; ● аңыздық, ертегілік сипаты бар фразеологизмдер т.б. [1]. Сондай-ақ қазақ ру-тайпалары туралы да тілімізде фразеологизмдерді көптеп кездестіре аламыз. Ру-тайпа атауларынан, танымал, белгілі адамдар есімінен қалыптасқан тұрақты тіркестерді жинастырудың бірден-бір көзі – жергілікті жер-су аттары, соның ішінде әр рудың, оның тармағының тарихын зерделейтін – шежірелік дерек көздер. Бірақ шежірелік деректер тарихтың нақ өзі емес, тарихты генеологиялық, этникалық, тілдік деректермен толассыз толықтырып отыратын оның қайнар бұлақтарының бірі болып саналады. Исі қазақ «қандас туыспыз, бір сүйекпіз», «жақынбыз» тіпті «жамағайн жақынбыз» деп бірін-бірі сыртқа теппеген. Осыдан біз Ел болдық, осы қасиет арқылы халқымыз өз ұл-қыздарын бауырмал етіп тәрбиеледі, әрі бірлік, берекесі артып, ырысы шалқыды. Сол арқылы әркім өзінің тегін біліп, ұлтын, халқын, Отанын танып, елін сүйетін, нағыз азаматқа айналды. Әр отбасы өз ұрпағына шежірені бес саусағындай жаттатып өсірді. Сөйтіп өздерінің бойындағы абзал қасиеттерін, тегін таныта отырып, тұтас бір елге айналды. Сондықтан да болар, кейде «қарға тамырлы қазақ» атанудың бірден-бір себебі де сол қандас, туыстықтың арқасы деуге болады. «Текті атаның баласы» деген атқа ие болудың өзі – белгілі бір рудың немесе әулеттің ондаған, жүздеген, ғасырлар бойғы өмір тарихы, ізгі, асыл қасиеттерге, бай, кісілікті, адамгершілікті өмірінің мәні еткен басқаларға үлгі боларлықтай бойына құт қонған асыл адамдар ұрпағына берілген баға [1]. Қазақ баласы «жеті атасын білмеген жетесіз» деп біліп, бесіктен белі шықпай жатып-ақ, шежіре жаттатып, білгірлікке үйретті. Бала шежіре арқылы өзінің тегін, кіндік қаны тамған жері мен ата қонысын біліп өсті. Ата-бабаларының қауымға қосқан үлесін, отан қорғаудағы орнын, т. б. қасиеттерін білетін болған. Былайша айтқанда, ру, бау, сан, тайпа, тұқым, тек, арыс, жүз, жұрт, ел, отан сияқты халықтың барша тарихын көрсететін категориялар – айтар болсақ, шежіренің, негізгі категориялары, тұтас алғанда этнос, халық тарихының сырын ашуға қажет дереккөздердің өзі. Шежіре арқылы ел ішінің ішкі жүйесін, билік жүргізу тәсілін, ел басқару дағдысын қалыптандыруға болатыны – ел тарихы, мәдениеттану т.б. ғылым салаларында зерттеліп, ол құқықтық норманы уәждейтін дала институты деп анықталған. Соған сәйкес, қазақ үш жұртынан тұрады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Шежіреде осы үш жұрттың динамикасын көрсетіп, соның нәтижесінде барша халық қалыптасқандығы даусыз. Қоғамдық құрылымда жеті ата ғана емес, тұтас елді саралап танып, сабақтап тарата білу кез келген қазақ үшін әрі өмір салтына, әрі өмірлік қажеттілігіне, әрі кісілік нормасына айналған Сонымен шежіре мәні ұлттың руға, тайпаға, арысқа, жүзге бөлінуі үшін емес, оның тұтастығына, туыстығына ортақ тілі, ортақ діні, ортақ ділі, ортақ Отаны, елі, жұрты бар екеніне, тірлікке, бірлікке, ұлттық сананы қалыптастыруға бағытталған. Руын білмеу – русыздыққа, атасыздыққа, тексіздікке, жетесіздікке, қансыздыққа ұрындырады [2]. «Төре – Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын ұрпақ, қазақ даласында әлеуметтік топ. Олар қазақ руларына қосылмайтын өз алдына дербес қауым болып саналған. Төрелер өздерін «ақсүйек» қатарына жатқызған. Қазақ қоғамында хандар тек төрелерден шыққан сұлтандар арасынан сайланатын. Төрелер әкімшілік және сот билігін жүзеге асырды. Сонымен қатар олардың соғыс кезінде жасақ құрып, оған қолбасшылық ету құқығы болды. Қазақ жүздерінің Ресейге қосылуы барысында Орта жүз бен Кіші жүзде бірте-бірте хандық жүйе жойылып, төрелер қазақ қоғамының саяси-экономикалық өмірінде бұрынғыдай рөл атқара алмады. Қазақстанда 1867 – 1868 жылдардағы реформалардың енгізілуі төрелердің экономикалық және саяси артықшылықтарын біржола жойды [3]. Көшпелі дала халқы – қазақтар негізінен «ақсүйек», «қарасүйек» деп екіге бөлінді. Ақсүйектерге Шыңғысханнан тарайтын төрелер мен пайғамбар тұқымы саналатын қожалар кірді. Бұдан басқа былайғы халық «қарасүйек» немесе «қараша халық» деп аталды. Сұлтандар сословиесінде қызметте жүрген адамдар төлеңгіттер деп аталды» деп тарихта қысқаша ғана анықтама беіледі. Қазақта «аталы ұлға сөз берсе – алты атасын мақтайды, жетесіз ұлға сөз берсе – жеті атасын боқтайды»,– деген ұлағатты сөз бар. Біздің мақсат – аталарымызды мақтап, немесе даттау емес, қазақ арасында төресін ұлықтап төрге шығарғандығын, төлеңгітін сыйлап, өрге шығарғандығын тілге тиек етіп, «төре», «сұлтан» сөздеріне этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-таратуды мақаламызға 72

арқау етпек ойымыз бар. Мысалы тілімізде: «Құс төресі – аққу», «Нағыз жігіттің төресі», «Жігіттің сұлтаны», «Жігіт жақсысын – Сұлтан дейді, Ит жақсысын –Сырттан дейді» сынды т.б сөз тіркестері тілімізде жетіп артылады. Мысалы бабаларымыз ас атасы ет деп біліп, сыйлы кісілерге табақ тарту салтына да жете мән берген. Бұған дәлел, халық арасында мынадай сөз бар: «Әр төреге бір табақ, төрт қожаға қос табақ, он қазаққа бір табақ» (Тараз қаласының құрметті азаматы Меделбай Үшкемпірұлының аузынан жазып алынды). Осыдан біз төре тұқымы ел арасында өте беделге ие этнос екендігін анық байқаймыз. *Төресіз ел болмайды, төбесіз жер болмайды – Біздің білуімізше қазақ арасында бұл сөз көп айтылады. Шыңғыс хан бабамыз өз ұрпағын жер-жерге жіберіп, сол елді басқарып, көсегесін көгертіңдер, бейбіт өмір орнатып, халықты бірлікке жұмылдырыңдар деген өсиетінен қалған сөз екен деседі. Осы сөзді тілге тиек ететін халық арасында мынадай сөз бар: «Қарқаралы өңірі аузы дуалы, сөзі өтімді, би-шешендерден кенде қалған емес. Қаз дауысты Қазыбек бабамыз күллі қазақты аузына қаратып, қалмақ ханына сөзін өткізген болса, одан кейінгі орында Нұралы би тұр. Бұл кісі, Аблай ханның билік еткен тұсында өмір сүрген. Қалың қалмақ қолы, қазақ даласына басып кіріп, өзара қырқысып жатқан қазақ руларын талқандап, жерін алып, елін босытып, Сыр өңірін толықтай өз қарамақтарына өткізіп алған шақта, Қаз дауысты Қазыбек би бас болып, Нұралы сынды ел ағалары қос болып, қалың Қаракесек руын Арқаға қарай қоныс аударады. Әуелде Ұлытау өңіріне келіп тоқтаған жұрт, ел арасындағы шапқыншылық, жортуыл, соғыстан қалжырап, 1740 жылы Қарқаралы өңіріне келіп бекінеді. Туған халқын, қауіпсіз жерге орналастырған батырлар қолдарына қаруларын алып, ел шетін қоруға майданға аттанады. Біразы сол жорықтай қайтпай, қаза табады Қалмақ кетіп, ел арасы тынышталған шақта, Қарқаралы өңірінің байырғы халқы, Қаракесектерді түртпектей бастаса керек. Ру аралық барымта басталып, арты бітпес дауға ұласып кетер болған соң, Нұралы би Түркістанға аттанады. Түркістанда, Барақ төреге жолығып, «Елімде төре жоқ сондықтан мені ешкім елемейді. Төресіз ел болмайды, төбесіз жер болмайды»- деп төре, баласы Бөкейді Қарқаралыға жіберуді сұрайды. Барақ төре, Бөкей сұлтанды өзі тәрбиелемек болып, сұрап келгендерге бермей отырған екен. Бірақ, Нұралы бидің абырой-даңқын сыйлап, 17 жасар Бөкейді Арқаға жөнелтеді. Көпке танымал би, Қарқаралы ауданы, Бүркітті ауылының іргесіндегі Бадыран тауының етегінде жерленген. *Төреңе құлдық – берген билікке риза болу деген мағынада [4]. *Төрелікке көнбеді – айтқан ақылды тыңдамады, құлақ аспады, ешкімді тыңдамады [4]. *Төресінен жаңылды – әділдіктен айрылу деген мағынада жұмсалып тұр[4]. *Таста тамыр жоқ, Төреде (ханда) бауыр жоқ.– Таста тамыр болмайтыны сияқты, «төреде бауыр жоқ» деген сөз қазақ қауымында Шыңғыс хан әулетімен байланысты қалыптасқан ел-жұртты билеп төстеуші, ақсүйектер ұрпағы, төре тұқымы ұзақ уақытқа дейін қарапайым жұрт – қара қазақпен туыстық араласқа (қыз беріп, қызалу салтына) бара қоймауы салдарынан төреден тараған тұқымның, өз бауырының азайып кетуіне байланысты қалыптасқан. Таспен салыстырып, «төреде бауыр жоқ» деген сөздің астарында халықтың билеуші топқа (төрелерге) деген пікірін, оларға тап ретінде ұнатпауын, жек көруін аңғартады [5]. Дегенмен тілдік қорымыздағы «Жеті жоқ» былайша айтылады ғой: . Жерде өлшеуіш жоқ. Аспанда тіреуіш жоқ. Таста тамыр жоқ. Тасбақада талақ жоқ. Аллада бауыр жоқ. Аққуда сүт жоқ. Жылқыда өт жоқ. Ал тіліміздегі «Таста тамыр жоқ, Төреде (ханда) бауыр жоқ» тіркесін «Аллада бауыр жоқ» сөзімен алмастыра қолданудың өзіндік сыры бар сияқты. Су перісі – сұлтан (Сүлеймен) – су адамның өмір-тіршілігінің айнасы. Су перісі - (Водяной) славян фольклорында жиі кездесетін жағымсыз кейіпкер. Ол - судың иесі, судың рухы болып есептеледі. Әдетте, жалаң кәрі шал, бақа көзі бар, үсті-басы балдырмен шылауланған. Су перісінің кәсібі – су астында балықтарды жайып, құрбақаларды бағып жүреді. Өзінің қожалығына адамдар зиян келтірмесін деп бақылап тұрады. Оның қалыпты ісі – ұнамаған адамдарды қорқытып, үркітіп, әртүрлі жағымсыз дыбыстарды шығарып: ұлып, уілдеп, ысқырады, суды толқындатып адамның зәресін ұшырады, суға адамдады тартып алып кетеді. Алайда халқымыз «Су бар жерде ырыс бар: ұстап балық жейсің, ақ бидай егіп, нанын жейсің» деп, суды да ерекше қадірлеген. Суға ысырап жасамай, ұрпағына: «Судың да сұрауы» бар екенін түсіндіріп отырған. Су иесін сұлтанға балап, оған үнемі құрметпен қарауды назардан тыс қалдырмаған. *Кісі елінде сұлтан болғанша, Өз еліңде ұлтан бол –.ауыс. өзіңнің туып-өскен еліңнен, не атабаба жұртынан алыстағы жат, бөтен елде сұлтан, хан, бек болып, ел билеп, үстемдік жүргізуден де, өз еліңде ең қарапайым жұрт қатарында жүргенің артық. Өйткені, жат елдеадам қанша шарықтап билік иесі болса да, ол билік мәңгілік емес, ертең-ақ қартаясың, міне, сонда қадіріңді білетін ел-жұртыңды аңсайсың, ата-баба салт-дәстүрін сағынасың, жалғыздықты сезінесің 5]. *Аз қойда айраны бар да, өресі жоқ, Аз елде азары бар бар да, төре жоқ – аз мал болса да айран ұйтып күнелткен қауымның өмір-тіршілігі өз басын ғана ойлайтыны белгілі. Ал аз ел басқосса да, әділ адам орталарынан табылмай, мақсат-мүдделеріне жете алмаған халықтың мұң-зарына ешкімнің құлақ аспауы деген мағынада қолданып тұр. *Төре – ел тіреуі, Бақан – үй тіреуі, – қазақ қашанда игі жақсыларын бағалай білген, жақсы басшы – ер қосшы деп түсініп, оларға иек артып қана қоймай, ел ағаларын өздерінің қысылғанда сүйеніші деп білген. Кейде ел ағалары жұртқа сүйеніш бола алмауы да мүмкін. Сондықтан да болар Шал ақын кезінде: «...Ағайынның ішінде бір жақсысы бар болса, Қаңқылдаған көп жаман, Сол жақсысын көре 73

алмас. Күндердің күні болғанда, Сол жаманның басына Қиында-қыстау іс келсе, Бағанағы жақсысын Қанша іздесе таба алмас» деп толғаған. Өз тағдырын халық: «Тірілігіміздің билігі – «Арқар» ұранды төреде. Өліміміздің билігі – «Алдияр» ұранды қожада» деуінде де үлкен мән жатыр. *Төрден орын тисе, төредей орнық – кез келген үйдің ең құрметті орны төр болып есептелетіні белгілі. «Тойға барсаң бұрын бар, бұрын барсаң орын бар» деген қағиданы ұстанған кейбір жандар төрге шығудың мән-мағынасы осы ғой деп, төрден орын тисе, табандап отырып алатындардатабылады. Бірде Мұқтар Әуезов ағамыз қонаққа сәл кешігіп келіпті. Қонақтардың бәрі жайғасып отырып алған екен. Ешкім орындарынан тұрмай, қыр көрсеткендей мінез танытыпты. Бұған үй иесі қысылып, жайсыздана, ұялған сыңай танытады. «Сөз тапқанға қолқа жоқ» деген ғой, ұлы Мұқтар: «Қысылмаңыз,отағасы! Оқасы жоқ, мен отырған жердің бәрі төр» ,– деген екен. Сөйтіп «төредей боп төрде отырғандарды» сөзбен түйреп алыпты. Бұл сөз халық арасында қазірдің өзінде жиі айтылып, кейбір мәдениетсіз жандардың сабасына түсіріп, «Жаман ат – тершіл, жаман адам – төршіл» деген сөзді естеріне салады. * Түйе аяғы – маймақ,Төре аяғы тайғақ– (ауыспалы ) Ел ішінде төре тұқымы туралы өткен дәуірлерде әр түрлі теріс пікірлер көп болған, (мыс.: жоғарыда айтқан «Төре асырағанша – төбет асыра», «Төреге ерген ер арқалайды, Қожаға ерген тері арқалайды», «Таста тамыр жоқ, төреде (ханда) бауыр жоқ т.б.) Бұл мақал да төрелердің билеуші тап өкілі ретінде елге берген уәдесін орындамайтын, айтқан сөзінде тұрмайтын аяғының тайғақ екенін аңғартып тұр [5]. Халық қашанда сыншыл. Ел басқарып жүрген адмдардың арасында қара болсын, төре болсын, хан болсын олардың кейбір әрекетін сынап, орамды ой айта білген. Ондай мақал-мәтелдер де тілімізде жетіп артылады. Төменде біз төреге қатысты бірнеше мақал-мәтелдерге талдау жасамақпыз. *Күшті есіктен кірсе,Төре түндіктен шығады – білекті бірді жығады демекші, өз күшіне сенген адам ашу үстінде қорықпай кез келген үйге баса-көктеп кірген кезде, жан сауғалаған адам түңдңктен шығып кетуі ду әбден мүмкін. Қанша төре болсаң да, яғни ел басқарып отырсаң да жан сауғаламайтын жан жоқ дегенге саяды. *Қойды құртаң бүлдіреді, Елді сұлтан бүлдіреді – қара халықтың қамын ойламай, қара басының күнін күйттеген сол елдің бектеріне қатысты айтылған сөз. *Төреге ерген ер арқалайды, Қожаға ерген тері арқалайды – 1. Шашбауын көтеріп, атқосшы, шабарман, не жолсерік – жора болып төреге ерген адам төренің қызметінде болуға (атын отқа қою, ерттеп беру) аты табылмаса, ерін арқалап жүруге, не өз атын беріп,өзі жаяу жүруге т.б. істерін атқаруға міндетті. 2.ауыс. әркім өзінің тірлік-тіршілігінде, өнер-кәсібінде өз атынан еріп, қызмет істеп,тағылымын алып үйренген басшы, жетекші ұстазының алдындағы кәсіби қызметін атқарып, қалауына лайықты көмегін көрсетуге міндетті дегенді аңғартады [5]. *Төренің тілі тәтті, діні қатты – Әдетте бұл тіркес «мейірімсіз», «қатыгез» мағынаын байқатады. Сырт қарағанда, тұрақты тіркес ішіндегі сөздердің бәрі де түсінікті, төркінін іздестірудің қажеті де жоқ сияқты. Алайда кейбір тіл деректеріне жүгінсек, алғашқы тіркестегі «дін» қазіргі түсінігіміздегі «дінге» (религия) қатысының шамалы екенін аңғаруға болады. Қазақтарда көп жағдайда «діні қатты» деуден гөрі «дініне берік» тіркесі жиі қолданылады және мұндағы алғашқы сөз қазіргі ұғымымыздағы «дінмен» қабысып жататыны дау тудырмайды. Сөз төркінін зерделеп қарасақ, оның астарында сыры тереңде жатқан асыл өрнектердің өріліп жатқандығы сөз сырын түсінетін жандарды бейжай қалдырмасы сөзсіз. Сөз өнері – тіліміздің ұшан-теңіз байлығы. Ойымызды қорыта келе айтпағымыз, 2015 жылы Керей мен Жәнібек Қозыбасыға орналасып, Қазақтың туын көкке көтергеніне 550 жыл толып отыр, яғни қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Ата-бабамыз қалдырған осындай кең-байтақ жердің лайықты мұрагері болайық!. Қазіргі кезеңде тек бірлікпен болашаққа сенімді қадамдармен жүгіруіміз керек. Мың жаса тәуелсіз Қазақ Елі!!! Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ғазылхан А. Қазақтардың дүниетанымы. Алматы: 1993. 125 бет.

2. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. Алматы, 1998. 194 бет.

3.Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы: Оқулық-хрестоматия. – Астана: «Фолиант». 2000. – 204 б.

4. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, Ғылым,1977.710 бет.

5. Қайдар Ә. Халық даналығы.Алматы, Тоғанай Т, 2004,559 б.6.

74

ТАРИХЫ ТЕРЕҢ ҚАЗАҚ ЕЛІ Беисенкулова Андия Ахбергеновна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыздандыру бөлімінің» жетекші маманы «Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса, оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады. Демек, бүтін бір елдің рухымен қалыптасқан тарихты ешқашан өшіруге болмайды». Әбіш Кекілбаев Биылғы жылғы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты халыққа жолдауында «2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы»деп, «Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын» ерекше атап өткен болатын.Тарих бұл адамзатты, әлемді, өткен өміріне кеңістік пен уақыт аралына саяхат.Өз халқыңның тарихын білу барлық адамдар үшін қасиетті парыз. Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Қазақ хандығының 550 жылдығы сияқты айтулы мерекелер жалпыұлттық идеямызға айналған «Мәңгілік елге» жету жолындағы халық сенімін арттыра түседі. Осыдан бес жарым ғасыр бұрын шаңырақ көтерген Қазақ хандығы бүгінде алып елге айналды. Мемлекеттіліктің қалыптасуы - бұл барынша ұзақ, әрі тым күрделі процесс. Өйткені, талай тар жол, тайғақ кешулерден өткен ұлы көш әрқилы жымысқы саясаттың ықпалында қалып қойғандықтан, төл тарихымызды тереңінен тани алмай келдік. Ал тарих - халқымыздың өткен өмірі, атабабаларымыздың өмір жолы. Тәуелсіздік пен теңдіктің, ынтымақ пен бірліктің белгісі - Қазақ елінің төл мерекесін тұңғыш рет мемлекеттік деңгейде атап, ұлттық қадір-қасиетіміз бен ақ жолымызды ұлықтау Алты Алаштың рухын көтереді деп сенеміз! «Мәңгілік елдің» қағидасы біздің дамуымыздың арқаулық құндылықтарын, Қазақстан халқының ортақ мүддесі мен тарихи тағдырын айшықтайды. Себебі Мәңгілік ел мұратына жету ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығының көрінісі арқылы жүзеге асатындықтан да Елбасының халықтың үш буынына үн қатуы кешегі тарих қойнауындағы бабалар үнін тағы да жаңғыртқандай әсер қалдырады.

2015 жылы Керей мен Жәнібек Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын көкке көтергеніне 550 жыл толады. Осыған байланысты, елімізде бұл оқиғаны мерейтой күндерінің қатарына қосу мен Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтуге арналған іс-шараларды өткізу жөнінде мәселе қарастырылды. Мемлекет құрылуының мерейтойы ең алдымен азаматтардың патриоттық сезімдерін арттыру мен қазақстандық мемлекеттілікті нығайтуға бағытталып отыр. Қазақстандық тарихшы-ғалымдардың Мұхамед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» еңбегін негізге ала отырып, жан-жақты зерттеу нәтижесінде Қазақ Хандығының құрылған жылы 1465 жыл деген қорытындысы алынды. Көптеген тарихшылардың пікірінше, осы уақыттан бастап Керей мен Жәнібек құрған Қазақ хандығы Еуразия құрлығындағы мемлекетаралық қатынастардың жеке субъектісіне айналды. Қазіргі таңда Қазақ Хандығының 550 жылдығын атап өту тұжырымдамасында, Қазақ Хандығы құрылуының ғылыми деректері, мерейтойдың концептуалдық негіздері, идеологемалары, негізгі мақсаттары мен міндеттері және оның кезеңдері келтірілген. Қазақ Хандығының 550 жылдығын атап өту басты үш концептуалды негізде жүзеге асырылатын болады, олар: – патриоттық:- қазақ халқының Отанына сүйіспеншілігі; – ақпараттық:- ғылымикөпшілік бағдарламаларды, ғылыми-танымдық деректі фильмдерді, қазақ халқының жоғары мәдениеті мен өнегелік қасиеттері туралы көркем фильмдерді жасап, жетекші орталық телеарналар арқылы тарату; – ғылыми: қазақ хандығының құрылу проблемаларын зерделеу мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, ғылыми конференциялар ұйымдастыру. Оған сәйкес, жылдың басынан Қазақ Хандығының құрылу тарихын зерттеу мәселелерін талқылау бойынша жобалар іске аса бастады, соның ішінде қазақ мемлекеттілігі туралы ақпараттарды анықтау мақсатында Батыс Еуропа, Ресей, Түркия, Қытай, Иран, Египет, Өзбекстан сияқты елдердің 75

мемлекеттік мұрағаттары мен музейлерінен, ғылыми-зерттеу орталықтарынан іздестіру жұмыстары қолға алынды. Жоғарыда айтылғандарға орай, патриоттық видеороликтер, ғылыми-көпшілік, ғылымитанымдық бағдарламалар мен ғылыми дәйектерге негізделген деректі фильмдер көрсетіліп, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар, патриоттық акциялар, ойындар, фестивальдар, көрмелер т.б. өткізіледі. Қазақ хандығы – Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері, этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен экономикалық даму нәтижесі. Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтікэкономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді. Сондай-ақ,,жылдың аяғына дейін өңірлерде мерейтойлық іс-шаралар жалғасады. Бұл ұлы мерейтойдың өткізілуі Елбасымыздың 2014 жылғы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Жолдауында ресми түрде мәлімденіп, Қазақ хандығының 550 жылдығын қазіргі жас ұрпақ бойына сіңіріп, есіне сақтаулары тиіс. Қазақ хандығы — бүгінгі Қазақстан Республикасы мен көрші аймақтардың территориясында 1465-1847 жылдар аралығында құрылған мемлекет. Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде ХІV- ХV ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақстан атана бастады Орта Азияның барысына айналған қазіргі Қазақстан ата-бабаларымыздың арманы болар. Өзге елдермен еңсемізді тең ұстап, білім мен ғылымға мүмкіндіктер ашыла түсуде. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Болашақ» бағдарламасымен жастарды шетелдерде, соның ішінде дамыған елдерде оқыту арқылы дамыған экономиканың озық технологиясынан тәжірибе алып, елімізге ендіру, әрі Азияның барысына айналуға қатты мән береді. 150 ұлтпен бір шаңырақ астында тату- тәтті өмір сүрудің өзі халқымыздың дархан мінезі мен кеңдігі деп білемін. «Халқымыздың ертеңін ойлаған, болашағын болжаған хандарымыз бен билеріміз сол кездің өзінде-ақ еліміздің дәулеті мен сәулетін, ынтымағы мен қауіпсіздігін арттыру бағытымен жүріп, оны жалпы қазақ даласына жариялап отырған. Қазақ халқы ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған. Оны Қазыбек би өз сөзінде былай келтіреді: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз; ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәмі-тұзын ақтай білген елміз; асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз.Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды» дей отырып, қазақ халқының өз елін, жерін қорғаудағы қажырлығын, жанын аямайтын патриоттығын, такаппарлығын көрсетеді. Олай болса, біз жастарға осындай ұлағатты сөздерді санасына сіңіру арқылы, оның өз ата-тегін, ұлтын, халқын силауға, Отанын сүюге, өз еліне деген мақтаныш сезімін оятуға бағыт береміз. Енді, міне, бүгінде әлем таныған Қазақстан ынтымағы жарасқан, көк байрағы көк күмбезімен таласқан, экономикасы артып, бақ-берекесі шалқып, асудан асуға адаспай асқан еңсесі ерен егемен елге айналғанын танытпақ.. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Алматы.1986.Желтоқсан.-Қазақстан Жазушылар одағының «Шабыт» 3 кітап/Құраст.Т:Айтбайұлы, Т.Зейнәбін, 1992-176 бет Сұлтанов Т.И. Қазақ мемлекетінің құрылуы. Қазақ хандығының тарихы-(«Жетінші сөз» сериясы).Алматы: Мектеп, 2003-160 бет Жеменей И. Мырза Хайдар Дулат (1499-1551) тарихшы-қаламгер (монография)-Алматы: «Зерде» баспасы, 2007-360 бет Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші: Зерттеунама. Алматы: «Ана тілі», 1995-232 бет. Алмас Ордабаев.Номадтар кітабы. 73 бет. Тарихы терең Түркістан.-Алматы:«Білім»,2000,-200бет

76

ТАРИХСЫЗ ХАЛЫҚ ТҰЛ ТАУКЕ ХАН Р.А.Губайдуллаева, Р.А.Жумагалиев Тараз мемлекеттік педагогикалық институты Тараз қаласы А.С. Пушкин: “Тарих - барлық ғылымдардың анасы” десе, өнердің екінші бір алыбы М. Горький осы ойды “Өткенді білмейінше, бүгінгі күннің мәнін және келешектің мақсатын түсіну мүмкін емес ” деп, тереңдете түседі.[4, с.2] “Зорыққан сағаттарыңды ұмытсаң да, одан алған сабағыңды ұмытпа” дейді С. Геснер [4, с.2] Тағы бір дәлелдеуді қажет етпейтін шындық бар - адамның санасы өскен сайын ол өз тарихын білуге құмартады, бұл оның жан дүниесінің қажеттілігіне айналады. Өз тарихын білуге тырыспайтындар - ішіп - жеу үшін ғана тіршілік етіп жүрген тоғышарлар мен өздігінше ойлау қабілетінен айырылған мәңгүрттер ғана. Сондықтан да тарихты ұмыту дегеніміз - Отан - Анаңды ұмытумен пара - пар нәрсе.Қазақ халқы әр дәуірде ел тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен шығармай, олардың жамағат алдындағы өшпес қызметін қанатты сөздермен мінездеп отырған. “Қасым салған қасқа жол, Есім салған ескі жол” деген секілді бейнелі тіркестер тасасында терең мағына жатқаны анық. Қазақтың ең әйгілі хандарының бірі әз Тәуке. Ол қазақ халқының тарихи санасында өзінің кемеңгерлігімен, даналығымен, ақылдылығымен, әділдігімен, бітімгерлігімен сақталған хандарымыздың бірі. Тәуке хан қазақ елінің тарихындағы хандық дәуір деп аталатын тарихи кезеңнің ең соңғы және ең кемеңгер ханы бола білген. Жәңгірұлы Тәуке хан - Қазақ хандығының ханы, Салқам Жәңгір ханның баласы. Шешесі - қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі Күнделен тайпасының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін алған кезде Тәуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан, мемлекет ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан болатын.Сондықтан да ол таққа отырып,әке ісін алға жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жаңа жолмен жүрді.Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытатын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде.Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға бейімделген.Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерең еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады.Бірі - елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудармағаны. Екіншісі - елдің ішкі жағдайын реттеудеги саяси құқыктық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік - берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл - ой, парасат үстемдігін орнатты.Тарих дерегі сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі ерекшелеп шығарған,даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады.Осындай алыптардың замана тынысын тамыршадай тап басып танып, халықтың басын қосып,елдің бірлік берекесін кетірер ішкі дау - жанжалды, барымта - сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып,бір бағытта игілікті іс - қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып,сыртқа абыройын асырды.Жұрт ерді ел қолдаса - береке, ханды ел қолдаса - мереке екенін көрді.Сол себепті Тәуке хан ел билеген кез - халық есінде “қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған” тыныш берекелі заман болып қалды. Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қазығы — ынтымақтың берік қағылып, ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан тарихшылар Тәукені «Қазақ ордасының Ликургі» деп бағалайды. «Ликург» деген бір кезде ежелгі Грекияда көне Спартаның ақылгөй Заңгері болған, сондықтан ақылды, көреген қайраткерлердің бәрін Еуропалық ғалымдардың «Ликург» деп атауы қалыптасып кеткен. Тәуке ханды бұлай сипаттаған кейінгі зерттеуші Еуропалық ғалымдар. Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа «Жеті жарғы» деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.

77

XVІІІ ғасырда Есіл өзеннің жібек шалғынды көкорай жағасындағы Күйгенжарда (Астана қаласынан 10 шақырым жерде) атақты Салқам Жәңгірдің баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Себебі, жоңғарлардың тегеуірінді бір шабуылы Түркістанды уақытша амалсыз қалдыруға мәжбүрледі. Сарыарқаның айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері қанжығалы қарт Бөгенбай, қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, бәсентиін Малайсары, қыпшақ Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар жыраулармен ел тағдыры мен жер тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді. Қан кешуде болашағын болжағыш көреген, кемел ойлы Әз Тәуке хан дала даналары үйсін Төле би, алшын Әйтеке би, қаз дауысты Қазыбек билермен ақылдасып, қазақ елінің құқықтықконституциялық құжаты “Жеті жарғыны” дүниеге әкелді. Кейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның үздік шебер құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы жерінде қала соққан дейтін аңыз бар. (Ақмола округінің ең соңғы аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы Сәмекенің немересі, Тәуке ханның тікелей ұрпағы). Туған елінің ой-тілегінен шыққан Тәуке ұрпақтарының бірі Абылай еді. Ол осы ата жолынмен қырық сегіз жыл Сарыарқа төрінде отырып қуатты мемлекет құрды. Жәңгірдің баласы Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының күш - қуаты өсіп, бірлігі артты.Ол асқынған ішкі феодалдық алауыздық пен бытыраңқылықты жойып,бір орталыққа бағынған Қазақ хандығын құруға қажырлы қайрат жұмсады.Хандық билікті күшейтуге бағытталған реформалар жүргізді.Тәуке хан өзінің даналығы арқасында ел арасында “әз - Тәуке” деген атқа ие болған.Тәуке ханның билік құрған алғашқы жылдарында оның билігін қазақтың барлық рулары мойындамаған.Сондықтан Тәуке хан бытыраңқы қазақ қоғамының басын біріктіріп, бір орталыққа бағынған мемлекет құруды басты міндеті деп санады. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды, ақылды адамдарды мемлекетті басқару ісіне тартты.Бұған дейін мемлекетті басқару ісіне тек Шыңғыс ханның ұрпақтары мұрагерлік жолмен тартылатын еді.Тәуке хан мемлекетті басқару ісіне туа біткен данышпан, ел арасында асқан ерлігімен дараланған тұлғаларды, яғни билер мен батырларды тартты.Бұл шаралар нәтижелі болды. Мемлекетті басқару ісіне де үлкен өзгерістер енгізді.Билер кеңесін құрып, оның билік ауқымын кеңейтті.Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек табынан болмағанын ескерсек, қарапайым халықты мемлекетті басқару жүйесіне тарту Тәуке хан еңгізген үлкен өзгеріс болды. Тәуке ханның аты тарихта «Жеті жарғы» заңдарымен де тығыз байланысты. Ол қазақтың атақты билерімен ақылдаса отырып, қазақтың әдет-ғұрып заңдарын, билер сотының тәжірибелерін, аса дарындылықпен айтылған түйінді биліктерді жинақтап, өзінен бұрынғы «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» сияқты қазақ заңдарын жаңа жағдайға сай өзгертіп, толықтырып, дамыту негізінде «Жеті жарғы» атты заңдар жинағын құрастырды. «Жеті жарғы» орыс деректерінде «Тәуке хан заңдары» деген атпен белгілі. Жеті жарғыға әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған. Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық құқығының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Қазақша «жарғы» әділдік деген ұғымды білдіреді. Жеті жарғы» - жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

1-жарғы.Көтеріліс жасап,бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын.(Бұл жарғы мемлекеттің бүтіндігі талабынан туды).

2-жарғы.Түркі халқының мүддесін сатып,елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын.(Бұл жарғы халықтың ортақ мүддесі –елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі).

3-жарғы .Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын.(Бұл жарғы да жабайылықтың төменгі сатысына тән кісі өлтірішулікке тыйым салған және мәдениеттіліктің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық).

4-жарғы.Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап,ақ некені бұзушыларға өлім жазасына бұйырылсын.(Бұл жарғы да шаңырақтың бірлігін қамтамасыз еткен,неке парызына адалықты талап еткен маңызы зор жаңалық).

5-жарғы.Өреде тұрған,тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын.(Ол кезде «ер қанаты – ат» елдің,мемлекеттік соғыс күші ретіне бағаланады).

6-жарғы.Төбелесте мертігуің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а)біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді,ал қызы жоқ болса қыздың қалыңмалын береді. ә)төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.

7-жарғы.Ұрланған жылқы өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін. Тәуке хан билік басында өте ұзақ, әбден қартайып, жасы ұлғайған шал болғанша отырып, 1718 жылы өз ажалынан 92 жасында қайтыс болған.

1.

Қолданылған әдебиет Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 78

2.

3.

4.

Қазақ Энциклопедиясы Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1 Рахманқұл Бердібай Абылай асуы - Жазушы баспасы,1993 ISBN 5-605-01420-1

ТҰҒЫРЫ БИІК ТӘУЕЛСІЗДІК Жанысова Куралай Айтжановна ағылшын тілі пәнінің мұғалімі, Гранитогор санаториялық мектеп-интернаты, Меркі ауданы Сансызбаева Айнур Габиденовна Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыздандыру бөлімінің бас маманы, «Өрлеу» БАҰО» АҚ Жамбыл облысы бойынша филиалы, Тараз қаласы Биылғы қой жылы қазақ халқы үшін тарихта той болып қалатыны хақ. Елбасы Н.Ә Назарбаев «Нұрлы жол» - болашаққа бастар жол» атты халыққа Жолдауында «2015 жыл –ұлттық тарихымызды ұлықтау және биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы деп ерекше атап өткен болатын. Бұл ретте тойдың төресі «Қазақ хандығының 550 жылдығы» мерекесі біздің өңірде, Тараз төрінде өтетіні екі есе қуаныш екені анық. Біз қазақпыз! Ежелден –ақ қазақ болып аталған, Қатал болы әр күн, әр түн, атар таң Күйдірсе де ызғарлы аяз, жалынды от, Ел боп келдік, қалып қоймай қатардан. Деген өлең жолдарынаң біздің тарихымыз өте тереңде жатқаның көруімізге болады. Қазақ хандығы –қазақтардың XV және XIX ғасырлар аралығында қанат жайған тәуелсіз ұлттық мемлекет. Қазақ хандығы қазақ халқының ғасырлар бойы сақтап қорған келген мемлекеттігінің нышаны. Қазақ хандығының қурылуы қазақ халқы тарихындағы төтенше маңызды оқиға болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда қазақтың этникалық территориясын біріктіруде қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Қазақ хандығы бір күнде құрылған жоқ. Әбілқайыр ханнан іргесін бөлек салған Керей хан мен Жәнібекке алғаш соңдарынан ерген халықпен хиджраның 864 жылы Монголстанға қоңыс аударды. Осы жылдан бастап олардың соңынан ілескен халық күші күн санап толастамады. Әбілқайыр хан қол астынан қашқан ел Жетісудың батысын қоныстаған Керей мен Жәнібек ауылына қарай ат басын бұрды. Бұл жайлы Мухаммед Хайдар Дулати былай деді: «Әбілқайыр ұлысында алауыздық пайда болды. Әркім мүмкіндіктеріне қарай қауіпсіз дұрыс өмір сүру үшін Керей хан мен Жәнібек ханды паналады. Олар осылай күшін нығайтты.Басында өстіп елден қашып, олардан бөлініп жарылып қалып, біраз уақыт тарығып әрі сергелдеңде болғандықтан оларды «қазақ» деп атады. Бұл лақап ат қазақтарға осылай танылды» М.Х Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегінде қазақтар атауы әуелде «өзбек –қазақ» кейін «қазақ» ретінде Жетісуға көшкен, Жәнібек пен Керей бастаған саяси топтарды білдіру үшін қолданылған. XV ғасырдың 60 жылдарының екінші жартысында Шу мен Талас өзендерінің аңғарында Қазақ хандығының пайда болуы әбден заңды еді. 2015 жылы Керей мен Жәнібек Қозыбасыға орналысып, Қазақстан туын көпке көтергеніне 550 жыл толып отыр. Тәуелсіздік біз үшін көпті берді, ол ата-бабамыздан мирас болып қалған ұлы құндылықтарымызды ділімізді, тілімізді, жаңғыртуға мүмкіндік берген асыл қазына. Әрі қысқа, әрі ұзақ 23 жыл ішінде елдігімізді, ерлігімізді танытар ауқымды істер жасалынды. Соның ішінде білім саласында әлемдік стандартқа сай білім алуға нақты мүмкіндіктер беріліп отыр. 150 ұлтпен бір шаңырақ астында тату-тәтті өмір сүрудің өзі - халқымыздың дархан мінезі мен кеңдігі деп білемін. Атабабамыз қалдырған осындай кең-байтақ жердің лайықты мұрагері болайық! Пайдаланылған әдебиеттер 79

1.Ибашева Т. Атадан қалған қазына. – Алматы, 2001 ж.

2. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана 2001ж. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН Каркабаева Парида Пазыловна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы Тараз қаласы «Еліңнің ұлы болсаң, Еліңе жаның ашыса, азаматтық намысың болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып — көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа!» (Н. Назарбаев). Бір қаламның ұшымен жазылып, барша қауымның жүрегіне орнаған, бір ауыздан айтылып, кең өлкемді шарлаған осынау бір ыстық сөз, ыстық көңіл лебізі бүгін ғана емес, бар уақытта да қан тамырымыздың лүпіл — бүлкіліндей естіледі бізге. Иә, бұл – бүкіл қазақ жұртының, дүйім Қазақстан елінің қызу құштарлықпен, сарқылмас сүйіспеншілікпен айтар, ардақ тұтар асыл лебізі. Ол – өлең, ол – ән, ол – сұлулық, ол – асқақ арман, ол – шалқыған дәулет, көркейген сәулет! Елдік туымыз тігілген үлкен үйіміз, алтын шаңырағымыз да осында. Жарастығымыздың да, жақсылығымыздың да, тыныштығымыздың да қиясы, махаббатымыздың да ұясы – Қазақстан. Қазақстан бай тарихпен, көне мәдениетпен және ерекше табиғатпен ұлы мемлекет. Қазақстан қазақ халқының ата-баба мекені, ежелгі қонысы. Бұл жерде ата-бабамыз туды, тұрды, өмір сүрді, оның топырағында ата-бабамыздың кіндігі кесілген кең жазира жері. Бұл жерді мекен еткен көшпелілер мен отырықшылардың бір-бірімен шендескен әлемі ғасырлар қойнауында талай-талай ұлыстар мен ұлағаттарды дүниеге әкеліп, мәдениеті мен діні жаңғыра түлеп, әйгілі күре жолдардың үстінде саудасы қызып, Шығыс пен Батыс арасы тұтастанып жататын болған. Біздің еліміздің жерінен Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан «Ұлы Жібек жолының» керуендері тоғысқан кіндік Азияны басып өтетін Қазақстандық телімі болған. Қазақстанның табиғаты таңғажайып: мұнда аспанмен тілдескен мұзарт шыңдарды, тұңғиығы тұнжыраған жұмбақ көлдерді, ақ жал толқындары асау арғымақтардай көкке шапшыған шалқар теңізді, күні от шашқан шөлейтті, арналы өзен, ну орманды көруге болады. Қазақстан картасы – қазына картасы қазір. Даласы дархан, топырағы қасиетті, қойнауы қазыналы. Қазынаның барлығы да қазақ жерінің топырағында тұнып жатқанын екінің бірі айтпай- ақ біледі. Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының түкпірінде орналасқан. Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте Ресеймен, оңтүстікте, оңтүстік-батыста Орта Азия республикалары Түрікменстан, Өзбекстан және Қырғызстанмен, оңтүстік-шығыста және шығыста Қытай Халық Республикасымен шектеседі. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы –13034км. Қазақстан аумағының көлемі – 2 млн. 714,9 мың шаршы км. Оған Батыс Еуропаның Франция, Португалия, Испания, Италия, Греция, Норвегия және Финляндия мемлекеттері түгел сыйып кетер еді. Міне, қазақ даласы – кең байтақ! Қазақстан жер көлемі жөнінен Ресей, Қытай, АҚШ, Австралия мен Үндістаннан кейін алтыншы орын алады. Сондығынан ғой, күмбір – күмбір көне күй мен толғауы тоқсан жырларымызда – «Ұшса құстың қанаты талады, шапқан аттың тұяғы тозады, Атырауы – айшылық, Қаратауы – күншілік,» - деп толғаған. «Отан – оттан ыстық», «Ер ел үшін туады, ел үшін өледі» - деп түйген халықтың қаһарманы Бауыржан батыр: «Отаның үшін отқа түс күймейсің», - дейді. Қазақ елінің есімі аңызға айналып, дастандарға арқау болған батыр ұл – қыздары толып жатыр. Олар – атамекенін, туған елін жан аямай қорғап, ата- бабаларының ерлік дәстүрін сақтау арқылы өздерінің өшпес даңқын шығарғандар. Қазақ батыр халық, ержүрек халық, намысшыл халық. Ел басына қиын – қыстау күн туғанда ерлері намыс отын жағып, туған топырағын қасық қаны қалғанша қорғағанына өткен тарих куә, кешегі сұрапыл заман куә.

XX ғасырдың сүргінін бастан кешіп, жаңа мыңжылдықтың табалдырығын жаңғырған қалпында аттаған Қазақстан өзінің барша төлтума болмысын, жарқын да бай мәдениетін, ғасырлар қойнауында қалыптасқан салт-дәстүрін, қызық та қилы-қилы тарихын әлем халықтарының алдына жайып салып, құлдығы мен зорлығы жоқ жаңа өмірді жаңғырту үшін, еңбек пен мәдениетті жарастыру үшін, сұлулық пен парасаттың салтанат құруы үшін, жаппай келісімі жарасқан прогрессивті адамзатпен бір сапта болу үшін жаңаша өмірге қадам басты. Байтақ ел, күн сәулетті Қазақстан бүгінде дамудың даңғыл жолына түсті. Өлшеусіз табиғат байлығымен ғана емес, ең алдымен сан түрлі ұлттардан құралған халқының ауызбірлігімен аты шықты. Бүгінгі Қазақстан - өзі орналасқан аймақтың ғана емес, бүкіләлемдік проблемаларды талқылауда және шешуде ықпалды рөл атқаратын ел. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың пікіріне әлем саясаткерлері ықылас қоятын болды.

80

Егемендік алған жылдар ішінде өзіне тән барлық институттары бар, әлемдік қауымдастықтың ықпалды мүшесі болып табылатын мемлекет құрылды, оның қауіпсіздігі мен тәуелсіздігі қамтамассыз етілді. Конституциялық жолмен мемлекеттік және саяси билік құрылымдарын жаңарту негізінде елдің демократиялық жолмен дамуының берік іргетасы қаланды. Елдің ішкі экономикалық жүйесі түбірімен өзгеріп, дамыған өркениетті елдердің ешқайсысынан кем түспейтін нарықтық қатынастар мен институттар құрылды. Соның негізінде Қазақстан дүниежүзілік экономикада өз орны бар елге айналды. Он бес жыл ішінде қазақ халқының ұлттық санасы жаңғырып, өзін - өзі тану, өзінің бай ежелден қалыптасқан тарихы мен ұлттық дәстүрлерін құрметтеу, ұлы тұлғаларын бүкіл дүниеге таныту, бай рухани қазынасын әлемдік өркениетпен ұластыру бағытында қыруар шаруалар атқарылды. Ең бастысы, қазақ халқымен бірге әр түрлі этностардың да отаны болып табылатын біздің еліміз бүкіл әлемге қоғамдағы татулық пен ынтымақтастықты сақтаудың, әр түрлі ұлттық мәдениеттер мен діндердің үйлесімді дамуына қамқорлық жасаудың жарқын үлгісін көрсетіп берді. Бүгінде Қазақстанның негізгі ұлтын қазақ халқы құрайды. Одан кейін славян халықтарының өкілдері орыс және украин халықтары. Сонымен қатар ең елеулі этносты құрайтындар өзбек. немістер және татар халықтары. Осы біздің елдегі халықтар басын біріктіріп, олардың ұлттық тегіне қарамастан, теңдігін бекітетін құжат бар. Ол еліміздің Ата Заңы, Конституциямыз. Қаншама рет туы тігіліп, қаншама рет туы қайта қисайған, қаншама мемлекеттің құрамында болып, қаншама рет мемлекетсіз қалған әрі көне, әрі жас қазақ халқы қайтадан әлемдік дүбірге қосылып, әлем елдерімен иық тіресуде

1.

2.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Қазақстан тарихы /әдістемелік журанал 2005ж. «Қазақ» газеті, №14-15 2006ж. ЕЛІМНІҢ ШАТТЫҚ БЕСІГІ -ТӘУЕЛСІЗДІК Мусабекова Рабига Исматовна «Өрлеу» БАҰО АҚ Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ» филиалы Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері Тараз қаласы Қазақстан - тәуелсіз ел. Тәуелсіздік – ұлттық тілдің, жаңаша білім берудің алтын діңгегі, халықтың бақ жұлдызы. Әр халық ана тілін дамытуына, әлемдегі бүкіл елдің мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі құқығын жүзеге асыруына заң жүзінде мүмкіндік алды. Соның ішінде қазақ тілі заңнамасының түп негізі – Қазақстан Республикасының Конституциясы. Елімізде тұғырлы тәуелсіздік арқасында өз тілімізде сөйлей отырып, оқып үйрену мен дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттерін белгіледі. «Еліңнің ұлы болсаң, Еліңе жаның ашыса, азаматтық намысың болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып - көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа!»,- деп ҚР Президенті Н.Назарбаев айтқандай орта білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы теориялық оқытуға негізделген тәсілді өз облысымыздың мұғалімдері жан-тәнімен меңгеріп жатыр. Дайын білім беруге негізделген «дәстүрлі» оқыту арқылы алынған білім оқушылардың механикалық есте сақтау, үстірт білім алу жағдайларына әкелді. Егер оқушы пәнді терең түсініп, алған білімін кез-келген жерде пайдаланып, өз ойын ашық жеткізе алса әрине, еліміздің еңсесі биіктейді. «Өрлеу» «БАҰО» АҚ ЖОПК БАИ» филиалының директоры, п.ғ.к., қауымдастырылған профессор Ғ.Сыздықбаева 3 (базалық) деңгей бағдарламасын игеріп, сындарлы оқытуға негізделген сабақтарда оқушылардың білімін толықтырып, өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, өз түсінігін өзгерткен мұғалімдерді дайындауға барлық мүмкіндікті жасады. 3 (базалық) деңгей бағдарламасын игеру облысымыздағы көп ұлтты мұғалімдердің арасындағы достықтың бастауы, олардың ынтымағы мен береке-бірлігінің тірегі болды. Бұл тәуелсіздігіміздің маңызды нышандарының бірі. Тамыры тереңге кеткен ұстанымдар мұғалімнің жаңашыл идеяларды қабылдауына шектеулер қойды. Оларды сыни тұрғыдан ойландырып, жаңашыл идеялармен сусындату барысы қалай жүзеге асырылды? Оқыту мен оқу үрдісінде жоспарлау маңызды орын алады. Оқытудағы Колб моделін қолданып, жоспарлауды жетілдірдім себебі, оны пайдалану болашаққа тәжірибемді дамытуға көмектесетін жол ашты. Қалай пайдаландым? «Талантты және дарынды балаларды оқыту» тақырыбында бұрынғы тәжірибелеріне сүйеніп, белсенді пікірталаста іс-әрекеттерін бақыладым, ойларын жетілдіру мақсатында талантты және дарынды балалардың айырмашылығын талдаттым, оларға берілетін тапсырмалардың түрлерін түсіндіріп, түйіндеп, теорияның тамырына тереңдеді де өздері кеңейтілген тапсырмаларды дайындап бекітіп, кері байланыста шешімін шығарды. Бұрын сабақ ортасында топқа бөлетінмін, барлық заттарын жинап біршама уақыт алатын. Қазір топтарға бөлуді сабақ басында аз уақытта жылдам ұйымдастырамын, тиімді себебі, топтық жұмыс тек қана әлеуметтік ғана

81

емес, эмоциялық және танымдық кедергілерді де жояды. Қолайлы орта жасау қажет себебі, мұғалім өзін сабақта еркін, өз ойын толық жеткізе алатындай деңгейде сезінбесе, ол сабақ табысты сабақ болмайды.

SMART-қа сүйеніп, Колб моделін қолдандым өйткені, жақсы сабақ жүйелі жоспарлауға тікелей байланысты. Он бір бастауыш мұғалімдерінің ерекшеліктерін ескеріп, «Үш торай» тапсырмасына ертегінің мазмұнын меңгерте отырып, аудиал, визуал, кинестетик дарынды оқушыларға арналған таныстырылымды құру және талдау, іскерлігін дамыту мақсатын қойдым. Мұғалімдер ертегінің мазмұнын бірлесе оқу арқылы меңгеріп, аудиал, визуал, кинестетиктік қасиеті бар дарынды оқушыларға арналған таныстырылымды құрып және тақырыпты өмірмен байланыстырып талдады, ерекшелігін анықтап күтілетін нәтижеге жетіп, дамыды. Бұрын тек сабақтың мақсатын айтқызсам, қазір қандай нәтижеге жетем, нені біліп, меңгеріп шығуым керек деп ойланып, сабақ соңында өзіне сол нәтижеге жеттім бе?- деген сұрақ қойып, талдайды. Өйткені, бұл маған нәтижеге жетуге, талдау арқылы келесі сабақта неге көңіл бөлу керектігін түсінуіме көмек болды. Мұғалімнен күтілетін нәтиже мен сабақтың үстінде орындалатын тапсырмалар арасындағы сәйкестікке мән бердім өйткені, олар бір-біріне байланысты. Аудиториядағы әртүрлі деңгейдегі мұғалімдердің оқу қажеттіліктерін ескере отырып, барлық, көпшілік және жекелеген мұғалімдердің табыс критерийлерін айқындадық. Бұрын табыс критерийін мұғалімдермен бірге құрастырып, өзім тақтаға жазатынмын, қазір эксперт пікірін ескеріп, табыс критерийін құрастырғанда әр топқа талдауға бөліп беремін, дұрысын тақтаға жапсырады. Қазіргі бұл өзгеріс табыс критерийін құруда өз беттерінше жұмыс істеп, нәтижеге жетіп, шеберлігін арттырды. Он бір бастауыштың қажетін қанағаттандырып, тапсырмаға табыс критерийі құрылды: «Жоғарғы» деңгейге жетеді егер: Теорияға сүйеніп жаңа, анық тұжырым жасайды, Қайта қарайды, жинайды, ұйымдастырады, дайындайды; Білімге сүйеніп, сындарлы ойлайды, проблема шешуде теңдесі жоқ жауап айтады. «Орташа» деңгейге жетеді егер: Теория негіздерін жақсы дамытады, көрінбейтін проблемаларды шешеді қолданады ажыратады, келтіре алады, салыстырады. «Төменгі» деңгейге жетеді егер: Теория негіздерін біледі, түсінеді, маңызды ақпаратты айтады, толықтырады, қайталайды. Сыни тұрғысынан ойлау элементтері, топпен оқыту, сұрақ-жауап, ассоциация және мнемоника сияқты әдістер менің бұрынғы тәжірибемде көңіл бөлінетін тұстары болғанымен, сонда да қазіргі уақытта құзырлы мұғалім болу үшін әлі де дамыту керек деп мақсат қойдым. Осы тұрғыда Темпл Ч., Стил Дж., Мередит К. Сыни ойлауды дамыту әдістері. «Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірлеген II, V, VI оқу құралы арқылы білімімді жетілдіру менің жұмысыма өзгеріс әкелді. Кездесетін кедергілердің алдын алу және модульдердің өзара байланысын табыс критерийін негіздей отырып, мұғалімдердің деңгейлеріне қарай жұмыс жасаймын өйткені, қабілеттерін ескеремін. Бұрынсоңды «Бумеранг» тәсілін бірден қолданатын едім. Енді осы тәсілге АКТ-ы бірге пайдаландым өйткені, «Одаренные дети» бейнеүзігін көрсету мұғалімдерге ой салып, «Анағұрлым жоғары нәтижелерге қол жеткізе алуы үшін орта буын деңгейінде қандай тәсілді қолданады? сияқты жоғары деңгейлі сұрақтарды оңай құрастыру дағдылары дамыды. Тағы себебі, бейнеүзік арқылы алған апараттың 30% есте сақталғаны да тиімді болды. Мұғалімдердің жетістіктеріне жағымды үлес қосу үшін топтық жұмыста нені анықтадым? «Суретті салуды жалғастыр» шығармашылық тапсырмасын алу себебім, топта кеңейтілген тапсырмаларға тең қол жеткізу үшін өз-өзімен диалогқа түсіп, қабілеттерінің әртүрлілігіне қарамастан бір-бірін түсініп, сан алуандық пен айырмашылықты бағалап, өздеріне басқаның көзімен қарап талдау жасау болды. Нәтижесінде бір-біріне сенудің, ауызбіршіліктің кең өріс алғаны көрінді. Бұл нәтижеге қалай жеттім? Двек теориясын ескеріп, «сен мықтысың» деп мұғалімге бағытталған мақтаудан гөрі, «сен шынымен де тырыстың» кейде, «мұны орындауда бұл жақсы тәсіл болды» деген сияқты үдеріске бағытталған мақтауды пайдаландым өйткені, үдеріске бағытталғандықтан табысқа жетуге ынталандырды. Соңғы кездері «сіздің ойыңызды мұқият тыңдадым, пайдаланған дәлелдеріңіз сапалы деректерді қамтыды» деген сияқты міндеттерге бағытталған Двектің мақтауларын пайдаландым өйткені, бұл мұғалімдердің тапсырманы орындаудағы жауапкершілігін арттырды. Ойы ұшқыр, тапсырмаларға икемділігі бар, мәселені шешуге құштар мұғалімдер топтық жұмыста ерекшеленді. Ынтасы төмендерге шешімдерді табуға жетелейтін «Олай болса сіз осыны ашып айтсаңыз…?», «Мен дұрыс түсінсем, онда …?» дәлдікті қажет ететін сұрақтармен осал тұстарын жетілдіруге тырыстым себебі, талқылау арқылы, олар да нақты тұжырым жасаулары қажет. Мұғалімдер Талантты балалар дегеніміз кімдер? деп сұрақ құрастырды. Осы сұрақ арқылы мұғалімдерден нені естимін? деп ойландым өйткені, бұл дамытуға ынталандыратын және ойландыратын 82

сұрақ емес. Болашақта талантты балалардың қандай ерекшеліктері бар? сияқты сұрақты өзгертуге жетелеймін. Бастапқыда жауапқа уақыт бермейтінмін, жауап неге аз болатынын түсінбедім. Қазір ойлануға 2 секунд уақыт беремін өйткені, аудиторияда аудиалдар (ақпаратты есту мүшесі арқылы қабылдайтындар) өте сирек кездесетінін ал, визуалдар мен кинестетиктер көп екенін Google браузерінен оқып, уақыт өте келе топтан соны байқадым. Сондықтан кейінгі кезде көбінесе бейнеүзіктерді пайдаланып, келесі сұрақты беру үшін тағы да кідіріс жасайтын болдым себебі, сұраққа мұғалімдердің назарын аудару және олардың бір-біріне ойлануға уақыт беруін қадағалаймын, бұл табысқа жетеледі. Топты жетілдіру үшін нақты, айтылған жауапты қайталамауын сұрадым өйткені, ізденіп тың жауаптар айтуын, терең меңгеруін қамтыдым. Мұғалімдерге сурет бойынша ертегі құрастыру тапсырмасын бердім өйткені, топта визуалдар мен кинестетиктер көп екені белгілі. Суреттің артқы фонында мұғалімдерге белгісіз бір зат бейнеленген болатын. Мұғалімдер сурет бойынша ертегі құрастыруға емес, назарлары сол суреттің артқы фонындағы белгісіз затты талқылауға көшті. Мен ол суретке мән бермеуді сұрадым. Бірақ суреттің не екенін сұраумен болды. Сабақтан кейін, мен осындай кедергінің болатынын болжамағанымды, уақыттың біраз бөлігі сол суреттің не екенін анықтауға кеткенін ойладым, болашақта суретті таңдауда мұқият боламын. Соңғы кездері өз тәжірибемдегі өзгерістің бірі тапсырманы талдап жатқанда қолданатын жаңа тәсілдердің бірі сүйсініп, қанағаттанса оң қолын көтереді, ал ауытқып кетсе немесе ойланбай айтқан жауаптар болса, талдап жатқан кезде сол қолын көтереді. Бұл тәсіл тиімді өйткені, уақытты босқа шығындамайды және әр топ тиімді талдауға дағдыланады, сондықтан жиі пайдаланамын. Күрделендірілген тапсырмаларды дайындап үйрену мақсатында үлгі ретінде «Түймедақ гүлінің пайдасы мен зияны, оның басқа гүлдерден айырмашылығы неде?» тақырыбын бердім. Мақсатым: Ақпаратты талдау, салыстыру, таңдау жасау мүмкіндігін пайдалану. Пән бойынша интернет материалдарын пайдаланып, креативті идеялары бар постерлер дайындады. Егер Сіздің үйіңізде түймедақ гүлі өсіп тұрса не істер едіңіз? деген проблемалық сұраққа деңгейі төмен мұғалім интернеттен материал алса да пайдасы мен зиянын аз анықтады өйткені, сыни тұрғыдан ойлану үшін үнемі бағыттаушы сұрақтарды күтеді. Мұғалімнің тілегі мен ынтасын ескеріп, сен шынымен де тырыстың деп мадақтап, сабақта жеке жұмыс істеуіне мүмкіндік беріп отырдым. Салыстырмалы түрде оған тапсырманы дайындауға көбірек уақыт, жеке жұмыс түрлерін берген дұрыс деп шештім. Деңгейі жоғары мұғалім тыныштандыратын, ауруды басатын қасиетін ескеріп, тұнба, шай ретінде пайдаланамын, бірақ ол қанды сұйылтады деген сияқты қажет ақпараттарды талдап жеткізді. Өйткені, деңгейі жоғары мұғалім топтың жұмысына жақсы қатысады, бағыт береді, талдау, жинақтау кезеңіндегі тапсырмаларды қажет етеді, тәсілдерді өзі таңдайды. «Блум гүлі стратегиясын» жиі пайдаландым себебі, 6 түрлі сұрақ қою мұғалімдердің жеке ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік берді және жеңілден күрделіге жетуге, сыни тұрғыдан ойлануға көмектесіп, таңқаларлық сұрақтар көбейді. Бұрын жауап беруге көп уақыт кететін, қазір дереу сол сұрақтарға жауап табылатын дерекнамаларды ұсынамын, тиімді. Жауапты топтың әрбір мүшесі алады және менің уақытымды сақтайтын сәтті тәсілдердің бірі болды. Кері байланыста «Өзіндік бақылау парағын» толтырттым. Парақты жинап алып А, В мұғалімдеріне қиындықты жеңу туралы ертеңгі сабақ басында пікірімді айтамын өйткені, үйде жақсартудың жолдарын ойланамын. Тиімді себебі, қандай да бір пікірді жақтауда сенімділіктері артты, қарсы дәлелдер сенімді болған жағдайда өз тұжырымын қайта қарауға және әрекетін өзгертуге дайын болды, тәжірибеме осындай oң өзгeрicтeр әкeлдi. Әрине, елімнің шаттық бесігі –Тәуелсіздіктің арқасында осы жұмыстар жүзеге асырылып жатыр. Пайдаланған әдебиеттер 1. «Қазақ»/Субхардина Ү., Сахов Қ, Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.

2. М. Жолдасбекұлы, А. Сейдімбек, Қ. Самюраұлы «Ел тұтқа» Астана 2001ж.

3. Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. –Алматы, 2009. -328 б.

4. Хохотва О.И. Релективті есептерді жазу және таныстырылым сөздерін дайындау бойынша әдістемелік ұсыныстар. Астана, 2013. -75 б.

5. Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журнал. Астана, №2, №3 2013.

6. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Астана, 2012. -306 б.

7. Тренерге арналған нұсқаулық. Астана, 2012. -108 б. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫ: ШЕРЛІ ШЕЖІРЕ МҮБАРАК НҰРБЕК ӘБІЛХАНҰЛЫ Жамбыл облысы Жуалы ауданы №17 Ы.Алтынсарин атындағы орта мектеп Осыдан бес ғасырдан астам уақыт бұрын Көк Орда билеушісі Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр ханға бағынудан бас тартып, Шу өзенінің бойындағы Қозыбасы атты

83

қоныста дербес хандықтың туын көтерді. Еркіндік аңсаған елін азаттық ұранымен жігерлендірген батыр бабаларымыз Керей мен Жәнібек жаңа бір ұлыстың дербестігін жариялап, жаңғырған қазақ этносының атауын алған тарихта тұңғыш тәуелсіз Қазақ хандығын құрды. Атақты тарихшы Мұхамед-Хайдар Дулатидің қалдырған нақты деректеріне сүйене отырып, тарихшығалымдарымыз Қазақ хандығының құрылған кезі 1465 жылы болғанын белгіледі. Алғашқыда Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңына еріп, қазақ болып бөлінген халықтың саны екі жүз мың адам екен. Сол заман үшін бұл санның да көп халық болғанымен, байтақ ұлысты жайлаған қазақтардың қандастары бұдан сан есе артық болатын. Шу бойына ту тіккен жаңа хандық біраз орныққаннан соң бүкіл Көк Орда жерін түгел қайтару жолындағы жорықтарын бастады. Сонымен, 1465 жылы тұңғыш рет Қазақ хандығы атты тәуелсіз мемлекет дүниеге келіп, бүгінгі біртұтас қазақ халқының негізі қаланған болады. Қазақ ордасы құрылғанда алдымен жасы үлкен Керей сұлтан ақ киізбен хан көтеріліпті. Одан кейін Жәнібек хан билік құрды. Тарих сахнасына шыққан біртұтас Қазақ мемлекетінің ұлттық ұраны – «Алаш», мемлекеттік Елтаңбасы – «Төре таңба», яғни көне түрік заманынан келе жатқан бас таңба. Бас байрағы – төре таңбалы қызыл ту, Астанасы – қасиетті Түркістан қаласы болды. Қазақ хандығының төрт ғасырға созылған шерлі шежіресінде жиырмадан астам хан билік құрған екен. Ел билігін қолға ұстаған бұл тарихи тұлғалардың талайым тағдырлары да сан қилы, билік құрудағы қабілеттері де әр деңгейде болды. Мемлекет іргесін нығайтып, туған халқының мәңгілік сүйіспеншілігіне бөленгендері де, елін тоздырып, дұшпанға таба қылғандары да жоқ емес. Бірақ олардың бәріне ортақ бір қасиет – өз замандарының қалыптасқан жағдайларына байланысты қал-қадірінше хандық туын жықпауға тырысты әлемді алып жатқан қазақ тайпаларының арасында қыпшақтардың орны ерекше еді. Тіпті, Қаламгер Мұхтар Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» атты еңбегінде: «Алтын Орданың оң қанаты – Ақ Орда, сол қанаты – Көк Орда деп аталады. Бұл арада көне түрік тілінде ақ сөзі – батыс, көк сөзі – шығыс дейтін мағына беретінін айта кету керек. Сондықтан совет тұсындағы кейбір тарихи еңбектердегідей бұл екі орданың орнын шатастыруға болмайды. Алтын Орданың шығыс бөлігі, яғни Көк Орда негізінен қазіргі Қазақстан Республикасының территориясын қамтыды» деп тұжырымдайды. Кешегі отаршылдық езгі есімізді алып, бодандық бұғауында болған соңғы ғасырлардағы «аға халық» өкілдері санамызды улап, миымызға сіңдірмек болғандай «бұратана халық, тексіз, мемлекетсіз, жалпақ даланы малша жайылып жүрген жабайы тайпалар» емес екенбіз. Сан ғасырлар бойы дәуірлеген мемлекеттерімізді жоққа шығарып, тарихи шындықты қасақана бұрмалаудан ештеңе шықпады. Жалпы, жалғандықтың құдіретті уақыт алдында дәрменсіз екендігін тарих тағы дәлелдеді. Осы орайда ойымызды жинақтай айтсақ, бүгінгі азат алаш елінің түп қазығы – көне Түрік қағанаты, Алтын Орда – одан кейінгі бабаларымыз орнатқан ұлы мемлекетіміз, Көк Орда қазақ жұртының этникалық бірлігінің бастауында тұрған қазаққа ғана тиесілі мемлекет болса, Қазақ хандығы халқымыздың есімімен көрінген, этнос ретінде түбегейлі орнықтырған тәуелсіз мемлекеттік құрылымымыз. Тәуелсіздік туын көтеріп, дербестігін паш еткен Қазақ хандығының атағы шығысымен-ақ Дешті Қыпшақ жұрты Әбілқайыр ханның қыспағынан құтылып, бөгетін бұзған тасқын судай ағылып, жаңа хандыққа қосыла бастады. Әбілқайыр хан өзіне қарсы шығып, дербес хандық құрған қазақтарға қылышын қайрап, жойып жіберуді көздеді.1468 жылы қыс айында Әбілқайыр хан Қазақ хандығын жойып жіберу үшін ұзақ дайындалған жорығына аттанды. Бірақ оның қалың әскері Қазақ хандығына қарсы соғысқа құлықсыз еді. Олар іштей азаттық аңсаған халықтың қасиетті күресіне жақтас болатын. Өйткені, олар да Керей мен Жәнібектің туы астындағы жұрттың қандастары – бір халық өкілдері, бәрі бір Алаштың ұлдары еді. Сөйтіп, Әбілқайыр ханның бұл жорығы діттеген жеріне жете алмады. Күтпеген жерден алапат суық соғып, әскердің жолын бөгейді. Сол жерде Әбілқайыр ханға кенеттен кесел жабысып, қайтыс болады. Әбілқайыр өлген соң оның әскері тарап кетеді. Оның елінде қиян-кескі тақ таласы басталып, хандық ыдырай бастайды. «Әбілқайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті» (Мұхаммед Хайдар Дулати, «Тарих-и-Рашиди»).Иә,осы бір тағдыр тартқан тиімді жағдайды қазақ хандары Керей мен Жәнібек дер кезінде, барынша пайдаланды. Олар дереу атқа қонып, өздері осыдан біраз жыл бұрын еріксіз тастап кеткен атамекені – Дешті Қыпшаққа қайта оралды. Еркіндіктің қасиетті туын көтеріп, не өлу, не жеңу күресіне шыққан қазақ халқының тұңғыш хандары, жаужүрек көсемдері Керей мен Жәнібек Әбілқайыр ханның мұрагерлеріне қарсы бітіспес соғысты бастады. Халықтың шексіз сеніміне ие болған және азаттық жолындағы адал күресте парасаттылықтарын таныта білген қазақ хандары бастаған істерінің ақ екендігін аз уақытта дәлелдеп, ірі табыстарға жетті. Көреген Керей хан мен Жәнібек атамекенді азат ету жолындағы бұл қанкешті соғыстарда Әбілқайырмен ұзақ жылдардан бері билікке таласып келе жатқан Жошы ұрпақтары – Ахмет хан мен Махмұд сұлтандардың, батыс Сібірдің билеушісі Ибақ ханның да күшін шебер пайдалана білді. Сондайақ, өздеріне іш тартатын Ноғай одағының билеушілерімен де сенімді одақтас болды. Қазақтардың жойқын күшіне төтеп бере алмаған Әбілқайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ойсырай жеңіліп, жазасын алды. Дешті Қыпшақта үстемдік қылмақ болған Өзбек ұлысының сан 84

мыңдаған әскері ыдырай қашты. Әбілқайыр ханның немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан Астраханьға барып паналады. Әбілқайыр ханның мұрагерлерімен болған азаттық күресінде толық жеңіске жеткен Керей мен Жәнібек Дешті Қыпшақ даласын түгелдей Қазақ хандығының игілігіне қаратты. Әбілқайыр ханның 40 жылға созылған езгісінен құтылған көптеген қазақ тайпалары атамекендерінде дербестігін алған Қазақ хандығының туы астында топтасты. Әртүрлі ұлыстарда бытырап жүрген қазақ рулары енді қазақ деген ұлттық атауға ие болып, жөке халық, дербес мемлекет ретінде тарих сахнасына шықты. Қазақ хандығының халқы бір миллионға жетті. Ол заманда мұндай халқы бар мемлекет саусақпен санарлықтай ғана еді. Міне, өркениетті елдер шоғырында еңсесін биіктетіп, Көк байрағын асқақ желбіреткен Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 24 жылдығын артқа тастап үлгерді. Бұл – сонау ғасырлар қойнауынан атойлаған бабалар үрдісі жалғасының салтанат құруы. Ұлы даланың қас перзенті – қазақ халқының азаттық жолындағы қасиетті күресінің асыл шежіресі, сол жолда елін бастап, ту көтерген бабаларымыздың өшпес есімдері біз үшін қашанда қымбат. Әлі көмескіліктен арыла алмай келе жатқан осы асыл шежірені, ардақты есімдерді жарқырата паш етіп, ұрпағымыздың ұлттық мақтанышына айналдыру – кезек күттірмес парыз. Қазақ тарихында Тәуке хан заманындағы 1710-1730 жылдар аралығында Мәртөбе, Күлтөбе, Қарақұм, Ордабасы жиындарында Халық кеңесі ел сенімін ақтайтын хандық басқару жүйесінің тірегі – Аға ханды көпшілік дауыспен сайлайды. Бір кездері Монғолстанға қоныс аударған адамдар «қазақтар»деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарады. ХV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сөйтіп, қазақ хандығының территориясын әлдеқайда кеңейтіп, нығайтты. Оған тұс-тұсынан қазақ тайпалары келіп қосылып жатты. Жылдар өте қазақ хандығы күшейіп, іргесі берік, іргелі елге айналды. Сонау ХV ғасырдан бастау алған қазақ мемлекеттігін талай хандар басқарды, олардың тарихта өзіндік орындары бар. Осы хандардың ішінде Ұлы Азия даласында аты аңызға айналған, 600 жауынгермен, өзінің ақыл-қайраты мен әскери тактиканы қолдана білуінің арқасында жоңғардың 50 мың қолына қарсы тұрып, жеңіске қол жеткізді. «Қазақтардың аңыз әнгімелерінде Абылай айрықша қасиеті бар киелі, керемет құдірет иесі болып саналады. Абылай дәуірі- қазақтардың ерлігі мен серілігінің ғасыры. Оның жорықтары және батырларының көзсіз ерлігі мен қаһармандығы жыр-дастандардың арқауына айналған.»

- деп жазады Шоқан Уәлиханов «XVIII ғасыр батырлары» атты еңбегінде. Абылайханның әрдайым қасынан табыла білген кеңесшісі Бұқар жыраудың толғаулары мен сол заманғы әндерді музейдің қызметкерлері Мағжан Ысқақ пен Сәуле Арынғазина нақышына келтіріп орындады, ал «Абылай ханның қасында...» атты театырландырылған көріністе Абылай ханның рөлін - М.Есмұқанов, Бұқар жырауЕ.Шәріпханов сомдады. Кешті ұйымдастырып, әрі өнер көрсеткен тек музейдің қызметкерлері ғана болды. Абылай хан Аға хан туралы: «Менің ата-бабаларым Барақ хан, Жәнібек хан, Жәдік хан, Шығай хан, Есім хан, Жәңгір хан, Тәуке хан, Қайып хан, Әбілхайыр хан, Әбілмәмбет хан,олардан соң енді мен Абылай ханмын» - дегені. Тізімде хандықтың қалыптасу кезеңіндегі Керей, Қасым, Тәуекел хандар аталмаса да, олардың сіңірген еңбектері белгілі. Біз үшін осы мәліметтегі маңыздысы алғаш рет Аға хандардың ретімен көрсетілуі. Тарихта Аға хандармен қатар оларға бағынышты кіші хандарда болған. Аға хандар кіші хандармен, би-сұлтандармен, батырлармен, төлеңгіттермен, дін өкілдерімен тығыз қарым-қатынаста болған. Билеушілердің өзі елден бөлектене алмады, халыққа тәуелді болды.«Біз, қазақ билеушілері, өз бастауымызды Шыңғыс ханнан аламыз», немесе «қазақ халқы үш жүзге бөлінсе де, барлық қуанышты да, қиындықты да бірге бөлісеміз»,-деген идея еді. Хандар мен сұлтандар өз күштерін –қазақ елінің бірлігінде екенін өте жақсы түсінді. Осы орайда, халқымыз үшін еңбегі ерен, есімі қасиетті екі тұлға бар. Олар – Қазақ хандығының іргесін қалаған, мызғымас мемлекет құрған, халқымыздың біртуар ұлт болып бірігуіне мұрындық болған – Керей хан мен Жәнібек хан.Бұл екі тұлғаны бір-бірінен ажырата бағалау артықтау болар. Екеуі де – елі үшін басын бәйгеге тігіп, ұлтының ұлылығын асыруда аянбаған парасат иелері, халық сүйген перзенттері. Қазақ хандығы құрылғанда жасы үлкен Керей хандық тізгінді ұстаса, одан кейін Жәнібек билік жүргізді. Қазақ Ордасының іргеленуі мен іріленуі Жәнібек хан тұсында болған. Жаңа хандықтың мемлекеттік құрылымы мен заң жүйесі де Жәнібек заманында жүйеленіп, келер ұрпаққа мұра етілген. Халқымыздың қасиетті шежіресінде Жәнібек ханға ерекше айшықты орын беріледі. Ол ел естелігінде ақылгөй, данагөй және әділетті әмірші ретінде мәңгі қалған. Халық оны жай ғана Жәнібек хан демей, Әз-Жәнібек деп айрықша әспеттейді. Сондықтан да, бұл кесек тұлға, тарихи қайраткер Тәуелсіз Қазақстанның жаңғырған жаңа тарихында жан-жақты зерттеліп, лайықты зерделенуі тиіс. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI века. А., 1985. 40 б.

2. Сұлтанов Т.И. Кочевые племени Приаралья в XV-XVII вв. М., 1982.

3. Құрманәліұлы Қ. Тарихикезеңгетереңірекүңілсек. “Қазақтарихы” журналы. 1993 №2 18-21 бб.

4. Вельяминов- Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Часть вторая . СП б., 1864.

134-143.

5. Мағауин М. Қазақтарихыныңәліппесі. А., 1994. 16 б.

85

6. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақжолындағылартарихы). А., 2003. 110 б. «ЕЛ МҰРАТЫ-ЕЛ БАҚЫТЫ, ГҮЛДЕНГЕН ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН!» Сағынтаев Қайрат Сағынтайұлы «ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚ филиалы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру кафедрасының аға оқытушысы Біз биылғы жылы қыркүйек айында Қазақ хандығының 550 жылдығын бірқатар шетелдік көшбасшылардың қатысуымен Тараз қаласында кең көлемде атап өтуді жоспарлап отырмыз.Елбасымыз Н Ә Назарбаев өзінің қараша айындағы Қазақстан халқына арнаған "Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтеміз"-деп қадап айтты.Бұл бастама өте орынды.Себебі Керей мен Жәнібек, Ақназар мен Қасым,Есім мен Тәуекел, Әз-Тәуке мен Абылайдай қайталанбас дара тұлғалары бар қазақ халқы өз тарихын өзі ғана танып қоймай, керсінше бүткіл әлемге танытатын күн туды.Себебі осы тарихи тұлғалар тұсында "Есім ханның ескі жолы, Қасымханның қасқа жолы, Әз-Тәукенің жеті жарғысы, Абылайдың ақ жолы" деген атпен таныс заңдық ережелер қалыпқа түсіп, Қазақ хандығы кемелдене түсті. Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібек хандардан бастау алған ұзына бойы тарихымызда Ұлы далада небір қиындықтарды басымыздан кешірген,сұрапыл соғыстарды,жойқын жортуылдарды өткерген;сан рет қирап,сан рет бой түзеген;тарихтың тағдырлы көші дейтін ұзақ жолда жақсыны да,жаманды да көрген;салтанатты да өмір сүрген,хандары алтын сарайларда да тұрған, алтын тақта да отырған, іргелес елдермен бейбіт өмір сүре де білген елміз. Бірақ түрлі тарихи жағдайларға байланысты Алқакөл-сұламаға ұшырадық. Ресейге бодан болған үш ғасырдың ішінде тарихымыз,ар ожданымыз табанға тапталды.Кеңпейіл, аңқау қазақтың мал-жаны тәркіленіп, ашаршылыққа душар болды.Зұлматтың құрығына түсті.Өзгенің тарихын өзімізге теліп оқыдық.Хандарымыз бен билеріміз, бектеріміз бен батырларымыз әжуаға, мазаққа ұшырады.Тарихымыз саясаттың құралына айналып, теріс оқытылды.Сана, дәстүр күйреді.Халық жадынан айрылды.Шыбын жаны шырқырады.Ұлт ретінде жер бетінен жойылып кете жаздадық.Қожаберген жыраудың : "Қаратаудың басынан көш келеді,Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,Қарындастан айрылған жаман екен, Екі көзге мөлтілдеп жас келеді", деп зарлағаны,Қазтуған жыраудың "Қайран да менің Еділім" деп қабырғасы сөгілгені:үш жүздің басын қос алмай Абылайдың шарқ ұрғаны, Бұқар жыраудың жер тіреп күңіренгені; "Еділді келіп алғаны-етекке қолды салғаны, Жайықты келіп алғаны-жағаға қолды салғаны", "Әдіре қалғыр Үш Қиян" деп Мұрат ақынның күйзелгені; "Бас-басына би болған өңкей қиқым,Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын", деп Абайдай алыптың қабырғасы қайысатыны осы тұс еді. Сонау ғасырлар қойнауының қатпар-қатпар белесінен байқасақ, ежелден –ақ ру-тайпаларымыздың өз жерін еш жауға бастырмаған, ұлын құл, қызын күң еткізбеуге батырлық ержүректігін, жауына қатал, досына адал, шыбын жанын шүберекке түйіп, садақ ұстап қол күшіне сеніп, найзаның ұшына үкі таққан ұлдары мен қыздарының жауынгерлік үлгісі бізге аманат болып жеткен. Отанымызды қорғаған еліне деген сүйіспеншілігі, ерлер сияқты қолына қару алып, ат құлағында ойнап жүріп жауын жеңуі сақ қызы — Тұмар падишаның ерлік істері. «Маған туған жердің бір уыс топырағы да қымбат. Сонда енді не бар?!» деп тұрсыңдар ғой… Менде ел бар, менде жер бар, мен елімді-жерімді қорғадым, — деген Тұмар падиша осындай байтақ та бай дархан Отанымызды жұдырықтай жүрегіндегі ерлік сезіммен қорғаған. «Тар қолтықтан оқ тисе, тартып олар қарындас» — деп қыздарға сеніммен арқа сүйеген де, шашын төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздардың қазақта болуы бізді зор мақтанышқа бөлейді. Сан ғасырлық тарихымызда мақтан тұтар, бүгінгіміз бен келешегіміз үшін ғибрат алар оқиғалар мен Отан алдындағы адал қызметінен үлгі алар ұлы тұлғалар аз болмаған. Олардың қатарына: қазақтың ұлт болып ұйысуы мен оның ұлан ғайыр ата-қонысының (этникалық территориясын) қалыптасуын; ұлттық мемлекттігіміз – қазақ хандығының құрылуы мен дамуын; отырған тағы емес, билеп отырған халқының бағын ойлаған хандар мен оларға ел мен мемлекет тұрғысынан ақыл-кеңес берген ұлы билер дәстүрлерін; ата-бабаларымыздың халқымызға тән шаруашылық жүргізу жүйесін қалыптастыруын, таңғажайып этномәдени үлгілерін жасау арқылы әлемдік өркениетке қосқан үлесін, батырларымыздың ел тәуелсіздігі мен ата-қоныс тұтастығын сыртқы жаулардан қорғаған үлгісін жатқызуға болады. Алла Тағала біздің елімізге осыншама кең жерді нәсіп еткенін түсінуге ұмтылсақ, ұшқан құстың қанаты талатын осынау ұлан ғайыр Алтай мен Атырау аралығын ата-бабларымыз ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап келген. Жоңғарлардан даламызды арашалап қалған батырлардың ерлігі турала тарихи жырлар Исатай, Махамбетке байланысты мұралар, Ресей патшасының отарлау саясатына қарсы көтерілген ұлт-азаттық қозғалыстың басты кейіпкерлері туралы жыр-дастандар біздің ұлттық санасезімімізді көтереді. Құдайға шүкір,басымыздан бақ тайған,қан жылаған зар заманымыз артта қалып,жаңа дәуірдің, жаңа заманның есігін аштық.

86

Небәрі жиырма үш жылдың ішінде осы байтақ далада бұрын соңды болмаған бүтіндей жаңа мемлекет-Тәуелсіз Қазақстан елі көш түзеді.Осы Ұлы көшті Н.Ә.Назарбаев бастады.Арғы-бергі заманда осындай ұлан-ғайыр мемлекет орнатып,халқынының көңілдегісін тауып,көкейіндегісін істеген Назарбаевтай ұлы тұлғаны Ұлы даланың тарихы білген емес. Тәуелсіз елдің патриотымын! «Пай, пай, пай! Киелі неткен жер! Батырлар дүрілдеп өткен жер, Тұлпарлар дүбірлеп төккен тер! Ғашықтар бір - бірін өпкен жер, Сарылып сал – сері кеткен жер. Бас иіп, иіскеп топырағын, Тағзым жасамай өтпеңдер!»- деп М. Мақатаев айтқандай, ең біріншіден, туған жеріміз Қазақстанға тағзым етіп, тәуелсіз елде өмір сүріп жатқанымды мақтан тұтамын. Ақиық ұлы ақынымыз: «Ой - хой, қазақ даласы, не көрмедің?! Қанша қурап, қаншама көгермедің?! Қорқыт ата қобызымен боздаттың ғой, Асанның шерге толы өлеңдерін! Ой - хой, қазақ даласы, не көрмедің?!»- деп жырлағандай, халқымыз қазақ болып, ұлт болып қалыптасуы жолында да, одан кейінгі кезеңдерде де, талай қиямет - қайым күндерді де, талай қилы замандарды, кескілескен шапқыншылықтарды да бастан өткерді. Білектің күшімен, найзаның ұшымен, соңғы демі қалғанша туған жерімізді қорғап, бізге аманат етіп қалдырған ұлы даланың ұлы кемеңгерлерінің арқасында бақытты өмір кешудеміз. «Тәуелсіз Қазақстан!», «Қазақстан Республикасы»! Неткен керемет, киелі ұғымдар! Бұл ұғымдардан, Отанымыздың тәуелсіз, еркін мемлекет екенін бірден аңғаруға болады. Бүгінде біз – қанатын кеңге жайған егеменді елміз. Көк туымыз желбіреп, сол жағымыздағы мақтаныш сезімімен дүрсілдеп тұрған жүрек әнұранымызға әуен қосып, әнұранымыз асқақтай шырқалуда. Тәуелсіздік туының желбірегеніне де, міне, 23 жыл толады. Тоғыз жолдың торабындағы алпауыт елдер қатарындағы алып мемлекетімізді әлем жұртшылығы құрметтейді. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев та Қазақстанның 20 жылда биік тұғырға көтерілуіне елеулі үлес қосты. Ерен еңбегімен Қазақстанның әр азаматының жүрегінен орын алған осындай көшбасшымыздың болғанына да мақтанамын. Мен тәуелсіз елдің патриотымын! Ешқандай қиыншылық көрмей жүргенімде, ата анамның жүздерінен қуаныш пен шаттық іздерін байқағанда, көкірегімді керіп «Тәуелсіз елдің патриотымын!»деп айта бергім келеді. Еліміздің бейбітшілігінің, тәуелсіздігінің арқасында күліп - ойнап, еркін білім алып жатқан ерікті елдің еркін ұланының бірімін! Н. Ә. Назарбаев: «Алдымызда асу - асу белдер бар, ұлт жолында ұйтқи соққан желдер бар. Бел де талар, жел де беттен қағар. Бәріне төзу керек, бәріне көну керек, жас ұрпақ!»- деп айтқандай, біздер, жас ұрпақ, тәуелсіздігіміздің баянды болуы үшін жауапты екенімізді аға ұрпақ зор сенім артып отырғанын түсінуіміз керек. Бүгінгі партада отырған оқушы – ертеңгі азамат, ел патриоты. Сол азаматтардың ең бірінші міндеті – өзінің тәуелсіз елдің өркені екенін ұмытпау, екінші міндеті – сол елдің іргетасының берік болуына үлес қосу, тәуелсіз елдің патриоты екенін дәлелдеу. «Арыстандай айбатты, Жолбарыстай қайратты, Қырандай күшті қанатты, Мен жастарға сенемін!» - деп өршіл ақын М. Жұмабаев болашаққа, жастарға үлкен сенім артты емес пе? Ақынның өлеңде келтірген көркем сөздеріне лайық болатынымызға сенемін. Елімнің ертеңінен, болашағынан жүрегім қорықпайды, керісінше, қуанады, ендеше, келешегім нұрлы болмақ. Оған негіз – бүгінгі «арыстандай», «жолбарыстай», «қырандай» күшті жас ұрпақтың, біздің бүгінгі әдемі әрекеттеріміз, ұтымды ұмтылыстарымыз. Мен қазақ болып туылғаныма, осындай бай, байтақ өлкеде өмір сүріп жатқаныма бақыттымын. Өйткені, мен Тәуелсізбін, тәуелсізелдіңпатриотымын! ТӘУЕЛСІЗДІГІМІЗ – МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ Торебекова Эльмира Абсематовна «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінің басшысы Тарихқа зер салсақ, жатқа жалтақтамай, елдігін сақтап өмір сүру қашан да әр халық үшін арман болған. Сол үшін қан төккен, басты оққа байлаған. Елдің болашағын ойлаған. Аттың жалы, түйенің қомында күн кешсе де, сол арман ұрпақтан-ұрпаққа аманатталып, ұлт тұтастығының кепіліне айналып отырған. Егер қазақ халқы XV ғасырда қазақ хандығын құрып, дербес ұлт ретінде өмір сүруін бастады десек, мәңгілік ел болу мұратының да сол кезде-ақ тарих сахнасынан орын алғаны.

87

Міне, биыл ерлік пен елдікке толы осынау тарихи кезеңнің тарих сахнасына шыққанына 550 жыл толып, Қазақстан Конституциясына 20 жыл, Қазақстан халқы Ассамблиясына 20 жыл, Ұлы жеңістің 70 жыл толуына орай «Мәңгілік ел» идеясы қайтадан халыққа жол тартып отыр. «Мәңгiлiк Ел» идеясыныңЕлбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: бiр мақсат, бiр мүдде, бiр болашақ» атты Жолдауында тұңғыш рет бүкіл халықтық ауқымда көпшілік назарына ұсынылуы – соның айғағы. Көп талқысына түсіп, оң бағасын алып үлгерген идеяның негізгі мақсаттарының бірі – «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы контексінде өскелең ұрпақ қанында бар ұлттық ойлау жүйесін отаршылдық саясаттың салқыны – ұлтсыздық дертінен сауықтырып, отаншылдық сезімдерін қайта қалыптастыру. Қазақы ойлау жүйесінің қазақ елі хандық құрған кезеңнен қалыптаса бастағаны ақиқат. Оның теңдессіз үлгілерінің бірі – билер шығарамшылығы. Сондай-ақ хандық дәуірдің ойшыл-жыраулары Асан жырау, Қазтуған жырау Сүйінішұлы, Сыпыра жырау Сұрғалтайұлы, Доспамбет жырау, Шалкиіз жырау Тіленшіұлы, Марқасқа жырау, Жиембет жырау, Ақтамберді жырау, Үмбетей жырау, Есет жырау, Бұқар жырау, Жанкісі жырау мен Қобыланды жырау. XVIII ғасырда қазақ даласында хандық жойылып, Ресей отаршылдық жүргізе бастағандажыраулық дәстүр де жойылды. Міне, осындай қазақ елі руханиятының тереңдігінің, биіктігінің үлгісі болып табылатын мәдени мұра жайлы жастарға білім берудің маңызы зор. Ал, әлемді билеген азулы Шыңғыс ханның ұрпағы Әбілхайыр ханның ықпалынан ығыспай, Дешті Қыпшақ мемлекетінен 1457 жылы кейін Керей мен Жәнібек сұлтанның бөлініп шығып, Қазақтың хандығын құру – қазақ қанының тектілігінің айғағы. Қазақ хандығы — шаруашылықтың дамуы, өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуы нәтижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ — қазақ халқының негізінде бірігуі арқылы XY-ғасырдың орта шенінде құрылды. Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434—1462-жылдары билік еткен) қоныс аударған қазақтарды Әбілхайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс берді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп, олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер – «қазақтар» деп атады. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады...». Міне, осындай қиындықпен құрылған қазақ хандығының жеңісі мен табысы көп болды. Қазақ халқы Жоңғар шапқыншылығынан паналап, Ресейдің құрамына, қоластына кіргенге дейінгі 400 жылда бірде жеңіп, бірде жеңілсе де, қазақты жауға бермей, елдігімізді сақтауға үлес қосты. Бұл – осы аралықтағы ұлтқа басшылық еткен қазақ хандарының күрескерлік еңбегінің жемісі.

2015 жылы Қазақ мемлекеттілігіне 550 жыл толады. Бұл біздің, қазақ халқының тарихта дербес мемлекет құрып, оныкөршілес Ресей мен Еуропа елдеріне танытып, үлкенимперия Қытайға да мойындатып, елі мен жерінінің біртұтастығын қорғап, сақтап келе жатқан іргелі елекенімізді дәлелдейді. Кеңес өкіметі жүргізген тарихты бұрмалау саясатының бұған көп залалы тигізді. Халық өз атабабасының тарихын теріс түсініп, дәстүрін де ұмыта жаздағаны – тарихи шындық. Осындай саяси жағдайларға байланысты олқылықтың орнын толтыру мақсатында жоғары мектептерде студенттерге ұлттық ойлау жүйесін дамытатын, тегімізде тұнған тұлғалық қасиеттерімізді, ең бастысы – ұлттық намысты оятатын тұлғатану атты арнайы курстардың ашылуы – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Ұлт өз дүниетанымын тілі, діні, фольклоры арқылы білдірген. Демек, ұлттық ойлауды зерттеу үшін негізгі сүйенетініміз – халықтың мәдениеті мен рухани мұрасы, өмір сүру тәсілі, діни нанымы, күнделікті тұрмыстағы әдет-ғұрып, салт-санасы. Шын мәнінде, Елбасы айтқандай, «Бабалардың ерлігі, жас ұрпақтың жасампаздығы арасындағы сабақтастықты», мәдениетті де, әдебиетті де жалғастыратын» да қазақтың тілі. Тіл – ұлттың ең құнды дүниесі. Тәуелсіздігіміздің тірегі де, жаршысы да – тіл. Олай болса, мемлекетіміздің «Қазақ елі, яғни «Мәңгілік ел» ел боларына сенім білдіру – азаматтық парызымыз. Мәңгілік ел – елдігіміздің ертеңін ойлаған білім мен ғылым саласын жетілдіру, жандандыру, өскелең ұрпаққа түсіндіру парыз болып табылады. Елбасы білім беру саласында халықаралық үлгідегі куәліктер беру арқылы инженерлік білім беруді және заманауи техникалық мамандықтар жүйесін дамыту міндетін алға қойды. Жарқын болашаққа жету жолдары бүгінде қоғамның түрлі салаларынан көрініс табуда. Соңғы кезде әлемде болып жатқан елеулі өзгерістер білім беру саласына да әсер етпей қоймады. Ғылым мен техника бұрынсоңды болып көрмеген қарқынмен дамып келеді. Бұл қарқынға ілесу үшін білім саласынан оң өзгерістер, тың іс-әрекет пен жаңаша көзқарас талап етілуде. Әлемдік білім беру саласында қоғамның әрбір қоғамның әрбір мүшесінің назарынан тыс қалмайтын мәселелер төңірегінде түбегейлі өзгерістер жасалуда.

88

Тарихқа тағылым, ұрпаққа ұран болған тәуелсіздік талай шыңдарды бағындыра алды, әлі де бағындырмақ. Бұл ретте ұстаздар қауымының қосқан үлесі зор екені сөзсіз. Ендеше, Тәуелсіз еліміздің ертеңі үшін атқарар істеріміз жемісті, болашағымыз бедерлі болып, игі мақсаттарымыз орындала берсін! ӘДЕБИЕТТЕР: Хасенов А. Қазақ тарихының баяны. А., 1996. 175 б. Хасенов Ә. Қазақ хандығы қай жылы құрылды? “Қазақ тарихы” журналы №2 1993, 38-41 бб. Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан шубырынды) А., 1992. 605 б., Чулошников А.П. Очерки по истории казак –киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских народов. Оренбург, 1924, ч. 1, 134-161 бб.

5. Кәрібаев Б.Б. Қоғамдық-тарихи дамудың нәтижесі. “Қазақ тарихы”. 1993, №3, 31-37 бб; Соныкі . Қазақ хандығының құрылуы. “Қазақ тарихы”. 1995, №4, 21-29 бб, №5, 20-27 бб, №6, 15-20 бб; Соныкі. Қазақ хандығы құрылуының өзекті мәселелері. КазМУ хабаршысы, тарих сериясы. 1998, №6.

6. Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI века. А.,1985.40 б.

7. Сұлтанов Т.И. Кочевые племени Приаралья в XV-XVII вв. М., 1982. Құрманәліұлы Қ. Тарихи кезеңге тереңірек үңілсек. “Қазақ тарихы” журналы. 1993 №2 18-21 бб.

8. Вельяминов- Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Часть вторая . СП б., 1864.

134-143.

9. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. А., 1994. 16 б.

10. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). А., 2003. 110 б.

11. Сұлтанов Т.И. Кочевые племени Приаралья в XV-XVII вв. М., 1982. Мұхаммед Хайдар Дулат. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). А., 2003. 92 б..

12. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков (извлечения из персидских и тюрских сочинений) Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пишулина, В.П. Юдин. А., 1969. 171 б.

1.

2.

3.

4.

89

4 секция: ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» - ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІ ПЕРЗЕНТТЕРІНІҢ ҰРАНЫ Абдықалықов Қ. «БАҰО «Өрлеу» АҚ Қарағанды облысының филиалы ПҚБАИ «Тәрбие және тұлғаны әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.к. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстандық жол - 2050»: ортақ мақсат, ортақ мүдде, ортақ болашақ» Жолдауында Президент Әкімшілігіне, Үкіметке, Жалпыұлттық қозғалысқа «Мәңгілік Ел» Патриоттық актісін әзірлеп, саяси партиялармен, қоғамдық бірлестіктермен, еліміздің барлық азаматтарымен бірлесе қабылдауды тапсырды. Бұл уақыт сынынан өткен, бүкіл қазақстандықтарды еліміздің тәуелсіздігі жылдарында алға жетелеген, ертеңгі күніміздің іргетасына айналуға тиісті басты құндылық. Атабабамыздың арманы болған осы идея ұлтымыздың өзгермелі нарықтық замандағы бағдарына айналатын болады. Елбасы әркімнің өз мүмкіндігінше бұл идеяны жүзеге асыруға барынша атсалысуына, еліміздің тағдырын халықпен бірге жасақтауға шақырды. Жаңа Қазақстандық Патриотизмнің негізгі идеясы мемлекет ұстанатын жалпы ұлттық құндылықтардың өзегін құрап, біздің көпұлтты және көпдінді қоғамымыздың жетістіктеріне арқау болуымен бағалы. Осы бағыттағы біздің мақсатымыз қоғамдық келісімді сақтауға және оны одан әрі дамыта беруге ұласып, ұлттығымыздың, елдігіміздің, қоғам болып қалуымыздың айнымас шартын құрауға тиісті. Қазақстандық Патриотизмнің нық орнықтылығы - әрбір азаматтың теңдігі мен Отан үшін ортақ жауапкершілігінің нәтижесі. Біздің ел көпұлтты, сондықтан ұлтаралық қарым-қатынаста ешқандай артықшылық болмауы керек. Еліміз бен оның жетістіктерін мақтаныш ете білетін ересектер бұл сезімді жастар бойына да дарытуды ойластырғаны жөн. Көптілділікті мемлекеттік деңгейде қолдау ұлттың рухани қазынасы - қазақ тіліне жанашырлық танытудан көрініс берсе, салт-дәстүр мен мәдениет те өзіне лайықты құрметті талап етпек. Барша қазақстандықтардың даралығы ұлттың тарихи сана-сезімінде байқалады. Сонымен бірге еліміздегі салт-дәстүрі мен мәдени нормаларына сай діни сананың да қалыптасуына көңіл бөлуіміз қажет. Тек сонда ғана қоғамымыз білімді, еркін, үш тілде сөйлей алатын адамдардан құралмақ. Осы аталған басымдылықтармен қоса Қазақстан тәуелсіздігі және Астананың, қоғамдағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісімнің, жалпыға бірдей Еңбек қоғамының, индустриализация және инновация негізінде экономикалық өсудің, тарихтың, мәдениеттің және тілдің ортақтығын, зиялы қоғам мен жоғары руханилықтың, ұлттық қауіпсіздік және әлемдік проблемалардың да елеулі маңыздылығын атауымыз орынды. «Мәңгілік Ел» идеясы бір күнде туған ұғым емес. Ол халқымыздың өмір бойы аңсаған ізгі мұраты болатын. Бұл идеяның құраушы бөліктері егемендік жылдарында әзірленген көптеген нормативтік құжаттардың негізгі ұғымдары ретінде аталып келген. Елбасы «Қазақстан-2050 Стратегиясы»: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан халқына Жолдауының «Жаңа қазақстандық патриотизм – біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі» тарауында ұлтжандылыққа ерекше тоқталды. Лондон Олимпиадасында 2012 жылы біздің спортшыларымыз 205 ұлттық құрама арасынан 12-орын алды. Біздің команда көпұлтты Қазақстанның, көптеген этностардың берік және ынтымақты шаңырағының біртұтас жасағы ретінде сайысқа түсті. Толайым жеңісімізді насихаттауды оқушыларда патриоттық сезім туғызатындай етіп өткіздік, соңынан рефлексия жасатып, интернационалдық тәрбиенің жемістілігін көрсететін қорытынды жасаттық. Елімізде барлық ұлт өкілдері тату-тәтті өмір сүріп, өзін толыққанды таныта алады: мысалға О.Рыпакова, А.Винокуров, С.Подобедова, И.Дычко, М.Вольнова орыс, З.Чиншанло, М.Манеза дүнген, Д.Гаджиев авар, А.Таңатаров, Ә.Ниязымбетов қазақ, Г.Манюрова татар ұлтының, ал И.Ильин орыс пен грек, С.Сапиев қазақ пен марий сияқты аралас некеден туғандығын айтудың артықтығы болмайды. Олимпиададағы жеңіс салтанаты халқымызды одан әрі біріктіре түсті, патриотизмнің ұлы күшін танытты. Бұл мәліметтерді талдау сыни тұрғыдан тұжырым жасатады: қазақ елінің пейілі кең, ниеті қонақжай, барлық адамдарға жайлы халахуалды жағдай туғызып, қамқорлық жасауы басқа көрші елдерге қарағанда анағұрлым жақсы деңгейде. Осы жетістіктер Елбасының халыққа қамқорлығын, ол құрған әлемде теңдесі жоқ Қазақстан халықтары Ассамблеясының бірлік пен ынтымақтастық кепілі ретіндегі зор ықпалын көрсетуде. Бұл стратегиялық құжатта да Жаңа қазақстандық патриотизммен қоса барлық этностар азаматтары құқықтарының теңдігі, ұлттық интеллигенцияның рөлі, ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы дін, мәдениет, дәстүр және даралық, қазақ тілі және тілдердің үштұғырлығы ерекше аталды. Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясат біздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиісті екендігіне аса маңыз берілді. Қазақ халқына, оның мәдениеті мен тіліне қатысты тарихи әділдік қалпына келтірілді.

90

Мемлекеттік тілмен қатар Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасау алдағы уақытта да жалғаса беретін болады. Қазақ тілі Қазақстанның рухани негізі, болашағы. Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мәніндегі мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілгенде, біз елімізді ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ деп атайтын боламыз. Ата Заңның 20 жылдық мерейтойын атап өту кезінде Елбасы бізді «Ұлы дала елі» деп те атауға болатындығын меңзеді. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарда білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасында жастардың бойында белсенді азаматтық ұстанымды, патриоттық сезімді, әлеуметтік жауапкершілікті, ұлттық даралықты, жоғары рухани-адамгершілік және көшбасшылық сияқты асыл қасиеттерді қалыптастыру мақсаты қойылған. Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы еліміздің білім беру саласы басты назарды адам, Отан, туған өлке, денсаулық, салауатты өмір салты, білім, мәдени мұра, достық, еңбек, тіл ұғымдарынан тұратын құндылықтарға аудару керектігін негіздеген. Барлық білім беру ұйымдарындағы оқыту үдерісінде тәрбиелік құраушыны күшейтудің типтік кешенді жоспарында барлық оқыту үдерісінде әрбір тұлғаның Қазақстанның азаматы және патриоты ретінде рухани-адамгершілік тұрғыдан әбден жетілуі үшін патриоттық сана-сезімнің қалыптасуы, отбасылық құндылықтардың кеңінен насихатталуы, құқықтық сананың қалыптасуы мен дамуы, жалпыадамзаттық сапалық қасиеттер негізінде көпмәдениетті тұлғаның қалыптасуы, салауатты өмір салтын ұстану дағдыларын қалыптастырудың кешенді, үздіксіз және тұрақты жүйесінің болуы шартталған. Патриоттық сананы қалыптастырудың ұлтжандылық құндылықтарына саналы оң қарым-қатынас қалыптастыру; белсенді азаматтық ұстанымды іске асыруға ұмтылысты қалыптастыру; Отанға, мәдениетке, тарихқа, фольклорға, Қазақстанның салт-дәстүрлеріне деген сүйіспеншілік пен құрметті тәрбиелеу; мемлекеттік рәміздерді білуді насихаттау; еліміздің жетістіктеріне жауапкершілік және мақтаныш сезімдерін дамыту міндеттері жүктелген. «Нұр Отан» партиясының ХV съезі елімізді әлемнің ең қуатты 30 елінің қатарына қосуды - алдағы үлкен, ұлы мақсат етіп қойды. Бұл партияның болашаққа жол сілтейтін темірқазығы болғандықтан осы съезде қабылданған жаңа саяси доктрина да осыған бағышталды. Партия қоғамның ерекшеліктерін артықшылыққа айналдыра білді. Әралуандылық - байлыққа, бірлік - табысқа айналды. Осыны ұлт зиялылары үнемі есте ұстап, жастарға әрдайым ынтымақтың үлгісі ретінде көрсету керектігі еске салынды. Болашақ қазақстандық - ол әлеуметтік белсенді, өзгерістерден қорықпайтын, шапшаң, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгерген, кәсіби шеберлігі жоғары маман… Оның ақыл-ойы кез келген өте күрделі міндеттердің өзін шешу үшін әбден жаттыққан болуға тиісті. Оның жүрегі Отанға деген шексіз сезімге толы. Ол денсаулығы мығым, шыныққан және шымыр. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» дербес білім беру ұйымы тәрбие жұмысының үлгісінде тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру негізіне азаматтық белсенділікті, ұлтжандылықты және көшбасшылық қасиеттерді қалыптастыру таңдап алынған. Шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау, тіл табыса білу, мәдениет пен көзқарасқа құрмет көрсету, жауапкершілік, денсаулық, мейірбандық және қамқорлық, өмір бойы білім алуға дайын болу секілді кең ауқымды құндылықтар Назарбаев Зияткерлік мектебін бітірушілерге жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды үйлесімді меңгеруге, кез келген өмірлік жағдаятта функционалдық сауаттылық пен бәсекеге қабілеттілік танытуға мүмкіндік береді. Назарбаев Зияткерлік мектебінде атқарылған осындай жұмыстардың нәтижесінде онда тәрбиеленуге тиісті: - патриот, қоғамның, елдің, өзінің маңайындағы адамдардың өмірін жақсартуға белсенді қатысатын, ұлтжанды; - өзіне сенімді адам, жақсы мен жаманды айыра алатын, оңай бейімделгіш, жинақты ұтқыр, сын тұрғысынан ойлайтын, ортақ тіл табыса білетін; - дербес оқушы, өздігінен іс-әрекет жасай алатын; - белсенді қатысушы, командада тиімді жұмыс істеуге, бастамашылдық пен шығармашылыққа қабілетті, инновация ендіруге және өзін жетілдіруге ұмтылатын; - кемел толысқан тұлға, адамгершілік - рухани құндылықтарға ие. Мектептегі тәрбие жұмысының модулдері: сыныптан тыс шаралар, ұлттық, мектепішілік мерекелер; «Тиімді көшбасшы» мектебі; «Кәусар» қосымша білім беру жүйесі; «Денсаулық» бағдарламасы; «Адамгершілік» бағдарламасы; «Патриот» бағдарламасы; қосымша білім беру бағдарламасы; «Өнер» эстетикалық тәрбие бағдарламасы; әлеуметтік жобалар, тәжірибе; ынтымақтастық жүйесі; ішкі бағдарламалар. Тәрбие жұмысының 7 негізгі бағытының зияткерлік даму, адамгершілікке тәрбиелеу, көркемөнер - эстетикалық тәрбие, дене тәрбиесі және психологиялық даму, полимәдени даму, көшбасшылық қасиеттердің дамуы қатарындағы патриоттық тәрбие бағытының міндеттері: оқушылардың өз Отанына, оның тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүріне, табиғатына деген сүйіспеншілігін қалыптастыру және отбасына, қоғамға, елге азаматтық жауапкершілікке тәрбиелеу. Қоғамға қызмет етуге үйрету модулін 91

жасақтау оқушылардың сабақта алған білімдерін қоғамдық пайдалы еңбекте қолдануға мүмкіндік береді. Әрбір білім беру ұйымы белгілі бір әлеуметтік обьектіні тұрақты түрде өз қамқорлығына алады. Мұнда атқарылатын қоғамдық жұмыстардың түріне жататындар: жетім балалардың сабағына көмек көрсету, қарттар үйімен байланыс жасау, қала саябағы мен су қоймаларын тазалау, көшелерді көгалдандыру, қайырымдылық мақсатында киім-кешек, кітап жинау, қайырымдылық көрмелерін, концерттер, оқушыларға жазғы пән үйірмелерін, тақырыптық дәрістер ұйымдастыру. Қоғамға қызмет етуге әрбір оқушы бір жыл ішінде 10 сағаттан кем болмайтын уақытын арнағаны жөн. «Қазақстандық патриотизм» ұғымының жиынтық мағынасы - «Мәңгілік Ел» идеясы. Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі - Мәңгілік Елордамызды тұрғыздық. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел! Мәңгілік Ел ұғымы ұлтымыздың ұлы бағдары - «Қазақстан 2050» стратегиясының түп қазығы етіп алынды. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі, оны ұстап тұру әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел біздің өз қолымызда. Ол үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білейік, ағайын!

1.

2.

3.

4.

5.

Әдебиеттер: Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050 Стратегиясы»: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты».-Астана, Ақорда, 2012. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарда білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасы.Астана, 2010. Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы.-Астана, 2009. Барлық білім беру ұйымдарындағы оқыту үдерісінде тәрбиелік құраушыны күшейтудің типтік кешенді жоспары. (Үкіметтің 29.06.2012ж. №873 қаулысы). «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ тәрбие жұмысы жүйесінің әдістері және бағыттары.- Астана, 2012. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МӘНІ Абжентаева Светлана Пердешовна Жеңістің 30 жылдығы ат.орта мектебі, Жамбыл ауданы. Еліміздің алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттердің қатарынан көрінуі, әкономикалық еркін аймаққа мүше болуға ұмтылысы, білім беру жүйесінің Болон декларациясьна сәйкес әлемдік білім кеңістігіне кіруі біздің алдымызға үлкен маңызды міндеттерді жүктейді. Бүгінгі жаһандану үрдісінде патриотизм ұғымы тек мемлекеттік тұрғыда ғана емес, әлемдік деңгейде бейбітшілік пен тыныштықты сақтау мәселесі тұрғысынан қарастырылады. Қазақтандық патриотизмді әлемдік тыныштық пен бейбітшілікті сақтаудын негізгі бір тұғыры деп айтуға болады. Қазақстан Республикасы алғашқылардың бірі болып ядролық қарудан бас тартуы, сынақ алаңдарын жабуы, бұл әлемдік бейбітшілікті сақтауға жасаған негізгі қадам болып табылады. «Қазақстан – 2030» Жолдауында Республика Президенті еліміздің ұлттық қауіпсіздігін, тәуелсіздік пен егемендігін танытатын мемлекетіміздің ұзақ уақытты дамуын анықтады. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті - өз елінің азаматы, патриотын тәрбиелеу болса, осыған сәйкес «қазақстандық патриотизм мен ұлттық патриотизм» оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалаудағы көрсеткіш болып қарастырылады.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Бұл жастарға этнопедагогикалық негізде білім беру, отансүйгіштікке тәрбиелеу ісіне нұсқау әрі оның қажеттілігін айқындайтын бағдарлама деуге болады.Республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда тұлғаның әскери-патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық әскери-патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасы «Бiлiм туралы» Заңында, Қазақстан Республикасы мемлекеттiк «Бiлiм» бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Республика халқына жыл сайынғы Жолдауында, үкiметтiң құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде айқын аңғарылады. Қазақстан Республикасы білім беруді 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында тәрбие жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты «қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының 92

негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн қалыптастыру» – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр. Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы Қазақстандық әскерипатриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады. Әскери-патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тонiкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн қалыптастыруда негізге орын алады. Ұрпақ бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн, елін қорғауға әскерипатриотизмін қалыптастыруда әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, М.Дулатов, Г.Н. Потанин, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, Ә. Бөкейханов, Л.Н. Гумилев, Ә. Диваев, Х. Досмұхамедов, Ш. Құдайбердиев және т.б. мәдени мұралары шешуші рөл атқарады. Жаһандану үрдісі қоғамдық, рухани, әлеуметтік салалардың барлығына дерлік өз әсерін тигізді. Мәселен, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы келіп жатқан толассыз еркін ақпарат ағымы жас буынның тәрбие мәселесіне қатысты алаңдаушылық туғызып отырғаны белгілі. Мемлекетіміздің осы құбылысқа ұлттық мүдде тұрғысынан қарап, өз құндылықтарымызды сақтап қалу жолында жан-жақты күресуде. Мемлекет тарапынан оқу-білім, тәрбие жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі басым бағыттардың біріне айналды. «Ұлт», «Отан» деген сөздің мағынасына ежелден жете мән беріп, «Туған жердің топырағы да ыстық», «Туған жерден топырақ бұйырсын» деп, отансүйгіштік сезімді дәріптеген халқымыз «Отанды қорғау-азаматтық парызың» дейді. Сондықтан бүгінде ұстаздар мен тәрбиешілер қауымының алдында тек білім бәсекесіне қабілетті дарынды балалар даярлап қоймай, сонымен қатар, елінің нағыз отансүйгіш жастарын қалыптастыру міндеті тұр. Бұл – бүгінгі күннің өзекті әрі үлкен жауапкершілік жүгін арқалаған маңызды ісі. Отансүйгіштік – туа пайда болатын сезім. Сәбидің бойында ең алдымен анасына, өз отбасына, үйіне, туған жеріне деген жылы сезімнен бастау алатын, тұлға есейген сайын біртіндеп ұлт, халық, әлеумет, мемлекет деңгейіне көтеріле беретін бұл сезім адамның бүкіл ғұмырына жалғасып жатады. Сол себепті де ол еш шеңбер-қалыпқа сыймайтын, мағынасы терең әрі үлкен ұғым. «Біз қазақ мал баққан елміз,Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз»- деп, күрмеуі көп қиын заманда ел тағдырын жырлап өткен Қаз дауысты Қазыбек бидің осы жыры бүгінгі ұрпақты өз жерін, өз елін сүюге баулиды, қазақ елін сыртқы жаудан аман сақтап қалу үшін жанын аямай күрескен халқымызға бағыт-бағдар беріп отырады. Патриоттық сана-сезім, іс-әрекет адам бойына өздігінен қалыптасатын қасиет емес екенін, оның өзі білім мен тәрбие барысында Отанды ұлағаттау, халықтың төлтума мәдени, рухани әлеміне терең бойлау арқылы қалыптасатынын теория мен тәжірибе дәлелдеп келеді. Демек, тұлғада сапа болу үшін патриоттық тәрбие үрдісі қажет. Патриоттық тәрбиенің мақсаты-балалар мен жастарды өз Отанын қорғауға, оған деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, елініің дамуына және дүниежүзілік қауымдастықтың алдында беделінің өсуіне лайықтап сана-сезімін, іс-әрекетін, қылықтарын қалыптастыру.Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің негізгі идеялары Елбасының «Қазақстан -2030» стратегиялық жолдауында: «Олар... күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады» делінсе, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеттері азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру» атап өтілген. Осыған орай, бүгінгі жас ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеу, өз халқының тегін, салт-дәстүрін, тілін, білімін, меңгерген, мәдениетті, адами қасиеті мен шығармашылық тұлға етіп қалыптастыру заман талабы, қоғам қажеттілігі. Қазіргі жағдайда патриоттық тәрбиенің өлшемдік көрсеткіштері:  біріншіден, өзін-өзі мемлекеттің азаматы ретінде сезінуі;  екіншіден, Отанына деген сүйіспеншілік сезімінің болуы;  үшіншіден, мемлекеттік рәміздер мен халықтың дәстүрлерін білуі;  төртіншіден, халықтың өткен тарихын білудің қажеттілігі;  бесіншіден, қазақ халқының әдет-ғұрыптарын сақтау, мәдениеті мен дәстүрлерін зерделеу қажеттілігі болып табылады. Өркениетті азаматтық және тұлға аралық қатынастардың қалыптасуына жағдайлар мен әлеуметтік алғы шарттар жасау болып табылады. Патриоттық қасиет – бұл адамгершілік тәрбиесінің негізгі бір тармағы, адам бойындағы негізгі құндылықтар болып табылады. Халқымыздың бойындағы патриоттық құндылық ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысыдан да қарастыруға болады. Көне түркі заманнан бастау алған патриоттық құндылық Құлтегін жазбаларында былай деп суреттеледі: “Елтеріс қағаның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Құлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді”. Патриоттық құндылық ана сүтімен даритын ең киелі ұғым екенін түсінеміз.

93

Ғылыми деректерге зер салатын болсақ, патриотизм ұғымы XV ғасырдың басында француз халқының ұлттық батыры Жанна д’Арк ұлтының тәуелсіздігі үшін басқыншыларымен күресіп, өз Отанының дербестігін сақтап қалуды көздеген ұлы жеңістің нәтижесінде пайда болды десек, артық айтпаған болар едік. Басқа да елдердегі патриотизм де француз еліндегідей сырттан келген жаулап алушыларға, әртүрлі жаман пиғылдарға қарсы күрес тұрғысынан сипатталды. Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, үйлесімді жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі таңда алдында тұрған негізгі міндет. Осыған байланысты болашақ мамандарды дайындауда оқу-тәрбие жұмыстарын жан-жақты толықтырып, халықтық тәлім-тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып қайта қарап шығу, бойында еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі күн талабының өзекті мәселелеріннің бірі болып отыр. Қазақ жастарының келбетін тәрбиелеу дегеніміз – бұл мұғалім мен жастардың оқу-тәрбие үрдісінде, өзін-өзі тәрбиелеуде, өздігінен білім алуда іске асатын ата-ананың көмегімен, жастардың жеке көзқарасы, адамгершілік нормасы, жалпы мәдени кәсіптік қабілетінің жасалуына бағытталған мектеп ұжымының іс әрекеттері арқасында іске асады деп білеміз. Жастардың бойына ұлттық құндылықтарды құрметтеуге, сақтауды тәрбиелеуде белгілі әлемдік, отандық ғалымдарымыздың еңбектеріне тоқталып өтелік. Белгілі педагог К.Ушинский “Халықтың (этностың) тәжірбиесінде педагог та жоқ, педагогика да жоқ” дейді. Ал Аристотель “Біз бала тәрбиелеуде халық тәжірбиесіне сүйенеміз” деп жазады. Бұл арқылы жастарды өзін-өзі тәрбиелеуде алға қойған мақсатын орындауда осындай тұжырымдарды тиімді қолдансақ жеке тұлға бойында адамгершіліккке тәрбиелеу барысында, Отанды сүю, кішіпейілділік, жаман әдеттен аулақ болуға тәрбиелейміз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Қазақстан –2030” Жолдауында: “Оқушыларды Қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптасуымыз керек,” – делінген. Отан сүю, патриотизм деген ұғымдар мектепке, үйге, жақынына, туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен басталады. “Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт-дәстүрі сақтайды” деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриотизмге тәрбиелеу үрдісін шартты түрде төмендегідей іс-шараларға бөлуге болады:  тілді құрметтеу;  ұлттық салт-дәстүрді зерделеу;  елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу;  ата-бабалар өсиетін оырндау;  жер байлығы мен табиғатты қасиеттеу. Қазақстан ғаламдық гуманистік ойлау жүйесіне енді. Сондықтан, ондағы әәрекеті адами гуманистік мақсат-мүддеге қайшы болмауы қажет. Бұл ретте, Қазақстанның көп ұлтты құрамы ескерілгені жөн. Аталған ерекшеліктерге байланысты, қазіргі тәрбие жұмысын төмендегі тәртіпте қарастыруға мүмкіндік бар: 1. Жас ұрпақтың халқының салт дәстүрін жетіле білуі патриоттық тәрбиенің нәтижесі бүгінгі өмір талабына сай болу.

2. Жастардың Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін білуін қамтамасыз ету, оларды құрметтеу сезімін қалыптастыру; 3. Қазақ халқының озық гуманистік құндылықтарын басшылыққа ала отырып, жалпы қазақстандық патриотизмге, отансүйгіштікке тәрбиелеу; 4. Оқушыларды өз пікірлерін ашық айтуға, сөз бостандығына, басқалардың пікірін құрметтеуге тәрбиелеу. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі – Отан. Оны таратып айтсақ, бұл – туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттың тілі, дәстүрі, мәдени ескерткіштері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы – патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Б.Момышұлы: “Бұл сезім әркімге әр кезеңде (яғни, әртүрлі жаста) оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, жаспен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлкеттік және қоғамдық әлеуметтік институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар, саяси ұйымдар мен қозғалыстар) әсерімен қалыптасады” деп жазады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» Қазақстан халқына Жолдауының «Қазақстан мұраты» деп аталатын бөлімінен көруге болады. Мұнда: «... біздің балаларымыз бен немерелеріміз ... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады», - деп үміт артылады. Жастарды Отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді. Осыған орай, патриоттық тәрбие мәселесі – адамзат тарихының өн бойында ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат 94

болғандықтан, мектеп оқушыларының бойында Отанға деген сүйіспеншілік қасиетін дарыту көкейкесті мәселе болып отыр. Патриоттық тәрбие мәселесі- адамзат тарихының өнбойына ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде адамзаттың өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген, үшінші мыңжылдыққа қадам басқан кезеңінде де жас мемлекетіміз үшін рухани асыл мұрат болып Қазақстандық патриотизм, азаматтық парыз, ар тазалығы қала бермек. Қай ғасырда болмасын оқу-ағарту, тәрбие мәселелері назардан тыс қалып көрген емес. «Бала тәрбиесі – мемлекеттің маңызды міндеті» деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған. Әрбір ұлттың, қай кезеңде болмасын алдында тұратын, ұлы мұрат міндеттерінің ең бастысы, өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы және отансүйгіш ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің міндетіміз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.

2.

3.

4.

С.Ғ.Тәжібаева. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. –Алматы: “Ғылым” баспасы, 2012. С.Ғ.Тәжібаева. Жоғары оқу орындарында тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі. – Алматы: “Ғылым” баспасы, 2014. Қазақстан республикасындағы Білім туралы заңнама.Заң актілерінің жиынтығы.Алматы:Юрист,2004. Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жолдауы «Қазақстан 2030».Алматы:Дәнекер,2014.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ МІНЕЗ- ҚҰЛҚЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ ЫҚПАЛЫ Әбдікерімова П.Ж. ТарМПИ, Тараз қ. Қазіргі уақытта психологтар мен педагогтар баланың жеке басындағы қасиеттерінің негізі оның алғашқы жылында-ақ қаланады деген пікірге келіседі. Жаңа туған нәрестеде көптеген қабілеттердің нышаны ғана болады. Бала өмірінің алғашқы жылдарында сол нышандарды дамытуға қолайлы жағдайлар болмаса немесе ол үшін әрекет істелмесе, кейін оларды жүзеге асыру өте қиынға түседі. Нәресте өмірінің алғашқы жарты жылында оған көңіл бөліп, сүйіспеншілік көрсетпеу баланың даму қарқынын бәсеңдетеді, эмоциялық сезімін кемітеді, әр нәрсеге әуесқойлығы мен қызығушылығын тежейді, бұл оның жеке адам ретінде қалыптасуы мен сана-сезіміне әсер етеді. Осының бәрі ата-аналарға баланы педагогиканы, психологияны, физиология мен гигиенаны білу негізінде саналы түрде тәрбиелеу жөнінде зор және жауапты міндеттер жүктейді. Бұл жерде тәрбие жұмысының мақсатын, міндетін, принциптерін, мазмұнын, құралдарын, формалары мен әдістерін терең білу қажет. Отбасындағы тәрбие әдістері –бұл ата-аналардың өз баласының санасы мен әрекет-қылығына педагогикалық ықпал жасаудың мақсатты көзделген жөн-жосығы, жолы. Бұлардың бәрі де тәрбиенің жалпы әдістерімен теңдейлес, дегенмен өз ерекшеліктеріне ие. Олар: әр балаға болған ықпал тұлғаның жекелеген нақты әрекет-қылығы мен ақыл-парасатына икемделуінен даралықты келеді; тәрбие әдістерін таңдау ата-аналардың педагогикалық мәдениетіне орайлас келіп, олардың тәрбие мақсатын тануына, өз қадір-қасиетіне құндылықтық бағыт-бағдарына, өз жанұясында орнатқан қарым-қатынасына т.б. тәуелді. Тәрбие мазмұны мен түрлері, әдіс-тәсілдері белгілі бір жас ерекшеліктеріне, талап-тілегі мен мүмкіндіктеріне сәйкес болуы керек. Баланы белгілі бір жас кезеңіндегі дамудың жоғары деңгейіне сай және оны дамудың әлдеқайда жоғары сатысы келесі жас шағы кезеңіне табысты көшуді даярлайтын біліммен қаруландыру, оны іс-әрекет түрлеріне араластыру, оның бойында осыған лайық сапа, қасиеттер қалыптастыру қажет. Қазіргі кездегі ата-аналардың бәрі өз балаларының жан-жақты дамып, рухани дүниесі бай, адамгершілік жағынан адал, денесі үйлесімді жетілген азамат болып өсуін қалайтыны даусыз. Бірақ мұндай тілекті жүзеге асыру оңай іс емес. Ұзаққа созылған өз тарихы бар отбасы балаларды тәрбиелеу жолында орасан көп бақылаулар нәтижесін жинақтап, қорытты. Осы қорытулар негізіңде аса маңызды тұжырымдар жасалып, олар отбасыдағы балаларды тәрбиелеудің жалпы заңдылықтары ретінде белгілі жүйелерге орай топтастырылды. Дегенмен олардың бәрі ғылыми заңдылық байланыс белгілеріне ие болмаса да, өз дәрежесі бойынша алғашқы тұрмыстық деректі пайымдар мен қарапайым көзқарас пікірлерден жоғары келеді. Олардың бәрінің төркін мәні - ата-аналарға кеңес, отбасылық тәрбие ережелері.

95

Ата-аналар өз тәрбиелік әрекеттерін осы ережелер тұрғысынан салыстыра бағалап барады, сонымен бірге ережелер педагогтар үшін, әсіресе егде ата-аналарға өнімді де негізді кеңестер беріп отыруға қажетті. Отбасындағы адамдардың қарым-қатынасы сан қырлы. Мұндай қарым-қатынас балалардың өсіп жетілуіне, (әсіресе олардың сәби шағында) күшті әсер етеді. Мұнда отбасы мүшелерінің өзара қамқорлығы, шын жүректен түсінушілігі мен туыстық жақындығы сияқты отбасы ішіндегі қатынастар ерекше ықпал етеді. Балалардың ата-анасына және ересектерге жақындығы олар үшін мынаны білдіреді: үлкендер жүрегінің бар қазынасын балаларға қалтқысыз сыйлайды, ол үшін балалардан еш нәрсе талап етпейді, ал бала осынау жақсының бәрін бойына сіңіріп, үлкендерді өзінің кіршіксіз пәктігімен қуантады, әрі нәзік жан дүниесінің сырын ашады. Міне, сондықтан балалар үй ішіндегі татулыққа, ата-анасының өнегелі ықпалына, отбасыда өздерін түсіне білу жағдайларына мұқтаж болады. Баланың азамат болып қалыптасуына отбасындағы өзара игі қатынас күшті әсер етеді. Отбасындағы дәстүрлер бұл қатынастарды нығайтып, олардың балаларға ықпалын күшейтеді. Отбасылық дәстүрлер... Мұндай дәстүрлер отбасының психологиялық ахуалының ажырамас бөлігі бола отырып, балаларға күшті әсер етеді. Олардың жас ұрпаққа ықпал етуінің мәні неде? Қазіргі отбасыға қандай дәстүрлер тән? Дәстүрлер, әдетте, заң актілерімен емес, қоғамдық пікірдің күшімен сақталады. Олардың көбі жетіле келе, қоғамның ережелеріне, нормаларына, еш жерде жазылмаған ерекше заңдарына айналады. Дәстүрлердің кейбіреулері өзінің шыңына жетпестен, біртіндеп маңызынан айрылып, тіпті біздің ілгері жылжуымызға кедергі жасайтынына қарамастан, сөз жоқ, қоғамдық прогресстің тездетушісі болып табылады. Сондықтан ескірген, өмірі өткен дәстүрлермен күрес жүргізіп, оларды жаңартып отыру қажеттігі туады. Бұл - табиғи процесс. Ол дәстүрлердің зор тәрбиелік күшіне нұқсан келтірмейді. Қөптеген жақсы отбасыларда белгілі бір өзіндік ережелері мен әдеттері бар парасатты тұрмыс салты орныққан. Олар үйреншікті, қарапайым және айрықша күш салмай-ақ өз-өзінен атқарылып жатады. Жоғарыда айтылған отбасы кеңестері тәрбие тұрғысынан тіпті өте жақсы, жекелеген өсиет айтатын әңгімелерден әлдеқайда құнды болады. Жақсы дәстүр отбасын біріктіреді, бұған дейін отбасының үлкен мүшелерінен көрінген саналылық пен жақсылықтың дәнін сақтай білуге, оларды өскелең ұрпаққа өнеге етуге мүмкіндік береді. Дәстүрдің тәрбиелік күшінің мәні, онда жинақталған тәжірибені ескелең ұрпақтардың неғұрлым табиғи түрде қабылдайтындығында. Шындығында, біз жақсы дәстүрлер аз кездеспейтін отбасыда ата-аналарда болатын кейбір қателіктердің балаға қарсы әсер етуіне көп мүмкіндік туатынын аңғарамыз. Ешбір нәрсе ұжымдық дәстүрдей жұптастыра алмайды деген сөз – бұл отбасы ұжымына да қатысты. Өсіп келе жатқан адамның жеке басының қалыптасуына отбасындағы өмір күшті әсер етеді. Егер ата-аналардың отбасы тіршілігі турасында дұрыс түсінігі болмаса, егер олар отбасы өмірінің дұрыс мақсатты жағын педагогикалық тұрғыдан жағдайластырмаса, онда бұл баланың жеке санасының қалыптасуына ғана емес, түгелдей жеке басының тәрбиесіне зиянын тигізеді. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесіне кері әсер етуші факторлар ретінде мыналарды атауға болады: - Ата-аналардың рухани жадағайлары; - Экономикадағы керіпроцестер; - Балалардың қажетті, қажетсізақпарат алуы: -Ата-аналардың халықтық тәрбие мен этнопедагогика тағылымдарынан мәліметінің аздығы; - Ата-аналардың отбасы педагогикасынан аз мәліметтенуі; - Теледидар алдында отыратын, біртекті ойлайтын, ішкі жан дүниесі тым ұқсас, нәрсіз, жадау ұрпақтардың көбейіп бара жатқаны; -Адами ізгілік нормаларына жат шетелдік фильмдердің баланы қатыгездіккетәрбиелеуі; - Кітапты рухани байлығы ретінде сезінбейтін ұрпақтардың өсуі Ата-аналар қателерін шартты түрде мынадай екі топқа бөлуге болады; -отбасындағы өмір жағдайының ретсіздігіне байланысты ата-аналар өздерінің әр қилы іс-әрекеттері арқылы балаларға өнеге көрсете алмауы; -баланың әрбір ісі мен қылығына сәйкес ата-аналардың оларға нақтылы шаралар қолдана алмауы; Ата-аналардың отбасы тәрбиесінде жиі кездесіп отыратын қателіктердің ішіндегі елеулісі және үнемі кездесіп отыратыны келесідей болып келеді: -баланың бес жасқа толғанға дейінгі өмірінде (мектепке дейінгі кезең) оған тұрақты көңіл аударылмауы; -баланы беталды естен тана жақсы көруі; -үйдегі барлық ересек отбасы мүшелері назары жалғыз балада болуы; -ата-аналар өздерінің балалық шағында бастарынан ауыр тұрмыс халін кешірген, сондықтан да олар баласының жеңіл-желпі тіршілік етуі тиіс деп есептеуі; -отбасындағы тәрбиенің мақсаты, міндеті, әдіс-тәсілдері жетілмеген; -бала отбасындағы жақсы материалдық жағдайға мастануы;

96

-ата-аналардың басты назарларын отбасыны материалдық қажеттіліктермен қамтамасыз етуге аударып, баланы тәрбиелеуді екінші кезектегі іс деп санауы; -бала тәрбиесіндегі қайшылықтар: шектен тыс босаңсыту, өз бетімен жіберу немесе қорқыту, аса қатаңдық, орынсыз жазалау; -шектен тыс қатаңдық (ата-ананың дөрекі билігі, ұрып-соғып жазалауды қолдануы, өктемдік қалдықтары және т. б.). Ата-аналардың өз балаларының мектеп пен мұғалімдерге наразылығын қолдауы. Өкінішке орай, отбасында мұндай қателіктердің етек алуы балалардың оқудағы жетістігіне ғана емес, сондай-ақ басқа да сапаларына, соның ішінде, оқушылардың қоғамдық белсенділігіне де қарсы ықпал етеді. Ал отбасыдағы тәрбиенің мақсат-міндеттері, формалары мен әдістері жөнінде айқын түсінігі бар ата-аналардың балаларының қоғамдық белсенділігі әлдеқайда жедел дамиды. Қазіргі кездегі аса бай отбасылардың пайда болуы оларда бала тәрбиесінің дұрыс тәжірибесі қалыптасты деген сөз емес. Міне, осындай отбасылардың кейбір ата-аналары баланың кез келген сұранысын сол мезетте қанағаттандыруы, аламын деген нәрсесінің бәрін сөзге келмей сатып әперу, үй тірлігіне қатыстырмауы баласының өзімшіл, тек қана тұтынушы, жалқау, басқаның есебінен жақсы өмір сүргісі келетін арам тамақ болып қалыптасуына әкеліп соқтыратынын ескере де бермейді. Дәл осыған қарама-қарсы әрекет істейтін ата-аналардың да түсінігі балаларын тура жолдан шығаруға итермелейді. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ - МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ Әлімбекова Ажар Бостанқызы «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғам филиалы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Өткен жылдың 11 қарашасындаҚазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жыл сайынғы дәстүрлі Жолдауын жария етті. «Мәңгілік ел» идеясын «Нұрлы жолға» айналдыру жөніндегі бастама осы жаңа Жолдаудың өн бойынан орын алған. Дүркін-дүркін айналып соғып жатқан қаржылық дағдарыс Қазақстанды ғана емес, бүкіл әлемді экономикалық бағытын қайта қарап, даму жолын және бір електен өткізіп алуды талап етіп отыр. Мұндай жаһандық құбылыс бізді де сырт айналып өтпейді. «Жұт жеті ағайынды» демекші, бұған Ресей мен Еуропаның бір-біріне алма-кезек санкция жариялап жатқанын қоссаңыз, онда жағдайдың күрделі екенін түсінесіз. Сондықтан болса керек, Елбасы дәстүрлі Жолдауын жылдағыдан ерте жариялап, Үкіметке етек-жеңін жиып, нақты бағдарламалар тізбесін жасау үшін уақыт берді. «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» деп аталатын биылғы Жолдаудан ең алдымен елдің жағдайы, мынадай аласапыран кезеңде халықты ешқандай қиыншылыққа ұрындырмай, аман алып шығу басты міндет ретінде қойылып отыр. Дағдарыс жағдайының өзінен пайда тауып, елдің әлеуметтік ахуалын түзеу көзделген. Ол үшін осыған дейін Ұлттық қорға жиналып келген қаржыны ұтымды пайдаланып, ел экономикасын әлсіретпеу ойластырылған. Нұрсұлтан Әбішұлының «Біздің қазіргі жастар 90жылдардағы дағдарысты, ел басына түскен ауыртпалықты айтарлықтай сезе қойған жоқ. Тәуелсіздік жолындағы халқымыздың қажырлы еңбегінің арқасында Қазақстанның дүниеге танылғанын терең біле ме екен? Олар заман осылай өркениетті болуы керек деп ойлайтын шығар. Бәлкім бұл жақсы да шығар, жастарымыздың бақыты, болашағы үшін күресіп жатқанымыз жоқ па?» деген сөздері біздерді өте толғандырады. Негізі біз бақытты елміз, бақытты тұрғындармыз. Жарқын болашақ үшін қажетті мақсатміндеттерді Ел Президенті саралап, жіктеп, қалай жүзеге асыру қажеттігін көрсетіп береді. Біздің ұлы мақсат – Мәңгілік Ел болудың жолында жұдырықтай бірігіп, әркім өз саласы бойынша адал еңбек ету ғана.Бұл, нарықтық экономиканың жаңа секторы үшін үлкен демеу емес пе? Өйткені, бүгінгі бекем қылуға талпынып, сол жолда бірнеше ауқымды істерді атқарып келе жатқан айбынды елдің ұрпағымыз. Біздің мақсатымыз – Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің егемендігін сақтау, еліміздегі ішкі бірлікті нығайтып, ұлттар татулығына селкеу түсірмеу, ең бастысы – отандық экономиканы өркендетуге лайықты үлес қосу. Біздің басты құндылығымыз – төл тарихымыз, мәдениетіміз, тіліміз, дәстүрлі дініміз. Қазақ – ұдайы биікке самғатар асыл мұратқа ұмтылған, бар бақытқа жеткізер еңбектің қадірін білген ұлы халық. Бірлігі мен татулығы бекем, экономикалық өркендеуі алға арындаған еліміздің жастары Елбасы жүктеген сенімді ақтауға атсалысады, сөйтіп, мақсатымызға жетуге үлесін қоса береді. Елбасы басталған жобаларды аяқтау және аса өткір мәселелерді шешу үшін Үкіметке Ұлттық қордан 500 миллиардтеңге көлеміндегі қаржыны мына мақсаттарға бағыттауды тапсырды. Бірінші. Шағын және орта бизнесті, сондай-ақ, ірі кәсіпкерлікті жеңілдікпен несиелеуге қосымша 100 миллиард теңге бөлу қажет. Бұл тамақ және химия өнеркәсібіндегі, машина жасаудағы, сондай-ақ, қызмет көрсетулер саласындағы жобаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Екінші. Банк секторын сауықтыру және «жаман» несиелерді сатып алу үшін 2015 жылы Проблемалы несиелер қорын қосымша 250 миллиард теңге көлемінде капиталдандыруды қамтамасыз етуді тапсырды. Үшінші. Жаңа инвестициялар тарту үшін тиісті жағдайларды жақсарту қажет. Осы мақсатта 2015 жылы «құрғақ порттың» бірінші кешені құрылысын аяқтауға, «Қорғас-Шығыс қақпасы» және 97

Атырау мен Тараздағы «Ұлттық индустриялық мұнай химиясы технопаркі» арнайы экономикалық аймақтары инфрақұрылымдарына 81 миллиард теңге бағыттауды тапсырды. Төртінші. Бұған дейін бөлінген 25 миллиардқа ЭКСПО-2017 кешені құрылысын жалғастыруды несиелеу үшін 2015 жылы қосымша 40 миллиард теңге бөлуді тапсырды. Бесінші. ЭКСПО-2017 қарсаңында бізге Астананың көліктік инфрақұрылымын дамыту туралы ойластыру қажет. Астана аэропорты осы жылдың өзінде-ақ өзінің максималды өткізу қабілеті – 3,5 миллион адамға жетеді. Сондықтан оның әлеуетін ұлғайту үшін 2015 жылы жаңа терминал құрылысы мен ұшу-қону жолағын қайта жаңғырту үшін 29 миллиард теңге бөлуді тапсырамын. Бұл өткізу қабілетін 2017 жылға қарай жылына 7,1 миллион жолаушыға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Ұлттық қор қаржысын жұмсауға Үкіметке жеті тапсырма жүктелді. Бірінші. Көліктік-логистикалық инфрақұрылымдарды дамыту. Бірінші кезекте, негізгі автожолдар жобасын жүзеге асыру қажет. Бұлар Батыс Қытай – Батыс Еуропа; Астана – Алматы; Астана – Өскемен; Астана – Ақтөбе – Атырау; Алматы – Өскемен; Қарағанды – Жезқазған – Қызылорда; Атырау – Астрахань. Үкіметке Қытайдың, Иранның, Ресей мен ЕО елдерінің «құрғақ» және теңіз порттарында терминалдық қуаттар салу немесе жалға алу мәселесін ойластыруды тапсырды. Екінші. Индустриялық инфрақұрылымдарды дамыту. Инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру құрылыс материалдарына, көліктік-коммуникациялық, энергетикалық және тұрғын үйкоммуналдық салалар үшін өнімдер мен қызмет көрсетулерге үлкен сұраныс тудырады. Үшінші. Энергетикалық инфрақұрылымдарды дамыту. «Екібастұз – Семей – Өскемен» және «Семей – Ақтоғай – Талдықорған – Алматы» бағыттарында жоғары вольтты желілер салу қажет. Бұл қазақстандық электр стансаларының елдің барлық өңірлерін теңдестірілген энергиямен қамтамасыз етуіне мүмкіндік береді. Төртінші. ТКШ мен су- және жылумен қамтамасыз ету желілері инфрақұрылымдарын жаңғырту. Инвестицияларға жалпы қажеттілік қаржыландырудың барлық көздерінен 2020 жылға дейін жыл сайын ең азы 200 миллиард теңге бөлгенде кем дегенде 2 триллион теңгені құрайды. Бесінші. Тұрғын үй инфрақұрылымдарын нығайту. Баспананы тікелей, делдалдарсыз және несиеге барынша төмен пайызбен ұсыну оның сатып алу құнын арзандатуға мүмкіндік береді. Бастапқы жарнаның болмауы мен ипотека үшін төмен пайыздар баспананы қазақстандықтардың көптеген жіктері үшін қолжетімді ете түседі. Алтыншытапсырма тікелей білім саласына бағытталды. Ұлттық қордан бөлінетін қаржы әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамытуға жұмсалады. Бірінші кезекте, бұл – апатты мектептер мен үш ауысымда оқыту проблемаларын шешу. Үшжылдық бюджетте қарастырылған қаржы бұл проблеманы 2017 жылға дейін шешуге мүмкіндік бермейді. Сондықтан Үкіметке қосымша 70 миллиард теңге бағыттауды тапсырды. Мектепке дейінгі мекемелерде орындар тапшылығын түбегейлі қысқарту үшін 3 жыл бойы қосымша 20 миллиард теңге бағыттауды тапсырамалар берді. «Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де Мәңгілік ел деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу. Оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні - осы!», - деді Президент. Индустрияландыру бағдарламалары шеңберінде базаларында ғылымның экономика салаларымен және мамандар дайындаумен байланысы қамтамасыз етілетін 10 ЖОО анықталды. Осы мақсаттарға 2017 жылға дейін 10 миллиард теңге бағыттай отырып, осы жоғары оқу орындарының материалдық-техникалық базасын қалыптастыруды тапсырамын. Жетінші. Шағын және орта бизнес пен іскерлік белсенділікті қолдау бойынша жұмысты жалғастыру қажет Еліміздің басты құндылығы елдегі бейбітшілік пен бірлік, экономиканың тұрақтылығы, этносаралық татулық пен толеранттылық екенін жастар түсінуі тиіс. Отбасындағы береке, адамдардың қауіпсіздігі, еңбекпен қамтамасыз етілуі, яғни бейбіт өмірдің іргетасының беріктігі сайып келгенде тыныштыққа тәуелді екенін ешқашан ұмытуға болмайды. Елбасының «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы біздің еліміздің ертеңінің жарқын, болашағының бақытты екеніне тағы да сендіре түсті. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауы әрбір адамның өміріне әсер етуімен де бағалы. Бұл Жолдауда алға қойылған міндеттерді ынтымағымызды ұйыта түсетін, ілгерілеуімізге серпін беретін, рухани жаңғыруға жағдай жасайтын нұрлы жол деп білу керек.«Үйдегі ойды базардағы нарық бұзады» деген ғой халқымыз. Әлемде 2007 жылы басталған қаржы дағдарысының сызы әлі кеткен жоқ. Елбасы бастаған экономикалық саясаттың арқасында 2007-2009 жылдардағы қылбұрау қиындықтан Қазақстан аман шыққан болатын. Одан кейінгі жылдары даму бағдарламалары Қазақстанды озық 30 елдің қатарына қосуды міндеттеген еді. Қазір елімізге әлемді шарпып отырған қаржы дағдарысынан айналып өту әрі даму міндеті қойылып отыр. Уақыттың күрделілігі де осы болса керек. Осы жолдауда Елбасы жаңа экономикалық саясатты жариялады. Онда қаржы дағдарысына қарсы шаралармен қатар, елдің дамуы және әлеуметтік көркеюіміз қамтылған. «Нұрлы Жол» Жаңа Эконо98

микалық Саясаты – әлемдегі дамыған 30 елдің қатарына кіруге жасалған ғаламат қадам» – деп көрсетті Елбасы Жолдауында. Болашақты болжай білетін басшымыздың сындарлы саясаты арқасында қазақстандықтар болашаққа сенімді отыр. Біз Жалпыұлттық идеямыз – Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы Жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Mәңгілік Ел – елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан-2050» Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі – Мәңгілік Ел! Ол – барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю – бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу, оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп, табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні – осы! «Мәңгілік Ел» идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты – Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін – Елдің бірлігі. Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі – бірлік, берекесі. Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз – Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз.

2015 жыл – ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын,Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер Жаңа Қазақстандық Патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие. 2015 жылды Қазақстан халқы Ассамблеясы жылы деп жариялады. Елдің тұтастығы мен бірлігі, татулығы мен тыныштығы ең басты назарда. Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстан халқына арнаған Жолдауларының барлығында жастардың елдің ертеңі екенін нақтылады. Мәңгілік Ел идеясы жастардың жастанып жатар құндылығы болуы керек. Біз ұстаздардың білімін жетілдіретін білім ордасы болғандықтан, Елбасы айтқан Мәңгілік Ел ұғымын жас ұрпақтың тәрбие тірегі етіп аламыз. Бүгінгі оқушы, ертеңгі жас маман елін сүйсе, елі мен жерін көркейту оның қолынан әбден келеді. Әр жас өзінің меңгерген мамандығы арқасында елінің дамуына үлес қосуға ұмтылады. Жолдау да осыған бағыттайды. Ел бірлігі – біздің барша табыстарымыздың кілті. Тұрақты дамудың қазақстандық моделі бүгінде бүкіл әлемге үлгі. Тәуелсіздігіміздің 25 жылдық мерейтойын және халықаралық ЭКСПO-2017 көрмесін табысты өткізіп, еліміздің әлеуетін әлемге паш етеміз. Ұлы жолдағы сапарымыз сәтті, болашағымыз жарқын болсын! СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ Акбергенова Жумакыз Алтаевна Мойынқұм ауданы, Ә.Төлепбергенов атындағы орта мектебі Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі – Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Елжандылық идея – отаншылдық сезім – адамда жүре пайда болатын, жеке тұлғаның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, әлеуметтік құбылыс. Отаншылдық сезім жалпы адам баласына тән адами түйсік қасиет, оның еліне, туған жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын, түйсінуін, қуаттып қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші. «Қазақстандық патриотизм» — ұғымы осы түсінікті байыта түседі. Ол көздің қарашығындай сақтап келген туған жерін қорғау, елінің сат-дәстүрі мен әдет-ғұрпын сыйлай, ана тіліне деген сый-құрмет, елі мен жерінің өркендеуіне үлес қосу, Қазақстанда мекендейтін өзге ұлт өкілдерінің мүддесімен санасу сияқты құндылықтардан тұрады. Қазақстандық патриотизм – біздің мемлекетіміз сияқты жаңа әлеуметтік, психологиялық және саяси құбылыс. Қазақстандық патриотизмнің тарихи тамыры терең, ол ғасырлар бойы қалыптасқан Қазақстан халықтары арасындағы демократиялық дүниетанымға, адамгершілікке және дәстүрлік пен өзгелерді жатырқамайтын қазақ ұлтының менталитентіне негізделген.

99

Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сатысының бағдарламалары арқылы жүзеге асырылатын білім беру мақсаты мен міндеттерінің дәстүрлі оқытудан түбегейлі өзгешеліктері бар. Бірінші кезекке, бұрынғыша оқушыны пәндік білім, білік, дағдыларының белгілі бір тжиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде оқушының жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылып, ең алдымен білім, білік, дағдыларды меңгерудің негізі ретінде оқушы дамуы мен тәрбиесінің қамтамасыз ету індеттерін шешу көзделген. Осы міндеттерді жүзеге асыру, яғни әрбір сабаққа қойылатын үш мақсат білімділік, тәрбиелік, дамытушылық десек, оның алғашқысы болып саналатын, білімділік мақсаты үнемі мектеп тарихында жүзеге асырылып келе жатқаны белгілі. Бүгінде барлық бастауыш сынптар жұмыс істеп жатқан бағдарламалар мен оқулықтар дамыта оқыту идеясына құрылғанын ескерсек, бұл мақсат та біршама жүзеге асырылып жатқаны айқын болып отыр. Бастауыш сынып оқушыларына ар намысты, ер-жүрек халықтың ұрпағы екендігін сезіп, ерлік рухын, патриоттық сезімін өз халқына сенімін арттыру әр мұғалімнің міндеті. Қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі – ақылды да санаы, тәртіпті де еңбек сүйгіш, өз халқының патриоты болатын ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім. Әр халық ұрпағының қайырымды да адал, әділ де ержүрек, үлкенді құрметтеп, кішіге қамқор, ар-ұяты мол, елжанды болып өскенін қалайды. Ол үшін халық өзінің талай ғасырлар бойы жасап, әріден келе жетқан әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне арқа сүйейді. Адамның келешегіне оның тегінен дарыған қасиеттердің ерекше рөл атқаратына мәлім. Демек, патриоттық сезім де – адам бойына туа бітетін сезім. Бірақ, оның даму – дамымауы тәрбиеге тікелей байланысты. Оқушы бойында қалыптасуға тиісті мына мәселелерге көңіл аудару қажет:  туған еліне сүйіспеншілік – туған тілін білу, өз ана тілінде оқу, сөйлей алу және жаза білу; ана тіліндегі шығармаларды еркін оқи білу – оқырмандық қабілет қалыптастыру аясы;  туған жерге сүйіспеншілік – туған өлке табиғатын сүю, туған жерінің орман-көлі, тау-тасы, аңқұстарына қамқорлық жасау, оны ялау мен қорғау, күтіп баптау;  туған елге сүйіспеншілік — өз ұлтын сүю, Отанан сүю, өз ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәтүрін қастерлеу, ұлт мәдениетінің өркендеуіне, ел экономикасының гүлденуіне үлес қосу – азаматтық аясы;  өз отбасына сүйіспеншілік – ата-анасын, туыс-бауырын сыйлап, құрметтеу, қамқорлық жасау, сыйластық қатынас орната білу – кісілік қасиет қалыптастыру аясы;  Қазақстанда мекен ететін алықтарға деген құрмет сезімін қалыптастыру – ұлт өкілдеріне, түсініктікпен қарап, сыйластық қатынас орната білу, өзге ұлттардың салт-дәстүрін сыйлау, халықтар мәдениетінен, әлемдік мәдениеттен үлгі алу қатынас мәдениетінің аясы. Бастауыш сынып оқушыларының бойында осы тектес құндылықтар қалыптастыру барысында олардың ұлттық рухы, еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі, тұлғаның қалыптасу қуаты арта түседі. Осы орайда бастауыш сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеуде мынадай бес бағытты ұсынамыз: болашақ азаматтың бойында патриоттық сана-сезім орнықтыру үшін ең алдымен, өз тарихымызды – Қазақстан халықтарының тарихын білуіміз керек, екінші, өз тілімізді – туған халқымыздың тілін білмек шарт. Үшіншіден, атадан – балаға, баладан немереге, немереден ұрпаққа жалғасып келе жатқан салтдәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды білген жөн. Ол да – тарих, зерделей білсек, ол да бізді патриотизмге баулиды. Төртіншіден, өткен тарихымыздың жақсылықтары мен игі тағылымдарын сақтау, ерлік дәстүрлерін үлгі тұту. Бесіншіден, абай атамыз айтқандай, ұлттық қадір-қасиетімізді арттыру, оқушылардың ұлттық мақтаныш сезімін ояту. Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында Қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін: әр ұлттар мен ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар, олар бірінікін бірі біліп, танып құрметтеуі қажет. Осының ішінде кеңес дәірінде бұрмаланып келген қазақ халқының тарихы мен мәдениетін өз болмысында еш бұрмалаусыз танып білуге шарт түзу қажет. Бұл негізінен мектептегі оқу-тәрбие процесінде жүзеге асырылады. Ізгілікті, елсүйгіш тұлға ғана жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгереді және сол құндылықтарды өз елінің қажетіне жаратарлық азамат болып тәрбиеленеді. Өсіп келе жатқан жас ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде сыныптан тыс жұмыстар формаларының да қызметі ерекше.Халқымыздың ұлттық қасиетінің әдемі қағидалары мен ережелерін бала тәрбиесінде терең мән бере шебер қолдана білсек, ұлтжанды, иманжүзді аламыз. Ол үшін халқымиыздың тарихы мен жүріп өткен жолдарын баллаарға түсіндіре отырып, саналы тәрбиен мен білім беруді алдымызға айқын мақсат етіп қоюмен бірге оны жүзеге асыруымыз қажет. Отаныңның патриоты болу — әрбір азаматтың борышы. Тілімізде ана деген сөзден қымбат сөз жоқ. Ал, Отанды анаға теңейміз. Осындай Отанды қорғайын жеткіншектерді тәрбиелеуде халықтың ескірмес мақалмәселдері інжу-маржандай құлаққа кіріп, санадан орын алса, көңіл сандығына сақтайтын асыл қазынаның өзі болмақ. Отан, туған жер, туған ел тақырыбындағы мақал-мәтелдерді сабақ барысында ұтымды, тиімді пайдалана білу де өз мақсатымызға жетуге жәрдемдесері сөзсіз.Сыныптан тыс жұмыстардың бастауыш мектеп жасындағы оқушыларға тигізетін тәрбиелік әсерінің күшті болуы ең алдымен оның дұрыс ұйымдастырылуында. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың патриоттық

100

1.

2.

3.

4.

сезімдерін мысалы «менің кішкентай Отаным», «Менің елім Қазақстан», «Туған ауылым» т.б тақырыптағы сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастыруға болады. Бастауыш сынып оқушыларын Отанға деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуде жүйелі түрде жүргізілген үміт-насихат, өнеге, оқушылардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптасады.Патриоттық сезімді тәрбиелеуде оқыту үрдісінің маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылар Отанымыздың, еліміздің өткені мен қазіргісін біледі, ғылымның, мәдениеттің озат өкілдері мен соғыс және еңбек ерлерімен, халық қаһармандарымен танысады. Білім – патриоттық сезімдер пайда болуының алғы шарты болып табылады. Сыныптан тыс жұмыстар – туған жер, ел, Отан туралы мағлумат алуды қайнар көзі болып табылады. Осындай білім-наным негізінде елге, туған жерге деген сүйіспеншілік сезімі қалыптасады, нығая түседі. Сыныптан тыс жұмыстарда пайдаланатын өлкетану материалдары туған жердің табиғатымен, оның байлығын, даму заңдылығын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылығын және олардың өзара байланыстарын меңгеруге мүмкіндік туғызады. Сыныптан тыс жұмыстарда пайдаланылатын өлкетану материалдары оқушылардың дүниеге дұрыс көзқарасын қалыптастыруға, қоршаған шындықты түсінуге, тікелей бақылау жасауға жағдай жасайды. Осы бағытта жүргізілген жұмыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, көзқарасын кеңейтіп, іс-әрекетін белсенді етіп, шығармашылыққа баулиды. Өзінің туған жерінен бастап, Отанын сүюге, оны қорғауға деген патриоттық сезімін тәрбиелеуге болады. Олай дейтініміз оқушыларды табиғатқа жақындастырмайынша өлкетану материалдарын оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланбайынша бастауыш сынып оқушыларның патриоттық сезімін тәрбиелеу мүмкін емес. Өйткені, патриоттық сезім өзі туып өскен, алғашқы қадам басып, өмірің әліппесін таныған жеріне деген сезіммен байланысты болмақ. Қазақ халқының ерекшелігі өз Отанына деген шексіз сүйспеншілігі оның абыройы мен даңқын арттыруда нақтылы істерімен дәлелдеуге ат салысуында. Біздің еліміздің нағыз патриотының ерекшелігі – олардың басқа ұлт өкілдерінің салт-дәстүрін, тілін, әдениетін, өнерін құрметтей білуінде. Біздің мақсатымыз осы Қазақстандық патритизмді бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің барлық үрдісінде жүзеге асыру. Жас ұрпақты өз отанының патриотын қалыптастыру бала күніне, туған туысқандарына, туған өлкеге, табиғатқа, салт-дәстүрлерге сүйіспеншіліктен басталады. Еліміз шын мәніндегі тәуелсіздікке жеткен кезде патриоттық сезім жаңа да жоғары сатыға көтерілді. Қазақстандық патриотизм сезімін, өз отанын сүю сезімін, шын ынтамен беріле, нағыз жігермен құлай сүюді, Отанның игілігі үшін қандай шығыннан болса да бас тартпай беріле қорғай білуге тәрбиелейді. Патриотизмге байланысты алғашқы дағдылады бала бастауыш сыныптарда қабылдайды. Бастауыш сыныптарда сыныптан тыс жұмыстар арқылы өздерін қоршаған табиғатқа, ортаға деген сүйіспеншілікті қалыптасытрады. Оқушылар өздерінің ұстазымен бірге орманға, тауға, табиғатқа, көлге барғандағы қызықты сәттерін ұмытпай ұзақ жылдар есте сақтайды. Дәл осы серуендер туған жердің табиғатына баланың үлкен сүйіспеншілігінің алғашқы ұшқынын тұтандырады. Бастауыш сыныптарда балалардың патриоттық сезімін жетілдіру мақсатында олардың өз міндеттеріне саналы қарауды, қоғам мүлкін сақтауды, еңбекті құметтеуді, ұжымда өмір сүріп еңбек етуді, барлық жерде жақсы нәтижелер ғана қалдыруды үйретеді. Күнделікті өмірде байқалатын патриоттық сезім көріністері балаларға үлкен әсер етеді. Сонымен қатар балалардың патриотизм сезімін туғызу үшін сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастырған жөн. Пайдаланылған әдебиеттер Бабанский Ю.К. Педагогика. – М., 1988ж. Мектеп жастарын педагогикалық тәрбиелеу. Б.Т.Лихачевтың редакция басшылығымен. – М. Педагогика, 1981 ж. В.В.Журавлев. Мир художественной культуры. Москва, 1987, 237 с. Ж.Алтаев. Дүниетаным. Алматы, 2001, 46 б. ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ-ОТАНШЫЛДЫҚ КЕПІЛІ Алимбетова Раушан Орынбасаровна №12 Керімбай атындағы орта мектебі Тараз қаласы Отаны бірдің жүрегі бір, Жүрегі бірдің тілегі бір. Халық даналығы Міне, Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына да 70 жыл өтті. Бұл сол кездегі кеңес халқының ержүректілігі мен төзімділіктерін паш ететін, тарихта мәңгілік қалатын күн. Бұл күнді соғыстың алғы шептерінде қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлер 101

тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің тылдағы қажырлы еңбегімен жеңісті шыңдаған, станоктың қасынан, егін даласында, күні-түні мал бағып, тынымсыз жұмыс істеген жұмысшылар, ауыл адамдары тойлайды. Бұл мейрамды біздің аяулы да даңқты әйелдеріміз - өздерінің әкелерін, ерлерін, ұлдарын және сүйіктілерін көзінен жасы сорғалай жүріп төзімділікпен күткен, олардың орнын жоқтатпаған аналар мен жұбайлар, қалыңдықтар мен қыздар тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің әкелері мен ағалары қанын төгіп, жанын қиып бақытты өмірін қамтамасыз еткен Ұлы жеңістің құрдастары тойлайды. Ұлы Жеңіс күні елі мен жері үшін жанын пида еткен, туған-туысқандарына, жақын-жарандарына, туған жеріне, ауылына оралмай қалған қаһарман ерлерді бүкіл елі болып еске түсіреді. Қазақ елі жерінің кеңдігі бойынша әлем бойынша тоғызыншы орында тұр. Қарап отырсақ ,дүние жүзінде қанша ма елдер ,қаншама халықтар бар. Ата- бабамыз жерімізді жау қолына бермей,бұршақтап жауған оққа кеудесін тосып,абыроймен қаза тапты. Олардың артында қалған ұрпағы тарихи тұлғаларымыздың атын аяқ асты етпей әрқашан әндетіп айтып,болашаққа жеткізіп отырады деген сенімдемін!

1941 жылдың 22 маусымы. Қыстан қалжырап,шаршап шыққан халық көктем келіп көгереміз бе деп отырғанда,жоғарыдан “Соғыс,соғыс басталды!!!”дегенді естігенде каншама көзден жас ,жүректерінен қан ақты. Қаншама бала жетім қалып, қаншама әйел сүйген жарларынан айырылып,жесір қалды. Жығылғанға жұдырық боп ,оң жорғасы түсіп отқан халық арасында індет те тарала бастады. Не деген сұм заман, не деген қиын кездер еді десеңші... Апат боп өліктерді басып-таптап, Қасқыр боп, өрт боп дұшпан келді қаптап. Атаға да балаға сайлап бұғау, Жыландай жанды жерден болды шақпақ. Таң алтын нұрға боялып , кызарып шыққан еді. Тәтті ұйқыда жатқанда, Отанымыздың шекарасынан ұрланып өткен жау оғымен адам баласының тарихында болмаған бір ғаламат соғыс басталды. Сол күні жау тәтті ұйқыңды ғана бұзған жоқ. Зұлым жау бейбіт өмірге бүлік әкелді. Бейбітшілік те, бақыт та көзден таса болды.Қыз жігітімен, ана баласымен қоштасты. Қырда қойшы қойын тастады, қолындағы қамшысын винтовкаға айырбастады. Ойда диханшы трактордан түсіп, танкіге отырды. Ол кезде бүкіл ел солдат болды. Сол жылдардың бозбала, бойжеткендері ақын болуды, инженер болуды, оқымысты болуды армандаушы еді... Ұлы Отан соғысы болған жылдар халқымыздың басына түскен қиындығына қойылар шегі жоқ қилы кездер еді. Төрт жыл,мың төрт жүз он тоғыз күн-келешек балалар үшін,туған жер,атамекен үшін өткен жан кешті минуттар,секундтар мен сағаттар еді.Қазақ,орыс,тәжік,украин,беларусь және грузин халықтары жік-жікке бөлінбей ,жұдырықтай жұмылып фашисттік германияның күл-талқанын шығарды. Ұлы Отан соғысы кезінде қазақ жауынгерлері де өз үлестерін лайықты етіп қоса білді . Жанжағынан жүздеген әскер келіп, қоршауға алса да,сасқалақтамай, елім деп, жерім деп, басын бәйгеге тігіп,он адамымен жүзеген адамнан тұратын жасақты сұлатып салған Бауыржан Момышұлын алсақ та,Рейхстакқа жеңіс туын тіккен Рахымжан Қошқарбаевты алсақ та, қазақтың батыр қос гүлі- Мәншүк пен Әлияны алсақ та ауыз толтырып айту мүмкін емес! Олардың есімдерін естігенде бойымызды мақтаныш сезімі билеп,бұлқынып сала береміз. Қазақ халқы басына күн туған шақта жалғыз жанын шүберекке түйіп, жүрегіндегі қорқыныштың барлығын суырып алып, тасқа айналдырып, гүлдей нәзік жүректерін ажалдың қанды тырнағына да ілген. Қырықыншы жылдардың сұрапыл кезендерінде қазақ халқы еліне деген патриоттық сезімін дәлелдей білді.Оған мысал : Кеңес одағының батыры атағын бес жүздей адам алса,соның тоқсан алтысы қазақ жауынгерлері еді. Жеңістің туын желбіретуде қазақ халқы тек қана жауынгер ерлерімен ғана емес , пайдалы қазбаларымен де ерекшеленіп тұрды . Соғысқа оқ-дәрілер мен азық-түліктер жіберіп отырды . Отан үшін соғыс кезінде жерімізге келіп қоныстанған өзге ұлт өкілдеріне құшағын айқара ашып ,бауырларына басты. Жауынгерлер жаумен күресіп ,алысып жатып қорғап қалған жер деп қана қарамай , нағыз еңбек ерлері – қарындары ашқанда не жейді деп тамақ жіберіп, тамақтары құрғап шөлдегенде не ішеді деп уайымдап сусын жіберіп, ұшар жанын қойнына тығып отқан қарттарымыз қайда қалды, балаларымның әкесі, аяулы жарым қашан оралар екен деп , түн ұйқысын төрт бөлген аналарымыз қайда қалды ,мені құшағына алып ,бауырына қашан алар екен деп тер төккен кішкене балаларымыз ше ?! Ешқашанда жауынгер ерлігі мен жеңісті еңбегімен соққан еңбекшінің ерен ерліктерінің бірі де ұмытылмақ емес. Соғыс – адам баласы үшін ең үрейлі, ең қорқынышты ұғым. Өйткені, соғыс атаулы адамзатты қырып-жоюға бағытталған. Адам- адам болғалы осылай. Талай рет үстемдік, байлық үшін адам қаны суша аққан. Арыға бармай-ақ, 50 миллионнан астам өмірді жалмаған соңғы соғысты алайық. Кімге қажет болып, не мақсатты көздеп еді сол соғыс?Мейлі , соғысты бастағанмен бастадық.Осыдан кім опа тапты екен? Соғыстың қалдырған зардаптарын кім келіп жабады,елу миллион адамды қайтадан кім қайтарып береді? Әдетте, соғысты әділетсіздік, жауыздық, қанішерлік бастайды ғой. Ол сонысымен лағынетті. Қарапайым халыққа қасірет туғызған, қарғыс арқалаған соғыс ешқашан жеңбек емес. Ардагерлер бара жатыр азайып, Олар жайлы ойлаумаудың өзі айып.

102

Ғұмырлары аңыздайын ғажайып, Ғажап жандар жайын тарихта жазайық, -деп, соғыс ардагерлеріне мың алғыс білдіріп, жеңіс – бүкілхалықтың мерекесі ерліктер мен қажымас қайраттың ізімен келегенін ұмытпаймыз. Уақыт өткен сайын заман талабы бейбіт өмір сүру.Ұлы жеңістің қандай күшпен келгенін ешбір азамат ұмытпай, соғыс тарихын ұрпақтан – ұрпаққа естелік ретінде қалдыратыны сөзсіз. Қазіргі кезде барлық елдерде қай соғысқа да болмасын қарсы шерулер үздіксіз өтіп жатады.Олар Жер –Ананың бауырын өрт шалмауын тілейді . Мен де сол тілекке қосыламын.Ойымды қорыта келе, шығармамды Қонысбай Әбілдің жыр жолдарымен аяқтағым келеді: Сабындай көңіл бұзылып, Салмағын бір сәт жеңілтіп, Түскенмен түрлі ой бүгін. Сұм соғыс салған қайғының. Жеңістің алпыс тоғыз жылдығын, Жанарымызға жас алып, Мейрамдап жатыр ой –қырын. Тойлайтын ұлы той бүгін. РОЛЬ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ ЛИЧНОСТИ В СИСТЕМЕ РАБОТЫ ПЕДАГОГА Алишев Болат Жаманбаевич Медеубаева Динара Муратбековна г.Караганда В Концепции воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан от 16 ноября 2009 года говорится о том, что на сегодняшний день существует «социальный заказ государства на воспитание человека образованного, нравственного, предприимчивого, готового самостоятельно принимать решения в ситуации выбора, способного к сотрудничеству и межкультурному взаимодействию, обладающего чувством ответственности за судьбу страны» [1]. Все это находит отражение в важнейших документах-ежегодном Послании Президента Республики народу Казахстана, Государственной программе патриотического воспитания граждан Республики Казахстан и другие. В Конституции Республики Казахстан закреплены основные права, непосредственно связанные с процессом воспитания. Проблема совершенствования воспитания, несомненно, заслуживает самого пристального внимания, так как речь идет о будущем Казахстана, ценностных ориентирах нашего общества, о национальной безопасности страны, корни которой кроются в воспитании, творческом развитии, гражданском становлении подрастающего поколения [2]. Развитие воспитания в образовательной системе Республики Казахстан в последние годы по праву стало одним из приоритетных направлений деятельности Министерства образования и науки Республики Казахстан, органов управления образованием субъектов, образовательных учреждений всех видов и типов. Воспитание национального самосознания подрастающего поколения-проблема особой гражданской значимости, от решения которой в значимой мере зависит духовное здоровье нации, перспективы ее развития[3]. Среди социальных, духовно-нравственных ценностей в гражданском образовании приоритет отводится патриотизму. Патриотизм-основа гражданственности, в нем сила государства и народа. Критерием сформированности гражданственности подрастающего поколения является ответственность за свое Отчество и высокое чувство Родины [4]. Основное направление развития гражданского образования и патриотического воспитания учащихся определяется как объективными условиями существования государства и общества, так и возможностью образования опережать достигнутый уровень развития социума[5]. Рассмотрение процесса патриотического образования как системы позволяет определить его сущность и компетентный состав. В качестве этих компонентов выступают: цель патриотического воспитания, заключающаяся в формировании гражданина-патриота свободного демократического государства, которого характеризует совокупность социально-значимых качеств; совокупность задач, в основе которых прослеживается формирование единства сознания и чувств патриотического поведения, гражданской ответственности, созидательной деятельности на благо Родины; закономерности, движущие силы и принципы организации процесса воспитания гражданско-патриотических качеств, средствами традиционной культуры, основаных на ценностях отечественного менталитета [1]. При таком подходе более полно раскрываются важнейшие компоненты гражданскопатриотического воспитания учащихся, основанных на принципах традиционной культуры и современной педагогики. В общей системе воспитательной работы ОКШДС№77 особая роль принадлежит патриотическому воспитанию. Воспитание подрастающего поколения требует сегодня от педагога решения ряда задач:

103

-формирование у учащихся основ мировоззренческих представлений об обществе и человеке, знакомство с основами правовых и экономических знаний , политико-правовой и экологической культуры, а также морально-этическими традициями общества; -развитие и поддержание заложенного в каждом человеке естественного чувства любви к своей земле, историческим корням и Родине в целом на основе осознания самоценности общества, членом которого он является; -воспитание любви к Отечеству, готовности укреплять основы общества и государства, достойно и честно выполнять обязанности гражданина, патриота; - формирование уважения к национальному населению, традициям, культуре народа. Важное место в системе патриотического воспитания учащихся принадлежит созданию классов военно-патриотического направления «Ұлттық Ұландар». В сотрудничестве с Карагандинским Государственным Техническим Университетом, кафедрой начальной военной подготовки и спортивнопатриотическим клубом «Жас Бүркіт» при ОСОН «Бүркіт» ведется работа по формированию основ для подготовки учащихся к достойному служению Отечеству на гражданском или военном поприще. Такой подход в формировании казахстанского патриотизма является эффетивным,· обеспечивает оптимальные условия развития у молодежи верности Отечеству, готовности к достойному служению Родине, готовности к достойному служению обществу и государству, честному выполнению долга и служебных обязанностей. По реализации патриотического воспитания в течение многих лет плодотворную работу ведет профильный лагерь, который охватывает спортивно-туристическое, краеведческое, экологическое направления. Наличие в арсенале педагогов таких форм, как походы, экскурсии, поисково-проектные работы, защита гражданских социальных проектов по малой Родине дают возможность сделать процесс воспитания более содержательным, насыщенным яркими впечатлениями, которые оставляют наиболее глубокий след в душах и сердцах учащихся, создают условия для результативной работы по патриотическому воспитанию. Основные направления работы лагеря- краеведческие экспедиции, встречи с ветеранами, изучение истории родного края, народа, поддержание национальных традиций, обычаев, обрядов, формирование экологической культуры, улучшение экологического состояния школьной территории, микрорайона. Главной особенностью педагогической деятельности в школе является единство процесса обучения и воспитания, развивающий и воспитывающий характер содержания занятий, кружков, в которых наиболее полно представлены богатства национальной культуры, уклад жизни народа, его традиции, социальные нормы поведения, духовные идеалы и ценности. Цель патриотического воспитания в деятельности школы-сформировать сознательного гражданина, у которого личностные качества и черты характера, поступки и поведение будут напрвлены на саморазвитие, самосовершенствование и будут служить на благо родного народа, согласовываясь с интересами других наций и общства в целом. Работа над достижением этих целей-это давно назревшая потребность в восстановлении духовности для формирования нравственой личности гражданина и патриота своей страны. С целью реализации патриотического воспитания в школе проводятся различные интеллектуальные викторины, конкурсы, смотры строя и песни, фестивали Народов Казахстана, различные благотворительные акции ко Дню Победы в ВОВ, ко Дню вывода войск из Афганистана и многое другое. Но вместе с тем хотелось бы видеть государственную программу патриотического воспитания молодого поколения, которая охватывала бы все зенья социума: семью, учебные заведения и могла реализовываться в конкретных целях и задачах воспитания: привитие у молодого поколения уважение к Конституции и законам Республики Казахстан, формирование ответственной гражданской позиции в добротвоческой деятельности как основы благосотояния граждан, благополучия и богатства родины. Библиографический список 1. Концепция воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан, утверждена приказом министра образования и науки от 16 ноября 29 №521. URL: http://www.5s.ucoz.ru/pudl/2-1-13 (дата обращения 05.09.2015) 2. АроновА.А. Воспитывать патриотов.М.:Просвещение6 1989.-175с.

3. Волков, Г. Н. Этнопедагогика: Учеб. для студ. сред. и высш. пед. учеб. заведений / Г. Н. Волков. – М.: Академия, 1999. - 168 с.

4. Воспитание в духе патриотизма, дружбы народов, веротерпимости.Круглый стол//Педагогик.2000.№5.с.41-58 5. Подласый И.П. Педагогика начальной школы. М: ВЛАДОС, 2008.474с.

104

БОЛАШАҚ ҰРПАҚҚА ОТАНДЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Байтохина Асемгуль Турмаганбетовна «Өрлеу» АҚ БАҰО Ақтөбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

        

Бүгінгі күні жеке тұлғаны Қазақстандық патриотизм мен отансүйгіштік рухта тәрбиелеу барысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстан отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудегі мектептке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарында, барлық ұйымдарда көкейкестіболып табылады». Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүйуге тәрбиелеумұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы» деген сөзіне үңілсек, онда Қазақстан мемлекетінің егемен болып қалыптасып, дербесмемлекет болуы және өркендеп гүлденуі ұлттық біртектіліктен басталады. Оның басты құндылықтары –ана тілі, ұлттық рух, діни наным сенімдермен тығыз байланысты. Қазақ халқы зор байлықтың мұрагері. Патриотизм дегеніміз- Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман саулығының қоғамдықмемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты білдіреді. Ең бастысы –жас ұрпақтың бойында Отанға, туған еліне деген сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру. Қазақстан патриотизмінің негізгі компоненттері: Отанға сүйіспеншілік Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру Отан мүддесіне қызмет етуге дайын болу Отанды қорғау Отанның қол жеткен жетістіктерін ішкі және халықаралық аренада мақтанышпен көрсете білу; Өз тілінді құрметтеу Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдеріне құрметпен қарау; Қазақстанда тұратын ұлт өкілдеренің ұлттық салт- дәстүріне және ғұрпына құрметпен қарай білу; Қазақстан халықтарының келісімі мен ұлтаралық бірлігін сақтау. Халқымыз ғасырлар бойы ұрпағын өз елін сүюге, ізгілікке баулып келеді. Бұл ұлтымыздың дәстүрлі ұлттық тәрбиесінің өзегі деуге болады. Ұлтымыздың патриотизмге бай тарихын, жауынгерлер мен батырларымыздың ерліктерін, ата-бабаларымыздың өнегелі өмірін жас ұрпаққа жеткізу патриотизмге баулудың бірден бір көзі. Бұл ретте аттары аңызға айналған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Жанқожа батыр, Ақтан батыр, Наурызбай, Қарасай батыр сынды ерлеріміздің ерлігін баяндау осының куәсі. Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ж.Аймаутов, С.Сейфулин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндер өз ұлтының нағыз патриоттары екендігін мойындатқан нағыз ұлы тұлғалар. Отаншылдық сезім- адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, саяси-әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев патриотизмді «Әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау»- деп белгілеген. Қазақ халқы «Отан» деген ұғымды бала бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан. Сондықтан да соншама кең далада өмір сүрсе де, ата-бабаларымыз үшін ата-мекен ұғымы әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым. Жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеуде мемлекеттік рәміздердің орны ерекше. Қазіргі таңда елімізде бұл екі ұғым жаңа мағынада айтылып келеді. Патриотизмді Қазақстандық патриотизм немесе Отансүйгіштік деп те атайды. Оның мақста-Қазақстанды Отаным деп білетін әр бір азамат тек осы Қазақстанды сүйіп, соның азаматы болу, Қазақстанды қорғау, Қазақстанның дамуына өз үлесін қосу. Өскелең ұрпақты, жастарды, болашақ мамандарды кез-келген жағдайда ерлік, отаншылдық істерге баруы үшін, оған алдымен рухани жағынан дайын болу керек. Отаншылдыққа тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүрлерге сүйене отырып, жастардың ішкі жан дүниесі-ой санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл ретте Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақтың ұлттық сана сезімін дамыту, «қазақ» деп аталатын таңғажайып, әрі бай тарихы және мәдени байтаққа өз қатысының барын сезіну»-дегенді, біздің ұстанып отырған пікірлерімізді қуаттай түседі. Жастардың патриоттық ісәрекетін ұйымдастыру және өзін-өзі тәрбиелеуін, не істесе де Отан, ұлты, халқының мүддесін көздеу деп санаймыз. Өз мүддесін көздеп орындаған жұмыстарының саналы болуының өзін Отанға қосқан үлесі ретінде қарастырудың да маңызы зор. Осыны әркімнің санасына сіңірген күнде ғана біз нағыз патриоттар тәрбиелей аламыз Патриоттық сана ұлттық және жалпы адамзаттың мүдделер тұрғысынан қарастырғанда Отанға деген көзқарас құндылықтарының жиынтығы болып табылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей ұрпағын өз халқының патриоты етіп тәрбиелеу-қай халықтың болмысын тәрбиелеу жүйесінің негізгі талаптарының бірі.

105

Өскелең ұрпақ – Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын, рухани дуниесі бай, инттелект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану заманына сай болуы шарт. Жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы мұғалімдердің іс-тәжірибесінің қорытындыларына сүйне отырып, мектептегі патриотизмге тәрбиелеу – оқушылардың нақты іс-әрекеті, мінез-құлқын ұйымдастыру,оған бағыт беруді негізге алу қажет деп шешті. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Қазіргі қоғамның әлеуметтік сұранысын мектепке қойып отырған талап тұрғысынан қарастырғанда, патриоттық білім беру маңызды мәселе болып отыр. Патриоттық білім ол қоғамда білімнің тез және шапшаң қарқынмен дамуына байланысты туындауында. Өйткені оқушылардың мектепте алған білімдерімен шектеліп қалуына болмайды. Әрбір оқушы білімді өздігінен ізденіп, ғылыми және техникалық ақпараттардың ағымына бағдар ұстау дағдысын қалыптастыру қажет. Бұл патриоттық білім үрдісін оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыттау үшін қажет. Патриоттық білімоқушылардың іс-ірекет тәсілдерді меңгеруі мен білім алуы, іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау. Патриоттық білім қасиеттілігі осы заманда ақпараттық алмасу үлгісінің қарқындылығымен құнды. Қазақстандық патриотизм өткен замандағы қоғам құндылықтары: тұлға, отбасы, білім, еңбек, Отан, Жер бетіндегі бейбітшілік. Бүгінгі таңдағы патриоттық тәрбие жекелеген бағыттарға ғана емес, қоғам құндылықтарына қарай бағыт ұстайды. Өйткені патриоттық сезімнің басты нысаны – Отан, оның мазмұны: туған жер, табиғат, дін, тіл, дәстүр, тарих, әдебиет, өнер. Олар жеке тұлғаны ерекше жылылық, сүйіспеншілік сезіміне баулып, патриоттық сезімінің негізі болады. Отанға деген сүйіспеншілік, туған жерге құрмет, патриотизм-тұлғаның дамуындағы ең жоғарғы деңгейлі сипаттайтын аса мағызды рухани игіліктердің бірі. Ол адамның Отан игілігі үшін қызмет етуңнен, қажет болса, сол мақсат жолында ғұмырын құрбандыққа шалуға дейін баруынан көрінеді. Біз баршаға мүмкін беретін қоғам: әр бір адамның жеке басы мен бостандығын құрметтейтін, өзіне-өзі қызмет етуге жағдайы жоқ жандарды қамқорлыққа бөлейтін, қандай еңбекті болса да қадірлейтін, ана мен баланы қорғайтын, зейнеткерлерге қамқор болатын, ардагерлер мен отан қорғаушыларды ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз. Бұл Қазақстанның шынайы париотарының басты ісі. Сондай-ақ «Қазақстандық патриотизмді» еліміздің әрбір азаматының санасына сіңіру – кезек күттірмейтін мәселе. Ұлтына, нәсіліне сенімі мен намысына, саяси көзқарасы мен ұстанған бағыт-бағдарына, т.б. ерекшеліктеріне қарамастан, Республикамыздың әр бір азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін пайдаланып отырған мемлекетін « Туған елім,Отаным» деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп отырған ұлттың салт-дәстүріне құрметпен қарау, оның тілң мен дінін сыйлау, заңдарына бағыну, рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттануқоғамның әрбір мүшесінің басты міндеті. Қазақстан патриотизм мен ұлтаралық татулықтың әдіснамасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тарихи еңбектеріжас ұрпақтың бойында ұлттық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін әр ұлттар мен ұлыстар тек мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір-бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт.

1.

2.

3.

4.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Қазақстан республикасының «Білім туралы» Заңы М.Қани «Қазақтың көне тарихы»,Алматы,1994ж. М.Мағауин «Қазақтың тарихының әліппесі» Алматы,1994ж. Н.Нұғманова «Әдістемелік нұсқау» Мектеп-2004ж. ЖАСТАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗІ -ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ Байхадамова Б.Е. «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа Жолдауында: «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деп атап өткен болатын. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу болып табылады. Бұл жастарға этнопедагогикалық негізде білім беріп, патриоттыққа тәрбиелеу ісіне нұсқау әрі оның қажеттілігін айқындайтын бағдарлама деуге болады. Сол сияқты тәрбие тұжырымдамасында тәрбие үдерісін ұйымдастырудың қағидаларында этникалық қағида этникалық мәдениет негізінде жалпы ұлттық мәдениеттің гүлденуіне ықпал жасайтын мәдниет жасаушы ортаны қалыптастыруды, азаматтық келісім жөнінде атап көрсеткен.

106

Біз тәрбиенің қойған мақсатынан және одан туындайтын міндеттерге сүйене отырып тәрбие жұмысының бағыттарының ішінде мынадай бағыт айқындалғанын білеміз: ● Азаматтық-патриоттық, құқықтық және полимәдениеттік тәрбие гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, азаматтық ұстанымды және патриоттық сананы, қалыптасқан ұлттық өзіндік сананы, ұлт аралық мәдени қарым-қатынасты қалыптастыруы тиіс. Балалар мен жастардың азаматтық патриоттық білім беру ұйымдарында азаматтық құқықтық, патриоттық тәрбие беруде мазмұны мен әдіс тәсілдер мен оқу тәрбие құрылымының өзара іс әрекеттестік негізінде деңгейін көтеру белгіленген. Ондай әрекеттестікті біздің ұлы ойшылдарымыз ертеден -ақ ескеріп, өз ойларын қосқан. Осындай адамның еркін әрекеттесетін мінез-құлқын тәрбиелеуде Әл-Фараби: «Әдеттенудің арқасында бізді жақсы мінез - құлыққа жеткізетін әрекеттер жақсы әрекеттер болып табылады. Ол адамның жетілуі оның мінез-құлқының жетілуіне сайма-сай келеді» деген ойы арқылы қазіргі кезде тұлғаның жеке қасиетін, мінез-құлқын қалыптастыруда жақсы әрекеттер қалыптастыру керектігі туралы ой айтады. Бүгінгі күндегі Еліміздің егемендікке жетуі халықтардың ұлттық дүние танымының өсуіне жағдай жасады. Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында тәрбие беру мәселесіне жаңаша көқарас тұрғысынан қарауды және студенттердің патриоттық сана-сезімін, сапаларын, мінез-құлқын қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің формалары мен әдістерін жетілдіруді талап етеді. Бұл бүгінде байсалдылық, табандылық, батылдылық, батырлық, қайсарлық туралы білім ғана емес, өнегелік, тәрбиелік көрсету қажет болып отырған уақытта аса маңызды. Бұл Қазақстанның жоғарғы оқу орындарында студенттерге қазақ халқының этностық ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың батыр ұл-қыздарының ерлік істерін дәріптеу жастарға патриоттық тәрбие берудің және оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі Жалпы Қазақстанда тұратын халықтардың қазақ халқының ұлттық тарихына деген қызығушылығын дамыту, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру оның патриоттық сезімін тәрбиелеуде негізгі бағдар болады. Ал қазақстандық патриотизм Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады. Қазақстанның патриоты дегеніміз: 1. Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдері Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне ерекше құрметпен қарап, шын ниетімен қадірлеуі.

2. Қазақстанда тұратын барлық халықтардың ұлтына қарамай, Отанды қорғауға дайын болуы.

3. Қазақстан Республикасының қарулы күштерінің әскер қатарында болатынына ұлттық патриоттық мақтаныш сезімінің болуы.

4. Қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға ынталы болуы т.т. Өз тарихын білу - ұлттық сана-сезімнің ажырамас бөлігі, ол этникалық тұтастықтың сақталуы мен оның келесі буындарда жалғасын табуда маңызды. Қазіргі ұрпақтың өз халқымен бірлігін сезінушілігі және өзін оның күллі тарихи жетістіктерінің тікелей мирасқоры мен нақты сақтаушысы әрі жалғастырушысы ретінде сезінуінің мәні зор болмақ. «Патриотизм» сөзі (грек тілінде – patrіots – отандас, paths - отан, атамекен) Отанға деген сүйіспеншілікті, оған адалдықты, өз іс-әрекеттерімен оның мүдделеріне қызмет етуге ұмтылысты, сондай-ақ, туған жеріне, тұрақтаған мекеніне бауыр басушылықты білдіреді .Оның қазақшасы-жерлес, отандас дегенді білдіреді, яғни Отанын, ұлтын сүю, оны жаудан қорғау. Осылайша, Отанға деген сүйіспеншілік, патриотизм қашанда ұлттық сипатқа ие, өйткені, патриоттық сезім мен көзқарастар қашанда белгілі бір ұлтқа, ұлысқа жатады. Қазақ халқы ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған. Оны Қазыбек би өз сөзінде былай келтіреді: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз.Елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз;ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәмі-тұзын ақтай білген елміз; асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз.Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды» дей отырып, қазақ халқының өз елін, жерін қорғаудағы қажырлығын, жанын аямайтын патриоттығын, такаппарлығын көрсетеді. Олай болса, біз жастарға осындай ұлағатты сөздерді санасына сіңіру арқылы, оның өз ата-тегін, ұлтын, халқын силауға, Отанын сүюге, өз еліне деген мақтаныш сезімін оятуға бағыт береміз. Қазақ халқының өз елін шапқыншылықтан қорғауда ерлігі аңыз болып өлең-жырға қосылған Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Қабанбай т.б. батырлар жастайынан халық тәрбиесінің бесігінде тербеліп өскен, елін, жерін сүйген батырлар. Мұндай батырларға арналған батырлар жыры да қазақтың елін, жерін, Отанын сүюуінің негізі болып табылады.

107

Қазақтың ұлтжандылығы, отансүйгіштігі ертеден қалыптасқан. Оған қазақтың мақалмәтелдері де дәлел. Мәселен, туған жер-отан туралы мақалдар-мәтелдерде: “Туған жердей жер болмас, Туғанелдей ел болмас” т.б. болып кете береді. Мұндай мақал-мәтелдердің өзі қазақтың елін, жерін, Отанын сүюуіне негізделіп, өз елін, туған жерін құрметтеуге табиғатын сүюге жастарды тәрбиелеу көне заманнан өзімен бірге дамып келе жатқанын есімізде ұстағанымыз жөн. Бүгінгі күндегі патриоттықсана-сезімніңәлсіреуі, адамдардыңөзеліменоныңжетістіктеріүшінұлттықмақтанышсезімініңөзгеруі – бұлқоғамныңөнегесізденуінің, халықтыңтұрақсыздануыменыдыраушылығыныңажырамассипаты. Қазірде ҚазақстандаОтанғадегенсүйіспеншілікқоғамдыққатынастардыдемократияландыружәнегуманизм дендірунегізінде патриотизмге тәрбиелеу қажет.Патриоттық тәрбие тұлға қалыптасуының құрамдас бөлігі болып табылады, ол жастардың алған білімдерінің негізінде азаматтық борыш ұстанымымен, жекебастық мүдделері қоғамдық ұстанымдармен астасып жататын тіршілік әрекеті үлгісіне даярлығын қамтамасыз етуі тиіс. Қазірде қазақ халқының дәстүрлері негізінде жүзегеа сырылатын патриоттық тәрбие әлеуметтендіру процесін тұлғаға дәл осы Отанға, Атамекенге қызметету арқылы, өз тарихы үшін, өз Отанының әлеуметтік дүниенің ғылымына, мәдениетіне, рухани құндылықтарына қосатын үлесі үшін мақтаныш сезімі арқылы өз қабілеттерін мейлінше терең ашуға мүмкіндік беретін деңгейге жеткізеді. Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері - рухани және адами қасиеттері, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері бар. Сондықтанда әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие - ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. Өйткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар бойы қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық қасиетін нығайтып, әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір-салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Ұлттық тәрбие - адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпы адамзаттық рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солар мен үндесіп жатады. Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып отырады. Ұлттық тәрбиеден терең деп нәр алған адам - рухани бай адам. Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдан мәдени және рухани құндылықтарды бойына тез ірексіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл Адам дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет - тұныптұрғанруханиқазына. Халықтыңтіліменмәдениетіболсын, салт-дәстүрімен наным-сенімі болсын – мұның бәріде әрбір халық үшін асылда қымбатты рухани дүниелер. Этнопедагогика–ұлттық тәрбие негізі деп білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өзқұндылықтарын арттыра береді. Тек тұлға ғана өзінің Отанға деген қатынасын ішкі, қастерлі сезім ретінде пайымдауға қабілетті. Сол себепті, патриотизм де тұлғаның биік даму деңгейін сипаттайтын аса маңызды рухани игілік ретінде түсініледі. Жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу – бұл тұлғаның, елдің, оның мәдениетінің бірегейлігі, әлеуметтің, халықтың әлеуметтік психологиясының ерекшеліктері толымды көрініс табатын қоғамдық өмірді ұйымдастырудың мәні мен мақсаттарын пайымдау арқылы жүйелі дамуы. Патриотизм міндетті түрде тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсетеді, өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғамға, ел жұртқа, халыққа қызмет ету үшін биік серпін болып табылады. Сонымен жалпы ойымызды жинақтай келіп, қорытындыны Мағжан Жұмабаевтың мынандай ойымен аяқтағымыз келеді. «...Бала аурулы, зағип болса, баладан емес, тәрбиешіден; бала тар ойлы, ақымақ болса, бала кінәлі емес, тәрбиеші кінәлі. Бала сұлулықтан ләззат ала білмейтін мылқау жанды болса, бала айыпты емес, тәрбиеші жазалы. Бала істеген жауыздықтың жазасын тәрбиеші көтерсін» деген иран елінің мәтелі дұрыс. Қолданылған әдебиеттер 1.Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: 2012.

2. Новый энциклопедический словарь. - М., 2002. – .888бет 3.Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. -Алматы «Рауан» 1994ж.

КЛЮЧЕВАЯ РОЛЬ ИНСТИТУТА БАТЫРСТВА В СОХРАНЕНИИ КАЗАХСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XIII ВЕКА Балтабаев Марат Бопышевич г.Темиртау Казахское ханство за всю историю своего существования не раз подвергалось нашествиям захватчиков, но события первой половины XVIII века ввергли казахский народ в пучину трагических потрясений, которые ослабят на долгие годы устои казахского государства. Этот период не зря называют сгустком казахской истории.

108

После смерти хана Тауке усилились действия центробежных сил, которые разрушали единство Казахского ханства . Ситуация в государстве оставалась весьма сложной и противоречивой ввиду отсутствия единой позиции среди ханов все более и более обособлявшихся трех жузов. Глубокая вражда между султанами и независимыми ханами трех жузов, родоплеменные распри и клановые раздоры привели к политической раздробленности Казахского ханства. Жузовая, родовая раздробленность казахского народа, междоусобицы впоследствии приведут к страшному краху. Еще более тяжелым было внешнеполитическое положение Казахского ханства. Политическая нестабильность в обособленных казахских жузах, слабость центральной власти поощряли агрессивные действия внешних врагов. Вот как описывает эти события Чокан Валиханов: "Джунгары, волжские калмыки, яицкие казаки и башкиры с разных сторон громили их улусы, отгоняли их скот и уводили в плен киргизов (т.е. казахов) целыми семействами. Холодные зимы, гололедицы и голод, как небесное испытание , увеличивали их бедствия"[1,с.111]. С юга казахов теснили правители среднеазиатских стран. Начиная с XVII в. наибольшая угроза для казахов нависла со стороны Джунгарии - мощного военного государства с жесткой централизованной системой. Существование Джунгарии, как сильного государства в непосредственной близости от границ Казахского ханства, представляло собою реальную угрозу не только для казахов, киргизов, узбеков, алтайских народов и других, но и для России, чьи экономические и политические интересы в зоне Алтайских горнозаводских предприятий побуждали как правительство, так и Сибирскую администрацию принимать энергичные меры противодействия против далеко идущих устремлений хунтайшы Цеван-Рабдана. Стратегическая цель джунгарских правителей была ясна — подчинение огромных просторов Казахского ханства своей власти. Казахский народ принял на себя основную тяжесть борьбы с Джунгарией. У казахов не было постоянного войска, когда вторгались джунгары, они часто не успевали собрать ополчение. В битвах с джунгарами на полях сражений пали сотни тысяч казахских джигитов, а потери среди беззащитных мирных жителей были во много раз больше этого, тысячи мужчин, женщин и детей были угнаны в плен. Историк А.И.Левшин описывает удручающую трагедию казахского народа: "Переходы сил (т.е. отступление к границам Средней Азии и России) повлекли за собою неминуемое разорение и гибель... Нищета и страдания сделались всеобщими, иные умирали с голода, другие бросали жен и детей своих..."

[2,с.71-72]. Угроза национальной независимости, самому существованию казахского этноса, слабость государственной власти, неспособность и нежелание феодальной верхушки, занятой внутренними распрями, организовать защиту страны, побуждали наиболее энергичных, патриотически настроенных представителей казахского народа организовать отпор врагу. Такими спасителями Отечества стали батыры. В понимании народа слово "батыр" означает отважного, справедливого, сильного человека — героя. Это звание приобреталось только личными подвигами, его нельзя было получить по наследству. Естественно, со временем сам институт батыров претерпел существенное изменение. В ряды батыров входили не только люди по происхождению из социальных верхов, но и из числа сильных, смелых, храбрых, честных, преданных родной земле людей из народных низов. В рассматриваемый период выдвигаются замечательные плеяды батыров. По историческим данным, общее количество батыров из всех трех жузов, активно боровщихся за свободу и независимость казахского народа, переваливает за 300[3,с.60]. Значительная роль батыров была в том, что они защищали независимость казахского народа. Именно поэтому имена батыров сохранились в памяти народа, в песнях, в поэмах, в его героических эпосах "Кобланды-батыр", "Ер-Таргын", Камбар-батыр", "Алпамыс-батыр" и многих других. В эпосах общественные мотивы преобладают над личными. Народным характером, большой художественной силой отличаются героические эпосы. Храбрость, моральные достоинства батыров служат делу защиты своей родины от нашествия захватчиков. В эпосах ясно показаны противоречия между правящей кликой ханов и батырами. Батыры характеризуются как заступники народа, а ханы - как вероломные обманщики народа. В образе батыра певцы воплощали патриотические идеи. Батыры казахского народного эпоса боролись против завоевателей, отражали их нападения, и молодежь брала с них пример. Сторонниками объединения ополчений родов и жузов в единый антиджунгарский фронт были батыры Канжыгалы Богенбай, Шакшак Жаныбек, Тама Есет. Среди них выделялся Богенбай-батыр, в решительный момент он произнес: "Отомстим врагам нашим, умрем с оружием, не будем слабыми зрителями разграбленных кочевок и пленных детей наших. Робели ли когда воины равнин кыпчакских?...". Все участники курултая поклялись следовать призыву Богенбая, он был избран предводителем казахского ополчения. Объединение усилий всех казахских жузов имело свои результаты, джунгар отбросили на восток и возвратили утраченные кочевья. Но раздробленность жузов и отсутствие единства, сепаратизм султанов и борьба за власть, все же брали верх, это вело к несогласованности действий, соперничеству группировок [4,с.92]. Чингизиды продолжали свое любимое "дело" враждовали между собой. В этот критический момент дело спасения своего государства взял на себя сам народ, выдвинув из своей среды предводителей народного ополчения: Богенбая, Кабанбая, Жаныбека, Малайсары, Баяна, Есета, Райымбека, Олжабая, Наурызбая, Шакантая и других[5,с.7]. Среди 109

прославленных батыров особенно выделяется Аблай. Так, первая половина XVIII столетия была не только эпохой горьких невзгод, тяжких поражений, но и временем героических подвигов в борьбе с джунгарскими и другими завоевателями. Институт батырства компенсировал в Казахском ханстве слабость центральной власти, которая была не способна защитить страну. В казахско-джунгарской войне решалась судьба Казахской земли, существование самого казахского народа. В этом противостоянии с одной стороны, жесткое, могучее военное государство джунгар, с жесткой централизованной системой, созданное для войны и жившее войной, а с другой - народное ополчение десятков казахских племен, возглавляемых батырами. Казахским ханам Джангиру, Тауке, Абулхаиру, Абылаю удалось в значительной степени сконцентрировать свою власть, добиться успехов во внутренней жизни казахского общества и во время отражения джунгарской агрессии. В значительной степени это обусловлено подъемом общественного положения батыров. Таким образом, в начале второй четверти XVIII века весь казахский народ под предводительством батыров поднялся на освободительную Отечественную войну. Угроза физического уничтожения заставила жузы объединиться. Объединенное казахское ополчение начало давать отпор джунгарским завоевателям. Это во многом было достигнуто благодаря сплоченности всех трех жузов, всего казахского народа. Батыры и бии приложили максимум усилий для сохранения казахской государственности. Булантинское и Аныракайское сражения продемонстрировали высокий боевой дух казахских ополченцев. Победы в этих битвах показали. что, когда народ един - он непобедим. Был развеян миф о непобедимости джунгар, у народа появилась уверенность в достижении полной победы над врагом и в сохранении независимости государства. Таким образом, институт батырства сыграл ключевую роль в сохранении казахской государственности в самый трагический и драматический период истории Казахского ханства в первой половине XVIII века. Литература: 1. Ч.Ч.Валиханов. Аблай.//Собр.соч. в 5 т. Т.4. Алматы. 1985.

2. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. СПБ. 1832 3. А.Абдакимов. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). Алматы. 1994 4. Кан Г.В. История Казахстана: Учеб пособие. Алматы. 2002 5. Касымбаев Ж.К. История Казахстана. Алматы. 1995 «ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ» Башанова Лаура Султановна Б.Момышұлы атындағы шағын орталықты орта мектебі,Т.Рысқұлов ауданы « Қаһармандық үлгі, ұлттық намыстың қайрағы» Б.Момышұлы. Қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің тамыры терең. Халқымыздың тарихында отансүйгіштік пен қаһармандықтың үлгілері мол. Отаншылдық сезім ертеден қалыптасқан, ескірмейтін, әрқашан жаңа жақтан көрініс табатын, мәңгілік, қасиетті ұғым. Ол – Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы бар күш – қуатын, ерік-жігерін Отан игілігі мен мүддесіне аямай жұмсау, туған жерін, қасиетті ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрметтеу. Патриотизм біртіндеп қалыптасатын, тынымсыз, үздіксіз тәрбиенің нәтижесінде орнығатын ұлы сезім. Патриоттық тәрбие ананың ақ сүтімен, есейе келе өскен ортасына, қалыптасқан қоғамына байланысты дамитын үздіксіз тәрбиенің жемісі. Қазақстан Республикасы – өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге дәлелдеді. Енді басты міндет – осы мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды – Отаным деп таныған әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Осы мақсатқа жету жолында біздер мұғалімдер қауымы көп тер төгуімізге тура келеді. Ол дегеніңіз, болашақ жастардың, оқушылардың бойында патриоттық сезімін ояту. Отанын, елін, жерін, Ата Заңын, Мемлекеттік Рәміздерін құрметтеуге үйрету. Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: «Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ұрпаққа ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім - тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы - тұл, келешегі тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық». Қазақ халқын құрып кету қаупінен сақтап қалған, жерін жауға бермей, ұлан байтақ өлкесін қазақ еліне мәңгі қоныс ету мақсатында жарғақ құлағы жастыққа тимей, елім деп еңіреп өткен хас батырлар қаншама десеңізші! Бұлардың ерлігі кейінгі ұрпақка қашан да болса өнеге болмақ. Әрбір адам біздің мемлекетімізге, соның бай да даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс қимыл жүйесін жасау қажет. Әрбір адам бала кезінен Қазақстан – менің Отаным, мен үшін жауапты екені 110

сияқты мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсуі тиіс. Осының өзі отаншылдықтәрбие. «Қазақстан- біздің ортақ үйіміз, біздің өзіміз де, біздің бабаларымыз да осы жерді мекен етеді. Егер біз өзіміздің өмірімізді сынауды білер болсақ, оны жасампаздықпен жаңғыртып, бой көрсеткен әрбір талшыбықты мәпелеп өсіріп отырмасақ, онда біз өзімізді нағыз патриот деп санай алмас едік. Адамгершілікті, тәрбиелі адам – кез келген мемлекеттің байлығы, әлеуметтік өмірдегі бейбітшілік пен мәдениеттіліктің кепілі. Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең алдымен, тілімізді, дінімізді, салт - дәстурімізді жатқызсақ, тіл - қазақ болуымыз үшін, дін - адам болуымыз үшін, салт – дәстүр - ұлт болуымыз үшін қажет. Патриотизм сезімінің оянуы мен қалыптасу үрдісін белгілі бір асқақ сезімдерден, мақтаныш - сүйініштен бөле - жара қарауға болмайды. Ол елінің өткен тарихын мақтаныш тұту, жерінің байлығына, әсем көркіне сүйсіну, атадан балаға жалғасып, жақсы үрдісін тапқан ұлттық тілді құрметтеу. Осы сезімдерден туатын, санада орнығып қалыптасатын асыл қасиеттер ұлттық патриотизм деңгейінде өркен жайып, азаматтық патриотизм биігіне ұласатын сыңайлы. Біз қазақ ұлтын сақтап қалғымыз келсе, ұлттық патриотизмді дамытуымыз керек. Жастар бойына ұлтты сүюді сіңірсе, жастардың бойына ұлтжандылықты дарытатын алдыңғы буын. Келер болашаққа үміт арта қараған ел ретінде, өскелең ұрпақтың бойына отансүйгіштікті дарыту бірден-бір талап. Президент Нұрсұлтан Назарбаев биылғы жолдауында жастарға, олардың әлеуметтік жағдайына, білім алуына, саясатқа араласуына, қоғамдық жұмыстарға белсене ат салысуына баса назар аударып, жастар тақырыбына бірнеше рет тоқталды. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Бүгін мен жариялаған Жаңа саяси және экономикалық бағыт сіздерге жақсы білім беруді, яғни бұдан да лайықтырақ болашақ сыйлауды көздейді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Мемлекет басшысы ретінде мен әрдайым сіздердің оқуларыңыз бен өсіпөнулеріңіз үшін барлық жағдайды жасауға тырыстым. Әлемдік деңгейдегі университет, зияткерлік мектептер аштым, «Болашақ» бағдарламасын құрдым. Қазір мемлекеттік жастар саясатының жаңа тұжырымдамасы әзірленуде. Естеріңізде болсын: сіздердің табыстарыңыз – ата-аналарыңыздың табысы, туғандарыңыз бен туыстарыңыздың табысы, отбасыларыңыздың табысы, барлық отандастарыңыздың табысы, біздің Отанымыздың табысы»,-деген жолдарды Нұрсұлтан Назарбаевтың соңғы жолдауынан кезіктіресіз. Бұл тек биыл ғана көтерілген мәселе емес, жыл сайынғы дәстүрге айналған жолдауда жастар мәселесі тыс қалмайды. Ұлтжанды жас болып қалыптасу үшін не керек? Сөз жоқ, өз түп тарихын жете тану керек. Жеті атаның қадірін жете түсінген әлемдегі ең қаны таза халық екендігін санаға сіңдіруі керек. Біз қалай мақтана аламыз? Тарихқа үңілсек, арғы тарихымыз біздің дәуірімізге дейінгі V-ІІІ ғасырлардағы сақ, ғұн, үйсін тайпаларынан басталатын болса, «қазақ» деген атауға ие болып, қазақ мемлекетінің құрылғанына 550 жылдан асты. Римді жаулаған ғұн патшасы Еділ, Кирдің басын алған Томирис ханшайым, түркі дүниесінің төріндегі Бумын, Тоныкөк қағандар, Мысыр билеушісі Сұлтан Бейбарыс, Үнді жеріне иелік еткен Бабыр, Шыңғыс хан, Абылай, Кенесары, Дінмұхамед, Нұрсұлтан есімдері біз үшін тек зор мақтаныш қана емес, рухани әлеміміздің шамшырақтары екені даусыз. Түркі мәдениетінің жауһарлары өз дәуірінде ғана емес ХХІ- ғасырда да әлемдегі ең озық мәдениет екенін тарих дәлелдеп отыр. Египеттің пирамидаларынан Қожа Ахмет Яссауи мавзолейі, перғауындардың саркафагтарынан қазақ даласының алтын сауыттары кем емес екені әлде қашан дәлелденген. Ғылыми зерттеулер бойынша қазақ тілінің түп атасы түркілердің сына жазуы славян-кирилл жазуынан 15 ғасыр, грузин және армян жазуынан 10 ғасыр бұрын пайда болған. Қазақстан жер көлемі жағынан әлем бойынша 9-шы, ТМД бойынша 2-ші орынды иеленеді. Қазақ ұлты тарихта тағдыр талайын аз көрмеген халық. Жер шарының жартысын табанының астына салған дүбірлі дәуірімен бірге халқының үштен екісін жоғалтып, өз жерінде жалпы халықтың 24 пайызын ғана құраған, зиялысымен бірге ер азаматтарынан мүлде айырылып қалудың аз алдында қалған, соған қарамастан ұлттық намысын, салт-дәстүрін, діні мен тілін, ұлттық болмысын ғана емес, мемлекеттігі мен жерінің тұтастығын сақтап қалған қайсар да жауынгер, кемел де кемеңгер халық. Қазақ екенімізге мақтана алатын артықшылықтарымыз аз емес. Айта берсек, бізден мықты халық жоқ. Өткен ғасырлардағы тарихымызға еңсемізді тік көтеріп қарауға рухымыз жетеді. Қазіргі, яғни болашақ тарих болып қалатын ХХІ ғасырда да аты алтын әріптермен жазылып қалатын тұлғалар жетерлік. Білім, мәдениет, спорт, саясат және тағы да басқа салаларда жетістікке жетіп, Қазақты Боратпен шатастырғандарға кім екендігін таныстырып жүрген азаматтарға баймыз. Елбасы да биылғы жолдауында ұлттық патриотизмге байланысты тақырып қозғады. «Жаңа қазақстандық патриотизм – біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі» деп аталатын 7-тарауда қазақ халқының ұлтжандыларына қойылар талап пен атқарар міндеттері айқын көрсетілген. Президенттің айтқан сөзіне назар аударсақ: «Біздің бұл бағыттағы басты мақсатымыз қарапайым және түсінікті: біз қоғамдық келісімді сақтауға және нығайтуға тиіспіз. Бұл – біздің мемлекет ретінде, қоғам ретінде, ұлт ретінде өмір сүруіміздің айнымас шарты.

111

Отан – отбасынан басталады десек, туған облысымыздың, қаламыздың көрнекі жері, тарихы, атаулы оқиғаларын, айтулы адамдардың өмір жолдарын білгізудің мәні зор. Азаматтардың биік отаншылдық сезімі бүгінге ғана емес, ертеңге, болашаққа да керек.«Біздер Қазақстандықтар - бір халықпыз!Біз үшін ортақ тағдыр – бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – жалпы Қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы» деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, оқушыларға патриоттық сезімдерді жеткізе білсек, жастардың көкейіне патриотизм туралы ой сала білсек, үлгі көрсетсек, онда заманға сай, қоғамға керекті азамат, отансүйгіш, елге қайраткер, елсүйгіш азамат тәрбиелейміз. Мемлекетке болашақ бар болса, даму үшін, жеке және кәсіби тұрғыдан өсу үшін мүмкіндіктер болса ғана сенім артады. Мемлекет және халық мұны сезініп, бірлесіп жұмыс істеуге тиіс. Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады. Егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз. Осындай тәсіл ғана патриотизмді және оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты оятады. 2050 жылға қарай біз Қазақстанның кез келген азаматы ертеңгі күнге, болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс». Осындай жауапкершілікті алға тартқан Президент болашаққа, яғни жастарға көп жауапкершілік жүктейді. Шыбықтай өсіп келе жатқан әр жас өз бойына және балаларының бойына ұлтжандықты сіңіру арқылы кемел елдің іргетасын қаласады. Ұлттық патриотизмнің идеясы қандай болмақ? Идеясы: Нұрсұлтан Әбішұлы жолдауында айтқандай, «ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныштарын ояту». Айтар болсақ, қазақ ұлтының ұлтжанды ұрпағы: ең алдымен қазақ болуы тиіс. Қазақ ұлты – Қазақстан мемлекетінің негізін қалаушы мәртебелі ұлт. Қалған ұлттар диаспора. Қазақ ұлты басқа ұлттардың дамуы мен тілін, дінін, салт-дәстүр, әдет-ғұрпын сақтауға кедергі келтірмейді. Басқа ұлт өкілдерінің қазақ ұлтының тілі мен дінін, салтдәстүр, әдет-ғұрпын, ұлттық болмысын сыйлауын, құрметтеуін талап етеді. Қазақ тілі- мемлекеттік тіл, диаспоралар мен аз ұлттардың тілі, қазақ тілінен басқа ешқандай тіл мемлекеттік тіл болмайды. Барлық қазақстандықтар мемлекеттік тілді білуге және оның дамуына үлес қосуға міндетті. Қазақ ұлты басқа ұлттардың өз тілін сақтауы мен дамытуына қарсы болмайды. Қазақтың кез келген жасы бірнеше тілді еркін меңгергені құптарлық іс, бірақ өз ана тілін барлық бес саусақтай білетін тілдерінен жоғары қоюы керек. Сондай-ақ, әрбір қазақ ұлтының патриоты ұлттық құндылықтары, тілімен қатар ежелден ұстанған ата діні мен бабалары қорғап қалған алпауыт жерінің аяқ асты тапталмауын да есте ұстауы керек. Түркі тектес халықтардың тым қызуқанды, өз ұлтына нұқсан келтірер қылық көрсе, басын қайырып отыратынын көріп жүрміз. Сол секілді, қазақтың өзіне деген құрметі қыздарына деген құрметтен бастау алады. Қызын құрметтеген текті халықтың ұрпағы ар-намысының босағада тапталып жатуына жол бермеуі керек. Қазақ қызы - қазақтың анасы. Ана - болашақ ұрпақтың бастауы, қайнар көзі. Бұлақтың басы лай болса, одан таза ұлт шығуы мүмкін емес. Психологиядағы адамның тұлға болып туылмай, тұлға болып қалыптасатыны секілді, патриот болып туылмайды, патриот болып қалыптасады. Тұлғаның қалыптасу жолында сыртқы ортаның, яғни ата-ананың, достарының, мұғалімнің ықпалы күшті. Дұрыс тәрбие ғана тұлға - патриот болып қалыптасуға итермелейді. Адамның ішкі факторлары қабілет, зейін, ойлау, дарындылық, естіліктің жүйеге түсуіне де сыртқы ортаның әсері мол. Нені көрсе, ішкі факторлар да соған бейімделетіні белгілі. Қазақ ұлтының сапалы жасы болып өсуіне білім керек, сондай-ақ «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деп әл-Фараби айтқандай, тәрбиенің алар орны ерекше. Отаншылық, Отансүйгіштік, Патриотизм – адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салтдәстүрі мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік сезімі. Көшпелі қазақ өркениетінде Отаншылдық ең қасиетті міндеттердің бірі саналды. Ежелгі түркі қағандығы кезінде тасқа жазылған Күлтегін ескерткішінде ел билеушілерінің Отаншылдық үлгісі көрініс тапқан. Төре, Қазыбек, Әйтеке билер, Ақтамберді, Бұқар жыраулар және ХХ ғасырдың басындағы А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейхан, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, т.б. ұлт зиялылары мен қайраткерлері Отаншылдықты сөзбен ғана емес, іспен де өнеге көрсете білді. Әйтеке би “Өмірім халықтікі, өлімім ғана өзімдікі” деп халыққа қызмет етудің, Отаншылдықтың айнасы бола білді. Тәуке хан заманынан қазақ қоғамында Отаншылдық байлықтан да жоғары бағаланды. Қазіргі кезде Қазақстан өмірінде “қазақстандық патриотизмді” қалыптастыру және оны азаматтардың ой-санасына сіңіруді мемлекеттік дәрежеге көтергенімен, Отаншылдық ой-сананы қалыптастырудың шешілмеген мәселелері бар. Қазақстандық патриотизм – ел азаматтарының республиканың бүгінгі тұрақты өмірі мен жарқын келешегі жолындағы еңбегі мен күрескерлігі іспетті. Отаншылдық – елжандылық туған отбасына, туып-өскен ортаға, туған топырағы мен табиғатына деген құрметтен басталады. Сондықтан Отаншылдықтың қайнар көзі адамгершілік қасиеттер болмақ. Отаншылдықтың іргетасы – ұлтжандылық. Өз ұлтын сүйіп, оның мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын азамат қана отаншыл болады. Отаншылдықты рухани құбылыс ретінде зорлықпен, нұсқаумен биліктің басқаруымен енгізу мүмкін емес.

112

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Бықай Ф. Қазақстан – менің елім, менің Отаным. // Егемен Қазақстан. 28 ақпан, 2008.

2. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. А., 1999.

3. Тоқаев Қ. Келешекті болжаған кемел жолдау. // Егемен Қазақстан. – 9 ақпан, 2010.

4. БекайдарТ. Елін сүйген ұрпақ- ұлт мақтанышы . //Қазақстан мектебі. №9 2003.

5. МахатоваГ. Мақсат- Отаншылдыққа тәрбиелеу. // Қазақстан мектебі. №12. 2006.

6. ЖаманқұлП. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде көркем шығармалрды пайдалану. //Бастауыш мектеп. №2. 2002.

7. СайдахметоваЛ. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу.А., 2002.

8. ТасболатовҚ. Қазақстандық патриотизмнің ұлттық және ұлтаралық үйлесімі. // Отан тарихы.№3. 2001.

9. Қалмырзаев Ә. Қазақстандық патриотизм қалай қалыптасады. // Егемен Қазақстан, 1998. 10 қаңтар. № ЖАСӨСПІРІМДЕРГЕ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ Бердиханова Роза Ибрахимовна Байзақ ауданы, Түймекент орта мектебі Қазақстанның жалпы білім беретін мектептерінде оқушыларға қазақ халқының этностық ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың батыр ұл-қыздарының ерлік істерін дәріптеу жастарға патриоттық тәрбие берудің және оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі. Сондықтан болашақ жастардың патриоттық тәрбиесіне ерекше мән беру, олардың бойындағы патриотизмді қалыптастыру қоғам болашағының өркендеуін, елімізде тыныштық пен бейбітшіліктің мәңгілік қанат жаюын қамтамасыз ететіні анық. Қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу жүргізуші ғалымдар халқымыздың сан ғасырлардағы рухани мұрасын, әсіресе оқу, тәлім-тәрбие мәселесін философия, психология, педагогика ғылымдарының зор жетістіктерін пайдаланып, асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен талдап, ғылыми көзін ашуда. Халықтық педагогикадағы атамекенге сүйіспеншілікті дамыта отырып біз оқушылардың бойында патриоттық сезімді тәрбиелеуді ұсынамыз. Білім беру мен тәрбиенің негізгі міндеті - өз елінің азаматы, патриотын тәрбиелеу болса, осыған сәйкес «қазақстандық патриотизм мен ұлттық патриотизм» оқушылардың тәрбиелік деңгейін бағалаудағы көрсеткіш болып қарастырылады. Қазақстандық патриотизмнің арқауы қазақ мемлекетіне деген сүйіспеншілік, ұлтына сенімі, нанымы, саяси көзқарасы, т.б. қарамастан, әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп, күн көріп отырған мемелекетін – «Отаным» деп тануы, оның негізін салып отырған қазақ ұлтына сыйластық, оның заңдарына бас ию, рәміздеріне құрмет, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру қазақстандық патриотизмнің белгілері болуы керек деген ой келіп туады. Қазақстан егемендік алғаннан кейін мерзімді басылымдарда «қазақстандық патриотизм» және «ұлттық патриотизм» жайлы сұрақтар жарияланып, оған көптеген белгілі ғалымдар, ақын-жазушылар өз пікірлерін білдірген болатын. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз - Қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін - өзі айқын билеуін қалыптастыру. Шынайы отансүйгіштікті нағыз азаматтықты қалыптастыру жеке бастың өзін саяси тұрғыдан айқын сезініп, өз Отанын саналы түрде таңдауын көздейді» делінген. Міне, осының өзі бұдан былайғы кезде «қазақстандық патриотизм» ұғымын қалыптастыру мақсатын қойып отыр. Ендігі кезеңде қазақстандықтардың күш-қуаты «қазақстандық патриотизмді» орнықтыруға жұмсалуы керек. Қазақстандық патриотизм ол тек қазақтардың ғана өз Отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендеген бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Алайда ешкімді елін, Отанын зорлықпен, күштеп не үгіттеп жел сөзбен алдап-арбап сүйгізе алмайсың. Елін сүю-әркімнің жеке ісі, өз арының ісі. Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге өзі келмейді, ол адам өсе, есейе келе өз ақылы өзіне жетіп, өз басымен тіршілік ете бастағанда адамзаттың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. «Бұл сезім әркімде әр кезеңде (яғни, әр түрлі жаста) оянып, кейін кәмілетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, жаспен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық социологиялық институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар, әр түрлі саяси ұйымдар мен қозғалыстар) әсерімен қалыптасады» деп көрсетеді Ә.Қалмырзаев. Қазақстандық патриотизм - қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемелкетінің әлемдік биіктен көрінуі үшін білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілік, бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсауы. Дегенмен, көптеген баспасөз беттерінде Қазақстандық патриотизм ұғымы кещегі «кеңестік патриотизм» ұғымына пара-пар деп бағалау да бар. Бұл жерде екі ұғымға тән идеология екі басқа. Кеңестік дәуірде бір орталыққа бағындырылған, бір ғана саясаттандырылған идеология болды. Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік 113

бағдарламасында «Қазақстандық патриотизм - әрбір азаматтың өз Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген жауапкершілігін сезіну, барлық отандастардың ұлты мен конфессиясына қарамастан жете құрметтеу, олардың салтын, дәстүрін, тарихымен мәдениетін құрметтеу, мемлекеттік рәсіздеріне, мемлекеттік тілге құрметпен қарау. Туған жерге деген махабаты, Қазақстанды барлық азаматтардың біріңғай отаны ретінде қабылдауы» деп түсіндіреді. Расында да, Қазақстандық патриотизм көп ұлтты Қазақстан үшін бірлік пен елдікті сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу идеологиясы негізгі діңгек болып табылады. Бұл жерде ел президентінің тұжырымы бойынша «Қазақстандағы ұлтаралық жарастықты негізгі атамекеннің иесі – қазақ халқы өз мойнына алуы керек. Өйткені халқымыз ұлтаралық жарастықты, сыртқы дүниемен өзара тиімді ынтымақтастықта жүзеге асыра алса ғана өзінің өркениетті мемлекетіне ие бола алады», - деп қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі тірегі қазақ халқына үлкен үміт артады. Ұлттық патриотизмді ұлт және патриотизм туралы екі ұғымның жадағай қосындысы деп қарауға болмайды. Сондықтан біз бұл еңбегімізде тектілікпен туа біткен қасиеттердің тәрбие арқылы бекіп, нығаюы, елін, жерін шексіз сүйіп, соған қызмет ету, ұлттың барлық қасиеттерін ардақтау деп көрсетеді. Демек, ұлттық патриотизм дегеніміз қанмен, текпен туа бітетін, тәлім-тәрбие арқылы өсіп жетілетін ұлттық сипаттағы саналы іс-әрекет пен мінез-құлық. Ұлттық патриотизм ұғымына әр түрлі көзқарас бар. Ұлттық патриотизмді жекеленген, оқшауланған ұғым деп қабылдауға тырысады. Жоқ, ұлт бар жерде, ұлттық патриотизм бар. Қазақ халқының жер бетінен жойылмай сақталуы да ата-бабаларымыздың ұлттық рухының жоғары болуында десек артық айтпаған болар едік, яғни бұл тарихи шындық. Ұлт дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық, қауымдық бірлестіктің жоғары түрі. Ұлт болып қалыптасу үшін оның құрамына кірген адамдар тобының материалдық, территориялық және экономикалық жағдайлары, тілі мен әдебиетінің әлеуметтік хал-ахуалының, мінез-құлқының сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады. Ұлттық патриотизм дегеніміз – елі мен жері, халқының бостандығы және мемлекет ретінде жер бетінде сақталуы үшін, ұлт намысын жоғары дәрежеде ұстау. Ұлттық патриотизмді қазақ патриотизмі деп те қарастыруымызға болады. Ұлттық патриотизм – ұлт бостандығы, елі мен жерінің тәуелсіздігі, білім мен ғылым, мәдениет, спортта әлем сатыларының биік шыңынан көрінуі негізгі ұстаным болып табылады. Отаншылдыққа тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүрлерге сүйене отырып, жас өскіннің ішкі жан дүниесі ой санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл ретте Н.Назарбаевтың «Қазақтың ұлттық сана сезімін дамыту - қазақ деп аталатын таңғажайып, әрі бай тарихи және мәдени байтаққа өз қатысының барын сезіну» - дегені біздің ұстанып отырған пікірлерімізді қуаттай түседі. «Көп ұлтты Қазақстан Республикасы үшін патриоттық сезімнің рухани саладағы тату-тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес мемлекеттік материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар. Патриоттық рух - қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуға мүмкүндік беретін бірден - бір күш!-деп атап көрсетеді. Патриоттық сезім өрге бастайтынын өз ұлтымыздың тарихы да талай дәлелдеп келеді. Кейде шіркін бір өзіне бірнеше мемлекет сыйып кететін ұлан - байтақ жерді ата-бабамыз сан ғасырлар бойы қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай қалай аман сақтаған деп таңданамыз. Өз сауалымызға өзіміз жауап тауып «Найзаның ұшымен, білектің күшімен, ақылдың ісімен» - деп мақтанамыз. Ешбір қатесі жоқ. Тегеурінді күштің тетігі жүрек қуатынан нәр алғанда ғана қозғалысқа келмек. Ұлан майдан ұлы істе де жеке дара жекпе-жекте де рухы мықты ұтады. Жайшылықта әрқайсысы бір түйе айдап, жеке жайылатын жұртымыздың ел басына күн туғанда бір төбеге жиылып, бір ауылына ұюы, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, тастүйін тегеурінді күш болып аттануы осындайда бәрінен биік тұрса қандай ғанибет. Ұлы бірлік патриоттық рухтың аса бір қасиетті мәйегі. Н.Ә.Назарбаевтың тәуелсіздік жолында ту етіп көтерген реформаторлық идеяларының бірі «қазақстандық патриотизм» ұғымымен астасып жатуының терең мәнін де содан іздеген жөн. Н.Ә.Назарбаев ұсынған жаңа ұлттық идеяның мазмұны да қоғамдық дамуға басқаша, осы заманғы тұрғыдан қарау үрдісіне сай айқындалған. «Көп ұлтты Қазақстанда жалпы ұлттық мүдделерді жүзеге асырудың бір ғана жолы бар екені айдан анық. Ол қазақ ұлтының біріктіруші рөлі жағдайында барлық халықтардың теңдігін қамтамасыз ету» - деп жазды ол «Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде» - деген еңбегінде. Біз бұл жерде екі мәселеге айрықша назар аударып қарастырамыз: Бірінші - қоғамның көп ұлттылығын тұрақты бірлестіруші факторға айналдыру. Яғни, сырт қарағанда, әрқилы алауыздықтардың негізгі себебі болуға тиіс осалдықтардың өзінен, алға басуға күштірек қарқын беретін артықшылық жасау ниеті. Екінші - қазақ ұлтының қоғам өміріндегі біріктіруші рөлінің атап көрсетілуі. Яғни, оның мемлекеттің тағдыры үшін, ең алдымен өзі жауапты екендігінің ашық айтылуы. әрине біріктірушілік міндетін атқару - қоғамның әртүрлі элементтері арасында жай байланысшы болу дегеннен гөрі күрделілеу ұғым, ол үшін солардың қоғамдық ортақ тірлігінің ұйқасында жаңа қауымдастық шын мәніндегі негізгі ұлттық тірегіне айналу керек. Елбасы өзінің теориялық еңбектерінде, мақалалары мен сөздерінде «қазақстандық патриотизм» 114

деген ұғымда әр қырынан ашып көрсетіп келеді. Ол үшін өз отандастарының, ғылыми тілмен айтуында қоғам организміндегі өзінің саяси еркіндігін айқын сезінетін және өз Отанын саналы түрде таңдаған азаматтар болуы шарт. Мемлекетіміздегі қазіргі әлеуметтік, саяси-экономикалық жағдайларды, халықтың сана-сезімінің қалыптасу үрдісін ескере отырып, қазақстандық патриотизмнің қалыптасуына мемлекетке атын беріп отырған қазақ халқының бойындағы ұлттық патриоттық қасиеттердің ықпалы мол екенін анықтадық. Жалпы патриоттық сезімнің қай-қайсысының болсын қалыптасуы отбасы тәрбиесінен (балабақшадан) бастау алатыны белгілі. Сондықтан халқымыздың қаһарман батыр ұлы Б.Момышұлы мен жазушы Ә.Нұршайықов, З.Ахметова, т.б. пікірлеріне сүйене отырып, отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтау, шыққан ата тегін білу және сезінуден басталып, халқына сүйіспеншілік, тарихи дәстүрлерді сақтау, одан соң туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік өсе келе мектепте ары дамып қалыптасуына шарт түзілуі тиіс. Сонда ғана әрбір азамат өзін мемлекетінің өткеніне, бүгініне және ертеңіне тікелей қатысын сезініп, Отан тағдыры үшін өзіне жеке жауапкершілік жүктелетінін терең пайымдайтын болады. Ел өміріне қатысты сан алуан проблемалардың баршаға бірдей жақын әрі түсінікті болуы да Осылайша студенттердің бойында патриоттық, отансүйгіштік, имандылық, мейірімділік т.б. сияқты халқымыздағы асыл да абыройлы қасиеттерге тәрбиелеумен қатар, патриоттық сезімді қалыптастыруда, ең алдымен, халықтың рухани азығымен қайнар бұлағы, оның халық педагогикасы, ұлттық салт-дәстүрін терең сіңіру деп есептейміз.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

ӘДЕБИЕТТЕР Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030 Стратегиялық бағдарлама.Алматы, 2005. Қазақстан Республикасындағы Білім туралы заңнама.Алматы, 2005. Қазақстан Республикасының Конституциясы.Алматы, 2003.

12- жылдық мектеп журналы. Алматы - 2007 жыл; Иманбаева С.Т. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы: 2007. -310 б. Мектепке дейінгі және бастауыш білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. 2-том Алматы - 2007 жыл. ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ГРАЖДАНСТВЕННОСТИ УЧИТЕЛЯ Бектурганова К.К. ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области Сегодня все мировое педагогическое сообщество все более и более склоняется в пользу гуманистического образования, с акцентом на педагогическую концепцию, где личность, его внутренний духовный мир, ее гражданские качества, обращенные на позитивную переделку окружающего мира становятся принципиально важными. Вышесказанные приоритеты является значимыми и для нашего государства. Так в программном документе «Идейная консолидация общества – как условие прогресса Казахстана» отмечается, что «важным компонентом идейной консолидации общества должна стать разработка и формирование новой идеологической платформы общества, активизации гражданского, духовного, идейно-политического нравственного воспитания всех слоев населения». По всем этим направлениям воспитания велико значение личности учителя. Отсюда, главный акцент в подготовке будущих учителей должен делаться на наделение их самих большой моральной, нравственной, гражданственной, патриотической, духовной силой. Абсолютно очевидно, какую бы идею мы не выделили бы как национальную, важна тут не сама идея, а механизмы ее реализации. В этой связи следует отметить, что за последние десятилетие как – то незаметно, подспудно, спонтанно наша система образования во главу угла всего педагогического процесса вуза стала ставить только лишь обучение. Говоря об особенностях студенческого возраста, хотелось бы вначале разобраться с этим понятием, что оно в себя включает? Термин «учащихся» латинского происхождения, в переводе на русский язык означает усердно работающий, занимающийся, т.е. овладевающий знаниями. Ученический возраст можно попытаться охарактеризовать с 3-х сторон: биологической, психологической, социальной.

1. Биологическая сторона включает в себя особенности и тип высшей нервной деятельности, строение анализаторов, безусловные рефлексы, инстинкты, физическую силу, особенности телосложения, цвет кожи, рост и т. д. Эта сторона представляется наследственностью и 115

врожденными качествами и задатками, но как показывают практика и конкретная научная работа, они могут измениться под влиянием условий жизни.

2. Психологическая сторона представляет собой единство психических процессов, состояний, образований и свойств личности. И здесь, на наш взгляд, главным являются психические свойства, такие как темперамент, характер, способности, направленность личности.

3. С социальной стороны – это общественные отношения, качества личности, которые регулируют его отношения и положение в средней школе, среди сверстников и т.д. Изучение с данных сторон раскрывают качества и возможности учащихся, его возрастные и личностные особенности. По выводам известного психолога Б.Г.Ананьева, для учащихся будут характерны наименьшие величины латентного периода реакций на простые, комбинированные и словестные сигналы, оптимум абсолютной и разностной чувствительности анализаторов, наибольшая пластичность в образовании сложных психомоторных и других навыков. В этом возрасте отмечается наивысшая скорость оперативной памяти и переключение внимания, решения вербально - логических задач и т.д. Если же изучать учащихся как личность, то можно отметить что это период наиболее активного развития нравственных и этических чувств, становление характера, овладение полным комплексом социальных ролей взрослого человека: гражданских, общественных, профессиональных и др. С этим возрастом связано начало трудовой деятельности, создание собственной семьи. Преобразование мотивации, ценностных ориентацией, формирование специальных способностей, связанных с выбранной профессией, становление характера и интеллекта. В данном возрасте заканчивается физиологическое созревание организма, приобретаются идейная и духовная зрелость. Как писал М.И.Калинин: «Особенность юношеского возраста заключается в огромном внутреннем стремлении к идеальным переживаниям. У молодежи всегда есть желание самопожертвования; у молодежи всегда есть желание обойти весь свет пешком и т.д. и т.п. … Молодежь в своей массе необыкновенно искренна и пряма. Как бы ни был человек в зрелом возрасте искренен и прям, все-таки его жизненный опыт, практические толчки, которые он от жизни получил, эти бурные молодые стремления к правде, к искренности основательно выколачиваются». Личность учащихся – развивающаяся и изменяющаяся, как писал Е.К.Матлин. первокурсник, который еще недалеко ушел от выпускников школ, имеет новые качества, такие как: повышенное чувство собственного достоинства, возросшее чувство ответственности, многообразие интересов к различным отраслям знаний, относительная личная свобода, большое желание принимать участие в разнообразной общественной деятельности. Они более податливы влиянию преподавателей и общественных организаций. Им легче поручать, с них легче потребовать. Кроме того, у них сохраняется школьная привычка – добросовестная исполнительность в ущерб собственной инициативе. Уже ко второму курсу студенты адаптируются к новой вузовской обстановке, они уже увереннее себя чувствуют, становятся практичнее не только в распределении времени, но и становятся более самостоятельны и т. д. На наш взгляд, именно в этом возрасте (15-16 лет) необходимо усиленное гражданское воспитание у учащихся. Именно в данный период необходимо развивать у них такие качества как дисциплинированность, ответственность, чувство долга, сознательность, самокритичность, умение работать с людьми и т. д. В развитии личности учащихся большое место занимает его работа над собой. Повышая свое образование, студент совершенно меняется, развиваются его способности, духовные потребности, вырабатывается характер. Внешние воздействия, которые оказываются на учащихся влияют на его характер. Внешние воздействие, которые оказывают на учащихся, влияют на него через его мысли, чувства, настроение, опыт. Внутренние причины развития личности заключаются в особенностях его психики, в мотивах его поведения и индивидуальных качеств. Неравномерность психического развития проявляется в том, что отдельные психические процессы и качества, хотя они не являются взаимосвязанными, у разных студентов по-разному. В работе со учащихся, на наш взгляд, следует обратить особое внимание на проявление психологических особенностей личности: направленности, темперамента, характера, способностей. Направленность – это одно из важнейших свойств личности учащихся. По мнению видного ученого психолога Узнадзе Д.И. – она выражается в целях, мотивах его поведения, потребностях, интересах, идеалах, убеждениях, установках. Каптерев считает, что педагог должен в своей воспитательной работе ориентироваться больше на перемены в нравственном сознании молодых людей. Корень общественности для учителя, есть вместе с тем, корень всего подлинно гуманного, прекрасного и идеального в человечестве, ибо ни добро, ни красота, ни идеал вне общества не существует, считает он. Поэтому главной и единственной задачей общественного воспитания является подготовка деятельного человека на фундаментальные свойства, гуманности и человечности. И в этом деле ничто не заменит живой личности учителя. Бесконечно доверяя в позитивную миссию учителя, Каптерев, заражает и нас своим оптимизмом, верой в то, что каждое новое поколение является творцом создателем нового качества жизни, новых гражданственных 116

ценностей. Поэтому его понимание целостного педагогического процесса построено на большом уважении к личности учителя. Только этим жертвенным натурам по силам принять его глубину, человечность, духовное величие и высоту, чтобы всем сердцем принять этот процесс как всестороннее усовершенствование личности на базе ее целенаправленного саморазвития, раскрытия всех ее имманентных сил, сообразно высоким идеалам. Практика подготовки будущего учителя достаточно долгое время была ориентирована на становление учителя профессионала великолепно знающего свой предмет. Педагогическая практика показывает, что такой учитель старается особо не рисковать, не экспериментировать, полагаясь в основном на свой теоретический арсенал. В широкой учительской среде существует мнение, что это уже немало. Но Каптерев, однозначно на стороне учителя экспериментатора, новатора, творца, который возможно не имеет большой практики, еще не мастер, но находится в постоянном поиске и этим самым как магнит притягивает к себе внимание учеников, заряжает их атмосферой совместного поиска истин. Такой учитель, как правило, молодой учитель, имеет шанс со временем стать и мастером и творцом, сеятелем всего доброго и нравственного. Поэтому в целостном педагогическом процессе в высшем педагогическом заведении всегда должна стоять одна приоритетная задача - воспитание учителя как личности, не пророка, не апостола затверженных истин, а живого человека страдающего, сомневающегося, но все время ищущего. Выдающийся педагог Шалва Амонашвили, наш современник, считает учителя человеком из будущего, пришедшего к детям, чтобы воодушевит их мечтой о будущем, научить их утверждать в настоящем идеалы будущего. Учитель сам должен быть личностью, ибо полноценная личность может быть воспитана только личностью, он должен быть широко образованным и творческим человеком, ибо только творческий человек может воспитать будущего творца, он должен быть патриотом и интернационалистом, ибо любовь к отечеству может воспитать только тот, кто сам беззаветно любит свою родину. Эту задачу очень сложно реализовать в обычное, стабильное, спокойное время, когда общество живет в рамках уже установившихся правил, стандартов и ценностей. А как быть в условиях переломного, транзитного состояния общества, когда соседствуют, борются старые и новые моральные ценности, идеалы, представления, установки, правила и нормы? Видимо, надо искать опору в истории педагогической мысли, собирая по крупицам то, что созвучно нашей эпохе, нашему времени, для решения актуальных воспитательных задач стоящих перед нашей страной сегодня. Данный параграф и есть результат такой попытки.

-

-

-

-

Так к мотивационному компоненту, на наш взгляд, могут быть отнесены: - постоянная жажда знаний, стремление к идеалу универсального знания; - мечта о великой миссии педагога с большой буквы; - потребность к утверждению в себе гражданских критериев, способствующих к лучшему служению, как своему делу, так и общественным интересам, к единению сознания и поведения. К когнитивному компоненту: - знания и осознание будущими учителями того, что изучение научных дисциплин есть путь нравственного совершенства и гражданского становления человека; знание и осознание того, что основу гражданственности будущего учителя должны составлять солидные научные знания (из области философии, социологии, политологии, правоведения, педагогики, психологии, истории), большая эрудиция и кругозор; знание и осознание того, что всемерное приобретение конкретных профессиональных знаний и навыков – есть не только основа практической ориентации человека в мире, но и путь его служения отечеству; знание и осознание того, что для граждански воспитанной личности будущего учителя потребности и благие цели должны обязательно превалировать над собственными правами, исходя из того, что хороший гражданин не только требует от государства защиты своих индивидуальных прав, но и стремится внести свой посильный вклад в благополучие всех: «Не спрашивай, что государство для тебя сделало, спроси, что ты сделал для государства». Знание и осознание того, что выше обозначенное высказывание направлено на отказ от иждивенческого, патерналистского отношения к государству и в первую очередь достойно выполнить свой гражданский долг; знание и осознание будущими учителями ответственного отношения и гражданского служения обществу, гражданственность - есть их нравственный долг перед отечеством; знание и осознание того, что обучение является в первую очередь средством развития фундаментальных гражданских и нравственных качеств личности будущего учителя; 117

знание и осознание того, что нравственные нормы и правила поведения не должны стать чем-то внешним, они должны превратиться в глубоко личностные качества молодого человека и только в этом случае они станут базой обеспечения его добродетели; - знание и осознание того, что, воспитание, лишенное нравственной мощи не только не совершенствует личность, но и разрушает его как человека. К личностному компоненту, который можно обозначить как компонент энергичной и жизненной позиции и комфортного существования граждански воспитанной личности будущего учителя, обеспечивающиеся сформировавшимися личностными качествами, могут быть отнесены: - любовь к благу, стремление к совершенству и гармонии, мудрость, мужество, умеренность, благополучие, сдержанность, справедливость, по мнению Платона, определяет у гражданина гармонию всех его положительных качеств, дипломатические способности, совестливость, патриотичность, высокое чувство долга перед людьми, гуманность, честность; дисциплинированность; твердая воля, твердый характер; любовь к родному языку, истории, культуре; - чувство патриотизма и чувство уважения любой нации, к ее правам, языку, культуре, традициям, патриотизм будущих учителей не может уживаться с чувством неприязни, не восприятия, непонимания других народов и в этом его гуманизм и демократизм. Абсолютная педагогизация, гуманизация и гражданская направленность всех сфер жизнедеятельности будущего учителя в целостном педагогическом процессе с ориентацией на перемены в нравственном сознании, на всемерное саморазвитие, подготовку деятельной, ищущей творческой личности. Обязательная реализация в целостном педагогическом процессе внутренних духовных потребностей, запросов и интересов будущих учителей. Организации деятельности, которая могла бы способствовать поднятию будущего учителя на самую высокую ступень образования, развития, и др.

-

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ 1.Филонов Г.Н. Феномен гражданственности в структуре личностного развития. //Педагогика №10, 2014.

2.Вульфов Б.З.,Семенов В.Д. Школа и социальная среда: вопросы взаимодействия. - М.: Знание.

2014.

3.Волжина О.И. Развитие идеи гражданского воспитания подрастающих поколений. Историкопедагогический аспект.: Дисс. … канд. пед. наук. – М.,2012 - 184с. ВОПРОСЫ ВОСПИТАНИЯ ГРАЖДАНСТВЕННОСТИ УЧИТЕЛЕЙ В ИСТОРИИ МИРОВОЙ ПЕДАГОГИКИ Бектурганова К.К. ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области В работе Н.А.Назарбаева "Идейная консолидация общества - как условие прогресса Казахстана" дается обстоятельный анализ нынешнего состояния политической, идеологической ситуации в нашем государстве. Как известно, общества в условиях переходного периода всегда заняты поиском национальной идеи, способной консолидировать все слои населения на решение фундаментальных социально-политических, экономических задач стоящих перед государством. Казахстан не исключение, многие наши ведущие ученые в качестве такой идеи рекомендовали различные нравственные, политические, исторические, этнопедагогические ценности; социальные, экономические цели и задачи переходного общества. Абсолютно очевидно, какую бы идею мы не выделили бы как национальную, важна тут не сама идея, а механизмы ее реализации, воспитания. За последнее десятилетие как-то незаметно, подспудно, спонтанно наша система образования во главу угла всего педагогического процесса стала ставить только лишь обучение. Между тем, педагогическое сообщество в целом и его виднейшие представители постоянно подчеркивали двуединство воспитания и обучения в целостном педагогическом процессе. «Целостный педагогический процесс как видовое понятие есть сознательная материализация людьми всеобщей и абстрактной категории воспитания как общественного явления. Он одновременно отражает идею всеобщности воспитания и реально, в разнообразных действующих моделях, соответствующих субъективно понимаемым людьми конкретно-историческим обстоятельствам, воплощает, конкретизирует ее в различных типах и организационных структурах воспитания и образования. В самом общем виде структура целостного педагогического процесса включает в себя следующие логически связанные компоненты: основные категории и законы, цель и воспитательные ценности, связка «педагог118

дети», содержание воспитания и обучения, учебно-воспитательные учреждения, диагностика, критерии эффективности». Аналогическая постановка вопроса сквозит и в модели будущего учителя разработанной профессором Н. Д. Хмель на базе принципиально новой концепции. На основе данной концептуальной схемы представлены профессионально значимые качества необходимые учителю, многообразные аспекты формирования профессиональной готовности будущих учителей к управлению целостным педагогическим процессом, целью которого, в конечном счете является гражданственное и нравственное воспитание учащихся. Нисколько не умаляя значение формального образования (Локк, Песталоцци, Кант, Гербарт); материального образования (Спенсер) мировое педагогическое сообщество все более и более склоняется в пользу гуманистического образования, с акцентом на педоцентрическую концепцию, где личность, его внутренний духовный мир, его гражданские качества, обращенные на позитивную переделку окружающего его мира становятся принципиально важными. Поэтому воспитание личности должно стать главным направлением в повседневной работе как в высшей, так и средней школы. Более того, перед мировым педагогическим сообществом стоит задача определения основных приоритетов воспитания, на базе, как общечеловеческих ценностей, так и национальных традиций, установок. Экс-президент Всемирного совета по сравнительной педагогике В. Миттер выделяет следующие задачи: «1) воспитание толерантного отношения к иным людям, расам, религиям, социальным устройствам, идеалам воспитания; 2)воспитание персональных нравственных высоких качеств; 3) воспитание навыков сосуществования с людьми-представителями иной расы, языка, религии, этноса; 4) воспитание чувства сострадания и готовности помочь другим людям; 5)воспитание во имя мира». Разумеется каждая страна имеет свою собственную специфику, свои конкретно-исторические цели и задачи. Для нашей страны приоритетны две задачи - стабильность и идейная консолидация общества. В своей вышеуказанной работе президент считает, что «важным компонентом идейной консолидации общества должна стать разработка и формирование новой идеологической платформы общества, активизации гражданского, духовного, идейно-политического нравственного воспитания всех слоев населения». По всем этим направлениям воспитания велико значение личности учителя. Как было всегда, дело преобразования общества опять в руках педагогов. Отсюда, главный акцент в подготовке будущих учителей должен делаться на наделение их самих большой моральной, нравственной, гражданственной, патриотической, духовной силой. Но это богатство успешно будет передано будущему поколению, всем слоям населения при том условии, если в процессе обучения в педагогических вузах им будут привиты методы, способы, приемы, навыки передачи знаний. В истории мировой педагогики они присутствуют, в антологии гуманной педагогики они представлены в различных аспектах. Просто надо их изучать, выбирать и использовать в педагогической деятельности. Как и в других науках, первое системное познание и изучение педагогической деятельности начинается с греческой античности. Самую значительную роль в истории гуманной педагогики сыграл человек, не написавший ни одной книги. Это был Сократ. По характеристике А. Ф. Лосева он был «гениальным разговорщиком и собеседником, проницательным спорщиком и диалектиком, вечным говоруном и шутником и в то же время вечным учеником, занявшим в теории образования, в истории мыслительной деятельности человечества совершенно особое место. Сократ вовлекал своих собеседников в обязательный диалог, задавая им на первый взгляд очень простой вопрос, что, такое истина, красота или же, что, значит, быть справедливым? Многие вопросы касались природы человеческой души, добродетели, прекрасного и безобразного, основного предназначения человека. Диалог продолжался до тех пор, пока собеседники не чувствовали, что исчерпали все свои аргументы и дошли до самого глубокого и высокого, доступного им в данный момент уровня. В конце спора оставалось только одно чувство - неудовлетворенность своими знаниями и желание познать природу вещей и явлений еще и еще. Продуктивно было то, что образование человека шло по пути создания эрудированного, культурного, нравственного и деятельного субъекта. Слова и дела Сократа как великого педагога никогда ни шли вразрез. При жизни он слыл большим аскетом. Внешне неказистый лысый и курносый, зимой и летом, ходивший в одной и той же одежде, он был красив своей духовностью, гражданским подвигом, совершенным в финале своей жизни. Толпа во все времена не принимала и не любила людей выделяющихся среди них. Власти хотели, чтобы он отрекся от своих идеалов, от своей миссии нравственного совершенствования людей или ушел в добровольное изгнание. А он как всегда выбрал третий и только ему свойственный путь, выпил чашку цикуты - быстро действующего яда и превратился в немеркнущий символ гражданского и педагогического мужества бросившего вызов мерзости, низости и ничтожеству власти и толпы. Платон и Протагор считали, изучение научных дисциплин как путь гражданского становления личности, что искать практическое приложений знаний не обязательно и даже недостойно, как путь нравственного совершенствования человека. Платон, как известно, пришел к идеалу свободного занятия знанием, к идеалу универсального знания, непринужденного изучения и постоянной жажды знаний, 119

Аристотель и восточная педагогика в лице Аль-Фараби связывали знание и образование с практической ориентацией человека в мире, с приобретением конкретных профессиональных знаний и навыков. Два наиболее значительных произведения Платона "Государство", "Законы" входят в сокровищницу мировой педагогический мысли. Педагогика Платона поучительна тем, что многие последующие идеи образования человека присутствуют в ней зачаточной форме. В недавние советские времена они игнорировались, как аристократическая, элитарная концепция образования. Полагая, что нет ничего более божественного в делах людей, чем то, что касается воспитания, Платон считал основной задачей государства заботу об образовании своих граждан. Даже саму политику государства он определял, как искусство делать людей лучше. Платон ставит знак равенства между понятиями гражданственность и добродетельность и различает четыре вида добродетельности. Три первых, частных, соответствуют трем частям души: разумной душе соответствует мудрость, волевой - мужество, желающей - умеренность, благоразумие, сдержанность. Наиболее общая добродетель души соответствует понятию справедливость. Именно такая добродетель как справедливость определяет у гражданина гармонию всех его положительных качеств. Выдвигаю идею о том, что «правильное воспитание и обучение пробуждают в человеке хорошие природные задатки». Он рассматривал процесс человеческого становления с позиции обязательной реализации их внутренней духовной природы. Ему была присуща убежденность, что государство по своему устройству должно соответствовать строению человеческой души. Только лишь в этом случае, оно выступит той средой, в которой имманентная справедливость души человека, и внешняя справедливость социальной жизни совпадут, и наиболее полно и адекватно проявятся. Получается, что в своем главном педагогическом труде «Государство» Платон настойчиво отстаивал мысль абсолютной педагогизации и гуманизации всей сферы жизни гражданина страны в целях резкого улучшения его целенаправленного организованного образования и воспитания. В сущности, и наше многострадальное педагогическое сообщество после многолетних потуг и усилий по реформированию Казахстанского образования, все чаще и чаще приходит к этой великой мысли. Благодаря этим идеям Платон стал родоначальником разработок огромного комплекса педагогических концепций по вопросам воспитания человека исходя из потребностей конкретного общества. Один из его последователей Ж.Ж. Руссо любил повторять «Хотите получить представление об общественном воспитании, прочитайте Платона». Один из его любимых учеников и очень часто оппонентов Аристотель ставил его выше своих родителей, признавшись однажды «воспитатели еще более достойны уважения, чем родители, ибо последние дают нам только жизнь, первые - достойную жизнь». Для того чтобы в наше время, в нашем обществе возродилась эта истина необходимо менять саму систему воспитания воспитателей, воспитания будущих учителей. Для создания кардинально новой системы воспитания будущих педагогов с высокими гражданственными чувствами исключительно важны педагогические и нравственные максимы Аристотеля, который также был сколархом директором Ликея (Лицея). Аристотель, как и его учитель, считал, что граждане должны быть соответствующим образом подготовлены, чтобы занять подобающее им места в жизни, для этого нужно помогать развить качества необходимые в решении их профессиональных задач. Еще одним значительным мотивом для Аристотеля стал тезис о том, что потребности и благие цели государства должны обязательно превалировать над собственными правами личности, ибо хороший гражданин не только требует от государства защиты своих индивидуальных прав, но и стремиться внести свой посильный вклад в благополучие всех. Этот тезис созвучен с тем высказыванием известного американского президента Джона Кеннеди, где говорится «Не спрашивай, что государство для тебя сделало, спроси себя, что ты сделал для государства». В сущности, в обоих этих высказываниях присутствует совет отказаться от иждивенческого, патерналистского отношения к государству и в первую очередь достойно выполнять свой гражданский долг. Но это верно только в том случае, если государство само правильное. Аристотель предлагал и своеобразную педагогическую модель нравственного воспитания, тренажа детей в подходящих типах поведения. Ныне это называется упражнением в хороших поступках. Аристотель считал, что общество должно прививать молодым гражданственные ценности, воспитывая их в деятельности, предназначенной для развития соответствующих добродетелей. Его особо не занимало обучение различным рассуждениям на моральные темы, как Сократа, ибо он считал, что молодежь пока им не исполнится 20 лет, все равно не готовы для таких аналитических размышлений. Только потом, когда они уже станут добродетельными, им можно будет доверить анализ нравственных проблем, тогда хорошие привычки и выработанные гражданственные качества подготовят почву позволяющую пускаться во всякие обсуждения и искать истину самостоятельно. Мы же сегодня являемся свидетелями того, что акселерация происходит не только в физических параметрах юношей, девушек - будущих учителей, но и в их интеллектуальных способностях. Многие молодые люди уже в 17 лет обнаруживают достаточно зрелые аналитические способности по 120

адекватному постижению реальности. Поэтому, учитывая разительные перемены в возрастной психологии людей в наше время, вряд ли стоит, дожидаться 20 лет как некоего порога взросления. Но в чем, несомненно, прав Аристотель, это в том, что молодые люди не могут гарантировать всегда и везде собственное последовательное гражданственное поведение. Очень часто обстоятельства сильнее их. Только отдельные молодые люди, имеющие исключительные нравственные, гражданственные качества смогут противостоять различным соблазнам, а в наше время их стало великое множество, что одолеть их смогут отдельные романтики и энтузиасты с молодых ногтей мечтающих о великой миссии педагога с большой буквы. Большинство же будущих учителей идут по поводу у внешних обстоятельств, внешних оценок, навязанных стандартов жизни, готовясь в последующем тиражировать себе подобных. Общеизвестно, что Аристотель считается «Первым учителем» человеческой мудрости, а «вторым учителем», «Муаллимом ас сана» стал наш великий философ аль-Фараби. Если строго соблюдать хронологию представителей гуманистической педагогики, то теперь мы должны говорить о наследии Фараби. Но в связи с тем, что Фараби как родоначальник казахской педагогической мысли рассматривается в другом параграфе, мы решили теперь проанализировать воспитательную мудрость арабоязычного Востока - адаб, в казахской транскрипции - Әдеп. Проблема синтеза греческой и мусульманской цивилизации в педагогическом сечении, в воспитательном срезе нашла отражение, прежде всего в адабе. Термин «адаб» трактуется исследователями как привычка, манера, похвальный образ поведения, унаследованный от предков, воспитание необходимое тому, кто желает вести себя правильно и элегантно в высшем обществе. Крупнейший адабист IX века Джахиз отождествляет адаб с нравственным гражданским воспитанием и передачей традиций предков. В его концепции примечателен дух исследования, не делающий никаких уступок авторитету, естественно, помимо Аллаха и пророка, и гуманистический пафос, стремление выделить кроме сугубо профессиональной части, некоторый общепедагогический принцип «научит самостоятельно думать, а не заполнять головы информацией». Джахиз предлагал в поисках наиболее соответствующих духу наций воспитательных приемов опираться на устное поэтическое творчество. Этот принцип сегодня поднят на щит нашими специалистами по этнопедагогике, который мы разделяем полностью и подробно останавливаемся в этой работе. Что касается адаба, благодаря издательскому Дому Шалвы Амонашвили выпустившему «Кабус Намэ», педагогический трактат южнокаспийского князя Кей-Кабуса, мы сможем детально изучить его соотносительно нашему исследованию. СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ 1.Болдырев Н.И. Методика воспитательной работы в школе. – М.:,2014 2.Кузнецов Л.В. Проблемы гражданского воспитания школьников в советской педагогике. / Дисс. … канд. пед. наук. – М., 2012. - 214с.

3.Гурова Р. Г., Кокорина Е.И. Воспитание гражданских качеств у учащихся старших классов. – В кн.: Подготовка старшеклассников к жизни. М.: 2014. ПАТРИОТИЗМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҰСТАНЫМ Битимбаева Бакыт Оразбековна «№36 жалпы білім беретін орта мектебі» КММ әдіскері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев мемлекеттік білім құжаттарында маңызды орынды патриотизм, патриоттық тәрбиеге береді. Әсіресе, бастауыш сынып оқушылары өзінің «қазақстандық» екенін мақтанатындай етіп тәрбиелеу үшін педагогика, халық педагогикасына сүйену қажет екенін айтады. Патриоттық тәрбиенің мазмұны мынадай қасиетті қалыптастыруды көздейді: Отанын сүю және азаматтығын мақтан тұту; өз отанының болашағы үшін, мамандығы үшін қызмет ету, ана тілін жетік меңгеріп сүйе білу халқының салт – дәсүрін, ерекшеліктерін білу, дінге, тарихи мұраларға құрметпен қарау, өз отандастарына, сондай – ақ басқа ұлт өкілдеріне адамгершілік көзқарас білдіру. Қазақстандық отаншылдыққа, ұлтжандылыққа, елдегі барлық халықтарды достық қатынасқа тәрбиелеу аса маңызды міндет. Қазір Қазақстан Республикасы – тәуелсіз мемлекет. Мұнда көптеген ұлттар мен халықтардың бір – бірімен тату – тәтті, сыйластық, ынтымақта қатынас жасауы тиіс. Қазақстан олардың бәрінің отаны болғандықтан біздің елді мекендеген барлық халықтар отаншылдық рухында тәрбиеленуі қажет. Мектеп оқушылары арасында жүргізілген жұмыстарымызда, сабақтарда оларды қазақстандық отаншылдыққа тәрбиелеуге ерекше мән беруіміз керек. Ал қазақ жастарын отаншылдыққа тәрбиелеуге үлкен міндеттер жүктеледі. Өйткені, Қазақстанның байырғы тұрақты халқы – қазақтар, жердің де, елдің де негізгі, түпкі иесі солар. Сондықтан да алдымен қазақ жастарын отаншылдыққа, ұлтжандылыққа тәрбиелеу ерекше маңызды. Патриоттық тәрбиені ұрпақ бойына сіңіру үшін әр уақыттағы қазақ халқының басынан өткен оқиғаларды айта отырып, түсіндіру қажет.

121

Оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастыруда тарих сабағының маңызы зор. Өйткені, тарих адамзаттың басынан өткізген тарихи – мәдени тәжірибесін, алдымен құндылықтарын оқытып үйретуді мақсат етеді. Сабақтың тәрбиелік міндетін толық жүзеге асыру үшін мұғалімге қосымша материалдар пайдалануға тура келеді. Сабақтың тәрбиелік міндетін анықтау өтілетін тақырыптың мазмұнына байланысты негізінен, бұрыннан белгілі оқу – тәсілдерінен бөлек, өлке материалдарын пайдалану да оқушыларға Отан тарихын, өлке тарихын сүюге, құрметтеуге шақырады. Өз жерінің қадір – қасиетін біліп, танып өскен ұрпақ сол елдің азаматы болмақ. Тарих пәні небір қаншама тарихи фактілерді, оқиғаларды баяндайды, осылардың бәрі олардың жүрегіне, сезіміне әсер етеді, адамгершілігі жоғары сапалы азамат болып қалыптасуына үлес қосады. Оқушыларды тарих сабақтарында тарихи материалдарды оқыта отырып, ерлікке, жауынгершілікке, батылдыққа тәрбиелеу де отаншылдыққа тәрбиелеумен тікелей байланысты. Қазақ халқы кейінгі тарихи оқиғаларда өзгерісті кезеңдер де, әсіресе Ұлы Отан соғысында, өзін патриотизм мен халықтар достығының жолын ұстаушы ретінде көрсетті. Бұл туралы мерзімдік басылымдардың беттерінде де жарияланды. Александр Берт өзінің кітабында былай деп жазды: «Қызыл армияның солдаттарының көбі қазақтар болды: жалпы алғанда бүкіл соғыс барысында қазақтар өздерін жақсы жағынан көрсете білді, ал Сталинградта өте жақсы солдаттардың көбісі орта азиялық халықтар – қырғыздар, қазақтар және башқұрттар болды».

– Жаһандану бұл тек технологиялар мен ғылыми техникалық жетістіктердің бәсекесі ғана емес, ол отаншылдық сезімі жоғары тұлғалардың арасындағы елдің қадір-қасиетіне жету, халықтың ойындағысын тап басып біліп, орындап отыру барысындағы бәсекелестігі десек те болғандай. Бұл тұрғыдан келгенде, Ұлт Көшбасшысы Н.Назарбаевтың өнегесі алдымен еске түседі. Президент «Болашақ» бағдарламасы бойынша шетелде білім алған түлектермен кездесу барысында «.. патриот – ол Қазақстанды шын сүйетін, ұлттық құндылықтарды қастерлейтін, бойында адалдық, ар-намыс, ізгілік қасиеттері бар, халқының дәстүрі мен Отанына деген сүйіспеншілігі мол адам» деген болатын. Сондықтан қай елде патриоттық тәрбие жоғары болса, сол елде саяси тұрақтылық пен экономикалық даму өрістейтіні белгілі. Жалпы, патриотизмді қалыптастыру – бұл мемлекеттік міндет, қоғамның әлеуметтік тапсырысы. Патриотизм міндетті түрде тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көздейді. Өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғам өркендеп, талап күшейіп, талғам артып халыққа қызмет етуде үлкен бір серпіліс болуы қажет. Ғылыми зерттеулерде отансүйгіштіктің қалыптасуына, бағытына байланысты мемлекеттік, этностық және туған жерге деген патриотизм деп жіктеп жүр. Басқа түрлері туралы да пікірлер жетерлік. Бұл патриотизмнің күрделі әлеуметтік-мәдени кұбылыс екендігін көрсетеді. Себебі, ол идея, сезім және іс-әрекет үлгісі ретінде байқалады. Сондықтан патриотизм идея ретінде қоғамдық санада, үлгі ретінде мәдениетте және белсенді іс-әрекет ретінде саясат пен экономикада көрініс табады.

– Қазіргі кезде қазақстандық патриотизм туралы көп айтып жүрміз. Оны жоғарыда айтқан патриотизмнің қай түріне жатқызамыз?

– Қазақстандық патриотизм – мемлекеттік патриотизм идеясы. Қазақстанда мемлекет құрушы ұлт ретінде қазақ халқы этностық патриотизм сатысынан өтті. Қазақтар осыдан екі жыл бұрын өткен халық санағы бойынша 63 пайыздан асты. Ол енді өзі құрған мемлекеттің дамуына мүдделі болғандықтан, барлық ұлт өкілдерінің ұйытқысына айналып, жасампаздыққа бастаушының міндетін атқаруға кірісті. 2009 жылы өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының 14-ші сессиясында сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Назарбаев жалпы ұлттық келісімнің бес қағидасының бірі ретінде «қазақ ұлтының үйлестіруші рөлін» тұжырымдады. Сондықтан Президент мемлекеттік патриотизмді дамытуға үлкен көңіл бөлуде. Ол: «…қазақстандық патриотизмнің басты критерийі – еліміздің игілігіне арналған өнімді және шығармашылық еңбек» деді. Сонымен бірге, Мемлекет басшысы қазақстандық патриотизмнің басты көрінісі, онымен тығыз байланысты мәселе – ол мемлекеттік тіл мәселесі деп атап өтті. Сондықтан қазақстандық патриотизм – бүкіл қазақстандықтарды кемел болашағына сендіру, оларды жасампаз еңбекке шақыру, береке-бірлікті, баянды ынтымақты орнықтыру болып табылады. Қазақстандық патриотизм – біздің экономикадағы, саясаттағы табыстарымыздың жемісі. Мемлекеттік патриотизмнің айқын көрінісі туралы белгілі саясаткер, АҚШ президенті Джон Кеннедидің американ патриотизмі туралы пікірін мысалға келтіруге болады. Оның «Сен Отаның саған не берді деп сұрама, мен Отаныма не бердім деп сұра» деген қанатты сөзі американдық патриотизмнің мазмұнын ашып көрсете алады. Бір сөзбен айтқанда, бүкіл қазақстандықтар өз елінің, жерінің өткенін сезінбей, оның ерлікке, адамгершілікке толы тарихын, өнерін жете ұғынбай, отаншылдық сезімді қалыптастыру мүмкін емес. Сонымен бірге, Елбасы өзінің халыққаәр Жолдауында отандық патриотизмді азаматтардың еліне деген сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі элементтерінің бірі ретінде саналады. Жас ұрпақты әртүрлі экстремистік ағымдардан сақтаудың басты амалы – отаншылдық сезімді, елге, жерге, ұлтына деген табандылықты қалыптастыру. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деген болатын.. Ол бір сөзінде «Қазақстандықтардың отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке 122

дейінгі жүйесінен бастап жоғары оқу орындарына дейінгі барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу – мұғалімнің аса маңызды әрі жауапты парызы» – деген еді. Осы ұстанымды негізге ала отырып өскелең ұрпақты тәрбиелеуде, қазақстандық патриотизмді қалыптастыруда негізгі стратегиялық бағыт – мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті білім беру стандартына сай оқу процесін жүзеге асыру біздің міндетіміз. Стандарт негізінде «Қазақ тілі», «Қазақ әдебиеті», «Қазақстан тарихы», «Бейнелеу өнері», «Этика және психология», «Өзін-өзі тану» және «Музыка» пәндері міндетті түрде оқытылып, оқулықтар мазмұнында халқымыздың ұлттық мәдениеті, салт-дәстүрлері, тағы басқа рухани құндылықтар туралы толық мағлұмат беріледі.Қазақ хандығының 550 жылдығына байланысты оқушылардың патриоттық сезімін ояту мақсатында қазақ елінің тарихынан сыр шертіп,қазақ елін біріктірген Керей мен Жәнібектің, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама кезінде қилы болған қазақ елінің өмірін көріністеде бейнелеп,үлгі етер болсақ , нұр үстіне нұр болар еді. Ахмет Байтұрсынұлының «Балам деген жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын!» деген қанатты сөзі тегін айтылмаса керек. Хақназар хан соңғы мүмкіндігіне дейін қазақ хандығының күш-қуатын арттыру үшін күресті. Хақназар хан осының алдындағы қилы оқиғалардан соң қайта көтеріліп келе жетқан Қазақ Ордасын біржола ұйымдастырып, мемлекеттің өрлеуінің басында тұрған кеменгер басшы бола білді. Сондықтан жастарға сапалы білім, саналы тәрбие беріп, еңбекке баулуға ерекше көңіл бөлінуде. Патриотизмге тәрбиелеудің үлкен ортасы – мектеп екені белгілі. Ондағы жоспарлы тақырыптық сабақтармен қатар, пәндік олимпиадалар, ғылыми жобалар патриотизмге тәрбиелеудің бір бағыты болып отыр. Бүгінде «Мен патриотпын» деген замандастырымыздың бойынан нағыз ұлтжандылық сезімнен гөрі, мендік патриотизм өріс алғанын байқаймыз.Яғни, олар өзінің бас мүддесін бірінші орынға қояды, ұлттық, елдік мақсат келесі орынға қалады. Сондықтан әр адамның бойынан өзімшілдік, менмендік, тек өз пайдасын көздейтін пиғылдан арылту үшін, ұлтжандылық тәрбиесіне баулу керек. Өткізілген іс-шаралар оқушылардың қызығушылығын туғызып, тек мансап, билік үшін емес, ел үшін, болашақ үшін қызмет ететін таза қолды, үлкен жүректі мемлекетшіл, білім-білігі мықты түлектер дайындап шығуға патриоттық шаралар үлкен әсер етеді. Өз мемлекетінің саясатынан хабары бар, өз елін сүйетін азаматтар экстремистік, террористік ұйымдардың шырмауына түспейді деп ойлаймын. Бұл тұрғыда өткізілетін жұмыстароқушыларды өз туған жері,сол жердегі әйгілі адамдар, құндылықтары мен байлығы туралы түсіндіре отырып тәрбиелеу өте маңызды.. Бүгінгі таңда, ұрпағымыздың азамат болып қалыптасуы барысында біз олардың жаhанданудың теріс ықпалдарына қарсы тұруын ескеруіміз қажет. Бұл жағдайда тәрбие жұмысының тиімділігі ата-ана мен мектептің өзара байланысынан көрінеді. Сонымен бірге, ел азаматтарының патриоттық сезімін дамытудың арнайы тұжырымдамасы жасалып, мемлекеттік бағдарламалар да жүзеге асудаСондықтан біздің жас өрендеріміз ата-бабадан келе жатқан дархандық пен бауырмалдықты, татулық пен мейірімділікті бойларына сіңіре отырып тәрбиелеуіміз керек түсінемін. ХХ ғасырдағы елім, жерім, ұлттым деп еңіреген ұлтжанды азаматтарымызды (М.Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М.Дулатов т.б.) нағыз патриот ерлер қатарына жатқызамыз. Олар тар жол, тайғақ кешулі тарихи өмірді өз бастарын бәйгеге тігіп, ғұмырларын сарп етті. Ұлт намысына қамшы болар аталы сөз айту, қалың елдің қамын жеп, мұңын жоқтау асыл аталарамыздың ғана қолына келген.Жоғарыда аталған асыл ерлердің нақыл сөздерін арқашанда тәрбиелік іс-шарамыздың ұраны етіп алу міндетіміз деп санаймыз. Демек, арғы ата тегімізде бар ұлтшылдық, елжандылық, намысшылдық, қайсарлық қасиеттер ұрпақтарының өн бойында болуы тиіс. Біздер болашақ ұрпақты ұлтжандылық мақсатта тәрбилеуге тиіспіз.Ұлттық патриотизмді қалыптастыруға негіз болған қазақтың дәстүрлі қоғамында орныққан құндылықтар қатарына, «Отан», «атамекен», «ел-жұрт», «азаматтық борыш», «ар-намыс», «адалдық пен әділдік», «азаматтық парыз», «қанағатшылдық пен жомарттық», тағы басқа ұғымдарды жатқызуға болады.Қазақстандық патриотизм -өзіңді республика халқының құрамдас бөлігі ретінде сүйіспеншілік және дберілгендік сезімді, халық пен елдің мүддесін қорғайтын, тіпті әскери қорғауды жүзеге асыратын азаматтың парызы мен намысын тәрбиелеу. Осы әлемдік озық тәжірбиеге сүйене отырып, біз «ҚАЗАҚПЫН ДЕГЕН ҚАНДАЙ БАҚЫТТЫ» деген ұран сөзді, оған қоса «Ұлы Қазақстан», «Ұлы қазақ елі» деген терминдерді бұқаралық ақпарат құралдарында көп қолданып оқушы санасына сіңіру саясатын ұстанғанымыз абзал. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1. «Мәңгілік ел» Халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналы.

2. Қазақтың тарихы: көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. ІІ том. Алматы. Атамұра. 2010. 470 б.

3. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы. 1995

123

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ – БАСТЫ МАҚСАТ Габдуллиева Шолпан Анарбекқызы Таңдай орта мектебінің бастауыш сыныптар мұғалімі Атырау облысы Махамбет ауданы Біздің Отанымыз–Қазақстан. Ендеше, жастарымыз осы мемлекеттің мүддесін қорғайтын патриоттары болуы керек. Отанның ішкі-сыртқы саясатын қорғау жастардың қолында. Отанға қызмет ету әрбір жеке тұлғаның тарихтағы орны мен еңбегінен, олардың өшпес өнерінен, ғұламаларымыздың өсиеттерінен үлгі алған, солардан рухтанған жастарымыздың патриоттық күшімен өлшенеді. Біздің жастарымызда бір-біріне деген жанашырлық, дем беру, жақсылыққа қуана білу, бірін-бірі бағалау, бірбіріне деген құрмет cезімдері мен ұғымдары барынша мықты болуы керек. Патриоттық сезім тұлғаның тектілігімен туындап тәрбие арқылы өсіп жетіліп, патриоттық сана түрінде қалыптасады. Ұлттық патриотизм жеке адамның белгілі бір ұлтқа тән екендігін түсініп сезінуі, өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі және оны қастерлеп, қадір тұтып, қорғап, сақтауға дайын болуы. Ұлттық патриотизм дегеніміз – қанмен, текпен, туа бітетін, тәлім-тәрбие арқылы өсіп жетілетін ұлттық сипаттағы саналы іс-әрекет пен мінез-құлық. Жалпы патриоттық сезімнің қай-қайсысының болсын қалыптасуы отбасы тәрбиесінен бастау алатыны белгілі. Сондықтан отбасында патриотизмге тәрбиелеу ана тілін үйрету, ұлттық мінез қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтау, шыққан ата тегін білу және сезінуден басталып, халқына сүйіспеншілік, тарихи дәстүрлерді сақтау, одан соң туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік болса, өсе келе мектепте ары қарай дамып қалыптасуына шарт түзілуі тиіс. «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деп ұлы аталарымыз айтқандай, болашақ ұлт тағдыры, болашақ ұрпақ тәрбиесі біздің қазақ қыздарының қолында. Бұл салада ерлік пен Отанға деген сүйіспеншіліктің символы Әлия мен Мәншүк апамыз десек, өз жерлестеріміз Хиуаз Доспанованы да қазақ қызының үлгісі деп айта аламыз. Қорқыт ата кітабында «Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас» немесе «Қыз ақылды ескермес, ана үлгісін көрмесе, ұл жарылқап ас бермес, әке үлгісін көрмесе» деп текке айтылмаған. Ұлттық салт-дәстүрімізді білу, оның астарын түсініп, атадан балаға мирас ету қазіргі таңда әсіресе қазақ қыздары үшін ауадай қажет. Баланы патриоттық рухта тәрбиелеудің алғашқы кезі мектепке дейін жастан басталады. Ал патриоттық сезімдер мен түсінік түйсіктердің жүйелі де мақсатты қалыптасуы тек мектепте жүзеге асады. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде әрбір пәннің өз мүмкіндігі бар. Патриотизм туралы идеяларды кезінде өздерінің шығармаларында қазақ даласының ойшылдары– Әбу Насыр әл Фараби, Махмұд Қашқари, Асан қайғы, Доспамбет жырау, Махамбет Өтемісұлы айтқан болатын. Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары – Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев шығармаларынан да байқауға болады. Балаларға патриоттық рух беретін, халық үшін қызмет етуге үндейтін, өз елін қорғау үшін керек десе, жанын қиюға дейін баруға болатынын іспен көрсететін және үстем таптың озбырлық ниеттерін айқын әшкерелеп, оған қарсы күрес жүргізуге шақыратын Махамбеттің қуаты күшті шағын өлеңдерінің балалар үшін маңызы ерекше. Абай халықтың болашақ жаңа қауымына, жасөспірімдерге арнап талай өлеңдер жазды, нақыл сөздер айтты. Жастарды өнербілімге шақырды. Білімді ұрпақ туған ұлт халық үшін қызмет етсін дегенді басты міндет етіп қояды. Абай өз қызметін Отан мен халық алдындағы борышым деп түсінді. Оның шығармалары Қазақстан тағдырына деген, оның бостандық сүйгіш халқының болашағына деген қамқорлықпен айшықталған. Оның патриотизмі туған ел табиғатына, мәдениетіне, тіліне, озық дәстүрлері мен ұлттық мінезінің жақсы жастарына деген сүйіспеншілігінен көрініс тапты. Ыбырай атамыз да бар үмітін жас ұрпаққа артты. Ыбырай атамыздың соңында қалған мұрасының жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру ісіне тигізетін әсері зор. Өйткені патриотизм қашанда, қандай қоғамда да өзінің әлеуметтік мәнін, маңызын жоғалтпайтын ұғым. Қазақстан азаматтарын патриотизмге тәрбиелеу-тұлғаның патриоттық сана сезімін қалыптастыру, патриоттық іс-әрекетін ұйымдастыру. Егеменді елдің азаматын тәрбиелеуде әр тәрбиешінің, әр ұстаздың ең басты мақсаты-дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениеті, парасаты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер бойында игі қасиеттері бар адамды тәрбиелеу. Бүгінгі жас ұрпақ болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, білімді де білікті жаһандану заманына сай болуы шарт. Патриоттық тәрбиенің обьектісі мен қайнар көзін Отан десек, оның мазмұны-байлықтары, тілі, дәстүрі, тарихи ескерткіштері, туған өлкедегі киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие негізінде білім берудің арнайы міндеттемелері де бар.  Қазақстан Республикасының Конституциясын, мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге тәрбиелеу;  Жас ұрпақты Қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу;  Адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілік пен халықтар достығын құрметтеуге тәрбиелеу; 124

 Мемлекетіміздің ұлттық тілін, мәдениетін, салт-дәстүрін білу;  Өз өлкесінің мәдени құндылықтарын, тарихын, оның дамуына үлес қосқан адамдардың өмірі мен қызметін білу;  Оқушылар арасында мемлекет пен заңдарға зор құрметпен қарау сезімдерін қалыптастыру. Оқушылардың сана-сезімін оятып, зердесін дамытатын үздік суреттелген, мазмұнды көркем шығармалар баланың мінез-құлқын қалыптастырып, олардың бойында адалдық пен әділеттік, мейірімділік пен қайырымдылық, намысшылдық пен ержүректілік сияқты асыл қасиеттерді сіңіруге көмектеседі. Осы тектес ізгі қасиеттерді бойына жиған ұрпақ қана өз Отанының гүлденуіне үлес қосып, Қазақстанның патриоты болып тәрбиеленеді. Тәрбие-шегі жоқ, шеті жоқ, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын құбылыс, Отансүйгіштік тәрбиенің негізі. «Тәртіпке бағынған құл болмайды»демекші, буын патриоттық тәрбиені шын ниетпен қабылдаған уақытта ғана ол өз жемісін бермек. Еліміздің әрбір азаматы ұлт, дін өзгешелігіне қарамастан, ортақ Отан - Қазақстанды құрметтеп, қастерлеу керек. «Біздер–қазақстандықтар-бір халықпыз. Біз үшін ортақ тағдыр-бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел-жалпы Қазақстандық шаңырағымыздың идеясы. Жастардың көкірегіне патриотизм туралы ой сала білсек, үлгі көрсетсек, онда заманға сай, қоғамға керекті азамат, Отансүйгіш, елге қайраткер, елсүйгіш азамат тәрбиелейміз. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ Джаркинбаева Гульжан Абдиманаповна «Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы «Қазақстан Республикасының жастарына үздіксіз тәлім-тәрбие беру тұжырымдамасында» тәрбиенің негізгі мақсаты дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, иманды, ақылды, парасатты, рухани ойлау дәрежесі биік, ар- ожданы мол, еңбекқор, іскер, талғамы жоғары және бойында тағы да басқа ізгі қасиеттері бар азаматты тәрбиелеу деп белгіленген. Қазақ халқы, яғни біздің ата-бабаларымыз, тәрбиенің негізгі мақсаты сегіз қырлы, бір сырлы, жетілген адамды тәрбиелеу деп санаған.Тәрбенің негізгі міндеттерінің (бағыттарының) ішінде патриоттық (елжандылық, ұлтжандылық) тәрбие ерекше орын алады. Патриотизм ұғымына енетіндер: - Адамның туған жерін сүйіп, өз халқының тілін құрметтеуі, Отанының мүддесін қорғау, - Өткен тарихын, халқының әдет-ғұрыптарын және салт-дәстүрлерін сыйлауы. М.Шахановтың сөзімен айтсақ: Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқала, Әр адамның өз анасынан басқа, Жебеп тұрар, демеп тұрар арқада, Болуы керек құдіретті төрт ана: Туған жері-түп қазығы айбыны, Туған тілі-сатылмайтын байлығы, Туған дәстүр, салт-санасы тірегі Қадамына, шуақ шашар үнемі. Жаңа заманға жігер керек, талаптылық керек, басқа халықтан үйрену керек, ал ең керегі – ұлттық сана қалыптастырып, ұлттық намысы, ұлттық рухы жоғары, ұлтының тарихи-мәдени құндылықтарын бағалайтын саналы ұрпақ тәрбиелеу керек. Біз ата дәстүріне сүйене отырып, халқымыздың өркениетті елдер қатарына жетукін армандаймыз. Ұлттық сезім мен ұлттық намысты, ұлттық рухты көтеру – бүгінгі таңның кезек күттірмес міндеті деп білеміз. Қазіргі кезеңде “қазақстандық отансүйгіштік” ұғымына зор мән берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халықының отансүгіштік сезімін қалыпастыратын – азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тәуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасымдылығында. Туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар – жалпы ұлттық құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір сөзбен айтқанда, отансүйгіштік қасиетті ұғым. Қазақстандық отансүйгіштікке келсек, ол тек қазақтардың ғана өз отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бәріне қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең, құдіреті күшті. Ол өз мазмұны, өз аясы бар, құдіретті күшке кездейсоқтықтан айналмайды, бұл сезімнің оянып, бірте-бірте күш алып, саналы өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімге ұласуы обьективтік шарттылықтарды қажет етеді. Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір – қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындық мехнаттарын, рухын, тар жол, тайғақ кешулерін көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде, елдің басын біріктірген жат жұрттықтардан жерін, суын, даласын, тауын қанын төгіп қайсарлықпен қорғап алған ерліктерін сезіп білгенде ғана, соған деген мақтаныш сезімі оянады.

125

Отаншылдық сезім – ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің халыққа Жолдауында азаматтардың отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудың негізгі элементтерінің бірі ретінде таниды. Соңғы уақыттарда басылым беттерінде «патриоттық тәрбие», «азаматтық тәрбие» ұғымдары қатар қолданылып келеді. Біздің көзқарасымызша, «азаматтық тәрбие» мен «патриоттық тәрбие» ұғымдары бір-біріне қайшы келмейді, керісінше, бірін-бірі толықтырады. «Патриоттық тәрбие», «азаматтық тәрбиенің» бір бөлігі болып табылып, оны нақтылай және тереңдете түседі, жеке тұлғаның Отанды сүю, өз халқының өткеніне сыйластықпен қарау сияқты, азаматтың адамгершілік негізін құрайтын қоғамдық мәнді қасиеттерінің қалыптасуына себептігін тигізеді. Патриоттық тәрбие ұрпақтар сабақтастығының жалғасуына ықпал тигізуде де үлкен мәнге ие. Бұл бірінші кезекте жеке тұлғаның әлеуметтенуіне көмектеседі және әлеуметтік тұрғыдағы қабілеттіктерінің дамуына да тигізер ықпалы мол. Патриотизмның адамгершілік жақтарын борыш, саналылық, жауапкершілік сезімдері құрайды. Бұлазаматтық қоғамның құқықтық мәдениетінің маңызды компоненттері. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуы жағдайында жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті үлкен мәнге ие, ол азаматтық және патриоттық тәрбиенің өзара байланысының нәтижесі болуы тіс. «Азаматтық тәрбие» де, «патриоттық тәрбие» де жеке тұлғаның қызығушы-лықтарын жүзеге асыру және олардың талап-сұраныстары мен мүмкіндіктері негізінде құрылуы қажет. Біз «азаматтық» және «патриоттық тәрбие» ұғымдары біріктірілуі тиіс деп санаймыз. Патриоттық тәрбиенің жүйелілік сипатына келетін болсақ, ол ең алдымен, тәрбие мен патриоттық сана-сезімнің жүйесі арқылы айқындалады. Жүйелі патриоттық сана тұрғысынан алғанда, патриоттық тәрбие тәрбиенің идеялық-саяси, адамгершілік, құқықтық, эстетикалық және т.б. элементтерінсіз өмір сүре алмайды, патриоттық сана Отанды өркендету мен қорғауға ішкі даярлық пен қабілетті қалыптастыруға білгілі бір әлеуметтік- саяси бағыт береді. Сөйтіп, патриоттық тәрбие басқа тәрбиенің барлық негізгі бағыттарымен бірге жүзеге асырылады. Патриоттық тәрбиенің соңғы нәтижесі ретінде патриоттық сана өз Отанын өркендету жолындағы күресте, оны нығайту және қорғау жолындағы қызметті көрініп, өлшенеді, сөйтіп, сол арқылы тиісті ерлік, жауынгерлік және ұлттық дәстүрлер түзе отырып, олар кейіннен тәрбиелеуші факторға айналады. Патриоттық тәрбиенің жүйелілігі, біріншіден тәрбие объектісі-жеке адамның біртұтастығынан; екіншіден, отбасында, ұжымда, еңбек және әскери ұжымдарда патриоттық тәрбиенің сабақтастығы мен бірмәнді бағыттылығын талап ететін қоғамдық өмірдің барлық салаларының өзара байланысынан; үшіншіден, тәрбиенің негізгі принциптері мен жалпы заңдылықтарынан және төртіншіден, негізгі мұраты жеке адамды жарасымды және жан-жақты тәрбиелеу болып табылатын тәрбиенің неғұрлым жалпы жүйесіне патриоттық тәрбиенің ықпалдасуынан туындап жатады. Патриоттық тәрбие қоғамдық-саяси қызметтің күрделі, салыстырмалы дербес жүйелерінің барлық белгілеріне ие болады. Біріншіден, ол өзара байланысты құндылықтардың белгілі бір құрылымын иеленеді. Патриоттық тәрбие жүйесі кез-келген әлеуметтік жүйенің төрт негізгі топтарын қамтиды: материалдық, іс-әрекеттік, рухани, адами құндылықтар. Осы құндылықтардың болуы және олардың өзара байланысы жүйенің біртұтастығын және жаңа сапалық айқындылықты белгілейтін оның құрамдас бөліктерінің өзара іс-әрекеттестігінің әдісі ретінде, патриоттық тәрбие жүйесінің салыстырмалы түрде алғанда тұрақты құрылымының дербестігін айқындайды. Екіншіден, патриоттық тәрбие жүйесіне оның міндеттерінен көрінетін өзіндік белсенділік тән. Үшіншіден, патриоттық тәрбие дегеніміз - өзіне тән басқару тетігі, субъектісі мен объектісі, басшылық құралдары мен әдістері бар, өзін-өзі басқаратын жүйе. Саналы басқару – бұл жүйенің өзіне тән әрі қажетті сипаттама. Төртіншіден, патриоттық тәрбие дегеніміз – уақыт пен кеңістікте дамытып отыратын жүйе, оның өз тарихы және өзіне тән заңмен белгіленетін қалыптасу, қызмет атқару мен даму процестері бар. Кез келген жүйедегі сияқты патриоттық тәрбиеде де әрдайым өткеннің қалдығы, бүгінгі күннің негіздері және болашақтың нышандары болатыны жалпыға мәлім. Жүйенің негізгі функциясы жастарды ұлт-азаттық майданға, жауынгерлікке, қоғамдағы, халық дәстүрлеріндегі ескі қалдықтармен күресуге, жаңа Отанды құруға даярлау болып табылады. Бесіншіден, патриоттық тәрбие жүйесі оқшау емес, әлеуметтік тұрғыдан алғанда да, табиғи жағынан келгенде де басқа жүйелермен тығыз байланыста өмір сүреді. Мәселен, қоғам патриоттық тәрбиенің қызмет атқару мен даму процесіне елеулі ықпал жасай отырып, оның тәрбиелік жүйесін жаңғарту және толықтыру көзі болып табылады. Мұнсыз патриоттық тәрбие ойдағыдай дамып, қызмет атқара алмайды. Патриоттық тәрбие басқа қоғамдық жүйелермен тығыз байланыста болады. Оның жүзеге асуына макроорта мен микроортаның әсері мол. Яғни, патриоттық тәрбие оқшау өмір сүре алмайды. Ол күрделі, салыстырмалы түрде алғанда дербес, біртұтас, өзін-өзі басқарып отыратын, белсенді де дамушы жүйе болып табылады және тәрбиенің барлық негізгі бағыттарында жүзеге асырыла отырып, оны ұйымдастыруға кешенді тәсілді талап етеді. Кешенді тәсілдің негізгі идеясы - жеке адамның патриоттық қасиеттерінің барлық жиынтығын және патриоттық тәрбие ішінде де (мақсаттары, принциптері, бағыттары, құралдары, нысандары, әдістері және т.б.), сондай-ақ сыртқы жүйелерде де (тәрбие, экономика, саясат, идеология және т.б.) тәрбие процесінің өзара әрекеттестіктегі барлық элементтерінің нысаналы бірлігін қалыптастыруды қамтамасыз ету болып табылады. Б.Момышұлы: «Патриотизм - Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзіңнің тәуелді екенінді, мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз мемлекет деген ұғымды, жеке адамнын өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасын барлық 126

жағынан біріктіреді» - деп «ұлттық патриотизм», «қазақстандық патриотизм» ұғымдарына анықтама берген. Патриотизмді дамытудың басты шарты, елдің бір жұдырық болып жұмылып, бірлік пен татулықты сақтауы. Құм, кесек, су, топырақты кез келген бала қалаған формасына келтіре алады. Егер де осыларды цементпен араластырсаңыз бетонға айналады. Енді оны бала түгілі жігіттердің өзі қолымен бұзып, үгіте алмайды. Енді кішкентай ғана құм түйіршіктер мен топырақты, судыбіріктіріп тұрған не нәрсе? Әрине, цемент. Осы тектес миллиондаған отандастарымызды бір-біріне байлап тұрған, бөлінбес бір Отан, ұлтқа біріктіріп тұрған патриотизм, Отанға деген сүйіспеншілік. Сол үшін ұлтымызды ұйыстырып, бірлігімізді сақтап тұрған патриотизм біз үшін өте маңызды, басты мәселе. Бірақ патриотизм жасанды болмаған жағдайда ғана өз жемісін береді. Патриотизмнің объектісі, қайнар көзі Отан. Ал оның мазмұны табиғаты, оның байлықтары, жері, тарихы, тілі, т.б. Сондықтан біздегі патриотизмде ұлттық мазмұн болуы шарт. Мысалыға, елімізде өмір сүріп жатқан өзге диаспоралар Абылайхан, Бөгенбай, Қабанбайды, Ахмет, Әлихан, Мұстафаны Отанын қорғаған батырлар ретінде тануы және өз қаһармандары ретінде қабылдаулары керек. Себебі өзге диаспоралар өмір сүріп жатқан Отан үшін құрбан болғандар, олардың да батырлары болып қабылдануы қалыпты жағдай. Өйткені оларға Отан болған жер үшін, өмір сүрулеріне жасалған жағдай үшін құрбан болғандарға құрмет көрсетуі азаматтық парызы. Патриотизмді халықтың табиғатына жақын, өмір сүру салтымен ұштастырғанда ғана ол сіңімді әрі әсері мол болады. Халқымыздың ғасырлардан бергі тарихы, қалыптасқан салт-санасы бар. Патриотизм сонымен үйлескенде ғана Қазақстан жетістікке жетеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік гимніне «Намысын бермеген қазағым мықты ғой» деп өзгеріс енгізгенінен байқауға болады. Н.Назарбаев: “Әрбір адам біздің мемлекетімізге, соның бай да даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл жүйесін талдап жасауы қажет. Елдің проблемалары да, келешегі де барлық адамға жақын әрі түсінікті болуы тиіс... Әрбір адам бала кезінен Қазақстан – менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн”- дейді. Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар, нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағының діңгегі десек те болады. Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр. Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдетғұрпын, мәдениетін түсіне алады. Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін қалыптастырады. ҚОРЫТЫНДЫ Отаншылық, Отансүйгіштік, Патриотизм – адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салтдәстүрі мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік сезімі. Көшпелі қазақ өркениетінде Отаншылдық ең қасиетті міндеттердің бірі саналды. Қазіргі кезде Қазақстан өмірінде “қазақстандық патриотизмді” қалыптастыру және оны азаматтардың ой-санасына сіңіруді мемлекеттік дәрежеге көтергенімен, Отаншылдық ой-сананы қалыптастырудың шешілмеген мәселелері бар. Қазақстандық патриотизм – ел азаматтарының республиканың бүгінгі тұрақты өмірі мен жарқын келешегі жолындағы еңбегі мен күрескерлігі іспетті. Отаншылдық – елжандылық туған отбасына, туып-өскен ортаға, туған топырағы мен табиғатына деген құрметтен басталады. Сондықтан Отаншылдықтың қайнар көзі адамгершілік қасиеттер болмақ. Отаншылдықтың іргетасы – ұлтжандылық. Өз ұлтын сүйіп, оның мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын азамат қана отаншыл болады. Отаншылдықты рухани құбылыс ретінде зорлықпен, нұсқаумен биліктің басқаруымен енгізу мүмкін емес. Ұлттық идея барша халықтың күш-жiгерiн, iсәрекетiн уақыт алға қойып отырған аса жауапты тарихи мiндеттi шешуге жұмылдыратын, баурап әкететiн күш болуын қалаймыз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Әлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. - 28 қаңтар, 2012.

2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. А., 1999.

3. Бурбаев Т.Қ. Ұлт менталитеті. А., 2002.

4. Бықай Ф. Қазақстан – менің елім, менің Отаным. // Егемен Қазақстан. 28 ақпан, 2008.

5.БекайдарТ. Елін сүйген ұрпақ- ұлт мақтанышы . //Қазақстан мектебі. №9 2003.

6.МахатоваГ. Мақсат- Отаншылдыққа тәрбиелеу. // Қазақстан мектебі. №12. 2006.

7.СайдахметоваЛ. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу.А., 2002.

8.ТасболатовҚ. Қазақстандық патриотизмнің ұлттық және ұлтаралық үйлесімі. //Отан тарихы.№3. 2001.

127

БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Джатканбаева Айжан Канатовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, «Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: "Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды , туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы"-деген еді. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде Отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болады. Ол ең алдымен, "ұлтжандылық", отансүйгіштік", " патриотизм", ұғымдары сол заманның ақиқаты - наным - сенімінен туындайды. Еліміз егемендік алғаннан бері жас ұрпақ тәрбиесінің темірқазығы-қазақстандық патриотизм болды. "Қазақстандық патриотизм" ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді. Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім пен білікті, ақыл-парастатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ. Өз елінің өткенін, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек. Патриотизм идеясының дамуы Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен де байланысты. Цицерон Отанға деген қатынасты патриоттық санадан іздестіреді. “Ең мәртебелі ой- толғамдар Отанның игілігі жайында болмақ”, -дейді Цицерон “Мемлекет туралы диалогінде”. /2; 105/ . Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің , неміс философтарының да қосқан үлесі мол. Орыс революционер – демократтары да көптеген құнды идеялар көтерді. Жүсіп Баласағүни, Қожа Ахмет Яссауи, Әбу Насыр Әл-Фараби, Махмуд Қашғари т.б. еңбектерінде келелі, пікірлер айтылған. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқау етті. Патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин , Абай шығармаларынан да байқауға болады. Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық , саяси -әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне , ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын , өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді "әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау"- деп белгілеген. Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны төңірегінде пікірталас жүріп келді. Одан, "ұлттық патриотизм", "қазақстандық патриотизм" - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ, өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның қайсысын ұстанған жөн; олардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде жастарды патриотизмге бұрыннан қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын қолдануға бола ма?, - деген сияқты көптеген проблемалар туындап отыр. Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып отырған жағдайда патриотизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі екені даусыз. Біздің пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін :әр ұлттар мен ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз , сонымен қатар олар бір - бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда ана тілі пәндерінің алатын орны ерекше. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын - жыраулардың, билердің татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары , шешендік сөздері бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл , дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім ананың сүтімен 128

-

бірге өзінен - өзі келмейтін баланың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып , тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады. Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі керек. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген: С.Ешімханова, Е.Жұматаева, А.К.Ахметов, Д.С.Құсайынова, т. б. ғылыми - педагогикалық, психологиялық, мектептегі іс-тәжірибелерін зерттеп бақылау нәтижесінде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің бағыттары төмендегідей мәселелерді көздейді: педагогикалық практикадағы мүмкіндіктерді барынша толық қамтып біртұтас түрде оқушының жеке тұлғасына ықпал етудің жүйесін жасау; әртүрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу, бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты қазақстандық, ұлттық тәжірибелермен қоса шетелдік жаңа идеяларды үнемі ашып іс жүзінде қолдану жолдарына көмектесуі керек. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы мұғалімдердің іс-тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйене отырып, біз мектепте патриотизмге тәрбилеу -оқушылардың нақты іс-әрекеті, мінез-құлқын ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алу керек деп ұйғардық. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ . Сондықтан оқытушылар өз қызметінде біріншіден терең патриотизм – Отанға, Қазақстанға, өз халқына деген сүйіспешілік; екіншіден - халықтар достығы идеясын ұстану және насихаттау. Адамгершілікті, өркениетті патриотизм қашан да халықтар достығының идеясымен, тәжірибесімен үндесіп жатуы тиіс. жүргізілуде. Қоғамның жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру барысында стратегиялық және тактикалық жағдайларды іске асыруда алдымызға қойған негізгі талаптарды шешу көзделді: патриоттық тәрбие беру үрдісінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара байланыстыра отырып, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру; жүйелі-ұйымдастыру – мектеп, отбасы және әлеуметтік ортаны өзара сабақтастыра отырып, мақсатты түрде оқушыларға патриоттық тәрбие беруді ұйымдастыру; оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, патриоттық тәрбие берудің мазмұнын, формалары мен әдістерін нақты пайдалана білу. Тәрбиенің негізі болып саналатын жалпыадамзаттық құндылықтардың бірі – тәрбиенің басқа адамға деген қажеттілігі, басқа адамдарды сүйе білу қажеттілігі болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандырады және тұлғаның рухани сұраныстарды қанағаттандырады және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық өлшемдер оның ой-санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп көрсетеді. Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Негізгі мақсаты тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық құндылықты қалыптастыру. Отан, адам, тұлға, өмір, адамдардаың өмір сүруіне деген материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады. Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықты айқындауда патриотизмге берілген анықтамаларға сүйене отырып және адамгершілік құндылық ұғымдарын педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан саралайтын болсақ, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық дегеніміз – елі мен туған жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік тыныштықты сақтау үшін күресу, өзінің ана-тілін, дінін, салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамыту болып табылады. Демек патриотизм – қоғамдық сананың бір формасы, ол қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен толыға түседі. “Қоғамда Қазақстан - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе кіреді деген қарапайым ойды қалыптастыру керек” – деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзі терең ойдан туындаған пікір екенін әрқайсымыз жақсы түсінуіміз қажет. Пайдаланған әдебиеттер 1. «Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы». Қ.Р. Президентінің Жарлығы Астана, Ақорда, 2006 ж. қазанның 10-ы. №200 2. А.Құсайынов Білім және Реформа . Алматы 2006.

129

ВОСПИТАНИЕ ПАТРИОТИЗМА И КУЛЬТУРЫ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО ОБЩЕНИЯ ШКОЛЬНИКОВ Ермухамедова Ж.Е. зав. кафедры« Воспитание и социализация личности»АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПРАО Становление гражданского общества и правового государства в нашей стране во многом зависит от уровня гражданского образования и патриотического воспитания школьников. Сегодня коренным образом меняются отношения гражданина Казахстана с государством и обществом. Появились возможности реализовать себя как самостоятельную личность в различных областях жизни, и в то же время возросла ответственность за свою судьбу, других людей. В этих условиях патриотизм становится важнейшей ценностью, интегрирующей не только в социальную, но и духовно-нравственную, идеологическую, культурно-историческую, военно-патриотическую сферы общества. В условиях становления гражданского общества и правового государства необходимо осуществлять воспитание принципиально нового, демократического типа личности, способной к инновациям, к управлению собственной жизнью и деятельностью, делами общества, готовой рассчитывать на собственные силы, собственным трудом обеспечивать свою материальную независимость. В формирование такой гражданской личности, сочетающей в себе развитую нравственную, правовую и политическую культуру, ощутимый вклад должна внести современная школа. Воспитание казахстанского патриотизма и культуры межнационального общения является одним из главных направлений воспитания школьников.Цель данного направления-формирование патриота и гражданина, способного жить в новом демократическом обществе, которому свойственны чувства гордости и ответственности по отношению к Родине, к достижениям своей страны в сфере экономического и социокультурного развития; ценностям, правам и свободам другого человека; природе, культурно-исторической жизни своего края (села, города, микрорайона); правовым знаниям,социальным ценностям. Воспитание патриотизма школьниковреализуется черезучебную и внеурочную деятельность, а так же дополнительное образование, проведение уроков мужества, организация дебатных, дискуссионных клубов, патриотические форумы, проведение конкурсов и олимпиад школьников на знание атрибутов государственности и государственных символов Республики Казахстан. Большой интерес вызывает у школьников участие в краеведческих экспедициях по изучению культурного наследия, традиций и обычаев казахского народа, других этносов, проживающих в Казахстане, где формируются знания в области истории,этнокультуры народов. Таким образом, реализация патриотического воспитания в школах представляет совокупность организационных структур, форм и методов управления работой по патриотическому воспитанию школьников, активному вовлечению их в различные виды внеучебной деятельности, развитию мотивации учащихся и преподавателей в решении задач патриотического воспитания, а также обеспечению правовых норм. Основным стержнем в воспитании школьников является духовно-нравственное воспитание, формирование духовно-нравственных и этических принципов личности, ее моральных качеств и установок, согласующихся с общечеловеческими ценностями, нормами и традициями жизни казахстанского общества. Реализация данного направления осуществляется черезинтеграцию ценностей в содержание учебных предметов;разработку и выполнение социальных, благотворительных проектов; педагогические консилиумы, институт родителей; проведение мониторинга качества духовно-нравственного воспитания в школах, расширение возможностей системы дополнительного образования в свете духовнонравственного воспитания. Важнейшей составной частью нравственного воспитания является формирование культуры межнационального общения. Культура межнационального общения - это система характерных для личности нравственных идей и представлений, форм и способов поведения, специфических видов деятельности, которые осуществляются в целях взаимодействия, углубления взаимопонимания и взаимовлияния культур между людьми разных национальностей. Культура - достояние всего человечества, как исторический результат взаимодействиянародов. Общечеловеческая культура - это как бы древо со многими ветками. Культура народа может процветать лишь тогда, когда процветает общечеловеческая культура. Поэтому, заботясь о национальной, этнической культуре, следует думать и об уровне общечеловеческой культуры, которая едина и многообразна. Взаимодействие является одной из важных движущих сил процесса развития национальных культур. Обмен духовными ценностями, знакомство с достижениями культуры других народов обогащает личность. Межличностное общение, расширяя источники социальной и культурной информации, тем самым может выступить важным фактором в преодолении стереотипного мышления и этим способствует взаимообогащению духовного облика людей.Воспитанию культуры межнационального общения способствуют средства массового воздействия на человека, наше окружение 130

и, в частности, школа. Формирование культуры межнационального общения осуществляется в повседневной жизни через опыт и пример родных и близких, а также окружающих людей. Следует учитывать, что вся система учебно-воспитательной работы, все педагогические средства влияют на формирование этой культуры. В то же время необходимо предусмотреть специальную целенаправленную работу по воспитанию культуры межнационального общения. Значительными возможностями в решении этой проблемы располагает учебный процесс. Многие изучаемые предметы содержат информацию об истории и культуре народов мира, страны, региона, о межнациональных отношениях. Методика воспитания культуры межнационального общения базируется, прежде всего на знании учителем особенностей детей, отношений между ними. При организации работы по воспитанию культуры межнационального общения педагогам необходимо знать и учитывать: ■ индивидуальные особенности каждого ребенка, особенности воспитания в семье, семейной культуры; ■ национальный состав коллектива учащихся; ■ проблемы в отношениях между детьми, их причины; ■ культурные особенности окружающей среды, этнопедагогические и этнопсихологические черты культуры, под воздействием которой складываются межнациональные отношения среди учащихся и в семьях. Изучив и проанализировав ситуацию, педагоги осуществляют поиск эффективных форм воспитания у школьников культуры межнационального общения, определяют конкретное содержание этой работы. В условиях образовательных учреждений воспитание культуры межнационального общения начинается в начальных классах с воспитания устойчивого проявления заботы старших о младших, дружелюбия к одноклассникам, своим сверстникам во дворе, на улице, в доме, вежливости в отношениях с людьми, сдержанности в проявлении негативных чувств, нетерпимого отношение к насилию, злу, лживости. В средних классах задачи нравственного воспитания усложняются. Особое внимание обращается на товарищескую взаимопомощь в трудную минуту, чуткость к горю и другим нуждам чужих людей, проявление милосердия к больным, пожилым, всем нуждающимся в помощи, участии, нетерпимость к национальному самовозвеличиванию, чванству. У старшеклассников важно воспитывать такие качества, как политическая осведомленность, сознательное участие в политической жизни общества, способность идти на компромисс при разногласиях и спорах, справедливость в отношениях с людьми, способность встать на защиту любого человека, независимо от национальности. Эти качества формируются в процессе деятельности и общения, направленных на созидание, заботу о людях, вызывающих потребность взаимного обмена мыслями, идеями, способствующих проявлению внимания и сочувствия к людям. Наиболее благоприятна для формирования культуры межнационального общения совместная деятельность с общественно значимым смыслом. Важно, чтобы учащиеся могли проявить свое личностное отношение к более широкому кругу людей, сверстников. Для этой цели могут быть использованы все виды учебной и внеурочной работы, содержание которых нацелено на формирование нравственных взаимоотношений между людьми. Успешное решение этой задачи во многом зависит от знания характера свободного общения школьников, их психологической предрасположенности к контактам в коллективе. Так, можно предложить учащимся небольшие сочинения с последующим обсуждением (дискуссией) на такие темы: «Как найти друзей?», «Кто друг, а кто враг?» Школьники определяют в процессе обсуждения, на каких правилах базируется их общение с людьми, какие ценности они исповедуют, на что ориентируются. Важно, чтобы в ходе обсуждения школьники пришли к следующим выводам: никому, никогда, нигде не удалось решить какойлибо вопрос насилием. Сопротивление насилию - высшая добродетель, поощрение насилия — высшее зло, насилие над волей и чувствами другого — нравственное преступление. Человек побеждает силой духа, стойкостью, душевным спокойствием. На уроках, диспутах можно обсудить такие вопросы: «Наши идеалы в новом времени», «Легко ли быть не таким?», «Что значит быть патриотом?», «Национальное и интернациональное - не противоположность, а гармония» и др. На всех этапах работы с коллективом, где представлены разные национальности, независимо от возраста учащихся педагогу необходимо продумать практические меры, чтобы детям легче было преодолеть в себе национальную замкнутость, эгоизм, ориентироваться на повышение культуры общения всего ученического коллектива, использовать его возможности для противодействия вредным националистическим влияниям. Большую ценность для учащихся имеют этнографические знания о происхождении народов, с представителями которых они вместе учатся, о своеобразии национального этикета, обрядов, быта, одежды, самобытности, искусства, художественных промыслов, праздников. Важно, чтобы учитель не только проявлял компетентность в этих вопросах, но и использовал накопленные знания в учебной и внеклассной работе (во время беседы, посещения учащимися краеведческих и литературных музеев, 131

различных национальных культурных центров, театров, выставок, фольклорных концертов, просмотров фильмов национальных студий и т. д.). Важно искать точки соприкосновения интересов в культуре, используя для этого возможности учебно-воспитательной, внешкольной работы, опираясь на общечеловеческие ценности морали, искусства, религии разных народов. Для этого нужно, чтобы любое школьное или классное мероприятие было обращено к личности ученика, чтобы учащиеся разных национальностей, обучаясь в одной школе, не оставались равнодушными друг к другу, а проявляли взаимный интерес к личностным качествам, духовным запросам. При этом необходимо сочетать коллективные и индивидуальные формы работы с детьми. Сегодня целесообразна работа с ветеранами, общение с которыми - настоящая школа патриотизма. К ним можно отнести не только участников Великой Отечественной войны, но и совсем молодых людей, за плечами которых Афганистан, Чечня и другие «горячие точки». Приближенность к реальным судьбам людей позволит более гибко и всесторонне обсуждать проблемы патриотизма и интернационализма. Но нельзя воспитать патриотизм и интернационализм на словах, путем призывов и лозунгов. Самое серьезное внимание должно быть уделено формированию собственной гражданской позиции ребенка. Именно практическая деятельность в масштабах школы, города или даже области стимулирует гражданскую активность, позволяет подростку и молодому человеку перейти от слов о любви к Родине к конкретным действиям, подтверждающим эти слова. Важно создавать детские организации, ведущей идеей которых является гармонизация общечеловеческих и национальных ценностей. Сами организации разрабатывают программы возрождения родного языка, изучения истории и культуры народа. Эффективным средством воспитания может быть этнографический музей, который создается в результате совместной поисковой работы педагогов, учащихся и родителей с целью воспитания памяти о нашем прошлом, нравственных ценностях, формирования представлений у учащихся о быте, культуре, образе жизни своего народа, воспитания бережного отношения к предметам старины. Учащиеся не только собирают и изучают этнографический материал, знакомятся с историей, культурой и искусством народа, но и сами изготавливают копии предметов быта, шьют и демонстрируют модели национальной одежды, организуют народные гулянья и праздники, вовлекая в них и родителей. Могут быть организованы исследовательские группы, школьников по изучению конкретных вопросов, связанных с культурой разных народов. Знать как можно больше о других народах - это основа формирования культуры межнациональных отношений в любом возрасте. Для старшеклассников привлекательным может быть КВН, аукцион народных мудростей, содержание которого опирается на народные традиции: нравственный этикет, религиозные праздники, традиции семьи, народные промыслы. Так, например, в форме сюжетно-ролевой игры, в творческой форме могут быть представлены «Английская семья», «Японская семья», «Еврейская семья», «Русская семья», «Белорусская семья», «Молдавская семья» и т. д. В активной форме они изучают народные и семейные праздники, традиции народов, живущих рядом, историю собственного народа, его духовную жизнь и культуру. Любовь к Родине - и к малой, где ты родился, и к стране в целом - красной нитью проходит через все формы устного народного творчества: сказки, героический эпос, песни, пословицы и поговорки. Одним из самых распространенных средств воспитания не только эстетического вкуса, но и нравственности является музыкальный фольклор. Все это является эффективным средством формирования национальной культуры, нравственного, патриотического и эстетического воспитания. Мудрость народного воспитания, основанного на историческом опыте, должна учитываться при организации учебно-воспитательной работы. Проблема воспитания культуры межнационального общения -общая для учителей и родителей. Семья во многом может помочь школе. Однако очень часто именно родители сеют зерна национальной вражды, неприязни, даже не замечая этого. Нередко в семье говорят не о плохом человеке, неумелом работнике, а «плохом» русском, еврее, узбеке. Дети впитывают такие националистические оценки родителей, воспринимают их негативное отношение к людям другой национальности. События во многих республиках показали, что враждой взрослых заражаются и дети. В этой связи целенаправленную работу необходимо проводить с родителями учащихся, разъяснять им важность воспитания у детей культуры межнационального общения. Важно организовать совместное обсуждение этих проблем с учащимися и родителями, особенно в многонациональных коллективах. Следует учитывать, что прежде всего личный пример взрослых воспитывает у школьников национальное сознание, отношение к своей Родине, чувство уважения к другим нациям и культурам, толерантность к другим взглядам, традициям, верам. Сегодня, как никогда, возрастает значение моральной ответственности, социальной позиции самого педагога. Дети стали активнее, свободолюбивее. Это требует изменения отношений между педагогами и детьми. Учителя должны личным примером показать образец гражданственности, гуманного, уважительного отношения к людям независимо от их национальности, вероисповедания.

132

Только учитель, может помочь детям найти правильную позицию, научить межнациональным человеческим взаимоотношениям.Для развития культуры межнациональных отношений важное значение имеет кросс-культурная грамотность, которая проявляется в способности сопереживать, чувствовать и понимать проблемы других людей, уважать и принимать культуру другого народа. Культура межнационального общения зависит от общего уровня обучающихся, от их умения воспринимать и соблюдать общечеловеческие нормы и мораль. Очевидно, что в основе культуры межнационального общения лежат принципы гуманизма, доверия, равноправия и сотрудничества. Перед школой ставится задача через глобальное образование приобщить учащихся к культурам и традициям различных национальностей, корректировать воздействие на детей социально-этнических факторов и формировать у них чувство и сознание граждан мира. Важно, чтобы эти вопросы нашли отражение и в школьных программах. При этом следует, естественно, учитывать избирательность интересов школьников, специфику региона. Глобальное образование предусматривает воспитание у учащихся интереса и уважения к культурам народов мира, постижения общемирового и специфического в этих культурах, внимания к глобальным, общемировым событиям, понимания их характера и последствий. Ученик должен обрести навыки системного подхода к изучению мировых процессов, признавать равноправными и равноценными различные точки зрения на мировые явления. Глобальное образование призвано воспитывать у учащихся чувство и сознание ответственности за настоящее и будущее мира, в котором они живут. Президент в Послании к народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: «Единая цель, единые интересы, единое будущее», поставил задачу формировать активных, образованных и здоровых граждан, дать новые импульсы развитию всеказахстанской культуры. Патриотичная, образованная, обладающая здоровьем, ответственная и энергичная, успешно работающая в условиях инновационной экономики, владеющая казахским, русским и английским языками, впитавшая общечеловеческие ценности и культуру казахстанского народа, толерантная, узнаваемая и уважаемая в мире – такой видится казахстанская молодежь 2020 года. Использованная литература Законодательно-нормативные документы 1. Закон об образовании Республики Казахстан (от 7 июня 1999 года №389-1). С изменениями и дополнениями, от 22 ноября, 1999 г № 484-1.

2. Концепция Государственный политики в области образования./ Учитель Казахстана. 1995, 27 сентября.

3. Концепция содержания образования общеобразовательной школы Республики Казахстан. /Учитель Казахстан-1995, 8 апреля.

4. Концепция общего среднего образования в Республике Казахстан -Алматы, 1994. 48 с. (Башаров Р, Кудайкулов М и др).

5. Концепция трудового и воспитания учащихся общеобразовательной школы Р.К. Учитель Казахстана1993, 18 февраля.

6.Назарбаев Н.А. Стратегия трансформации общества и возрождения евразийской цивилизации.-М., 2000.-С.16-18.

7. Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Нұрлыжол- путь в будущее»- 2014 г 8. Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: «Единая цель, единые интересы, единое будущее» -2015 г Научно-методическая литература 1. Березина В. А. Духовно-нравственное воспитание детей и молодежи: проблемы, традиции, опыт//Внешкольник. 2000. №3. С.22-29.

2.Воленко О.И., Тайчинов М.Г. Особенности формирования межкультурной толерантности в многонациональном обществе. // 3.Гасанов З.Т. Национальные отношения и воспитание культуры межнационального общения // Педагогика. – 1996. – № 6. – С. 51-54.

4. Образование в поликультурной среде: Пособие для переподавателей факультативных курсов средней школы.-Алматы: ШДС "Парасат", 2001.-218 с.

5.Попова О.Н. Формирование у школьников культуры межнационального общения // Дис. насоиск. ученой степени канд. пед. наук - Волгоград, 2004.

6.Сайко Э.В. О природе и пространстве «действия» диалога // Социокультурное пространство диалога. М., 1999. -С.9 - 32.

7.Современный мир: экономика, история, образование, культура. Уфа: ГИЛЕМ. 2003.-c.48. Вострякова Ю.В. Проблемы познания в диалоговом пространстве современной культуры // Философско-методологические проблемы науки и техники. - Самара, 1998. - С. 78 - 81.

9.Серова И.И. Культура межнационального общения - Минск: Университетское, 1986 - 157 с.

133

10.Тимошинов В.И. Культурология: Казахстан-Евразия-Восток-Запад: Учебное пособие. - Алматы: Ниса, 1997. - 336с.

11.Комаров В. Культура межнационального общения // Народное образование - 1993 - №5 - с.65-67.

12.Этнопсихологический словарь / В.Г. Крысько. – М.: МПСИ, 1999. – С. 245.

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ - ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ Еселбаева Жансая Бигельдиевна Тараз қаласы, №9 орта мектебі Еліміз егемендік алуымен байланысты және қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие беру мәселелері жаңа санатқа ие болды. Патриотизм – жеке тұлғаның “табиғат-адамқоғам” жүйесінде әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті. Сондықтан да патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін себеп-салдар болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына әр жылғы жолдауларын зерделей келе Қазақстандағы әлеуметтік жағдайлар жылдан – жылға дамып отырғанын көреміз: ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік білім жүйесімен кіріктірілуі, халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету, денсаулық мәселесі, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы, қазақ халқының моральдық және рухани құндылықтарын одан ары дамытуға, т.б. Осыдан бір ғасыр бұрын жазылған тұжырым ХХI ғасыр қоғамын қалыптастыруда негізгі мұрат болып табылады. «… әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбиелеуге міндетті», - деп ұлттық тәрбиеге аса мән береді. Расында да, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХI ғасыр басында тәуелсіз елімізде қоғамдық даму үрдісінде ұлттық салт-дәстүрге, халықтық тәрбиеге деген бетбұрыс айқын байқалады. “Патриотизм“ ұғымына философиялық, педагогикалық, психологиялық тұрғыда ғалымдардың анықтамаларын негізге ала отырып, жалпыадамзаттық патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық, қазақ патриотизмі ұғымдарының мәнін бүгінгі күн тұрғысынан зерделей келе, «патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт - дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту», деп атап көрсетеді. Философ-ғалым М.Изотов патриотизмді ұлттық, жалпыұлттық және жалпықазақстандық тұрғыда қарастыра отырып, ұғымдарға жеке-жеке тоқталады. Жалпы патриотизмді адамгершілік, саяси принцип және адалдық, мақтаныш, сүйіспеншілік, сезім тұрғысынан қарастырады. Патриоттық тәрбиенің философиялық астарына, даму үрдісіне үңілетін болсақ, түп тамыры Түркі қағанатынан бастау алатынын ауыз және жазба әдебиет үлгілеріне шолу жасағанда айқын аңғарамыз. Түркі жұртының ұлттық ерлік дәстүрі негізінде оқушы жастардың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру ерекше орын алады. Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі негізгі міндеттер – қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік, қоғамға деген рухани-мәдени қатынас, еліміздің тәуелсіздігі мен бірлігін сақтау, Қазақстан көпұлтты мемлекет екенін негізге ала отыра бүгінгі қоғам мүшелерінің бойында Қазақстандық патриоттық сезімін қалыптастыру. Сондықтан да жас ұрпақ бойындағы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, яғни жастайынан ерлік пен елжандылықтың рухын себу отбасынан бастау алады. Отбасындағы негізгі міндет - баланы жастайынан ата-анасына, туған-туыстарына, әулетіне, еліне, жеріне деген сүйіспеншіліктерін жетілдіру арқылы, Отанына, мемлекетке деген шынайы сезімін қалыптастыру. “Еліңді сүйсең ерлік істейсің”, “Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі” деген елжандылық ұрандар адамның жеке басына қарағанда ел намысы, елі үшін мақтаныш сезімі жоғары екенін түсінеміз. Расында да, көптеген ғылыми еңбектерді зерделейтін болсақ, патриотизмді қалыптастыруға себін тигізетін қасиетті белгілер: ұлттық сана - сезім, ұлттық мақтаныш, ұлттық салт-дәстүрлер, әдет ғұрыптар, парыз, намыс, бірлік және міндет. Патриотизм сапа, сенім тұрғысынан негізделіп, сезім арқылы көрініс береді. Әр адам ата-бабаларымыз негізін салып кеткен игі дәстүрлерді мақтан ете отырып, өз ұлтын терең сүю арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс. “Ұлттық мақтаныш, - дейді Б.Момышұлы - ұлттық материалдық, әлеуметтік және мәдени жетістіктерінің негізінде қалыптасатын әрі алдыңғы қатарлы ұлттық идеялар, ой-пікірлерімен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси әлеуметтік бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік психологиялық сезім болып саналады”.

134

Саналы азамат болып қоғамға пайда келтіру, білім мен тәрбие алу, ата-ананы сыйлау және қартайған шағында оларға қамқорлық жасау әрбір жасөспірімнің парызы болып саналады. Ал ұлттық парыз – Отанға деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін, жерін аман сақтап қалу, ата-баба дәстүріне өте сезімталдықпен қарау. “Парыз - өзінің мағыналық аясына ақыл-ой, сезім, ерік-жігер, ар - ождан, абырой, әділдік, шындық, сүйіспеншілік сияқты қасиеттерді қамтып, оларды адам өміріндегі қайшы құбылыстарға қарама-қарсы қоятын жоғары интеллектуалды ұғым. Парыздан мықты күш жоқ, Парыздан берік сауыт жоқ, Парыздан нәзік сезім жоқ, Парыздан қатал қазы жоқ”, -дей келе Халық батыры Бауыржан Момышұлы, парыз сезімін қиындықтан қайтпай, дұшпан алдында тайсалмай, Отан үшін ақтық демі біткенше қызмет етуге әзір болу сезімінен туады”,- деп қорытады . Ұлттық намыс туралы халықтық тұжырымдар “Ер намысы-ел намысы”, “Ер-намыстың құлы” т.б. деп ой қорытып, халқымыздың ерлікке бай тарихын, игі ерлік дәстүрлік мұрасын әлемге паш етумен құнды болып отыр. Ұлттық парыз, мақтаныш, намыс, сезім, сана, рух, т.б. құндылықтар ұлттық идеяның негізгі көрінісі болып табылады. Сонымен қатар, ұлттық идеяның қалыптасуында ұлттық игі дәстүрлердің маңызы ерекше. Атабабаларымыздың ұрпақтарына қалдырған асыл мұралары әділетсіздікке қарсы күресі, елін, жерін сүйген батыр, сыртқы жауға мейірімсіз болуға баулығанын көреміз. ХҮIII ғасырдағы ерлік және жауынгерлік тарихын зерттеп отырғанда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан игі дәстүрлерге кездесеміз. Мысалы, Бөгенбай батырдың әкесі Ақша батырдың ақ туын ұрыстарға алып шығып, жеңіспен оралуы дәстүрге айналған. Қабанбайдың сенімді серігі Қубас атқа деген құрметі мұсылман халқында жалғасын тапқан игі дәстүрлері болып табылады. Ақан серінің Құлагерге деген құрметінен осы дәстүрлердің жалғастығын көреміз. Ұрысқа кірерде қарумен, астына мінген атымен серттесуі түркі халқының негізгі дәстүрлерінің бірі болып табылады. Б.Момышұлы ‘‘Соғыс психологиясы’’ атты еңбегінде Екінші дүниежүзілік соғысы кезіндегі халықтардың ынтымағына, бірлігіне тоқтала келе, жеке адамды қалыптастыратын жақсы қасиетпен бірге жаман қасиеттерге әскери психология тұрғысында анықтама береді. Жоғары сезімдер: парыз, адамгершілік, ержүректілік, ерлік, батырлық, қаһармандық және т.б.. Төменгі сезімдер: опасыздық, ұждансыздық, үрей, қорқыныш, шошу және т.б. Ол Ұлы Отан соғысы кезіндегі әрбір жауынгердің бойындағы ұрыс кезінде қалыптасатын қасиеттерге әскери-психолог тұрғысынан тоқталады. Талай ғасырдан бізге жеткен түркі, қазақ халқының көшпенді тұрмыс тіршілігіне тән қасиет ерлік, жауынгерлік, батырлық, қаһармандық, т.б. екенін байқаймыз. Қорыта келгенде, Б.Момышұлы қазақ халқының жауынгерлік және ерлік дәстүрлерін жинақтай отырып, ұлттық әскери педагогика мен психологиясының негізін салды деп айта аламыз . Егер тарихи тағылымдық мұраларды зерделейтін болсақ, ерлік дегеніміз - ұлттық тәрбие тағылымының, салт-дәстүрдің, тұрмыс-тіршіліктің негізгі тұтқасы болып саналады. Әр ғасыр, кезең ерлік тарихын, өзіндік қайталанбас батырлары мен ерлерін тудырып отырған. Екінші дүниежүзілік соғыста жауынгерлердің ерлік әрекеттерін психологиялық тұрғыдан талдау жүргізген Б.Момышұлы “солдаттардың бойында жауынгерлік қасиетті тәрбиелеуде халықтың басынан өткен жауынгерлік жолдары мен ұлттық дәстүрлердің маңызы аса зор екеніне көзім жетті“ - деп атап көрсеткендей, ХХI ғасырдағы жас ұрпақ бойындағы ерлік пен елдіктің рухын себетін негізгі күш – туып өскен жері мен елі, ұлттық мұра мен ұлттық байлығымыз екені дау туғызбайды. Жоғарыда айтып кеткендей, патриотттық рухты қалыптастыруда жеке адамның рухы мен халықтың руханилығы негізгі орын алады. Б.Момышұлы мемлекет байлығын жеке адам байлығының нәтижесінде құралатынына тоқтала келе, өткенгі, бүгінгі және болашақтағы тарихтың өз-ара байланысы, сабақтастығы арқылы патриоттық сезімді қалыптастыруға болады деген пікір айтқан. Қазақстан халқының патриоттық рухын жетілдіруде Елбасының “ұлттың болашағына, оның өзіндік “МЕН” дегізерлік қасиеттерін сақтау мүмкіндіктеріне сеніммен қарау, - дей келе, ұлттық әрекеттің аясын үш түрлі фактор тұрғысынан, бірінші - ұлттық бірігу (интеграция), екінші - қазақтың ұлттық тұтастануы, үшінші - ұлттың жасақталу үрдісінде өзінің рөлі мен қызметін айқын сезінулері қажет”,- деген сөзі Қазақстандағы негізгі мемлекетік идеология - ұлттық бірлік, экономикалық, әскери, ақпараттық дербестікті сақтауда негізгі орын алары сөзсіз . Ұлы Абай “адамның адамшылығы-ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады”,-деген тұжырымы, егер қоршаған орта дұрыс болса, тұлғаның бойындағы руханиадамгершілік қасиетті дамытуға болатынын көре білген. Абайдың тұжырымы бойынша патриотизмнің түсінігінің шынайылығы руханилыққа негізделеді. Патриотизм ең жоғарғы сезім, өзгермейтін құндылық және таусылмайтын бастау. Тұлғаның, әлеуметтік топтың, әлеуметтік қызметтің барынша мәдени дамуына түрткі тудырады.

135

Тәрбиенің негізі болып саналатын жалпыәлемдік құндылықтардың бірі – тәрбиенің басқа адамға деген қажеттілігі, басқа адамдарды сүйе білу қажеттілігі болып табылады. Әр адамның тағдыры әрқашан әлемдік дүниемен, адамдармен, ұжыммен байланысты. Сондықтан демократияландыру, адамның құқығы мен бостандығын сақтау жағдайларында ұжымдағы қарым-қатынас мәселелері бұл күнде ерекше маңызға ие болуда.

1.

2.

3.

ӘДЕБИЕТТЕР Момышұлы Б. Соғыс психологиясы - Алматы: Қазақстан, 991.- 400 б. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Алматы. 2007. -72 б. Абай. Қара сөздер. – Алматы: Ел, 1993. - 272 б РУХАНИ - АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУДЕ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ МАҢЫЗЫ Есеманова Нуркуль Мандибаевна Байзақ ауданы, А.С.Пушкин атындағы орта мектебі Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту. Белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу мектептің оқу-тәрбие үдерісінде алдына мақсат қоя отырып жүргізілген іс-шаралар негізгі орын алады. Философтардың зерттеуі бойынша тұлғаның қалыптасуына қандай факторлар ықпал етеді және тұлғаның қарапайым адамдардан қандай айырмашылғы бар?- деген сұрақ қоя отырып, соған жауап іздейді. Олар тұлғаның қалыптасуында негізгі рөл әлеуметтік жағдайларға – тәрбиеге, білімге, қоршаған әлеуметтік ортаға, ата-анаға тиеселі екенін атап көрсетеді. Қоршаған әлеуметтік орта - бұл адамның мекен ету әлемі, бұл тұлғаның қалыптасуына тікелей әсер ететін дүниетанымдық, кәсіби, адамгершілік құндылықтар. Философ Т.Ғабитовтың басшылығымен дайындалған “Философия” атты еңбекте “Тұлғаның тағы бір маңызды сипаттамасы – оның адамгершілік-рухани мәні. Тұлға мазмұнының және бағалануының маңызды компоненті ретінде оның санасының дүниетаным, адамгершілік және жауапкершілік деңгейімен сипатталатын тұлғалық бағдарлары көрінеді. Әрине, тұлғаның қалыптасуы мен қылығына әлеуметтік ортаның айрықша ықпал етері сөзсіз. Бірақ тұлға бағдары мен қылығы да сол деңгейде негізінен адамның ішкі, рухани әлеміне бағынышты. Адамның бойындағы интеллектуалдықадамгершілік және еріктік қасиеттері неғұрлым айшықты көрінген сайын, оның өмірлік бағдарлары жалпыадамзаттық құндылықтармен сәйкес келеді, тұлғаның өзі де маңызы артып, бұл құндылықтардың орнығуы мен дамуы оң ықпалымен әсер етеді. Бұл тұрғыдан ол өз рухы, еркіндігі, шығармашылығы мен қайрымдылығы жақтарымен сипатталады. Тұлғаның ерік-жігері мен рухының күштілігі, оның адамгершілік қайырымдылығы мен тазалығы тек нақты практикалық әрекетте және белгілі бір әлеуметтік жағдайларда ғана бекіп, іске асады”. Расында да, тұлға – бұл әлеуметтік байланыстардағы және әлеуметтік қатынасқа түсетін адам, қоғам мүшесі, оған қоршаған орта әсер етеді, ол саналы түрде адамдармен және әлеуметтік құбылыстармен қарым – қатынас орнатады. Қабылдау қабілеті әр адамда әр түрлі, бірақ жеке тұлға әлеуметтік ортада өзін дара ұстайды және өз қарым – қатынастары үшін есеп бере алады. Жекелей-тұлғалық педагогикалық құндылықтар жүйесіне төмендегі құндылық бағыттарын ұсынады: - құндылықтар, оқушыны әлеуметтік және кәсіби ортада тұлға ретінде қабылдауы; - құндылықтар, тұлғаның талаптарының, көзқарастарының сәйкес келуі (қарым-қатынаста, құрбыларымен іс-әрекеттерінің сәйкес келуі, рухани құндылықтармен алмасуы); - құндылықтар, тұлғаның шығармашылық ерекшелігін дамытуға бейімдеу (әлемдік мәдениетті менгеруі, сүйікті ісімен айналысуы, үнемі жетілуіне ықпалы); -құндылықтар, тұлғаның бойындағы ерекшеліктер іс-әрекет барысында іске асуы (шығармашылық); - құндылықтар, қоғамнан өз орнын таба білуі. Жоғарыдағы құндылықтар жүйесі өзара бір-бірімен бірлікте іске асса тұлғаның бойындағы құндылықтар қалыптасады деген тұжырым жасайды. Олар тұлғаның толыққанды білім алуының өзін жалпыадамзаттық құндылықтарға жатқызады. Білім беру жүйесінің мәдени-ізгілендіру функциясына бірінші, рухани құндылығын, рухани дамуын қалыптастыруды ұсынады. Тұлға өмірде кездесетін өмірлік кедергілерді жеңе білуі, екінші, моральдық жауапкершілік; үшінші, тұлға ретінде өзін-өзі іске асыруы; төртінші, тұлғаның рухани адамгершілік құндылықтарының қалыптасуы, бесінші, рухани құндылықтарды аша білуі және шығармашылық тұлға ретінде өзін-өзі іске асыруы /4,80/.

136

Рухани – адамгершілік құндылықтар мәселесін зерттеуші ғалым Ш. Майғаранова “Құндылықтар – тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдар. Оларға шындық, қайырымдылық, тұлға, пайда, бостандық, махаббат, шығармашылық, т.б. жатады. Құндылықтар – идеалдарды қабылдау немесе қабылдау сезімі арқылы айқындалып, ақыл – ой сана арқылы қабылданды. Құндылықтар құрметтеу, қошаметтеу, қабылдау тәрізді ұмтылысты білдіреді. Құндылықтар – сезім мен ақыл – ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс - әрекетін белгілейді. Құндылық – бағдарлы тәрбиеде рухани адамгершілік ұстанымдарын жүйелі түрде жүргізу тиімділікке жеткізеді. Ол үшін оқушының мәдени құндылықтарды игеруіне, өзін - өзі дамыту дағдыларына, өмір сүре білуге бейімділігіне, тұлғааралық қатынастарды, дағдыларды игеруіне, өзіне және өзгеге жауапкершілікпен қарауына көмектесу басты нысана болып табылады. Құндылықтар тек объективті, яғни шынайы ғана болады, ол адамға тәуелді емес, солай бола тұра, субьективті өйткені ол адам санасында орын алады. Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге болады, соның нәтижесінде тұлға құндылықты игереді де, іс - әрекет етеді. … білім берудегі құндылық бағдар сезім мен ақыл – ойға тең дәрежеде сүйенуі қажет. Осы тепе – теңдіктің болмауынан білім жүйесінде сыңаржақты педагогикалық көзқарастар орын алып келгені белгілі. Сондықтан да, мектептерде құндылық – бағдарлы тәрбие үлгісін ұстанып, оны өмірге ендіру көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады, -деп атап көрсетеді/6/. Ғылыми философияның түсінуінде дүниедегі ең бағалы, асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл - әрекеттердің негізгі, өлшемі және мақсаты. Жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл – ой туындыларының құдіретті иесі. Мәдениет субъектісі бола отырып, адам әрдайым өз белсенділігін көрсетіп отырады. Ол белсенділік ақылға сыйымды болса, мәдениет табиғаттың көркейіп, бүгінгі бір күндік мақсаттан туатын болса, табиғатқа нұқсан келтіреді, экологиялық апаттар туғызады. Себебі, тарихи процесте табиғат пен мәдениет ажырамас бірлікте болып табылады. Табиғат пен мәдениеттің арақатынасы – адамның табиғатқа қатысты, табиғатпен байланысты, табиғи ортаны игеру әдісі. Материалдық игіліктерді өндірсе де, рухани қызметпен айналысса да, адам сол табиғаттан нәр алады, басқаша айтқанда, оның тарихы, дамуы табиғатқа байланысты. Анықтап айтқанда, табиғат материалдық өндірістің мазмұны анықтауда ерекше рөл атқарады. Әлеуметтік ғылымы тұрғысынан “адамгершілік, этикалық нормаларды абсолюттік талаптар ретінде орындауына орай адам бойындағы әлеуметтік қасиеттің жоғары көрінісі және мәдениеттілік бастаулары» - деп атап көрсетеді. Әлеуметтану ғылымында адам тұлғасын зерттеуде тұлғалық қасиетті анықтаудың бірнеше деңгейлерін қолдану қабылданған: табиғи, бұл басқа адамдардың ықпалынан тәуелсіз адамның өзінде болатын және дамитын жағдайлар; биологиялық, бұл жалпы шыққан тегі; тұқым қуалаушылық, бұл атаана қанының негізінде болатын және дамитын факторлар (биологиялықтың бәрі бірдей тұқым қуаламайды); әлеуметтік, адамға әлеуметтендіру барысында, басқа адамдармен қарым-қатынаста және өзара іс-әрекет арқылы сіңісті болып, қабылдаған белгілер”. Аймақтану материалдары оқушылардың ғылыми дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруға үлкен ықпал етеді. Б.Лихачев ұсынған ғылыми -педагогикалық тұжырымдамада тұлғаның қатынастар жүйесінде тұлғаның тұтас қалыптасуы, іс-әрекет, қарым-қатынас, дүниетаным, сезім мен еріктің бірлігі идеясынан туындайды. Дүниетанымдық сана – баланың сезімі мен жігері, еркіне байланысты болатыны, сезім –сананың қуаттануына мүмкіндік жасай отырып, ерікті қалыптастыруға жағдай тудыратынына тоқталады. Тұлғаның қалыптасуын әлеуметтік ғылым тұрғысынан қарастыратын болсақ “адам-қоғамтабиғат” өзара бірлікте қарастыра отырып, тұлғаны қалыптастыруда өндірістік қатынастар мен қоғамдық ортаны негізгі деп қабылдайды. “Тұлғаның барлық көріністерінің жиынтығы мен бірлігі, олардың өзара бір-бірімен байланысы оның әлеуметтік құрылымын құрайды. Тұлғаның әлеуметтік құрылымының негізін қоғамдық, әлеуметтік қатынастар қалыптастырады. Осы тұрғыдан алып қарайтын болсақ, рухани-адамгершілік тәрбие беру барысында стратегиялық және тактикалық жағдайларды іске асыруда біз төмендегі мәселелерді шешу арқылы жаңа әлеуметтік даму жағдайында алдымызға қойған негізгі талаптарымызды орындай аламыз: - рухани-адамгершілік тәрбие беру үрдісінде ұлттық және әлемдік дәрежедегі құндылықтарды өзара байланыстыра отырып, тұлғаның бойындағы рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру; - жүйелі-ұйымдастыру тұрғысынан мектеп, ата-ана және әлеуметтік ортаны өзара сабақтастыра отырып, мақсатты түрде оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беруді ұйымдастыру; - оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, рухани-адамгершілік тәрбие берудің формалары мен әдістерін нақты пайдалана білу; - аймақтық ерекшеліктерді ескеру, туған елге, жерге, ауылға, қалаға, т.б. сүйіспеншілігі арқылы, рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру; - Қазақстан Республикасының ұстап отырған бағытына сәйкес, оқушылардың руханиадамгершілік көзқарастарын қалыптастыру; - кешенді тұрғыда ықпал ету арқылы біз, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан рухани-адамгершілік, әлеуметтік құндылықтарды, тәжірибелерді жүйелі түрде пайдалану.

137

Оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда олардың жеке бас және жас ерекшелігіне байланысты тұлғаның тәрбиелілігін білімге, қоршаған әлеуметтік ортаға, табиғатқа, еңбекке, өзіне деген қатынасы оның іс-әрекеті, мінез-құлқы, қарым-қатынасы арқылы айқындалады. Рухани-адамгершілік тәрбиені ұйымдастыру барысында төмендегі іс-әрекеттер атқарылды: қоғамдағы жаңа әлеуметтік экономикалық және мектептегі әлеуметтік ортаның ерекшеліктерін ескере отырып рухани-адамгершілік тәрбие берудің жалпымектептік бағдарламасы жасалды; пән сабақтарды, сабақтан тыс уақыттаға іс-шараларды ұйымдастыруға байланысты әдістемелік ұсыныстар дайындалды; оқушылардың білімдік және тәрбиелік деңгейлерін анықталды; мақсатты нақты айқындауға байланысты тәрбие беруге байланысты формалар мен әдістерді таңдау және практикаға ендірілді; зерттеудің аралық және қорытынды нәтижелелерін айқындауға байланысты бақылау срездерін жүргізілді; негізделген және нақтыланған әдістемелік ұсыныстарды іс-тәжірибеге енгізілді. Оқушылардың пән сабақтарында меңгерген білімдерін, үлгі-өнегелерін сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарда пайдалану қоғамдық еңбекпен айналысуға, ой-өрістерінің кеңеюіне үлкен ықпалын тигізе отырып, рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Адамгершілік – адамның өзіне тән жеке тәртібін реттейтін, сүйіспеншілік, адалдық, шындық, әділдік, еңбексүйгіштік, ұжымшылдық сынды адамгершілік категорияларды, адамгершілік нормаларды, сапаларды біріктіретін тұлғалық сипаттама. Адамгершілік норма – тұлғаның қоғаммен, табиғатпен, қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынастағы іс-әрекеті. Сластенин В.А., Каширин В.П. адам жаратылысын табиғатпен, қоршаған аймақпен байланыстыра қарастыруды көздейді. Табиғат – адам тіршілігінің табиғи – биологиялық алғышарты, адамның әлеуметтік мәні тұрғысынан қарастырады. Зерттеу жұмысы барысында ғаламдардың табиғат-адам-қоғам өзара байланысы негізінде ұсынған теориялық тұжырымдарын аймақтану материалдары арқылы тұлғаның бойында рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда басшылыққа алдық. Педагогика және психология ғылымдары тұрғысынан: адамгершілік, мінез-құлық; руханиадамгершілік тәрбие; адамгершілік сезім; адамгершілік сана; тарихи сана; ұлттық мұрат (идея); ұлттық идеология; ұлттық сана; географиялық сана; мораль; адамгершілік көзқарас; тағылым; ізгілік; менталитет, т.б. сияқты іс-әрекеттер мен қасиеттерді оқушылардың бойына сіңіре білуіміз керек. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ-БЕРІК БОЛАШАҒЫМЫЗДЫҢ КЕПІЛДІГІ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы Тараз қаласы Қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің тамыры терең. Халқымыздың тарихында отансүйгіштік пен қаһармандықтың үлгілері мол. Отаншылдық сезім ертеден қалыптасқан, ескірмейтін, әрқашан жаңа жақтан көрініс табатын, мәңгілік, қасиетті ұғым. Ол – Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы бар күш – қуатын, ерік-жігерін Отан игілігі мен мүддесіне аямай жұмсау, туған жерін, қасиетті ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрметтеу. Патриотизм біртіндеп қалыптасатын, тынымсыз, үздіксіз тәрбиенің нәтижесінде орнығатын ұлы сезім. Патриоттық тәрбие ананың ақ сүтімен, есейе келе өскен ортасына, қалыптасқан қоғамына байланысты дамитын үздіксіз тәрбиенің жемісі. Қазақстан Республикасы – өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге дәлелдеді. Енді басты міндет – осы мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды – Отаным деп таныған әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Осы мақсатқа жету жолында біздер мұғалімдер қауымы көп тер төгуімізге тура келеді. Ол дегеніңіз, болашақ жастардың, оқушылардың бойында патриоттық сезімін ояту. Отанын, елін, жерін, Ата Заңын, Мемлекеттік Рәміздерін құрметтеуге үйрету. Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен: «Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азаматтық пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ұрпаққа ата дәстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім - тәрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы - тұл, келешегі тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық». Қазақ халқын құрып кету қаупінен сақтап қалған, жерін жауға бермей, ұлан байтақ өлкесін қазақ еліне мәңгі қоныс ету мақсатында жарғақ құлағы жастыққа тимей, елім деп еңіреп өткен хас батырлар қаншама десеңізші! Бұлардың ерлігі кейінгі ұрпақка қашан да болса өнеге болмақ. Әрбір адам біздің мемлекетімізге, соның бай да даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс қимыл жүйесін жасау қажет. Әрбір адам бала кезінен Қазақстан – менің Отаным, мен үшін жауапты екені 138

сияқты мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсуі тиіс. Осының өзі отаншылдықтәрбие. «Қазақстан- біздің ортақ үйіміз, біздің өзіміз де, біздің бабаларымыз да осы жерді мекен етеді. Егер біз өзіміздің өмірімізді сынауды білер болсақ, оны жасампаздықпен жаңғыртып, бой көрсеткен әрбір талшыбықты мәпелеп өсіріп отырмасақ, онда біз өзімізді нағыз патриот деп санай алмас едік. Адамгершілікті, тәрбиелі адам – кез келген мемлекеттің байлығы, әлеуметтік өмірдегі бейбітшілік пен мәдениеттіліктің кепілі. Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең алдымен, тілімізді, дінімізді, салт - дәстурімізді жатқызсақ, тіл - қазақ болуымыз үшін, дін - адам болуымыз үшін, салт – дәстүр - ұлт болуымыз үшін қажет. Патриотизм сезімінің оянуы мен қалыптасу үрдісін белгілі бір асқақ сезімдерден, мақтаныш - сүйініштен бөле - жара қарауға болмайды. Ол елінің өткен тарихын мақтаныш тұту, жерінің байлығына, әсем көркіне сүйсіну, атадан балаға жалғасып, жақсы үрдісін тапқан ұлттық тілді құрметтеу. Осы сезімдерден туатын, санада орнығып қалыптасатын асыл қасиеттер ұлттық патриотизм деңгейінде өркен жайып, азаматтық патриотизм биігіне ұласатын сыңайлы. Біздің басты мақсатымыз - дені сау, ұлттық сана - сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениеті, парасаты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер бойында игі қасиеттері бар адамды тәрбиелеу. Қоғамдық пәндер, тарих пәні патриоттық тәрбиенің қайнар көзі. Қазіргі заманда патриоттық тәрбие керек пе? Керек болса ол тәрбиені оқушылардың жадына қалай ұялатам, тез иландыру жолы қандай деген сұрақтар ойландыратыны сөзсіз. Патриоттық тәрбие дегеніміз – әр түрлі тәрбие өлшемдері сабақтасып, сан қырлы әдіс – тәсілдері бар тәрбие. Патриоттық сезім – отансүйгіштік рухтың құнарлы мәйегі. Ол адам өзі өнген топырағы мен өскен ортасына деген құштарлығының, құрметінің деңгейі. Патриотизм – ол әрбір азаматтын бойында туа біткен сезім емес. Патриотизм ол Отанына деген сүйіспеншілік, өз халқына берілгендік оның мүддесі үшін кез-келген құрбандық пен ерлік жасауға дайын тұрушылық. Туған халқымыздын өткен тарихына көз жіберсек, Отансүйгіштіктің керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі күні егемен ел болып, қазақ деген ұлт болып отыруымыздын өзі ата-бабаларымыздың тендесі жоқ ерлігінің арқасы. Тарихи мәліметтерден байқайтынымыздай, жонғар шапқыншылығы кезі, одан бертінгі ұлт азаттық көтерілісін алып қарасақ, ондағы батырлардың ешқайсысы Кеңес дәуіріндегідей жүйелі патриотизмге тәрбиелеудің тезіне салынбаған. Бірақ елін, жерін, Отанын қорғауда жаның, тәнің аяп қалмаған. Осындай көптеген тарихи тәжірибелерден сол кездегі отбасы тәрбиесіндегі отансүйгіштік сезімінің қалыптасуына ата-ана, ауыл-аймағының ықпалының күшті болғанын көреміз. Ендеше өсіп келе жатқан жас буынның бойында Отансүйгіштік сезімінің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің ықпалын елемей қоюға болмайды. Қазіргі жағдайда патриотизм жаңа сипатқа ие болды, өйткені Қазақстанда бірнеше ұлт өкілдері өмір сүріп, «Қазақстан» деген мемлекетке бірікті. Міне, осы барлық ұлт өкілдерінде Қазақстандық Отансүйгіштік сезімді қалыптастыру қазіргі тандағы өзекті мәселелердің бірі.елін сүю — әркімнің жеке ісі, өз арының ісі. Ешкімді де елін, Отанын зорлықпен, күштеп не үгіттеп, алдап-арбап сүйгізе алмайсын. Бұл сезім ананың сүтімен бірге келмейді, ол адам өсе, есейе келе өз ақылы өзіне жетіп, өз басымен тіршілік ете бастағанда адамзаттын бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Ә. Қалмырзаевтын сөзімен айтсақ: «Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмілетке келгенде біржолата буыны қатып, тәжірибемен, жаспен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық социологиялық институттардың әсерімен қалыптасады»/1/. Сондықтан да, жас ұрпақты отанды қастерлеу мен ардақтауға, халқының мүдде мақсатын қорғай білуге тәрбиелеу біздің басты мақсатымыз болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін аянбай еңбек етуіміз керек. Ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтың бүкіл күш жігері елдесаяси тұрақтылық пен ұлтаралық татулықты сақтай отырып, әлеуметтік саяси мәселелерді байыппен шешуге бағытталған. Мұның көптеген нәтижелерін көріп те отырмыз. Дегенмен Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың сана-сезімін қалтықсыз қамтитын патриотизм, ел бірлігі, мемлекеттік тілді құрметтеу идеясы қалыптасуы қажет. Ол үшін Қазақстандағы барлық ұлт отанды сезінуі керек. Мемлекеттік тіл-қазақ тілі Қазақстан Республикасының өсіп өркендеуінің бірден-бір кепілі екендігін ескеріп, жастар ана тілімізді арындай сақтауға және оның кең өріс алуына атсалысуы қажет. Бұл қазіргі тандағы үлкен проблема деп айтуымызға болады. Себебі, басқа ұлт өкілдерін былай қойғанда, қазақ баласының бойынан осы дәстүрлі құндылық деп аталатын ұлы қасиеттер көше бастады. Оған – шектен шыққан батыстық еркіндік пен түрлі идеологиялық ағымдардын үлкен ықпалы себепкер болды деп айтсақ қателеспеспіз. Мұндай адам- мемлекетті ұстап тұрған күллі ұстанымдарды жоққа шығарады. Ондайға жол бермеу үшін ұлт өзінің құндылықтарын, адамгершілік қағидаларын сақтауға тиіс. Белгілі бір ұлттын ғасырлардан бері қалыптасқан өмір қағидаларынан тыс, өз бетімше жол табамын деу орынсыз. Көптеген педагог, ақын-жазушылар, философиялық, әдістемелік т.б. материалдарға сүйенеміз. Мысалы, адамның жеке психологиясының әскери қызыметтегі маңызың аша келіп, Б. Момышұлы: «Патриотизм- Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді екендігі мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз мемлекет деген ұғымды, жеке адамның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасы барлық жағынан біріктіреді» деп терең әрі жан-жақты аңықтама береді/2/. Б.Момышұлы айтып отырған 139

белгілердің педагогикалық негізі- тұлғаның патриоттық сана –сезімінқалыптастыру; патриоттық ісәрекетің ұйымдастыру; мінез-құлқына патриоттық сипат беру мектептегі оқу-тәрбие ісінің өзегі болуы керек. Бұл, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдардың мазмұнынаң басту алып, сабақтан тыс тәрбиелік жұмыстарда жалғасын табуы тиіс. Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: «Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек екенің, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатының есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға ұлттық әдетғұрыптар мен дәстүрлер көмектеседі, сол арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткенің тағдыры мен талаптарын, обьективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап, оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсінуі керек» екені айтылған. Оқушылардың бойында қазақстандық патриотизмін, отаншылдығын қалыптастыруда қоғамдық бағыттағы пәндердің алатын орны өте зор. Бұған әсіресе тарих пәнінің қосар үлесі зор, өйткені аталмыш пәннің негізгі мақсаттарының бірі және бірегейі жас ұрпақты отаншылдық, ұлтжандылық рухта тәрбиелеу болып табылады . Сонымен қатар сабақтан тыс өткізілетін іс-шаралар да патриоттық сезімді оятуға себін тигізеді. Мысалы, Тәуелсіздік күніне байланысты ұйымдастырылған «Тәуелсіздік – тұғырың» атты әдеби – музыкалық қойылымда оқушылар еліміздің өткенінең мол мағұлмат ала отырып, Райымбек, Қабанбай, Наурызбай, Әлия мен мәншүк сынды батырлардың елі, жері, үшін аянбай күрескенін, кешегі Желтоқсан құрбандары- Ләззат Асанова, Қайрат Рысқұлбеков, Ербол Сыпатаевтың ерлігін үлгі етері сөзсіз. Әрқашанда Отанын сүйетін, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасқан Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын-жыраулардың, көсем-билердің татулыққа, адамгершілікке елін сүюге шақырған өлең-жырлары, шешендік сөздері жас жеткіншектер бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда үлкен рөл атқарары сөзсіз. Бұл істі атқаруда мектеп ұстаздарының еңбегі зор. Көне заманнан келе жатқан таным-түсінік, әдеп-тағылымдарын ұғыну, білу және өмірге үйлесімдерін қажетке жарату жастардын туған халқына деген құрметінің артып және өнегенің рухани түлей түсуіне ықпал етеді. Былайша айтқанда, елінің тарихи өткен жолы мен бұран бұлтарысы көп болмыс-білімін ұғыну халқына деген сүйіспеншілігі мен патриоттық сезімінің қарқынды түрде жетіле түсуіне әсерлі ықпал етуімен қатар, бұл сапалы нәтижеге айналады. Қорыта келгенде, ұлтына сенімі, нанымы, саяси көзқарасы, т.б. қарамастан, әрбәр қазақстандық өзі өмір сүріп, күн көріп отырған мемлекетін «Отаным» деп тануы, оның негізін салып отырған қазақ ұлтын сыйлау, оның заңдарына бас ию, рәміздеріне құрмет, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру – қазақстандық патриотизмнің белгілері болуы керек деген ой келіп шығады.

3.

4.

5.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Қазақстан тарихы /әдістемелік журанал 2005ж. «Қазақ» газеті, №14-15 2006ж. Қазақстан мектебі. №10.2001ж. ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚТЫҢ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ПЕН ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМІН ТӘРБИЕЛЕУ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ аға оқытушы Тараз қаласы Халықтың болашағы – ұрпағы, ұрпақтың тәрбиесі – ұстазда. Ұстаздың мұраты – жетілген, толыққанды азамат тәрбиелеу. Ал толыққанды азамат қалыптасу үшін – ақыл-ой тәрбиесі, имандылық, еңбек, эстетикалық, тілдік қатынас, дене тәрбиесі, сонымен қатар экологиялық, экономикалық, жыныстық, патриоттық тәрбие берілуі тиіс. Қазіргі уақытта қоғамның дамуына байланысты жас ұрпаққа білім беру, оларды тәрбиелеу және дамыту міндеттері барған сайын күрделеніп бара жатыр. Болашақ ұрпағымызды жан-жақты, ақылпарасаты мол, ізетті, кішіпейіл, білімді, мәдениетті азамат етіп тәрбиелеу – ата-ананың, мұғалімнің, мектептің, барша адам баласының қоғам алдындағы борышы. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауында «оқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажеттілігін» ерекше ескерткен және олардың ең бастыларының қатарында «патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның да дамуы, заңға мойынұсынушылық» аталып өткен, сонымен қатар, «бұл құндылықтар меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан барлық оқу орындарында да сіңірілуге тиіс» делінген. Патриотизм мен толеранттылыққа тәрбиелеу отбасындағы тәрбиенің, мектепке дейінгі мекеменің, мектептің, ортаның, және түрлі қоғамдық ой-пікірлердің әсер етуімен қалыптасады.

140



Толеранттылық сөзінің астарында – шыдамдылық: басқалардың пікіріне, мінезіне және т.б. шыдамдылық таныту, достық қарым-қатынас, сабырлық, бейбіт көңіл-күй, құрмет, түсіністік, ортақ тіл табысу, келісім, өзгені өзіңмен тең көру, жұмсақтық жатыр. Адамдардың қарым-қатынас мәдениеті, яғни бір баланың екінші баланы сол қалпында қабылдауы, тең тұтуы үнемі орындалмай жатады. Баланың әлеуметтік жағдайының нашарлығы, оқу үлгерімінің төмендігі, дене бітіміндегі кемістік, ұлттық ерекшелігі, кейде тіпті діни өзгешелігі түрлі қақтығысулар мен шекісулерге, қарама-қайшылыққа алып келеді. Әр адамды түрлі кемшіліктерімен қабылдау немесе тең санау кез-келгеннің қолынан келмейді. Толеранттылықты қалыптастырудың негізі – достық пен бірлік. Сондықтан оқушылардың арасында жағымды қарым-қатынас орнату, бір-бірін сыйлауға, адал дос болуға және қоршаған ортамен сыйлас болуға үйрету, коммуникативті өрісті дамыту қажет. Толеранттылыққа тәрбиелеу, бұл – адамгершілік парыз, ерекше құқықтық және адамды рухани өсуге жеткізетін жол. Бірақ, толеранттылықты тәрбиелеу бойынша міндеттерді табысты шешу үшін педагогтың өзі толерантты болу керек, толеранттылыққа үйреніп, оның мәнін оймен және жүрекпен ұғыну қажет. Баяғы бір кезде үлкен отбасында, ауыл көшесінде, қалалық аулада балалар төзімділік, қарым-қатынас, өзара түсінушілік дағдыларын сіңірді. Енді көптеген отбасында жалғыз бала, ал құрбыларымен ауладағы, көшедегі қарым-қатынас, компьютермен «қарым-қатынас» жасауға ауыстырылды. Бұл жағдайларда мектеп әлеуметтік өзара қарым-қатынасты, толеранттық тәртіп дағдыларын игеруге болатын тиімді орын болып табылады. Толеранттық қарым-қатынасты қалыптастыруда мұғалім қызметінің мәні – оқушылардың коммуникативті құзіреттілігін арттыруға жәрдемдесу, яғни сұхбаттасуға дайын болу, басқалармен бірге шындықты іздеу және шындыққа мұқтаж әрбір адамға түсінікті түрде өз ізденістерінің нәтижелері туралы хабарлау. Толеранттылық мәні оқушылардың адамгершілік мәдениетін, өз ойын білдіру мәдениетін қалыптастыру үшін оңтайлы жағдайлар жасайтын оқыту принциптеріне тоғыстыратын оқушы мен мұғалімнің педагогикалық қарым-қатынасының жаңа негізі болып табылады. Толеранттылықты тәрбиелеудегі шараларға мыналарды қарастыруға болады: оқушылардың бір-біріне жаны ашушылық, аяушылық сезімдерін тәрбиелейтін іс-шаралар.

- бір-бірін түсіне білуге үйрету, басқаның пікірімен санасу, конфликті жағдайдан шыға білу, басқа халықтардың, ұлттардың тарихы мен мәдениетіне қызығушылықтарын ояту, өзара көмекке ұмтылу бағытындағы іс-шаралар.

- белсенді өмірлік ұстанымдарын қалыптастыру, әр түрлі адамдар мен идеялар ортасында өмір сүруге бейімделу, өз құқығы мен міндетін ғана біліп қоймай, басқаның еркі мен бостандығын да қадірлей білетін өзіндік ой-пікірі бар адамдарды тәрбиелейтін іс-шаралар. Ортанғы буын сыныптарында қарым-қатынасқа құралған ашық пікірлер сайысы, оқушыларды пікір таласуға, айтысуға үйрететін, конфликтерді бейбіт жолмен шешуге жеткізетін – оқытудың интерактивті әдістерін қолдану тиімді. Бұл әдістің артықшылығы басқаша ойлайтындарға, қарама-қарсы пікірлерге шыдамдылық танытуға төселдіреді, оқушының коммуникативтік қабілетін арттырады, жеке тұлғаны толеранттыққа тәрбиелейді, қоршаған ортаға, табиғатқа, адамдарға өктемдік жүргізуге деген жек көрушілік сезімін оятады. Оқу мен тәрбие егіз, оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Ұлы данамыз Әл – Фараби «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» деп айтқан болатын. Өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беру қазіргі мектепте маңызды міндеттердің бірі, өйткені балалық шақ пен жастық шақ – Отанға деген махаббат сезімін дарыту үшін ең берекелі уақыт. Отансүйгіштік ең алдымен анасына, өз отбасына, өз үйіне, туған жеріне деген жылы сезімнен бастау алады. Тұлға есейген сайын біртіндеп ұлт, халық, әлеумет, мемлекет деңгейіне көтеріле беретін бұл сезім адамның бүкіл ғұмырына жалғасып жатады. Патриоттық тәрбие ұғымының астарында білім алушылардың өз Отанына деген сүйіспеншілігін біртіндеп қалыптастыру, оны қорғауға әрдайым дайын болу ұғымы жатыр. Отансүйгіштік – жан-жақты дамыған тұлғаның маңызды жақтарының бірі. Сондай-ақ, отансүйгіштікке тәрбиелеу – оқушылардың өз Отаны үшін, өз халқы үшін ар-намыс сезімін құру бойынша үздіксіз жүргізілетін жұмыс. «Патриотизм» сөзі грек тілінен аударғанда, «атамекен» - өз Отанын сүйетін азаматқа тән адамгершілік және саяси қағида дегенді білдіреді. Мағынасын кеңінен ашқанда, негізі, Отанға деген шынайы сүйіспеншілік, өз халқына берілгендік, тарихи өткені мен бүгінгісін мақтаныш ету, болашаққа қамқорлық болатын терең әлеуметтік сезім. Патриоттық тәрбие берудің басты бағыты – Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы мен еліміздің мемлекеттік нышандарын: Әнұранын, Туын, Елтаңбасын оқушыларға үйрету және құрметпен қарап, орындату мәселелері болып табылады. Еліміздің Конституциясын бұлжытпай орындау, құқықтық-саяси және этикалық әдет-ғұрып, мәдениетін тәрбие беруде оқушы бойына сіңіруді қалыптастырады. Өзіміздің жұмыс процесімізде біз қазақстандық жастардың мемлекеттік рәміздерді шексіз құрметтеуіне тәрбиелеуімізге тиіспіз. Ол үшін олар өз елінің мемлекеттік рәміздерінің құрылу тарихын білуге міндетті. Елтаңба – туда, тиында, мөрде бейнеленетін мемлекеттің, қаланың, қауымның айрықша белгісі. Әнұран – мемлекеттік бірлік белгісі ретінде қабылданған салтанатты ән.

141

Ту – арнайы түстері бар белгілі бір геометриялық пішінге ие мата. Мемлекеттік рәміздер бір жағынан, жас егеменді мемлекетті білдірсе, екінші жағынан тарихи дәстүрлердің мұрагерлігін білдіреді. Сондықтан барлығымыздың алдымызда, өскелең ұрпаққа өз елінің рәміздеріне, әрбір қазақстандық үшін қасиетті адамдарға ерекше қарым-қатынасы мен шынайы құрметін тәрбиелеу міндеті тұр. Онда жоғары адамгершілік құндылықтар, көп ұлтты республиканың үздік дәстүрлері мен әдет-ғұрыптар туралы ұғымдар үйлесімді бейнеленеді. Мемлекеттік рәміздерді шынайы құрметтеу үшін, ең әуелі олар туралы дұрыс түсінік болу керек екендігі анық. Әсіресе, өсіп келе жатқан ұрпақ үшін. Мемлекеттік рәміздердің тарихын білу – халық, мемлекет туралы тарихи танымын кеңейтеді және олардың азаматтық жетілуін көтереді. Мемлекеттік рәміздер елдің тәуелсіздігі мен өзіндік ерекшелік идеясын іске асыру болып табылып, рухани, адамгершілік аясын дамытуға ықпал етеді, ұлт тірегі мен нышаны болады. ҚР мемлекеттік рәміздерін насихаттау, дәріптеу және дұрыс қолдану мақсатында біздің мектепте нақты жұмыстар жүргізілуде. Мектептің ресми шараларында оқушылар әнұранды орындайды. Мадақтаманы немесе білім туралы аттестатты алған кезде білім алушы елтаңбаның суретін көреді – бұның барлығы патриоттық тәрбиенің елеулі бөлігі. Біздің мектебіміздің педагогтары ҚР Туы, Елтаңбасы, Әнұраны туралы сынып сағаттар циклін әзірледі – «ҚР Туы, Елтаңбасы, Әнұраны», «ҚР Әнұранының авторы», «Елтаңбада бейнеленген элементтер нені білдіреді?», «Геральдика ғылымы», «Тәуелсіз Қазақстанның Туы» т.б. Мемлекеттік рәміздердің тарихына қатысты сұрақтарды қамтитын «Өз ойыным», «Тәуелсіз Қазақстан» сияқты интеллектуалдық ойындар мектеп қызметінің айқын құрамдас бөлігі. Туған елдің елтаңбасының, туының және әнұранының суреттелуін ғана емес, олардың эволюция тарихын оқу арқылы мүмкін болатын нышандық белгілерін түсіну аса маңызды. Бұл мемлекеттік нышандар қалай пайда болғандығы және ғасырлар көлемінде қандай жолдан өткендігі туралы. Жұмыс нәтижесі, әлеуметтік белсенді оқушылар санын арттыру болып табылады. Тәрбие ісінің басты мақсаты жүзеге асырылады – жастардың бойында белсенді азаматтық ұстанымын, әлеуметтік жауапкершілігін, жоғары адамгершілік және көшбасшылық қасиеттерін қалыптастыру. Сөйтіп, тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттік рәміздерді насихаттау, патриотизмнің қалыптасуына ықпал етеді, тұлғаның әлеуметтенуіне, оның рухани дамуына және үйлесімді тәрбиеленуіне жәрдемдеседі. Өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің тиімділігі, мемлекеттің, мектептің және отбасының бірлесіп жұмыс істеуіне байланысты екендігін түсіну өте маңызды. Бұл субъектілердің өзара тығыз ынтымақтастығында және өзара әрекет етуінде ғана, баланың тұлғалық толық құнды дамуына қол жеткізуге болады. Толеранттыққа және патриотизмге тәрбиелеуде қазақ тілі мен әдебиет пәндерінің алатын орны ерекше. Әр мұғалім өзінің сабақтарында тәрбиенің осы бағыттарын естен шығармағаны абзал. Жас ұрпақты тәрбиелеу ісі – жалпыадамзаттық іс. Сондықтан жүктің жеңілдігі жұмыла көтеруде екендігін ескеріп, жас ұрпаққа ұлттық мүддеге сай тәрбие беруде баршамыз біріге күш салғанымыз абзал. Түйіндей айтсақ, оқу-тәрбие үрдісінде оқушылармен осы жоғарыда баяндалғандай, тағы да басқа әдістерді қолдана отырып, өскелең ұрпақтың көкейіне осындай іс-әрекеттерімен ой сала білсек, заманға сай үлгі көрсетсек, қоғамға керекті толерантты, отансүйгіш азамат, елге қызмет ететін қайраткер тәрбиелейміз деп сенеміз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Жасөспірімдік ортада толеранттылық пен ұлтаралық мәдениетті тәрбиелеу: мәселелері және шешу жолдары: облыстық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Өскемен: Б., 2009.

2. Қазақстан мектебі – ғылыми-педагогикалық журнал, №7, 2012. ТҰЛҒАНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Ермекбаева Л.Ж., Жаңа технологиялар және жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пәндерді оқыту әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.) Сембаев М.Т., Көлік, коммуникация және жаңа технологиялар колледжінің информатика пәнінің мұғалімі Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің жыл сайынғы халыққа арнаған Жолдауларында жастардың бойында жаңа Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру туралы тұрақты түрде айтып, оны үлкен міндет етіп қойып келе жатқаны белгілі. Иә, егемен еліміздің кемел келешегі, жарқын болашағы бүгінгі жас ұрпақтың қолында. Олар аға ұрпақтың, аталары мен әкелерінің ерлігі мен қаһармандығын жақсы біліп, үнемі үлгі тұтуы, мақтан етуі керек. Сонда ғана ертеңімізге берік сеніммен қарайтынымыз анық.

142

Бүгінгі таңда патриотизм ұғымы тек мемлекеттік тұрғыда ғана емес, әлемдік деңгейде бейбітшілік пен тыныштықты сақтау мәселесі тұрғысынан қарастырылады. Қазақстандық патриотизмді әлемдік тыныштық пен бейбітшілікті сақтаудың негізгі бір тұғыры деп айтуға болады. Еліміздің алғашқылардың бірі болып ядролық қарудан бас тартуы, сынақ алаңдарын жабуы, бұл әлемдік бейбітшілікті сақтауға жасалған негізгі қадам болып табылады. Патриотизмнің қалыптасуының тарихи алғы шарттары ежелгі сақ, ғұн, Түркі қағанаты, Алтын Орда, XYI - XYIII ғ. ғ., XIX ғасырдың басындағы ұлт - азаттық көтеріліс, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде негізі қаланып, 1986 жылғы қазақ жастарының еліміздің тәуелсіздігі үшін күресі арқылы жалғасын тауып, бүгінгі еліміздің дамуы үшін өз үлестерін қосып жатқан Қазақстан халықтарының еңбектерінен көрініс тауып жатыр. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың, жасөспірімдердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп келеді. Оқу-тәрбие ісінде назар аударып отырған тәрбие салаларының бірі – патриоттық тәрбие. Бүгінгі мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің мазмұны: әр азамат тың өз Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген жауапкершілігін сезіну, мемлекеттік рәміздеріне, мемлекеттік тілге, тарихқа, мәдениетке құрметпен қарау, сонымен қатар өзге ұлтты, олардың салтына, дәстүріне, мәдениетіне құрметпен қарау. Тәрбиенің заңдылықтарына сүйене отырып, оқушыларға патриоттық тәрбие беру жүйесі“мектеп - отбасы - әлеуметтік ортаны” кіріктіре отырып, сабақ үрдісіндегі және сабақтан тыс уақытта тығыз байланыста жүргізілуі тиіс. Жеке тұлғаның бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға байланысты сабақта және сабақтан тыс уақытта шараларды жүргізу барысында пән сабақтарындағы білім мазмұны мен сыныптан тыс уақыттағы жүргізілетін тәрбие жұмыстарын өзара байланыстыра, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардан білім мен тәрбие бере отырып, елін, жерін сүйетін және оны қорғай білетін патриот - азамат тәрбиелеу. Осы мақсатты жүзеге асыруда негізгі міндеттер: - тұлғаның патриоттық құндылықтарын қалыптастыру; - ұлттық ерлік дәстүрлерден, әдет - ғұрыптардан нәр ала отырып, туған елге, жерге, ана тілге деген сезімдерін, Отанға деген сүйіспеншілігін туғызып, дамытып, қалыптастыру; - ұлттық рәміздердің пайда болуы және олардың шығу тарихын біле отырып, еліміздің рәміздеріне деген құрметті қалыптастыру; - Қазақстан Республикасының тұтастығын сақтайтын және халықтар арасындағы бейбітшілік пен достықты нығайтатын азамат тәрбиелеу. Отанға қызмет ету әрбір жеке тұлғаның тарихтағы орыны мен еңбегінен олардың өшпес өнері мен ғұламаларының өсиеттерінен үлгі алған, солардан рухтанған ұрпақтарымыздың патриоттық күшімен өлшенеді. Екінің бірі тумысынан дара, ғұлама болмайды, оқудан, таңдау, үйренуден барып, адам өзін толыққанды етіп тәрбиелейді. Қазақстандық патриотизм дегеніміз - қазақ мемлекетін Отаным деп сезіну, басқа ұлттың қазақ халқына сый - құрметпен қарауы, әр ұлттың құқықтық еркіндігін қуаттай, туған жерін көркейтуге, қорғауға дайын болуы. Жалпы патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесінен бастау алып, өсе келе мектепте әрі қарай дамып, жүзеге асады. Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарындағы тәрбиенің негізгі мақсаты – жастардың бойында азаматтық пен қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін дәріптеуге, әлемдік және отандық мәдениет жетістіктерін оқып үйренуге, Конституцияға және қоғамға қарама-қайшы келетін әрекеттерге төзбеушілікке тәрбиелеу. Тәрбие қазіргі өзгермелі, сан салалы, көпмәдениетті, көпэтникалық үлкен өмірге енуге дайын қабілетті, тұлғаның дамуына бағытталған және рухани құндылықтарының негізінде құрылады. Тәрбие жұмысы – ол арнайы ұйымдастырылған қалыптастырушы үрдіс және ізгіліктілікті қабылдайтын, әлеуметтік құндылықтар мен азаматтық мінез-құлық үлгілері бола отырып, тек ғылыми негізделген тәрбие жүйесінің аясында ғана өзін іс жүзінде көрсетіп, өзін-өзі қалыптастырған тұлға үлгісіне жағдай жасайды. Қазіргі уақыт талабы жаңаша дүниелік көзқарас тұрғысынан жаңаша ойлап, шешім қабылдай алатын, креативті ойлау қабілеті дамыған тұлғаны, өз елі мен жерінің, туған тілінің жанашырын дайындауды міндеттеп отыр. Бұл міндет жаңа уақыт талаптарына төтеп бере алатын, кәсіби білікті, бәсекеге барынша қабілетті, ұлтжанды азамат тәрбиелеу ісінің өзектілігін алға тартады. Қорыта келгенде, ұрпақтан ұрпаққа мирас болып келе жатқан ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар арқылы тәрбие беру оқушы бойындағы сана - сезімді, намысты, парызды қалыптастырумен қатар егемен еліміздің тәуелсіздігін, ынтымағын, бірлігін сақтап қала алатын патриот - азамат тәрбиелеуге толық мүмкіндігіміздің бар екендігі анық. Осы жолда сілтер бағытымыз, көрсетер жолымыз түзу болсын дегім келеді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Әлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. - 28 қаңтар, 2012.

143

2.Қазақстан Республикасының 2011-2020 жж дейінгі «Білім беруді дамыту бағдарламасы».

3.СайдахметоваЛ. Қазақстан мектептерінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу.А., 2002.

4.БекайдарТ. Елін сүйген ұрпақ- ұлт мақтанышы . //Қазақстан мектебі. №9 2003.

5.Иманбаева С.Т. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы: 2007. -310 б. ОНТОЛОГИЯ, МЕТОДОЛОГИЯ И ТЕОРИЯ СОВРЕМЕННОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩИХСЯ Жексембиева Ж.Т. МГП № 41, г.Тараз Исследования по проблемам духовно-нравственного и патриотического воспитания, направлены на преодоление кризиса теории воспитания, которая в современном ее состоянии не способна оказать помощь педагогам, молодым людям, их родителям в поиске смыслов жизни и решении обострившихся проблем личностного, культурного, нравственного, гражданского, профессионального самоопределения в новой социокультурной ситуации. Проблемой исследования является обоснование и конструирование педагогической теории, применение которой будет способствовать разработке технологии духовнонравственного и патриотического воспитания, обеспечивающей качество человека как субъекта истории культуры, собственной жизни. Глобализационные процессы, происходящие в стране и мире, выдвинули на первый план теоретического анализа жизненные, экзистенциальные проблемы людей, в том числе учащейся молодежи: удовлетворения духовных потребностей, сохранения здоровья, личной безопасности, получения полноценного образования, выбора жизненного пути, создания семьи и др. Актуализация вопросов бытия человека в современном мире стала основанием для определения в качестве общего методологического принципа исследования онтологического подхода к воспитанию. Патриотизм, как одна их наиболее значимых непреходящих ценностей, является фундаментом государственного здания, идеологической основой его жизнеспособности. Переход казахстанской экономики на рыночные отношения сопровождается пересмотром духовно-нравственных ценностей. В общественном сознании стали видоизменяться такие ценности как отечество, верность героическим традициям прошлого, долг, честь, самоотверженность. Через СМИ и произведения искусства транслируют далеко не лучшие образцы массовой культуры. У подростков проявляется равнодушие к своей родине, негатив по отношению к согражданам, проживающим в других регионах нашей страны. Воспитание патриотических чувств учащихся – одна из задач нравственного воспитания, включающая в себя воспитание любви к близким людям, к школе, к родному дому, к родной улице, к родному городу и родной стране. Наш задача - создать условия для социальной адаптации учащихся через систему краеведческой работы в школе, культивировать интерес у детей и подростков к отечественной истории и культуре, формировать у подрастающего поколения духовность, нравственность, готовность и способность отдать силы и энергию на благо общества и государства. Гражданин получает большие возможности реализовать себя как самостоятельную личность в различных областях жизни, и в то же время растёт ответственность за свою судьбу и судьбу других людей. Поэтому государством уделяется большое внимание гражданскому воспитанию подрастающего поколения. На это указывают следующие государственные документы: •Закон РК «Об образовании»; •Концепция модернизации казахстанского образования на период до 2020 г.; Гражданское воспитание - понятие широкое. Оно включает в себя много направлений, важное место среди которых занимает патриотическое воспитание. Патриотизм становится важнейшей ценностью, интегрирующей не только социальный, но и духовно-нравственный, идеологический, культурно-исторический, военно-патриотический и другие аспекты. Ключевая идея воспитательной системы класса направлена на формирование активной гражданской позиции школьника. В условиях становления гражданского общества и правового государства за основу патриотического воспитания необходимо взять воспитание гражданских качеств, таких как: способность к инновациям, к управлению собственной жизнью и деятельностью; понимание ценности семьи и семейных отношений; уважение к истории и традициям своего народа, государства, любовь к Родине и готовность ее защищать. Ступенями развития гражданственности можно считать: •воспитание гражданского отношения к себе через осознание себя частью окружающего мира; •воспитание гражданского отношения к семье через осознание себя частью своей семьи; •воспитание гражданского отношения к детскому сообществу через осознание себя частью классного коллектива; •воспитание гражданского отношения к окружающим людям через осознание себя частью общества; •воспитание гражданского отношения к Отечеству через осознание себя его частью.

144

Патриотическое воспитание – основа в системе воспитания. Многие проблемы в стране и обществе мешают обучению и воспитанию подрастающего поколения в настоящий период. Например, мощный духовный кризис, переоценка ценностей, отсутствие четких нравственных ориентиров в обществе, приземленность интересов, зачастую ограниченных потребительско-бытовой сферой – диктуют необходимость постоянного поиска новых форм нравственного воспитания. При этом нельзя забывать о традиционных моральных устоях, являющихся незыблемыми в любом государстве – воспитание достойного гражданина и патриота своего Отечества. Патриотизм проявляется в поступках и в деятельности человека. Зарождаясь из любви к семье, дому, к своей «малой Родине», патриотические чувства при умелом воспитании, пройдя через целый ряд этапов на пути к своей зрелости, поднимутся до общегосударственного самосознания, до осознанной любви к своему Отечеству. С этой целью в план воспитательной работы включаются мероприятия, посвященные важным датам РК: День конституции, День Победы, посещение музеев, возложение цветов к памятнику погибшим воинам. Многовековая история наших народов свидетельствует, что без патриотизма немыслимо создать сильную державу, невозможно привить людям понимание их гражданского долга и уважения к закону. Поэтому патриотическое воспитание всегда и везде является источником и средством духовного, политического и экономического возрождения страны, её государственной целостности и безопасности. Важнейшей составной частью воспитательного процесса в современной школе является формирование патриотизма и культуры межнациональных отношений, которые имеют огромное значение в социально – гражданском и духовном развитии личности учащегося. Только на основе возвышающих чувств патриотизма укрепляется любовь к Родине, Отечеству, появляется чувство ответственности за её могущество, честь, независимость, развивается достоинство личности. Многие педагоги прошлого, раскрывая роль патриотизма в процессе личностного становления человека, указывали на их многостороннее формирующее влияние. К.Д.Ушинский считал, что патриотизм является важной задачей воспитания и могучим педагогическим средством: «Как нет человека без самолюбия, так нет человека без любви к Отечеству, и эта любовь даёт воспитанию верный ключ к сердцу человека и могущественную опору для борьбы с его дурными природными, личными, семейными и родовыми наклонностями». Истинный патриотизм включает в себя уважение к другим народам и странам, к их обычаям и традициям. Патриотизм и культура межнациональных отношений тесным образом связаны между собой, выступают в единстве и определяются в педагогике как нравственное качество, которое включает в себя потребность преданно служить своей родине, осознание и переживание её славы, проявление к ней любви и верности, стремление беречь её честь и достоинство, укреплять могущество и независимость. Содержание понятия «патриотизм» включает в себя:  чувство привязанности к тем местам, где родился человек и вырос;  уважительное отношение к языку своего народа;  заботу об интересах Родины;  осознание долга перед Родиной, отстаивание её чести и достоинства;  проявление гражданских чувств;  гордость за своё Отечество, за символы государства;  ответственность за судьбу Родины и своего народа, их будущее;  уважительное отношение к историческому прошлому Родины, своего народа;  гуманизм, милосердие и общечеловеческие ценности. Истинный патриотизм предполагает формирование и длительное развитие целого комплекса позитивных качеств. Основой этого развития являются духовно – нравственные и социокультурные компоненты. Патриотизм выступает в единстве духовности, гражданственности и социальной активности личности, осознающей свою неразрывность с Отечеством. Родина, народ, родители, природа, родственники – не случайно однокоренные слова. Это своеобразное пространство патриотизма, в основе которого лежат чувства Родины, родства, солидарности, любви, которая обусловлена на уровне инстинктов. На личностном уровне патриотизм выступает как важнейшая, устойчивая характеристика человека, выражающаяся в его мировоззрении, нравственных идеалах, нормах поведения. На макроуровне патриотизм представляет собой значимую часть общественного сознания, проявляющуюся в коллективных настроениях, чувствах, оценках, в отношении к своему народу, его образу жизни, истории, культуре, государству, системе основополагающих ценностей. Патриотизм проявляется в поступках и в деятельности человека. Зарождаясь из любви к своей малой Родине, патриотические чувства, пройдя через целый ряд этапов на пути к своей зрелости, поднимаются до общегосударственного патриотического самосознания, до осознанной любви к своему Отечеству. Патриотизм всегда конкретен, направлен на реальные объекты. Деятельная сторона патриотизма является определяющей, именно она способна преобразовать чувственные начала в конкретные для Отечества и государства дела и поступки.

145

Патриотизм является нравственной основой жизнеспособности государства и выступает в качестве важного внутреннего мобилизующего ресурса развития общества, активной гражданской позиции личности, готовности ее к самоотверженному служению своему Отечеству. Патриотизм как социальное явление – цементирующая основа существования и развития любых наций и государственности. Патриотизм – это сознательно и добровольно принимаемая позиция граждан, в которой приоритет общественного, государственного выступает не ограничением, а стимулом индивидуальной свободы и условием всестороннего развития гражданского общества. Такое понимание патриотизма является базовым, а Концепция выступает в этой связи как направление формирования и реализации данного типа социального поведения граждан. Недооценка патриотизма как важнейшей составляющей общественного сознания приводит к ослаблению социально-экономических, духовных и культурных основ развития общества и государства. Этим и определяется приоритетность патриотического воспитания в общей системе воспитания граждан РК. Патриотизм формируется в процессе обучения и воспитания школьников. Однако социальное пространство для развития патриотизма не ограничивается школьными стенами. Большую роль здесь выполняет семья и другие социальные институты общества, такие как: средства массовой информации, общественные организации, учреждения культуры, учреждения здравоохранения, учреждения социальной защиты населения и другие. Все это необходимо учитывать педагогам в процессе воспитания учащихся. Список использованной литературы: 1.Бондаревская, Е.В. Воспитание как возрождение гражданина, человека культуры и нравственности. Ростов-на-Дону;2014. –Ч.1. – С. 11-42.

2. Интернет – ресурсы: Государственная программа «Патриотическое воспитание граждан Республики Казахстан 2006 – 2010 годы».

3. Караковский, В.А. Воспитай гражданина. – М., 2014. – С. 8-20.

4. Пашкович. И.А. Патриотическое воспитание: система работы. – Волгоград; 2015 г.

5. Тисленкова, И.А. Гражданско – патриотическое воспитание в 9-11 классах. Волгоград; 2015г.

ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ Жексембиева Ж.Т. Тараз қ., № 41 МГ Жеке адамның дүниеге көзқарасының ұтымдылығы және тиімділігі сол көзқарастың өмірдегі қайшылықтарынан туындайды. Дүниеге көзқарас, дүниетаным қайшылықтары арқылы айқындалады. Дүниетанымдық сана баланың сезіміне, еркіне ықпал жасайды, ал сезім сананы бекітеді, ерікке дем береді. Ерік сана арқылы сезімді басқарады. Тұлғаның санасы ғылымды меңгерудің нәтижесінде қалыптасып, көзқарасы, сенімі бекиді. Сенім дүниеге қатынасын, көңіл-күйін білдіретін болмыстың мида ерекше бейнелеу түрі. Сезім күрделі құбылыстардың бірі. Сезім сұлулық, әдемілікке, адамгершілік, өнер арқылы тәрбиелеу барысында қалыптасады. Мектепте дүниеге көзқарас, дүниетаным оқу-тәрбие барысында қалыптасады. Түрлі пәндер жүйесі, ақпарат құралдары, әдебиеттер т.б. дүниетанымның қалыптасуының басты құралдары. Ғылыми дүниетанымды қалыптастыру үшін оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұнына табиғат пен қоғамның заңдарын ашатын және дәлелдейтін көп мүмкіншіліктердің негізі салынған. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудағы, өнегелі эстетикалық, адамгершілік сезімдерді тәрбиелеуде сурет, ән, әдебиет сабақтарының орны ерекше. Сабақтан тыс уақытта түрлі үйірмелерге, секцияларға қатысып оқушылар музыка, көркемсурет, кино, театр, би, спорт, еңбек арқылы тәлім-тәрбие алып өз сезімдерін бекітеді. Мектептен, сыныптан тыс ұйымдастырылған түрлі тәрбие жұмыстары оқушылардың ғылымиматериалистік дүниетанымын дамытудың қажетті құралы болып есептеледі. Мұндай тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың қоғамдық өмірге ынтасын тәрбиелейді, саяси және мәдени ой-өрісін кеңейтеді, олардың еңбекке, мамандықты таңдап алуға көзқарасын қалыптастырады, қоғамдық қатынастар тәжірибесін игереді, сенімі мен сезімі дамиды, ерікті меңгереді. Сонымен дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды негізі адамды қоршап тұрған табиғат, әлуметтік орта туралы ғылыми материалистік білімдердің негізін игеру, талдау жасауға үйрету, дүниетанымдылықты қалыптастыру.

146

Білімді жинақтауға оқу барысында шәкірттерді түрлі факті, терминологияны, белгілерді т.б. сабақ үстінде үйрету. Әрине ол үшін шәкірттің білімге деген құштарлығы керек. Шәкірт алған білімін талдап, жіктеп, салыстырып, топтап үйренуі қажет. Ол үшін оларды оқуға, тыңдауға, өз ойын айтуға үйрету қажет. Жер шарындағы негізгі саналы тіршілік иелігі өзінің бүкіл даму барысында жинақталған білім, тәжірибе, үздік ойлар, атадан қалған асыл сөздер түйіні, тұжырымдамалар, өзін-өзі тануға әрекет етуі, тасқа ойып жазуы, сондай-ақ өзара қарым-қатынас жасауы, бірінен-бірінің үйрену дамудың мәнін байқатады. Сондықтан да «Адам» өміріндегі ең басты тұлға, бүкіл жасампаз, тарихты жасаушы, өмірдің басты тірегі, дана ой-пікірлерді туындатушы, философия, психология, педагогика, тарихты, т.б. дамытушы күш. Әлемнің, табиғаттың, жаратылыстың жұмбағы, тылсымның танушы, зерттеуші, зерделеуші, сынақ-тәжірибе жасаушы, салыстырушы ұлы – Адам. Ізгі қоғам үлгісін, дана ойларды танытушы ұлы ойшылдар Әл-Фараби, Абай, Шоқан, Асанқайғы, Ыбырай, Мағжан, Дулати, Ахмет, Олжас, Мұхтар сынды әлемдік деңгейдегі ұлы тұлғалардың дүниетанымы, құндылықтары мәдени мұра етіп жастарға жеткізулері тиіс. Аристотель адамгершілікті дианоэтикалық және этикалық деп бөліп қарастырады. Шынайы адамгершілік мінез-құлықтың ақыл-ой сезімінен үйлесім табуы дианоэтикалық және этикалық ізгіліктердің бірлігі болып есептелінеді. Нақты бір затты, оның табиғатын зерттесе, адамгершілік сол затпен, қоршаған ортамен қарымқатынас жасаудың жолдарын үйретеді. «Ғылым, білімді дамытады, шындық пен адасудың шекарасын белгілейді, ал адамгершілік адам бойындағы құнды қасиеттер, жақсылық пен жамандықты айыру өлшемдері болып анықталады. Білімге тек оқу процесі арқылы қол жеткізілсе, адамгершілік еріктәжірибенің және әдептің нәтижесі болып табылады» деп адамгершілік пен ғылымның арасындағы айырмаға Аристотель дәйектеме жасады. Этиканы мінез-құлық, темперамент есебінде түсініп, адамгершілік немесе ізгілік этикасына адамзаттың жақсылық нышандарын жатқызады, осылай бағалауды Аристотель айқындады. «Жақсы адам көрсе қызар, желөкпе емес, тек атына адал, уәдесіне берік адамды ғана ер кісі деуге болады» деген ойды XI ғасырдағы аса көрнекті ойшыл, философ, осы кезеңге дейін әлемдік, қоғамдық ой-пікірде танымал болған Ж.Баласағұн еді. Байсалды, қайырымды, салмақты адам ғана адамгершілікке бір табан жақын, олардың өзіндік ойы, мақсаты, өзіндік бағыты болады. Адам – өз бағытының қожасы. Бұл үшін ол аянбай еңбек етіп, өз бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастырып отыруы тиіс. Ж.Баласағұн сонымен қатар адамның сезім дүниесіне, экономикалық көңіл-күйіне де ерекше көңіл бөледі. Жүсіп Баласағұн халықты жаман мінез-құлық пен жат қылықтан жирендіреді. Адамға төмендегідей қылықтар, атап айтқанда, өтірік айтып дандайсу, ішкілікке салыну, нәпсіге құмарту, іштарлық, күншілдік пен бас араздық, бұзық жолға түсу, ашушаң болу, адамның өзін-өзі ұстай алмауы, т.б. еш уақытта жақсылық бермейді. Жақсы адамдардың жақсы сипаттарының бірі – сезімталдық, ішкі рухани дүниесінің әсемділігі, жан дүниесінің сұлулығы. Адам өзінің ақыл парасатымен сезім дүниесін де билеп игеруі керек, яғни ол өз көңіл-күйінің қожасы, сүлесоқ, көңілсіз сезімді адам – бұл да болса әлі де болса тәрбиесі жетіспеген адам. Осындай кемшіліктерден адам бір өзі жапа шекпей, өзі қоршаған адамдар алдында да шынайы адамгершілік мінез-құлқының ақыл-ой сезіммен үйлесім табуын қарымқатынас барысында, жеке адамның өзін-өзі ұстай білуіне, мінез-құлыққа байланысты болады деген пікірде болғанын байқауға болады. Мәселен, қазақ даласының ұлы ойшылы, ғұлама ғалым, философ Әл-Фараби дүниетанымының тірегі – Адам. Ол өзінің педагогикалық мазмұнда жазылған, тарихқа танымал болған «Ақылдың мәні туралы», «Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері», «Бақытқа жету жолында», т.б. трактаттарында «Адамды ізгілік қасиеттерге баулу, адам деген ардақты атаққа лайық болу үшін оқу, білім, тәрбиені, ғылымды меңгеру, осы жолда өмір бойы еңбектеніп, әрекеттенген абзал, мұның өзі адамға зор бақыт» деп бақытты болу, қоғамдық іс-әрекеттерді жақсарту, білімділікке, тәрбиелікке байланысты екендігін атап көрсеткен. Демек, Әл-Фараби бойынша білімділік, тәрбиелілік, адамның рухани жан дүниесінің, адамгершілік белгісі болып табылады. Абай өзінің 17-ші қара сөзінде ақыл, қайрат, жүрек туралы пікірін: «...осы үшеудің басын қоспақ менің ісім, бірақ сонда билеуші жүрек болса жарайды» дейді. Мұндағы Абайдың «жүрек» деп отырғаны – әділет, ізгілік, шапағаттың тұрар мекені, шығар көзі, ал бойында ақыл мен қайраты ғана бар кісі «жарым» адам, яғни жарты адам деп қарайды да, үшеуінің (ақыл, қайрат, жүректің) басын қос деп, жүректі қосып, соған билет дей келе, «ақыл, қайрат, жүректі» солар басшылық етсін дегенінен толық адам болуды дәріптегенін байқау қиын емес. Әл-Фараби өзінің «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатында» былай дейді: «Жүрек басты мүше, оны тәннің ешқандай мүшесі билемейді, бұған кейін ми келеді, бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес» деп, жүрекке шешуші міндет жүктейді. Бұдан біз ұлы екі ойшылдың «Жүрек» туралы танымдарының негізі бір екендігін, тек қана оны баяндау түрі басқаша берілгендігін көреміз. Абайдың осы танымын мына бір нақылда келтірейік: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек», немесе 147

«Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті, Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» дегендегі тұжырымдары адамгершілік қасиеттердің тұғыры болмақ. Рухтың ұясы да – жүрек. Ақыл жүрекпен ұрланса, рахымды болса ізгіленеді. Жүректің терең жылуынсыз тек ақылмен қабылдаған білім тәрбиесі – ол жүрек тәрбиесі. Тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзегін қоректендіруші болып, білімнен бұрын жүргізілуі тиіс, яғни білімге адам және рахымдылық сипат беріліп, ақылмен, жүрек жылуымен нұрландыру қажет. Мәселен, «Даналық әліппесінде» «Адамгершілік дегеніміз не?» деп сұрапты ұлағатты бір қария жас жігіттен.

- Ата, адамгершілік дегеніміз – ақылды адамның асыл қасиеті, -депті жігіт.

- Дұрыс, балам, - депті қария, -адамгершілік ақылды адамнан шығады. Адамгершіліктің жеті қасиеті бар: - Ақылдылық – адамгершіліктің бірінші сатысы, - Сәлемдесу – адамгершіліктің бастамасы, - Сыйласу – адамгершіліктің ары мен нұры, - Құрметтеу – адамгершіліктің қолдаушысы, - Кішіпейілділік, ізеттілік, мейірімділік – адамгершіліктің достары. Ал, ары жоқтың адамгершілігі болмайды, адамгершіліктің қас жауы – өсек, өтірік, мақтаншақтық. Сондықтан адамгершілік тек арлы адамда болады. Адамдарға деген ізгі ниетттілік, құрмет, жанашырлық пен сезім, кішіпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық та адамгершілікке жатады. Қазақ Кеңес энциклопедиясында: «адамгершілік – тәлімтәрбиенің ықпалды әсермен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті, адамгершіліктің сезімді дамытудың сара жолы. Ол отбасы, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпалы арқылы іске асырылады» делінген. Адамгершілік қоғамдық қатынастардың дамуы тек тарихи-мәдени, рухани қажеттіліктердің нәтижесі, адамгершілік туа біткен қасиет емес. Мұндай қауіптен адамның рухани тазарып, кемелденуі мен қоғамның ізгіленуі негізінде ғана адамгершілік мұраттарды сақтап қалуға болатындығын атап көрсетеді. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде «Адамдардың күнделікті қарымқатынасына қатысты гуманизм принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет» деп көрсетсе, қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде: «Адамгершілік – қоғамдық өмірдің объективтік заңдылықтарына сәйкес адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негіз болып табылатын талапқа сай белгілері бір гуманистік принциптерді білдіретін моральдық ұғым» деп анықтама берілген. Себебі, гуманизмді адамға тән адамгершіліктің адамға тән парасаттылықтың және ой шабытының ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамның еркін ойлаудың, әділдік пен теңдік принциптерін құрметтейтін адамшылықтың шынайы иесі деп анықтауымызға болады. Осыған орай адамгершіліктің бірнеше бастауларын атап айтатын болсақ: 1. Ізгілік (қайырымдылық) және оның қарама-қарсы ұғымы – қатыгездік. Өзінің абстракциялық мағынасында имансыздықты білдіреді. Ал, адам адамгершілік ниетімен көрінсе, демек, ондай адам үшін өмір – қасиетті. Ол ағаштың жапырағын жұлмайды, бірде-бір гүлді үзбейді, бірде-бір жәндікті басып кетпейді. Тіпті, жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда отқа ұмтылатын көбелек қанатының күйігін көрмеу үшін терезені жауып, қапырықта отырғанды дұрыс көреді. Жақсы адам деп ақыл-ойдың көмегімен өз іс-әрекетінде адам бойына мүмкіндіктерге жол сала алатын, яғни ізгілік, адамның өз мүмкіндігін пайдалануды білдіреді де, ал қатігездік өз мүмкіндігін пайдалана алмау, демек, оның мәні – әлсіздік. Ендеше, қалыпты әлеуметтік құндылықтарды білдіретін жалпы әдеттілік ұғым ғана емес, адамдар мінез-құлқы арқылы жүзеге асатын адамгершілікті байқау қиын емес. Бұдан адамның өмірге зиян келтіру қажеттілігне қаншалықты дәрежеде бағынатынын және бұл үшін өзіне қаншалықты кінә арқалайтынын әрқашан да өзі шешіп отырады да, осылайша адамгершілік тұрғысында шынығады. Қатыгездік өз алдына дербес өмір сүре алмайды, ол қайырымдылықтың жоқтығы болып табылады да, өмірде өзін іске асырудағы сәтсіздікке ұшырап отырады.

2. Қайрымдылық қарастыру ол «пайда». Алайда, «қайырымдылықты» да, «пайданы» да біріктіретін нәрсе бар: ол қалыпты әлеуметтік құндылықтарды білдіреді. Егер, қайырымдылық адамның мақсатымен көбірек байланысты болса, ал пайда – белгілі бір мақсатқа жету үшін жарамды құрал болып табылады. Қомақты мақсаттарға аз құралдармен жетуді білдіретін негізгі ұғымдар – «Пайда», «Табыс», «Тиімділік». Мұндай пайдалы әрекетті зерттейтін ғылым саласы – праксеология деп аталады. Мысалы, алкоголь, темекі өнімдері экологияға зиянды техникалық өндіріс тәрізді бизнес түрлер халықтың бір бөлігі үшін пайдалы болса, қызмет көрсету мен тауарлардың кейбір түрлерінің нарық сұранысына қажетті, бірақ оларды экономикалық тұрғыда сақтағанымен адамдарды жаман әдеттерге бейімдейді, қоғамның, адамгершілік ахуалына зиян келтіреді.

148

Адамгершілікке қайшы келгеннің өзінде адамға пайдалы болғандықтан ол қоғамдық қатынастарға ене отырып, оның дамуына жағдай туғызады, қоғамның үйлесімді дамуының, ондағы адамдардың күш-қуаты, қабілеттерінің ашылуына маңызды факторы ретінде қажет. Қайырымдылық пен пайдалылық ара қатынасын қарастыруда әлеуметтік және моральдық, әділеттілік мәселесін туындатады.

3. Ал, ізгіліктері арасында негізгі орынды алатын – әділеттілік, өйткені ол адамдар арасындағы игіліктер мен қатыгездіктер бөлінісін сипаттайды және бағалайды. Адамдар өмірінің мәнімен тығыз байланысты әділеттілік адам өмір сүруінің тәсілдері мен шарттарының бағасы ретінде қараймыз.

4. Адамның бірбеткейлігі адамгершілік борышын орындауда көрінеді де, адамгершілік борышты күштеусіз-ақ, ерікті түрде орындайды, осы талаптарды өзі ойлап тапқан сияқты болады да өзінің ісәрекетінің дұрыстығына толық сеніммен қарайды. Сондай-ақ, адамның өз бойындағы кейбір сапаның жеткіліксіздігін сезінуден, осы сапаны жетілдіруден, алда тұрған бөгеттерге мүмкіндігінше қарсыласудан тұрады. Борыш – адамның ішкі талап-тілегі, ақыл-ойға ең биік үлгі-өнегені нұсқап, өзін онымен салыстыру арқылы жоғары деңгейге ұмтылуды қамтамасыз етеді, жақсылық пен жамандықты ажыратуға көмектеседі, адамның өзін-өзі күшейтуін талап етеді.

5. «Адам өзінің ішкі төрешілік даусын неғұрлым көбірек тыңдауы, сол үшін барлық құралдарды қолдануы тиіс», - деп И.Кант өте орынды айтқан. Ар-ұят – адамның өз қылығына, ойына сыни тұрғыда баға береді. Ар-ұят ұғымы, егер берік өмірлік сенімі болмаған жағдайда, дәулеті енді ғана құрала бастаған адам мен байлыққа тойынған адамның ар-ұят туралы ұғымы да әр түрлі болуы мүмкін. Себебі, адамның ар-ұяттылығының маңызды бөліктері оны қоршаған ортаға, сол ортаның психологиясы мен құндылық бағдарына зор ықпал етеді. Ар-ұят адамгершілік сананың моральдық-психологиялық бөлшегі ретінде қоғамдағы моральдық бұйрықты байланыстырушы күші ретінде қарауға болады. Ол қоғамдық қатынастарды, мәдениетті адамдардың іс-әрекеті мен өмір сүру тәртібінде шынайы бекітілген адамгершілік құндылықтардың белгілі бір жүйесі тұлғаның, рухани ішкі әлемінде қорғайды. Ар-ұят адамгершілікті қорғайтын ерекшелігімен адамның психикалық өмірін, ең алуан түрлі эелементтерін органикалық тұрғыда өз құрамында біріктіретін бүтіндей механизм ретінде көрінуімен сипатталады. Демек, ар-ұят адамның өзіне-өзі жауап беретін қасиеті. Адамнан өмір сүруді толық және үйлесімді дамытуды талап ететін «Меннің» бағдары дейміз. Ар-ұят – адам мақсатының орындалуын бағалайды, ол өмірдегі табыстар мен қателіктер туралы хабар беріп отыратын адам бойындағы аппарат.

6. «Бақыт» ұғымы – ол ішкі қайшылықтарға толы, адамға сезілетін құбылыс сияқты көрінгенімен бұқаралық санада ең кеңінен таралған. Бақыт – сәттілік, кездейсоқтық, бізге бағынбайтын тағдыр дейтін болсақ, екіншіден, бақыт – өмірден қанағат, ләззат алу, қуаныш. Үшіншіден, бақыт – жоғары игілік пен ізгілікке ие болу, төртіншіден, бақыт – өмірден толық ұзақ қанағат алу, қайғы-қасиеттер арқылы болмыстың құпия мәніне ие болу. Бақыттың мәні туралы пікірлер мен көзқарастар өте көп. Міне, осы айтылғандарды ескере отырып, ұлы ойшылдар: Платон бақыттың өлшемі ретінде «Жақсы адам», ал Аристотель «адамның мақсат идеяларына» жету, Спиноза да бақыт деп адамның өз күшін пайдалана отырып, жаратылысын «іске асыру» десе, ал Спенсер – адамның биологиялық және әлеуметтік эволюциясын атады. Сөйтіп, адам туралы шешімдеріне негізінен үш бағытты айқындауға болады: бақыт психологиясы, бақыт, аксеологиясы, бақыт социолгиясы. Бақыт сезімі бүгінгі күні бір оқиғаға байланысты туындаған бір сәттік, тез, өткінші нәрсе болуы мүмкін. Психологиялық тұрғыда бақыт позитивті көңіл-күй, өмірден ләззат алу, қуаныш пен шаттық және рахаттану болып табылады. Ол үнемі тұрақты, берік, рухани күш, келешектің, үйлесімділік пен қанағатшылдықтың, толассыз қуаныштың болуы да мүмкін. Ұғымға берілген педагогикалық зерттеулер мен әдебиеттердегі анықтамаларды былайша жүйелеуге болады: қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми сөздігінде «адамгершілік тәрбиесі – тұлғаның адамгершілік сана-сезімін, іс-әрекетін қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие» деп көрсетеді. Ресейлік зерттеуші И.Ф.Харламов: «адамгершілік тәрбиесі әрбір қоғамда адамның барлық өмірі мен іс-әрекетінде, еңбекте, тұрмыста, отбасында, барлық адамдармен қарым-қатынасында, саясатта және ғылымда, ойында, спортта, т.б. өзінің мінез-құлқын реттеуде азаматтылық көрсетуімен анықталады» деген . Жоғарыда талданған «адамгершілік» ұғымының сапалық мәнін айқындай түсетін жалпы ғылыми-педагогикалық ұғымдардың бірі – адамгершілік тәрбиесі. П.П.Пидкасистый берген тұжырымда: «Адамгершілік тәрбиесі – жеке тұлғаны жан-жақты жарасымды дамыту жүйесінің ең шешуші компоненті және адамгершілік сананы, адамгершілік сезімді, адамгершілік мінез-құлықты қалыптастыру процесі» дейді. Т.А.Ильина болса: «Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – оқушылардың бойында мінезқұлықтан, белгілі-бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын нормалар мен ережелерін ұғындыру, тәрбиелеу жөніндегі тәрбиешінің, арнаулы мақсатта көздеген қызметі» деп қарастырады. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтардың пікірінше адамгершілік тәрбиесін құлық тәрбиесі деп атап: «Мораль барлық қоғамдық өмірдің саласында – еңбекте, саясатта, ғылымда, үйелменде және халықаралық қатынаста адамның мінезін және санасын реттейді» деп қарастырады. Н.В.Савин ойынша: «Адамгершілікке 149

тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады» деп түсіндіреді. Бұл ұғымды Р.К.Төлеубекова: «Жаңа әлеуметтік мәдени ортада адамның ұстанар мұраты – адамдармен қарым-қатынастарында, іс-әрекетінде адамгершілік сана-сезім дағдысымен, өзіндік «Мен» бейнесі арқылы ұлттық және адамзаттық құндылық қасиет сапаларымен ықпалдасып, субъект ретінде танылуын тәрбиелеу» деген анықтама береді. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігінде: «Адамгершілік тәрбиесі – мақсатқа негізделген көзқарасты, сезімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға және адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға, жалпы адамзаттық құндылықты тиімді пайдалануға бағытталған жалпы ад ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 1995.

2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы//Егемен Қазақстан, 15-маусым, 2007 ж.

3. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» бағдарламасы.-Астана: Юрист.-2004 4. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы// Қазақстан мектебі.-2012.-№3.-3-16 б. ТАРИХҚА ТАҒЗЫМ ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІ. Жуманов Е.К.,Кумбулатов Е.К «Өрлеу БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ аға оқытушылары Қазақ халқы ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған. Оны Қазыбек би өз сөзінде былай келтіреді: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз.Елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз;ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзын ақтай білген елміз; асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз.Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды» дей отырып, қазақ халқының өз елін, жерін қорғаудағы қажырлығын, жанын аямайтын патриоттығын, такаппарлығын көрсетеді. Олай болса, біз жастарға осындай ұлағатты сөздерді санасына сіңіру арқылы, оның өз ата-тегін, ұлтын, халқын силауға, Отанын сүюге, өз еліне деген мақтаныш сезімін оятуға бағыт береміз. Қазақ халқының өз елін шапқыншылықтан қорғауда ерлігі аңыз болып өлең-жырға қосылған Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Қабанбай т.б. батырлар жастайынан халық тәрбиесінің бесігінде тербеліп өскен, елін, жерін сүйген батырлар. Мұндай батырларға арналған батырлар жыры да қазақтың елін, жерін, Отанын сүюуінің негізі болып табылады. Ұлттық тәрбие – адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпыадамзаттық рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады. Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып отырады. Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр алған адам – рухани бай адам. Ондай адам жалпыадамзаттық тұрғыдан мәдени және рухани құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл Адам дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет – тұнып тұрған рухани қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен наным-сенімі болсын мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер. Этнопедагогика – ұлттық тәрбие негізі деп білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өз құндылықтарын арттыра береді. Ұлттық патриотизмді қалып-тастыруда ата-бабаларымыздың ұлағатты ойлары мен тәлімдік тәрбиесінің атқаратын орны ерекше. Ұлттық патриотизм дегеніміз – ең алдымен, белгілі бір ұлттың өкіліне сүйіспеншілікпен қарау, оның ұрпақтан-ұрпаққа үзілмей жалғасып келе жатқан құндылықтарын бойына сіңіру. Мағжан Жұмабаев: «Тәрбиелеудегі мақсат – баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару. Тәрбиешінің қолданатын жолы –ұлт тәрбиесі. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтай жол болғандықтан әрбір тәрбиеші, сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиіс. Және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» дей отырып, жастарды тәрбиелегенде ұлт тәрбиесінің негізінде тәрбиелеу арқылы, ұлттық құндылықты бойына сіңіре білгенде ғана, ол рухани бай, сол заманға лайық, елі, Отаны үшін қызмет етуге дайын болып шығатынын көрсетеді. Бұл – келешек ұрпақтың патриот болып шығуы үшін, тәрбиелеуді ұлттық тәрбиеден бастауымыз керектігін көрсетеді. Тек тұлға ғана өзінің Отанға деген қатынасын ішкі, қастерлі сезім ретінде пайымдауға қабілетті. Сол себепті, патриотизм де тұлғаның биік даму деңгейін сипаттайтын аса маңызды рухани игілік ретінде түсініледі. Жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу – бұл тұлғаның, елдің, оның мәдениетінің бірегейлігі, әлеуметтің, халықтың әлеуметтік психологиясының ерекшеліктері толымды көрініс табатын қоғамдық өмірді ұйымдастырудың мәні мен мақсаттарын пайымдау арқылы жүйелі дамуы. Патриотизм міндетті түрде тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсетеді, өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғамға, ел жұртқа, халыққа қызмет ету үшін биік серпін болып табылады.

150

Отансүйгіштіксіз ұлтты сақтап қалу мүмкін емес. Біз қазақ ұлтын сақтап қалғымыз келсе, ұлттық патриотизмді дамытуымыз керек. Жастар бойына ұлтты сүюді сіңірсе, жастардың бойына ұлтжандылықты дарытатын алдыңғы буын. Келер болашаққа үміт арта қараған ел ретінде, өскелең ұрпақтың бойына отансүйгіштікті дарыту бірден-бір талап. Елбасымыз биылғы жолдауында жастарға, олардың әлеуметтік жағдайына, білім алуына, саясатқа араласуына, қоғамдық жұмыстарға белсене ат салысуына баса назар аударып, жастар тақырыбына бірнеше рет тоқталды. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Бүгін мен жариялаған Жаңа саяси және экономикалық бағыт сіздерге жақсы білім беруді, яғни бұдан да лайықтырақ болашақ сыйлауды көздейді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Мемлекет басшысы ретінде мен әрдайым сіздердің оқуларыңыз бен өсіпөнулеріңіз үшін барлық жағдайды жасауға тырыстым. Әлемдік деңгейдегі университет, зияткерлік мектептер аштым, «Болашақ» бағдарламасын құрдым. Қазір мемлекеттік жастар саясатының жаңа тұжырымдамасы әзірленуде. Естеріңізде болсын: сіздердің табыстарыңыз – ата-аналарыңыздың табысы, туғандарыңыз бен туыстарыңыздың табысы, отбасыларыңыздың табысы, барлық отандастары-ңыздың табысы, біздің Отанымыздың табысы»,-деген жолдарды Нұрсұлтан Назарбаевтың соңғы жолдауынан кезіктіресіз. Бұл тек биыл ғана көтерілген мәселе емес, жыл сайынғы дәстүрге айналған жолдауда жастар мәселесі тыс қалмайды. Ұлтжанды жас болып қалыптасу үшін не керек? Сөз жоқ, өз түп тарихын жете тану керек. Жеті атаның қадірін жете түсінген әлемдегі ең қаны таза халық екендігін санаға сіңдіруі керек. Біз қалай мақтана аламыз? Тарихқа үңілсек, арғы тарихымыз біздің дәуірімізге дейінгі V–ІІІ ғасырлардағы сақ, ғұн, үйсін тайпаларынан басталатын болса, «қазақ» деген атауға ие болып, қазақ мемлекетінің құрылғанына 550 жылдан асты. Римді жаулаған ғұн патшасы Еділ, Кирдің басын алған Томирис ханшайым, түркі дүниесінің төріндегі Бумын, Тоныкөк қағандар, Мысыр билеушісі Сұлтан Бейбарыс, Үнді жеріне иелік еткен Бабыр, Шыңғыс хан, Абылай, Кенесары, Дінмұхамед, Нұрсұлтан есімдері біз үшін тек зор мақтаныш қана емес, рухани әлеміміздің шамшырақтары екені даусыз. Түркі мәдениетінің жауһарлары өз дәуірінде ғана емес ХХІғасырда да әлемдегі ең озық мәдениет екенін тарих дәлелдеп отыр. Египеттің пирамидаларынан Қожа Ахмет Яссауи мовзолейі, перғауындардың саркафагтарынан қазақ даласының алтын сауыттары кем емес екені әлде қашан дәлелденген. Көшпенділер өнері, шумерлік мәдениет әлемді мойындатқалы қашан. Қазақстан жер көлемі жағынан әлем бойынша 9–шы, ТМД бойынша 2 –ші орынды иеленеді. Қазақ ұлты тарихта тағдыр тауқыметін аз көрмеген халық. Жер шарының жартысын табанының астына салған дүбірлі дәуірімен бірге халқының үштен екісін жоғалтып, өз жерінде жалпы халықтың 24 пайызын ғана құраған, зиялысымен бірге ер азаматтарынан мүлде айырылып қалудың аз алдында қалған, соған қарамастан ұлттық намысын, салт-дәстүрін, діні мен тілін, ұлттық болмысын ғана емес, мемлекеттігі мен жерінің тұтастығын сақтап қалған қайсар да жауынгер, кемел де кемеңгер халық. Қазақ екенімізге мақтана алатын артықшылықтарымыз аз емес. Айтылған дүниені енді өсіп келе жатқан жастардың санасына қалай сіңіруге болады? Әрине, күнделікті өмірмен байланыстырып. Мәселен, балабақша және мектеп жасындағы балаларға анимациялық фильмдер арқылы, жасөспірімдерге де көркем фильмдер арқылы бойына сіңіру ең оңтайлы әдіс болмақ. Сондай-ақ, ұлттық болмысты айқындап тұратын ойындар мен басқатырғыштарды енгізу де өзекті мәселе. Өз дәстүр болмысын бұзбай жаңа технологиямен біте қайнастырып жіберген Жапон елінен үйренеріміз мол. Жауыздық пен қатігездікке баулитын америкалық анимациялық фильмдерге өз елдерінде тыйым салған жапондықтар тек ұлттық менталитетін дәріптейтін отандық мультфильмдерін көрсетуді бекітіп қойған. Өткен ғасырлардағы тарихымызға еңсемізді тік көтеріп қарауға рухымыз жетеді. Қазіргі, яғни болашақ тарих болып қалатын ХХІ ғасырда да аты алтын әріптермен жазылып қалатын тұлғалар жетерлік. Елбасы да биылғы жолдауында ұлттық патриотизге байланысты тақырып қозғады. «Жаңа қазақстандық патриотизм – біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі» деп аталатын 7–тарауда қазақ халқының ұлтжандыларына қойылар талап пен атқарар міндеттері айқын көрсетілген. Президенттің айтқан сөзіне назар аударсақ: «Біздің бұл бағыттағы басты мақсатымыз қарапайым және түсінікті: біз қоғамдық келісімді сақтауға және нығайтуға тиіспіз. Бұл – біздің мемлекет ретінде, қоғам ретінде, ұлт ретінде өмір сүруіміздің айнымас шарты. Қазақстан патриотизмінің іргетасы – барлық азаматтардың тең құқылығы және олардың Отан намысы алдындағы жалпы жауапкершілігі. Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды. Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сәйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды. Мемлекеттің басты міндеті де осы. Азаматтар мемлекетке болашақ бар болса, даму үшін, жеке және кәсіби тұрғыдан өсу үшін мүмкіндіктер болса ғана сенім артады.Мемлекет және халық мұны сезініп, бірлесіп жұмыс істеуге тиіс.Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады.Бірақ бүгінде 151

қалыптасқан мемлекеттің жаңа даму кезеңінде бұл түсініктің өзі жеткіліксіз. Біз бұл мәселеге прагматикалық тұрғыдан қарауымыз керек. Егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз.Осындай тәсіл ғана патриотизмді және оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты оятады.2050 жылға қарай біз Қазақстанның кез келген азаматы ертеңгі күнге, болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс».Осындай жауапкершілікті алға тартқан Президент болашаққа, яғни жастарға көп жауапкершілік жүктейді. Шыбықтай өсіп келе жатқан әр жас өз бойына және балаларының бойына ұлтжандықты сіңіру арқылы кемел елдің іргетасын қаласады. Ұлттық патриотизмнің идеясы қандай болмақ? Идеясы: Нұрсұлтан Әбішұлы жолдауында айтқандай, «ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныштарын ояту». Айтар болсақ, қазақ ұлтының ұлтжанды ұрпағы: ең алдымен қазақ болуы тиіс. Қазақ ұлты – Қазақстан мемлекетінің негізін қалаушы мәртебелі ұлт. Қалған ұлттар диаспора. Қазақ ұлты басқа ұлттардың дамуы мен тілін, дінін, салт-дәстүр, әдет-ғұрпын сақтауға кедергі келтірмейді. Басқа ұлт өкілдерінің қазақ ұлтының тілі мен дінін, салт-дәстүр, әдет-ғұрпын, ұлттық болмысын сыйлауын, құрметтеуін талап етеді. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, диаспоралар мен аз ұлттардың тілі, қазақ тілінен басқа ешқандай тіл мемлекеттік тіл болмайды. Барлық қазақстандықтар мемлекеттік тілді білуге және оның дамуына үлес қосуға міндетті. Қазақ ұлты басқа ұлттардың өз тілін сақтауы мен дамытуына қарсы болмайды. Қазақтың кез келген жасы бірнеше тілді еркін меңгергені құптарлық іс, бірақ өз ана тілін барлық бес саусақтай білетін тілдерінен жоғары қоюы керек. Сондай-ақ, әрбір қазақ ұлтының патриоты ұлттық құндылықтары, тілімен қатар ежелден ұстанған ата діні мен бабалары қорғап қалған алпауыт жерінің аяқ асты тапталмауын да есте ұстауы керек. Түркі тектес халықтардың тым қызуқанды, өз ұлтына нұқсан келтірер қылық көрсе, басын қайырып отыратынын көріп жүрміз. Сол секілді, қазақтың өзіне деген құрметі қыздарына деген құрметтен бастау алады. Қызын құрметтеген текті халықтың ұрпағы ар-намысының босағада тапталып жатуына жол бермеуі керек. Қазақ қызы – қазақтың анасы. Ана – болашақ ұрпақтың бастауы, қайнар көзі. Бұлақтың басы лай болса, одан таза ұлт шығуы мүмкін емес. Психологиядағы адамның тұлға болып туылмай, тұлға болып қалып-тасатыны секілді, патриот болып туылмайды, патриот болып қалыптасады. Тұлғаның қалыптасу жолында сыртқы ортаның, яғни ата-ананың, достары-ның, мұғалімнің ықпалы күшті. Дұрыс тәрбие ғана тұлға – патриот болып қалыптасуға итермелейді. Адамның ішкі факторлары қабілет, зейін, ойлау, дарындылық, естіліктің жүйеге түсуіне де сыртқы ортаның әсері мол. Нені көрсе, ішкі факторлар да соған бейімделетіні белгілі. Қазақ ұлтының сапалы жақсы болып өсуіне білім керек, сондай-ақ «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деп Әл–Фараби айтқандай, тәрбиенің алар орны ерекше. Қолданылған әдебиеттер: 1. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: 2012.

2. М.Жұмабаев “Сүй жан сәулем”А., 2002ж. Атамұра 3. С.Қирабаев “Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті” А., 2003ж. Білім 4. Е.Әбен, Е.Дуйсенбайұлы, И.Тасмағанбетов “Дала даналары” А., 2001ж.

5. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңы 2007ж.

6. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы 2004 ж.

7. Махатова Ж. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Көші – қон процесінің жағдайларын талдау. /Ерліктің бастауы елдікте атты конференция материалдар жинағы./А, 2007 – 96 – 101 беттер.

8. Уатқан Б.Ұлттың ұлы жиыны. Деректер жинағы. – Алматы Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. – 408 бет.

9. Баймолда Д. Қазақ көші. – Алматы,«Нұр-Принт» баспа орталығы, 2013. – 308 бет. Байолдаұлы Д. «Нұрлы көш» бағдарламасы және Моңғолия қазақтары. //Қазақстан қоғамының дамуына қандастарымыздың қосқан үлесі. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылғанына 20 ж. толуына орай өткізілген РҒПК материалдары. – Алматы., – 2012., – 54 – 57 беттер. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Займолдина Ж.Г. «Өрлеу БАҰО АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБА институты «Мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім» кафедрасының аға оқытушысы, п-п магистрі 152

Култаева Л.А. «Өрлеу БАҰО АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБА институты «Мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш білім» кафедрасының аға оқытушысы, п-п магистрі Қоғамның дамуы, ғылым мен техниканың өркендеуі қазіргі заманғы білім саласына өзгеріс енгізбей қоймайды. Кез-келген мемлекеттің интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қарымы білім саласының жай-жапсарын оның прогрессивті даму мүмкіндіктеріне тікелей байланысты екендігі орта білімнің стандарттарын айқын көрсетіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда еліміздің білім жүйесінің стратегиялық білім мақсаты – жүйелі дайындалып, берген білімді, дағдыларды меңгеретін бәсекелестікке қабілеті мол, шығармашылық бағытта жұмыс істей алатын, тың жаңалықтарға бейім, ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру үшін қолайлы орта қалыптастыру болып табылады. Білім беру – қоғамдық процесс. Сондықтан қоғам алдында болашақ жастарды өмірге дайындаудан туған талап-тілектер оқу бағдарламасының мақсатына енеді. Осы негізгі мақсаттан оқушыларға бағдарлама мазмұнына сәйкес білім берілу керектігі туындайды. Халықтың рухани-мәдени дәрежесін көтеру, ұрпақты білімді етіп тәрбиелеу мақсатында еңбек ету - әр мұғалімнің міндеті. Қоғамдық қатынастар мен экономикалық саладағы өзгерістер тәуелсіз елдің білімді ұрпағын тәрбиелеуді қажет етеді. Әр күні өзгеріске толы бүгінгі жауапты кезеңде заманның көшінен қалып қоймай, уақыт талабына сай тәрбиелеу – ұстаздарға үлкен жауапкершілік жүктейді. Жеткіншек ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеуді ұштастырып, қоғамның алдыңғы жүгін алып жүруге лайық, ұлттың тарихы мен мәдениетін, рухани кемелденген отансүйгіш – патриот жастарды тәрбиелеуде үздіксіз жұмыс атқарылып келеді. Патриотизм ұғымы ҚСЭ-ның тоғызыншы томында: «Патриотизм (грек сөзі Patriotes – отандас, Patris – отан, туған жер) – Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау. Туған жер, ана тілін, елдің әдеп – ғұрпы мен салт- дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастап-ақ қалыптаса бастайды», – деп көрсетілген өзінің ізгілікті мәнін сақтайды. Патриоттық сезімнің обьектісі мен қайнар көзі – Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қазіргі кезде жастарды қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудің бағыттары мынадай басты мәселелерді көздеуі керек:педагогикалық практикадағы мүмкіндіктерді барынша толық қамтып біртұтас түрде, оқушының жеке тұлғасына ықпал етудің жүйесін жасау; әртүрлі пәндерді оқытуға және тәрбиелілік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу, бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты қазақстандық, ұлттық, тәжірибемен қоса, шетелдік жаңа идеяларды үнемі ашып іс жүзінде қолдану жолдарына көмектесуі керек. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы мұғалімдердің іс – тәжірибелерінің қорытындыларына сүйене отырып, біз мектептегі патриотизмге тәрбиелеу – оқушылардың нақты іс әрекеті, мінез – құлқын ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алуы керек деп ұйғардық. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Сана мен сезімді бөліп қарауға болмайтын біртұтас дүниелер болғанымен, олардың психологиясы, тегі әртүрлі. Сана өмір шындығының адам психологиясындағы бейнесі болып, ол адамның белсенділігі, өзін - өзі бақылауы, мотивтік – құндылқтар сипатымен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудің негізгі бағыттары: 1. Оқушыларда патриоттық сана қалыптастыру; 2. Мектеп оқушыларының патриоттық сезімдерін ояту; 3. Өсіп келе жатқан жас буындардың патриоттық іс - әрекетін ұйымдастыру және оны өмір салтына ендіру арқылы әдет, дағдыға айналдыру; 4. Әрбір оқушының өз іс - әрекетін санаға салып талдауы ( қадағалау, бақылау, байқау) арқылы өзін -өзі тәрбиелеуіне шарт түзу. Мектептерде жүргізілетін тәрбиелілік іс-шараның мақсаты патриоттық сана қалыптастыру болса, ол: ар, намыс, ождан, парыз, қарыз секілді тағы да басқа ұғымдар мен түсініктерді нақтылау, олар туралы білімдерін жетілдіру және олардың ауқымын кеңейтіп, тереңдету және Отан, мемлекет, ел, ұлт, халық, атамекен секілді киелі ұғымдармен байланысын ашып көрсету. Патриоттық тәрбие халықаралық қарым-қатынас мәдениетімен ұштастырылып, тығыз байланыста қарастырылады. Сонымен қатар, ол имандылық тәрбиесінің құрамдас бөлігі. Қазіргі таңда өз еліміз үшін түпкі негіздердің біріне жалпы халықтық сыйластық және әр халықтың ерекшелігін түсініп бағалауды, халқымыздың руханилығын дамытып, имандылығын арттыруды жатқызуға болады. Әрбір ұлттың рухани байлығы оның ұлттық үйлесімділігімен және жалпы халықтық құндылығымен 153

бағаланады. Яғни, патриотизм әрбір ұлтқа тән рухани құндылықтар негізінде, адамның отанына, еліне, жеріне т.с.с. деген сүйіспеншілігін білдіреді. Патриоттық тәрбиенің мазмұны көп қырлы: ол адамның туып өскен жеріне деген сүйіспеншілігі, өз тілін, халқының салт –дәстүрін, әдеп – ғұрыптарын құрметтеуі, Отанына адал қызмет көрсетуі, елдің өркеңдеуіне еңбек сіңіру тағы басқа. Болашақ ұрпақтың саяси білімділігінің негізін қалыптастыруды патриоттық тәрбиеден бастау керек. Патриоттық немесе басқа да тәрбие бағыттары тәрбиеленушілердің ортасына тікелей байланысты. Отан – бұл халық. Халық – бұл адам. Адамды сүю, оған жақсылық жасау, жанашыр болу – адамгершіліктің белгісі. Отаншылдық көз жетпейтін көне ғасырлардан келе жатқан құндылық. Қай ғасырда болмасын тәрбие мәселесі назардан тыс қалып көрген емес. «Бала тәрбиесі – мемлекеттің маңызды міндеті»– деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Көп ұлтты Қазақстан үшін отансүйгіштік сезімінің рухани саладағы тату – тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар. Сондай – ақ, Президентіміз Н.Ә. Назарбаев өзінің жолдауы мен сөздерінде егемен еліміздің азаматтарын қалыптастыруда тәрбие жұмыстарының ерекше рөлін баса айтып келеді. Адам баласын еңбекке үйрету, өмірге бейімдей тәрбиелеу, оның еңбегін нәтижелі, жемісті ету – адамзат тарихы қоғамы мен бірге жасасып келе жатқан тәрбиенің негізгі түйіні десек те қателеспейміз. Бүкіл саналы өмірін ағартушылық ісіне арнаған, тәлім – тәрбие саласында ойлы пікірлер айтқан, артына мол мұра қалдырған, өзбетімен ғылым – білім биігіне көтерілген зиялылардың тағы бір өкілі – Сабыр Қазыбайұлы (1914 – 1998). Оның «Патриоттық тәрбие жолға қойылсын» деп аталатын мақаласында жастарға «Патриотизм» дегенді қалай ұғындыру керек? Өз Отанына, халқына, туған жеріне берілгендікті танытатын ежелгі грек заманынан бері тарихта қолданылып келген қастерлі ұғым екенін ұғындыруды мақсат еткен. Ол жерінің бір тамшы суы мен бір түйір тасы басқаға кетпесін деп жаны ауырып « Жастарды өз ата – анасын, қасиетті ұлтын, кіндік қаны тамған жерін жан – тәнімен сүйе білуге, Отан алдындағы борышын патриоттық сезімде түсінуге тәрбиелеу ең басты міндет» дейді. Мұғалімдердің әр сабақта берген білімі - дүниеге деген бүтін бір көзқарастың кішкене бөлшегі. Сондықтан ол бірізді, жоспарлы, жүйелі жүргізілген педагогикалық жұмыстың нәтижесінде қалыптасады. Оқушылардың бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру – тәрбиенің өзге салалары тәрізді күрделі әрі ұзақ уақытты қажет ететін үрдіс. Қазіргі таңда әрбір мұғалім өз тәжірибесінде оқушыларды патриоттық рухта тәрбиелей отырып, білім беруді тиімді ұйымдастыра білсе болашақ жас ұрпақ өз елін, жерін сүйетін, өз тілін құрметтейтін патриоттық рухы жоғары азамат болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан болар еді. Қорыта келе айтар болсақ, болашақ ел иелерін отбасында, балабақшада, мектепте, жоғары оқу орындарында мақсатты түрде өз елінің патриоты етіп тәрбиелеуге күш салынуда. Сонын ішінде оқушылардың рухани – адамгершілік құндылықтарын, халқымыздың дәстүрін, әдеп – ғұрыпын және патриоттық сезімдерін оятуда батыл қадам жасай алатын, қоғамға пайдалы жеке адамды дайындау міндетіміз. Әдебиеттер: 1.«Қазақстан Ұлттық энциклопедия»: 3 том, Бас ред.Ә.Нысанбаев – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001 -720 бет.

2.12 – жылдық мектеп журналы. Алматы , 2007.

3.Мектепке дейінгі және бастауыш білім: қазіргі жағдайы, даму тенденциялары және мәселелері. 2- том. Алматы, 2007. ВОСПИТАНИЕ КАЗАХСТАНСКОГО ПАТРИОТИЗМА И ТОЛЕРАНТНОСТИ У УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА Заславская Людмила Алексеевна г.Караганда This article is devoted to educating the youth of Kazakhstan in the spirit of patriotism. The article deals with the concept of Kazakhstan patriotism. Inculcation of patriotism is a holistic educational process aimed at forming and developing patriotic qualities of each individual citizen of Kazakhstan, and for that, as role models and mentors of the young people should be every teacher working at an educational institution. Именно воспитание патриотизма представляет собой целостный педагогический процесс, направленный на формирование и развитие патриотических качеств личности каждого гражданина Казахстана, а для этого примером для подражания и воспитателем молодежи должен быть каждый педагог среднего общеобразовательного учебного заведения. Воспитание - важное социальное явление, в более конкретном смысле воспитание представляет собой совокупность идей и положений определяющих мировоззренческие основы, цель, содержание, 154

задачи, принципы, основные формы и методы деятельности субъектов, а так же способы взаимодействия воспитателей и воспитуемых. [1]. Основной целью Государственной Программы патриотического воспитания является формирование у граждан высокого патриотического сознания, толерантного отношения, чувства гордости за свою страну, воспитание готовности к выполнению государственного долга и конституционных обязанностей. Свою статью я бы хотела посвятить теме, над которой я сейчас активно работаю. В настоящее время особое внимание уделяется воспитанию молодого поколения в духе толерантности. Толерантность означает уважение, принятие и правильное понимание богатого многообразия культур нашего мира. Толерантность- это добродетель, которая делает возможным достижение мира и способствует замене культуры войны культурой мира. Толерантность неразрывно связана с развитием духовного патриотизма. Бесспорным является тот факт, что толерантность на цивилизационном, международном и этническом уровнях возможна только при её наличии на индивидуальном уровне, поскольку это предтеча, фундамент всех остальных, более высоких уровней. «Для воспитания активного отношения к знаниям обучение от начало до конца должно быть воспитанием взглядов, воспитанием чувств и убеждений, стремлений и желаний, оценки и самооценки», - писал В.А.Сухомлинский. Я бы хотела это отнести к урокам английского языка, на которых воспитательные возможности несомненно велики. Патриотическое воспитание было и остается одной из задач учительства. Воспитывать школьников патриотами – это значит, прежде всего, прививать любовь к Родине. Любовь к родному краю зарождается с детства. Поэтому мы должны развивать это чувство, приучая детей подличать красоту родной природы и относиться к ней бережно, как достоянию. Воспитание толерантности школьников на своих уроках я начинаю уже со 1-го класса, когда дети впервые начинают изучать иностранный язык. Школьный предмет “Английский язык”, как никакой другой, представляет огромные возможности для всестороннего развития личности, формирования гуманистического мировоззрения, терпимости, миролюбия. Во всех классах, где я работаю, я провожу уроки толерантности, стремлюсь при этом использовать активные формы уроков, чтобы вовлечь всех учащихся в практическую деятельность. Так же в своём 9 «Г» классе, где я являюсь классным руководителем я так посвящаю толерантности классные часы, провожу по возможности различные выездные мероприятия. Общение на английском языке - это межкультурное взаимодействие. Можно ли достичь взаимопонимания, если мы не знаем (а иногда и не хотим знать), что наш собеседник отличается от нас уже потому, что родился и вырос в другой стране, в другой культуре? Очень важно донести до ребёнка, что чужая культура—не хуже и не лучше нашей - она просто другая, и нужно терпимо и с пониманием относиться к этим различиям. Считаю, что использование технологии диалога культур является одним из важнейших средств воспитания толерантности. Культура-это диалог, обмен мнениями и опытом, постижение ценностей и традиций других; в изоляции она увядает и погибает [2]. Обучение иноязычному общению в контексте диалога культур предполагает взаимосвязанное решение следующих коммуникативных, воспитательных, общеобразовательных и развивающих задач, а именно… Познавательный (культурологический) аспект: -активизация имеющихся в опыте учащихся знаний о культуре нашей страны и англоязычных стран; -знакомство с культурой казахского народа и страны изучаемого языка путём сравнения имевшихся ранее знаний и понятий с вновь полученными, со знаниями о своей стране, своей области, о себе самих; -развитие у школьников способностей представлять свою страну и культуру в условиях иноязычного и межкультурного общения. Принцип обучения в контексте диалога культур создаёт условия изучения культуры стран изучаемого языка с опорой на мировую культуру и переосмысление отечественной культуры в зеркале мировой культуры, результатом которого является взаимопонимание. Значение религии в воспитании нравственности и толерантности сегодня никто не оспаривает. С целью воспитания уважения к взглядам и убеждениям людей различных вероисповеданий в старших классах я провожу цикл уроков по теме “Религия. Обычаи, традиции, праздники”. На уроках пытаюсь вовлечь учащихся в различные виды стимулирующей деятельности: чтение текстов с различными учебными стратегиями (skimming, scanning, reading for detail), обсуждение и интерпретация текста, заполнение сравнительных таблиц (сопоставление с собственной культурой) и т. д., которые ведут к межкультурному сравнению и достигаемое межкультурное общение организуется как двусторонний процесс. Преподавание английского языка в контексте диалога культур способствует воспитанию человека культуры, приверженного общечеловеческим ценностям, впитавшего в себя богатство культурного наследия прошлого своего народа и народов других стран, способного и готового осуществлять межличностное и межкультурное общение, в том числе средствами английского языка. Осуществление обучения и воспитания в контексте культуры способствует формированию толерантности учеников к носителям любых культурных, религиозных, этнических традиций, воспитанию личности XXІ века.

155

Изучение иностранного языка связывается с: формированием общекультурной и этнической идентичности, как составляющих гражданской идентичности личности; воспитанием качеств гражданина, патриота; развитием национального самосознания, стремления к взаимопониманию между людьми разных сообществ; толерантного отношения к проявлениям иной культуры; лучшее понимание своей культуры. К личностным результатам обучения иностранному языку относятся: формирование у учащихся коммуникативной компетенции в межкультурной и межэтнической коммуникации; формирование у учащихся общекультурной и этнической идентичности как составляющих гражданской идентичности личности; стимулирование у учащихся осознания культуры своего народа и готовность содействовать ознакомлению с ней представителей других стран; толерантное отношение к проявлениям иной культуры. [3]. В УМК «Английский язык нового тысячелетия» межкультурный аспект представлен в материале всего курса обучения. Сформулируем основные темы, материал которых имеет универсальную культурную направленность, способствует осознанному пониманию общности людей, установлению толерантного взаимодействия между ними. Таким образом, темы уроков 5 и 6 классов содержат значительный потенциал для косвенного (не прямого, навязчивого) формирования у учащихся толерантности. Кроме того, программой изучения английского языка предусмотрены темы: “Объединенное Королевство Великобритании и Северной Ирландии”, “Лондон”, “США”, “Города США”, “Казахстан”, и другие. Всё это позволяет обучающимся лучше узнать страны изучаемого языка, познакомится с их историей, политическим строем, культурными традициями, повседневной жизнью людей и так далее. Такие знания создают основу уважительного, а, следовательно, миролюбивого отношения к культуре этих народов и стран. Методически и методологически формирование толерантности начинается со знакомства с основами разных культур, в данном случае это культура Великобритании. Культура другого народа познается учащимися на примере тем и вопросов, которые им близки и знакомы, и, несомненно, интересны, особенно при сопоставлении с ситуацией своей родной страны или культуры. Значение религии в воспитании нравственности и духовности сегодня никто оспаривать не станет. С целью воспитания уважения к взглядам и убеждениям людей различных вероисповеданий, осознания общечеловеческих ценностей христианской, мусульманской и буддисткой религий, освоения учащимися специальной лексики на тему различных религий и развития навыков англоязычного общения в сфере темы “Религия”, в старших классах я провожу цикл уроков по теме “Религия. Обычаи, традиции, праздники”. На уроках пытаюсь вовлечь учащихся в различные виды стимулирующей деятельности: чтение текстов с различными учебными стратегиями (skimming, scanning, reading for detail), обсуждение и интерпретация текста, заполнение сравнительных таблиц (сопоставление с собственной культурой) и т. д., которые ведут к межкультурному сравнению и достигаемое межкультурное общение организуется как двусторонний процесс, как диалог двух культур – иноязычной и национальной. В образовательных программах старшего звена содержаться темы, позволяющие продолжить, расширить и углубить процесс формирования патриотизма и толерантности у учащихся. Темы эти и более остры, и более интересны для старшеклассников. Так, например, тема «Взаимоотношения Казахстана и Турции в 21 веке» в 10 классе позволяет организовать интересный и многоплановый разговор с учащихся, не только знакомящий их с иными культурами, но и явно ориентированный на формирование толерантного отношения к культурному самовыражению другого человека. Преподавание английского языка в контексте диалога культур способствует воспитанию человека культуры, приверженного общечеловеческим ценностям, впитавшего в себя богатство культурного наследия прошлого своего народа и народов других стран, стремящегося к взаимопониманию с ними, способного и готового осуществлять межличностное и межкультурное общение, в том числе средствами английского языка. Осуществление обучения и воспитания в контексте культуры способствует лучшему усвоению учебного материала, повышению коммуникативнопознавательной мотивации, обеспечивает возможность одновременного обращения к языку и культуре, положительно воздействует на эмоциональное состояние учащихся, способствует формированию толерантности учеников к носителям любых культурных, религиозных, этнических традиций, воспитанию личности 2І века. Список литературы 1. Агапов, В.С. Концепция духовно-нравственного воспитания учащейся молодежи А.С. Метелягина [Текст] /В.С. Агапов //Проблемы формирования и развития личности в психологии и педагогике. - М., 2001. - C. 31-35.

2. Festival.1september.ru/articles/581516/ Будаева Т.А. «Воспитание толерантности на занятиях английского языка».

156

4. Сафонова В.В. Изучение языков международного общения в контексте диалога культур и цивилизаций. – Воронеж: Истоки, 2005. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ Ибраева Г.Н «Өрлеу»біліктілікті арттыру ұлттық орталығы акционерлік қоғамының филиалы Шығыс Қазақстан облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Аннотация.Мақалада оқушыларды қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудің мүмкіндіктері қарастырылған. “Қазақстандық патриотизм” ұғымын бүгінгі заман талабына сәйкес ұрпақты тәрбиелеу туралы айтылады. Түйінді сөздер:патриотизм, тәрбие, елжандылық, тәрбие. Қазақстандық патриотизм тұғыры – Отансүйгіштік, тіл, дін, ұлттық рух пен идея, мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын жастар пікірімен танысу және оларға талдау жасау. Қазіргі кезде еліміздің егемендігі мен бейбітшілігін сақтауда тұлғаның бойында патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән беріліп отырғандығы ҚР Президентінің республика халқына Жолдауларында, мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында», «Қазақстан -2050», «Әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің санатына ену», «Зияткерлік ұлт қалыптастыру»бағдарламалары мен ғылыми-зерттеу жұмыстарында, ағымдағы басылым беттерінде айқын аңғарылады. «Қазақстан Республикасының жастарына үздіксіз тәлім-тәрбие беру тұжырымдамасында» тәрбиенің негізгі мақсатын дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, иманды, ақылды, парасатты, рухани ойлау дәрежесі биік, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, талғамы жоғары және бойында тағы да басқа ізгі қасиеттері бар азаматты тәрбиелеу деп белгіленген. «Отан – отбасыдан басталады» демекші, отбасыдағы бірлікті нығайту мен ата-анасын сүюден бастау керек. Отаншылдық – елжандылық туған отбасына, туып-өскен ортаға, туған топырағы мен табиғатына деген құрметтен басталады. Сондықтан Отаншылдықтың қайнар көзі адамгершілік қасиеттер болмақ. Отаншылдықтың іргетасы – ұлтжандылық. Өз ұлтын сүйіп, оның мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын азамат қана отаншыл болады. Отаншылдықты рухани құбылыс ретінде зорлықпен, нұсқаумен биліктің басқаруымен енгізу мүмкін емес. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: “Әрбір адам біздің мемлекетімізге, соның бай да даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл жүйесін талдап жасауы қажет. Елдің проблемалары да, келешегі де барлық адамға жақын әрі түсінікті болуы тиіс... Әрбір адам бала кезінен Қазақстан – менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн”- дейді. Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр. Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсіне алады. Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін қалыптастырады.Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып отырған жағдайда патриотизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі екені даусыз. Біздің пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін:әр ұлттар мен ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір - бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі - Отан болса, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл , дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге өзінен - өзі келмейтін баланың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады. Патриотизм-Отанға деген іңкәрлік, өз халқыңның табыстарына,жеріңнің игілігіне қуана білу болса, “қазақстандық патриотизмнің” еркшелігі қандай?. Біздің көзқарасымыз тұрғысынан алғанда,ол тек қазақ ұлтының ғана емес, осынау кең-байтақ кеңістікті мекендейтін барлық ұлт пен ұлыс өкілдерінің 157

ортақ тілегі-өз елінің тағдырына қобалжуы, жанашыры болуы керек. Әрине, ешкімге де елін, жерін, Отанын зорлықпен немесе жалынып-жалбарынып сүйгізе алмайсың. Елжандылық, туған жерге деген құрмет-әркімнің дербес парызы, ар-ұятының ісі. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Сондықтан оқытушылар өз қызметінде біріншіден терең патриотизм – Отанға, Қазақстанға, өз халқына деген сүйіспешілік; екіншіден - халықтар достығы идеясын ұстану және насихаттау. «Сөздiң атасы – шындық, анасы – бірлік” деген ұлағатты сөздi Қаздауысты Қазыбек би айтқан екен. «Бiрiңдi, қазақ, бiрiң дос, көрмесең – iстiң бәрi бос», – деп ұлы Абай жырлаған. Өскелең ұрпақ білім мен ұлттық тәрбие негіздерін өзінің ұлттық мектебінен алатыны сөзсіз. Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай кезінде былай деген: «Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды».Құндылықтар ұлттық бірлік, тірлік, жігер мен қайрат. Бұл жөнінде Ұлы Абайдың алтыншы қара сөзінде қазақтың «Өнер алды бірлік, ырыс алды тірлік» мақалы төңірегінде ұлттық бірлік туралы ой толғайды. Абайдың айтуынша бірліктің негізі ат ортақ, киім ортақ, дәулет ортақтық емес. Малыңды беріп отырсаң, атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жолданып бірлік құрады. «Жоқ, бірлік-ақылға бірлік, малға бірлік емес», – дейді Абай. Абайдың айтып тұрғаны дәстүрлі мәдениет дүниетанымындағы философиялык ой-толғамдармен тәлім-тәрбиелік үрдіс негізіндегі рухани құндылықтар. Ұлттық сананы қалыптастыруға тікелей ықпал ететін ұлттық тәлім-тәрбие десек, оның негізгі қағидалары: - ақылды, намысқор және көпшіл болу. Өнегелі және арманшыл болып өсу, айтқан сөзді тыңдау, адамгершіл, шыншыл және байсалды болу; - өскен ортаның ықпалдарына мән беру. Табиғат заңдылықтарын, жануарлар дүниесін, өсімдік жамылғысымен танысу; - ақылды, білімді болып өсу. Ақыл-ойды дамыту әрекеттері. Дамыта отырып тәрбиелеу үрдістері; - қонақжайлылық, сыпайылық, мейірбандылық, әдет-ғұрыптарды қастерлеу, үлкен адамдарды сыйлау, бата-тілектерді дәріптеу; - парасатты, қанағатшыл, елжанды және отансүйгіш болып өсу, қайратты, әділетшіл және адалдық қасиеттері бойына сіңірген тұлға болу; - тыйым сөздер мен ырымдарды сақтау және қастерлеу; - тәлім-тәрбиенің біртұтас этнокешенді түрде жүргізілуі; - денсаулықты шыңдау және тазалықты (гигиенаны) сақтау, салауатты өмір салтын қалыптастыру; - үлкенді өнеге тұту, кішіге ізет көрсету, ұлттық қазыналарды қастерлеу, өсиеттер мен аманаттарға назар аудару. Бірінші тұғыры-ел бірлігі; екінші тұғыры-экономиканың бәсекеге қабілеттілігі; үшінші тұғырыинтеллектуалдық жасампаз қоғам; төртінші тұғыры-өркениеттімемлекет. Отаншылық, Отансүйгіштік, Патриотизм – адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салтдәстүрі мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік сезімі. Қазақстандық патриотизм – ел азаматтарының еліміздің бүгінгі тұрақты өмірі мен жарқын келешегі жолындағы еңбегі мен күрескерлігі іспетті. Жастардың бойына жоғарыдағы қағидалармен ойларды сіңіре білсек, заманға сай, бүгінгі қоғамға керекті отанын сүйетін патриот, елге қызмет ететін қайраткер тәрбиеленері сөзсіз. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Әлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. - 28 қаңтар, 2012.

2. "Қазақстан-2030" даму стратегиясы.

3. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. А., 1999.

5. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ойлау тарихының белестері. А., 1994.

6. Бурбаев Т.Қ. Ұлт менталитеті. А., 2002.

7. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбие тарихы дәрісінің бағдарламасы. А., 1994.

8. Бықай Ф. Қазақстан – меніңелім, меніңОтаным. // ЕгеменҚазақстан. 28ақпан, 2008.

9. Жамбылов Д. Тәуелсіздікжәнесаяси сана. А., 1999.

10. Тоқаев Қ. Келешектіболжағанкемелжолдау. // ЕгеменҚазақстан. – 9 ақпан, 2010. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАС ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ОТАНСҮЙГІШТІК ҚАСИЕТТЕРІН АРТТЫРУ Ибраимова Балкия Касымовна Қонаев атындағы орта мектебі, Талас ауданы Бүгінгі күні білім беру саласы «Қазақстан-2050» ұзақ мерзімді Стратегиясының маңызды басым бағыттарының бірі болып танылды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 158

Республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіргізу туралы міндет қойған болатын. Бұл мәселені жүзеге асыруда білім беру жүйесін жетілдіру айтарлықтай рөл атқарады. Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2007 жылғы “Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады немесе дамушы мемлекеттен - дамыған елдерге” атты Қазақстан халқына жолдауындағы “Қазақстан патриотизм мен саяси ерік - жігер - жаңа Қазақстанды құрудың аса маңызды факторлары” атты тарауында “ Біз осы таяуда ғана Тәуелсіздігімізді атап өттік. Өткен жолымыз лайықты болды, ал біздің бірлескен шешімдеріміз бен тындырған ісіміздің нәтижелері таңданарлықтай болды. Мұның бәрі де, жаңа жалпы қазақстандық патриотизмнің ірге тасын қалап, біздің Отанымыздың, біздің барша көпұлтты және көп конфессиялық қоғамымыздың, біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар екеніне негізді мақтаныш пен сенімділікті туындатады”, деп Қазақстандық патриотизм жаңа Қазақстанды құрудың негізгі тірегі екеніне тоқтала отырып, халық өзінің ерік - жігерін тарихи ауқымдағы жобаларды іске асыру үшін жұмылдырған кезде жаңа даму деңгейіне жалпы қазақстандық патриотизмнің іргесі қаланатынын атап көрсетеді. Көп ұлтты Қазақстан халқы үшін отансүйгіштік сезімінің рухани саладағы тату - тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттік материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар. Отансүйгіштік рух - қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін бірден - бір күш. Тәрбиенің заңдылықтарына сүйене отырып, оқушыларға патриоттық тәрбие беру жүйесі “қоғам - мектеп - отбасы - әлеуметтік ортаны” кіріктіре отырып, сабақ үрдісіндегі және сабақтан тыс уақытта тығыз байланыста жүргізіліп келеді. Жеке тұлғаның бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыруға байланысты сабақта және сабақтан тыс уақытта шараларды жүргізу барысында алдыма төмендегідей мақсат қойдым: пән сабақтарындағы білім мазмұны мен сыныптан тыс уақыттағы жүргізілетін тәрбие жұмыстарын өзара байланыстыра, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардан білім мен тәрбие бере отырып, елін, жерін сүйетін және оны қорғай білетін патриот азамат тәрбиелеу. Осы мақсатты жүзеге асыруда негізгі міндеттер: - тұлғаның патриоттық құндылықтарын қалыптастыру; - ұлттық ерлік дәстүрлерден, әдет - ғұрыптардан нәр ала отырып, туған елге, жерге, ана тілге деген сезімдерін, Отанға деген сүйіспеншілігін туғызып, құрметтеу қасиеттерін қалыптастыру; - ұлттық рәміздердің пайда болуы және олардың шығу тарихын біле отырып, еліміздің рәміздеріне деген құрметті қалыптастыру; - Қазақстан Республикасының тұтастығын сақтайтыны және халықтар арасындағы бейбітшілік пен достықты нығайтатын азамат тәрбиелеу. Білім берудің басым бағыттарының бірі тәрбие жұмыстарының әлеуетін күшейту болып табылады. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ұлт Көшбасшысы: «Бала тәрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек», - деп көрсеткен болатын. Бүгінгі таңда қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі -«Mәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар барлық оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер руханиадамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік, ұлттық сана-сезім мен толеранттылық, Қазақстанның этникааралық жағдайда қарым-қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс.

1-4 сыныптарда оқушылармен жұмыс жүргізуде үлкен талпыныс пен қызығушылық пайда болады. Өйткені жас жеткіншектерді «Қалай тәрбиелесең? Неге баулысаң?» соған үйір болып өседі. Ал менің басты мақсатым жеткіншектердің бойындағы қызығушылықты байқап отырып, оларды дұрыс жолда тәрбиелеу болатын. Сыныптағы өтетін кез-келген шара, тәрбие жұмыстары оқушынының өзі әуестенетін әлемін табуға бағытталды. Сыныпта «Мен бақытты баламын, Жұлдыз болып жанамын!», «Менің отбасым», «Өскенде кім боламын?», «Қазақстанның болашағы біздің қолымызда», «Мен және менің ортам» тақырыбында дөңгелек үстел, «Спортты сүйетін ұл-қызыңбыз, Кішілерге үлгі-өнеге боламыз!» атты сайыс, «Тәуелсіз Қазақстан тарихы», «Кемеңгер Елбасы –Н.Назарбаев», «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», «Батыр бабалар жолымен», «Аталар аңсаған азаттық», «Махамбет пен Исатай батырлар ерлігі», «Бауыржан атама ұқсағым келеді», «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», «Ардақта ата-анаңды», «Қарты бар үйдің қазынасы бар», «Құрбан айт туралы не білеміз?», «Мен қайырымды баламын», «Жақсы деген немене, жаман деген немене», «Тәуелсіздік елімнің тірегі», «Елбасы бастаған болашақ» тақырыбындағы ашық шаралардың мақсаттары да оқушы бойында патриоттық тәрбие беру. Әр сынып сағаттарының өтілу механизмін өзгертіп, тақырыптың мағынасына үңілуге, ондағы «Мен не үйрендім? Мен қалай үйренемін? Мен оны қайдан аламын?» сұрақтарына жауапты өз бойынан табуға тарту. тақырыптарында өткен тәрбие сағаттарында балалар бойына отансүйгіш, имандылық, тұлғаның адамгершілік қасиеттері артады, оянады. Әр дүйсенбі күні алғашқы сабақтан бұрын әнұран орындатудың өзі оқушылардың патриоттық сезімінің қалыптасқаны деп түсінемін. Олар ойынның баласы болса да өздерінің омырауларында тағулы 159

тұрған төсбелгінің маңыздылығын түсіне біледі. Орта білім беру ұйымдарындағы «Жас ұлан» бірыңғай балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізгі бағыты осы бастауыштан басталады. Сыныпта оқушының көңілін аударатын сынып бұрыштары ұйымдастырылып, оқушылардың бос уақыттарын тиімді өткізуге арналды. «Біздің сынып», «Жас дарындар», «Менің хоббиім», «Біздің жетістіктеріміз», «Жасыл ел-мәңгілік ел», «Шебер қолдар», «Менің кітапханам» айдарымен ұйымдастырылған бұрыштарды оқушылар өз қолдарымен дамытып, ұқыпты ұстап отырады. Қорыта айтқанда, оқушылармен осы жоғарыда баяндалғандай тағы да басқа әдістерді қолдана отырып, оқушының көкейіне осындай іс - әрекеттерімен ой сала білсек, үлгі көрсетсек заманға сай, қоғамға керекті азамат отансүйгіш, елсүйгіш азамат елге қызмет ететін қайраткер тәрбиелейміз. Ол еңбектің нәтижесі- Болашақ Қазақстан. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан тәрбие мен салт-дәстүр, әдетғұрыптарымызды қадірлеп, қастерлейтін, ата-анаға деген мейірімі мол азаматты көре алатыныма сенімім мол. Сонымен, сапалы білім мен жақсы тәрбие – ұзақ мерзімді талап ететін және екі жақты сипатқа ие болатын күрделі процесс. Ол мұғалім қажырлы еңбегінің нәтижесі ғана емес, ата-ананың отбасындағы тәрбиені ұйымдастыруына байланысты. Бала тәрбиесіне мектеп пен отбасының ықпалы күшті болса, болашақ жас жеткіншектерге берген тәрбиенің нәтижесі сапалы болмақ. Сол себепті осы «Жас ұлан» бірыңғай балалар мен жасөспірімдер ұйымының жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру, заман сұранысын қанағаттандыратын жүйелі нәтижеге бағытталған жоспарлы іс-әрекеттер болып табылады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.

2.

3.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» 2014ж. 17 қаңтар. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.

2014-2015 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін (сонымен бірге инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын) ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2014 ж. ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Искакова Жаннур Алиевна, Садирбеков Айдын Турсынович М.Жұмабаев атындағы №39 гимназия, тарих пәнінің мұғалімдері Қарағанды қаласы Еліміз ертеңгі болашағының іргетасын өскелең ұрпағы арқылы қалайды. Қазақстанның болашаққа жолы қазақстан жастарының даму деңгейімен, мүмкіндіктерімен, құндылық бағыттарымен, экономикалық, саяси және қоғамдық қатысу дәрежесімен байланысты. Бүгінгі күні еліміз әлеуметтік жаңғырту бойынша жаңа ауқымды міндеттерді, жедел индустрияны және өзара тиімді экономикалық бірігу міндеттерін алдына мақсат етіп қоюда. Тәуелсіздіктің 20 жылдық жетістіктерін бекітіп беріп, Қазақстан XXI ғасырдың үшінші он жылдығында әлемнің дамыған 30 елінің қатарына енуді ниет етіп отыр. Патриотизмді қалыптастыру - қоғамның бүгінгісі мен келешегін анықтайтын қозғаушы және біріктіруші факторлар қатарына жатады. Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев биылғы жылғы Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан патриотизмінің іргетасы - барлық азаматтардың тең құқылығы және олардың Отан намысы алдындағы жалпы жауапкершілігі» деп атап көрсеткені мәлім. Мемлекетіміздің саяси тарихында қазақ халқының патриотизмі маңызды орынға ие. Өз елінің мүддесіне қызмет етуден көрінетін Отанға деген сүйіспеншілік сезімі қоғам дамуы мен ұрпақтар сабақтастығының маңызды құрамдас бөлігі. Патриотизм – қоғамдық санадағы аса маңызды да күрделі түсініктердің бірі. Қоғам мүшелерінің өздері өмір сүріп отырған ортаға деген қарым – қатынасын реттейтін патриотизм ұғымын теориялық негіздеудің, зерттеудің өзіне тән тарихы, қалыптасуының үрдістері бар. Патриотизмнің құрамдас бөлігі болып табылатын маңызды элементтердің бірі - рух немесе ұлттық патриотизм өз халқына деген сүйіспеншілік ретінде қарастырылуы тиіс. Патриотизм өзінің шыққан тегінің бірлігі мен ортақтылығы, туған жеріне, тіліне, өскен ортасына, мінез-құлқына, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктеріне тән ерекше тарихи ұлттық дәстүрмен тығыз байланысты. Ұлттық сезімдерді патриотизм арнасына, Отанға, ұлтқа деген сүйіспеншілік рухына дұрыс бағыттау үшін бұл ерекшеліктерді жақсы білу және оларды міндетті түрде бала санасына сіңіре білу қажет. Патриоттық тәрбие мәселесі - адамзат тарихының өне бойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.

160

«Патриот» сөзі (patriotes – жерлес, отандас) ежелгі грек жерінде пайда болғандықтан, оны алғашқы мағынасында сол антика ғұламалары Платон, Аристотель, Гераклит еңбектерінде пайдаланып, адам санасының туған елі мен жеріне деген құштарлық сезімін түсіндіруге қолданды. Патриоттық тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-адамгершілік, моральдық еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбиелеудегі ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады. Патриоттық тәрбиеде қолданылатын іс-әрекет түрлері тәрбие процесінің нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс-әрекеттерге оқу-танымдық, спорт-қорғаныс, ойын, еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттерді жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың ортақ сана-сезімін қамтитын интернационализм идеясы мен ұлттық патриотизм идеясының біртұтастығы қажет. Оның темірқазығы - Қазақстанды осындағы барлық ұлттардың өз Отаным деп сезінуі болмақ. Жалпы қазақстандық патриотизм дегеніміз - өзіңді республика халқының ажырамас бөлігі, ортақ Отан ретінде Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік сезімі мен берілгендік, азамат ретінде халық пен елдің мүддесін қорғайтын борышты сезіну болып табылады. Қазақстандық патриотизмге басқа халықтарға деген сыйластық, бүкіл адамзатты құрметтеу тұрғысынан қарау керек. Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып, өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары - ана тілі, ұлпық рух, діни нанымсенімдермен тығыз байланысты. Отаншылдық, ел-жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға арқау болатын халықтық рухани құндылықтың бірі - ар-намыс. Бұл - борышты атқаруға итермелейтін әлеуметтік күш. Шынайы Отансүйгіштікті, нағыз азаматтықты қалыптастыру жеке бастың өзін саяси тұрғыдан айқын сезінуін, өз Отанын саналы түрде таңдауын көздейді, «Отан - отбасынан басталады» дейді халық даналығы, демек, ұрпақ тәрбиесі - Отан мен ел мүддесі. Әрбір бала бір ғана отбасының ғана емес, күллі қоғамның келешегі, көктемі, бүршік атар гүлі екені жадымыздан әсте шықпағаны абзал. Бұл, әрбір азамат туған елінің, туған халқының тарихы ешкімнен де олқы еместігін түсінсін деген сөз. Бұл - әрбір азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары калдырған осындай кең-байтақ жердің лайықты мүрагері болуға ұмтылсын деген сөз. Қазақстанда тұрақты түратын адамдардың Отаны - Қазақстан Республикасы. Адамның жақсы, бақытты өмір сүруі көп жағдайда Отанға деген сүйіспеншілігіне байланысты. Отанын сүйе білген, Отанын көркейту үшін аянбай еңбек еткен адамда бәрі де: үй-жай да құрмет те, қызмет те, алға жетелейтін шексіз арман да болады. Отан адамның туып-өскен жерінен басталады. Әркімнің туып-өскен ауылы, кенті, қаласы - оның кіші Отаны. Ол - үлкен Отанның, Қазакстан Республикасының қүрамдас бөлігі. Өйткені, әрбір ауыл, қала бүкіл Республикамен тығыз байланысты. Бүкіл елде болып жатқан тыныс-тіршілік оның түкпірінде де жалғасын табады. Атамекен - халқымыздың ерте заманнан бері мекендеп, суын ішіп, өсіп-өніп, өмір сүріп келе жатқан кең байтақ жері. Атамекен дегенде алдымызға айдын шалқар көлдері мен мөлдір бастау қайнарлары, сарқырай аққан тасқынды өзендері, алып таулары мен жасыл желек жамылған сыңсыған ормантоғайлар, кең байтақ, үланғайыр далалар келеді. Бұл жердің тарихы -Қазақстан тарихы. Н.Ә.Назарбаев: «Әрбір адамзат тарих қойнауына тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған осындай кең-байтақ жердің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын» - деген аталы сөз келтірген. Халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиелік ұғым түсініктерінің біздің дәуіріміздің алғашқы мыңжылдығынан бастап даму тарихы ұрпақтан-ұрпаққа ұласып мирас болып келе жатыр. Мұның өте әрідегі ілкі бастаулары, түп-төркіндері Орхон - Енесей ежелгі жазба түрік ескерткіштерінен бастау алады. Бүгінгі күнге дейін сақталып, егемен мемлекетке ие болу дэрежесіне дейін көтеріліп отырған қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғаудағы өшпес ерліктерге толы. Күлтегін жазбасында: Кедей халықты бай қылдым, Аз халықты көп қылдым... Түркі иелігінен айырылган халықты Ата-баба мекеніне орнаттым... дейді . Одан әрі Қорқыт ата тағылымдарымен жалғасып, сол орта ғасырлардағы Жүсіп Баласағұның «Құтты білік» дастанында, Шығыс Аристотелі атанған қазақ жерінің ұлы ғалымы Әбу Насыр Әл-Фараби еңбектерінде, сондай-ақ М.Қашқари, Р.Хорезми.,Х.Дулати ілімдерімен сәтті жалғасып, қазақ хандығы құрылған кезден былай қарай қазіргі заманымызға дейін бір-біріне сабақтасып, дамып келе жатыр. Бүгінгі күнге дейін сақталып, егемен мемлекетке ие болу дәрежесіне дейін көтеріліп отырған қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғаудағы өшпес ерліктерге толы. Жоңғар сияқты алып империямен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне қылышпен қарсы шабуға жетелеген де осы патриотизмнің қуатты күші. Туған жерге деген ыстық сезім, атамекенге деген қүрмет пен қадір қасиет тұтуды ұлы дала ойшылдары Қорқыт ата, Әл-Фараби , Жүсіп Баласағұни , Махмұд Қашқари т.б. айтқан болатын.

161

Ықылым заманнан бізге жеткен «Қорқыт ата кітабында» тәлімдік мәні күшті, қанатты сөздер мен ұстаздық ұлағаттар көптеп кездеседі. Мысалы: «Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай бІлмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі. деген екен. Әл-Фараби өзінің «Азаматтық саясат», «Поэзия өнері туралы», «Бақытқа жол сілтеу», «Риторика», «Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері» атты трактаттарында этикалық, эстетикалык мәселелермен бірге көркемдік, сүлулық, мейірбандық, білім категорияларының бетін ашып, олардың негізін дәлелдеп берген . Отаншылдық сана, отаншылдық сезім, отаншылдық іс-әрекет, отаншылдыққа өзін-өзі тәрбиелеу оның басты бағыттарын құрайды. Ал оның міндеттері өсіп келе жатқан жас буындардың ар, ұждан, намыс, қүрмет, сүйіспеншілік сана-сезімін ояту, орнықтыру әрекеттерімен анықталуға тиіс. Осылардың барлығы жинақталып түлғаны ерлік, батырлық, қайырымдылық, мейірімділік секілді ізгі істерден көрініс бермек.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Пайдаланылған әдебиеттер Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1995.-259 6. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989 - 560 б. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1973. - 446 б. Баласағүн Ж. Құтты білік. /Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев. - Алматы: Жазушы, 1986, - 616 б. Байменова Б. С. Алашорда қайраткерлерінің педагогикалық мұрасы: . - Астана, 2002. - 27 б. Қазақ даласының ойшылдары (ІХ-ХІІ ғ.ғ.). - Алматы: Ғылым, 1995. -160 б. Құнанбаев А. Қарасөз. -Алматы: Рауан, 1995. -33 б. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы 14 желтоқсан,2012 ж. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы: бір халық - бір ел - бір тағдыр» атты тақырыппен өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XX сессиясында сөйлеген сөзі. 24.сәуір2013ж. ТӘУЕЛСІЗ ЕЛДІҢ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕСІ ҚАШАН ДА ӨЗЕКТІ Исмурзина Гульнара Базарбайқызы, Аязбаева Назерке Ғалымжанқызы, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушылары. "Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды , туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы" Н.НАЗАРБАЕВ Қазақ елінің мәңгілігіне, болашағының гүлденуіне қызмет ететін құнды идея енді туды. Еліміз үшін мәнді құжат «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауының мәңгілік ғұмыры басталды. Мәңгілік еліміздің мәңгілік мәселесі әр азаматын толғантары хақ. Тәуелсіздігімізбен қоса өмірге енген "Қазақстандық патриотизм" ұғымы еліміздегі саясиәлеуметтік ахуалдың ерекшелігін танытады. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі тұрады. Қазақстан олардың көпшілігі үшін туған отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым, туған жерім деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға, оны нығайтуға үлес қосып және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті, көпұлтты Қазақстан жағдайында елдің болашағына қызмет ететін патриоттарды тәрбиелеу өмір талабы. Патриотизм мәселесі өркениетке қадам басқан, жаһандану жағдайында өзектілігі анық танылуда. Жастарға білім мен тәрбие беру жүйесінде патриоттық сезім қалыптастырып, отаншылдыққа тәрбиелеудің бірнеше жолдары мен алғы шарттары бар.

- Ең алдымен тарихымызды – Қазақ халқының және өзге халықтар тарихын білу; - Туған халқымыздың тілін ардақтап, оның терең меңгеру; - Ата-бабамыздан мирас болып, сақталып келе жатқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жалғастыру.

- Өткен тарихымыздың жақсылықтары мен тәрбиелік мәні бар асыл қасиеттерін қастерлеп, одан әрі жанжақты дамыту, оның өркендеуіне үлес қосу; - Ұлттық құндылықтарымызды арттыру, ұлт атына кір келтіретін жат пиғылдан аулақ болу.

162

1.

2.

3.

Қай заманда болса да адам баласы өз алдына – есті, еңбек сүйгіш, қайырымды, елі үшін еңбек ететін жан етіп тәрбиелеуді мұрат еткен. Соның ішінде қазақ халқы өз ұрпағын, үлкенді құрметтейтін ізетті, адал, инабатты, әділ, ержүрек, намысшыл, жігерлі болып өсуіне мән берген. Адам бойындағы бұл қасиеттер ең алдымен ол отбасы тәрбиесінде көрініс тауып, оқу орындарында тәлім-тәрбие беруші оқытушылар бойынан танылып және балаларымызды осы қымбат та қастерлі жаңа қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуіміз керек. Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтiн барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi әлемдiк биiктен көрiну жолында бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, елiмiздегi бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш-жiгерiн жұмсау. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім пен білікті, ақыл-парасатты ел игілігіне ғана бағыттау. Патриотизм идеясының дамуы Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен де байланысты. Цицерон Отанға деген қатынасты патриоттық санадан іздестіреді. “Ең мәртебелі ой- толғамдар Отанның игілігі жайында болмақ”, -дейді Цицерон “Мемлекет туралы диалогінде”. Иә, Отанының ертеңіне алаңдау, ел игілігі үшін еңбек жасайтын, оған үлес қосатын ұрпақты тәрбиелеу әр отбасының, әр білім ордасының, әр қоғам мүшесінің міндеті. Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс философтарының да қосқан үлесі мол. Орыс революционер – демократтары да көптеген құнды идеялар көтерген. Жүсіп Баласағүни, Қожа Ахмет Яссауи, Әбу Насыр Әл-Фараби, Махмуд Қашғари т.б. еңбектерінде құнды пікір, толғамды ойлар айтылады. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы шығармалары да «елім, жерім» деп оның бірлігі мен бүтіндігі жөнінде ерлік рухта жазылған. Патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абай шығармаларынан да оқи аламыз. Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірінде қалыптасатын психологиялық, саяси-әлеуметтік құбылыс. Бүгінгі жаңарған білім беру жағдайында жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, яғни, тәрбиені гуманизациялау мен демократияландыру, жас ұрпаққа сапалы біліммен бірге саналы тәрбие беру маңызды мәселе. Бүгінгі таңдағы патриоттық тәрбие берудің іс-тәжірибелерін зерттеуші, оқытудың әдістемелері, формалары мен мазмұны жөнінде ғылыми зерттеулерін ұсынған ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, патриоттық тәрбиені қалыптастырудың мынадай бағыттарын атауға болады. Патриоттық білім. Патриоттық сана. Педагогикалық іс-әрекет. Патриоттық білім тұлғаны жан-жақты дамыту, патриоттық сана мен сезім қалыптастыру үрдісі ретінде қарастырамыз. Қоғам құндылықтары: тұлға, отбасы, еңбек, Отан, бейбітшілік. Қазіргі кезеңдегі патриоттық тәрбие жекелеген бағыттарға ғана емес, қоғамдық құндылықтарға қарай бағытталған. Патриоттық сезімнің басты нысанасы-Отан, оның мазмұны, туған жер, тіл, дін, табиғат, дәстүр, тарих, әдебиет, өнер. Отан әр адамды ерекше сезімге бөлеп, күш пен қуат береді, бойға жылылық пен шуақ сыйлайды. Ол әр тұлғаның бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы болса керек. Ал қазақстандық патриотизм дегеніміз Қазақстанда тұратын барлық ұлт пен ұлыстың, яғни қазақстандықтардың Отанымызға, елімізге, жерімізге деген сүйіспеншілігі. Қоғамда болып жатқан өзгерістер, өндіріс күшінің қарқынды дамуы мен ұлтаралық татулық, сонымен қатар көп ұлтты Қазақстан жағдайында елдің болашағына қызмет ететін патриотизмді дамыту ауадай қажет. Өндіріс пен техниканың қай саласында болсын бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастырумен қатар отанға қызмет етуге дайын, жаңа қоғамдық қарым-қатынастың қозғаушы күшіне айналатын патриот жас ұрпақты өмірге дайындау қоғамның жаңа талабынан туындаған мәселе. Саяси түсіндірме сөздікте: патриотизм - [грек, patris - отан, атамекен] - өзінің жеке және топтық мүдделерін жалпы елдің мүдделеріне бағындыратын, оған адал қызмет етіп, қорғауды мақсат тұтатын өз Отанына, Атамекеніне деген терең сүйіспеншілік сезімі, деп атап көрсеткен болатын. Сондай-ақ осы сөздікте патриотизм мәселесі жаһандану, интернационалдандыру, мемлекетаралық, аймақтық және жершарылық ықпалдастық жағдайында өрши түсуде, - деген. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің кезекті Жолдауында: Қазақстан патриотизмінің іргетасы - барлық азаматтардың тең құқылығы және олардың отан намысы алдындағы жалпы жауапкершілігі. Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезімін ұялатады.Бірақ бүгінде қалыптасқан мемлекеттің жаңа даму кезеңінде бұл түсініктің өзі жеткіліксіз. Соңғы жылдары осы салада арнайы ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізген С.Т.Иманбаева өзінің еңбегінде «патриотизм», «қазақстандық патриотизм» ұғымдарына теориялық талдау жасай келе: «Қазақстандық патриотизм Қазақстанды мекендейтiн барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекетi әлемдiк биiктен көрiну жолында бiлiм, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, елiмiздегi бейбiтшiлiкті, бiрлiк пен тәуелсiздiктi сақтау үшiн барлық күш-жiгерiн жұмсау»,- деп тұжырым жасады. Ал Қазақстандық патриотизмдi іске асыру көп ұлтты Қазақстанда бiрлiк пен елдiктi 163

сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдiк өркениеттен орын алу идеологиясына негiзделген стратегиялық бағыт-бағдар болып табылады, -деген. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің базалық мазмұны төмендегі білім салаларын қамтиды. Олар: 1.Бастауыш білім берудің мазмұны 7 білім саласы арқылы берілген: «Тіл және әдебиет», «Математика», «Жаратылыстану», «Адам және қоғам», «Өнер», «Технология», «Дене шынықтыру».

2.Негізгі орта білім берудің мазмұны 7 білім саласы арқылы берілген: «Тіл және әдебиет», «Математика», «Жаратылыстану», «Адам және қоғам», «Өнер», «Технология», «Дене шынықтыру».

3. Жалпы орта білім берудің мазмұны 7 білім саласы арқылы берілген: «Тіл және әдебиет», «Математика және информатика», «Жаратылыстану», «Адам және қоғам», «Өнер», «Технология», «Дене шынықтыру және алғашқы әскери дайындық» пәндері енгізілген. Бұл базалық білім мазмұнын құрайтын пәндер жүйесі гуманитарлық және техникалық пәндер жүйесін құрайды. Осы пәндер жүйесі бойынша жалпы білім беретін орта мектепте оқушыларға патриоттық тәрбие беру – негізгі жолы болып табылады. Осындай тәсіл ғана патриотизмді және оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты оятады- деген болатын. Мемлекет болса, жастардың өз тарапынан сапалы білім мен саналы тәртіпті алуына, еңбек нарығының сұранысына орай қажетті мамандықты игеруіне, терең білім алып, кәсіпкерлікті игеріп, өз арман-мақсаттарын жүзеге асырулары үшін барлық мүмкіндіктер жасалынып отыр. Сондықтан, көп ұлтты Қазақстанда білім беруді ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында патриоттық тәрбие беруде- оқыту үдерісінің тәрбиелік идеясын күшейтіп, сабақ оқыту үдерісінде оның тәрбиелік мәнін айқындау қажет. Әсіресе, жалпы білім беру жүйесінде гуманитарлық пәндер: қазақстан тарихы, қазақ тілі мен қазақ әдебиеті, өзін-өзі тану, т.б. пәндері арқылы жүзеге асыруға мол мүмкіншілік бар. Әр тұлға бойында туған елге деген сүйіспеншілік, құрмет сезімдерін дамыту, ана-тілін тілін сүюге, салт-дәстүрін сақтауға, елжандылыққа тәрбиелеу де–пәннің негізгі мақсатының бірі. Сонымен қатар, ауыз әдебиеті үлгілері арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің екінші жолы сыныптан тыс, мектептен тыс қосымша жұмыстар. Ертеңіне алаңдаған әр азамат жас ұрпақтың бойына адамгершілік-рухани қайнарын сіңіріп, мінез-құлқын тәрбиелеу үшін, жалпы адамзаттық құндылықтарды, адамгершілік ұстанымдарды қалыптастыру-өмір талабы. Ол отбасы тәрбиесінен бастау алады. Кішкентай кезінен-ақ отбасы жылуын сезініп, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, сабырлыққа, отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа, еңбекқорлыққа, сыйластыққа жауапкершілікке тәрбиеленген бала Тәуелсіз елінің белді азаматы болатынын сеніммен айтуға болады. Отаншылдық сезім, туған елге, жерге ерекше құрмет негізі отбасында қалыптасқан тәрбие, мінезқұлық, адами болмыста жатқанын айта кеткен жөн. «Адамда жақсы қасиет болмаса, оған бақ та, бақыт та қонбайды» деген дана сөз бекер айтылмаса керек. Бойында жақсы қасиеттері кемшін адам өз туған еліндегі бақытын бағалай білмейді. Егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, келешек ұрпақ елін сүйеді және ұдайы мақтаныш сезімде жүреді. Бұл әр азамат бойына патриотизмді және оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты қалыптастырады.

«2050 жылға қарай біз Қазақстанның кез келген азаматы ертеңгі күнге, болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс» деген болатын Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев. Егеменді Қазақстанның бүгінгі жағдайында патриотизм, ұлтаралық татулық, ынтымақтастық мәселесі үлкен мәнге ие. Себебі Қазақстанды Отаным деп білетін әрбір Қазақстан азаматы Қазақстанды сүйіп, соның азаматы болу, қазақстанды қорғау, Қазақстанның дамуына, өркендеуіне өз үлесін қосу міндетті. Қазақстандық патриотизм-бүкіл қазақстандықтарға тән. Себебі ортақ Отан, ортақ тарих, ортақ салтдәстүр, ортақ қазақтың тілі. Қазақстандық патриотизмсіз біз өркениетті ел бола алмаймыз. Сондықтан да, азаматтардың биік отаншылдық сезімі бүгінге ғана емес, ертеңгі кемел келешегіміздің,Тәуелсіз мәңгілік еліміздің беріктігін нығайта түсері анық. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа арнаған Жолдауы. «Егемен Қазақстан» газеті, 2014 ж., 17 қаңтар 2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы: Дайк Пресс, 2007 ж.

3. Иманбаева С.Т. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудiң ғылыми-педагогикалық негiздерi. Қарағанды, 2007 ж.

4. Интернет ресурсы.

164

ҚАЗАҚСТАННЫҢ БОЛАШАҒЫ - ҚОҒАМНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ БІРЛІГІНДЕ Калшерова Гулмира Илесбековна Ш.Уәлиханов О/М, Талас Қазақ халқы - рухани зор байлықтың мұрагері. Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі мен сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендік саз, айтыс өлеңдері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаларымыз туралы тарихи дастандары ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Олай болса, тәуелсіздік туы желбіреген егеменді елеміздің болашақ отансүйгіш ұрпағын тәрбиелеуде, олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілдік, әдептілік, елін, жерін, отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді, қаны мен жанына сіңіруде осынау атабабамыздың салт-дәстүрлерін негізге ұстансақ, өте ұтымды болар еді. Осыған орай, жас ұрпақтың патриоттық санасын қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекетіне қажетті төмендегі педагогикалық категориялар мен тұжырымдардың мәнін тереңірек анықтауға ой жүгірткен дұрыс деп таптық: отансүйгіштік- қоғамдық құбылыс, тарихи ұғым. Ал патриот дегеніміз әр адамның өзінің араласқан белгілі бір саяси, мәдени және әлеуметтік ортасына- Отанына деген аса терең сезімі деп түсінеміз. Сондықтан қазақстандық патриотизм- Қазақстан Республикасын біртұтас Отаны ретінде қабылдап, өзін республика халқының құрамдас бөлігі сезінетін парызы болып табылады. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында былай деп атап көрсетілген: "Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау;… Оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу…" – делінген. Осындай ізгі мақсаттарды орындаудың басты факторы – мектеп, мектеп-гимназия мұғалімі, жоғары оқу орындарының профессороқытушылары екені анық. Осы орайда бұл міндеттерді жүзеге асыру жастарды патриоттық рухта тәрбиелеу үшін аса маңызды. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Психологияда адамның жан-дүниесі, сезім әрекеттеріне екінші сигналдық жүйенің ықпалы мол екендігі айтылады. Сезім қағидалары зат, құбылыстардың ғана ықпалымен емес, сөздің әсерімен де пайда болатыны белігі. Аса күрделі сезімдердің қалыптасуында сөздің әсері мол. Яғни эпостық жырларды қазіргі таңда айтып жеткізу, ондағы батырладың ерлігін насихаттау – басты мәселе. Бұл ретте мектептердің патриотизмге тәрбиелеу жолдарын құрастыра келіп, олардың, жалпы оқушылардың сана- сезіміне ықпал ету, іс-әрекеттерін ұйымдастыру бағыттарында жүргізілгендігін анықтадық. Ұйымдастыру жұмыстарын осы бағыттар бойынша топтастырсақ, олар былайша бейнеленеді: лекторий, эпостық жырлардан сахналық көрініс сабақтары, соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесулер, әңгіме, кітаптар бойынша оқырман конференцияларын ұйымдастыру, ойынсауық кештері, ертеңгіліктер т.б. шартты түрде оқушылардың сана-сезімін қалыптастыруға бағытталса, мұражайларға материалдар жинау, фотоқалқаншалар, фотоальбомдар жасау, спорттық ойындарға қатысу, т.б. оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруға бағытталған. Сонымен, біздің пікіріміз бойынша, мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу – басты мақсат болса, отаншылдық сана, отаншылдық сезім, отаншылдық іс-әрекет, отаншылдыққа өзін-өзі тәрбиелеу – оның басты бағыттарын құрайды. Ал оның міндеттері өсіп келе жатқан жас буындардың ар, ождан, намыс, құрмет, сүйіспеншілік сана-сезімін ояту, орнықтыру әркеттерімен анықталуға тиіс. Осылардың барлығы жинақталып Білімгердің бойында ерлік, батырлық, қайырымдылық, мейірімділік секілді ізгі қасиеттермен көрініс бермек. Бұлардың психологиялық тетіктерін сана-сезім, ырық (ерік-күші) құрайтыны белгілі. Бұл ретте, А.Н. Леонтьев: «Тұлғаны өзгертіп, қалыптастыру, оның ерік күшін дамыту деуге болады», - деп көрсетсе, эпостық жырларды оқыту үрдісінде мектеп оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеуде маңызы ерекше. Олай болса мектеп оқушыларын ұлттық құндылығымызды жаңғыртып эпостық жырларды оқытуда патриоттыққа тәрбиелеудің алғы шарттарын көрсете білуміз маңызды. Қорыта келе жастар бойында азаматтық пен патриотизмді қалыптастырып, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптасуымыз керек. Патриотизм - адамгершілік және саяси принцип, сезім, оның мазмұны-Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшылық. Патриотизм - адамның мыңдаған жылдар бойға бекіген ең терең сезімдерінің бірі. Патриотизм - Отанға, туған жерге, өзінің мәдени ортасына деген сүйіспеншілік. «Патриотизм - дегеніміз (грек.-patriotes-отандас,patrio -отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды».-деп атап көрсетеді.

165

«Патриотизм - Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау. Қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды, жеке адаммен, яғни оны бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты білдіреді». Патриотизм өз халқына, Отанға деген сүйіспеншілік пролетарлық интернационализммен берік байланысқан. Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында көрініс беретін, балаларының Отан анаға деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип. Патриотизм - тұлғаның бойында Отан үшін қызмет етуге дайын,шын берілген, Отанға деген сүйіспеншілік қасиеті. Патриотизм - өз Отанына және отандастарына сүйіспеншілік және құрмет мұраты, ал интернационализм басқа халықтар мен елдерге деген құрмет пен бірлік мұраты. Патриотизм - адамның туа біткен, биологиялық қасиеті емес, ол-әлеуметтік, тарихи қалыптасқан,отанға деген сүйіспеншілік сезім, ол Отанға қызмет етуден көрінеді. Жоғарыда берілген анықтамаларды сараласақ,әр кезеңде де патриотизм ұғымы Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырылады. Бүгінгі жаһандандыру процесі тұрғысынан алатын болсақ,патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына,мемлекетіне деген сүйіспеншілікпен қатар,әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсау. Қазақстан халқының бойындағы патриотизм рухын жетілдіруде Ел басының «ұлттық болашағына: оның өзіндік қасиеттерін сақтау мүмкіндіктеріне сеніммен қарау,- дей келе,ұлттық әрекеттің аясын үш түрлі фактор тұрғысынан, бірінші – ұлттық бірігу (интеграция), екінші-қазақтың ұлттық тұтастануы, үшінші-ұлттық жасақталу үрдісінде өзінің рөлі иен қызметін айқын сезінулері»,қажет деген сөзі қазақстандағы негізгі идеология-ұлттық бірлік, экономикалық, әскери, ақпараттық дербестікті сақтау негізгі орын алары сөзсіз. «Патриотизм» ұғымы А.С.Макаренконың, А.В.Луначарскийдің, В.А.Сухомлинскийдің, С.Т.Шацкийдің, Н.И.Скаткин, И.Я.Лернер, Ю.К.Бабанский, В.И.Харламовтың және қазақстандық ғалымдар Б.Қ.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, М.С.Жүнісов, О.А.Момынбаев, А.Г.Бижанов, У.Қасенов, М.М.Скибицкий, И.П.Камарин, А.Бектұров, А.Бейсенбаев, Л.Сейдахметова, Ә.Жұмаханов, С.Ешімханов, С.К.Нұрмұқашева, Е.Жұматаева, А.К.Ахметов, Д.С.Құсайынова, С.Т.Иманбаева т.б. ғылыми еңбектерінде көрінісін тапты. Жоғарыда аталған ағартушы педагогтардың ілімдері мен зерттеушілердің еңбектерінде патриоттық сезімдер Отанға өз халқына деген сүйіспеншілігінен көрінеді. Патриоттық сезімнің нысаны мен қайнар көзі-Отан десек,оның мазмұны-туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер,туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көркіне жылылық, жақындақ, туысқандық сезімдерін ұялатып,ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы Патриотизмге тәрбиелеудің арқауы болады. Тәлім-тәрбиелік мұралардың ішкі бастауларына кіретін рухани дүниелер бұлармен ғана шектелмейді. Мәселен, ХII ғасырдағы Ахмет Игүнекидің «Хақиқаттар сыйы» (шындық сыйы) шығармасында сол дәуірдегі адамдардың моральдік нормаларын сөз еткен. Дүние қоңыз бүгін бар да, ертең жоқ,жауыздықпен қатыгездікті, қанды қанмен жуып тазартуға болмайды, осы іспеттес мінездегі толып жатқан міндеттерді сынайды, адамның жақсы қасиеттері өнегелілік пен жақсылықты,қайырымдылықпен мейірбандылықты паш етеді. біздің пікірімізше кезкелген адам соғыс әрекетінде немесе басқа жағдайда ерлік, отаншылық істерге беру үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы тиіс. Өйткені қару-жарақты қанша меңгергенімен, отаншылық іс-әрекетке ішкі жан дүниесі, сана-сезімі дайын болмаса,елі мен жері үшін жанкештілікке баруы екі талай. Бұл жерде ататектен келе жатқан ұлттық болмыстағы патриотизмнің орны бөлек. Біздіңше, өсіп келе жатқан жас буындарда Отанымыздағы әлеуметтік- саяси құбылыстарға дұрыс көзқарас қалыптастыра білсек, жаңа мазмұнды сана- сезім, іс-әрекет аясында олардың жалпы патриоттық ой-пікіріне ықпал етер еді. Мұндай ойды толығымен келтіріп отырған себебіміз-бейбітшілік жағдайдағы патриотизмнің сипатын көрсету. Бүгінгі Қазақстан жағдайындағы ұлттық патриотизмнің басты көрінісі-қазақтың ана тілінде сөйлеуі, балаларына ұлттық тәрбие беруі, ұлттық мінез жүріс тұрысты қалыптастыру, ізет, құрмет, қайырым, мейірім тағы да басқа сезімдерін дамытуы. Қала, жер-су, көше аттарын өз атымен атау, ұлттық мәдениетті бәрінен де жоғары тұту, қазақ өнеріне ден қою секілді толып жатқан ірі-ұсақ нәрселерді ескерген жөн. Осылардың ең бастысы-өз ұлтын мақтан ету,жақсы жақтарымен басқа ұлт өкілдеріне өнеге көрсетуге әрқашан дайын болу, өзгелерді жатырқамау. Қазақстанда түрлі халық өкілдерінің өмір сүруі қазақ ұлтының біртұтас мемлекет екенін жоққа шығармайды. Сондықтан Қазақстан Республикасында, ең алдымен, сан ғасырлық тарихы бар Қазақ ұлтының бірегейлігін сақтап, дамытуға қызмет етуге тиіспіз. Қазақ ұлтын мемлекет иесі,қалған басқа ұлттарды осы мемлекет заңдарын сыйлайтын парасатты азаматтары деп қарауымыз керек. Бұл ретте академик Е.Шаухитдинов қазақстандық патриотизмді қазақ ұлтының мүддесімен байланыстыра келіп, басқа ұлттар мүддесін жоққа шығармайтын келелі ойлар айтады. Ол азаматтардың құқықтық еркіндігі, 166

басқа ұлттардың қазақ халқының дәстүрін сыйлауы, олардың қазақ мемлекетінің намысын қорғауы, қазақ елін жатсынбай, жүрегімен сүйе білуі, ұлттық тіл, дін, ділімізді сақтауға кедергі жасамай қолдау тауып жатса, міне осыларды қазақстандық патриотизмнің белгілері деп санайды. Патриотизм ұғымын талдай келе ол «патриотизм дегенде,әуел бастан-ақ туған жерін,ана тілін,елдің әдет-ғұрпы мен салт дәстүрін құрметтеп қастерлеген. Бұл патриоттық сезім ерте заманнан-ақ қалыптасқан.Мұның терең мағынасына ұлтжандылық жатады»,-деп көрсетеді. Ұлтжандылық,отаншылыққа тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүрлерге сүйене отырып,жас ұрпақтың ішкі жан дүниесі,ой санасы мен сезімін дамытып қалыптастыруға бағытталуы керек. Көп ұлтты Қазақстан үшін отансүйгіштік сезімнің рухани саладағы тату тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес,мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар. Отансүйгіштік рух-қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып,дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуға мүмкіндік беретін бірден-бір күш.Отансүгіштік сезім өрге бастайтын өзұлтымыздың тарихы да талай дәлелдеп келеді. Кейде шіркін бір өзіне бірнеше мемлекет сыйып кететін ұлан-байтақ жерді ата-бабамыз сан ғасырлар бойы қалай аман сақтаған деп таңданамыз. Шынында талай зобалаң кезеңді бастан кешірген қазақ жері «Найзаның ұшымен,білектің күшімен»өз жер көлемін сақтап қалған. Ұлы бірлік,отансүйгіштік-рухтың аса бір қасиетті тірегі.Ел басының тәуелсіздік жолында жолында ту етіп көтерген реформаторлық идеяларының бірі»Қазақстандық отансүйгіштік»ұғымымен астасып жатуының терең мәні де осында жатыр. Қазақтың патриоттық-отансүйгіштік тәрбиесі-тереңнен тамыр тартқан, халқымыздың сан ғасырлық болмысының, дүниетану көзқарасының,ақыл-ойы менсалт-дәстүр мәдениетінің көрінісі. Осылырды бойға дарытпай тұрып келер ұрпақты патриоттық-отансүйгіштік тәрбиеге лайықты қалыптастырып.алтын бесік елін,кіндік кескен жерін қорғайтын және осы мақсат жолында бар күшжігері мен ақыр-қайратын жұмсап, отаншыл азаматтарда,яғни нағыз патриоттарды тәрбиелеп өсіру мүмкін емес. Жалпы алғанда, патриоттық тәрбиеге қатысты түсініктерге мынадай қорытында жасауға болады:патриоттық тәрбие-әлеуметтік құбылыс, ол бір жағынан, тұлғаның тарихи-саяси дамуы, екіншіден, жас ұрпақты енегелі-азаматтық тұрғыдан тәрбиелеу болып табылады. Қазақ елінің болашағын айқындайтын, оны тұрақты даму деңгейіне көтеретін бірден-бір құндылық, ол - жас ұрпақты отаншылдық, ұлтжандылық рухта тәрбиелеу. Ендеше, қазақстандық жаңа білім үлгісі осыдан бастау алып, жас ұрпақты білімді және сол білімді ұтымды пайдалана алатын іскер, білгір де, білікті етіп өсірумен қатар, оның адамгершілік болмысын, ішкі жан-дүниесін, азаматтық тұлғасын, халықтық қасиеттерін дұрыс және орнықты түрде қалыптастыру болатын болса, онда мемлекеттің нығаюы мен қоғамның консолидациясының негізі болып табылатын патриоттық тәрбие беру жүйесі бірінші орынға қойылатын мәселе болмақ. Ендеше қазіргі кезде республикамыздың егемендігі мен бейбітшілігін нығайтуда жастарды патриоттыққа баулуға үлкен мән беріліп отырғандығы Қазақстан Республикасының конституциясында, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік «Білім» бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентінің республика халқына Жолдауларында, Қазақстан Республикасының тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасының мәдениэтникалық білім беру тұжырымдамаларында және т.б. үкіметтің қаулы-қарарларында, ғылыми-зерттеу жұмыстарында және күнделікті басылым беттерінде айқын аңғарылады. Сонымен қатар егемендік пен тәуелсіздікке ие болу жағдайында Қазақстан қоғамында «ұлттық патриотизм», «жалпыұлттық патриотизм», «қазақстандық патриотизм» ұғымдары жиі пайдаланылады. Ұлттық патриотизм өз ұлтына, оның мәдениетіне, тіліне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік ұғымымен байланысты болатын болса, жалпыұлттық патриотизм өзін сол мемлекеттің, халықтың бір бөлігі ретінде сезінуді білдіреді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жолдауы «Қазақстан 2030».-Алматы:Дәнекер,2001.

2.Философиялық сөздік. Алматы.2014.

3.Қазақ совет энциклопедиясы. Т.9.-Алматы,2014. ҰЛТ МҰРАСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІ Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы, Жаманбаева Динара Танбайқызы «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының бөлім басшылары Кез келген ұлттың толыққанды ұлт болып қалыптасып дамуы үшін оның ұлттық санасы,ұлттық идеясы, ұлттық мүддесі, ұлттық тілі және ұлттық құндылығы болуы керек. Олай болса, ұлттық сана, ұлттық идея, ұлттық тіл, ұлттық құндылық және ұлттық мүдде деген ұғымдарға талдау жасайық.

167

Ұлттық сананың қалыптасуына және оның дамуына екі тұрғыдан қарауға болады: 1.Сезімдік түйсіктік.

2.Саналы теориялық. Сезімдік түйсіктік өз елін, халқын, ұлтын сыйлайтын, сүйетін алғашқы ыстық сезімнен туса, саналы теориялық тұрғыдан өз елінің, халқының, ұлтының өткенін, қазіргісін, келешегін толық біліп, тексеріп, халық тағдырына, ұлт мәселелеріне мемлекеттік, елдік, тіпті дүниежүзілік тұрғыдан теориялық ұлттық бағыт-бағдарлама тұрғысынан қарап, аңғару арқылы болатын саналы ойдан туады. Ал, ұлттық сананың жасаушысы, қолдаушысы, қорғаушысы, сақтаушысы әрқашанда ұлттық интеллигенция, ұлттық зиялы қауым халықтың тек сезімі ғана емес, ойы, санасы оянған өкілдері, ұлы ойшылдар ғана ұлттық сананың негізін салып, ірге тасын қалаушылар... Ал, ұлттық идея тамырын тереңнен алады және этностың болмыстық табиғатын түзеді, және оның тарихы мен мәдениетімен байланысты. Ол этникалық сезімдердің негізінде пайда болады. Ал идеология қоғамдық сананың жоғарғы сатысы болып табылады. Егер ол ұлттық идеяға негізделсе, оның құндылықтарымен толықтырылса, күшке ие болады. Идеялардың маңызды топтастырушысы болып табылатын идеология стихиялы түрде пайда болмайды, оны адамдар қалыптастырады және оның өзіндік мақсаты мен қызметі болады. Ұлттық идеяның одан айырмашылығы–оны адамдар жасамайды, ол табиғи түрде пайда болады. Оның қайнар көзі әлеуметтік-тарихи негіздері тұрғысынан алып қарағанда оның шығу тегі тайпалық, рулық құрылыста, ал психологиялық және гносеологиялық негіздері тұрғысынан алып қарағанда этникалық сезімдерге жатқан сияқты. Сезімге қоршаған табиғи орта, отбасы, әлеуметтік және рухани факторлар да әсер етеді. Егер табиғаты бай болса, ол жердің халқы да дарқан болмақ. Ұлттық идея туған жерге, отанына, үйіне, туған-туыстары мен жақындарына, табиғат мезгілдеріне, достарына деген генетикалық және патриоттық сезімдерден туылады. Бұл сезімдер арнайы қалыптаспайды, адамға туған кезінен бастап беріледі. Ұлттық сезім осындай генетикалық сезімдерден бастау алады. Адамдағы осы психикалық сезім сана арқылы туған өлке туралы идеяға айналады. Барлық этнос үшін ортақ ұлттық идея болмайды. Әр этностың өз ұлттық идеясы болады. Ұлт болып қалыптасып, дамуының басты әрі негізгі факторларының бірі – ұлттық мүдде. Ұлттық мүдде дегеніміз – сол ұлттың рухани, әлеуметтік, қоғамдық дамуында шешуші роль атқаратын оның басты белгілері. Бүгінгі күні қазақ халқының мемлекет құрушы ұлт ретіндегі басты мүдделері – тәуелсіздігіміздің нығаюы, жеріміздің тұтастығы, тіліміздің дамуы, дініміздің сақталуы, салтдәстүріміздің, тіліміздің өркендеуі. Сондықтан осындай ауыр жүк арқалаған ұлттық мүддемізді болашақ жас ұрпақ бойына сіңіру ұстаздар алдындағы абыройлы міндет. Ол үшін ұстаздар өз пәнін теориялық тұрғыдан жетік білумен қатар, өз ұлтының ғасырлар бойы тарихи қалыптасқан ұлттық тілі, ділі, діні, болмысы, психологиясы, менталитетін терең меңгеріп, ауыз әдебиеті үлгілері мен ақын-жазушылардың көркем шығармаларындағы айтылған айшықты ойларын сабақ үрдісінде де, сабақтан тыс жұмыстарда да үнемі басшылыққа алып, түрлі әдіс-тәсілдер арқылы білім алушылардың бойына дарытып отыру керек. Оған дәлел Ж.Аймауытовтың төмендегі айтқан ой-тұжырымы болмақ: «Ұлтын шын сүйіп, аянбай қызмет қылған азаматты көп жұрт күшті, өнерлі, білімді жұрт болып, күресте тең түсіп, басқаларға өзін елітіп отыр. Ұлт үшін қызмет қылмай, бас қамын ойлап жүрген азаматтардың елі артта қалып отыр... «...Естеріңізде болсын: қара халықтың мәдениетті болуынан мәдениетті кісінің қазақ болуы қиын. Баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне жақындатып тәрбиелеу керек.»... Өткенімізге көз жүгіртсек, қазақ халқы өз алдына дербес мемлекет болып, көшпенді өмір сүргенде рулық сана басым болды. Ата-бабаларымыздың аталас, рулас болып топтасып өмір сүруі Ресейге отар болғаннан кейін де жалғасты. Тек жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде большевиктік жүйенің басымдығы, тоталитарлық жүйенің интернационалдық идеологиясының салдарынан рулық сана әлсіреп, космополиттік сана күш ала бастады. Сондықтан ұрпақтарымыздың бойына ұлттық құндылықтарды сіңіріп, ел қамын, жер қамын ойлайтын азамат етіп тәрбиелеуіміз керек. Ұлттық тәрбиені ұрпақ бойына дарытуда Елбасы Н.Әбішұлының мына бір ұлағатты сөзі бағдаршам болмақ: «Еліңнің ұлы болсаң, еліңе жаның ашыса, азаматтық намысың болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып, көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа!». Ұлттың ұлт болып қалыптасып дамуы үшін ұлттық құндылығымыздың маңызы ерекше.Ұлттық құндылыққа–ұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, өнері, музыкасы, спорты, салт-дәстүрі жатады десек, қазақта «ата-қоныс» деген ұғым бар. Яғни, «ата-қоныс» қазақ үшін киелі жер болып саналады және осы көшіп-қонып жүрген жерлерінің тауы мен даласы, өзен мен көлдері, орманы мен құмы қазақ халқының аңыз-әңгімелеріне, өлең-жырларына, шығармашылығына арқау болған. Соның негізінде қазақ халқы өз алдына, тәуелсіз мемлекет болып өмір сүргенде оның тілі, мәдинетімен қатар әдебиеті де қалыптасып дамыған. Біздің ұлттық мұрамызда халықтың ғасырлар бойы басынан өткерген тарихи тағдыры, арманмұраты, мұң-мүддесі жатыр. Қазақтың мәдени құндылықтарының ішінде ұлттық өнер ерекше дамыған. Өнердің дамуы негізінен сол ұлттың күнделікті өмір салтына байланысты халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі қажеттіліктен туындайды. Сол сияқты күнделікті тұрмыс қажеттілігінен туындыған қол өнерін айтуға болады.

168

Ұлттық құндылықтарымыздың бір тармағы–дәстүр. Дәстүр–ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын сипаттардың бірі. Алдымен «Дәстүр» сөзінің мағынасын біліп қойғанның еш артықтығы жоқ. «Дәстүр» арабтың «дүстүр» деген сөзінен парсы тілі арқылы келген сөз. Егер мағынасына үңілсек «орныққан», «тұрақты» деген мағынаны білдіреді. Сондықтан ұрпағымызға сәби кезеңінен бастап ата-анасы, ұстаздары олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, ұлттық дәстүрлерімізді бойына дарытып отыруға міндетті. ...Ұлт пен тіл ешуақытта ажырамайтын, бірімен-бірі кірігіп, бөліп алуға болмайтын нәрсе. Ұлттың ең негізгі қасиеті–қабілетінде, ал қабілет ойлаумен байланысты, өз кезегінде ойлау деген нәрсені құрайтын –тіл. Осыдан тиісті қорытындылар жасауға болады. Ұлттың рухы тілдің мазмұнын рухтандырып тұрады. Рухсыз тіл – тіл емес. Ұлттық рухтың ең бір абыройлы қызметі – тілді рухтандырады. Тілдің рухты бойына сіңіріп алып, ұлттық дүниетанымдық, психологиялық, басқа да толып жатқан ұрпақтан- ұрпаққа беріліп жататын қажетті қасиеттерін бойына жинаушы, кезең-кезеңімен кейінгі ұрпаққа жеткізуші құралға айналатын себебі де сондықтан. Ұлт пен тілді ажырату мүмкін емес». Осы пікірмен сабақтас классик жазушы Мұхтар Әуезов: «Бұл дәуірде өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де болады, себебі, ол қандайлық мамандық білімі болса, рухани ой-тәрбиесінде сыңар жақ азамат болады. Тегінде, қай мамандық саласында жүрген адам болса да, шын интеллигент дәрежесіне жету үш әдебиетті білу жалпылығы ортақ шарт. Ана тілінен бірнеше жағдайлар себеп болып ажыраған ел «азған» ел атанып, кейіннен аты өшіп, ұрпақтары бұршақша бытырап, қардай еріп, құмға сіңген судай дерексіз жоғалып кеткенін тарихтан кездестіруге болады. Ондай сормаңдай ел бұрынғы кезде аз болмағандығына тарихта дәлелдер аз емес», – дейді. Алаш ардақтыларының бірі Жүсіпбек Аймауытов: «Ана тілін біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – сүйініш. Ана тілін білмей тұрып, орысша жақсы сөйлесең, бұл – күйініш» , Ахмет Жұбанов: «Әр халықтың ата тілі-білімнің кілті... біздің жастарымыз ана тіліне жетік, білімді, мәдениетті болсын»деп, өзінің ұлт тіліне деген құрметін, жанашырлығын білдіреді. Ұлттың болмысын, басқалардан ерекшелендіріп тұратын маңызды рухани табиғатын түсінген Алаш қайраткерлері әрқашан тіл мәселесін ұлттан бөліп қарамаған. Мәселен, А.Байтұрсынұлы «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер, әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек қарнымыз ашпас қамын ойлағанда, тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлауымыз керек» десе, М.Шоқай «Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл», М.Жұмабаев «Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт–тіл. Ұлт үшін тілінен қымбат ешнәрсе жоқ» деген құнды ойтұжырымдар жасайды. Қорыта айтқанда, болашақ ұрпақтың қамын ойлау бүгінде өте қажет екендігі даусыз. Өйткені келешек дегенің бүгіннен басталады. Келешектің түбірі бүгінде жатыр. Ал бүгіннің баюы, рухтануы, нығаюы – кешеге байланысты, кешегіні бүгінге алып келіп, бүгінді байытып, рухтандырса, ғана біз ұлтымыздың алдындағы борышымызды адал атқарамыз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.М. Жұмабаев. Педагогика. А, Ана тілі, 1992, 154 б.

2. Ж.Аймауытов. Бес томдық шығармалар жинағы.5-том,А.Ғылым,1999, 301 б.

3. Ж.Аймауытов. Бес томдық шығармалар жинағы.4-том,А.Ғылым, 1998,446 б.

4. А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, Алматы, Ана тілі, 1991 ж, 444 б.

5. Қазақтар ІІ том, 1998 ж. ЖАС ҰРПАҚТЫҢ БОЙЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Қалымбет Мереке Исламбекқызы «ӨРЛЕУ» БАҰО АҚФ Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ «Мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш оқыту» кафедрасының аға оқытушысы Еліміздің Президенті Н.Назарбаевтың айтқанындай, біздің алдымызда «бабаларының игі дәстүрлерін сақтайтын», «күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары» болатын ұрпақ тәрбиелеу міндеттері тұр. Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани құндылықтарды елеп - екшеп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесінің кезеңіне жарату және рухани құндылықтардың қорына өлшеусіз үлес қосатын мұраларын зерделеп зерттеу өзекті мәселелердің бірі болуда. Патриотизм - мемлекеттің өміршеңдігіне әсер ететін негізгі рухани ізгі тірегі бола отырып, қоғамның дамуына, азаматтың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына отаны үшін жан қиярлықтай іске баратын патриоттық сезім қандай да болмасын ұлт пен мемлекеттің дамуы мен күн көруін қалыптастырып негіздейтін әлеуметтік құбылыс. Патриоттық тәрбие беру -жалпы тәрбие үрдістің бір тармағы бола тұра, мемлекеттік билік органдары мен қоғамдық ұйымдардың, азаматтардың отанға деген сүйіспеншілігін қалыптастыру.

169

Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамзатты сүю – оған жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім.Патриоттық сезімнің адамзатты өрге бастайтынына өз ұлтымыздың тарихынан талай дәлел келтіруге болады. Еліміз өз тәуелсіздігін алған кезде еліміздің мәңгілік ел болуына кепіл болатын бірден-бір қасиет патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қою ертеңге сілтейтін жағдай емес. Зерделеп қарар болсақ, патриотизмге тәрбиелеуде сүйенетін негізгі ұғымдар: «Ұлттық патриотизм» және «Қазақстандық патриотизм». Осы екі ұғымды жас ұрпақ санасына сіңіре отырып, сол арқылы Отан, туған жер, ел, атамекен, мемлекет, туған өлке, туған халқы туралы нақты түсінік қалыптастыру – отбасында ата-ана мен мектепте мұғалімдердің басты міндеті. Түрлі еңбектерге сүйене отырып осы екі ұғымның маңызын ашып көрсету – жас буындарды тәрбиелеуде бүгінгі күннің кезек күттірмейтін қажеттілігі. Туған халқымыздың өткеніне көз жіберсек, патриотизмнің керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі егемен ел болып, еңсеміздің биік болуы – бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Жоңғар шапқыншылығы мен берідегі ұлт азаттық көтерілісті алып қарасақ, ондағы батырлардың ешқайсысы бүгінгідей патриотизмге тәрбиелеу тезіне салынбаған. Бірақ елін, жерін, Отанын қорғауда жаны мен тәнін аяп қалмаған. Осындай тарихи тәжірибеден сол кездегі отбасы тәрбиесіндегі отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына ата-ана, ауыл-аймақ ықпалының күшті болғанын көреміз. Демек, бұл қасиетті сезімнің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің ықпалын елемей қоюға болмайтынын ерекше ескеріп, тәрбие саласындағы жұмыс барысында ата-ананың да отансүйгіштік рухын көтеріп отырған абзал.Өткенін білмеген халқының қадірін білмейді, халық нені бастан кешіргенін, бүгінгісіне қалай қол жеткізгенін, өз тарихын жасау үшін қалай тер төгіп, қандай тар жол, тайғақ кешуден өтіп, азап шеккендігін, қалайша жерін қорғап, елін сақтағанын балаға мектепке бармай тұрып санасына түрлі тәсілдермен сіңіре берсек, ұтарымыз мол болар еді. Мектептегі тәрбие жүйесін құруда, тәрбие жүйесінің барлық субъектілерінің қызметін ұйымдастыруда тәрбие берудің кешенді бағдарламасы және үздіксіз білім беру жүйесінде тәрбие берудің тұжырымдамасы пайдаланылып келеді. Тәрбие тұжырымдамасында тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін, мазмұнын сипаттай отырып, тәрбиенің құрамды бөлімі патриоттық мазмұнына былай сипаттама берген: Азаматтық-патриоттық, құқықтық және полимәдениеттік тәрбие гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа халықтарының мәдениетін зерттеу және игеруге негізделген азаматтық ұстанымды және патриоттық сананы, құқықтық және полимәдениетті, қалыптасқан ұлттық өзіндік сананы, ұлтаралық мәдени қарым-қатынасты, әлеуметтік және діни төзімділікті қалыптастыруы тиіс. Қазіргі жағдайда тәрбиеленушілердің құқықтық санасын, олардың балалар мен жастар ортасында құқық бұзушыларға қарсы тұруға дайындығын қалыптастыру аса маңызды мәселе - деген болатын. Интернационалдық және патриоттық идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адамдар қауымдасып өмір сүргеннен бастап, өз қоғамын, өлкесін, табиғатын сүйген, ұнатқан. Соларға деген айрықша сезімді бойынан сіңірген. Интернационалдық және патриоттық сезімі біртіндеп, саяси мәнмазмұнға түскен. Қазіргі заманғы Қазақстан мемлекетінің құрылуы мен қалыптасуы ежелгі алаш жеріндегі мемлекеттік тарихындағы жаңа құбылыс. Президент Н.Назарбаев Қазақстан азаматтарының интернационалдық және патриоттық сезімін қалыптастыруда ұлт қауіпсіздігін сақтаудың стратегиялық элементінің бірі ретінде неліктен даралап көрсетті. Елдің елдігі, оның тұтастығы, тәуелсіздігі, қауіпсіздігі, мемлекеттік дербестігі халықтардың интернационалдық және патриоттық сезімінің, патриотизмнің қалыптасуында стратегиялық міндеттер дәрежесіне арнайы қарастырып отыр. Интернационалдық және патриоттық тәрбие идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап қандай ғылым болмасын адамзаттың ақыл- ойынан, өмірден, істәжірибеден туындайтын аян. Адамгершілікті, тәрбиелі адам – кез келген мемлекеттің байлығы, әлеуметтік өмірдегі бейбітшілік пен мәдениеттіліктің кепілі. Патриоттық тәрбие жүйесінде рухани адамгершілік, тарихи - өлкелік -«Шежіре», азаматтықпатриоттық,әлеуметтік – патриоттық, әскери – патриоттық, спорттық-патриотизмді бала бойына сіңіру.Бұл бағыттар құқықтық мәдениет, заңгерлік, саяси және құқықтық өзгерістер, мемлекетпен қоғамдағы өзгерістер, заң орындау,қызмет ету арқылы ықпал етеді. Балалар бойындағы үлкен патриоттық сезімді, Отан сүйіспеншілікті оны қорғауға, әскери дәстүрді, әскери тарихты,дене спорты және дене шынықтыру сабақтары арқылы шыдамдылыққа, ерлікке, тәртіптілікке баланы қалыптастыру. Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең алдымен, тілімізді, дінімізді, салт - дәстүрімізді жатқызсақ, тіл - қазақ болуымыз үшін, дін - адам болуымыз үшін, салт – дәстүр - ұлт болуымыз үшін қажет. Патриотизм сезімінің оянуы мен қалыптасу үрдісін белгілі бір асқақ сезімдерден, мақтаныш - сүйініштен бөле - жара қарауға болмайды. Ол елінің өткен тарихын мақтаныш тұту, жерінің байлығына, әсем көркіне сүйсіну, атадан балаға жалғасып, жақсы үрдісін тапқан ұлттық тілді құрметтеу. Осы сезімдерден туатын, санада орнығып қалыптасатын асыл қасиеттер ұлттық патриотизм деңгейінде өркен жайып, азаматтық 170

патриотизм биігіне ұласатын сыңайлы. Әрине, бұл өздігінен бола салатын нәрсе емес, ол да нақты тәрбиенің жемісі. Бұл тәрбиенің жемісін еккен әрине, мектеп жасына дейінгі балалар үшін - тәрбиеші, ал орта білім мен жоғарғы білім алушылар үшін –ұстаздар қауымы деп айта алар едім. Қазақстан азаматтарын патриотизмге тәрбиелеу – тұлғаның патриоттық сана – сезімін қалыптастыру патриоттық іс – әрекетін ұйымдастыру. Егеменді елдің азаматын тәрбиелеуде әр тәрбиешінің, әр ұстаздың ең басты мақсаты - дені сау, ұлттық сана - сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениеті, парасаты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер бойында игі қасиеттері бар адамды тәрбиелеу. Олай болса қорыта айтқанда, әр ұрпақ өзінен бұрынғы ұрпақтың жалғасы болғанымен, өз дәуіріне өзінше үн қосып, соны соқпақ іздейді. Отаншылдыққа тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүрлерге сүйене отырып, жас өскіннің ішкі жан дүниесі, ой-санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Ел Президенті Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз...» - деген болатын. Қазақстан – түрлі тарихи аласапыранды басынан өткеріп барып, тәуелсіздікке қол жеткізген, көп ұлтты республика. Сондықтан оның берік болуы патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуге атсалысуымыз керек. Пайдаланылғанәдебиеттер: 1.

2.

3.

4.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2012 ж. 15 желтоқсан. - №828-831. Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесінде тәрбие тұжырымдамасы. – Астана, 2009. «Жалпы білім беретін мектептерде патриоттық тәрбие беру», «Тәрбие құралы» 2007 ж. №3 Ә. Әмірова «Патриоттық тәрбиені қалай түсінеміз?», «Сыныптағы тәрбие» 2009 ж. №4

БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІ ЖОСПАРЛАУҒА ЖАҢАША КӨЗҚАРАС Карымбаева С.М. «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ. Тараз қаласы, Елімізде тәуелсіздік ала салысымен ұлттық идеологияны қалыптастыра кету оңай болмады. Қазақстандық жаңа идеологияны, жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастыру қажеттілігі туды. Осы кезеңде Елбасымыз Қазақстан халқына жолдауында мемлекет пен азаматтық мақсаттардың барлық бағыттары бойынша сәйкес келуі өмірлік түрғыдан маңызды екенін атап көрсетті. "Адам болашағына сенімді болуы керек, сонда ғана толыққанды мемлекет құруға болады. Мемлекетте азаматтардың дамуы үшін, жеке және кәсіби тұрғыда өсуге жағдайлар жасалып, мүмкіндіктер ашылған жағдайда ғана сенім пайда болады. Мемлекет осыны түсініп, халықпен біріге жұмыс істеуі тиіс"- дейді Елбасы. Нарықтық заманда біз бұл мәселеге прагматикалық тұрғыдан қарауымыз керек. Президент өз сөзінде: "Егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз. ... Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс"деді. Осы тұрғыдан Елбасы өз бойымызда және өскелең ұрпақтың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуге шақырды. Бірақ бүгінде қалыптасқан мемлекеттің жаңа даму кезеңінде бұл түсінік жеткіліксіз болып тұр. Ол үшін мемлекет жоғарыда аталып өткендей, адам бойында болашағының баянды болатынына сенім ұялату қажет. Әр азамат өз елінде еркін сезініп, болашағына деген сенімі артқан уақытта, ол болашақ ұрпағын да осы елде тәрбиелеп, елінің дамуына үлес қосуына үгіттейді. Бүгінгі мектепте Қазақстандық патриотизмді және тәрбиені қалыптастыру жұмысы негізделетін ұстанымдар жеткілікті. Тәрбие жұмысы және жастар саясаты ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының негізгі бір бағыты болып отыр. Онда "білім беру жүйесін жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі – өкілдері бәсекеге қабілетті білімді меңгерген, ойөрісі дамыған ғана емес, жоғары азаматтық және адамгершілік ұстанымы, отансүйгіштік сезімі мен әлеуметтік жауапкершілігі қалыптасқан зияткер ұлтты қалыптастыру болып табылады" делінген. Бұл бағыттағы негізгі қызметтің мақсаты жастардың бойында белсенді азаматтық ұстанымды, әлеуметтік жауапкершілікті, отансүйгіштік сезімін, жоғары адамгершілік және көшбасшылық қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.

171

Бүгінде тәуелсіз елге тән барлық құндылықтарымыз бар. Сол құндылықтарымыздың бірі - бірлік, ынтымақтастық. Осы қасиетіміз бен құндылығымызды дамыту өз қолымызда. Ал қазіргі отандық білім беру жүйесіндегі басты мақсат жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Қазіргі орта мектептердегі білім көрсеткіш Бірыңғай ұлттық тестілеудің қорытындысы бойынша жоғары деңгейдегі білім көрсеткіші болып табылады. Осылайша, тек академиялық басымдықтарға мән беруде. Осыған байланысты мектеп мұғалімдері оқушылардағы ұлттық және рухани құндылықтарды дамытуға жеткілікті көңіл бөлмейді. Тәрбие жұмысын ұйымдастыруға жаңа көзқарас керек: әр педагог өзі үшін басымдықтарды нақтылап алуы керек – ол үшін не құнды болып табылады, тек өзіндік сенімі, іс-әрекеті, рефлексиясы арқылы ғана сапалы тәрбиелеуге болады. Бұл көзқарас - мұғалім өзінің жеке басының үлгісі мен өмір тәжірибесі арқылы балалардың азаматтық-патриоттық сезімдерін дамытуға дайын ба? ол бұл мәселені жүзеге асыруды қалайша жоспарлайды? - деген түсініктеріне негізделеді. Қазіргі мектептегі тәрбие жұмыстарын жүргізудің тиімді жолдарын ендіруде қиындықтар да кездеседі: - мұғалім өзінің жеке түсінігі мен іс-әрекетінде қалыптасқан дағдыларының оқушының тәрбиесіне ықпалын терең түсінбейді; - мұғалімдер оқушылардың академиялық дайындықтарына ерекше назар аударады (ҰБТ-ға дайындық), тәрбие жұмысы өз дәрежесінде жүргізілмейді; - мұғалімдердің АКТ сауаттылықтарының төмендігі сандық smart технологиялардың мүмкіндіктерін өз дәрежесінде қолдана алмайды; - кестеге сәйкес бір сарынды жүргізілетін дәстүрлі тәрбиелік іс-шаралар оқушылардың қажеттіліктеріне сәйкес келмейді; - мұғалімдер оқушылардың қажеттіліктері туралы ойланбайды және заманауи талаптарға дайындау үшін мектептегі тәрбие жұмысының бағыттары арқылы балалардың коммуникативті дағдыларын дамыту маңызды деп санамайды; - мұғалімдер мектептегі тәрбие жұмысында өздерінің әлеуеттерін толық жүзеге асыра алмайды; - педагогтер қиындықтарды анықтау және оны шешудің жолдарын іздеу мақсатында қоғамдық әлеуметтік құрылымдармен тәжірибе алмаспайды және тығыз байланыс жасамайды; - мектептерде өзін-өзі реттеу жұмысының әлсіздігі. Ұлтжанды азаматтарды қалыптастыру үшін Назарбаев зияткерлік мектептері әлемдегі озық елдердің тәжірибелерін қарады. Оның ішінде Жапония, Сингапур, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея сияқты мемлекеттер бар. Онда еңбексүйгіш құндылығына көп басымдық беріледі. Сонымен бірге кейінгі сыныптарда заманауи барлық пәндерді оқыған кезде жас ұрпаққа жапонның қаншалықты мықты екендігін мойындатып, нақты тәлім берілгендігін көрдік. Қазіргі уақыттағы проблема - қоғамда білім мен тәрбие бөлек беріледі. Сондықтан білім мен тәрбиені ұштастыруды жоспарлау керек. Өйткені балалар үшін тәуелсіздігіміз - ең үлкен құндылық. Біздің халқымыздың ар-намысы - ең басты құндылық. Үлкенге құрмет - зор құндылық. «Тұлға» ұғымы адамның әлеуметтік дамуының сапалық көрсеткіші. Бұл адамның биологиялық табиғи қасиеті емес. Осындай өз-өзіне сенімді, ой-өрісінің тәуелсіздігімен ерекшеленетін, құндылықтарды бойына сіңіре білген, сыни тұрғыдан ойлана білетін тұлға тәрбиелеу мақсатында Назарбаев мектептерінде «Шаңырақ» оқушылар қауымдастығы құрылды. «Шаңырақ» атауымен құрылған оқушылар қауымдастығы – жоғары және төмен сынып оқушылары арасындағы бірлік, өзара сыйластық, ынтымақтастық, сенім, қамқорлық сезімдерін қалыптастыруға негізделген жоба. Зияткерлік мектеп тәжірибесіндегі "Шаңырақ" қауымдастығы балалардың өзін-өзі басқаруына құрылды. Бұл қауымдастықтағы балалардың білімге ұмтылысы зор. Қауымдастықтағы балалар арасында бауырмалдылық басым. Бір шаңыраққа екі сынып, 9-ншы және 11сынып кіреді. Үлкен сынып кіші жастағы балаларға қолдау көрсетеді, үлкендік үлгі ұсынады. Сол сияқты "Көшбасшылық сабақтары" жобасы, "Туған елге тағзым" өлкетану экспедициясы, Discover Kazakhstan ("Қазақстанмен таныс бол") эссе байқауы жұмысы, "Ауылдағы 2 апта", "Ата-ана жұмысындағы 10 күн", Клуб «TEDxNIS» және «Оқиға орнынан репортаж» жобалары, "100 кітап" және "Bookcrossing" әлеуметтік қоғамдастық акциясы ұйымдастырылады. Олай болса, азаматтық-құқықтық тәрбиені ендірудің бір жолы – мектепте әлеуметтік жобалар мен мектеп тәжірибелерін ұйымдастыру. Азаматтық-патриоттық дағдыларды қалыптастыру бойынша мұғалімнің кәсіби құзіреттілігін, Назарбаев зияткерлік мектебіндегі әлеуметтік жобалар мен мектеп тәжірибесі арқылы тәрбие жұмысын жаңаша ұйымдастырудың жолдарын қолдану іскерлігін дамыту қажет. Мұны алдымен «Назарбаев Зияткерлік мектебінің» тәрбиелік жұмыс тәжірибесімен танысудан бастаған жөн. Сол арқылы әлеуметтік жобалар мен мектеп тәжірибесі бойынша бағдарламалар дайындап, өз мектебінің тәрбие жұмысын НЗМ тәжірибесімен біріктіру дағдыларын қалыптастырады. Мұғалімдер тәрбие жұмысына жүйелі рефлексия жасап отыру арқылы тәрбие құндылықтарын және оны дамыту басымдықтарын анықтай алуы тиіс. Зияткерлік мектептер тәжіриесімен таныса отырып мұғалімдер көзқарастарын кеңейтеді, азаматтықпатриоттық тәрбие беру жолдары мен әдістерін таңдай алады. Сол арқылы тәрбие беру жұмысында жаңа 172

идеяларды қолдана алуға үйренеді. Осылайша мектептегі педагог үшін оқушылармен ынтымақтастық қарым-қатынас орнатудың маңызы анықталады. Қолданылған әдебиеттер: 1. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары.

2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы. Қазақстан Республикасы Президентінің Өкімі. 1999 жылғы 28 тамыз N 73.

4. НЗМ ДББҰ, http://nis-taraz.kz/ сайты. ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Кенжалиева Жазира Абылтаевна Түймекент О/М, Байзақ Бүгінгі таңда мемлекетіміздегі білім бері жүйелері мен білім беру мазмұны жаңару жолында. Оның басты себептері әлемдік өркениетке ілесе отырып елімізді бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу идеясы болып отыр. Мұндай күрделі де жауапты мақсатқа қол жеткізу үшін көптеген міндеттер туындайды. Ол міндеттерді іске асырушы маңызды әлеуметтік институттың бірі, әрине, мектеп. Ендеше бүгінгі мектеп алдында оқушылар бойына бірқатар қасиеттерді қалыптастыру міндеттері тұр. Сол міндеттердің бірі жастарды патриотизм мен азаматтыққа тәрбиелеу. Жастарға азаматтық, патриоттық тәрбие беру мәселесі жаңалық болып танылмайды, өйткені ол адамзат қауымы қалыптасқан кезеңнен бері көкейтестілігі бір кемімеген тақырып. Сол себептен де аталған мәселе туралы өз көзқарас пікірлерін білдірмеген көрнекті ойшыл, ғұлама кемде-кем. Бүгінгі күні жеке тұлғаны Қазақстандық патриотизм мен отансүйгіштік рұхта тәрбиелеу барысында Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлернің ІІІ сьезінде еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғары оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейтесті болып табалады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу – мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы» деген сөзіне үңілсек, онда Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып, дербес мемлекет болуы және өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары – ана тілі, ұлттық рух, діни наным сенімдермен тығыз байланысты. Қазақ халқы- рухани зор байлықтың мұрагері. Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың осыған өз әлінше үлес қосуы – бұның басты шарттарының бірі. Жастарға патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеялар берудің Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан мұраты» деп аталатын еңбегінде: «...біздің балаларымыз бен немерелеріміз ... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады» - деп, үлкен үміт артты. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: .... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конситуцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» - десе, ал Қазақстан Республикасында орта білімді дамыту тұжырымдамасында «... тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм азаматтық, ізгілікті, интерационализм негізінде құру » - керек екендігі көрсетілген. Қазіргі уақытта қоғамдың дамуына байланысты педагогикалық жоғары оқу орнында білімгерлерге білім беру, оларды тәрбиелеу және дамыту міндеттері барған сайын күрделеніп бара жатыр. Басты міндеттің бірі : орта мектепте бітірген оқушы өмірге белсене араласа отырып, ғылымның шапшаң дамуына ілесуі, ашылған жаңалықтарды өздігінше оқып меңгеру, оларды өзі қызмет ететін салаларына қатыстыларын іс жүзіне асыра білуі, өмірде қолдана алуы. Сонымен қатар оқушылар мектеп қабырғасында жүріп –ақ әлемдік құрылым қалыптасуының негізгі ғылыми ұстанымдарын, ойлаудың әдіс- тәсілдерін, Отан деген сүйіспеншілік, патриотизм танымның заңдылықтарын игеруі тиіс. Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман- саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз - жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым- қатынасты білдіреді. Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, дінін қорғаудағы өшпес ерліктерге толы, бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән негізгі ырымдар. Халқымыздың бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел көне түркі заманынан бастап алған патриоттық құндылық, Күлтегін жазбаларында былай деп суреттеледі: «Елтеріс қағанның алғырлығы , еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді» - деген көне жазу қазақ 173

халқының бойындағы ұлттық патриотизм сезімдері бүгін ғана пайда болған жоқ, ол ежелден –ақ туындап , дамып келе жатқан қасиет деуге болатындығын көрсетеді. Өз халқына, ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан да көруге болады. Ш.Уәлиханов өзінің патриоттық сезімін: «Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай мен ең алдымен өз отбасымды, туғантуыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл- аймақ, ел- жұртым, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін»,- деген екен. Бұл тұжырымнан патриотизм отбасынан бастау алып әулет, тумаластарға деген сүйіспеншіліктен барып халыққа деген махаббат және сол кездегі алдыңғы қатарлы елдердің бірі Ресейді атап көрсетуі де патриотизмнің халықаралық мәдени қатынастардың да негізі екенін көрсетеді. Патриоттық тәрбие берудің негізгі бағыты – ол мемлекеттік рәміздерді құрметтеу. Мемлекеттік рәміздер – бұл азаматтық сананы қалыптастыруға мүмкіндік беретін саяси мәдениет бөлшегі. Жеке тұлғаның патриоттық сезімі оның бойындағы адамгершілік, азаматтық қасиеттерімен ұштасады. Сондықтан да мектепте өткізілген салтанатты мерекелерде еліміздің көк байрағы желбіреп, төрге шығарылады, әр аптаның бірінші күні мемлекеттік гимн орындалады. Бұл бала бойына мемлекеттік рәміздерге деген құрметті, өз елі үшін мақтаныш сезімдерін қалыптастыруға көмектеседі. Отанды құрметтеудің өзі нақ осы Тудан, Елтаңбадан және Гимнен бастау алады. Ұлттың болашағы – ұрпағында болса, ұрпақтын тәрбиесі – ұстаздың қолында. Ал ұстаздың мақсаты – жетілген толыққанды азаматты тәрбиелеу. Бүгінгі таңда жас ұрпақты ұлттық мақтанышпен ұлттық патриотизм рухында қалай тәрбиелесек екен деген мәселе жиі көтеріліп жүрген. Тәуелсіздігіміздің тірегі – білімді әрі саналы, парасатты, жан-жақты мәдениетті, еліміздің еңсесін өркениетке жетелейтін патриот азаматтарымыздың көп болуы әбден керек-ақ. Отан – бұл сөз адамның ең қымбатты, терең және күшті сезімін білдіреді. Отанға сүйіспеншілік, Отан үшін барлық қиындыққа дайын болу, қоғамның дамуында рухтандыратын қайнар бұлақ. «Патриотизм» - ғасырлар бойы жинақталған ең терең сезімдердің бірі. Отанға деген сезім болмаса, патриот болу мүмкін емес. Біздің ата – бабаларымыз Отанын сондай сүйіп, оны барлық жаулардан қорғап, бүгінгі ұрпаққа сый ретінде ұсынды десек болар. Отанның гүлденуіне және оны қорғауға деген патриоттық сезім адам жүрегінде өмір сүрген, өмір сүре бермек. Бірақ патриоттық сезім адамда өзінен - өзі не болмаса туа пайда болмайды. Патриотизм ортаның, отбасындағы тәрбиенің, мектептің, мектепке дейінгі мекеменің және түрлі қоғамдық ой – пікірлердің әсер етуімен қалыптасады. Тәуелсіз мемлекетіміздің бүгінгі таңдағы басты міндеттерінің бірі - өз Отанына деген елжандылық сезімін жас ұрпақ бойына сіңдіріп тәрбиелеу болып отыр. Тұлғаның елжандылық сезімін қалыптастыру өте күрделі және ұзақ үрдіс. Сондықтан жеке тұлғаның елжандылық сезімін қалыптастыру мәселесі мектепке дейінгі білім беру мен тәрбиелеуде жүзеге асыру керек. Бала өз өміріне қажетті тәрбиені алдымен отбасынан алатыны сөзсіз. Елжандылыққа тәрбиелеу ісі де отбасында басталады. Отбасында перзенттерімізді халқымыздың ежелгі әдеп – ғұрыптарына, дініне, тіліне негіздеп баулып, ұлтын мақтаныш ететіндей етіп тәрбиелеу керек. Бүгінгі таңда өзіміз тәлім – тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер ертеңгі күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсіп жетілуі керек. Қолдағы бар мүмкіндікті пайдалана отырып, кең байтақ Отанымыздың тарихы мен табиғатын жас ұрпаққа етене таныстыру, олардың бойына мемлекетіміздің рәміздері мен салт – дәстүрлеріне деген құрмет сезімін қалыптастыру жемісті жұмыс атқаруға болатыны анық. Өзінің қазақстандық екенін, Қазақстанда туғанын әрбір бала мақтаныш ете алса ғана біздің бұл ісіміздің нәтижелі болғаны. Тәуелсіз Қазақстанның әр жас жеткіншегінің жүрегінде Отанына, оның көк байрағына, елтаңбасына, әнұранына деген елжіреген ыстық сезім шынайы сүйіспеншілік ұялата білу керек. Елдің тұтқасы – Мемлекет басшысын сыйлау да – көргенді, тәрбиелі қоғамға тән қасиет болмақ. Ол сыйластық, ынтымақтастық, бірлік, тұтастық, әсіресе бізге, қазақ халқы үшін қымбат. Ұлы Абай 39шы қара сөзінде «...ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Олар қалай қылса, қалай бітірсе, халық оны сынамақ бірден – бірге жүгірмек болмайды екен». «Бас – басыңа би болсаң, манар тауға сыймайсыз, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймейсіз» - дейді. Ынтымақ, бірлік, сыйластыққа қазақ жастары бала күнінен баулыса ел іргесі сөгілмек емес. Әрбір шәкірттің жүрегіне барлық қазақстандықтардың ортақ Отаны – Қазақстан екенін түсіндіретіндей ахуал қалыптастыруымыз керек. Әрбір қазақстандық жас азамат өз елінін тарихын, тарихи тұлғалардың өмірбаяндары мен өнегелі істерін біліп өсуі тиіс. Бүгінгі күн – талантты, жігерлі, өзіне сенетін, ерік – жігері бар адамдардың уақыты. Ата– бабаларымыз мұраға қалдырған осынау ұлан – байтақ жерге ие болу үшін жас ұрпақ дені сау, білімді, мәдениетті, тәртіпті, өз елін қорғай да, қолдай да білетін азамат болып өсуі керек. Жалпы ұрпақ тәрбие 174

ісінде жауапкершілігін сезіне білетін ұстаздардың ролі ерекше. Ендеше, егеменді еліміздің ертеңін нұрлы етер «Барыс» текті ұрпақ өсіру біздің қолымызда. К.Д.Ушинский ”Тәрбиенің халықтығы, оның отанын сүю, халқын қадірлеу, халық қамын ойлайтын патриоттар, халықтың арасынан шыққан қажымас қайраткерлер өсіріп тәрбиелеу, білімділікке үйрету-оның негізгі мұрасы осы болуы тиіс “- деді. Өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің мәселелеріне Н.К.Чернышевский Н.А. Добролюбов, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинский және т.б. секілді атақты педагогтар көңіл бөлген. Ғалымдар мен педагогтардың тәрбие берудің теориясы мен практикасының жалпы мәселелеріне арналған еңбектер де ерекше. Қазақстандағы патриоттық тәрбие берудің түрлі аспектілерін және оның тәрбиенің жалпы жүйесінің адамгершілік, азаматтық, саяси және басқа да құрамдаушыларымен өзара байланысты зерттеуге А.К.Ахметов, Л.А.Байсеркеев, А.А.Калюжный, А.К.Калимолдаев, С.К.Мұқашев, Л.Т.Сейдахметов, Э.А.Орынбасарова, Т.М.Шакирова, Ж.Боданов, А.Бейсенбаева, К.Тасболатов Г.К.Нұрғалиева, Қ.Б.Бөлеев, К.К.Жампейсова, Б.Тойлыбаев т.б еңбектері арналған. Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары – Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан да байқауға болады. Патриотизм - жеке тұлғаның "табиғат-адам-қоғам" жүйесінде әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті. Сондықтан да патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін детерминант болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің мазмұны "мәдениет - тарих - білім" деп аталатын коғам дамуының макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды. Еліміз егемендік алғаннан кейін кеңес үкіметі тұсында ұлттарға байланысты жіберілген саяси кемшіліктердің орны тола бастады. Іргелі ғылыми-зерттеулер жүргізілді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік идеологиясының негізгі ұстанымы - Қазакстандық патриотизмді қалыптастыру. ұлттық идея мен мемлекеттік идеология тұрғысынан Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі өзегі ұлттық патриотизм болып табылады. Зерттеу барысында тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастырудың теориялық-тұжырымдамалык негіздері айқындалды (сурет 1). ҚР тәлім тәрбие тұжырымдамасы

ҚР Конституциясы

ҚР Білім беру мекемелерінде тәрбиенің кешені бағдарламасы

ҚР «Білім туралы» Заңы

ҚР Жастар саясаты тұжырымдамасы ҚР жастарға азаматтық тәрбие беру тұжырымдамасы

ҚР гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы

ҚР Білім мемлекеттік бағдарламасы Патриоттық тәрбиені іске асырудың ұстанымдары

ҚР этномәдени білім тұжырымдамасы Патриоттық тәрбиенің ұйымдастырудың формалары

білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру

ҚР Жалпы білім беретін мектептерде білім мазмұнының тұжырымдамасы ҚР жалпы орта мемлекеттік стандарттары ҚР жалпы орта білім типтік оқу бағдарламалары ҚР мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы

ҚР азаматтарының патриоттық тәрбиелеу жөніндегі Патриоттық тәрбиенің мемлекеттік мазмұны, әдісбағдарламасы тәсілдері, құралдары

Патриот тұлғаның қалаптасуы

Тұлғаны дамыту

Тұлғаның патриоттық құндылығын 175 қалыптастыру

Тұлғаны

тәрбиелеу

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбией. – Алматы: Санат, 1995. – 552 б.

2.Иманбаева С.Т. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жолдары. – Алматы, 2002. – 242 б.

3.Қазақстан тәлімдік ой-пікір антологиясы. 1 том. / Құрастырғандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. – Алматы: Рауан, 1994. – 317 б.

РОЛЬ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ В РЕШЕНИИ ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНЫХ ЗАДАЧ Клименко Н.А. старший преподаватель кафедры ППС ПРУ филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по г.Астана Патриот — это человек, который не пожалеет ни добра своего,ни жизни своей ради возвышения своей родины, ради любви к своему народу, человек, который жертвует собой ради блага исвободы своей родины и своего народа.

21 век-век глобализации и всеохватывающей унификации. Народы и страны сближаются, интегрируются. Интернет, современная массовая культура играют колоссальную роль в формировании мировоззрения молодых людей в абсолютном большинстве стран. Не исключение и Казахстан. В современных условиях проводить активное патриотическое воспитание очень сложно, но необходимо. Патриотическое воспитание направлено, прежде всего, на молодежь. Ведь именно молодому поколению предстоит укреплять независимость, строить сильное, демократическое и развитое государство. Будущее страны во многом зависит от уровня развития гражданского общества, поэтому одной из приоритетных задач государства является воспитание будущего поколения в духе уважения законности, любви к Родине и казахстанского патриотизма. Казахстанский патриотизм - это сложный путь самопознания, который приводит к осознанию общечеловеческих ценностей, в основе которых - способность любить, конструктивно участвовать в управлении страной, в решении общенациональных задач. Любовь к своим родителям, дому, городу, или деревне, стране, где родился и вырос, - это то, что делает человека человеком. Основы патриотического воспитания закладываются в семье. Издавна патриотические чувства воспитывались в семье, передавались из поколения в поколение как нечто само собой разумеющееся. Это тот нравственный стержень, на который должны в последующем нанизываться все другие аспекты патриотизма: активная гражданская позиция, соучастие в делах на благо своего Отечества, неравнодушие к судьбам соотечественников и т.д. Огромную роль в патриотическом воспитании молодежи, учащейся молодежи, играет образовательная сфера. Основной задачей образования наряду с социализацией, профессионализацией и самореализацией выступает развитие национального самосознания человека.Учебный процесс предоставляет большие возможности для патриотического воспитания молодежи, так как изучаемые в его ходе общественные, общенаучные и специальные дисциплины содержат богатый материал. Преподавание и воспитание в определенном смысле - единый процесс, и задача преподавателя: добиться, чтобы преподавание каждого курса, каждой дисциплины, тем более общественной, имело патриотическую направленность. Так, например, вводя учащихся в историю предмета, можно рассказать о том, какой вклад в его развитие внесли казахстанские ученые в советский период и современный. Содержание общественных дисциплин позволяет постоянно уделять внимание патриотическому воспитанию учащихся. При изучении тем по основам политологии и социологии уделить значительное внимание процессам становления и развития современной казахской государственности, особенностям политического режима, месту и роли Президента страны в политической системе, достижениям и проблемам в политической жизни страны. Подвигать учащихся к активному поиску материалов по тематике, осознанию своей сопричастности к процессу создания позитивного облика страны. Отсюда уже и формирование гордости за свою страну, за её достижения. Гордости сознательной и обоснованной.

176

О словах Президента: «Мы любим страну, мы ею гордимся, если государство гарантирует каждому гражданину качество жизни, безопасность, равные возможности и перспективы. Только такой подход дает нам прагматичный и реалистичный взгляд на вопрос патриотизма и его воспитания» должен помнить каждый чиновник, от которого зависит политика в этой области. Конечно же, не только от государства зависят патриотические настроения молодежи. История Казахстана является частью всемирной истории. Да, патриотизм зиждется на знании своей истории, но в контексте истории других народов. Очень важно, чтобы подрастающее поколение на примере подвигов своих дедов и прадедов училось быть готовыми защищать свое Отечество. Процесс патриотического воспитания перманентный, т. е. постоянный, и нужно работать на перспективу системно. Опрос, проведенный среди студентов 1 и 2 курсов колледжей г. Астаны, свидетельствует о том, что большинство из них считают себя патриотами своей страны. На вопрос о том, как и в чем проявляется или будет проявляться их патриотизм, студенты высказались следующим образом: «...быть патриотом - это юношам обязательно отслужить в армии»; «...побеждать на спортивных соревнованиях во славу своей страны»; «...уважать и чтить государственные символы своей Родины»; «...любить и знать свой язык и традиции народа»;«хорошо учиться для будущего своей страны, не смотря на трудности жить и работать в своей стране»; «патриотизм помог нашим дедам и прадедам победить в Великой Отечественной войне, поэтому мы должны быть готовы с оружием в руках выступить на защиту своей Родины, если это будет необходимо». Хочу остановиться еще на одном вопросе. В Послании Президента сказано: «Новый казахстанский патриотизм - это то, что должно объединять все общество вне этнических различий». Наше общество - многонациональное: из 17-ти миллионного населения более 6 миллионов - это представители различных этносов. Всех их объединяет однародина - это Казахстан.Мы должны донести до молодежи, что те проблемы и недостатки, которые, безусловно, есть в государстве, обществе, нужно методично решать и устранять, не перекладывая эту работу на кого-то. Эта работа тяжелая и не однодневная. Чистые, ухоженные тротуары, другие общественные места, благообразный внешний вид, законопослушность - все это и образует патриотический образ жизни. Мне представляется, что патриотизм, в том числе и казахстанский - это повседневный, целеустремленный труд, потому что национальное богатство создается этим трудом, результатами такого труда можно гордиться. Здесь хотелось бы привести слова Президента страны: «Изменились мы сами, наше мышление и мировоззрение.Мы без особых подсказок поняли, что только собственный труд станет источником благосостояния, а государство должно создать для этого должные условия». Для учащейся молодежи главным трудом является их качественная учеба и стремление свои знания и способности применить для благополучия и процветания своей Родины. Патриотизм - это не движение против чего-либо, кого-либо, а движение за те ценности, которыми располагает общество и человек, состояние духа, стремление людей к деятельности на благо Отечества. Список литературы 1.Послание Президента РК Назарбаева Н.А. от 14.12.2012г.

2.Ахметжанов А. О национальном патриотизме в Казахстане. А., 2010.

3. «Білімдегі жаңалықтар» №1, 2013. ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ-ОТБАСЫНАН БАСТАУ АЛАТЫН ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ Қожамберлиев Баймырза «Өрлеу» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кафедра меңгерушісі, философия ғылымдарының докторы, профессор Ел басымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында «Қазақстандық патриотизм ең алдымен елге және оның игіліктеріне деген мақтаныш сезім. Егер, мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз»-деп, атап өткен еді.Қазіргі таңдағы біздің егеменді еліміздің жетістіктерін қоғамның даму рухына айналдыру, әр азаматтың сана сезіміне, болмысына орнықтыру – бүгінгі дәуір ұрпақтарының төл міндеті. Бұл қиыншылықтары мен қайшылықтары мол көп нәрсені жан-жақты қарастыруды, терең талдауды қажет ететін мәселе. Өркениетті қоғамды қалыптастыру – еркіндік пен теңдікті ажарлай түсетін принцип. Оған ұмтылған адамзат тобы мазмұн ортақтығымен, ұлттық егемендіктің дара, ешкімге ұқсамайтын көріністерімен бетпе-бет келетіні бар. Бүгініміз де, болашағымыз да осы сапалық сипаттамамен өлшенеді.

177

Өркениетті, егеменді мемлекеттің қалыптасуына деген талпыныс оның біріншіден, іргетасына: демократия мен еркіндікке, имандылық пен әділеттілікке, экономикалық бостандық пен рухани тәуелсіздікке негізделетіні, екіншіден, бұл осы жалпыадамзаттық арман-тілекті жүзеге асыратын нақты жағдайдың пайда болуына және оның тиімді жолдарының табылуыан байланысты. Бұл айтылғандар еліміздің тағдырын шешетін басты, қомақты да күрделі мәселелер. Уақыт пен замана лебі қазақ халқының өркендеуіне тарихи мүмкіндіктерді беріп отыр. Ұлттық дәуірлердің жаңа кезеңіне жол ашылған шақта, қазіргі кездің тегеурініне төтеп беріп, айқайға емес, ақылға жеңдіріп, алды-артымызды бағамдап, болашаққа бағдар жасап жатқанымыз бәрімізге мәлім. Өзгелерге ұлт екенімізді таныту үшін ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырылатын іргелі дүниелерді, ұлттық қазыналарды есепке алып, оларды жан-жақты дамытып, жаңа жағдайға сай қайта түлетудің қажет екенін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қазақы болмысымыздың ажырамас бөлігін ұлтжандылық, ұлтты сүю, патриотизм деп түсінгеніміз жөн. Патриот деген гректің «patria - отан» деген сөзінен пайда болған, яғни патриотизм - өз отанына деген, өз халқына деген адалдық пен сүйініш – отаншылдық, отансүйгіштік. Қазақта «Отан отбасынан басталады» деген сөз бар. Ол сенің үйің, ордаң, туыстарың, туған жерің, елің, халқың. Қазақ елінде туған, өскен басқа ұлттар өкілдеріне де Қазақстан отан болып табылады, ал олардан қазақтың айырмасы – Қазақстан оның отаны ғана емес, атамекені. Әр халықтың өз атамекені бар. Орыс халқы: «Атамекеннің түтіні де тәтті және жанға жайлы», десе; ағылшындар: «Шығыс болсын, батыс болсын - өз үйің артық»; француздар: «Өз атамекеніңнің түтіні шет елдің отынан артық», дейді екен. Қытайлықтар: «Шет жердің күні де қыздырмайды» десе; монғолдар: «Шет жердің саф алтынынан туған жердің топырағы артық» деп санайды. Эстондар: «Өз ұяң – алтын»десе; ноғайлар: «Туған жерің – жұмақ, суы – бал» дейді екен. Ал қазақ өз болмысында «Құлқыныңның құлы болма, отаныңның ұлы бол», «Ит тойған жеріне, ер туған жеріне», «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деп айтқан. Мұның бәрі де бүкіл әлем халықтарының адам баласы екендігінің айғағы іспетті. Себебі, Отан - табиғи, тарихи, әлеуметтік, саяси, мәдени, рухани орта, адам баласының тіршілігінің негізі. Әр халықтың өз отанын, атамекенін сүюі – заңдылық болып саналады. Егер ол адам пендешілік жасамай, өз ұлтын басқадан ерекше, бөлек жаратылған деп қарап, басқа ұлтты менсінбейтіндей мінез жасамаса, бұл – ұлтжандылықтың жасампаздық қасиеті болып саналады. Ұлы Абай айтқандай: «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» деуі де осыдан туындаған. Шын мәнінде ұлтжанды адам өз ұлтының жақсылығына мақтанады, жамандығына арланады. Атақты орыс ақыны А.Н.Некрасовтың ежелгі Русьті: «Бейшарасың да шалқарсың, күштісің де әлсізсің» деуі де осыдан. Ұлы Абай бабамыз қазақтың жақсылығын ғана айтып қоймай, оның жалқаулығын, көрсеқызарлығын, көре алмаушылығын, өсекшілдігін, мансапқорлығын, арызқойлығын, шен құмарлығын жеріне жеткізе сынады емес пе?! Ол оның өз ұлтын қатты сүйгендігі, оны түзу жолға салуға жасаған әрекеті деп түсінуіміз қажет. Отан – ұлттың тарихында өзгеріп тұратын құбылыс деп түсінеміз. Біздің ата-бабамыз сақ, ғұн, түрік, қыпшақ дәуірлерін басынан өткерді, монғолдардың табанына түсті, өз алдына орда тігіп, Қазақ хандығын құрды. Бір кезде патшалық Ресей, одан қалды Кеңестік елде халқымызға отан болды. Біз мұны жоққа шығара алмаймыз. Отанды сүю – қанмен бармайды, ана сүтімен, тәрбиемен келеді, әр адамның әлеуметтік тұлғасымен, азаматтық санасымен негізделеді. Осындай кезде қазақ даласында өмір сүрген өзі шешен, би болған Қаз дауысты Қазыбек бидің халық алдына шығып: Өркенің өссін десең, кекшіл болма, Кесапаты тиер еліңе, Елім өссін десең, өршіл болма Өскеніңді өшірерсің. Басына іс түскен пақырға Қастық қылма, Қайғысы көшер басыңа. Жанашыры жоқ жарлыға, Жәрдемші бол асыға, Қиын-қыстау күндерде, Өзі келер қасыңа. Бүгін сағы сынды деп Жақыныңды басынба, - деп толғауы қазақ болмысының өзіндік ерекшелігін білдірсе керек. Отанды, ұлтты сүюдің әлеуметтік тұғыры – халық. Халық өз отаны үшін қандай да болмасын қиындыққа көнеді. Сондықтан да отаншылдық, ұлтжандылық өз ұлтының болашағы үшін еңбек ету екендігін естен шығармағанымыз жөн. Егеменді елдің негізгі мақсаты мен міндеті ұрпақ тәрбиелеумен астасады, өйткені біздің келешегіміз жемісті тәрбие алған ұрпақпен тығыз байланысты. Ұрпақ тәрбиесі – мәңгілік нәрсе. Халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері сол халықтың ой-тілегімен ұштасып келгендіктен озық үлгілерінің мәңгі сақталып, үнемі жетілдіріп, ұрпақтарға жалғасып отыруына біздің бабаларымыз ерекше мән берген. Қазақтың дүние болмысындағы атақты үш биінің бірі Төле бидің: Бір үйдің баласы болма, Көп үйдің санасы бол. Бір елдің атасы болма, Бар елдің данасы бол.

178

Ақты ақ деп бағала, Қараны қара деп бағала, Қараны қара деп қарала. Өзегің талса, өзен бойын жағала. Басыңа іс түссе, Көпшілікті сағала. Өзіңе өзің кәміл, Досыңа адал бол, -дейтін батагөй сөзінен үлкенге де, кішіге де пайдасы зор ақыл-нақылды ұға аламыз. Қазақ халқы өз даму болмысында мәңгілік із қалдырған Әл-Фараби, Қ.А.Йассауи, Абылай хан, Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, М.Шоқай, А.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, Қ.Сатбаев т.б. біртуар тұлғаларды әрқашан да мақтаныш қылады және қастерлейді, құрметтейді, кейінгі ұрпаққа өнеге тұтады. Рухани болмыстың даму мүмкіндігін көрсететін жаңа бір құбылыс – ол адамның өзіндік позициясының қалыптасуы, олардың санасының өзгеруіне, рухани болмыстарының жаңару процестеріне жетелейді. Міне, сондықтан да болар, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның ХХІ ғасырдағы басты даму бағдарын белгілеп берген стратегиялық бағдарламасында адам мен қоғамның рухани жаңаруына ерекше мән берілген. «Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан келмейді – делінген аталған бағдарламада – бірақ мемлекет өзгерістер процесін, объективті тенденцияларды түсінуді, маңызды ақпаратты халыққа жеткізу жолымен және де ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған әлеуметтік экономикалық саясатты іске асыру жолымен жеделдетуге қабілетті. Адамдардың жаңа дүние танымы қалыптасқанша ондаған жылдар қажет болады». Адамдардың рухани жаңару процесі күрделі сипатта әсер ететіндігін ашып көрсете келіп Елбасы бұл процестің қазіргі таңда қалай өтіп, жүріп жатқандығына да баға береді. «Қоғамымыздағы өзгерістер ықпалымен, өзіміз көбіне оны түйсіне де бермей, құндылықтарды сапалық өзіндік жүйесі мен адамдық қарым-қатынастардың жаңа түріне дағдылана отырып, өзіміз де түгел өзгердік – дейді Президент – қысқасы біз тәуелсіз ел болдық, азаттық алдық. Мемлекеттік-ұжымдық дүниетанымның жекешіл дербес дүниетаныммен алмасуы біздің өміріміздің әрбір қырын өзгертті». Бұл жерде ескертіп қоятын жағдай, Елбасы мемлекет тәуелсіздігімен қатар, азаттық мағынасын адамдардың рухани бостандығы мағынасында қолданып отыр. Ал адамдардың рухани бостандығы, ой еркіндігі, ұлттық философия мен тарих, қазақ ұлтының сонау көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі жүріп өткен ұлы жолын өркениеттік әдіс тұрғысынан тереңірек зерделеу қазіргі жағдайда ғана мүмкін болды. Біз тәуелсіз ел болғанда ғана өз жерімізде өмір сүрген ғұлама ойшылдар Қорқыт Ата, Әл Фараби, Қожа Ахмет Йассауи т.б. көзқарастарын қазақтың дәстүрлі дүниетанымы туралы ойларын айтып қана қоймай, жүйелі зерттеуімізге, халқымыздың бай рухани мұрасын игере отырып, ұлттық санамызды қалыптастыруға мүмкіндік алдық. Сондықтан да алдымызда тұрған міндеттердің бірі халқымыздың рухани әлемінің терең тамырларын анықтап, рухани дүниемізді философиялық тұрғыдан зерттеп, жүйеленген ұлттық тарихымызды жасап шығару. Ұлт тарихын ұлы ойшылдар мен жеке тұлғаларсыз көзге елестету мүмкіндік емес. Себебі ерте заманнан бері халқын өрге сүйреп, өркениет жолымен алға сүйреген де жеке тұлғалар болған. Осы тұрғыдан келгенде ұлы ойшылдарымыз Қорқыт Атаның, Әл-Фарабидің, М.Қашқаридің, Асан қайғының, Бұқар жыраудың, Абайдың, Шәкәрімнің шығармаларының бүгін ұрпақтар игілігіне айналып отырғандығы рухани дүниеміздің жаңаруының бір сипаты сияқты. Адамзат жайлы ең әділ баға беретін – тарих және уақыт кеңістігі. Себебі тарих ерте ме, кеш пе әркімді өз орнына қояды. Кез келген дәуірдің ерекшелігі де, мәні де жеке тұлғалар арқылы анықталады. Себебі тарихы халық жасағанымен, тарихи даму заңдылықтарына сәйкес ауқымды мақсаттарды заманның нақты тұлғалары жүзеге асыратыны белгілі. Әр заманның өз тұлғалары болады. Өз кезіндегі қоғамға, оның идеясына, қоғамдағы үстем саясатқа қызмет еткендер де бар. Атақты Саққұлақ би: «Адамның басшысы – ақыл, жетекшісі - талап, жолаушысы – ой, жолдасы кәсіп, қорғаны-сабыр, ой қорғаушысы – мінез, сынаушысы - халық»- болсын деген екен. Бұл ойлы сөз, аталы сөз. Осы айтылған адами қасиеттер әркімнің бойында кездесе бермейді. Бірақ кездеседі, олар ортамызда, жанымызда жүр. Ондай адамдар қандай өмір өткелдері болмасын бір қалыпты, төзімі мен қанағаты мол, жасандылыққа жаны қарсы, ұлтына қызмет атқаруды азаматтық борышы санайтын, ғұмырының мағынасын қоғамның даму заңдылықтары тұрғысынан қарайтын тұлғалар болып табылады. Әр тұлғаның өз халқының қамы үшін, кезеңіне сай азаматтың парызын, ел сенімін қалай атқарды деген сұрақтарға өзіндік субъективті бағалауды дұрыс беру, басқаның еңбегін жоққа шығармау әділдіктің нышаны болып табылатындығын естен шығармауымыз қажет. Біздің ұлтымыз мемлекеттің тұғыры, оның адами болмысы мен болашағы осындай терең тамырлы, өміршең қағидалардан бастама алғанда ғана қазіргі ұрпақтың өркениет құндылықтарын жоғалтпай болашаққа нық қадам жасай алатынына сенімдіміз. Қазақтың тұрмыс-тіршілігі мен өмір-салтында адамгершіліктің түп қазығы – үлкенге құрмет, кішіге ізетпен, ата-баба жолын қуумен, рух пен намысты бетке ұстауымен, өнер мен білімге ұмтылуымен айқындалады. Қазақтың келелі келешегіне деген сенім мен үміттің асқақтауымен қатар, ғасырлар бойы ұлттық дертімізге айналған кемшілік тұстарымыз, осынау нарықтық қатынастар кезеңінде орны толмас зардапқа – ұлттық трагедияға ұласпас па деген күдікті ойлардың тайталасы біздің жадымызда жүргенін ұмытпағанымыз жөн. Біздің қоғамда демократия үрдістері қалыптасып, қазақ қоғамы өзінің ішкі барлық мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, ұлттық өркениеттілікті бағдарлай дамытып келе жатқаны 179

шындық. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қазіргі таңдағы жүргізіп отырған экономикалық және саяси реформаларындағы жетістіктеріміз кеудесінде отанымызға деген сүйіспеншілігі, санасында – болашаққа, өз ұрпағының ертеңіне деген шынайы, ойлы да орнықты алаңдаушылығы, өмірге деген құлшынысы, ділінде ыстық қайраты мен сергек намысы бар барлық Қазақстандықтарды, Қазақстанда өмір сүріп жатқан бауырлас, тағдырлас, ойлы, парасатты, көкірегінің көзі ашық азаматтарды шынымен толғандырады, көңіліне берік сенім орнатып, рухани ізгі сілкініс, бойына қайрат пен жігер берді. Президентіміздің экономика, әлеуметтік, рухани саладағы жүргізіп жатқан реформаларында күрделі әлем аясындағы егеменді Қазақстан мемлекетінің бүгіні, ертеңі терең талданғанын, қоғамның күллі кемшілігі мен жетістігі, ең бастысы, болашақтан үміті бар елдің оңайлықпен келе қоймайтын ертеңгі күні –терең білгірлікпен байыпты түсіндірілгенін атап айтуымыз қажет. Қиыншылыққа төзсек, қимыл жасасақ, береке-бірлікті жоғалтпасақ, еңсеңімізді түсірмесек, рухымызды көтеріп, намысымызды қайрасақ, болашақ үшін күресе білсек қана жете аламыз. Біз мақаламыздың басын Елбасымыздың сөзімен бастап едік. Отанды сүю – ол тек қазақтардың ғана өз отанына сүйіспеншілігі емес, Қазақстанды мекендеп отырған бүкіл ұлт пен ұлыстардың бәріне қатысты дүние деп есептейміз. Өз халқын сүйетін адам, өз жұртына жақсылық тілеген жан өзге халықтарды ашындырмайды, өз ұлтын ешікмге қарсы қоймайды. Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз. Отанды сүю өз мазмұны, өз аясы бар құдіретті күшке кездейсоқтықтан қажеттілікке айналмайды, бұл сезімнің оянып бірте-бірте саналы, өзіндік мәні, өлшемі, мағынасы бар біртұтас сезімдік күшке ұласуы объективтік шарттылықтарды қажеттілік ететін құбылыс деп санаймыз. Себебі, отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп қадір-қасиетін, тарихын, рухын көз алдынан өткізіп, жанымен сезе білгенде ғана соған деген мақтаныш сезімі оянады. Біз отаншылдық сезім, отанды сүю – ұлт рухының айнасы, ұлттық идеяға ұласуы қажет деп білеміз. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖЕКЕ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ Колбаева Анар Жолдасовна Т.Рысқұлов ауданы Ю.Гагарин атындағы негізгі мектеп “Бала тәрбиесі – бір өнер, өнер болғанда ауыр өнер, жеке бір ғылым иесі болуды тілейтін өнер. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін әркімнің өз тәжірибесімен танысу керек”. Мағжан Жұмабаев Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «Білім берудің мақсаты - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алған терең білімнің, кәсіби дағдыларының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті, дені сау жеке тұлғаны қалыптастыру керек» делінген. Жоғарыда аталған қағидаларды ұстана отырып, Қазақстанда ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды, тарихи тәжірибелерді, сан ғасырлық мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып, қазіргі білім мазмұнын жаңғыртуда, жаңа талаптар қоя отырып ұлттық рухта болашақ ұрпақты тәрбиелеу керек деп санаймыз. Ұлттық құндылықтар дегеніміз халқымыздың ұлттық бет-болмысын, ерекшелігін көрсететін мәдениеті, өнері, тілі. Еліміз тәуелсіздік алғалы бері ұлттық құндылықтарымызды дамыту, жаңғырту бағытында келелі жұмыстар атқарылуда. Ғасырлар бойғы ата-бабамыз сақтап келген ұлттық жәдігерлерімізді ұрпақ тәрбиесіне пайдаланып, мақтан тұту аса маңызды. Бүгінгі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіне отырып, ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, ата тарихын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз. Бүгінгі таңда қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі -«Mәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар барлық оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер руханиадамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік, ұлттық сана-сезім мен толеранттылық, Қазақстанның этникааралық жағдайда қарым-қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс. Білім беруді жаңарту Елбасының Жолдауындағы «Мәңгілік Ел» идеясына сәйкес оқу-тәрбие үдерісін оқушылардың патриотизмін, мораль және адамгершілік нормаларын, ұлтаралық келісім мен төзімділігін, физикалық және рухани дамуын, заңды құрметтеуін қалыптастыру міндетін алға қояды. «Мәңгілік Ел» идеясында белгіленген бұл құндылықтар жалпы оқу-тәрбие жұмысының негізі, бастауыш мектепте оқытылатын пәндердің арқауы болуы тиіс. Сондықтан ұстаздарымыз күнделікті кез келген пәнді оқыту барысында әрбір сабақта «Мәңгілік Ел» құндылықтарын оқушылардың бойына сіңіруді естен шығармағаны жөн. Осы міндеттерді жүзеге асыру мақсатында бастауыш сыныпта әдебиеттік оқу, 180

қазақ тілі, дүниетану, математика, еңбекке баулу, бейнелеу өнері пәндерін оқытуда басым мақсаттарды басшылыққа аламын. Берген білім мен тәрбиемізден не күтеміз? Қандай нәтиже шығады? Оны қалай жүзеге асырамыз? Деген сұрақтарға жауапты 1-4 сыныпта оқыту мен тәрбиелеу арқылы табамыз. Әдебиеттік оқу пәні – бастауыш сынып оқушыларының ауызша және жазбаша тілін дамытуды, яғни сөздік қорын байытуды, байланыстыра және грамматикалық тұрғыдан жүйелі сөйлеуге үйретуді, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруды көздейді. Ұлттық тәрбие, рухани-мәдени құндылықтар, ана тілі және қазақ халқының салт-дәстүрі негізінде сусындаған жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді. Адамның ішкі рухани жан дүниесі байлығын ашуға, адамгершілікке тәрбиелеуге, тілі мен қиялын дамытуға мүмкіндік береді. 2-4 сыныптарда берілген тақырыптар ата-ананы құрметтеуге, елін-жерін сүюге, отансүйгіштік қасиеттерін оятады. Нақыл сөздерді, шешендік сөздерді талдауда негізі ойды табу, өмірде қолданысқа енгізуге дағдыларын қалыптастыру көзделеді. Үш жүздің билерінің астарлы шешендік сөздерінің негізгі идеясын меңгерте отырып, Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халық басына түскен ауыртпалық, елі, жері үшін күрескен, бір тудың астында бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарған батыр ата-бабаларымыздың ерліктері мен тауып айтылған шешімдерін балаларға ұғындырып отырамын. Балаларды шыншылдыққа, әділдікке тәрбиелеу маңыздылығы басты ұстанымым. Баланы әу бастан дау-жанжалдардың ақ-қарасын аша білуге үйрету. Өз шешімін анық айтуға тәрбиелеу. Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Мұқағали Мақатаев, Төлеген Айбергенов шығармалары арқылы оқушы бойына жетіспейтін қасиеттерды дарытамыз. Тек оқулықпен ғана шектелмей, іздену арқылы өздеріне қажетті материалдарды өз бетімен ізеніп, тауып алуға тапсырмалар беріліп отырады. Осы тәсіл арқылы оқушы өз бетімен білім алуға дағдыланады. Дүниетану пәнін оқытуда «Қоғам», «Туған ел. Отан» тарауларында ұлттық құндылық негізінде білім мен тәрбие аса жоғары дәрежеде беріледі. «Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер» тақырыбында айтылған өзекті мәселелерді қозғап, қазіргі таңдағы қоғамдағы болып жатқан ұлтымыз жат санайтын тастанды балалар мен қарттар үйінен орын алған аяулы қарияларымыздың көбею себептерін анықтату. Өз ойларын ортаға салып, ата-анасын, қарияларымызды құрметтеуге, бағып қамқор болуға баулимын. Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларын қорғауға, Тәуелсіздік жолындағы құрбан болған батыр апааталарымыздың еңбектері мен ерліктерін құрметтеуге тәрбиелеймін. Елбасы саясатының негізгі мақсаттары «Дүниежүзілік қауымдастық құрамында», «Невада- Семей Азаматтық қозғалысы» тақырыптарында таныстырылады. Ондағы мақсат алдыңғы 30 елдің қатарына қандай саясатпен кіре алатынымызды түсіндіру. Оқушы дүниетанымын кеңейте отырып, өз бетімен білім ала алады. Жақсы мен жаманды ажырата алады. Математика пәні оқу бағдарламасында пәнді оқыту мақсаты – ұлттық және жалпыазаматтық құндылықтар негізінде тұлғаның интеллектуалды дамуының қажетті деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған. Егемен еліміздің ертеңін нұрлы етер «Барыс текті намысты ұрпақ» өсіру үшін әсіресе, мына шарттарды есте ұстағанымыз жөн.

1. Ұлтымыздың намысын жоғары қоя білетін, елінің сөзін сейлейтін жас ұрпақты баулып тәрбиелеу үшін "мұны білуге саған әлі ерте, оған тыйым саламыз" деген тежеулерді алып тастап, баланы бұғаулы ойдан, шектеулі ұғымдардан құтқару қажет. Мұны баланың ойын еркін айта білуге, білімге жетелеудің бір арнасы деп ұғу абзал.

2. Жас ұрпақты адамға тән табиғи, адами сезіммен өмірді, табиғатты сүйе білуге, құрметтеуге үйрету керек. Ол үшін жанды-жансыз жаратылысты өз дәрежесінде, өз орнымен бағалауға үйрету арқылы тіршілік деген тұтас әлемнің қадір-қасиетін танытқан дұрыс.

3. Жаратылыстың ақиқатын, болмысты ашық, бүкпесіз көрсетіп үғындырған жөн. Өйткені, қазіргі мектеп шындықты үйрету мектебі болуы тиіс. Жоғарыда айтылған басты әрі негізгі қағиданың үшеуі де қазақ халқының ұлттық тәрбие үрдісінен алынып отыр. Халқымыз ез ұрпағын осыларды басшылыққа ала отырып тәрбиелеген. Ата дәстүрінен алшақтап, бүгінгі дәуір талабына ғана иек арту ұшпаққа шығармайды. Сондықтан ұлттық мектептің басты мақсаты ұлтымыздың мәдени, рухани жолын танып-білуге негізделуі керек. Бұл - ұлттық сана мен нанымды қайта қалыптастыру деген сөз. Ал бүгінгі мақсат-мұрат белгілі. Ол — білімі білікті, дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі жоғары, парасатты, мәдениетті, еңбеккер, іскер, сондай-ақ бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамзатты оқытып тәрбиелеу, оны дамыту болса, соның бір негізгі нақты жолы математика сабағында қазақтың байырғы қара есептерін оқушының жас ерекшелігіне сай пайдалану. Ал қазақ этнопедагогакасында мектеп тәжірибесінде математиканы оқытуда тиімді пайдалануға болатын материалдар баршылық. Қара есептер — халықтық қазына. Ол дүниеге бірден келген жоқ, оған халықтың ғасырлар бойы еңбегі, білімі, өнері жұмсалды. Балалардың тілін ұстартып, дүниетанымын кеңейтумен бірге оларды жалпы адамгершілік рухында тәрбиелеуде бұлардың ерекше маңызы бар. Әйткені, оқушылардың математикалық қабілетін дамыту мақсатын жүзеге асыруда қара есептердің алатын орны үлкен.

181

Мысалы, «Бие байлау» есебі. Шаруаның 17 биесінен 13 құлын болды. Ұлын шақырып алған шаруа:“Қорада үш қазық, теміртоқпақ бар. Ертең бие байлаймыз. Анау ойдым көгалды көрдің бе? Сол жердеп үшкілдеп желі тарт. Оны қалай болса солай емес, қарына 5 биені, көрмесіне 13 құлынды байлайтын болайық. 30 басыңды 30 құлаш жерге байлағанда құлындар биелерге қарап тұрсын, ал биелер желге қарсы тұрсын Ар жағын өзің шеш ”, - деді. Баласы әкесінің сөзін екі етпей, ыждағаттап желіні құрды. Оны әкесі көргенде ұлына дән риза болады. Сіздер желіні қалай тартар едіңіздер? «Қойшылар» есебі. Бір қойшы екіншісіне: - Маған 5 қойыңды берсең, менің қойым сенікінен алты есе артық болады, - дейді. Екінші қойшы біріншісіне: - Жоқ, сен өз қойыңның бесеуін маған бер, сонда екеуіміздің қойымыз бірдей болады, - деді. Әр қойшының неше қойы болғаны? Жауабы: әркімде 19 және 9 қойдан болғаны. Ойын: «Арзанның сорпасы татымас». Базарға келген қазақ қарбыз сатып алғысы келеді. Таңдаған екі қарбызының біреуінің екіншісіне қарағанда шеңбері төрттен бірге артық, бірақ жарым есе қымбат. Қай қарбызды сатып алам деп сәл ойланды да “Арзанның сорпасы татымас” деген мақал есіне түсіп, қазақ қарбыздың қамбатына алады. Қазақ дұрыс шешім қабылдады ма? Жауабы: Арзанның сорпасы татымас. Технология, өнер сабақтарын негізгі пәндермен байланыстыра отырып оқытуда оқушы іс-әрекет арқылы білім алады. Өмірге деген, өнерге деген сүйіспеншілігі артады. Өзіне өзі қызмет ете алады. Айналадағы дүниенің қадір қасиетін түсінеді. Өзін тануға мүмкіндік болады. «Ұлт мұрасы» тәрбие жұмыстарының аймақтық кешенді бағдарламасын жүзеге асыра отырып, оқушыға тәрбие беруде кез-келген тәрбие сағаттарының негізгі мақсаты оқушы бойына отансүйгіш, имандылық, тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруына ықпал ету, адамгершілік проблемаларды шешу білігін меңгерту, байланыс жасау бейімділігі мен мінез-құлық мәдениетін дамыту, әдет-ғұрпы мен дәстүрлері негізінде отбасылық құндылықтарды нығайту, өз отбасының, тегінің және социумның тарихына танымдық қызығушылық тудыру. Әр сынып сағаттарының өтілу механизмін өзгертіп, тақырыптың мағынасына үңілуге, ондағы «Мен не үйрендім? Мен қалай үйренемін? Мен оны қайдан аламын?» сұрақтарына жауапты өз бойынан табуға тарту. «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», «Ардақта ата-анаңды», «Қарты бар үйдің қазынасы бар», «Құрбан айт туралы не білеміз?», «Мен қайырымды баламын», «Жақсы деген немене, жаман деген немене», «Тәуелсіздік елімнің тірегі», «Елбасы бастаған болашақ» тақырыптарында өткен тәрбие сағаттарында балалар бойына отансүйгіш, имандылық, тұлғаның адамгершілік қасиеттері артады, оянады. Отбасылық тәрбие беру негізінде өткен ата-аналар консилиумы мен дөңгелек үстелдердің пайдасы орасан зор. Ата-аналардың қоғамдағы болып жатқан діни ағымдардың зияны туралы қаншалықты хабардар екенін анықтау мақсатында, оларға деген көзқарасы қандай екенін анықтау үшін сауалнамалар өткізіп отырамыз. Сонымен, сапалы білім мен жақсы тәрбие – ұзақ мерзімді талап ететін және екі жақты сипатқа ие болатын күрделі процесс. Ол мұғалім қажырлы еңбегінің нәтижесі ғана емес, ата-ананың отбасындағы тәрбиені ұйымдастыруына байланысты. Бала тәрбиесіне мектеп пен отбасының ықпалы күшті болса, болашақ жас жеткіншектерге берген тәрбиенің нәтижесі сапалы болмақ. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» 2014ж 17 қаңтар.

2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.

3. 2014-2015 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін (сонымен бірге инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын) ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы. Әдістемелік нұсқау хат. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2014 ж.

4. Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау».-Алматы, 2004 ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ Космагамбетова Дарагул Конысовна Абылайхан атындағы орта мектебі, Сарысу ауданы Қазақстан Республикасының ұлттық білім беру жүйесіндегі, патриоттық тәрбие берудің орны ерекше. Әдетте жер көлемі жөнінен дүние жүзінде тоғызыншы орынды иеленетін, табиғат ресурстарына бай, халқы аз және көпұлтты Қазақстан Республикасының әрбір азаматтарының Отаны туралы патриоттық санасын, ой- өрісін дамыту, мемлекетіміздегі ғаламдану үрдісінде бәсекелестікке және ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай отырып, өркениетті елдер қатарына жеткізуге ықпал ететін патриоттық тәрбие беруді ең пәрменді және сенімді идеологиялық құрал ретінде ұлттық білім беру жүйесіне енгізудің маңызы зор. Бұл үшін қажетті шарттар: 182

ұлттық білім беру жүйесінде, мемлекеттік тұрғыдан патриоттық тәрбие берудің басымдық тұстарын қаржыландыру, құқықтық- нормативтік, әлеуметтік статусын көтеру, бүкіл қоғамдық қолдау жүйесін қалыптастыру; білім беру жүйесіндегі ұлттық ерлік дәстүрлерді кешенді пайдалану, патриоттық тәрбие берудің технологияларын жетілдіру, және біртұтас ”Қазақстан патриотизмді” қалыптастыруды жетілдіру; ұлттық білім беру жүйесінде мемлекет тарпынан тікелей әсер ету- негізінен қазақ мектептерінің білім беру мазмұнында париоттық тәрбие беру ісін жетілдіру, материалдық базасын нығайту, яғни отбасынына жоғары оқу орны аралағына дейін үздіксіз білім беру жүйесіне патриоттық тәрбиені дамыту. Әлемдегі өркениетті елдердің бәрі де білім беру жүйесін дамыту мәселесін басым бағыты есебінде белгіленеді. Егер білім беру жүйесінде шынайы мемлекеттік бағдарлама аясында ұлттық бірыңғай қаһармандық дәстүрлері мен практикалық маңызы байланысты болмаса, онда мемлекеттің өзін құртуға итермелеуі мүмкін. Мұндай мысалды КСРО кезіндегі білім беру жүйесінен білуге болады. Бұл туралы: “Кеңестік замандағы білім беру жүйесі- ол жоғарыдан басқарылатын, қатал тәртіппен реттелетін қоғам болғандықтан, өзінің мақсат- мүдесіне сай құрсалған, ауыздықталған жағдайда білм береді және сол қоғамға қызмет етуге бағытталған”- деп келтіреді зерттеуші Р.Жашиев. Демек, мемлекетіміздің білім беру жұйесінде патриоттық тәрбие беруді жан- жақты жетілдіру ұлттық идеяға, ұлттық құндылықтарға негізделе құралып, ұлт мүдесін басым бағытта ұстай отырып дамытылуы тиіс. Яғни хаклықтық дәстүрге негізделген батыр бабаларымыздың ерлік дәстүрлерін насихаттау, билер мен шешендердің өнегелі тәлім- тәрбиесінен жан- жақты тәрбие жүйесін құру қажеттілігі қазақстандық білім саласының маңызды проблемаларының бірі. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005- 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінде “Қазақстандық патриотизмді, жоғары мәдениетілікті, адам құқықары мен бостандығын құрметтеуге тәрбиелеу” қажеттілігі көрсетілген. Мұндай мазмұндағы мемлекеттік талап- міндеттер бүгінде жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру ісінің жалпы ұлттық сипатқа ие болып отырғандығын көрсетеді. Ал мұндай күрделі тәрбие үрдісі әр отбасынан бастау алып, білім беру жүйлерінде үздіксіз, кешенді жүргізуді талап етеді. Ағылшын ағартушысы Д. Локк өзінің педагогикалық ойларында өз замандағы джентельмендер тәрбиесін насихаттай отырып: “Ол үшін бүкіл жақсы қасиеттер бойынан табылуы қажет. Әрине ақылды, білімді, дене бітімі дұрыс және өз Отанын қорғай білетін азамат- джентельман болуы тиіс”- деп көрсетеді. Қазақстанда әлемдік аренада ұлттық құндылықтарды, қаһармандықты мәңгі сақтайтын және насихаттайтын шынайы патриоттарды, нағыз батырларды тәрбиелеудің маңызы зор. Қазіргі қоғамның әлеуметтік сұранысын мектепке қойып отырған талап тұрғысынан қарастырғанда, патриоттық білім беру маңызыды мәселе болып отыр. Патриоттық білім, ол қоғамда білімнің тез және шапшаң қарқынмен дамуына байланысты туындауында. Патриотттық білім қасиеттілігі осы заманда ақпараттық алмасу үлгісінің қарқындылығымен байланысты. Патриоттық тәрбие берудің іс- тәжірибелерін зерттеуде олардың әдістері, формалары мен мазмұны анықталған (С. Ешімханов, С. Иманбаева, Л. Сейдахметова т.б.) ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, патриоттық тәрбиені қалыптастырудың төмендегідей бағыттарын белгіледік: 1. Патриоттық білім.

2. Патриоттық сана.

3. Патриоттық іс- әрекет. Патриоттық сезімді қалыптастырудың бағыттары. Біз баршаға мүмкіндік беретін қоғам: әрбір адамның жеке басы мен бостандығын құрметтейтін, өзіне — өзі қызмет теуге жағдайы жоқ жанжарды қамқорлыққа бөлейтін, қандай еңбекті болса, да қадірлейтін, ана мен баланы қорғайтын, зейнеткерге қамқор болатын, ардагер мен отан қорғаушыларды ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз. Бұл- Қазақстанның шынайы патриоттарының басты ісі. Сондайақ “қазақстандық патриотизмді” еліміздің әрбір азаматтарының санасына сіңіру- кезек күттірмейтін мәселе. Ұлтына , нәсіліне, сенімі мен нанымына, саяси көзқарасы мен ұстанған бағыт- бағдарына т.б. ерекшеліктеріне қарамастан. Патриоттық сана- сабақта жәнғе сабақтан тыс іс- шарпаларда Отанды сүю. Елін қорғауға байланысты басты ұғымдарды ашып көрсету арқылы қалыптасады. Қазақстанда болып жатқан –өзгерістер, бұрынғы идеологиялық бағдардың жаңа, алайда әлі де айқын емес көзқараспен алмасуы патриоттық тәрбиенің мәнін, оның қоғамдық өмірдегі орнын, жастарды Отанына қызмет ету, соның ішінде әскери қызмет атқару міндетіне дайын болуға тәрбиелеу ісінің ролін қайта қарап, ой елегінен өткізуді қажет етеді. Бүгінде қоғамымызда аса маңызды рухани- адамгершілік және әлеуметтік құндылық ретінде шынайы патриоттық сезімді қайта жаңарту, жас адамның бойында азаматтық белсенділікті, әлеуметтік маңызды қасиеттерді қалыптастыру басты міндет болып отыр. Бұл қасиеттерді жастар қоғамдағы жасампаздық үрдістерді ілгері апаруда, оның негізін нығайту мен жетілдіруде, еліміздің шебін қорғауға байланысты қызметтерде көрсетіп, іске асырады. Осы мақсатқа жету бірқатар міндеттерді шешуді талап етеді. Бұл жерде әңгіме ең алдымен жастардың философиялық- дүниетанымдық көзқарасын орнықтыру, оларға өмірдің мәнін айқындауда көмек 183

көрсету, сана- сезімін қалыптастыру, заңды, ұжымдық өмір нормаларын құрметтеуге тәрбиелеу, әлеуметтік жәнғе азаматтық жауапкершілігін дамыту жөнінде болып отыр. Адам бойындағы мұндай қасиеттер өз Отанының әл- ауқаты мен оның іргесінің берік болуына, қорғаныс қабілетін арттыруға қамқорлық танытудан көрінеді. Патриоттық тәрбиенің бүгінгі міндеті оның тиімділігін арттыру, әсіресе оны жастарды жоғары азаматтық және әлеуметтік белсенділік рухында тәрбиелеуді мақсатты түрде жолға қою арқылы арттыру болып отыр. Әдебиеттер: 1. Жашиев Р. Білім берудің ұлттық моделін ұсынамыз // Білім- Образование .2006. № 1 (26- 30 бет).

1. Сейталиев Қ. Б. Педагогиканың жалпы негіздері. Оқу құралы- Атырау. 2004.- 271 бет.

2. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005- 2010жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // білім және ғылым хабаршысы. 2004. № 2-3 14- 17 бет.

3. Айталы А. Аптықпағанның асығы алшысынан. Алматы. “Қазақстан” 2003. 56 бет. ЕҢСЕЛІ ЕЛДІҢ ТӘЛІМ – ТАҒЫЛЫМЫ ОЛ ҰЛАҒАТТЫЛЫҚ Кульниязова Айжан Сисенқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру»кафедрасының аға оқытушысы, «Өзін-өзі тану» пәні бойынша тренер. ХХІ ғасырдың табалдырығын аттаған еліміз әлемнің дамыған елдерінің қауымдастығына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын биікке көтерер білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тәрбиелеу біздің алдымыздағы ең басты міндет. «Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық қадір-қасиеттердің мәнмаңызын түсінетін, жаны да, тәні де таза, білімді патриот азаматтар буынын тәрбиелеуге міндеттіміз»,деп Елбасы Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей,жаңа ғасыр толқыны әкелген жаңалықтарға сәйкес қазіргі заманда адамның жеке тұлғалық әлеуетін мақсатты түрде және кеңінен ашуға бағытталған руханиадамгершілік білім беру ұлттық білім беру жүйесін дамытудың басты бағыты болып отыр. Еліміздің барлық мектептерінде 2010 жылдан бастап міндетті пән ретінде оқытылып келе жатқан өзінөзі тану пәнінің оқыту мен тәрбие үрдісіндегі орны өзгеше. Оның өзгеше болатын себебі, бұл пәннің мақсат-мүдделері мектептегі басқа пәндердегідей ғылыми тұрғыдағы білімді меңгерту емес, керісінше сол білімді меңгерту үшін ең әуелі:  әр оқушының ішкі жан-дүниесін байытуды;  қайталанбас жеке даралығын ,қабілеттіліктері мен жасампаздық әлеуетін ашуды;  өзіндік «Менін» қалыптастыруды;  қоршаған орта мен бүкіл адамзатқа деген қарым-қатынасының негізін дамытуды;  қоғамға қызмет ету мәселелерін шешуде алған білімдерін шығармашылықпен қолдану дағдыларын қалыптастыруды көздейді. Л.С.Выготскийдің «Тәрбиелеу үрдісі оқушыны тәрбиелеуге емес, оқушы өзін -өзі тәрбиелеуге әкелетін үрдіс болуға тиіс» - деп көрсеткеніндей,қазіргі мектептердің алдындағы міндеттердің бірі – оқушыларға білімді меңгерту ғана емес, олардың ішкі жан дүниесіне әсер ету арқылы оқушылардың ізденімпаздығын, танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық әлеуетін дамытуға жол ашу десек,бұл пәннің басты маңызы да осында. Мектептерде «Өзін-өзі тану» пәнін оқытуда ұстаздар алдына оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу, ұлттың рухани санасын қалыптастыру, олардың әдебиетке деген құштарлығын ояту,әсемдікке баулу, дарыны мен талантын, қабілеттерін аша түсу, сөздік қорын, тілін дамыту міндеті қойылған. Сондай-ақ, алған білімді теориялық және практикалық мәселелерді шешуде саналы түрде қолдана білетін ақыл-ой белсенділігі дамыған адамды даярлауды талап етеді. Шәкірттің жеке тұлға ретінде дамуына ұстаздың өткізген әрбір сабағы шешуші рөл атқарады.Оқушы білімінің сапалы болуы ұстазының кәсіби құзіреттілігіне тікелей байланысты. «Үшінші мыңжылдық - бұл адамзаттың ішкі жан дүниесінің ашылуы. Егер де өткен ғасырда материалдық жағынан өрескел ғылым болса, онда келер ғасыр – ішкі жан дүниеміздің ашылу ғасыры болып есептелінеді. Ең алдымен рухани күш-қуатымыз бен риясыз жігеріміздің болуы» -деп тұжырым жасаған екен даналар. Жүрек пен Рухани заманының тоғысында мәртебелі рухани және адамгершілік құндылықтар жаңғыруда, құндылықтарды саралау жүзеге асуда, білім саласы жаңарып, руханилық, гуманизация және гуманитаризация жағына, тұлғаны дамытуға арналған жүйелерді іздеуге бет бұруда. Мектепті емес, мұғалімнің рухани дүниесін реформалау қажет. Жаңа педагогикалық практиканы рухтандырушы Ш.А. Амонашвили былай деп бекітеді : «Рухани адамгершілік –міне, мектептің ақиқаты. Ол мектептің барлық жеріне орнығу керек, оның барлық бұрыштарына, оның барлық кеңістігіне, барлық 184

пәнге, барлық көрнекіліктерге, барлық бағдарламалар мен оқулықтарға, әдістер мен тәсілдерге. Ол әрбір тәрбиеші мен мұғалімнің санасы мен жүрегін толтыру керек». Сонда ғана біз болашақ ұрпақ тәрбиесіне алаңдамаймыз. Философтардың пікірінше, адамзаттың ең негізгі, өзекті мәселелері экономикалық та, саяси да, ғылыми да емес, ең бірінші - рухани-адамгершілік. Сондай-ақ, оқушының пәнге қызығушылығын арттырып, шабытын тудыру үшін әр сабақты дұрыс ұйымдастыру, педагогикалық шеберлікті үнемі ізденістермен жаңартып отыру, қиынның қисынын келтіру,күрделіні тартымдыға айналдыру, сергек сезімталдықпен өнер сахнасында тұрғандай дауыспен,жатық және мәнерлеп сөйлеу,яғни сабақты таңқаларлықтай өткізу, әсіресе сабақтың кіріспе бөлімінің ерекше ұйымдастырылуы, бұрын-соңды болмаған ойын түрлерін қолдану, проблемалық оқыту, өмірмен ұштастыру,әрбір оқушының шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасау әр ұстаздың міндеті болу керек. Рухани құндылық әлеуеттері арқылы оқушының рухани- адамгершілік қасиеттерін ашудағы мұғалімнің рухани болмысы, мейірімділігі, жүрек жылуын бере алуы, адами асыл қасиеті, өзін-өзі ұстауы, білімді ізгілендіре жүргізуі ең басты бүгінгі күн талабы болып отыр.«Табиғат адамға көп нәрсе берді, адам өз табиғатына лайық кемелдене алады Адамның шын сұлулығы ішкі дүниесінде, мәңгілік сүйіспеншілікке толы жүрегінде»- деп тұжырымдайды Әл-Фараби. Бүгінгі күнгі тәрбиеші-ұстаздың басты мақсаты –өзіндік адамгершілік-рухани құндылықтарын жеткіншек бойына дарыта отырып, жүрегіне жол табу. Рухани тәрбие- бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым –қатынас мәдениеттілігінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Рухани –адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылық пен қайырымдылыққа, мейірімділік пен ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың берген тәрбиесі нәтижелі болмақ Өзін-өзі тану сабақтарында әдістемелік тәсілдердің көмегімен оқушылардың көңіл-күйлерін көтеріп, эмоциясына, рефлексиясына дем беретін дамытушы салауатты орта құрылады. Ал, «шығармашылық тапсырмалар» кезінде көрнекі құралдарды, ақпараттық-технологияларды жиі қолданып, мәселелі суреттерді қиюластыра қажетке жаратып,әдеби кітаптар бойынша «менен сый» кезеңін орайластыра пайдаланып, «коллаж -жоба» жасауға ұмтылдыруға болады. Сондай-ақ, сурет салып, өлең шығару, жағдаяттар кезіндегі ойлану мен ойындар кіреді. Ойын – адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Баланың қажеттілігі ойын, ойнаған бала ойлайды, ойланса ішкі қажеттікті іздейді,іздегенін табуға өзінше әдіс, өмірлік тәжірибесін қолданады,яғни әрекет етеді,(бұл- шығармашылық қызмет ) іздегенін тапса - нәтиже сол болады, бұлтұлғалық қызмет. Шебер ұстаз әр сабағын ойлайтын ойынға айналдара алуы керек. «Жалғасын тап», тез ойла», «мен болсам» сияқты әрекеттер баланың логикалық ойын дамытса, өздері құрастырған ребус, жұмбақ,криптограмма,қанатты сөздер мен сөзжұмбақтар баланың зерігуін туғызбайды,керісінше іске машықтандырып,шығармашылық дербестігін қалыптастырады. Әңгімені салыстыру, бөліктерге бөліп, ат қойғызу, мәтін бойынша мақал, тақырып пен тірек сөздер бойынша мәтін құрастыру ,кейіпкерлерге мінездеме беру немесе кейіпкердің мінезіне қандай сөйлем сәйкес келетіндігін табу секілді жұмыстарда оқушылар ізденіп,өз пікірлерін еркін білдіріп жатады. Жоба қорғау мен тұжырым жасауды әдетке айналдырып,хат, тақырыптық және еркін тақырыпқа шығарма жазуға дағдыландыра отырып ой-талдатуға үйретуге, сөздік қорды дамытуға болады. Сондай-ақ, рухани мұраға сүйенбеген елдің жұлдызы жанбайды демекші, заман ағымы талап етіп отырған ата-бабаларымыздан қалған әдеби мұраларымызды, халқымыздың өсиетін, өнегесін дәріптеп, дәстүрін, таңғажайып тапқырлығын, олардан қалған ескірмейтін көне сөздерді – мақалдар мен мәтелдерді,тыйым сөздер мен жаңылтпаштарды, санамақтар мен даналық сөздер терапиясын тәрбие ісінде қолдану – жеке тұлғаның адамгершілік сапаларын дамытады, мінез-құлқын қалыптастырады.Мұның өзі мейірімділік пен ізгілікке, сабыр мен саупқа, тыныштық пен сүйіспеншілікке және ақиқат пен дұрыс әрекетке шақырады.Мысалы, мәтіндерді оқыған кезде мәтінде жоқ ұлттық бояудан сыр шертетін салт-дәстүрлер тұрғысындағы сөздерді кірістіре оқу,мән-мағынасын түсіндіру балалардың абайы мен зейінін тәрбиелеуде үлкен көмегін тигізеді. Міне, жүргізілген осындай жұмыстардың нәтижесінде оқушылар өздерінің түрлі танымдық және шығармашылық сұраныстарын қанағаттандырады.Ізденістер арқылы олардың қиялы ұшталып, талант көздері ашылады. Өзіндік идеясы туып, үлкен тәтижеге қол жеткізеді. Әр баланың өзі сүйетін жанры, тақырыбы айқындалады. Кей бала өзін ақын сияқты сезініп өлең жазуға ұмтылады. Мәтіндерді рольге бөліп оқу, мектеп сахнасында қойылымдар көрсету кезінде балалар кейіпкерлермен кездесіп, сомдаған рөльдерінен эстетикалық тәрбие алады және сабақтан тыс уақыттарын тиімді пайдаланады. Бұндай іс-шаралар арқылы оларды өнерге баулып, мамандық таңдауына жол ашамыз.Өнермен айналысқан баланың жан дүниесі ерекше болады. Ол ешқашан жаман әрекеттерге бармайды. . Бала үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрән де ертегіден алатындықтан, ертегілерді оқып талдау, өз ойларымен басқаша аяқтау, ертегі, әңгіме жаздыру арқылы балалардың әдиби шығармашылық қабілеттерін ұштай аламыз..

185

Қорыта келе, «балаға тәрбие қылу» - қиындықтың тұңғиық теңізін қажырлы қайратпен кеше білетін, тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе алатын, қаласа өзін, асса барлық адам баласын өрге сүйрейтін,адалдық жолда иманды болатын, қысқасы адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел тұлға шығару десек, мұғалімнің балаға деген ұлы махаббаты – табысқа жетудің ең басты көзі! НОВЫЙ КАЗАХСТАНСКИЙ ПАТРИОТИЗМ В УСЛОВИЯХ РЕАЛИЗАЦИИ ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ«МӘҢГІЛІК ЕЛ» Кун Светлана Владимировна г. Темиртау Родина — это город, где родился, аул где ты вырос, школа, где ты учился, одним словом, это среда, которая способствовала твоему формированию какчеловека. Если это так, ты должен знатьих, они нужны тебе, как воздух и вода М. Ауэзов Президент Республики Казахстан в своем Послании народу Казахстана от 14 декабря 2012 года «Стратегия «Казахстан - 2050»: новый политический курс состоявшегося государства», отметил, что « новый казахстанский патриотизм – основа успеха нашего многонационального и многоконфессионального общества. Наша главная цель в данном направлении проста и понятна: мы должны сохранить и укрепить общественное согласие. Это – непреложное условие нашего существования как государства, как общества, как нации. Фундамент казахстанского патриотизма – это равноправие всех граждан и их общая ответственность за честь Родины»[1] В свете событий последних лет, особенно хочется отметить, что с начала XXI в. в Казахстане, во многом благодаря усилиям, как руководства страны, так и общественности, и непосредственно научного сообщества, гуманитариев, педагогов, работников сферы образования отмечаются процессы возрождения и активизации воспитательной составляющей в деятельности образовательных учреждений. Происходит переоценка ценностей, возрождение значения и востребованности гражданских, патриотических взглядов и убеждений. И здесь, в первую очередь, необходимо каждому учителю осознатьнеобходимость перемен в себе, как личности и педагоге, осознать важность и необходимость смены логикимышления в своем отношении к процессу обучения тому, как учить, какие приемы, подходы, стратегии вработе с учащимися сегодня наиболее применимы. Поддержку решения этого вопроса обеспечиваетстратегическое направление политики Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева, о чѐм открытоговорилось в ежегодном Послании Президента РК народу Казахстана от 17 января 2014 года «Единая цель, единыеинтересы, единое будущее», где Президент указывает на «…необходимость развития и формированияпередовой национальной образовательной системы… Наша страна и общество должны изменяться такжестремительно, как быстро будет меняться весь окружающий нас мир.» [2]. Обучение учительского состава на разноуровневых курсах при ЦПМ позволяет разработать собственную программу развития школы, предполагающую внедрение новых подходов к обучению.Процессменторинга дает основания расширить круг участников обновления системы школьной образовательной среды, оказывает содействие в решениях устранения барьеров, возникающих в ходе реализации данного проекта. Как сертифицированный учитель истории, я понимаю, что историческое и культурное прошлое страны неразрывно связано с подрастающим поколением, непосредственно влияет на его жизнь, помогает ему формировать собственную гражданскую позицию. Поэтому уроки истории, организованные целенаправленно, с учетом новых подходов, играют важнейшую роль в формировании патриотического сознания школьников, переходящие в убеждения и становящиеся качеством личности. В концепции подходов к патриотическому воспитанию при изучении истории в свете последних разработок лаборатории теории и методов воспитания включены следующие пути: 1) интеграция предметов гуманитарного цикла; 2) углубленное изучение исторического материала на основе современных исторических исследований и их философского анализа; 3) актуализация исторических событий с явлениями и проблемами современного мира; 4) теоретическая обоснованность активизации деятельности учащихся в процессе исторического познания, в развитии исторического мышления, сознания и памяти. Следовательно, важным фактором воспитания является формирование индивидуально-личностного отношения школьников к изучаемым историческим темам, событиям и явлениям. Решать обозначенные 186

выше задачи мне помогает разработанный авторский курс «Введение в гражданское образование», которое предоставляет школьникам возможности для самоутверждения, самоопределения путем формирования у них активной жизненной позиции, критического мышления как важнейшего интеллектуального качества гражданина, уважающего корни своей страны. Курс является метапредметным: его содержание включает обращение к основам политологии, права, литературы, мировой художественной культуры, истории, этики, психологии, социологии – все то, что помогает молодому поколению осознанно подходить к оценке политико-правовой грамотности, тем самым реализуется понимание патриотического долга, готовности встать на защиту Родины и в целом воспитание граждан, способных обеспечивать безопасность Отечества, решение задач укрепления целостности и единства страны, упрочения дружбы народов Казахстана. Решение этих задач обеспечивается особым построением, как содержания, так и методов обучения. Среди них центральными являются проблемно-диалогический метод при содействии технологии интерактивного обучения «Через участие и взаимодействие». Впервые опыт работы по данной технологии я получила, пройдя семинар-тренинг при НПО Европейской инициативы в области прав человека «Экологический проект». Принципиальным в данной технологии является широкое использование групповых методов исследования. Дети совместно решают самые разные проблемы, учась, таким образом, не только работать совместно, но и рассматривать проблему с разных точек зрения, с разных позиций, социальных ролей. Методологической основой занятий были выбраны учебные пособия «Уроки демократии» под редакцией к.ю.н., профессора Мухтаровой А. и учебное пособие для учащихся старших классов «Введение в гражданское образование», подготовленное Международным Фондом Избирательных Систем (IFIS). Для выполнения поставленных задач в программе курса по выбору усилен блок практикоориентированного характера: изучение источников, моделирование ситуаций, участие в диспутах, выполнение проектов, защита творческих работ и т. д. В ходе изучения курса осуществляется комбинирование лекционных занятий с практическими работами, подразумевающими индивидуальную и групповую формы деятельности. Самореализация, являясь высшим измерением навыков курса, показала высокую степень активности учащихся не только в урочной деятельности, но и в различных конкурсах городского – республиканского уровней.  Победители предметных олимпиад  Призеры научно-практических конференций  Участники городского самоуправления в системе местных органов власти при акиме города Темиртау  Обладатели финансовой поддержки в оплате обучения в юридических ВУЗах Караганды  Участники республиканской игры «ЛидерXXI века»  Разработчики информационно-обучающего пособия по правам ребенка  Обладатели навыков профессиональной ориентации Анализируя конечный продукт курса «Введение в граждановедение», можно суверенностью сказать, что главная цель патриотического воспитания современных школьников имеет место быть не только достигнута как «зона ближайшего развития», но и реализована, как важнейшая духовнонравственная и социальная ценностьподрастающего поколения, обладающего важнейшимикачествами, способными проявить себя в созидательном процессе в интересах государства и общества, в том числе и в тех видах деятельности, которые связаны с обеспечением его защиты и безопасности. Таким образом, для современных учеников понятия патриотизм, единство народа, Отчий дом, моя семья не являются чем-то абстрактным. Эти понятия наполнены конкретным, реальным смыслом, и имеют значение в дальнейшем развитии их взглядов и убеждений. Патриотическое воспитание - не единовременный акт. Он не может сводиться только к разовым мероприятиям. Процесс формирования патриотизма должен иметь собственную идеологию и целенаправленную систему. У нас в школе разработана его модель и реализуется она по направлениям:  Формирование гражданско-патриотического сознания  Пропаганда и популяризация государственных символов Республики Казахстан  Формирование поликультурного сознания и межэтнической толерантности  Военно-патриотическое воспитание  Пропаганда здорового образа жизни как основы здоровья нации и развития страны  Развитие школьного самоуправления Наш президент возлагает большие надежды на молодое поколение. Говоря о новой системе управления, он отмечает необходимость притока в государственные органы свежих сил. «Главное, чтобы у молодых, приходящих к руководству страной, было чувство патриотизма». Патриотизма, демократического, окрашенного истинной любовью к Отчизне, к ее народу. Патриотизма, который 187

должен стать движущей силой в строительстве благополучного, гордого, обладающего развитой экономикой и высокой культурой»,- подчеркнул Нурсултан Абишевич.[3] Сегодня, когда утеряны многие духовные ценности, особенно важно воспитывать у подростков систему нравственных ценностей, в основе которой такие качества, как трудолюбие, честь, порядочность, милосердие, стремление к постоянному самосовершенствованию и обучению. Поэтому в школах возрождаются детские организации, тимуровское движение, действует программа «Атамекен», создаются отряды «Жасулан», проводятся операции «Ветеран живет рядом», «Милосердие», «Жасыл ел». Мы учим ребят заботиться о людях старшего поколения, своих родителях, о младших друзьях. Большое внимание мы уделяем формированию духовных и культурных ценностей. Знакомим учащихся с обычаями и традициями, с культурой народов, проживающих в Казахстане. В целях совершенствования патриотического воспитания создаются общественные организации, патриотические клубы, блоги и форумы в интернете, которые оказывают содействие в работе по воспитанию патриотизма. Мысли и дела главы государства всегда устремлены в будущее: «Я часто спрашиваю себя, заметил Нурсултан Абишевич, -каким он будет- «казахстанец будущего». Сегодня, глядя на вас, я вижу его». [4] «Казахстанец будущего» - это высококлассный специалист, владеющий казахским, русским и английским языками, он социально активен, мобилен, не боится перемен. И наша задача совместными усилиями школы, семьи, общественности воспитывать «Казахстанцев будущего» - новых патриотов страны. И я верю, что всегда будут с гордостью произноситься слова: «Мы, народ Казахстана», а при звучании Государственного Гимна на глазах будут наворачиваться слезы от гордости за страну. А гордиться действительно есть чем: создано независимое сильное успешное государство. Международное сообщество выбрало Казахстан местом проведения Всемирной выставки «ЕХРО-2017». Этого бы не было, если бы не было Астаны. Наша страна стала первой на всем постсоветском пространстве, кто председательствовал в ОБСЕ. Но предстоит сделать еще больше. Новые цели и задачи определены Президентом страны Н.А.Назарбаевым в стратегии «Казахстан-2050». И одним из важных направлений является воспитание нового казахстанского патриотизма. И школа сделает все, что позволит воспитать истинных патриотов Казахстана.

1.

2.

3.

4.

ЛИТЕРАТУРА Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана«Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства»[он-лайн на:http://www.studfiles.ru/preview/3992669/page:5/] Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Единая цель, единые интересы, единое будущее» [он-лайн на:http://www.arnapress.kz/smirnovo/politics/43443/] Выступление Президента Н.А. Назарбаева на съезде молодежного крыла «ЖасОтан»[он-лайн на:http://www.zakon.kz/111545-vystuplenie-prezidenta-n.a.-nazarbaeva.html] Фоменко Ю., Абсалямова Н. Будущее начинается сегодня. – Общенациональная ежедневная газета «Казахстанская правда» от 14.11.2002г №196-197 стр. 1 ПСИХОЛОГО – ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ КОМПОНЕНТЫ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ Мамбеткулова С.С. МПГ № 41, г. Тараз Для формирования патриотизма в системе воспитательной работы в школе нужно знать не только его сущность и содержание, но и психолого – педагогические компоненты. Такими компонентами являются потребностно – мотивационный, когнитивно – интеллектуальный, эмоционально – чувственный, поведенческий и волевой.  Потребностно – мотивационный компонент патриотизма: Его формирование осуществляется, прежде всего, в системе учебных занятий, в процессе разнообразных форм внеклассной работы путём создания таких ситуаций, в которых бы учащиеся переживали чувства любви и гордости за свою Родину, восхищались её историей, мужеством и храбростью патриотов. Уроки истории всегда были призваны способствовать воспитанию гражданственности, патриотизма учащихся. Познавая идею Родины, переживая чувство любви к ней, школьник утверждает своё достоинство, стремится быть похожим на героев Родины. Уроки истории призваны помочь школьникам пережить и смыслить всё положительное, что было в прошлом. Усвоение учащимися идеи любви к Родине, ко всему человечеству, привитие общечеловеческих норм нравственности является важнейшим этапом формирования гражданственности, воспитания Гражданина РК. Учащиеся переживают чувства привязанности к своей родной земле, когда включаются в краеведческую работу, встречаются с людьми, совершившими боевые и трудовые подвиги. У учащихся появляется чувство восхищения, стремление подражать таким людям.

188



Когнитивно – интеллектуальный компонент патриотизма: Этот компонент включает в себя углубленное осмысление сущности патриотизма и способов его проявления в различных видах человеческой деятельности. Немало возможностей для этого имеется во внеклассной работе: лекции, беседы, встречи на патриотические тематики, литературно – художественные гостиные, организация поисковой работы. Такая работа способствует осознанию учащимися конкретных патриотических проявлений и качеств личности.  Эмоционально – чувственный компонент патриотизма: Этот компонент состоит из формирования у учащихся патриотических взглядов и убеждений. Для этого необходимо, чтобы знания о сущности и способах проявления этих качеств были не просто усвоены учащимися, а приобрели личностный смысл, прошли через эмоциональные переживания. Большое значение имеет в данном компоненте создание педагогических ситуаций, которые включали бы в себя элементы дискуссий, определенную борьбу мнений, отстаивание учащимися своих суждений.  Поведенческий и волевой компоненты патриотизма: Это формирование у учащихся способности к волевым проявлениям в области патриотизма и культуры межнациональных отношений. Основным средством является включение учащихся в разнообразные виды практической деятельности и формирование у них навыков и привычек, опыта патриотического поведения. Сюда входят различные виды трудовой, спортивной и общественно полезной деятельности, краеведческая работа, празднование историко – юбилейных дат, встречи с ветеранами. Основными направлениями в системе патриотического воспитания в учреждениях образования можно определить следующие:  Духовно – нравственное: осознание учащимися в процессе патриотического воспитания высших ценностей, социально значимых процессов и явлений реальной жизни, способность руководствоваться ими в качестве определяющих принципов, позиций в практической деятельности.  Гражданско – патриотическое: воздействует через систему мероприятий на формирование правовой культуры и законопослушности, навыков оценки политических и правовых событий и пооцессов в обществе и государстве, постоянной готовности к служению своему народу.  Историко – краеведческое: система мероприятий по патриотическому воспитанию, направленных на познание историко – культурных корней, осознание неповторимости Отечества, его судьбы, неразрывности с ней.  Героико – патриотическое: составная часть патриотического воспитания, которая ориентируется на пропаганду героических профессий, знаменательных героических и исторических дат нашей истории, воспитание чувства гордости к героическим деяниям предков.  Военно – патриотическое: ориентировано на формирование у молодежи высокого патриотического сознания, идей служения Отечеству, способности к его вооруженной защите, изучение русской военной истории, воинских традиций.  Спортивно – патриотическое: направлено на развитие морально – волевых качеств, воспитание силы, ловкости, стойкости, мужества, дисциплинированности в процессе занятий физической культурой и спортом, формирование готовности к защите Родины.  Социально – патриотическое: направлено на активизацию духовно – нравственной и культурно – исторической преемственности поколений, формирование активной жизненной позиции, проявление чувств благородства и сострадания, проявление заботы о людях пожилого возраста. Накопленный и осмысленный, переработанный сознанием духовный и нравственный опыт становится основой воспитанности личности. Развитие инновационных способностей является условием творческой самореализации в личностно и общественно значимой преобразовательной деятельности. Таким образом, о качестве человека можно судить на основе оценки следующих его параметров:  личностного развития;  научной, профессиональной и социокультурной компетентности;  духовно-нравственной воспитанности;  способностей к инновационной, преобразовательной деятельности. Опыт разработки теории духовно-нравственного и патриотического воспитания, основанной на онтологическом подходе и гуманитарной методологии, привел нас к выводу о том, что ее содержание включает следующие структурные компоненты: o анализ гуманитарной ситуации, в результате которого сделан вывод о том, что возрождение духовности и нравственности – императив развития человека и общества в условиях глобализации; o описание научных основ духовного и нравственного устройства личности и условий развития ее духовных и нравственных сил и устремлений; 189

o концептуальное обоснование духовно-нравственного воспитания, включающее: раскрытие его сущности как педагогического процесса; обоснование его концептосферы: основных понятий и связей между ними; проектирование содержания, условий, средств, этапов и результатов духовнонравственного и патриотического воспитания в системе непрерывного образования; o проектирование пространства духовно-нравственного и патриотического воспитания на основе реализации сил личности в продуктивной деятельности, практиках культуропорождения и жизнетворчества; o разработка и реализация личностно-ориентированных технологий духовно-нравственного и патриотического воспитания; o обоснование критериев и показателей духовно-нравственного развития и воспитанности учащихся. Таким образом, гуманитарной методологии, основанной на онтологическом подходе, должны соответствовать герменевтические методы исследования, основанные на диалоге и понимании. В их числе гуманитарная экспертиза, гуманитарное проектирование, экзистенциальные диалоги, методы вчувствования, вживания во внутренний мир другого, рефлексии, самопонимания, самоизменения и другие, позволяющие познать субъектность и духовность человека, живущего осмысленной жизнью, и сконструировать образовательную среду, помогающую ему в этом. Декларируемым гуманистическим целям, ценностям и смыслам должна соответствовать гуманистическая позиция исследователя, понимаемая как его обращенность к экзистенциальному опыту участников исследовательского проекта, ситуациям человеческого существования и его бытийственным смыслам. В свете сказанного важнейшим для исследователя является вопрос о том, с каким человеком мы имеем дело сегодня в образовании и воспитания? Особенное значение приобретает вопрос о том, с каким человеком мы имеем дело сегодня в системе среднего образования, каков он, современный ученик? Каковы его интересы, ценностные предпочтения, смыслы жизни, отношение к профессии? Такая постановка вопроса обращает нас к личности и жизненному миру современных учащихся. Специальные исследования жизненного мира ученика показывают, что современный ученик живет в мире информации, владеет и умеет пользоваться новыми информационными технологиями, Интернете. Вместе с тем современного ученика характеризуют личностные качества, которые свидетельствуют о его готовности интегрироваться в глобальную общность людей: это мобильность, свободоспособность, умение добывать информацию, практическая жизненная ориентация, демократичность, самостоятельность, сензетивность к творчеству, способность к критической оценке происходящего, стремление проявить собственную позицию. С учениками надо работать, раскрывать их сознание, побуждая к поиску истины, добра, красоты и творчеству. В условиях демократизации и гуманизации образования воспитание следует осуществлять не как надстройку над жизнью молодежи ( есть жизнь и есть воспитание, которое надстраивается или, в лучшем случае, встраивается в жизнь учащихся в виде воспитательных мероприятий), а как организованную, деятельностную, содержательную и осмысленную жизнь, которая творится ими самими. В этом случае основным принципом организации воспитания в средних школах становится единство воспитания, обучения, профессиональной подготовки. А это значит, что реальные жизненные, духовно-нравственные, профессиональные вопросы учащихся должны быть включены в содержание образования. Для этого необходимо понять воспитание как смысложизненный процесс, в котором в единстве происходит становление личностного образа. Мы убеждены, что назрела необходимость поставить в центр образовательно-воспитательной системы педагогическую поддержку деятельности учащихся по моделированию образа своей настоящей и будущей жизни, концепции жизни, проектированию жизненного плана, личностного и карьерного роста в избранной профессии. Целью среднего образования сегодня становится воспитание и подготовка человека и компетентного специалиста, обладающего духовно-нравственной культурой, творческим потенциалом и развитыми инновационными способностями. Реализация этой цели требует коренного изменения типа образования: перехода от информационно-знаниевого образования адаптивного типа к личностно-развивающему (центрированому) образованию опережающего типа. В свете этого опережающее образование следует рассматривать как новый тип образования, предполагающий не коррекцию его отдельных сторон, не дополнение образовательных программ, а коренное изменение всех составляющих действующего образования, включая его миссию, цели, принципы, содержание, технологии, критерии оценки качества и эффективности, - в направлении их соответствия жизнедеятельности и возможностям творческой самореализации выпускников школ в инновационной деятельности, обеспечивающей социокультурное развитие, а также их гражданскую, культурную и профессионально-личностную идентификацию в глобальном мире. Для этого следует использовать проектное и интерактивное обучение, социокультурные и гуманитарные практики, основанные на социальных инициативах, самодеятельности, самоорганизации учащихся. Воспитание работает на будущее путем создания в социокультурном пространстве новых форм культуросообразной жизни детей и взрослых. Фундаментальная задача школьных педагогов состоит в оказании учащимся помощи в построении культуросообразных моделей собственного поведения, программ и проектов настоящей и будущей жизни, развитии у молодых людей талантов, способностей к самоизменению и саморазвитию, ориентации на успех, качество, мобильность.

190

Главным критерием качества духовно-нравственного и патриотического воспитания опережающего типа является качество человека, которое не является его неизменным свойством, а приобретается в процессе становления жизненного опыта, обучения, воспитания, взаимодействия с ценностями культуры и цивилизации, путем самообразования, самовоспитания, творчества, накопления индивидуального субъектного опыта, который закрепляется в новообразованиях личности - «личностных структурах сознания», детерминирующих способности человека культуры действовать на личностном уровне: осуществлять свободный выбор, мотивацию, оценку и самооценку поведения, поступков, разрешать возникающие коллизии и жизненные проблемы, выражать собственную позицию, проявлять ответственность, инициативу и творчество, духовность и гуманность, справедливость и толерантность. На выбор той или иной стратегии поведения влияет социокультурная компетентность. Список использованной литературы: 1. Адаменко, Н. Воспитываем патриотов. / Н. Адаменко //Образование. -2014. - № 5. - С. 23-25.

2. Азаркин, Н. Цицеронова модель воспитания гражданина / Н. Азаркин // Юрид. газ. 2015. - № 25. - С. 4.

3. Азаров, Ю.П. Искусство воспитывать. / Ю.П. Азаров. М.: 2015г. - 235 с.

4. Алексеева, Е. Белкин П. Школьные музеи в новом информационном пространстве. П. Белкин // Директор школы. -2014. -№ 1.- С. 84-86. ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛГЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР Майжанова Бибигуль Койшыбаевна Ы.Алтынсарин атындағы О/М, Қордай ауданы. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында ажап көрсеткендей қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында тұрақты негізде мемлекеттік рәміздерді таныту, тарих, сай-дәстүр және ана тілін білу жөнінде іс-шаралар кешенін жасауымыз қажет. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «Азаматтардың бойында жоғары патриоттық сананы, өз елі үшін мақтаныш сезімдерін қалыптастыру, патриоттық тәрбие жүйесін жоспарлы түрде дамыту арқылы Отанының мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтық борыш пен конституциялық міндеттерді орындауға тәрбиелеу, білм жүйесінің ұлттық үлгіін тиімді дамыту» мәселелері кеңінен қаралған. Қазақтың патриоттық, отансүйгіштік тәрбиесі-тереңнен тамыр тартқан, халқымыздың сан ғасырлық болмысының, дүние тану көзқарасының, ақыл-ойы мен салт-дәстүрлер көрінісі.Отанын сүю, ата заңды білу, еркін өмір сүруді қамтамассыз ету –елдің мақсаты. Адамның бойында ұят сезімі қалыптасқан күнде ғана Отан алдындағы парызды орындау үшін саналы түрде қауіп-қатерге бас тіге алады. Отан-туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар-жалпы ұлттық құндылықтарымен толықтырылады. Оқушылардың бойында жылылық, жақындақ, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриоттық тәрбие берудің қайнар көзі. Патриоттық тәрбие - өлшемдер ретінде таңдап алынған бірқатар бөліктерден тұратын сабақтас сапа. Әр түрлі әдебиетті талдай келе, зерттеліп отырған мәселенің мынадай өлшемдері анықталды.

1. Өзін өз мемелекетінің азаматы ретінде сезіну. Бұл өлшемнің көрсеткіштері: А) мемлекет өміріндегі өз рөлін түсінуі; Б) Отанына сүйісреншілік сезімі.

2. Мемлекеттік рәміздер мен дәстүрлерді қастерлеу көрсеткіштері: А) мемлекеттік рәміздер мен халықтың дәстүрлерін білу. Б) қазақ халқының дәстүрлерін сақтауға ықылас.

3. Қазақ халқының тарихын бағалайтын көзқарас көрсеткіштері: А) қазақ халқының тарихын білу қажеттілігі; Б) қазақ халқының тарихынан жүйелі және терең білім.

4. Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерін түсінуі көрсеткіштері: А) қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерін зерделеу қажеттілігі; Б) қазақ халқының әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін сақтай білу. Зерттеліп отырған құбылыстың деңгейлері алдын-ала төмен, орташа және жоғары болып белгіленді.Патриоттық тәлім қалыптасуының жоғары деңгейінде оқушы өзінің мемлекет өміріндегі белсенді рөлін түсінеді, Отанға сүйіспеншілік сезімі терең болады. Мемлекеттік рәміздер мен дәстүрлері толық және терең біледі, қазақ халқының тарихын танып білуге ынталы. Ол қазақ халқының мәдениетін, ұлттық ерекшеліктерін, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын зерделеуге үлкен ұмтылыс танытады. Орташа деңгейде білімгер өзінің мемлекет өміріндегі белсенді рөлін түсінеді, бірақ қоршаған шындықты өзгертуге енжар қатынасады. Оған мемлекеттік рәміздер мен дәстүрлерді терең және толық 191

білмеу тән. Қазақ халқының тарихына ішінара ғана ынта қояды, қазақ халқының мәдениетін, дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын білуге әрдайым ұмтыла бермейді. Төмен деңгейде өз мемлекетіне немқұрайды қараумен, мемлекет өміріне белсенді қатынасуға ұмтылмаумен сипатталады. Білімгер мемлекеттік рәміздер мен дәстүрлерге ынта қоймайды. Қазақ халқының тарихын жүйелі және терең білмейді, тіпті білуге ұмтылыс жоқ. Білімгер қазақ халқының мәдени мұрасын, әдет-ғұрыптарын зерделеуге көңіл бөлмейді. Одан әрі біз «заңсыз ұсыныстар» әдісін пайдаландық. Балаларға айтылған пікірді толықтыру тапсырылды. Мыналар ұсынылды: 1. Егер Қазақстанға қауіп төнсе, онда мен....

2. Егер қазақ халқы өзінің ана тілін ұмытса, онда....

3. Егер мен Президент болсам, онда....

4. Маған бәрінен де қазақтың халықтың мейрамы....ұнайды, өйткені.... Бірінші сұраққа жауаптар оқушылардың әскери-патриоттық деңгейін анықтауғамүмкіндік берді. Төмендегідей пікірлер айтылды: «мен әскери болар едім», «мен Отан қорғай алатын ержүректерді жинар едім», «мен мемлекеттің, президенттің бұйрығын орындар едім», «мемлекетті сақтау үшін қолдан келгеннің бәрін істер едім». Сұрау салынған респонденттердің 100% өзінің Отанды қорғауға әзір екенін мәлімдеді. Әрқайсысы өз мемлекетін қорғау үшін бәрін істеу керек деп санайды. Мемлекеттік тілді білудің маңызы арта түсуде. Қазақстан қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгеруде белгілі бір қиындықтарға кезігіп отырғаны мәлім. Қазіргі оқушылардың қазақ тілінде мемлекеттік тіл ретінде зор мән беретіні қуантады. Оған мынадай жауаптар айғақ: «Мен ана тілді, атабабалар тілін қайтару үшін бәрін де істер едім», «Мен ана тілді жаңғыртуға тырысар едім», «Өзінің ана тілін ұмытқан адам азамат атағына лайық емес». Жауаптарда өз тіліне деген патриотизм ғана емес, мәселені шешу жолындағы нақты қадамдар да айтылады. Келесі «Егер мен Президент болсам» деген сұраққа өскелең ұрпақтың патриотизм негізінде мемлекет өмірін өзгертуге әзірлігін байқауға мүмкіндік береді. Жастарды елдегі өз жағдайы ғана емес, мемлекеттік мәселелер де қызықтырады екен.зерттеу барысында біз елдің кішкентай азаматтары туған мемлекеттің келешегіне алаңдайтынын анықтадық: «ең бастысы соғыс болмаса екен, сонда біздің Қазақстан гүлдене береді», «егер мен Президент болсам, Қазақстан жерінде бейбітшілік пен тыныштық болуына бар күшімді салып күресер едім» , «менің мемлекетім ең жақсы мемлекеттердің бірі болу үшін бәрін істер едім». Ең жақсы көретін халықтық мереке туралы сұраққа оқушылар бірауызды болып шықты. Ол – Наурыз мейрамы. Зерттеу барысында біз жоғары білімгерлеріне мектеп оқушыларының патриоттық тәрбиесінің себептілік жағы жеткілікті екеніне назар аудардық. Балалар туған мемлекетінің мүдделерін қорғауға, оның тарихын, мәдениетін, тұрмысын, дәстүрлерін білуге ұмтылады. Олар қазақтың көптеген әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін біледі және ісқимыл жөнінен жақсарта түсуді талап етеді. Білім беру жүйесінде патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері мол. Тәрбие құралдарының, нысандарының, әдістерінің сан қыры, әсіресе қазақ этнопедагогикасы бұл жұмысты мақсатты да пәрменді жүргізуге мүмкіндік береді. Мұның бәрі келешек жас ұрпақты патриоттық және интернационалдық рухта тәрбиелеудің қажеттілігін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның, бүгінгі күнгі талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған жерін құрметтеуге, ата-бабаның озық салт-дәстүрлерінің құндылығын мақтаныш тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға бағыт беруде талмай еңбек етуді қажет санайды. Патриотизм-әлемдегі бейбітшілік үшін күреспен, адамзат өміріне қауіп төндіретін термоядролық, экологиялық және террорлық апаттың алдын алумен, халықаралық қатынастарды құрумен және әлемдегі жаңа тәртіптерді бекітумен, өзара түсіністікті негізге алумен, тәуелсіз елдермен және басқа да мемлекеттермен көршілік татуластықпен, іскерлік ынтымақтастықпен тығыз байланыста болумен өлшенеді. Қазақстан Республикасының әлеуметтік даму жағдайында орта мектепте патриоттық тәрбие берудің мазмұнын айқындауда тәрбиенің негізгі қағидалары басшьшыққа алынды: тәрбиенің мақсаттьлығы, тәрбиенің өмірмен байланысы, Білімгердің жас және дара ерекшелігі, талап қою арқылы дамьпу, тәрбиенің жүйелілігі, бірізділігі және үздіксіздігі, түлғаны ұжым арқылы тәрбиелеу мектеп, отбасы және әлеуметтік ортаның бірлігін негізге ала отырып іске асырылды. Педагогикалық жоғары оқу орны білімгерлеріне патриоттық тәрбие беруде педагогикалық жоғары оқу оры әр қызметкерлердің өзіндік атқарар міндеті бар. Ол әр қызметкерге мектептің жарғысын және ішкі жағдайды орындау Ережесіне сәйкес жүргізілді. Мектепте патриоттык тәрбие беру мәселесін шешу барысында әр қызметкердің - мектеп директорының, директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасарының, сынып жетекшісінің, пән мұғалімінің орындайтын міндеттері тұтас қарастырылды. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына, окулықтардағы патриоттық тәрбиеге 192

байланысты тақырыптарға талдау жасалып, сұрыпталды. Педагогикалық жоғары оқу орны білімгерлеріне бойына патриоттық құндылықтарды қалыптастыруда пән сабақтарына койылатын негізгі талаптар айқындалды:  пән сабактарында дәрісханада және аудиториядағы жүргізілетін патриоттық тәрбие жүйесімен өзара байланыста жүргізілуі, пән аралық байланыс, өткен тақырыптармен жүйелі сабақтастық, білімгерлердің іс-тәжірибесі;  пән сабақтарының алдына қойылатын мақсатының нақты болуы және педагогикалық тұрғыда негізделуі;  сабақтың құрылымында патриоттық тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы, сабақ мазмұнының білімгерлердің патриоттық іс-әрекетінің негізі болуы, берілетін білім мен білімгерлердің патриоттық іс-әрекеті арасында байланыстың болуы;  пән сабақтарында білімгерлердің патриоттық сезіміне ықпал ететін материалдардың қамтылуы;  сабақ үстінде білімгерлердің танымдық, белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал ету, сабақтағы қамтьшған материалдар олардың санасына, көңіл-куйіне әсерлі болуын ескеру;  сабақтың құрылымы, мазмұны, қолданылатын әдістері мен тәсілдерін айқындауда патриоттық бағыттарына баса көңіл аударылуы. Білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру бойынша жүргізілген анықтау эксперименті барысында бастауыш сынып оқушыларының ұлттық патриотық мұраларды, олардың дамып, қалыптасуын түсінуі және патриотизмнің дамуына ықпал еткен әлеуметтік жағдайларды білуі, тарихи оқиғалардағы патриотизмнің ерекшеліктерін айқындауы, халық мұрасындагы патриоттық құндылықтарды бастауыш сынып оқушыларының бағалаудағы көзқарасы. Білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру бойынша жүргізілген анықтау эксперименті кезінде экспериментке қатысатын орта, жоғарғы сынып бойьнша бастауыш сынып оқушыларының білімдік және тәрбиелік деңгейлерін айқындаумен қатар, мұғалімдердін де патриотгык тәрбиені ұйымдастыруға қаншалықты қаруланғаны туралы мәліметтер жинақталды. Оқушылардың бойына патриоттық құндылықтарды қалыптастырумен байланысты тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды жүргізуде оқу мен тәрбие үрдісін өзара сабақтастыра және байланыстыра тұтас педагогикалық процесс тұрғысында жүргізу көзделді. Алғашқы анықтау кезеңіндегі эксперименттік-тәжірибелік жұмысты жүргізер алдындағы байқауда (сауалнамалар, тест тапсырмаларын жүргізу, әңгімелесу, т.б.) білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушылардың патриотизм, патриоттық кұндылықтар жөніндегі білімі мен тәрбие деңгейінің (43 %) біршама төмен екені аңғарылды. Тәжірибелік-экспериментік жұмыс барысында жүргізілген сауалнамалар, тест тапсырмалары қорытындысы бойынша білімгерлердің патриотизм, патриоттық мұра, патриоттық кұндылықтарға байланысты білім мен тәрбиелік үш деңгейі айқындалды: білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларынын бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыруда олардың жеке және жас ерекшелігіне байланысты - білімге (білімге деген құштарлық, шығармашылық, танымдық қызығушылықтары, танымдық белсенділігі), қоршаған әлеуметтік ортаға (ата-анасына, мектепке, адамдарға, тірі тұлғаның азаматтық позициясы), қоршаған табиғатка (табиғатқа сүйіспеншілік қатынасы, экологиялық білім, экологиялық мәдениет), еңбекке (еңбексүйгіштік, еңбекке деген қызығушылық, енбектің қажеттілігі, болашақ мамандыкқа бейімделуі), өзіне деген қатынасы (өзін "тұлғамын" деп карау, өзіне деген құрмет) қарым-қатынасы арқылы айқындалды. Білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларынын бойындағы патриоттық кұндылықтарының негізгі көрсеткіші төмендегі қасиеттер: Қазақстан Республикасы мемлекеттік рәміздеріне, халықтардың мәдениетіне, тарихына, дәстүріне, тіліне, дініне құрметпен қарайтын, халықтар арасындағы достықты нығайтатын, Отанды қорғауға және жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға өз үлесін қосатын, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды менгерген, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша кабілетгі 50 елдің қатарына кіруге өз үлесін қосатын патриот азамат тұрғысынан сараланды. Қазақстан Республикасының әлеуметтік даму жағдайында білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің мазмұнын ғылыми-педагогикалық тұрғыда саралағанда төмендегідей қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді: 1. XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басында Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер «патриотизм» ұғымын нақтылау мен жетілдіруді қажет етеді. Жаңа әлеуметтік қатынастар, әлемдегі жаһандану үрдісіне сай патриотизм ұғымы жалпыадамзатгық тыныштық пен бейбітшілікті сақтауға бағытталады. Патриотизмнің дамып, калыптасуының тарихи алғы шарттарын айқындай отырып, тұлғаның бойында Қазақстандық патриотизмді калыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері мәдениеттану, аксиологиялык, өркениеттік, тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік, жүйелілік тұғырлар тұрғысынан сараланды.

193

Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында патриотизм, патриоттық тәрбие ұғымдарына, жалпыадамзаттык және ұлттық кұндылықтарға ғылыми теориялық тұрғыда талдау жасай келе, "патриоттық құндылық", "жалпыадамзаттык патриотизм", "қазақстандық патриотизм", "ұлттық патриотизм" ұғымдарына ғылыми-педагогикалық тұрғыда анықтама берілді. Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық - Қазақстан Республикасының мемлекетгік рәміздеріне, халықтардың мәдениетіне құрметпен қарайтын, халықтар арасындағы достықты нығайтатын, Отанды қорғауға және жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруге өз үлесін қосатын патриот азамат тұрғысынан қарастыралады. Тұлғаньң бойында патриоттық құндылығын қалыптастырудың теориялық-тұжырымдамалық негіздері және патриоттық құндылықтар жүйесі, оның факторлары: микрофакторлар, мезофакторлар, макрофакторлар, мегафакторлар, патриотизмнін әдіснамалық негізін айқындауда философияның негізгі категориялары әлемдік жалпы (жалпыадамзаттық патриотизм), жалпы (қазакстандық патриотизм), айрықша (ұлттық патриотизм), бірегей (қазақ патриотизмі) тұрғыда қарастырылғанда патриот тұлғаны қалыптастыруға болады, білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриотгық тәрбие берудің педагогикалық және психологиялық негіздерін Қазақстан, алыс және жақын шетел ғалымдарының еңбектеріне теориялық тұрғыда талдау жасай отырып, тұлғаның бойындағы Қазақстандық патриотизмді калыптастыру қазіргі қоғамның әлеуметтік даму жағдайына негізделіп жүйеленді. Білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттык тәрбие берудің мотивациялық-түлғалық (тұлғаның патриоттық құндылықтарды меңгеруге деген қызығушылығы), мазмұндық-когнитивтік (тұлғаның патриоттық құндылықтарды менгеруі), іс-әрекеттікбағалаушылық (патриоттық құндылыктардың тұлғаның бойында нақты көрініс беруі) компоненттері арқылы патриоттық тәрбие процесінің логикасы мен құрылымына сай өлшемдері мен көрсеткіштері, жүйесі айқындалды. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз /Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдары. – Астана, 2011.

2.Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан /Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2007.

3.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әлауқатының артуы» Қазақстан халқына Жолдауы Егемен Қазқстан 11.10.1997.

4.Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. - Астана 2005. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖҮЙЕСІ Майжанова Бибигуль Койшыбаевна Ы.Алтынсарин атындағы О/М, Қордай ауданы Әрбір тарихи кезеңде қоғамда туындаған талаптарға сай жасөспірім ұрпаққа берілетін білімнің мәніне жаңа сипат беріліп, жаңа ұстанымдар негізінде ұйымдастырылады. Егер ХХ ғасырда білім беруді ұйымдастыру “ғылым-өндіріс-білім” мәдени макромодель аясында жүрсе, ал жаңа ХХІ ғасырда білімді ұйымдастыру “мәдениет-білім-тарих” макромодель аясында болатындықтан білімге деген жаңа көзқарас туды. Білім мәдениеттің бөлігі ретінде 4 жақты жаңа сипатқа ие болды: білім-құндылық; білімжүйе; білім-үрдіс; білім-нәтиже . Осы төрт қырын біртұтас қарастырғанда ғана бүгінгі тарихи кезеңге сай білім мәні шығады. Сонда ғалымдардың ХХІ ғасырды – ақпарат ғасыры, адам ғасыры деген сипаттамасына жүгінсек, білім адам және ақпарат капиталын қалыптастырудағы негізгі фактор болып табылады. Сондықтан білімнің жаңа ғасырдағы мәні оның жеке тұлға тағдырындағы мәнділігімен, жеке мемлекеттің қауіпсіздігін әлеуметтік, рухани, мәдени өрлеуі арқылы қамтамасыз етумен және жалпы адамзаттың өркендеуіне ықпал етуімен сипатталады. Білімге деген жаңа көзқарас тұрғысынан оның сапасы да жаңаша пайымдалуда. Бұл, негізінен, білімнің төрт сипатын біртұтас қарастыра отырып, оның ішінде білімнің құндылық ретіндегі және білімнің нәтиже ретіндегі қырларына аса мән берумен байланысты. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру саясаты аясында нәтижеге бағытталған білім моделін ендіру үшін білім жүйесінде төмендегідей өзгерістер болу қажет:  мектепте берілетін білім жүйесін алынатын нәтижеге бағдарлау;  білім сапасын анықтау, қадағалау жүйесін жасау; 194

 білім сапасын қамтамасыз етуге қажетті оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық жағдайларды жасау;  жаңа білім сапасына жетудің басты шарты ретінде мұғалімнің кәсіби деңгейін көтеру;  білім берудегі әлеуметтік серіктестік тетігін дайындап ендіру;  білім жүйесінің нормативтік-құқықтық негізін жетілдіру;  кәсіби білім беру бағытындағы инновациялық ресурстық орталықтар ашу;  мұғалімнің инновациялық даярлығын қамтамасыз ету: инновациялық орталықтар мен зертханалар ашу;  жас өспірімдерге ұлттық-адамгершілік бағытындағы патриоттық тәрбие беру. Адамзаттың асыл мұраттары қайта гүлдеп, мәдениет дәрежесі мен білімділік деңгейі қоғамның өркендеуінің басты өлшеміне айналып отырған жаңа ғасырда жас ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудің маңызы артып келеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” стратегиялық даму бағдарламасында “Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз” деп көрсетуі, бүгінгі жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің қаншалықты маңызды екендігін атап өтті. Сондықтан әрбір қоғам мүшесіне патриоттық тәрбие бере отырып, оның ұлтжандылығын, отансүйгіштік сапасын, ұлт өкілдеріне сыйлы қатынасын және халқына деген құрмет сезімін қалыптастыру талабы жылдан жылға күшейіп отыр. Ұлы Гейнеден өз заманында қалған мынадай бір ғақлия бар екен: “Егер оқ-дәріні неміс халқы ойлап тапты десеңіз, қателесесіз. Неміс халқы 30 миллион! Оқ-дәріні ойлап тапқан солардың бірі, бірігейі ғана. Қалған 29 999 999 немістің оқ-дәріге қатысы жоқ. Жеке тұлға, бір адам тұтас бір халықтың атағын қалай шығарады, дақпыртын қалай таратады деген зор ұғымыңыздың пұшпағының өзі осында жатқан жоқ па?!”

Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жүйесі

Мектеп Мектеп

Отбасы

Қоғамның жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру.

Мақсаты

Міндеттері

 Ұлттық тіл, тарих, мәдениетке, ұлттық рәміздерге деген құрметті қалытастыру;  Отанның бейбітшілігін сақтауға, экономикалық байлығын дамытуға үлес қосу;  Ғылыми-техникалық дамуға өз үлесін патриот тұлғаны қалыптастыру.

Ұстанымдары

Мақсаттылығы. Өмірмен байланысы. Оқушының дара, жас ерекшелігі. Жүйелік. Бірізділік. Үздіксіздік. Тұлғаны әлеуметендіру. Әңгімелесу. Дискуссия. Педагогикалық талап қою. Сендіру. Жаттықтыру. Ынталандыру. Сауалнамалар. Тест тапсымалары.

Әдістері

Мазмұны

Әлееуметтік орта

    

Белсенді тәрбие ортасын құра отырып тұлғаның патритизмге байланысты көзқарастар мен сенімді қалыптастыру; Жаһандану және интеграциялы үрдісте тұлғаның эмоционалдық интеллектуалдық компоненттерін қалыптастыру; Ұлтаралық қатынас мәдениеті және патритизмнің қалыптасуына түрткітудыру; Әлеуметтік негізгі құндылықтарды қалыптастыру және дамыту (рухани, адамгершілік, патриоттық т.б.); 195 Патриоттық дағдыларын қалыптастыру үшін пактикалық ісәрекеттерді ұйымдастыру.

Оқыту үрдісіндегі тәрбие

    

Қазақстан тарихы Құқықтану Педагогика Психология Өзін-өзі тану

Аудиториядан тыс тәрбие

Қоғамдық жұмыс

    

        

Жиналыс Кездесу Семинар Кеңестер Жеке әңгіме

Конференция Диспут Кештер Кездесулер Тәрбие сағаты Сынып сағаты Жорықтар Үйірме Көрме

Қоғамдық тәрбиелік ұйындар

 Қоғамдық ұйымдар  Тарихи данқты жерлерге саяхат  Мұражай  Спорт мектебі

Қазақстанның тәуелсіздігі мен егемендігін, тыныштық пен бейбітшілікті сақтауға, ұлтаралық мәдениетті дамытатын, еліміздің рәміздеріне құрметпен қарау, әлемдік деңгейде бейбітшілік пен өркениеттілікке өз НӘТИЖЕ үлестерін қосатын адамгершілік мұраты биік, патриот, намысшыл, қаһарман, қайсар, жігірлі азамат.

Ақпараттар ағыны толастаған тез өзгермелі қазіргі заманда жас өспірімдерге патриоттық тәрбие берудің қаншалықты маңызды екені осы ғақлиядан көрініс табады. Қазіргі таңда бүкіл әлемді шарпыған қаржылық дағдарысқа байланысты еліміздің президенті Н.Назарбаев үстіміздегі жылы Қазақстан халқына арналған “Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға” атты Жолдауында: “Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады… Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра бермекпіз” деген болатын. Қазақстан Республикасы үшінші мыңжылдықта Президентіміздің парасатты саясаты арқасында әлемдік қауымдастық арасында салмақты орын иеленді. Бүгінде Қазақстан – адамдардың халықаралық қарым-қатынасы мен ақпарат алмасуына шекарасы ашық, дүниежүзілік саяси әлеуметтік, экономикалық ықпалдастық шараларына белсене араласатын демократиялық және зайырлы мемлекет. Мемлекетіміздің болашағы бүгінгі жас ұрпақтың тәрбиесіне тікелей тәуелді. Қазіргі кезеңде жалпы білім беретін мекемелердің алдында тұрған басты міндет – тәуелсіз Қазақстанның әр жас жеткіншегінің жүрегінде Отанына, оның көк байрағына, Елтаңбасына, Әнұранына деген елжіреген ыстық сезім, шынайы сүйіспеншілік ұялата алу. Сондықтан біз белгілі бір білімдер мен дағдылар жиынтығын меңгерген адамдар ғана емес, қазақстандық дін мен дүниетаным негізінде азаматтық көзқарасы қалыптасқан, әлеуметтік белсенділігі жоғары отаншыл тұлғалар тәрбиелеп өсіруге баса назар аударуымыз қажет. Біріншіден, еліміз мектептерінде әрбір оқушы ұлтына, дініне, жынысына қарамай, барлық қазақстандықтардың ортақ Отаны Қазақстан екенін түсінетіндей ахуал қалыптастыра алудың мәні зор. “Әрбір қазақстандықты өз мемлекеті қамқорлықсыз қалдырмайды, ал әрбір қазақстандық өз мемлекетінің болашақ тағдыры үшін жауапты” деген түсінік жас ұрпақ санасында берік орнығуы шарт. Екіншіден, жас ұрпаққа өзі туған аймақтың ғана емес, кең байтақ Отанымыздың барлық қырындағы таудың да, өзеннің, көлдің де, қазба-байлықтардың да өз елінің байлығы болып табылатынын сезіндіруіміз қажет. Үшіншіден, өскелең ұрпақ өз елінің ғылымы мен ғұлама ғалымдары, өнері мен талантты өнерпаздары, спорты мен спортшылары және т.б. туралы хабардар болып, оларды мақтаныш тұтып өскені жөн. Төртіншіден, әрбір қазақстандық жас азамат өз елінің тарихын, танып тұлғалардың өмірбаяндары мен өнегелі істерін біліп өсуі тиіс. Жас ұрпақтар санасында “Менің елімнің тарихы – менің тарихым” деген түсінік қалыптастыруымыз қажет. Бесіншіден, жас ұрпаққа біздің ұлттық дәстүрлеріміз бен әдет-ғұрыптарымыздың жалпыадамзаттық құндылықтармен ұштасып жатқандығын білдіртуіміз керек. Патриоттық тәрбиенің басты мақсаты – қазақстанның тәуелсіздігі мен егемендігін, таныштық пен бейбітшілікті сақтауға, ұлтаралық мәдениеті дамытатын, еліміздің рәміздеріне құрметтеу қарау, әлемдік деңгейде бейбітшілік пен өркениеттілікке өз үлесін қосатын адамгершілік мұраты биік, патриот, намысшыл, қаһарман, қайсар, жігерлі азамат тәрбиелеу. “Қазақстан Республикасының жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру” тұжырымдамасында патриоттық тәрбие беру міндеттері төмендегіше айқындалады: 196

- Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік рәміздеріне, Қазақстанды мекендейтін барлық халықтардың тарихына, дәстүрлеріне, мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен қарау; - мемлекеттік тілге, әлемдік тілдерге және ұлтаралық тіл болып есептелетін орыс тіліне, Қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың тілдеріне құрметпен қарау; - халықтар арасында сүйіспеншілік пен достықты, дін аралық қатынастар бойынша түсінушілікті қалыптастыруға ықпал ету; - Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның экономикалық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға және жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға әрқашан дайын болу; - Жалпыадамзаттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық өркениеттілікті бағалау, құрметтеу (бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік, ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету); - Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми техникалық прогресс көшіне ілесе алатын патриот тұлғаны қалыптастыру. Жас өспірімдердің бойына патриоттық құндылықтарды қалыптастыруымыз қажет. Патриоттық құндылықтары қалыптасқан тұлға:  Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруге өз үлесін қосады азамат;  Қазақстан Республикасының экономикалық байлығын дамытады;  Жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды меңгереді;  Халықтар арасындағы достықты нығайтуға ат салысады;  Қазақстан Республикасы мемлекеттік рәміздеріне, халықтардың мүшесіне, тарихына, дәстүріне, тіліне, дініне құрметпен қарайды;  Отанды қорғауға, жалпы адамзаттық тыныштықты сақтауға өз үлесін қосады. Патриоттық құндылық дегеніміз елі мен туған жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік тыныштықты сақтау үшін күресуі, өзінің ана тілін, дінін, салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіруі қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты табиғат пен адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамытуы. Егемен еліміздің ертеңі өткен тарихымызбен сабақтасып келеді. Халқымыздың сан ғасырлық тарихында балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін ерекше талаптары қалыптасты. Қала тәрбиесінде кейінгі жылдары пайда болған “қазақтың тәлім-тәрбие тарихы” (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев), “Қазақ халқының салт-дәстүрі” (М.Оразаев, М.Сымайылова), “Елім-ай” музыкалықэтнопедагогикалық бағдарламасы (А.Қалтабаев), “Атамекен” ұлттық ғылыми-тәлімдік, рухани-танымдық бағдарламасы (М.Құрсабаев) өз нәтижелерін беруде. Зерттеу жүргізілген Жамбыл облысы Байзақ ауданы Ғ.Мұратбаев атындағы мектепгимназиясында жас жеткіншектерге патриоттық тәрбие беру мақсатында “Тағылым” орталығы жұмыс жасайды. “Тағылым” орталығының мақсаты - өз жерінің тағдыры толғандыратын, туған халқының тарихына, мәдениетіне, тіліне мақтаныш сезімі оянған, әлемдік бәсекеге қабілетті шығармашыл тұлғаны қалыптастыру. Жас жеткіншектерге отансүйгіштік тәрбие беруде жалпы білім беретін мектептерде “Тағылым” орталығы жұмыс жасаған ләзім. Тағылым орталығында ұстаздар білімгерлермен, ата-аналармен, қалың жұртшылық қауыммен бірлестікте жұмыс жасауы тиіс. Тағылым орталығы жас өспірімдерге патриоттық тәрбие беру бойынша ата – аналармен,білімгерлермен конференция, дөңгелек үстел, семинар-кеңес, интелектуалдық олимпиада, ойындар, байқау, кездесулер және т.б. өткізеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен даму стратегиясы» еңбегінде “Мемлекетімізді егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін 4 күш: біріншіден – жеріміздің қойнауындағы байлық, екіншісі – жеріміздің бетіндегі байлық, үшіншісі өндіріс байлығы; төртіншісі – тапқырлардың ақыл-ой байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа сыйлайтын, бүкіл әлемдік деңгейдегі жасалымдары” деп атап көрсеткендей, жас ұрпаққа ұлттық, патриоттық тәрбие берудің маңызы ерекше. Еліміздің президенті Н.Назарбаев «Қазақстанның Отаншылдық сезіміне тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғары оқу орнына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Еліміз егемендік алғаннан бері жас ұрпақ тәрбиесінің темірқазығы – қазақстандық патриотизм болуы. Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен жастар тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып отырған жағдайда патиротизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі екені даусыз». Бүгінгі таңдағы Қазақстан жағдайында ұлттың патриоттық сезімін қалыптастырудың, адамгершілікке негізделген ұлт-аралық береке-бірлікті, ынтымақтастықты, бейбішілікті нығайтудың маңызы зор.

197

Осыған байланысты оқушыларды сабақ барысында Отансүйгіштікке, ерлікке, адамдыққа, елін, жерін, қорғауға, шыншылдыққа тәрбиелеу қажет. Өз мүддеснін көздеп отырған жұмыстарының сапалы болуын отанға қосқан үлес ретінде қалыптастырудың да өзіндік мәні бар. Онысы әркімнің санасына сіңірген кезде ғана, біз нағыз патриоттар тәрбиелейміз. Сабақ барысында оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастыруда оларды адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиелей отырып, отаншылдыққа, халықтарды құрметтеуге, сыйлауға, бейбітшілікті сақтауға, туған жерін сүйе білуге тәрбиелеу басты парызымыз. Оқушыларды Отансүйгіштікке тәрбиелегенде патриоттық тақырыптағы өлең жолдарын оқыту, мақал-мәтелдер айтқызу үлкен роль атқарады. «Отан намысы үшін оттан қашпа. Шын сүйсең мақсатыңнан қия баспа, Тайсалма бар, Отанның құрбаны боп, Өмірің орынсыз боп кетпес босқа –деп, ары қарай оқыдым, оқушылар туған еліне деген сүйіспеншілігін Отан туралы өлеңдермен жалғастырады. Әрбәр адам біздің мемлекетімізге, оның бай да даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл жүйесін талдап жасау қажет. ХХІ ғасыр ғылым мен техниканың көзіліспес жылдамдықпен даму заманы, сондықтан уақыт талабына сай, білімді де парасатты, жан дүниесі кемел, намысшыл, ұлтжанды, Отансүйгіш ұрпақ тәрбиелеу – баршамыздың алға қояр басты мақсатымыз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасы азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2006.

2.Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 2014.-200 б.

3.Мұқанов С. Халық мұрасы. - Алматы: Қазақстан, 2010ж.

ОҚУШЫЛАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ МУЗЫКА САБАҒЫНЫҢ РӨЛІ Махадиева А.К., магистр Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті «Ұрпақ тәрбиесі-ұлттың тағдыры. Өз ұрпағының тәрбиесін өз жолына қоя алған ұлт қана өз тағдырын өзі ойындағыдай қамдай алмақ»,- дейді белгілі қоғам қайраткері, халық жазушысы Әбіш Кекілбаев. Бұл тұрғыда біздің оқу орнында Жаңа Қазақстан білім беру саласында өскелең ұрпақты тәрбиелеу жұмысы бірінші кезекте тұрады. Оқушылар мен білімгерлер ұлттық және жалпыадамзатық құндылықтарды игеруге, ғылым мен практика негізінде терең білім ала отырып жеке тұлға болып қалыптасуға, кәсібін шыңдауға ұмтылуда.Соның ішінде Қазақстандық патриотизм-мағынасы кең ұғым. Жас ұрпақ тәуелсіз Қазақстанды шексіз сүюге, Отанына қызмет етуге, туған елін, жерін қорғауға, ыстығына күйіп, суығына тоңуға дайын болу керек. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басым міндеттерінің қатарында жеке тұлғаны «азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу», - деп атап көрсетілген. Қазақ халқы «Отан» деген ұғымды бал бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан. Мұны ең алдымен туған жер, атамекен, жұрт, деген ұғымдармен барынша кеңінен байланыстыра білген. Сондықтан да болар, соншама кең далада өмір сүрсе де, ата-бабаларымыз үшін атамекен ұғымы әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым. Патриоттық тәрбиені ешқандай саяси-құрылым жоя алмайтын, мемлекет қандай бағыт ұстанса да өзгермейтін Отан, туған жер, атамекен, туған ел деген адам санасында мәңгі өшпейтін ұғымдар. «Қазақстан -2050» стратегиясындағы негізгі бағыттардың бірі ретінде білімі мен білігі жағынан шетелдердегі замандастарымен бәсекеде жеңілмейтін, сонымен қатар, бойында ұлттық ділі сақталған, отаншылдық рухы кемел қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбелеу баса айтылған. Біздің бұл дүниеде бір ғана Отанымыз бар, ол-Тәуелсіз Қазақстан. Біз туған мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды етуге, қуатын арттыруға, оның игілігіне, халықаралық қоғамдастықта абыройының өсуіне, адал қызмет етуге қарыздармыз. Ол үшін әрбір азамат еліміздің тұтастығын, жеріміздің бүтіндігін, халықтарымыздың жарастығын аман сақтай білу қаншалықты үлкен тарихи жауапкершілік екенін жан-тәнімен сезіну керек екендігін айтады. Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, тілі, салт-дәстүрі, мәдениеті сақтайды.

198

Патриотизм (қазақшасы-отансүйгіштік гректің патриотес-отандас деген сөзінен алынған)-отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуатын, білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау. Туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту. Қазақ баласын бесігінен тәрбиелеп, бесік жырының сазды әуені арқылы ұйқыға кетірген. Талпына келе ана ақ сүтімен бала бойына ана тілі арқылы дүниені, өмірді танып, сонымен қатар қазақ халық музыка шығармашылығы тұсау кесер жыры, тұрмыс салт әндері, халық әндері, жырлар, термелер, айтыстар, толғаулар және ұлттық музыкалық аспапатарында орындалатын күйлерді тыңдау, орындау арқылы жас ұрпақтың бойында өз халқына, еліне, ұлттық музыкасына деген сүйіспеншілігі артады. Оқушыларға патриоттық тәрбиенің қалыптасуына қазақ музыка шығармашылығының әсер ететіндігіне ерекше көңіл бөлінеді. Сонымен қатар оқушылардың музыкалық білімінің, талғамының, қызығушылығы мен қажеттілігінің өңделуіне деген ықпалы. Ұлттық өнер жеке тұлғаның меңгеретін ортасы бола отырып, оқушыларда ұлттық сезімдерді – Отанға деген сүйіспеншілік сезімі, туған тіліне, өз халқының мәдениетіне, тарихына т.б. патриоттық, сезімдерді тудырады. Қазақ халық музыка шығармашылығы оқушының туған жерінің табиғатын, ұлттық тұрмысын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, мәдени құндылықтарын, қызығушылықтарын жалпы қоғамдық идеалдарды және басқа құбылыстарды санада бейнелеу нәтижесінде алынған әсерлер, бағалар, сенімдер жиынтығынан тұратын оқушы санасының қалыптасуына себебін тигізеді. Ұлттық музыка шығармашылығы әр халықта өзінше көрінетін ұлттық мінезді өңдейді. Оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеуде қазақ халық музыка шығармашылығын пайдалану тек мынадай жағдайларда ғана жемісті болады. Егер мектептегі оқу-тәрбие процесінде қазіргі кездегі алдыңғы қатардағы музыкалық білім беру тәжірибиесін және жаңа педагогикалық технологияларды жоғары түрде тәрбиелік мүмкіндіктеріне сай көптеп қолдануға мақсатталған болса, халық музыка шығармашылығымен және патриоттық бағыттағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру әрі басқару мұғалімнің міндеті. Отансүйгіштікке тәрбиелеудегі құралдарымыз жаңа және ескі ұлттық салттар, дәстүрлер, қызықты әсем әдет-ғұрыптар үлкен роль атқарады. Бұлардың көпшілігі музыкада, ән-жырда, билерде, қолданбалы өнерде, көркем суретте т.б. айқын көрінеді. Пән сабақтары да отансүйгіштікке тәрбиелеудің құралдары. Соның ішінде жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабағының алатын орны ерекше. Музыка сабағында мектеп оқушылары әндер орындап үйреніп, музыкалық шығармалар тыңдайды. Музыкалық репертуарға халқымыздың әндері, күйлері, отандық, әлемдік музыка жанрлары кіреді. Соның ішінде мектеп әндерінің оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі маңызыі зор. Төменгі сыныптардан бастап оқушылар тұрмыс –салт әндерін: бесік жыры, тұсау кесер, беташар, бала уату, жар-жар; төрт түлік малға арналған әндер; тарихи күйлер: Асанқайғы «Ел айырылған», Құрманғазы «Кішкентай», «Адай», М.Өтемісұлы «Қайран нарын», «Жұмыр қылыш»; табиғат туралы әндер: халық әні «Алатау», А.Алғашбаев «Аралым» ән-күйлерін үйренеді. Бұл әндер оқушының өз халқының салт-дәстүрін, музыкалық өнерін сүюге, құрметтеуге баулиды және тәрбиелейді. Сондай-ақ халық әні «Отан менің ата-анам», А. Исағұлов «Менің Отаным», Б. Ысқақов «Менің Отаным», М. Әлімбаев «Туған ел», еліміздің әнұраны «Менің Қазақстаным», Ә. Нұрымов «Біздің елтаңба», Ж. Бейсенов «Ауылым» әндері Отанымыздың кең байтақ, шарықтаған даласы, таулары, өзен-көлдері, сұлу табиғатына деген ыстық отансүйгіштік сезімге баурайды. Музыка сабағында үйретілетін қай әнді алсақ-та, әуенінен, мәтінен Ұлы жеріміз, Отанымыз Қазақстанды жырлайтын, әлемге паш ететін мазмұнын түсінеміз. Осы әндерді орындаған оқушының бойында Жаңа Қазақстанға деген ерекше сүйіспеншілік, мақтаныш, ұлтжандылық, отансүйгіштік қасиет қалыптасады. Халқымыздың даму тарихынан білетініміздей, әр халық өз өмірінде болған жағдайларды әнге, жырға, күйге қосып атадан балаға мұра етіп қалдырған. Ұлттық музыкалық мұрамыздың баға жетпес үлгілері халық әндері, күйлері, жаңа заман жаңа қазақ оқушысына тәлім-тәрбие беруде орны ерекше. Қорыта айтқанда мектепте жүргізілетін өнер сабағы музыка пәнінде игерілетін музыкалық репертуардың оқушыларды патриотизмге баулудағы маңызы анықталады. Жаңа заман мектептеріндегі жас жеткіншектерімізді жаңаша отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа баулуда музыкалық тәлім-тәрбиенің де ерекше маңыздылығы өзектелінеді. Пайдаланған әдебиеттер 1.Ахметова Ә. М., Ән-күй және уақыт. Алматы, 1993 2.Бегалиев Т., Педагогика., Алматы 2001ж.

3. ЖұбановА., Ән-күй сапары. Алматы, 1976ж 4. П.Момынұлы. Музыкалы-эстетикалық тәрбие., 2000ж

199

Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы Махадиева Б.О., Кошкимбаева Ж.С. ДБО тренерлері «Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне апат әкеледі» Әл Фараби Отанына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі. Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене отырып, елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал – мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал педагогтарымыз айтып та, жазып та жүр. Мұнан өз тағдырын өзін шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз.Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады. Патриоттық сезімдер құралдарына: 1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.

2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.

3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.

4. Қазақ зиялыларының өнегелі іс - әрекеттері мен сөздері. Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының даму тарихына үгілетін болсақ, ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Асан Қайғы бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын – жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз. Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклорымен тығыз байланысты. Қазақ халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен (ҮІ ғасыр, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халық педагогикасының басты мәселелерінің бірі – ұлттық үрдістер тұтастығын сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой – толғаныстары бесік жырымен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс - термелерде, жұмбақ - жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні – адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала тәрбиесімен арнайы айналысатын қоғамдық орындар (балалар бақшасы т.б.) ашпаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезіннен бастап - ақ өлең – жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал – мәтелдердің өзіне тән ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс – тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін есебінде қолданылады. Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал – мәтелдердің алатын орны өз алдына бір төбе. Мақал – мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін, өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, «Өз елім өрен төсегім», «Ел – жұрты бардың жұтамы жоқ», «Туған жердің күні де, күлі де ыстық», «Туған жер – тұғырың, туған ел - қыдырың», т.б. мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып, бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел – отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау әрбір ер – азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанды қорғап қалу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы болатындығын көрсетеді. «Жат елдің жақсысы болғанша, өз еліңнің сақшысы бол», «Елін сүйген ер болар» деген мақалдар осының айғағы. Халық мақалдары ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жену жолында ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған, жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі – жұмбақтар. Жұмбақ - өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ, жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір 200

жағдайындағы түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде айтылатын болған. Алдында айтылған мақал – мәтелдер тәрізді жұмбақтар да балаларды ерлікке отаншылдыққа, патриотыққа үндейтін маңызды құралдардың бірі. Өйткені көптеген жұмбақтардың астарында батырлық ел қорғаған ерлердің бойындағы бес қарулы жасырын түрінде айтылады. Мысалы: Белі қайқы, жоны тайқы. (қылыш). Сүмбелі теректі, Қызыл желекті. Ерден қалмайды, Жауда керекті. (найза) Негізі, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады. Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Жұмбақтардың шешуін іздеймін деген баланы ойына және қиялына әсер етіп қана қоймайды, сонымен қатар қылыш, найза тәрізді ер қаруын қолға ылып, елін жаудан қорғауға деген құштарлықтар пайда болады. Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұндап, жоғын жоқтайтын қаһармандар өскелен буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді. Мысалы, көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан Қайғы туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым - қайғыны білмейтін, жан – жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы самал, қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп тынымсыз сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер – судың қадір – қасиетіне қарай сипаттама беретін дала даңышпаны қартайған шағында жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған қызметі. Сол үшін де халқы да оны қадірлеген, оны кейінгі ұрпағына Асан Қайғының отаншылдығын, үлгі етіп ұсынған. Асан Қайғыдай ел ұлы болуға үндеген. Жалғыз Асан Қайғы емес, сонымен бірге Жиренше шешен туралы айтылған аңыз әңгімелерді де патриотизм туралы айтылған. Айталық, ұзақ мерзім бойы әз – Жәнібек ханның ақ ордасында болып, өзінің ұядай қосына анда – санда бір оралатын Жиреншенің екі тізесі сыртқа шығып жататын баспанасы жайлы «қайран менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім» деп айтатын қанатты сөзінде патриоттық ой жатыр. Өйткені, ел деген ұғым осы шағын қостан басталатынын, туған жерге деген сүйіспеншілік осындай түсініктен нәр алатынын қиыр жайлап, шет қонып жүрген көшпелі жақсы білген. Сондықтан, оны ұрпақығына өнегелі жол деп көрсетті. Ертегілерге бай елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының ой – қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына қарағанда ертегілерде анық байқалады. Мәселен, «Ер Төстік» ертегісіндегі оқиғалар бас кейіпкер өзінің елден ауып кеткен ағаларын іздеп тауып әкелуі, өз басына, еліне қауіп төндірген перінің қызы Бекторы мен Жалмауыз кемпірден құтылып, кек алуы жалаң батырлық емес, ізгі пейілді азаматтығын да байқатады. Халық ертегілері өткенді ғана баяндаумен шектелмейді, болашақ, келешек туралы қатты ойланады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік, батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық, мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа – үлгі ретінде ұсыналады. Отаншылдық, ел – жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын халықтық рухани құндылықтың бірі – ар – намыс. Бұл – борышты атқаруға итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар – намыс қазақ халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік психологиялық ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар – намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер – азамат бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап тәрбиелеудің маңызы зор. Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден кем жатқан күрделі саласының бірі – батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың Отанды сүю, басқыншы жаудан елді қорғау, халық үшін емес ерлік еңбек ету идеясынан туған. Дәстүрлі қазақ эпосы – ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні де халықтың жадында сақталып, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа асыл мұра болып жетіп отыр. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Елін, жерін қорғаған батырларды мадақтап жырға қосу арқылы халық жас ұрпақты ерлікке, өрлікке, мәрттілікке, ұлтжандылыққа үйретуге тырысқан. Мысалы, «Қамбар батыр» жыры еерсектермен қатар, кіші сынып оқушыларының қабілетіне сай шығарма. Қамбар батырдың ерлік істері, халқына сіңірген еңбегі балаларды қажырлы өжет іске бастайды. Ұлттық ойындардың да балаға тигізетін пайдасын халық ертеден – ақ білген. Бәйге аттың озып келуі баланың батылдық пен өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке тәрбиелейді. Жастайыннан ат құлағында ойнайтын қазақ баласы үшін бәйге ертеңгі әскери мектептің бір сынағы іспеттес. Қазақтың баласы жасы жетіге келгенде атқа мінгізіп үзеңгіні ұстатуы, ел болуға, өз ісіне жауапты болуға меңзегені де жақсы дәстүр. Бұл жерде баланың жетіге келгенде мектепке баруы да, оң – солын, танудағы алғашқы қадамы да кездейсоқтық емес.

201

Адам өмірінде тәлім – тәрбиенің маңызының зор екенін терең түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады. Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім – тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері мен ой – пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады. Қазақ зиялыларының тәлім – тәрбиелік беру жөніндегі құндылықтары елжандылық, халқы үшін адал қызмет ету екенін өз еңбектерінде терең түсіндіре алды. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын – жыраулары, ойшылдары өз шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп, халықты елі үшін жанын жеда етуге, жастарды елжандылық рухы тәрбиелеуге баса көңіл бөледі. Жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу жауынгер жыршысы Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол өз еңбектерінде жастарды ерлікке, Отан сүюшілікке, ар – намысты қорғауға, адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға, әділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы сөз өрнектеледі. Осындай халықшылдық идея, елжандылық сезім жастардың жүрегінен терең орын алып, оларды белсенді іс - әрекетке баулиды. Махамбет, Ақтанберді, Шал, т.б. ақын – жыраулар шығармасында ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін жерін жаудан қорғай білушілік, отбасы, ауыл – аймақ, ел намысын қорғау жолында жан аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дәріптей отырып, жастардың бойына елжандылық пен интернационализмді, гуманистік қасиеттерді сіңіре аламыз. Шоқан Уәлиханов баға жетпес құнды еңбектерінде ауызекі шығармашылық арқылы халықтың (өлең, мақал – мәтелдер, эпостар және т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап тілектерін, ой – пікірлерін көрсете білген. Қазақ табиғатының адамгершілік – патриоттық тәрбиесіне деген ықпалын өзінің күнделіктері мен сапарнама естеліктерінде тұжырымдап жазған. Шоқан өз халқының мәдени құндылықтарын маржандай тізіп жинауы, олардың тәрбиедегі мәнін көрсете білуі, оған өзінің көзқарасын білдіруі - өзінің Отанына, халқына, елі мен жеріне деген сүйіспеншілігінің белгісі, патриоттық сезімі мен ұлттық намысының жоғары деңгейді қалыптасуының көрсеткіші. Шоқанның Отанға деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами дүниетанымының дамуына бірнеше факторлар әсер етті. Оның рухани жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері Көкше өңірінің (Оқжетпес, Қосмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты, ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық болмайды. Ол бала жасынан Айғанымнан естіген ертегі, аңыз - әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге үйретті. Шоқан шығармаларының мазмұны оның туған еліне деген сүйіспеншілігін, өз халқының рухани жағдайын жақсы түсінгенін, оның болашағына сенгенін көрсетеді. Оның өз халқының тарихын жақсы білуі, батырлар ерлігін нақты деректер арқылы әсерлі әңгімелеуі кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Мысалы, ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи аңыз - әңгімелер еңбегінде Шоқан сол дәуірдің белгілі батыр қайраткерлері: Абылай, Бөгенбай, Жанатай, Сырымбет, Жәнібек, Байғозы, Оразымбет, Елшібек, Малайсары, Баян жайында он төрт түрлі әңгіме беріледі. Қалмақ ханы Қалдан Церенмен арада болған жорықтар, қарым – қатынастар туралы мағлұматтар бар. Бұл тарихи деректеменің мәні өте жоғары. Өйткені, олар ХҮІІ ғасырдағы жаугершіліктің мән – мағынасын жан – жақты танып білуге көмектеседі. осы оқыиғаларға қатысқан батырлардың адами қасиеттерін, бір – біріне деген сыйластық көзқарасын, шыдамдылығын, қайсарлығын білуге жәрдемдеседі. Шоқанның «Едіге» жырын жазып алуы да, оны орыс тіліне мазмұндап аударуды да, эпостық генезисі мен тарихи оқиғаларға қатысты айтқан пікірлері де ұлттық патриотизмнің бір көрсеткіші десе болады. Шоқан өзінің үлгі - өнегесімен халқының сонау көне заманнан бері тұнып тұрған шежіре тарихын аялау, әрбір ой – тұжырым қастерлеу, мәдени мұрасын көздің қарашығындай сақтау, оны патриоттық сезіммен адамгершіліек, эстетикалық тұрғыда қабылдау арқылы азаматтық борышым деп түсінгенін байқатады және осы сезімді жеткіншектердің санасына құюға талпынады. Балалар мен жеткіншектерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру мәселесі ұлы Абай шығармаларында жақсы көрініс тапқан. Ұлттық патриотизмді қалыптастыруда ол халық ауызекі шығармаларының рөлін өте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала жастан меңгерген, өзінің өлеңдері мен қаар сөздерінде өте ұтымды пайдаланған. Абай қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен жырларын, мақал – мәтелдері мен жұмбақтарын бала кезден естіп, бойына сіңіріп өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, өмір бойы фольклорлық дәстүр арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен билер дауының куәгері болды. Абай өзінің еңбегінде халықтың ауызекі шығармаларын, көркем өнердің шебері, эстетика өкілі ойшыл ақын ретінде пайдаланады. Ол өзінің қара сөздерінде (отыз тоғызыншы т.б.) және «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты еңбегінде 10 мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және тарихымен тығыз байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні тұрғысынан бағалайды, мақал – мәтелдерді талдау барысында адамгершілік, ұлт 202

жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне аса назар аударады, оларды зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді жағымсыз мінез – құлықтармен салыстырмалы түрде қарастырады. Мысалы, «Он үшінші», «Отыз алтыншы» сөздерінде жастарды имандылыққа шақырады. Қазақтың «Құдайтағаланың кешпес күнәсі жоқ», «Ұят кімде болса, иман сонда деген мақалдарын келтіре отырып, олардың мазмұнын дұрыс түсіндіруге талпынады. Абай «Отыз тоғызыншы сөздегі» («Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер», «Ағайынның азары болса да, безері болмайды», «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» мақалдары арқылы халықты гуменистік көзқарасқа шақырады, елдегі тыныштық, ынтымаққа, отансүйгіштікке, елжандылыққа, татулыққа байланысты дегенді айтады. Абай өзінің «Бірақ сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген зерттеу еңбегінде балаларды құнды тарихи деректермен таныстырады. Шыңғыс хан мен Жошының билеген кезеңдерін баян ете отырып, «Ондағы «Түгел сөздің түбі бір, түр атасы – Майқы би», «Жылан жылы жылыс болды, жылқы жылы ұрыс болды», «Қой жылы зеңгер тоғыс болды», «Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар жолы» деген мақалдарға түсініктемені Шыңғыс ханмен оның жорық – сапарымен байланыстырады. Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы тегін, қайдан шыққанын түсіндіру , «Жеті атасын білмеген ұл - жетесіз» дегізбей, оларды өз руын, шыққан тегін білуге баулу. Балалар мен жастардың ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай өдеңдерінің рөлі ерекше. Оның «Жаз», «Күз», «Қыс», «Жазғытұрым», «Желсіз түнде жарық ой» т.б. өлеңдеріндегі туған жер табиғатының әсем көріністері, адамдардың күнделікті тыныс – тіршілігі, іс - әрекеттер, балалардың Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілігін арттырады, патриоттық сана – сезімнің оянуына әсер етеді. Сонымен, ағартушылар қазақ халқының тарихы мен тіршілігіндегі ең күрделі мәселелеріне көңіл бөлген, елдің өркендегі өмірін тарихи тұрғыдан түсінуге тырысқан, сол дәуірдегі құбылыстар мен оқиғаларды әлеуметтік тұрғыдан қарастырған, халықты, елін, жерін, Отанын сақтауға, мәдениетін аялай білуге, жоғары адамгершілікке шақырған. Қазақ халқының рухани көсемі, қазақ тілі білімінің атасы, мемлекет және саяси қайраткер, халқымыздың ұлы реформаторы Ахмет Байтұрсынов «Атадан балаға мирас болып екі – ақ нәрсе қалады: біріншісі – бай тіл, екіншісі – байтақ жер», - деген еді. Біз, бүгінгі ұрпақ, осы екі нәрсені көзіміздің қарашығындай сақтап, келер ұрпаққа табыстауымыз керек. Ол үшін бізге отансүйгіштік, патриоттық, ұлттық сана – сезім қажет. Бұл қасиеттер ұарпақ бойына оқумен, біліммен, үйренумен, талаптанумен бітеді. Ұлы қасиеттерді ұрпақ бойына дарытатын ұстаз, ата – ана, тәрбиеші, қоршаған ортасы екені дау туғызбайды. Патриотизмнің шынайы үлгісі – ұстаз. Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік жеке адамның аман – саулығының қоғамдық – мемлекеттік қауыпсіздікке тікелей байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды көркейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет туралы ұғымды жекеадаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым – қатынасты білдіреді. «Ерлік дегеніміз - табиғат сыйы емес, ең алдымен өзінің ар – намысында және азаматтық қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық жасап масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп – қатерінде бөлісіп, жауды барынша жою, жанға жанмен, қанға қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп – қатерге бас тігу». «Батылдық – қимыл - әрекет есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық. «Табандылық – батырлардың қалқаны». «Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс». Пайдаланылған әдебиеттер: 1.. Ахмет Байтұрсынов «Шығармалары», 1989жыл, Алматы 2. Бахтиярова Г.Р. Халық тағылымы-тәрбие қайнары.-Алматы: Ғылым, 2002.

3. ҚалиевС., Ж.Молдажанов, Б.ИманбаеваЭтнопедагогика «Фолиант» баспасы Астана -2007.

4. Этнопедагогика Республиканский научно-методический журнал. 2009/04. БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖҮЙЕСІ Медеуова Камшат Исагуловна №9 О/М Қордай Білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларын елжандылыққа, патриотизмге тәрбиелеуде қолданылатын іс - әрекет түрлері оқу тәрбие процесінің негізгі мазмұнын анықтайды. Ондай іс - әрекетке факультатив сабақ, кездесулер, мұражай, тарихи орындарға саяхат, үйірмелер, кештер, 203

дөңгелек үстелдер, сайыстар, қоғамдық - саяси, көркемдік эстетикалық, оқу танымдық іс-әрекеттер кіреді. Тәуелсіздік күніне орай өткізілетін іс-шаралар, ұлы бабаларымыз бен ержүрек азаматтардың Ұлы Отан соғысында Отанға деген ыстық сезімін, өшпес ерлігін кейінгі ұрпақ бойына сіңіре білуде, қазақ халқының қазынасына айналған бата мен алғыс, мақал-мәтелдердің мәнін, шешендік өнердің қадыр қасиетін ұқтыруда өткізілетін іс-шаралар, патриоттық кештер, оқушылардың өз іс-әрекеттерін терең жауапкершілікпен сезінуге, құрметтеу рәсімдерін сақтауға үйретеді. «Отан отбасынан басталады» -демекші патриоттық тәрбие беруде жанұя тәрбиесіне де айрықша көңіл бөлген жөн. Ата-аналардың педагогикалық білімін көтеру мақсатында «Мемлекеттік нышандарды құрметтеу – Отанды сүюдің негізі», «Отан отбасынан басталады» т.б. да семинар, дөңгелек үстел, жанұялық тақырыптық сайыстар, бала тәрбиесіндегі ата-ананың ықпалын арттырып қана қоймай, ел жандылық сезімді жұртшылық арасында қалыптастырудың ролін арттыра түседі. Сабақтан тыс өткізілетін іс-шаралар да, патриоттық сезімді оятуға себін тигізеді. Мысалы, тілдер мерекесіне арналып өткізілген мәнерлеп оқу сайысы, жыр мүшайрасы, Тәуелсіздік күніне байланысты ұйымдастырылған «Тәуелсіздік тұғырым» атты - әдеби музыкалық кеште оқушылар еліміздің өткенінен мол мағлұмат ала отырып, Райымбек, Қабанбай, Наурызбай,Әлия мен Мәншүк сынды батырлардың елі, жері үшін аянбай күрескенін, кешегі Желтоқсан құрбандары – Л. Асанова, Қ.Рысқұлбеков, Е. Сыпатаевтың ерлігін үлгі етері сөзсіз. Әрқашанда Отанын сүйетін, елің жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасқан Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын жыраулардың, көсем билердің татулыққа, адамгершілікке, елің сүюге шақырған өлең жырлары, шешндік сөздері жас жеткіншектер бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда үлкен рөл атқарары сөзсіз. Қазақстандық патриотизм - өзінді республика халқының құрамдас бөлігі ретінде сүйіспеншілікпен берілгендік сезімді халық пен елдің мүддесін қорғайтын азаматтық парызы мен намысын тәрбиелеу. Қазақстандық патриотизм ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Бұл ұғымның педагогикалық жағына келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм Отанға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік өнеге көрсетушілік, бойдағы білім мен білікті, ақыл парасатты, ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ. Қазақстандық патриотизмсіз біз өркениетті ел бола алмаймыз. Сол үшін азаматтардың биік отаншылдық сезімі бүгінге емес, ертеңге де мәңгі керек. Патриоттық тәрбие - өлшемдер ретінде таңдап алыңған бірнеше бөліктерден тұратын сабақтас сапа.

1.Өзін өз мемлекетінің азаматы ретінде сезіну: Мемлекет өмірінде өз ролін түйсіну, Отанына сүйіспеншілік сезімі.

2. Мемлекеттік рәміздер мен дәстүрлерді қастерлеу: Мемлекеттік рәміздер мен халықтың дәстүрін білу, қазақ халқының дәстүрін сақтауға деген ықылас.

3. Қазақ халқының тарихын бағалайтын көзқарас: Қазақ халқаның тарихн білу қажеттілігі, тарихынан жүйелі түрде терең білім алу.

4. Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерін түсіну: Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерін зерделеу қажеттігі, әдет – ғұрып дәстүрлерін сақтай білуі. Бірақ ешкімді де елің, Отанын зарлатып күштеп, үгіттеп жел сөздің күшімен алдап арбап сүйгізе алмайсыз. Оқушылардың бойында қазақ патриотизмін Отаншылдығын қалыптастыруда қазақ тілі, әдебиет, тарих, қоғамтану, география пәндерінің алатын орны өте зор. Адам баласының ғылыми дүниетанымын, көзқарасын, бойында патриотизмді қалыптастыруда тарих сабағының маңызы зор. Тарих пәні небір тамаша тарихи фактілерді, оқиғаларды, құбылыстардың халық үшін жасаған қызметін баяндайды, осылардың бәрі олардың жүрегіне, сезіміне күшті әсер етеді, адамгершілігі жоғары сапалы азамат болып қалыптасуына үлес қосады. Өйткені ол бүкіл адам баласының ғасырлар бойы жинаған тәжірибесін баяндайды. Небір тамаша тарихи фактілерді, оқиғаларды, құбылыстардың халық үшін жасаған қызметін баяндайды. Осылардың бәрі бала жүрегіне, сезіміне күшті әсер етеді, адамгершілігі жоғары Отаншыл сапалы азамат болып қалыптасуына үлес қосады. Ғасырлар бойы ансаған тәуелсіздігімізді алып, енсемізді түзер шақта ұлы М.Әуезовтың «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген даналық сөзін жадымызда ұстауымыз керек. «Өйткеніміз – бүгін, бүгінсіз – болашақ тұл», өсер ұрпақ тарихтан тағлым алмай, болашаққа батыл қадам жасай алмайды. Үш мың жылдық тарихы мен ұлан-ғайыр жері бар бостандық сүйгіш халқымыздың әлемдік өркениетке өлшеусіз үлес қосқан ел екенін дәріптесек – ұрпақ санасына отансүйгіштік пен елжандылық сезімдерінің ұрығын сеппек болар едік. Әр адамның Отанына халқына деген ыстық сезімін оятуда ана тілің терең білудің маңызы зор. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда: «Ана тіліміз арқылы халқымызды Отанымызды танып білеміз, Халық рухынын сарқылмас бастауы да сонда жатыр. Оларға деген перзенттік махаббатымызды ана 204

тіліміз арқылы жеткіземіз.» Сонымен тіл және әдебиет сабақтары жас ұрпақты патриотизм рухында тәрбиелеудің тиімді құралдарының бірі. Қазақ елінің тарихында халқымыздың туған жерге, Отанға деген ыстық сезімдері жыр, өлең т.б. шығармашылық түрлерінің көмегімен ұрпақтан ұрпаққа мирас болып, жалғасып отыр. Академик М.О.Әуезов халқымызды «Бізге ең асыл мұра – жыр мұрасын мирас етті. Жыршы халық, ақын халық есте жоқ ерте замандардан бастап дарыған ақындық даналығын қапысыз жұмсап, өзінің рухын ұмытылмас эпостық дастандарда, сан алуан түрлі жырларында бейнелейді», - дейді. Халықтың өршіл рухы батырлар жырында нақты, кең түрде бейнеленген, бұл ұрпақтың ой-санасын Отанға, туған жерге деген патриоттық негізде баулуға мүмкіндік береді. Қазақ халқының батырлар жырындағы жастарды ерлікке тәрбиелеудегі арман тілектері айқын байқалады. Сондықтан болар, халқымыздың қай эпостық жырын алып қарасақ та «Батыр» - әрқашан да Отанын сүйетін, елі үшін жан аямай күресетін патриот, жақсылыққа жаны құмар ізгі жан. Ол жауына қаншалықты қатал, мейірімсіз болса, бауырларына, еліне, халқына, отбасына соншалықты мейірімді, жұмсақ, ақкөңіл болып келеді. Батырлар жырында халқымыздың сөз өнеріндегі тәлімгерлігінің жоғары екендігі соншалық, жырда барлық тәрбие негіздері қарастырылады. Яғни патриоттық тәрбиемен қатар дене тәрбиесі, имандылық пен адамгершілік тәрбие негіздері беріледі. Сонымен батырлар жырының баланы нағыз патриот етіп қалыптастыруда ролі өте жоғары. Орта мектептерде оқушылардың батырлар жыры туралы түсінігін білімгерлермен жүргізілген педагогикалық эксперимент барысында: «Батырлар жыры туралы не білесің? Батырлар жырынан қандай үлгі - өнеге алуға болады?», деген сұрақтарға білімгерлердің 24 % -жырдан хабарлығын, оның халықтың басқа ауыз екі шығармаларынан ерекшелігі бар екенін 36 % жүйелі жауап бергісі келмегенін, 40 % бейтарап қалғанын келтіруге болады. Егеменді еліміздің жас ұрпақтарының санасында бұрынан пердесі өз деңгейінде ашылмай құрсауланып келген, батырлар жырындағы ұлттық патриоттық тәрбиенің үлгілерін дамытып, орта мектептің оқу тәрбие процесіне енгізуге кең жол ашуымыз қажет. Оқушылардың өз Отанын сүю үшін тәуелсіздігін қорғайтын, патриот болып қалыптасуы үшін батыр бабаларымыздың ерліктерінің, қаһармандық үлгі - өнегесінің берері мол. Кез-келген мемлекеттің қуаттылығы оның әскери күшінде ғана емес, оның ұлттық рухынын күштілігінде. Мемлекеттің байлығы табиғи қорының молдығында емес, оның рухани байлығы: отансүгіштік, Отанға адалдық, қазақстандық патриотизмнің қалыптасуында. Тәуелсіздік құндылықтарын аға – ұрпақтың өнегелі істері мен ерліктері арқылы дамытып, болашақ ұрпақ жүгін ғасырлар бойы қалыптасқан халқымыздың дәстүрлерімен қазіргі даму үрдісімен, отаншылдық рухпен жеткізе білейік. Өскелең ұрпаққа адамзат тарихында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан патриоттық тәрбиені отаншылдықты, елжандылықты дарыту – бүгінгі күннің ең негізгі мәселелерінің бірі. Егеменді ел болып, қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзі ата-бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Ерлік – кісінің қайрат-жігерінің, ақыл-ойының, ар-намысының, ынта-әрекетінің еңбектегі және ел қорғаудағы жеңісті де жемісті көрінісі болса патриотизм сөзі гректің «Отан», «ел» деген сөзінен шыққан. Қазақ халқы «Отан» деген ұғымды бала бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан. Мұны ең алдымен, туған жер, атамекен, ел, жұрт деген ұғымдармен барынша кеңінен байланыстырған. Сондықтанда болар, соншама кең далада өмір сүрсе де, ата-бабаларымыз үшін атамекен ұғымы әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым. Патриот - өз Отанының туған халқының, елінің, жерінің тағдырына бар жан-тәнімен алаңдайтын, мұңын, жоғын жеке басының проблемасынан жоғары қоятын ұлт жанды тұлға. Сондықтан, нағыз адам бойынан табылатын құндылықтар патриотизммен шектесуі маңызды. Патриоттық сезім тұлғаның тектілігінен туындайды. Ол тәрбие арқылы өсіп-жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады. Ұлттық патриотизмді ұлт және патриотизм туралы екі ұғымның жадағай қосындысы деп қарауға болмайды. Ғалымдар «ұлттық патриотизм – хан мен тектіліктен туа біткен қасиеттердің тәрбие арқылы бекіп, нығаюы, елін, жерін, шексіз сүйіп, соған қызмет ету, ұлттың барлық қасиеттерін ардақтау» деп көрсетеді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қалиев С.Қ. Қазақтын халықтық тәлім – тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері: Пед.ғыл.докт. ...дис. автореф. – Алматы, 1996. -66 б.

2.Айтпаева А.К. Казахские народные игры как средство воспитания младших школьников: Дис. .... канд. пед.наук. – Алматы, 1997. – 123 с.

3.Сағындықов Е. Использование народных игр в учебно-воспитательной работе в І-VI классах казахской школы. Дис. ... канд.пед.наук. – Алматы, 2008. – 145 с.

205

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЭТНОМӘДЕНИ ТӘСІЛДЕМЕСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ Д.М.Медеубаева, З.Р.Жантыбаева, А.М.Скакова Қарағанды қаласы Қазақстанда тәуелсіз мемлекетті құру- мемлекет тарихындағы елеулі оқиға, осы көне жерді мекендеген халықтардың өміріндегі маңызды кезең. Қазір Отанға деген ұлтжанды сезімі бар және қадамдары бір көпұлтты Қазақстан халқын қалыптастыруда нақты жағдайлар жасалған. Ескеру қажет, Қазақстанның әр ұлтының этномәдени мұрасы –бұл тек қана мемлекет мәдениетінің қоржынына ғана емес, сонымен атар, әлемдік цивилизацияға жасалған салым. Ұлтаралық қарым-қатынастардың шиеленісіп тұрған кезінде қазақ тілін мемлекеттік тіл , ал орыс тілін ұлтаралық тіл деп жариялауы, басқа тілдерді сақтай отырып 49 ұлттық орталықтардың жұмысын жалғастыруы Елбасымыздың көрегендігі арқасында жүзеге асты. Азаматтық татулық пен келісімді қалыптастыруда елімізде балалар мен жастардың этномәдени біліміне ерекше көңіл бөлінеді. Этномәдени білім-бұл әлемдік мәдениет құндылықтарын меңгере отырып, өз ана тілі мен мәдениетін сақтауға бағытталған білім. Қазіргі таңда өзекті мәселелердің біріөткен тарихи-мәдени мұраны жандандыру. Оның маңызды компоненттерінің бірі-этникалық педагогика , өзінің жасөспірімдерді тәрбиелеудегі бай дәстүрлері мен өтілімен. Этнопедагогиканың өзекті мәселелерінің бірі- көпұлтты қоғамда ұлттық білімді жетілдіру. Халықтардың тарихи мұрасы - ұлттық мәдениетті сақтау жолындағы маңызды қадам. Халық педагогикасының ойларын жандандыру, білім беру мен тәрбиелеуде жетілдірілген дәстүрлер мен принциптерді қолдану қазіргі қоғамдық- саяси жағдайдағы тәрбие беру мәселелерін шешуде үлкен көмек бере алады. Оқушыларды тәрбиелеудегі фундаменталды мәселелерді шешуде, оқу-тәрбие үрдісіне этнопедагогиканың және психолого-педагогикалық аспектілердің инновациялық жүйелерін енгізу Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздегі білім беру жүйесінің барлық деңгейлерінде балаларды тәрбиелеудің деңгейін көтеру туралы талаптарын жүзеге асыруға ықпал етеді. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық педагогикасында өмірдің , тұрмыстың, адамдар қарым-қатынасының тарихи және табиғи жағдайы қарастырылады. Педагогикалық құндылықтар көптеген халық өнерінің шығармаларында, салт-дәстүрлерде, қазақтардың мінезқұлықтарында көрсетілген, бұл этнопедагогикалық мәдениеттің негізін құрайды. Этнопедагогиканың өзекті мәселелерінің бірі-көпұлтты қоғамда ұлттық білім беруді жетілдіру. Әртүрлі ұлт өкілдерін қазақ мәдениетіне баулу, келешек ұрпақты халықтық педагогика құралдарының негізінде тәрбиелеу қажет пе? Қажет, егер де әр халықтың мәдени дәстүрлері мен қоғамдық-мәдени орта ерекшеліктері ескерілсе. Мектеп пен отбасы оқушы тұлғасын сол ұлттың қоғамдық-этникалық ерекшеліктерінің негізінде қалыптастыру қажет. Білім беру саласында ұлттық – мәдени қызығушылықтарды жалпы және мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында ана тілін оқу мен ұлттықмәдени орталықтырдың жұмысы арқылы жүзеге асырылады. Тәжірибе көрсеткендей, аралас мектептерде оқитын әртүрлі ұлт өкілдерінің оқушылары қазақ халқының мерекелеріне қызығушылықпен қатысады, қазақ халқының мәдениетін тануға белсендік білдіреді. Ұлттық пен жалпыадамдықтың қосындысы өз халқының ерекшелігін ғана емес, сонымен қатар, басқа халықтырдың да ерекшелігін терең түсінуге мүмкіндік береді. Тәрбие үрдісінің мазмұны , біріншіден, қоғамның мәдениеттілігімен, екіншіден, баланың тәжірибелілігімен анықталады. Мектеп балаға жинақталған әлеуметтік тәжірибесін қолдануға, халықтық мәдениет негізінде қоғамдық кеңістікте өмір сүруге, халықтық мәдениет мұраларының рухани құндылық дағдыларын қалыптастыруға көмек беру қажет. Себебі, бала өзін қоршаған жағдайларды қабылдайды, ал төменгі мектеп жасы-болашақ азаматтың қажетті қасиеттерін қалыптастыру үшін өте қолайлы. Тұлғаның азаматтық және патриоттық қасиеттерін тәрбиелеудегі мәселелерді шешуде негізгі орынды педагогикалық үрдістің құралдары алады. Тәрбиелеу құралдары –бұл өздерін әртүрлі деңгейде көрсететін қоршаған ортаның элементтері. Халықтық педагогикада тұлғаны тәрбиелеу құралдарына жатады фольклор: аңыздар, халық әндері, фольклордың кіші жанрлары, халық салтындағы өнер, көне мерекелер. Сонымен қатар, тәрбиелеудің ең тиімді құралы – адамдардың арасындағы түрлі қарымқатынастар. Демек, оқу-тәрбие үрдісінде баланың жеке қасиеттерін қалыптастыру тиімді болу үшін болашақ ұстаз халық педагогикалық шеберлігінің бастауын, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибесін дұрыс қолдану қажет. Қарағанды қаласының №77 мектеп-балабақша кешенінің «2 сыныптан ағылшын тілін ерте жастан үйрету» республикалық эксперимент шеңберінде, 2004-2014 жж. ағылшын тілін оқу барысында этнопедагогикалық материалдарды қолдану бойынша тәжірибе-эксперименталды жұмыс жүргізілді. Негізгі кезең балалардың білім және білік деңгейлерін анықтау мен жетілдіру жұмыстарын, сонымен қатар, жұмыстың тиімділігін анықтау көрсеткіштерін қамтыды.

206

Білім мен білік деңгейлерін анықтау үшін көрсеткіштер сабақтар мен сабақтан тыс шаралардан ( қазақ халық ертегілерін ағылшын тілінде қою, «Лингва-калейдоскоп» және т.б. қалалық және облыстық байқауларға қатысу), сабақтан тыс уақыттағы ойындар, балалардың бірлескен жұмысы барысында жинақталды. Тәжірибе-эксперименталды жұмыстың қалыптастырушы этабы құрамына сабақтар жүйесі мен сабақтан тыс этномәдени материалдың әртүрлі элементтерін қарастыратын жұмысты қамтыды. Төменгі мектеп жасындағы оқушыларды мазмұны жағынан қарапайым, халық-ауыз фразеологиясын (мақал мен мәтелдер) қабылдауға, естуге, түсінуге және қолдануға үйрету қажет. Балаларға нақты мағыналы емес, жалпы мағыналы сөз тіркестерін есте сақтау қиын. Сондықтан ұстаз өзінің тіліне белгілі жағдайда түсінікті болатын сөздерді, сөз тіркестерін қосуы қажет. Ерте заманнан қазақтың мақал-мәтелдері халық өнерінің шығармаларымен: ертегі, аңыз, батырлық және лирикалық жарлармен тығыз байланыста болған. Балаларды фольклормен таныстыру барысында олар сөздердің этимологиясын түсінуге, мағынасы жағынан жақын немесе қарама-қарсы мақал-мәтелдерді табуға үйренеді. Өз ана тілі арқылы адам мәдениетке, тарихта, өз халқының әдетғұрыптарына жақындай түседі, ұлттық мінез бен ойлау ерекшеліктерін қалыптастырады. Жүргізілген тәжірибе-эксперименталды жұмыс нәтижесінде келесі көрсеткіштер анықталды: білім мен білік дағдылары қалыптасуының жоғары деңгейі 10,5% көтерілгенін, орта және төмен деңгейі 5 % азайғаны. Келесі сапалық өзгерулер тіркелген: -халық ауыз әдебиетіне қызығушылық артқан; -тілде мақал мен мәтелдерді қолдану артқан; -патриоттық және ұлтішілік түсініктер қалыптасқан; -әртүрлі ұлт балалары арасында қарым-қатынас атмосферасы жақсарған; -шетел тілін үйренуге қызығушылық артқан. Корсетілген нәтижелер төменгі сынып оқушыларының фольклор саласында білім мен білік дағдыларын қалыптастыруда жүргізілген жұмыстың тиімділігін көрсетті. Төменгі сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыс үлкен рөл атқарады. «Мәдениеттер диалогы» сыныптан тыс шаралар циклында оқушылар мемлекет, Астана мен Алматы қалаларының тарихтары туралы мәліметтер алады; балалар өз қаласы, ауылы, өлкесі туралы әңгімелейді; өзара жұмыс жасау барысында Қазақстанның көпұлтты халқы жөнінде қарапайым мәлімет алады. Тәжірибе-эксперименталды жұмыстың «жемісі» түрінде «Ағылшын тілі мақал-мәтелдер арқылы» электронды жиынтығы, «Ағылшын тіліндегі қазақ халық ертегілерінің сценарийлері» әдістемелік құралы және жанашыл-педагогтер тәжірибесінің тілдік лаборатория жұмысы берілген. Сонымен, бастауыш сыныптарда оқу-тәрбие үрдісінде этнопедагогиканы қолдану әртүрлі педагогикалық құралдар мен ұйымдастырушылық формалар арқылы жүзеге асады. Егер біз оқу үрдісін «гүлдеген және жемісті ағаш» түрінде көргіміз келсе, оны жақсы топыраққа отырғызуымыз қажет. Тек сонда ғана оның тамырлары-ұлттық мәдениет-оның талын-білімді қоректендіреді, оған өмірлік күш береді. Ескеру қажет, ұстаздар мен ата-аналар балалармен қарым-қатынас кезінде фольклор материалдарын қолданған жөн. Халықтық ұжымдық ой нәтижесі түрінде пайда болып, халықтық педагогика бүгін де адамдардың ойлары мен жүректерін жаулауда. Бұл жерде бұрынғы халықтық педагогикалық ойлар мен заманауи педагогика тәжірибесі байланысы байқалады. Этнопедагогика жас ұрпақты бұрынғы дәстүрлер, қазіргі өмір және жарқын болашақ негізінде тәрбиелей отырып, өзінің басты міндетін атқару керек. ВОСПИТАНИЕ ПАТРИОТИЗМА НА ЗАНЯТИЯХ РУССКОГО ЯЗЫКА В ПЕДВУЗЕ М.Е.Минайдарова, к.п.н., доцент, А.А.Аладьина к.ф.н,доцент г.Тараз Воспитание казахстанского патриотизма - одно из ведущих направлений работы всех учебных заведений. Н.А.Назарбаев подчеркнул в своем выступлении: «Патриотизм, нормы морали и нравственности, межнациональное согласие и толерантность, физическое и духовное развитие, законопослушание -эти ценности должны прививаться во всех учебных заведениях Республики». Какого человека можно назвать патриотом? Обратимся к словарю Владимира Даля «Патриот» по Далю - «любитель отечества, ревнитель о благе его, отчизнолюб, отечественник или отчизник». Все другие словари трактуют «патриотизм» как «любовь к Родине». Более современные понятия «патриотизма» связаны с местом, где родился и рос человек, с обычаями и традициями родных мест, с историческим прошлым, родовыми корнями. Все, что окружает человека, влияет не только на развитие психики, но и на становление его патриотического сознания.

207

В условиях быстроизменяющегося мира и увеличения потока информации фундаментальные предметные знания являются обязательной, но не достаточной целью образования. Студенты должны не просто овладеть суммой знаний, умений, но и быть достойными гражданами, патриотами своей страны. Именно на это направлена система казахстанского образования. Следует отметить, что в статье №8 Закона «Об образовании» подчеркнута важность «воспитания гражданственности и патриотизма, любви к своей Родине – Республике Казахстан, уважения к государственным символам, почитания народных традиций; приобщение к достижениям мировой и отечественной культуры, изучение истории ,обычаев и традиций казахского и других народов республики». Символика суверенного Казахстана отражает основные направления идеологии независимого государства, его исторического развития, мышления и философии, является воплощением многовековой мечты казахского народа и полиэтнического общества о свободе, независимом пути развития. Поэтому ее пропаганда и правильное внутригосударственное использование способствуют формированию у граждан национального самосознания, основанного на патриотизме, любви к Родине, стремлении служить ее интересам и готовности к ее защите./4/ Во вступительной беседе при изучении темы «Республика Казахстан» говорим о символах нашего государства. Флаг и Герб республики оформлены таким образом, что , увидев их, можно судить об особенностях казахского народа, его воинственности или миролюбии, образе жизни, определить его мощь и величие. Одноцветие флага (ярко-голубой цвет) символизирует единство народов Казахстана, идею его неделимости. Флаг прост, но в простоте и заключается его величие. Силуэт орла означает государственную власть, прозорливость. Золотистый казахский орнамент поперек левого края вдоль древка полотнища является признаком национальной основы, уважения к национальным традициям. Герб имеет форму круга – символ жизни, вечности. Составные части, отражая традиции и дух казахского народа, призывают все народы республики под шанырак общего дома – Казахстана. Информативно-оценочная прагматика данного текста вызывает у студентов не только позитивную оценку полученной информации, но и регламентирует их поведение, отношение с другими людьми, учреждениями, государством. Именно такие тексты формируют национальное самосознание, чувство гордости за свою Родину. Обучение практикой действия – ролевые игры и диспуты – весьма эффективные методы обучения и патриотического воспитания. Проиллюстрируем сказанное ролевой игрой на темы: «Казахстан – моя Родина», «Город, в котором я учусь». Для проведения данной ролевой игры студенты делятся на две команды. Команды готовят вопросы, ответы на которые покажут, хорошо ли студенты знают свою родину, свой край, город, его достопримечательные места. Вопросы могут быть следующими: 1) Какую часть суши занимает наша страна? 2) Какова численность населения страны? 3) С какими государствами граничит Казахстан? 4) Что вы знаете о значении и происхождении слова Астана? 5) Знаете ли вы легенду о возникновении г.Астаны? 6) Когда возник город Тараз? 7) Сколько раз менялось название города Тараза? 8) Знаете ли вы легенды о мавзолеях Карахана и Айша-биби? После проведения ролевой игры его участникам предлагается написать сочинение о столице, родном крае , используя прозвучавшие материалы. Различные виды работ проводим с текстами («Древний Тараз», «Мавзолеи города» и др.), посвященными древнему и современному Таразу, а именно: 1) ознакомительное чтение, 2) чтение с пометами 3) аналитическое чтение. Задачей аналитического чтения является стимулирование распредмечивающего понимания, при котором происходит декодирование смыслов текста. Студент должен понять не только содержание текста (что сказано), но и, самое главное, смысл (ради чего сказано). Разные виды чтения сопровождаются определенными уровнями понимания: семантизирующее, когнитивное, распредмечивающее. Кроме того, проводим и такие виды работ, как сворачивание текста ( составление тезисов, аннотации, различного рода планов), а также развертывание текста (составление текста по первому предложению), составление текста на одну и ту же тему с использованием различных стилей речи и др. Развивая способности языковой личности средствами лингвистической подготовки, мы формируем не только коммуникативный потенциал, коммуникативную компетентность, коммуникативную культуру студента, не только учим эффективному речевому общению, но и совершенствуем гуманитарную, ценностную ориентацию обучающегося. Сегодня нельзя обучать, не обращаясь к прошлому, не извлекая из него уроков, не формируя бережного отношения к национальнокультурным ценностям. Осмысление фактов истории и культуры родного края на занятиях практического курса русского языка через обращение к краеведческим текстам вызывает у студентов радость открытия, а в конечном итоге – любовь к Родине и гордость за свою страну. Краеведческий текст с ярко обозначенной прагматической установкой, с информативными и узнаваемыми сигналами – эмоционально-оценочными словами , являясь формальной единицей обучения языку на практическом занятии, становится также важнейшим средством воспитания. Формы работы по лингвистическому краеведению многообразны. Во-первых, это словарная работа, в ходе которой выполняются следующие задания: найти в толковом словаре значения указанных 208

слов; перевести слова на родной язык; узнать слово по его описанию, подобрать синонимы, антонимы, паронимы к данному слову; составить тематический словник, кластер и т. д. Во-вторых, выделить главное в тексте, найти тезисы и доказательства, сделать вывод из наблюдений, последовательно развернуть информацию, опираясь на опорные сигналы, свернуть информацию, используя план, тезисы, конспект и т.д. Таким образом, вовлекая студентов в краеведческую познавательную деятельность мы формируем социально активных граждан и патриотов своего Отечества. Использование регионального компонента повышает эффективность работы по формированию коммуникативной компетенции, а также позволяет использовать естественную наглядность,воспитывает у студентов чувство любви к родному краю, чувство гордости за свою малую Родину. Литература: 1.Закон Республики Казахстан «Об образовании» №319-111 3РК от 27 мая 2007г.

2.Послание Президента народу Казахстана "Нурлы Жол – путь в будущее" ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Минбаева Лаззат Ермекбаевна Тараз қаласы, № 9 орта мектебі Халқымыздың ақын, жыраулары елін қорғаған батырларын, хандары мен билерін, елін сүйген, оны қастерлеген ұлдары мен қыздарын өздерінің өлең жырларына қосып жырлаған. Өзінің от ауызды, орақ тілді, қара қылды қақ жарған, әділ билік айтқан шешендері мен ақындарын халық та құрметтеген. Олардың айтқан кесімді, бітімді сөздерін, өлең жырларын жадында сақтап, ұрпақ тәрбиесіне, болашақтың жарқын болу мүддесіне пайдаланған. Халықымыз ауыр кезеңдерді, жойқын соғыстарды, небір қиыншылықтарды басынан кешірген. Соның өзінде мәдени, рухани, әдеби ұлттық дәстүрін жоғалтпаған. Ол дәстүрлердің дамып қалыптасуына хандар мен сұлтандарымыз, билеріміз бен жырауларымыз, батырлар мен ақындарымыз өз үлестерін қосып отырған. Олар жұртқа өнегелі сөздерімен, өлең жыр толғауларымен халықтың ел болуына, берекелі бірлікте өмір сүруіне зор ықпал еткен. Қазақ жырауларының қанатты сөздері жалпы халыққа рухани эстетикалық нәр беріп, халықтың салт-дәстүрін, ой-арманын, мұң-мұқтажын, қуанышы мен қайғысын, күйініші мен сүйінішін, небір нәзік сырларын өлең жырларына тиек етті. Олардың шығармаларының ұлттық сана сезімді оятуда тәлім тәрбиелік мәні жоғары болды. «Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы іргетасының қалана батауына негіз болған Асан Қайғыны, М.Х. Дулати, Қадырғали Жалайыри, Қазтуған, Шалкиіз, Үмбетей, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет, Марғасқа т.б. көптеген ақын жыраудардың шығармаларын атап кеткен жөн. Халықтық педагогика дегеніміз халықтың ауыз әдебиеті мен салт дәстүрінен, ырымдары мен тыйымдарынан мағлұматтар беру. Халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру. Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте «Халық педагогика дегеніміз ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырларға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет ғұрыптары мен дәстүрлерінің, мәдени ойлау процесінің эмприкалық негіздегі озық үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақтың бойына дамытып, адамгершілік, имандылық рұхта тәрбие беру» деген анықтама берілген. Адамдардың рухани байлығының өзі- ең алдымен олардың білімділік, ана тілін білуі және мәдени деңгейі, адамгершілік сезімталдығы, эстетикалық жағынан дамыған жеке дүниетанымдық ой-өрісі. Олардың негіздері, біздің сенімімізше, ең алдымен өз халқының ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін игеруге және оларға тікелей іс-жүзінде қатысуға тиіс. Қоғамның жаңа әлеуметтік-саяси дамуы жағдайларында жалпы білім беретін мектеп оқушыларын өз халқының рухани қазыналарымен, оның ұлттық мәдениетімен, дәстүрлерімен негұрлым терең таныстыру қажеттігі туындайды.Өйткені халықтың барлық озық идеялары мен тәрбиелері соларда жинақталған. Осы айтылған пікірлердің негізіне сүйеніп, тұлғалық қасиеттердің халық педагогикасындағы үлгілеріне жыраулардың шығармаларын талдай отырып тоқталайық. Жыраулар шығармаларында жалпы Отанын сүюге, еңбекті бағалауға т.б. игі қасиеттерге тәрбиелей отырып, жас ұрпақты тек өзі үшін ғана емес, жалпы игілік үшін еңбек етуге, оны қастерлеуге, оны оған құрметпен қарауға, сол арқылы жанжақты қалыптасқан ұлттық тұлға қалыптастыруға, халықтың қамқоршысы болуға жәрдемдесті. Ұшы қиырсыз кең далада өмір сүрген көшпелі халқымыз жас ұрпағын тәрбиелеуде ұлттың өзіндік салт санасы мен әдет ғұрпын, дәстүрін қастерлеп ұрпағын қиыншылыққа төзе білуге, ел намысын қорғауға, ата тегін сақтауға, сөз асылын қадірлеп, тапқырлық пен алғырлықа, ата салтын бұзбауға, ата ананы, жасы үлкенді сыйлауға, көрші ақысын жемеуге, қайрымды, ізгі жүректі, бауырмал болуға тәрбиелеген, Дәуіріне сай мәдениеті, төл жазуы болған бабаларымыз ілкі орта ғасырлардың өзінде ( V, VІІІ ғ.) мәңгі өлмес мұралар жасады. Сондай мәңгі өлмес мұралардың бірі «Орхон Енисей» жазулары. Бұл мұраларында көне түркі тайпаларының арасында сөз өнерінің жоғары өреде екендігін айғақтайды, 209

Ержүрек қолбасшы Күлтегіннің, білікті мемлекет қайраткері Тоныкөктің құлыптасына жазылған қанатты сөздері күні бүгінге дейін өз мәндерін жоймай келеді. Түркі мәдениеті, әдебиеті (VІІІ ғасырда) Қазақстан жеріне Жетісу мен Сыр бойына ауыса бастайды. Дала мәдениеті мен қала мәдениеті де өркендеп, түркі тайпаларының ислам дінін қабылдауына байланысты бұған дейін кеңінен қолданылып келген руна жазуына және ғылымда ұйғыр жазуы деп аталатын екінші бір көне түркі жазуын араб жазуы алмастыра бастайды. Әкімшілік, экономикалық және мәдени орталықтарына айналған ірі қалалардың маңына оқымыстылар, діндар ғұламалар топтасқан үлкен мешіттер салынады, мектептер, медреселер ашылады. Осы кезенде Аристотельден соңғы екінші ұстаз аталған Әбунасыр әл-Фараби тарих сахынасына шығады. Бұл кездегі әдеби шығармалардың көпшілігі қазақ даласында толастамаған қырғын соғыстар кезінде жойылып, жоғалып жатты. Біздің заманымызға 1069 жылы жазылған атақты дидактикалық шығарма— «Құдатғу білік». Поэма авторы Юсуф Хас Хаджиб Шу алқабындағы Баласағун қаласының тұрғыны болған. Екінші бір көне ескерткіш Түркістан қаласынан шыққан Қожа Ахмет Яссауидың (1166 жылы қайтыс болған) «Диуани Хикмет» (Дана уағыздар) атты өлеңдер жинағы жеткен. Бұдан кейінгі құнды шығармалардың бірі — Махмұт Қашқари жазған түркі тілдерінің сөздігі «Диуани Лұғат ат түрік» (1074) және қыпшақ тілінің сөздігі «Кодекс куманикус» (1303) сияқты дүниелер көне дәуірдегі қазақ поэзиясынан мол мағлұматтар береді. Бұл шығармалардың қай-қайсысын да болмасын адамға, оның өміріне, ерекшелік сипаттарына, арман мүдделеріне кең орын беріледі. Тарихтан белгілі он бесінші, он сегізінші ғасырда қазақ халқы хандық құрып, мемлекет ретінде нығая бастайды. Бұл кезеңде қазақ халқы күшін жиып, саяси жағдайын нығайтып, көршілермен жүргізілген соғыстарда жеңіске жетіп айналасы елу жылдың ішінде Жоңғар Алатауынан Еділдің төменгі ағысына, Сырдариядан Есілге дейінгі аралықтағы кең байтақ територияның бірден, бір қожасына айналады да Қазақстан жерін жайлаған, тайпалар туғызған бай рухани қазынаның иегеріне айналады. Өзіне дейінгі жасалынған мол мұрадан нәр алып, әдебиеті мен мәдениетін қалыптастыра бастайды. «Мұсылманшылдықтың күш алуына байланысты көне түркі жазуы мүлде ұмытылып, оның орнына араб жазуы шығады. Шығыс тарихшыларының айтуынша қазақтар өздерінің балаларын мектеп, медреселерде оқытады. Халық арасынан сауатты өз заманының білімдар адамдары шығады. Шежіре жинақтар, тарихи үлгідегі шығармалар жазылады. Бұл кезеңдегі туған еңбектердің көпшілігі жоғалған. Біздің заманымызға жеткені Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат ат тауарих» (Шежірелер жинағы) атты еңбегі » /4,7/. Қазақ даласындағы көшпенді тірлік рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктерін әкелді. Қоғамдық, тұрмыстық өзгешеліктер сөз өнерінің қалыптасуына себеп болды. «Өнер алды - қызыл тіл», ал тіл шұрайы өлең сөз деп танылды. Ақын жыраулар поэзиясынан халқымыздың сырын, салт-санасын, ойөрісін айқын аңғарамыз. Олардың шығармаларынан халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларға берген бағасын танимыз. Елге ұйытқы, ер азаматқа ақылгөй болған жыраулар поэзиясынан болашақты болжай білген, бағыт, бағдарын аңғарған ақылгөй даналарды аңғарамыз. Кейінгі ұрпақ әулие танып аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов «Көшпнділер философы» атаған Асан Қайғы өз заманының үлкен руларының орда көтеруін жақтайды. Қазақтар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң ел іргесі берік, ағайын ұжымы күшті болуын үндейді. Өз өлең толғауларында Асан Қайғы хандық өкіметті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін орнықтыру қажеттігін насихаттайды. Жәнібек ханды табысқа масаттанбауға, елдің түбегейлі болашағын ойлауға шақырады. Феодалдық қоғамдағы әдет ғұрып, мінез құлықтарға тоқталады. Туыстас руларды бір орталыққа жиналып, күшті мемлекет болуға уағыздайды. Асан Қайғы қазақ қоғамының прогресі үшін барша жұртты бай, кедей деп бөлмей адамгершілікке, бірлікке, бауырластыққа баулуды қажет деп санады. Оның ойынша адамның мінез-құлқы жақсы болуы үшін айналасындағыларға, ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы болуы қажет дейді. Өзіне қажетті игіліктерді жасауда адамдар бірлесіп, қоғамдасып бауырмалдық іс әрекет жасауы керек, сонда ғана бақытқа жетеді. Басына бақ қонады деп ұқты. Оның бүкіл халқының қамын ойлауы, елді берекелді бірлікке, шынайы достыққа, адал еңбекке шақыруы сол замандағы прогрессивтік маңызы зор көзқарас еді./6,5/. Асан Қайғы аталып кеткен Хасан Сәбитұлы ХV ғасырдың 20 жылдарынды ҰлұғМұхамедтің ықпалды билерінің бірі болады. М. Әуезов Асанқайғы жөнінде « Өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы, өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс-елес, білік-дерек береді» ,- деп көрсетеді М. Әуезов. Асан Қайғының: Қырында киік жайлаған, Суында балық ойнаған, Оймауыттай тоғай егіннің Ойына келген асын жейтұғын Жемде кеңес қылмадың, Жемден де елді көшірдің Ойыл деген ойынды Отын тапсаң тойынды 210

Ойыл көздің жасы еді Ойында кеңес қылмадың Ойылдан елді көшірдің,- деп толғайды. Бұл толғауынан Жәнібек ханға наразылығын байқаймыз. Туған табиғаттың тамаша көріністерін, табиғат ананың халыққа беретін нәсібін, мұнда отырған елдің жағдайының жаман болмайтынын меңзей отырып, ешкімменен ақылдаспай үдіре көшкен ханнын ісіне ренішін батыл білдіреді. Нәлет біздің жүріске Еділ менен Жайықтың Бірін жазға жайласаң Бірін қысқа қыстасаң Ал қолынды маларсың, Алтын менен күміске,- деуінен Үдере көшіп жеке-жеке хандық құрғысы келген хандардың ісіне ренжігендігі көрінеді. Халықтың қамын ойлап қабырғасы қайысқан Асан Қайғының Еділ менен Жайыққа қоныстанған елінін де, ханының да жағдайының жақсы болатынын болжап отырған сәуегейлігі, ел қамқоршысы болғаны анық. Құйрығы жоқ жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, Аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтып күн көрер Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтып күн көрер, Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер, -дейді Бұл философиялық ой толғауларынан ел жұртының қамын ойлайтын, жанашыр ұлын армандап, жеке басының қамын ойлап халыққа тізесін батыра бастаған хандардың қылығына налып қайғырады. Шабылып жатқан халқының тағдырына қиналып, торып жүрген дұшпаннан қалай құтылудың жолын іздеп, желмаясына мініп шұрайлы жер іздеп, Жәнібек ханнан түңіліп, ел билейтін ақылды басшыны армандап ел кезеді. Ай хан мен айтпасам білмейсің, Айтқаныма көнбейсің. Шабылып жатқан халқың бар Аймағын көзбен көрмейсің Қатын алдың қарадан, Айрылдың хандық шарадан Ел ұстайтын, ұл таппас, Айрылар ата мұрадан ! Мұны неге білмейсің? Құладын құстың құлы еді, Тышқан жеп жүнін түледі, Аққу құстың төресі Ен жайлап көлді жүр еді. Аңдып жүрген көп дұспан Елге жау боп келеді: Тіл алсаң іздеп қоныс көр, Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір, Мұны неге білмейсің ?! –дейді. Ақ пен қараны ажырата алатын, елінің ертеңін ойлайтын, жайлы қоныс, шұрайлы жерді халқына мұра қылатын, ел билейтін ел ағасын яғни ұлы тұлғасын арман етеді.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

ӘДЕБИЕТТЕР Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы-Алматы. «Білім», 2003. Педагогическая энциклопедия.- М.1966. Ұзақбаева С.А. Қазақ халық педагогикасы арқылы эстетикалық тәрбие беру.1994. Алматы Бес ғасыр жырлайды.- 1989.Алматы «Жазушы». Әуезов М. Әр жылдар ойлары.- 1959.Алматы Қалиев С ХV-ХІХ ғасырлар ақын – жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой-пікірлер. Алматы. «Рауан», 1990. БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ КУРСТАРЫНДА ТЫҢДАУШЫЛАРДЫҢ ЭТНОМӘДЕНИЕТ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ. Муканова Гайнижамал Успановна Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ, Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты тарихи Жолдауы барысында: «2015 жыл – ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді 211

бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтеміз» деген болатын. Осы мерейлі мерекелердің бірі – Қазақ хандығының 550 жылдығын мерекелеудің мәні мен бүгінгі таңдағы тарихи маңызын ашуға бағытталған іс-шаралар институт қабырғасында да өтуде. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы болғандықтан бұл ғасырда өмір сүріп отырған барша ұрпақ ғылым саласында өзіндік жол салар дара ұрпақ болуы тиіс. Олай болса болашаққа нық қадам жасау бүгіннен басталады. 2015 жылы Керей мен Жәнібек Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын көкке көтергеніне 550 жыл толады. Бұл оқиға қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол ұлан - байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Әр елдің, халықтың өзіндік болмысына тән мақсат – мұраты бар. Мұрат – алға жетелейтін, болашақтан қол бұлғап шақыратын, халықтың арманы, мақсаты. Ал мақсат немесе мұрат – ол, болашақта қол жеткізуге жетелейтін қоғамдық-рухани сананың көрсеткіші - идеал. Осы тұрғыдан, Қазақстан халқының мұраты: еркін халық болу, өзгелермен терезесі тең мемлекет болу, өз ішінде береке-бірлік пен ынтымақ орнаған халық болу. Бұл мұратты жүзеге асырудың негізгі шарты – әрбір Қазақстан азаматының қатардағы қоғам мүшесі деңгейінен мемлекеттің саналы әрі белсенді азаматы әрі өз Отанының, халқының нағыз патриоты дәрежесіне көтерілуі. Отансүйгіштік - азаматтық санамен қалыптасатын қасиет. «Азаматтық сана» – біліммен қаруланған, аға ұрпақтың қалдырған мәдени-тәлім мұраларынан сусындаған, туған жері мен елінің рухани-материалдық, мәдени құндылықтарын бойына сіңіре білген, ақыл мен парасаттылығы жетілген, жеке мүдде мен болашақ үшін жауапкершілікті өткен мен келешек үрпақ алдындағы парызбен ұштастыра білетін, ұлтжанды саналы азаматы болуды талап ететін құбылыс. Қазақстан Республикасы этномәдени білім беру тұжырымдамасында «Бізге қажетті жаны да, қаны да қазақы халықтың тілі мен дінін, тарихы мен салт-дәстүрін бойына ана сүтімен бірге сіңірген, егеменді елінің еңсесін көтеруді азаматтық парызым деп ұғатын ұрпақ тәрбиелеу» - деп атап көрсеткендей, еліміздің елдігі мен бірлігін сақтайтын ұрпақ тәрбиелеу, білім берудің барлық салаларының алдындағы негізгі міндеттердің бірі. Сондықтан біліктілікті жетілдіру кезінде тыңдаушылармен жұмыс жасағанда этномәдениет құндылықтарын жетілдіру мақсатында тапсырмалар беру ойластырылады. Мұғалімдермен интерактивті қарым-қатынас орната отырып, «ЖИГСО» әдісімен жұмыс жасап, этномәдениет құндылықтары – отансүйгіштік қасиеттерді жетілдіру мақсатында «Айша Бибі кесенесі», «Беғазы - Дәндібай мәдениеті», «Халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың сабақтастығы» тақырыптары зерттелді. Зерттей келе мұғалімдер кесене құрылысынан Темір дәуіріндегі сәулет өнерінде үлкен орын алған порталды-тақталы дәстүр айқын аңғарылатынын білді. Қазақ жобалауқалпына келтіру институты Айша бибі кесенесін жөндеу жұмысының жобасын жасап, Тараздағы шеберхана ескерткішті қалпына келтіргенін анықтады. Айша бибі кесенесі республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіміне енгізіліп, мемлекет қорғауына алынғанын да тыңдаушылар зерттеу нәтижесінде ұғынды. Ал Бегазы – ерте заманнан, яғни қола дәуірінен жеткен, Бегазы тауы, Бегазы өзенінің жағасындағы обалар екенін, Қарағанды облысындағы Ақтоғай кентінен 40 шақырымдай жерде орналасқанын, белгілі энциклопедиялық білімдар ғалым Әлкей Марғұлан бастаған арнаулы жадығатшылар тобы 1947-1949 және 1952 жылдары түгел қазып зерттегені секілді мәліметтерді де алды. Сол негізде атақты ғалым «Бегазы мәдениеті» деген атауды ғылымға қосқаны, бұл ғылымда мойындалып, талай зерттеулерге негіз болған таным екені, мұны «Бегазы – Дәндібай мәдениеті» деп атағанын тыңдаушылар эксперттік топтан алған білімінің нәтижесінде көз жеткізді. Сол сияқты біліктілікті арттыру кезінде өткізілетін тренинг, жаттығулар аясында «Қазақстандағы шай ішу мәдениеті», «Жаңа жылды тойлау», «Наурыз-жыл басы» секілді тақырыптарда тыңдаушылармен әңгімелесе отырып, осы мерекелердің әрқайсысының негізгі аспектілеріне назар аударылады. Мысалы, «Қазақстандағы шай ішу мәдениеті» тақырыбын қарастырғанда 1-ші топ шайдың шығу тарихын, 2-ші топ шайдың бағасы қандай, қандай елдерге экспортталатынын, 3-ші топ шайды қандай өсімдіктен алады, оның өсуіне қандай жағдайлар қажет екенін зерттеді, ал 4-ші топ шай ішуге қажетті ыдыстар, тағамдардың суретін салды. Бұл жаттығуды орындағандағы мақсат: оқушыға сабақта қандай тақырып берсең де оның ізденетіндей, зерттеу жүргізетіндей жағдай жасалынуы керек, кластағы барлық балалар жұмысқа тартылып, біреуі сурет салса, басқалары зерттеу жүргізіп, үшіншілері рольдерде ойнауы, кесте толтыруы, салыстыру жасауы т.б. істеуі мүмкін, осылай сабақтың өз мәнінде өтуіне әрқайсысы өз үлесін қосуы тиіс. Әрі сабақта алынған білім өмірлік жағдаяттармен байланыстырылып, терең түсініп, ертең сабақтан тыс жерлерде қолданылуына мүмкіндік жасалынады. Сол сияқты осы жаттығу біліктілікті арттыру курстарында тыңдаушылардың этномәдениет құндылықтарын жетілдіруге де оң ықпалын тигізеді. Сонымен қатар тыңдаушылар халық педагогикасы мен ғылыми педагогиканың қағидалар үндестiгiн зерттеп, мынаны аңғарды: баланың жас ерекшелiктерiн ескере отырып тәрбиелеу, баланың жеке бас мiнез-құлық ерекшелiктерiн ескере отырып тәрбиелеу, тәрбиенi өскен ортаның (отбасы ауылаймақ) үлгiсiне негiзделуi, балаға жылы жүректi сезiммен қарау, ынтымақтастық идеяны сақтау, баланы 212

дамыта үйретiп тәрбиелеу, қиялдай, армандай бiлуге баулу, тәрбиенiң бiртұтастығын сақтау, тәрбие iсiн кешендi түрде жүргiзу қажет т.б. Жоғарыда аталған халық педагогикасының негiзгi қағидалары мен ерекшелiктерiн ескере отырып, халық педагогикасының “Сегiз қырлы, бiр сырлы” ұстанымы бар екенін аңғару қиын емес. Мақсаты: жан-жақты жетiлген азамат тәрбиелеу. Ұлттық салт-дәстүрлер арқылы балаға ақыл-ой, адамгершiлiк, әсемдiк, денсаулық, еңбек тәрбиелерiн беру, мiнез-құлық дағдыларын қалыптастыру этномәдениет құндылықтарын жетілдіру жолдары болып саналады. Жоғарыдағы дағдыларды қалыптастыруға көмектесетін әдiстер: әңгiмелесу, кеңесу, түсiндiру, сендiру, талап ету, кеңес беру, үйрету, көрсету, жаттықтыру, т.б. Сонымен қатар біліктілік арттыру курстарында үлкен мерекелер топтық әдістерді қолдану негізінде зерттеліп, кейбір ойындар сергіту сәттерінде қолданылады. Сол сияқты жаңылтпаш, өлең-жыр, тақпақ, ертегi-аңыздар, жұмбақтар, айтыстар, мақал-мәтелдер, шешендiк сөздер, салттар, ырымдар, жол-жоралар, ұлттық ойындар, әңгiме, айтыстар, сабақтарда зерттеліп, таныстырылады. Еліміздің болашағы-жас ұрпақты тәрбиелеуде бірінші бесік-отбасы, ата-ана тәрбиесі болса, екінші бесік– білім беру мекемесі. Халқымызда «баланы жастан» деген дана сөз бар. Тәрбиенің бесіктен басталатынын ескерсек, ата–бабадан келе жатқан дәстүрлерді ең алдымен өзіміз түсініп, балаларға оның нәрін сіңіре білсек, болашақ ұлтжанды ұрпақ тәрбиелесек — бұл еңбегіміздің жанғаны, тәуелсіз ел болашағына қосқан үлкен үлесіміз деп білеміз. Қолданылған әдебиеттер: 1. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.

2. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.

3. Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы ФОРМИРОВАНИЕ КАЗАХСТАНСКОГО ПАТРИОТИЗМА В МНОГОЯЗЫЧНОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ (НА ПРИМЕРЕ ТРИЛОГИИ И. ЕСЕНБЕРЛИНА «КОЧЕВНИКИ») Мунжасарова Гульсара Жармагомбетовна, Байкенова Сандугаш Жанботаевна г.Петропавловск Есть великое понятие – Родина. Надо знать свою историю. Будущее народа, который не знает и не чтит свою историю, весьма туманно. Н.А.Назарбаев, «Размышления у подножия Улытау» «Моя мечта и мысли о том, чтобы Казахстан существовал вечно. Поэтому я предложил идею «МәңгілікЕл». Мы делаем все, чтобы стать таковой. Я верю, что нынешнее молодое поколение –это патриоты, которые способны помочь развитию Казахстана...»,–сказал Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаеввинтервью «Размышления у подножия Улытау»[1]. В своих трудах и посланиях Глава государства большое внимание уделяет усилению воспитательногокомпонента процесса обучения. В Послании Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева«Стратегия Казахстан–2050: новый политический курс состоявшегося государства» отмечено, что воспитание детей–это огромные инвестиции в будущее. Поколение, воспитанное на лучших традициях национальной и мировойобразовательной системы образования, способно создать сильное государство, развитую экономику и возможности для всеобщего труда [2]. Несомненно, процветание страны зависит от силы и эффективности патриотического воспитания, от того, насколько ярко видит человек мир и самого себя глазами патриота. Патриотическое воспитание–основа нравственности. Современная школа, активно влияя на формирование мировоззрения учащихся, способствует их духовному и нравственному становлению, вносит определенный вклад в решение проблем, связанных с преодолением духовного кризиса в обществе и воспитанием такого человека, для которого нормы, правила и требования общественной морали выступали бы как его собственные взгляды, убеждения, как глубоко осмысленные и привычные формы поведения, приобретенные в силу внутреннего влечения к добру. Уровень подготовки молодого поколения, воспитательная работа, государственность, защита национальных интересов – все зависит от человеческих качеств, гражданской позиции и профессионального мастерства учителя. На курсах повышения квалификациисогласно требованиям времени большое внимание уделяется актуальным вопросам воспитания духовно-нравственной, конкурентоспособной личности. В жизни каждого казахстанца2015 год отмечен знаменательными датами: 550-летием образования Казахского ханства, 70-летием Победы в Великой Отечественной войне, 20-летием Конституции Республики Казахстан, 20-летием Ассамблеи народа Казахстана.Значение этих крупных исторических 213

событий для государственного развития Республики Казахстан, формирования ценностных установок гражданского мира, укрепления общественного согласия особенно важно. В условиях поликультурного и полиязычного образованияформирование гражданина, обладающего поликультурными компетенциями, обеспечивает ему достойную жизнь и успешную профессиональную деятельность в многообразной культурной среде. Роль учителей языковых дисциплин, их гражданская ответственность в формировании казахстанского патриотизма и толерантной культуры подрастающего поколения на уроках особенно значима. В соответствии с принципами плюрализма, равенства, гражданского единения и культуросообразностиучитель работает над организацией поликультурной и многоязычной образовательной среды, обеспечением использования ресурсов культурного многоообразия и многоязычия в процессах самореализации личности, воспитанием позитивного отношения к культурным и языковым различиям. Включение в типовые учебные программы по предмету «Русский язык» для10-11 классов естественно-математического направления и общественно-гуманитарного направления (школа с казахским языком обучения) произведения Н.Назарбаева «Слово о Независимости»есть возможность использования (педагогами) его в качестве источника консолидации патриотических чувств молодежи, формирования и развития активнойгражданской позиции.Несомненно, в условиях повышения квалификации акцентное внимание уделяется вопросам методического обеспечения, современным технологиям, использование которых позволит учителям органично на основе дополнительных учебных текстов с ценностным содержанием не только развивать и совершенствовать орфографическую, пунктуационную и стилистическую грамотность, речевую икоммуникативную компетенции учащихся, но и воспитывать ПАТРИОТОВ. Казахстанский патриотизм основывается на философии Независимости, в основе которого всеобщий труд, толерантность и единство народа, уникальность истории, государственного языка. В рамках курсовой подготовки учителей русского языка и литературы школ с казахским языком обучения нами был проведен круглый стол «Личностно-ориентированный подход на уроках русского языка и литературы как средство формирования языковой личности школьника. Материалом для исследования стала трилогия И. Есенберлина «Кочевники».Выбор этого произведения для обсуждения был неслучайным (оно выбрано для массового чтения в ходе республиканской акции «Одна страна – одна книга»). ИльясЕсенберлин– летописец казахской государственности, его трилогия способствует полноценному становлению и формированию казахстанского патриотизма и государственной идеологии. На широком художественном (историческом)полотне возможно эффективно формировать (развивать) читательскую грамотность: способность человека понимать прочитанное как важное направление педагогической деятельности при обучении чтению; прикладной аспект работы учителяпредметника научить школьника использовать информацию текста при предоставлении развернутого ответа на поставленный вопрос; и не менее важное – умение размышлять, как главный показатель активности читателя. Вспомогательные средства преподавания (видео, сетевые материалы, цифровые средства массовой информации и др.) облегчают постижение предметного содержания обучающимся. По мнению учителей, выбирая для работы текст романа-трилогии Есенберлина, невозможно ошибиться: каждая страница – отражение в художественном слове философии жизни. Думающий человек найдет для себя ответ на многие вопросы. Проблематика произведения разноплановая и многоаспектная, но консолидирующей идеей тем является тема государственности, тема патриотизма. Патриотическое чувство формируется под влиянием таких факторов, как национальное чувство, национальная гордость, национальное сознание, национальный долг, единство и обязанность. Эти факторы находят отклик у современного читателя при чтении романа-трилогии. Возникновение Казахского ханства, становление демократического строя государства, духовнонравственные ценности, тема исторической памяти, роль личности в истории, тема войны и мира, судьба женщины – все это цикл проблем, поднятых автором и обсужденных в ходе круглого стола. Ценным было то, что педагоги анализировали произведение через призму использования стратегий активного обучения, то есть, тексттрилогии рассматривался ими с методической точки зрения. На уровне изменения предметного содержания образования педагоги использовали позитивную интеграцию событий и фактов, которые касаются взаимодействия людей различной культурной и конфессиональной принадлежности, представляли не только достоверные факты политической истории, но и истории повседневности, социальной и интеллектуальной истории, использовали потенциал образного представления многообразной культурной среды. Общение шло на казахском, русском языках. Рассматривая вопрос о становлении демократического строя государства, педагоги обратились к теме исторической памяти:зная историю развития своего народа, люди способны определить, что будет полезным для общества в будущем; восприятие событий настоящего времени напрямую зависит от знания и оценки событий прошлого. Историческая память – это мощный регулятор общественного сознания. Поэтому основной задачей становится формирование у молодого поколения приоритетов и желания хранить память о прошлом своей страны. Размышляя о роли личности в истории, педагоги оперировали данными современной науки, отвергающими идею предопределенности исторических событий, не отрицали то, что и будущее имеет множество альтернатив и способно измениться в 214

результате деятельности признанных лидеров. Проблема роли личности в истории для каждого поколения всегда актуальна. И она очень актуальна в век глобализации. Круглый стол такжепозволил по-новому взглянуть на извечные проблемы человечества: нравственные ценности, внутреннюю красоту, духовное богатство, толерантность, уважительное отношение к старшим. Каждый учитель почувствовал свою причастность к истории страны, важность своей миссии – воспитания языковой личности, достойного гражданина суверенного Казахстана. Обмен опытом по использованию заданий, направленных на развитие поликультурных компетенций, позволяет активизировать интерес учащихся к познанию культурных ценностей разных народов, развивать навыки критического мышления, критической оценки событий, персон и т.д., формировать навыки эффективного общения, принятия решений через сотрудничество, стимулировать социальную активность и ответственность. Поликультурные компетенции позволяют человеку делать ценностный выбор, творчески решать нестандартные проблемы, взаимодействуя с миромпосредством разных языков.Поколение, воспитанное на лучших традициях национальной (мировой) культуры, способно создать сильное государство. Конституции Республики Казахстан обозначено, что казахстанский патриотизм относится к основополагающим принципам государства. Истоки патриотизма – в любви к семье, к родине, в глубоком знании истории страны, в понимании и уважении деятельности поколений, усилиями которых обеспечивались ее независимость и процветание.

1.

2.

4.

Литература: Размышления у подножия Улытау: Н.А. Назарбаев – о будущем Казахстана.

–Астана, –2014. –23 сентября /«Казахстанская правда». Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия Казахстан –2050:новый политический курс состоявшегося государства»– Астана, 2012.–14 декабря.

3. Нурсултан Назарбаев. Слово о Независимости. http://24.kz/ru/news/policy/item/40827-nursultan-nazarbaev-pozdravil-kazakhstantsev-sdnem-nezavisimosti Послание Главы государства народу Казахстана «Нұрлыжол – путь в будущее». – Астана, – 2014–11 ноября. БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Панова Айгүл Нәбижанқызы «ӨРЛЕУ» БАҰО АҚ филиалы ОҚО ПҚБАИ «Басқару мен білім беру сапасы» кафедрасының аға оқытушысы Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық, саяси – идеологиялық даму барысында азаматтарға патриоттық тәрбие беру еліміздің жаңа стратегиялық бағдарламасының басым бағыттарының бірі болып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттілігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн. Оған барар жол халық даналығының негізінде жатыр. Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндеттеріміз – жастарды Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу. Олай болса, осы міндетті орындау жолында тәрбие мәселесін қолға алып, ұрпақтарды аздырмай - тоздырмай қазіргі сауда - саттықтың, алдау - арбаудың ықпалына жібермей, етегіне сүйретпей еліміздің болашақ өркениетті дамуын алға бастыртатын адамдарын тәрбиелеуіміз керек» - деген болатын. Аталған идея «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» жаңа Жолдауында да жаңа қырынан толықтырыла түсті. Қай заманда да әр адамның санасындағы аса мазмұнды және құрметті мәртебеге ие ұстаным – ол отансүйгіштік сезім болып келгені ақиқат. Патриотизмнің негізгі мағынасы әр азаматтың ұлтын, Отанын сүюден туындайды. «Саяси түсіндірме сөздігінде»: «Патриотизм (грек, patris – тан, атамекен) – өзінің жеке және топтық мүдделерін жалпы елдің мүдделеріне бағындыратын, оған адал қызмет етіп, қорғауды мақсат тұтатын өз Отанына, Атамекеніне деген терең сүйіспеншілік сезімі. Патриотизм мәселелері жаңа мемлекеттердің құрылуы, ұлттың қалыптасуы, ұлт-азаттық қозғалыстар мен соғыстар кезінде ерекше өзектілікке, саяси мәнге ие болады. Бүгінгі күні патриотизм мәселесі жаһандану, мемлекетаралық, аймақтық және жер шарылық ықпалдастық жағдайында өрши түсуде. Өз халқын басқа ұлттар мен этностарға қарсы қоюға бағытталған патриотизм шынайы емес, ол ұлтшылдыққа және шовинизмге ұласып кетуі оңай. Ал, ұлттық және ұлттық-мемлекеттік нигилизмге негізделген интернационализм мен космополитизм жалпыадамзаттық мүдделер мен құндылықтарға қайшы келеді», – делінген[5].

215

Егер қазақы патриотизмнің қайнар көзін қарастырсақ, біздің ата - бабаларымыз Отанды қорғауда, мемлекетті дамытуда жан-тәнін аямай, патриотизмнің ең озық үлгілерін көрсеткен. Себебі, ол табиғаттан, ұлттық тәрбиеден берілген сезім болатын. Қазыбек би: «Атадан жақсы ұл туса, елінің туы болады. Атадан жаман ұл туса, көшінің соңы болады», – деген. Осындай аталы сөздер ғасырлар бойы халқымызды жігерлендіріп, қанына сіңген қасиетке айналған. Біз әлі де осы қасиеттен ажыраған жоқпыз. Алайда ендігі мәселе ұлттық патриотизм үлгісін жаңа қазақстандық патриотизммен ұштастыру, басқа ұлттарға өзіміздің елімізді, жерімізді, ұлтымызды, мемлекетімізді сыйлауына жол, бағыт көрсету болмақ. Қазақстандық патриотизм ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саясиәлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған Отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан, олардың әрқайсысы Қазақстанды ата жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді. Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Ел Президенті Н. Ә. Назарбаевтың: «Әрбір адам біздің мемлекетімізге, оның бай да даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл жүйесін талдап жасауы қажет. Елдің проблемалары да, келешегі де барлық адамға жақын әрі түсінікті болуы тиіс. Әрбір адам бала кезінен Қазақстан – менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн», – деуі патриотизмге баулудың жарқын үлгісі. Қазақстандық патриотизмнің анықтамасы да осынау парасатты ойдан бастау алатындай. Қазақстандық патриотизм арқылы Отан, туған жер, ел, атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер оқу – тәрбие үрдісінде, сабақтан тыс іс – шараларда отансүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық салт-дәстүрді сақтау, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін қадірлеу сиқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады. Қазақстандық патриотизмнің негізін қалыптастыру – мемлекеттің және барлық азаматтардың экономикалық өмірі мен қауіпсіздік жағдайын жасау болып табылады. Қазақстандық патриотизмнің ұлтшылдықтан айырмашылығы ол басқа ұлттарға деген құрмет сезімінің, бүкіл адамзат туралы адамгершілік түсінікке қайшы келмейтін Отанға деген сүйіспеншіліктің болуы. Бүгінгі әлемнің күрделі тынысында тағы бір мәселені ескерген жөн. Таза біржақты ұлттық тәрбие – кейбір сәтте ұлтаралық түсінбеушілікке соқтыруы мүмкін. Әсіресе, патриоттық тәрбиеде бұл ерекше білінеді.Әбіш Кекілбайұлының: “Біздіңше, адамзат ендігі жерде бәрінен үстем тұрудан бір-біріне бейім тұруға ауысу жолына ден қойса жөн болатындай. Сонда жер бетіндегі қалған дәуірдегі қатар өмір сүрудің мазмұндылығына сенім артар еді. Сенім-бұл өмірдегі бірден-бір мұратың, бірден-бір күш-қуатың”-, деген сөздері жоғарыдағы ойды дәлелдейтіндей. Шын мәнінде, сенім болмаған жерде өркендеу, өсу болмайтыны анық. Кез келген адам өзінің болашағына үлкен үмітпен, сеніммен қарайтыны белгілі. Қазақстандық патриотизмнің негізгі компонеттері: Отанға деген сүйіспеншілік; Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру; Отан мүддесіне қызмет етуге дайын болу; Отанды қорғау; Отанның қол жеткен жетістіктерін ішкі және халықаралық аренада мақтанышпен көрсете білу; қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйрену; Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің құқықтарына құрметпен қарау; ана тілін білу; Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің ұлттық салт-дәсүріне және әдет – ғұрпына құрметпен қарай білу; Қазақстан халықтарының келісімі мен ұлтаралық бірлігін сақтау. Патриотизм – отбасына, туып-өскен ортасына, топырағы мен табиғатына, еліне деген құрметтен бастау алады. Өз ұлтын, жерін сүйіп, оның мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын адам ғана шынайы патриот бола алады. Оны зорлықпен, нұсқаумен жүргізу мүмкін емес. Әрбір жас қазақстандықтардың ой-санасында: «Мен – қазақстандықпын! Мен – елімнің патриотымын! Өзімнің бар білімімді, еңбегімді, тәжірибемді осы мемлекеттің бүгіні мен болашағына арнауым керек!» деген ой болуы керек. Сондықтан жас ұрпақты Отанын сүюге, ол үшін аянбай қызмет етуге, елжандылық пен ерлікке тәрбиелеу – біздің басты міндетіміз. Себебі білім беру жүйесінің басты міндеті – оқушыларға білім беріп қана қоймай, оларды әлеуметтендіру үдерісіне, яғни өмір сүруге үйрету қажет. Ал оқушы тұлғасын әлеуметтендіру деп – олардың тұлғалық қалыптасу процесін, белгілі бір қоғамда қабылданған құндылықтар мен әлеуметтік норманы, мәдениетті, тәжірибені меңгеруін, игеруін айтамыз. Сондықтан елімізде білім беру парадигмасы, мазмұны, әдіс-тәсілдері өзгеріп жатыр. Оның дәлелі ретінде ҚР Үкіметінің 2015 жылдың 25-ші сәуірінде №327-ші каулысымен Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандартының бекітілуі, Мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім беру стандартының жобасының және мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жоспарлары мен бағдарламаларының 216

жобаларының жасалуын атап өтуге болады. Менің ойымша, білім беру жүйесін жаңғырту жағдайында оқушыларды қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде жаңа мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандартының маңыздылығы зор. Себебі жаңа стандартта оқытудың жаңа құрылымы , мазмұны, әдістері ортақ мақсат-міндеттерге, атап айтқанда: - құндылықтарға; - мектептен «шығу» кезіндегі нәтижелерге, яғни құзыреттіліктерді меңгеруге; - білім беру салалары бойынша саласынан күтілетін нәтижелерге бағытталған. Өте құптарлық ой стандартта бала нені құнды деп санау керек, өмір суру үшін қандай құзыреттіліктерді меңгеру керек екендігі нақты айқындалған. Құндылықтар мектептегі жалпы білім беру философиясында көрініс табады: оқушылармен қатар мұғалімдер, оқушылардың ата-аналары үшін де өмірлік бағдарға айналады. Оқыту мақсаттары жүйесі мектептегі білімнің әрбір адам тағдырындағы құндылық мәнін ашады: қызметтік сауаттылық, кез-келген өмір проблемасын шешуде, қойылған мақсатқа жету құралдары, әдістері мен жолдарын таңдауда рухани және адамгершілік жігерді көрсету қабілетіне ие болады. Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты төмендегі құндылықтарға негізделген: - құрмет; - ынтымақтастық; - ашықтық; - қазақстандық патриотизм және азаматтық жауапкершілік; өмір бойы білім алу. Бұдан байқап отырғанымыз оқушыларды қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу – басты құндылықтардың бірі болып отыр. Стандартта құндылықтар: - мектептің жалпы білім беру философиясында; - мектептен «шығу» кезіндегі нәтижелерде; - оқу пәндерінің мазмұнында көрініс табады. Мысалы: «Құрмет» секілді құндылық барлық пән мазмұнының құрамдас бөлігі болып табылады. Барлық пәннің оқу бағдарламаларында «Түрлі мәдениет пен көзқарастарға құрмет сезімін қалыптастыру» тарауы бар. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Назарбаев мемлекеттік идеология мәселесін ұдайы есте ұстауымызды ескере келе былай деп жазады: «Бес арыстарымызға арналған тарихи зерде кешенінде мен Қазақстандық отаншылдық сезімін тәрбиелеуге көңіл бөлген едім. Қазақстанда тұратын әрбір адам осы елдің перзенті ретінде сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше біздің жұмысымыз ілгері баспайды...».Қазақстандық патриотизмнің негізі - ежелгі ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз, ертегілер, жырлар, кешегі кеңестік ортақ дәуір, қазақ тарихында өздерінің ерліктерімен, іс-әрекеттерімен із қалдырған ұлы тұлғалар, Ұлы Отан соғысындағы түрлі ұлт өкілдері-қазақстандық батырлардың ерліктері туралы тарихи деректер болып табылады.Сондықтан стандарттағы «Әлемтану» пәнінің «Атақты тарихи тұлғалар мен мәдениет қайраткерлері» бөлімінде бастауыш сынып оқушылары қазақтың ұлы тұлғалары: Томирис патшайым, ұлы ғұлама Әл-Фараби, Абылай хан, Абай, т.б туралы білетін болады. Жоғарыдағы ұлы тұлғалармен танысу арқылы оқушылардың бойында мақтаныш сезімі, яғни өз елі үшін патриоттық сезімі пайда болады. Қазақстандық патриотизм - бүкіл қазақстандықтарға тән. Себебі ортақ Отан, ортақ тарих, ортақ салт-дәстүр, ортақ қазақтың тілі. Әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп отырған мемлекетін-«Отаным» деп тануы, оның негізін салып отырған қазақ ұлтына сыйластық, оның заңдарында бас ию, рәміздеріне құрмет, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру қазақстандық патриотизмнің белгілері болуы керек. Маңызды мәселелердің қатарында қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейту де алдыңғы орында тұрғаны рас. Әсіресе, жастардың арасында мемлекеттік тілді қастерлеу, қазақ тілін жетік меңгеруге бағытталған іс-шаралардың қолға алынғанына да біраз уақыт болып қалды. Осыған орай бұдан былай оқу тіліне қарамастан болашақта жоғары сынып оқушылары қазақ әдебиетін, Қазақстан тарихын, географияны қазақ тілінде оқитын болады. Қазақстан азаматтарының заманауи озық технологиямен жұмыс жасап, жаңалық ашуы және Отанның қол жеткен жетістіктерін ішкі және халықаралық аренада мақтанышпен көрсете білуі үшін жоғары сыныпта жаратылыстану бағытындағы пәндерді ағылшын тілінде оқыту қарастырылып отыр. Қазақстандық патриоттық тәрбие бүгінгі өмірден оқшауланбайды, қайта жаңа өмірмен қауышып ұлттық тәрбиеге жаңа мән береді. Ұлттық тәрбие дегеніміз ол оқшаулану емес, керісінше ұлттық тәрбие үлгілерімен әлемдік идеяларды қабылдап, ненің тозық, ненің озық екенін тани білу, өрісі, дүнитанымы кең азаматтарды тәрбиелеуге мүмкіндік болады деп түсіну қажет және солай да. Елбасының: «2050 жылға қарай біз Қазақстанның кез келген азаматы ертеңгі күнге, болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс» [4] деген сөздері жалпы қоғам алдына, әсіресе білім беру жүйесінің алдына үлкен міндеттер қойып отыр.

217

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты. ҚР Үкіметінің 2015 жылдың 25-ші сәуірінде №327-ші каулысы – Астана, 2015.

2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында – Алматы,1999.

3. Н. Н.Назарбаев. Нұрлы жол-болашаққа бастар жол - Астана, 2014.

4. Н.Назарбаев. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ.-Астана,2014.

5. Саяси түсіндірме сөздігі.- Алматы,1999. БАСТАУЫШ СЫНЫПТАҒЫ ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕП ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫСАПАЛЫ БІЛІМ, САНАЛЫ ТӘРБИЕ НЕГІЗІ Садирмекова Н.К. Шымкент қаласы, «Өрлеу» БАҰО» АҚФ ОҚО ПҚБАИ «Мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш оқыту» кафедрасының аға оқытушысы, Садирмекова Ж.К. Сайрам ауданы, «Қазына» балабақшасының тәрбиешісі Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жолдауында ең алдымен адами қазынамызды молайтуды міндет етіп,балалар мен жастар тәрбиесіне қатысты үлкен жауапкершілік жүктеді. Еліміздің бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың қолында екендігі баршамызға аян. Олай болса әрбір ұстаздың мақсаты-әрбір оқушының тұлғасын жан-жақты зерттей отырып, сапалы білім,саналы тәрбие беруге жағдай жасау. Білім мен тәрбиенің іргетасы, ең тамаша бастауы-отбасы мен мектеп. Отбасы мен мектептің берік ынтымақтастығы,бірлесе атқарған сапалы, мақсатты қызметтері тәрбие мен білімінің бесігі. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығын жүзеге асыруда сынып жетекшісі негізгі рөл атқарады.Ол үшін сынып жетекшісінің жұмысынан отбасы мектептегі оқу тәрбие үрдісінің мәні мен маңызын,ұстанатын бағыттарын түсінеді әрі оған қатысады. Қазіргі заманымыздың басты мақсаттарының бірі-жас ұрпаққа саналы білім мен тәрбие беру.Жас ұрпақтың саналы азамат болып қалыптасуында ата-ананың,мұғалімнің ролі зор.Бұл істе асығыс шешім,жалған әдіс, қатып қалған тәсіл қолдануға болмайды.Әр ата-ана балам жақсы оқыса,білімді саналы еңбекқор,ата салтын,ана тілін қастерлейтін,үлкенді сыйлай білетін адам етіп тәрбиелеуді атааналық міндеті деп түсінуі керек.Бала-әр ата-ананың болашағы.Ол-оның өмірінің жалғасы.Сондықтан ата-ана мен мектептің бірлесуінің ең басты бағыты.Ертең осы елге ие болып,тізгінін ұстар азаматтар бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан,оқушыны бастауыштан бастап тәрбиелеу керек. «Білімнің берік негізі бастауыш сыныптарда қаланады. Бастауыш мектеп негіздердің негізі» деген қағидалық сөздерді жиі естиміз. Бастауыш мектептің аса маңызды міндеті оқушыларға берік білім беру мен қатар оқи,жаза білу, қоршаған дүниені бақылай,ойлай білу,өз ойын сөзбен жеткізе білу дағдысын қамтиды. Бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын арттырудағы отбасы мен мектеп байланысының алатын орны ерекше. Осы мақсаттарды жүзеге асыру бағытында мектебімізде ұстаздар ұжымы да өз мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып,жұмыстар атқаруда. Егеменді еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең мазмұнды білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу бүгінгі алға қойған басты міндет. Ол оның өмірінің жалғасы.Сондықтан ата-ана мен мектептің бірлесуінің ең басты бағыты:  ата-аналарды оқу-тәрбие үрдісіне түрлі әрекеттер арқылы тарту.  балалар мен ата-аналардың шығармашылық күні.  ашық сабақтар мен сыныптан тыс іс-шаралар.  ата-аналардың мектеп кеңесі жұмысына қатысуы.  отбасылық ойын байқаулары.  тренингтер.  үлгілі отбасына саяхат  ата-аналарға арналған тест және сауалнамалар  пікірталс сағаты. Сонымен қатар «отбасылық ойын байқаулары», «Толағай жарысы», «Өнегелі отбасы», «Көктем аруы», «Жігіттің сұлтаны» т.б байқаулар өткізіп тұру керек. Мектеп ұжымы бала тәрбиесі мен білім сапасын жақсарту мақсатында іс-жоспарлар құрып,атааналармен тығыз байланыс орнатқаны дұрыс. Отанды сүюге, ынтымаққа,бірлікке,сауаттылыққа бейімдеу үшін түрлі үйірмелер жұмыс жасап,атаулы мереке күндеріне іс-шаралар ұйымдастырылып,апталықтар өткізу.

218

Жаңа ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан,ой-өрісі дамыған азаматтар тәрбиелеп,әлемдік дамыған елдермен тең дәрежеде болудың салтанатын есте ұстау талап етілуде. Талапқа жету мақсатында алға мынандай міндеттерді қою керек.

1.Білім сапасын арттыру,дарынды қабілетті балаларды анықтау, олардың дамуына жағдай жасау.

2.Шығармашылық үйлесімді терең ойлайтын дарын иесін тәрбиелеу.

3.Оқушының даралығын дамыту.

4.Денсаулығын сақтау және қолдау. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын таныту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі.XXI ғасыр-бәсеке ғасыры,бұл бәсеке енжарлықты, кертартпалықты көтермейді.Еліміз егемендігін алып,өзін бүкіл әлемге мойындата бастаған осы кезеңде біздің қоғам дарынды,қабілетті,жан-жақты жетілген адамдарды қажет етеді.Сондықтан да еліміздің білім берудегі ұлттық жүйесі өте қарқынды өзгерістер сатысында тұр.Бүгінгі таңдағы негізгі мақсат-ұлттық құндылықты әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті,өзіндік,жеке көзқарасы қалыптасқан тұлға тәрбиелеу.Ол үшін оқушылардың белсенділігін арттыру,ізденімпаздыққа үйрету және білімді өз бетінше алуы мен қолдана білетін дарын иесін тәрбиелеу керек. Әр оқушының әлеуметтік жағдайына қарай күн режимін ата-анамен бірлесе отырып құру, үйде сабаққа дайындалуын неғұрлым ұтымды түрде ұйымдастыру,баланың сыныптан тыс оқуын ұйымдастыруға болады. Оның белгілі бір салада дарынын дамыта беруге жағдай жасау туралы атааналармен келісіп алу. Ата-ана баланың үйде жасайтын өзіндік жұмысына қажетті жағдай жасауы қажет.Оқуға барған күннен бастап бала үйде белгілі бір уақытта дайындалуы үшін күн тәртібі болуы абзал.Бала сабақ дайындағанда бөлмеде тыныштық болғаны жөн.Үйде ата-ана баланың сабаққа даярлығын жүйелі бақылап тексеріп отырса баланың жауапкершілік дағдысы қалыптасады. Жасыратыны жоқ,бастауыш мектептерде оқушылардың оқу мәдениеті төмен-ежелеп оқу,дауыс,үн ырғағын сақтау,тыныс белгілерін елемеу,буындарын анық айтпай,жалғауларды «жеп» қою,жаңа жолға қарамау жиі кездеседі. Бастауыш сынып оқушылары үшін әсіресе,ертегі айту,өлең,тақпақ жаттау,көркем шығармаларды рөлдерге бөліп айтқызу,саяхат экскурсиялардан қайтқаннан кейін,көрген-білгендерін әңгімелеу,хат,мақала жаздыру,өз ойларынан шығарған әңгімелерін жаздырту сияқты жұмыстардың ықпалы болады. Оқушы жүрегіне ұшқын тастау,биікке талпындыру, қияға қанат қақтыру, асқақ арманға баулумұғалімнің міндеті.Оны ата-аналардың қатысуынсыз жүзеге асыру қиын.Өйткені,оқушылар өздерінің күнделікті уақыттың 4-5 сағатын ғана мектепте өткізеді.Ал қалған мезгілде жанұядағы ата-аналарымен бірге болады.Сондықтан тәжірибелі мұғалімдер оқу жылының алғашқы күнінен бастап,оқушылардың ата-аналарымен тығыз байланыс жасау керек. Ата-ананың тағы бір міндеті ол баланың еңбек дағдысының қалыптасуына жағдай жасау.Мектепте оқушылардың білім сапасын анықтау.Оны салыстыра отырып талдау,жіберілген кемшіліктер бойынша жұмыстарды жүйелі түрде жүргізуде ата-анамен бірлесе отырып атқарудың маңызы зор. Жалпы алғанда «Білім сапасы» деген не? Ол білімінің жүйелілігі, оқушының білімді пайдалана білуі,алған білімінің есте сақталуы. Мектеп оқушыларының үйде сабаққа дайындалуын неғұрлым ұтымды түрде ұйымдастыру, оларды еңбекке үйрету жөнінде ата-аналар сынып жетекшісінен ақыл-кеңес алса. Отбасы оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруға өз тарапынан мектепке көмектесіп отыруы тиіс. «Тәрбие басы-тал бесік» деп қазақ халқымыз бекер айтпаған.Адамға ең бірінші білім емес,тәрбие керек.Әл-Фараби атамыз айтқандай «тәрбиесіз білім-адамзаттың қас жауы,апаты»халқымыз қашанда бала тәрбиесіне ерекше мән берген. Қорыта айтар болсақ отбасының басты қазығы,алтын тіреуі,діңгегі-бала,ал баланы тәрбиелеу отбасынан басталады.Ендеше,егеменді ел болып,еліміздің көсегесін көгертетін,қазақ ғылымын дамытып,дүниежүзілік аренаға көтере білетін терең білімді ұрпақ дайындау отбасы мен мектеп ынтымақтастығының нәтижесінде екендігін білгеніміз жөн. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Отбасы мен мектептің ынтымақтастығы. Авторлары:І.Сманов, А.Оңғарбай, Б.Оразымбетова.

2. Алтын ұрпақ-4. www. google kz 3.Сапалы білім,саналы тәртіпке бастайды. www.ustas kz

219

ҚАЗАҚТЫҢ ӨЗІНДІК ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ. Салықбаев Ғалымжан Әбілқасымұлы. Жамбыл облысы. Т.Рысқұлов ауданы «Мейірім» психологиялық тренинг орталығының мүшесі, Қызыл-шаруа шағын орталықты орта мектебінің психологы «Өзінің тарихын қастерлемейтін, өзінің ұлттық байлығын бағаламайтын халық табысты бола алмайды, тағдыры да сәтті бола қоймайды. Мемлекетіміздің діңгегі - қазақ халқы.Ел болудың ұяты да біздің жұрттың мойнында. Н.Назарбаев. Ұлттық тәрбие мәселесі – Қазақстан егемендігі мен тәуелсіздігінің жемісі. Ұлт пен ұрпақ тәрбиесі үлкен мәселелердің бірі. Мұны шешудің өзі қиындық тудырып тұр. Тәрбиені былай қойғанда, жалпы біздің халқымыздың ертеңгі күні, ел болып қалу – қалмауы көңілге күдік тудырып тұрғанын бүгінгі заман ағымынан-ақ көргендейміз. Тәуелсіздікті алған осынау жылдарда, ұрпақ пен адам тәрбиесінің соншама жайсыз жағдайы, ел – жұртымызды қатты алаңдатып отыр. Тәуелсіздік алғаннан бері жауабын таппай келе жатқан ең бір үлкен қателік – ұлттық идеологияны жасамау.Ұлттық идеология – халықтың ұлттық және азаматтық санасын жетілдіру үшін жүзеге асырылады. Ал біздер әлі күнге дейін халқымыздың қадір қасиетін түсінбей жүрген елміз. Осының салдарынан, біздің тыныс – тіршілігімізбен болмасын, кім көрінгенге еліктеу басым. Әсіресе, адамзатқа «бренд» етіп ұсынылатын дүниелер өте көп.Тіпті, ұлттық идеологияның жоқтығынан ата – баба жасап кеткен сол дүниелерді өзіміз тани алмай отырмыз. Әрине, бұған кінәлі бүкіл түркі халқына қарсы жасалған «европацентризм методологиясы» мен орыстың отарлау саясаты. Олар бүкіл ұлттық тарихымызды бұрмалап, елеулі кезеңдерін мүлдем өшіріп тастады. Ал, қазіргі қоғамда да осы ұлттық идеологияның жоқтығынан ұрпақ тәрбиесінің жүйесі бұзылып отыр. Осыдан келіп 13 – 25 жас аралығындағы жастарымыздың 30 – 35 пайызы қылмысқа ұрынған. Мектептердің өзі қазір кішігірім қылмыс ошағына айналды. Осының бәрін көріп отырып, тек дәрменсіз күй кешуден басқа амал жоқ. Елімізде ұлттық идеология болмағандықтан, қоғамымызда не әділет не тәртіп жоқ. Егер қоғамда әділет пен тәртіп те болмаса, адамдарда тәрбие де болмайды. Тәрбие болмаған соң қылмыс та өршиді. Өткен тарихымызда даламызда түрме, үйімізде құлып салмаған халықпыз. Жесіріміз жыламаған, жетіміміз жыламаған халықпыз. Қазір міне, жетім мен жесірі көп безбүйрек елге айналып отырмыз. Мұның барлығына кінәлі, бізді бүлдіріп отырған – мәңгүрттер мен шалақазақтар, жаңа қазақтар (космополиттер) мен көшірме ғалымдар. Тіпті көйлегіміз көк, қарнымыз тоқ болса да, қазіргі уақытты «Ақтабан шұбырынды» заманынан да қиын екенін ескертемін. Оның дәлелі – жеріміз сатылып, тұтастығынан айрылды. Тіліміз саудаланып, болмысымыз дүбараланумен дініміз бөлшектенді. Миллионға жуық қазақ жастары басқа діндерде екенін баспасөзде жазып жүрміз. Себебі ұлттық сана мен болмысты қалыптастыратын – салт – дәстүр мен ана тіл. Дәстүріміз талапайда, тіліміз шалағай болғандықтан, менталитетіміз өте жайсыз. Қандай болса да, басыңнан өткен тарихыңды күстаналауға болмайды. Кеңес заманы – біздің тарихымыз.Үндемей қойғанымен, одан құтыла алмаймыз. Тіл- адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың ұғымдық белгісі.Адамзат тіл арқылы табиғаттағы барлық заттар мен құбылыстарға атау береді.Ұлттық таным мен ұлт тілінің бірлігі, байланысы осы арада тоғысады. Әрбір ұлт өкілдерінің парасат-пайымы, білім деңгейі, көзқарасы мен менталитеті, өзіндік дүниетанымы,болмысты тануы, игеруі тілде бейнеледі, тілде сақталады. Ата-бабадан мирасқа қалған ана тілі- адамдар арасындағы қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар. Тілсіз рухани мәдениет те биікке жете алмайды, халықтың рухани күші-тілде. Тілі дамымаған халықтың рухы да дамымақ емес. Өйткені «Өнер алды- тіл» (М. Қашқари). Демек, дүниенің кілтітілде.Тілдің дамуы арқылы адам баласының дүниетанымы сатылы дамиды.Яғни, ата-баба білігі балаға тіл арқылы дамып,болмыстың қасиеті мен белгілері терең таныла түседі.Тілде ертедегі танымның ізі, ел жасаған парасат пен кісіліктің пайымы жатыр. Тіл- «дыбыс таңба» жүйесі ғана емес, тілдің сақталуы арқылы халықтың бүкіл ғұмырындағы таным-түсінігі ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Басқаша айтқанда, сөз жүйесі арқылы халықтың ойлау жүйесі, материалдық және рухани мәдениеті жетеді. Ғ.Мүсірепов «Тілін білмеген түбін білмейді» дейді. Тіл- ойдың ең басты қаруы. Адам баласының табиғаттағы заттар мен құбылыстарды тануы тек тіл арқылы ғана жүзеге асады. Елімізде өзін қазақпыз дейтіндердің жалпы саны 10 мыңнан асып жығылады. Бірақ бұларды әлеуметтік – психологиялық жағынан біркелкі ұйысқан ұлт деп атау қиын. Осы тұрғыдан қарастырсақ, бүгінгі күні қазақтарды 6 топқа бөлуге болар еді. Оның біріншісіне – түрлі себептерге байланысты мәңгүрт атанып жүргендер. Бұлар ана тілінен де, ұлттық әдет – ғұрып, салт – дәстүрден де бейхабар, саны 2 миллионнан асатын шығар. Екінші топ – бұл да сан жағынан шамалас, «дүбара» қазақ» дейді. Үшінші топ «жаңа қазақтар» деп аталады. Бұлар тәуелсіздік алғанан кейін пайда болған қазақтың жас 220

буржуазиясы, яғни қазіргі қазақ байлары, бұлар өздерін кейде младотурки (жас түріктер) деп төске ұрады. Бұлардың кейбіреулері қазақпыз дегенді өзіне ар санайды, ұлтымыздың салт – дәстүрін, ұлттық тілін қажетсінбейді. Төртінші топқаата-жұртқа шет елдерден көшіп келіп жатқан қазақтарды жатқызар едік. Жұрт бұларды «оралмандар» деп атайды. Осы топтың басты ерекшелігі – дінге берік, қазақшылығы басым, ұлттық тілі демографияға ұшырамаған. Көпшілігі Қытай мен Монғолиядан көшіп келіп жатқан қандастар. Жергілікті қазақтар бұларды «моңғол қазақтары», «қытай қазақтары» деп атап жүр. Бесінші топ – ата тегі атам заманнан бері елімізде тұрып келе жатқан, орыс империясы мен коммунистік идеологияға белшесінен батқан, егде тартқандары қазір арамызда жүрген «кәдімгі қазақтар» және олардың ұрпақтары. Бұлардың көпшілігі қазақ отбасында өсіп – өнген, қазақ мектептерінен тәлім алғандар. Олар қазақша ойлай алады, оқта – текте ана тілінде газет – журнал, кітап оқиды, бірақ та ұлтымыздың мәдениетінен жөндеп сусындай алмай жүрген, «соры сопақ санардай» қазақтар. Бұлардың санын жобалап екі – үш миллион болар деп ойлаймыз. Қазақтардың келесі бір тобына ата-бабаларымыз айтып кеткен «сегіз қырлы, бір сырлы» адамдарды, имандылық пен көргенділікке шаң жұқтыртпайтын – «нағыз қазақтарды» жатқызар едік. Мұндай қазақтар әэ-Жәнібек пен Керей, Қасым хандардың тұсында аз болмаған. Қазір мұндайларды елден табу қиынның – қиыны. Өйткені, «кәдімгі қазақтардың» көбі малдың үш мыңдай атауын, қозының қырықтан аса түрі болатынын, кісінің бет-жүзі мен жанарының әр-қайсысының қырықтан аса синонимі бар екенін білетіні екіталай. Қазақтардың осы тобын «қиялдағы қазақтар» десек те қателеспес едік. Ұлттық тәрбие мәселесі – егемендігіміз бен тәуелсіздігіміздің жемісі. Мұның негізгі мазмұны – жас ұрпақ тәрбиесінде ата – бабаларымыздың ғасырлар бойы тірнектеп жинаған салт – дәстүрін 12 жылдық оқу – тәрбие процесінің барлық салаларына түбегейлі негізу. Біздің ұлттық құндылықтарымыз қоғамдық өмірдің кез келген саласын дамытуға қозғау салатын негізгі тірек. Қазіргі негізгі көтеріліп отырған мәселенің бірі – үш тұғырлы тіл мәселесі. Екі не үш тілді қатарынан қай ұлт өкілі болмасын, оның дамуына нұқсан келтіретіндігі ғылымда (физиология, генетика, психология, медицина, эмбриологият.б.) әлде қашан зерттеліп, дәлелденген. Бұл баланың ойлау қабілетін, оның мән – мағына секілді басты қасиеттерінің орнына механикалық есті дамытуға ғана әсер ететін фактор екендігі сан рет тәжірибе арқылы дәлелденгені хақ. Өйткені адамның туғанынан, тіпті ана құрсағынан бір ғана тіл – ана тілі болады. Үш тұғырлы тілді үш ана тілі деп ұғыну да шындыққа қайшы. Өйткені әр адамда (бала, ересек) қатарынан үш ана тілі емес, бір ғана ана тілі, қалғандары бөгде, жат, шет ел тілдері деп аталғаны дұрыс. Және бұларды бірінші сыныптан (тіпті балалар бақшасынан) қатарынан міндетті түрде оқыту да ғалымдар тұжырымдаған «Доминант» (өктемдік) теориясына қайшы келеді. Ана тілі сана қалыптасуында өктемдік алмаса, адам одан өмір-бақи кемтар, мүгедек адамдай ғұмыр кешеді. Батыр бабамыз Бауыржан Момышұлы: «Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім. Енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқамын. Немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқамын. Дәмді, дәстүрді білмейтін балалар өсіп келеді. Оның қолына қылыш берсе, кімді де шауып тастауға даяр.қолына кітап алмайды. Үйреніп жатқан бала жоқ, үйретіп жатқан әке – шеше жоқ», деп айтып кетті. Шынында қазақ әр кезеңде де басынан өткізген тарихи жағдайларға қарамастан, салт – дәстүрлерімізді мұра ретінде қастерлеп, ұрпағына ұлағатты тәрбие бере білді. Ал бүгінгі осы асыл құндылықтарымыздың тамыры ажырап барады.сондықтан да, мына жаһандану заманында ең алдымен ұлттық рухымызды, мәдениет және ұлттық тәрбиемізді сақтап қалуымыз қажет. «Қоғамың қалай болса, адамың солай» деген дана халқымыз. Қоғамның әділеті мен тәртібі жоқ болса, адамның тәрбиесі де қиын жағдайға тап болды. Ұрпақ тәрбиесіне ең бірінші жауапты адам – атаанасы, одан кейін – қоғам. Көпшілік ата – аналар өз баласын жөндеп тәрбиелеуді біле бермейді. Ендеше, ұлттық тәрбиені қоғамдық негізде жетілдірмей, ұрпақ мәселесін шешу – қиын.

1.

2.

3.

Пайдаланылған әдебиеттер: Қоғамда әділет пен тәртіп болмаса, адамда тәрбие болмайды. Совет-Хан Ғаббасов. Мектептегі психология журналы №2 2010ж «Қазақтың өзіндік ұлттық тәрбие концепциясы, оның жүзеге асырылу жолы» Досжан Балабекұлы «Қазақ университеті» газеті №30 2013 жыл. «Ата мен әже – қазақы тәрбиенің бастау бұлағы» Ажар Оспанова Егемен Қазақстан газеті 2015 жыл. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ БОЙЫНДА АЗАМАТТЫҚ-ПАТРИОТТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЛСЕНДІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ. Саттеркулова Эльмира Рахмановна Тараз қаласы №8 гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі «Біз тәуелді болып, еңбектеп, басымызды иген-де халықпыз. Тізерлеп отырған да халықпыз. Біз халқымызға мынаны түсіндіруіміз керек: тіземіз ендігі жерде ешкімге бүгілмейді, бұдан былай ешқашан еңкеймейміз-де. Тік тұрған халқымыз бойынша 221

тәуелсіздігімізді сақтап қалу үшін біз жанымызбен, тәнімізбен қызмет етеміз. Тіпті сол үшін жанымызды пида қылуға дайынбыз деп өзімізді-де, жастарды да тәрбиелеуіміз керек.» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Ел болам десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы жазушымыз М.Әуезов. Біздің халқымыздың тәрбие тәсілдері мен тәжірибелері көп. Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, үйлесімді жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп алдында негізгі міндет. Осыған байланысты, мектептің бастауыш оқыту сатысындағы оқу-тәрбие жұмыстарын жан-жақты толықтырып, халықтың тәлім-тәрбиенің озық үлгілерімен сабақтастырып, бойында еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімі дамыған азамат тәрбиелеу бүгінгі күн талабының өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі – Отан. Оны таратып айтсақ, бұл туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттық тілі, дәстүрі, мәдени ерекшеліктері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы – азаматтық-патриоттыққа тәрбиелеудің арқауы. Адам бойына азаматтық-патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриоттыққа тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту – ата-ана парызы. Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады. Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс - әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша мен мектептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде өткен тарих пен бүгінгі тарихты байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезімін қалыптастыруға қол жетеді. Рухани ерекшеліктерді білу, оны қалыптастыру – патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты. Еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы – жас ұрпақты отансүйгіштікке, патриоттыққа баулу – тәрбиенің ең басты міндеттерінің бірі. Аталған мақсаттағы күш-жігер бірінші кезекте бүлдіршіндердің санасына отаншылдық сезім қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Отан деген ұғым балаға жарық дүние есігін ашқан үйі, ата – анасы, ағайын-туыстары, құрбы-құрдастары, туған жері, кең-байтақ гүл жазира даласы,тау-тасы, өзен-көлі, сылдырап аққан мөлдір бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде танылуы керек. Азаматтық – Отанға, халыққа деген жоғары адамгершілік парыз. Отаныңмен, халқыңмен мүдделес екеніңе мақтаныш сезімің, достығың, жолдастығың, бірлігің көкірегіңді кернеп тұрса – патриотсың. Патриотизмге, отаншылдыққа тәрбиелеудің міндеттері төмендегідей негізгі мәселелерді көздейді: педагогикалық тәжірибедегі мүмкіндерді барынша толық қамтып, әр түрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек жасауға лайық сипатқа ие болу; бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен тәжірибесіне қатысты идеяларды үнемі айқындап, жұмыс процесінде қолдану, т.б. Бастауыш сыныптардағы оқушылардың патриоттық сезімін дамытуды мұғалім іске асырады . Мұғалім оқушылар бойына патриоттық сезімдерді, өз Отаны туралы түсініктерді қалыптастыруға баса назар аударғаны жөн. Бұл кезде оқушы өзі тұратын жерінің ауа райын, қаласының аты- жөнін, оның жерлерін, тарихи орындарын біршама толық білуі керек. Әдістемелік талаптарға сай ұйымдастырылған екі-үш серуеннен кейін оқушылардың өз туған жері туралы түсініктері бекіп, оған деген сүйіспеншілік сезімі артады. Оқушылардың тұратын жерлерінен атақты өнер иелері шықса, немесе ол мекен батырлар туып-өскен орта болып есептелсе, мұғалім олар жайында әр дайым әңгімелегені дұрыс. Ол тұлғалардың өздері үшін ғана емес, елі үшін еңбек еткені, яки қаһарманның туған жерінде бақытты болашақ орнату жолында құрбан болғаны айтылған соң: «Міне, балалар, осындай адамдарды Отанның адал ұлдары мен қыздары дейміз. Жас ұрпақ тәрбиесі Қазақстанның егемендік алып, тәуелсіздік жағдайына ие болғанда өз мемлекеттілігін қалыптастыруға байланысты бала тәрбиесін қайта қарау маңызды міндеттердің бірі болып отыр. «Қазақстан – біздің ортақ үйіміз, біздің өзіміз де, біздің бабаларымыз да осы жерді мекен етеді. Егер біз өзіміздің елімізді, өзіміздің өмірімізді сынауды білер болсақ, осы жасампаздықпен жаңғыртып, бой көрсеткен әр бір тал шыбықты мәпелеп өсіріп отырмасақ, онда біз өзімізді нағыз патриот деп санай алмас едік», - деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың мемлекетіміздің келешегінің тұтқасын ұстайтын жас ұрпақты осы бастан Отанына, атамекеніне шын берілгендік рухында тәрбиелеуден артық борыш жоқ екендігін атап көрсетті . Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларын азаматтыққа тәрбиелеудегі өлеңжырлар, мақал-мәтелдердің әсері мол.

222

    

Мақал – мәтелдің түпкі мағынасы адамдарды отаншылдыққа тәрбиелеуге көп әсер етеді. Әсіресе мектепте бастауыш сынып оқушыларына көптеп қолдану, әрбір сабақта Отанына деген сүйіспеншілігін, патриоттылығын арттыру үшін мақал-мәтелдерді жаттатқызып, айтқызып жарыстыру керек. Мысалы: Туған жерге туың тік. Туған жердей жер болмас, Туған елдей ел болмас. Өз елім - өлең төсегім. Туған жердің күні де ыстық, Түні де ыстық. Отан – оттан да ыстық Отан сүйгіштікке тәрбиелейтін мақал-мәтелдердың алатын орны өз алдына бір төбе. Оның жас балалар үшін пайдасы мен атқаратын рөлі зор. Мысалы, «Ит туған жеріне», «Өз елім өрен төсегім» т.б. мән – мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнісін түсіндіре отырып, бала тәрбиесінде кең пайдалануымыз керек Негізінен ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, халқын қорғауға және өнерді игеруге, ел қорғаны болуға уағыздайды. Мысалы, «Ер-Төстік» ертегісі Ертегілерде батырлардың түр тұлғасын «жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бүлкілдеп, алысқанды алып ұрар» т.б. сипаттамалар арқылы суреттеу көптеп кездеседі.«Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі», - депті Әл-Фараби бабамыз. Мектепке келген баланың отбасында бойына сіңірген мейірімділік, сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап, соның негізінде патриоттық сезімді оята білу үшін әрбір мұғалім жүйе бойынша белгіленген нақты іс-шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп жүргізуі тиіс. «Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт-дәстүрі сақтайды» деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриоттыққа тәрбиелеу үрдісін шартты түрде мынандай іс-шараларға бөлуге болады: тілді құрметтеу; ұлттық салт-дәстүрді зерделеу; елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу; ата-бабалар өсиетін орындау; жер байлығы мен табиғатын қастерлеу. Демек, патриоттық тәрбие беруде ең алдымен ана тілі, дүниетану, бейнелеу өнері, еңбекке баулу сияқты пәндер едәуір үлес қосады. Оқушыларды өз елін, туған жерін қорғауға және оны сүюге баулып, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейінгі азаттық үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында елтану материалдарын, белгілі қоғам қайраткерлерінің өмір деректерін көптеп қолдану елжандылық сезімдерін тереңдететіні сөзсіз. Оқушыларды өз елін, туған жерін қорғауға және оны сүюге баулып, оларға сонау Абылай бабамыздан бастап кешегі желтоқсанға дейінгі азаттық үшін алысқан ұлы тұлғалардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлік істерін ұғындыру мақсатында елтану материалдарын, белгілі қоғам қайраткерлерінің өмір деректерін көптеп қолдану елжандылық сезімдерін тереңдететіні сөзсіз. Қолданылған әдебиеттер: 1.Айталы А., Ұлттану: Оқу құралы. Алматы. «Арыс». 2000ж., 226-бет.

2.Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы. «Ғылым», 1999ж.,200-бет.

3.Сейдахметов Л. Оқушыларда патриоттық тәрбиені қалыптастыру. «Қазақстан мектебі». 2001ж.

4.Буря В. И. Воспитание у детей и подростков чувства патриотизма и гражданственности. «Практическая помощь учителю», 2005 г., № 5 ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ – БЕРІК БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Саттибаева Рая Мажитовна «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы Қарағанды қаласы Қазіргі Қазақстанның жастары – жаңа тәуелсіз мемлекетте туып-өскен, қанатын кеңге жайып, өркендеуге ұмтылған ұрпақ. «Ерім деп еңірейтін ел болмаса, елім деп еңірейтін ер қайдан болсын» демекшіқоғам дамуында кез-келген мемлекеттің тұтастығы, тәуелсіздігі, мемлекет дербестігі халықтардың Отанға деген сезімімен, патриотизмінің деңгейімен тікелей байланысты. Қазақстанда патриотизм идеясы ұлттық стратегиясының құрамдас бөлігі ретінде саналады. Қоғамыздағы өзгерістер 223

ықпалымен адамдардың қарым-қатынастарымен бірге мемлекеттік-ұжымдық дүниетанымның жекешіл дербес дүниетаныммен алмасуы жүріп жатыр. Міне сондықтан да «отаншылдық», «ұлттық біртұтастық», «ұлттық егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау», «ұлттық мүдделер», «қоғамымыздың топтасуы», «біртұтас отбасымыз» деп сезіну сияқты қасиеттер еліміздің жаңа қадамының тірегі болмақ. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» Стратегиясы- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында мемлекетімізде «Жаңа қазақстандық патриотизм» ұғымын қалыптастыру жөнінде нақты ойлар айтылған. «Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды.Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сәйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды» - деген болатын. Қазақстан қоғамында патриоттық тәрбие деген ұғым – Отанға деген, өзінің халқына деген махаббат, адалдық, азаматтық және қоғам игілігі үшін қызмет ету деген сияқты түсініктер ретінде қалыптасқан. Қоғам тұтастығы, жастар арасындағы ынтымақтастықтың таяу болашағы, елдің интеллектуалдық және еңбек әлеуетінің дамуы мен ұдайы өндірілуі және мемлекеттің нығаюы үшін қоғамда өз елі мен отанын сүйген жасампаз жас азаматтар мен өскелең ұрпақтың құрылуып қалыптасуы жолында патриоттық тәрбиенің маңызы өте зор екені ақиқат. Егеменді елдің азаматын тәрбиелеуде әр тәрбиешінің ұстаздың мақсаты - дені сау, ұлттық - сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар - ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында игі қасиеттері бар адамды тәрбиелеу. Отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар - ұлттық сезім, ұлттық мақтаныш, ұлттық сана, игі дәстүрлер, ұлттық парыз, бірлік және міндет. Ұлттық сезім - өзінің ұлт өкілдігін мойындай отырып, ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын бағалай білу. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті «қазақстандық патриотизм» ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді. «Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктерден көріну жолында білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілікті,бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күшжігерін жұмсау»,- деп тұжырымдауға болады. Бүгінгі жаһандану үрдісінде, патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш- жігерін жұмсау, яғни жалпы адамзаттық патриотизм тұрғысынан қарастырылады. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған Отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ.Патриотизм – идеология және психология, саясат пен адамның Отанға деген ерекше, көтеріңкі, шын берілген қатынасын білдіретін қызмет. Ал қазақстандық париотизмнің ерекше құбылыс екенін ескеру маңызды, өйткені Қазақстанның көп ұлтты халқының ортақ Отаны белгілі. Патриотизм сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адам бойына дарыта білу керек. Бұл – күрделі, көп жоспарлы процесс. Оған тарихи сананы, яғни елдің батырлық оқиғаларын сараптап, елдің тарихына, мемлекеттік рәміздеріне, заңдарына, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріне құрметпен қарау кіреді. Бұл процесс отбасы тәрбиесіне, күнделікті қолданылып жүрген дәстүрлерге, еліміздегі өмірдің деңгейі мен сапасына, әлеуметтік бағдарламалармен қанағаттандырылғандыққа, яғни адамның өз елін мақтан тұтуына мүмкіндік беретін барлық факторларға едәуір дәрежеде байланысты болады. Бұл жайында Елбасы Н.Ә.Назарбаев былай дейді: «Әрбір қазақстандық өзінің ұлттық тиесілігіне қарамастан, Қазақстан – бұл оның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ылғи да дайын болатын, оның қанына сіңген туған мемлекеті екенін сезінуі тиіс. Тек осы жағдайда ғана қазақстандық патриотизм сезімін арттыру және тәрбиелеу үшін түпкілікті негіз пайда болады, тек осы жағдайда ғана отандастар қазіргі уақытта Қазақстан ретінде бүкіл әлемге әйгілі мемлекетке тиесілігі үшін мақтаныш сезімін байқайды. "Қазақстандық патриотизм" ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді. Интернационалдық және патриоттық сезімді қалыптастырудың тағы бір алғышарты- халық пен мемлекет арасындағы өзара сенімді нығайту. Елдің елдігі, оның тұтастығы, тәуелсіздігі, қауіпсіздігі, мемлекеттік дербестігі халықтардың интернационалдық және патриоттық сезімінің, патриотизмнің қалыптасуында стратегиялық міндеттер дәрежесіне арнайы қарастырып отыр. Ал қазақстандық патриотизм Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады. Қазақстанның патриоты дегеніміз: 1. Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдері Қазақстан Республикасы -ның мемлекеттік рәміздеріне ерекше құрметпен қарап, шын ниетімен қадірлеуі.

2. Қазақстанда тұратын барлық халықтардың ұлтына қарамай, Отанды қорғауға дайын болуы.

224

3. Қазақстан Республикасының қарулы күштерінің әскер қатарында болатынына ұлттық патриоттық мақтаныш сезімінің болуы.

4.Қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға ынталы болуы т.т. Өз тарихын білу - ұлттық сана-сезімнің ажырамас бөлігі, ол этникалық тұтастықтың сақталуы мен оның келесі буындарда жалғасын табуда маңызды. Қазіргі ұрпақтың өз халқымен бірлігін сезінушілігі және өзін оның күллі тарихи жетістіктерінің тікелей мирасқоры мен нақты сақтаушысы әрі жалғастырушысы ретінде сезінуінің мәні зор болмақ.[3] Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім пен білікті, ақыл-парастатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ. Өз елінің өткенін, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кіреді. Қазақстандық патриотизмнің арқауы қазақ мемлекетіне, халқына деген сүйіспеншілік, ұлтына сенімі, нанымы,саяси көзқарасы, т.б. қарамастан, әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп, күн көріп отырған мемлекетін - «Отаным» деп тануы. Оның негізін салып отырған қазақ ұлтына сыйластықпен қарау,мемлекет заңдарында бас ию, рәміздеріне құрмет көрсету, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру қазақстандық патриотизмнің басты белгілері. Патриотизмге тәрбиелеудің ұзақ мерзімді мақсаты - азаматтарды біріктіру, азаматтарға Тәуелсіздіктің құндылықтары мен жетістіктерін ұғындыру, оларды мемлекеттік рәміздер мен идеология төңірегіне топтастыру, елдің еркіндігі мен бостандығын сақтауға қызымет ету. Бұл - ұзақ мерзімді мақсат. Оған қол жеткізудің басты жолы - толеранттылық, бірлік, өзара көмек, қайырымдылық. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан-2050” Стратегиялық бағдарламасында: “Жастарды қазақстандық патриотизмге шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек”, – деп ерекше мән беріп тоқталған болатын. Бұлай екпін түсіріп айтуының өзі қазіргі еліміздің саяси-әлеуметтік, экономикалық тұрғыдан тәуелсіздікке жетіп отырған тәуелсіз мемлекеттігіміздің тұрақтылығын сақтап, оны болашаққа аманат етуді көздейді. Міне, осы тұрғыдан келсек, мемлекеттік дәрежедегі мәселе білім беру саласында патриоттық cезімде тәрбиелей оқыту мәселесінің өзектілігі әрқашан да маңызды болып қалмақ. Қазақстандық патриотизм- көп ұлтты Қазақстан халқының өзін-өзі тануының күрделі жолы. Өзінөзі тану- өзіндік өсу мен өзіндік даму процесі арқылы жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгеруге, бағалауға алып келеді. Ең бастысы- жас ұрпақтың бойында Отанға, туған еліне деген сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру. Қазақстандық патриоттық тәрбие бүгінгі өмірден оқшауланбайды, қайта жаңа өмірмен қауышып ұлттық тәрбиеге жаңа мән береді. Ұлттық тәрбие дегеніміз ол оқшаулану емес, керісінше ұлттық тәрбие үлгілерімен әлемдік идеяларды қабылдап, ненің тозық, ненің озық екенін тани білу, өрісі, дүнитанымы кең азаматтарды тәрбиелеуге мүмкіндік болады. Сонымен қорыта айтарымыз, қазақстандық патриотизмбүкіл қазақстандықтарға тән, ортақ қасиет. Себебі ортақ Отан, ортақ тарих, ортақ салт-дәстүр, ортақ мемлекеттік тіл. Осы мәселеге байланысты қазақ азаматтарына келетін болсақ, олар қазақстандық патриотизм, ұлтаралық татулықтың көш бастаушысы болуы тиіс. Тәрбиенің негізі, оның мақсаты, міндеті, мазмұны, түрі, құрылымы, әдісі, тәсілі, заңдылықтары, принциптері, құралдары бар. Сол сияқты қазақстандық патриотизмнің мақсат, міндеті, түрі, әдіс-тәсілі бар. Қазіргі уақытта жастарға патриоттық тәрбие берудің ұйымдастырылуы оның сапалы жүзеге асырылуымен байланысты. Осыған сәйкес, ең алдымен ата-бабамыздың ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап, біздерге қым -батты мұра ретінде жеткізіп кеткен асыл мұраларымызды, салтдәстүрімізді, әдет-ғұрыптарымызды, адами құндылықтарымызды, яғни бүгінгі ұрпақ тәрби -есіне қатысты, патриоттық тәрбие беру үшін, жан-жақты зерттеп, жете зерде -леп, оны жастар бойына сіңіруіміз қажет. Екіншіден, жалпы адамзаттық құндылықтарды, халқымздың тарихи тәжірибесін, сан ғасырлық мәдени дәстүрлерін ескере отырып, патриоттық тәрбие беру мазмұнын жаңартып, жас жеткіншектерді Отанын сүйетін азамат ретінде дайындау үрдісінде жаңа заман талаптарына сай мақсатты және бағдарлы жұмыстар жүргізуіміз керек. Патриотизм қоғамды біріктіретін күштердің бірі.Патриотизмнің қайнар көзі, ұлттар мен ұлыстардың бейбіт қатар өмір сүруінің кепілі болатын ұлттық тәрбие қоғамның әлеуметтік рухани құралы болып табылады. Көпұлтты Қазақстан халқы үшін отансүйгіштік сезімнің рухани саладағы татутәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар. Отансүйгіштік рух-қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкін -дік беретін бірден-бір күш. Қазақстандық патриотизмнің негізі – қазақ халқының ежелгі ұлттық және мемлекеттік тарихы, әдет-ғұрыпы мен салт-дәстүрлері, аңыздары мен ертегі, жырлары, әдебиет пен көркем өнердегі өнегелі іс-әрекеттер, кешегі Ұлы Отан соғысындағы түрлі ұлт өкілдері - қазақстандық батырлардың ерліктері туралы тарихи деректер, бейбіт замандағы қазақстандықтардың отан үшін, ел үшін түрлі қайрымдылық, 225

ерлік істері, ғаламдық мәдени мұрадағы отанды сүйудің үлгілері. Бүгінгі Егеменді Қазақстанның жағдайында патриотизм, ұлтаралық татулық жаңа мағынаға ие болып отыр. Себебі Қазақстанды Отаным деп білетін әрбір Қазақстан азаматы Қазақстанды сүйіп, еліне берілген азамат болуға, Қазақстанды қорғауға және Қазақстанның дамуына, өркендеуіне өз үлесін қосуға, қауіпсыздығын сақтауға міндетті. Ал Қазақстандық патриотизм - Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады. Тұлға дамуының негізгі параметрлері оның жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік, белсенділік, жеке басының намыс сезімі, ой-пікірдегі тәуелсіздік болып табылады.«Барлық білім беру ұйымдарында оқыту процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейту жөніндегі үлгілік кешенді жоспарда», былай атап көрсетілген «патриотизмді, мораль мен парасаттылық нормаларын, этносаралық және қоғамдық келісімді, заңға мойынұсынушылықты, сондай-ақ өскелең ұрпақтың дене және рухани дамуын қалыптастыру ,үлгілік кешенді жоспарды іске асыру қорытындылары бойынша балалар мен оқушы жастардың бос уақытын өткізуді қамтамасыз ету, олардың шығармашылық мүмкіндіктерін іске асыру, қазақстандық патриотизмді, азаматтық сана-сезімді, жалпы мәдениетті, салауатты өмір салтын, өзін-өзі кәсіби анықтауды қалыптастыру үшін тиімді тәрбие жүйесін құру қажет»- делінген болатын. Қазіргі жағдайдағы қазақстандық патриотизмнің басты және қажетті мәні неде? Біріншіден, бұл бастамалардың белсендірілуі, шығармашылық және жасампаздық жұмыс, барлық ішкі, жасырын потенциалдың көрінуі, эгоизмді шектеу, азаматтық жауапкершілікт кеңейту. Бұл бағыт бойынша бізге алынған білімдерді іс жүзінде қолданып қана қоймай, шығармашылық тұрғыдан келе алатын, ғылыми іздене білетін және ұжымшылдық рухта тәрбиеленген жоғарғы білікті мамандар дайындауымыз қажет. Тәрбие - халықтың ғасырлық бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, өмірге деген көз- қарасын және оған сай мінез құлқын қалыптастыру. Соның ішінде азаматтық тәрбиенің тірегі отаншылдық болып табылады. Мектеп барлық кезде жас жеткіншектерді Отанды сүю және қорғау сезімдерін дамытты және дамытып келеді. Интернационалдық жәнет патриоттық тәрбие деген кең мағыналы, қасиетті ұғым. Отан от басынан басталады- деп айтады халқымыз. Әрбір адамның от басы, туған жері өскен ортасы, ауылы, елі- оның Отаны. “Біздің Отанымыз егеменді, тәуелсіз Қазақ мемлекеті. Сонымен қорыта айтқанда, қазақстандық патриотизм-бүкіл қазақстандықтарға тән. Себебі ортақ Отан, ортақ тарих, ортақ салт-дәстүр, ортақ қазақтың тілі. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» Стратегиясы- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы./1.32/ 2. Барлық білім беру ұйымдарында тәрбие беру компоненттер үрдісін типтік комплекстік жоспары (29 шілде 2012ж №873).

3. ҚР үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы 2009ж 4. Оқушы тәрбиесі, №12, 2011ж. ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОЙ АКТИВНОСТИ И ПАТРИОТИЗМА УЧАЩИХСЯ В ПОЛИЯЗЫЧНОМ ОБРАЗОВАНИИ Сейданова Д.А. ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области, г.Тараз В современном, охваченном глобализацией и пропитанном обусловленными ею явлениями мире с присущими для него чрезвычайным ростом роли и значения информации, высоких технологий и безусловным приоритетом знания нового типа такая социокультурная и социо- лингвистическая категория, как многоязычие приобретает без преувеличения особое значение и становится трендом мирового развития. Дополнительную значимость ей придает интернационализация жизни, большое оживление международного обмена в большинстве сфер, в том числе, и в сфере высшего образования, которую сейчас невозможно представить без системных контактов и взаимодействия между высшими учебными заведениями разных стран и континентов. Поликультурное образование в Республике Казахстан на сегодняшний момент является одним из главных направлений в системе среднего, средне – специального и высшего образования. Именно образование является важнейшим этапом в процессе формирования и развития поликультурной личности, патриотизма, этапом, когда осознанно формируются основные ценности и жизненные принципы. Именно полиязычие способно предоставить учащимся благоприятную среду, обеспечивающую гармоничное сочетание развития гуманистических общечеловеческих качеств личности с возможностью полной реализации его национально-культурных, этнических потребностей. Следует заметить, что в современных условиях образ жизни человека определенным образом унифицируется, стираются многие национальные различия, теряется связь человека со своими корнями, обесценивается нравственный опыт предыдущих поколений. Поэтому перед учителем стоит важнейшая задача – использовать весь свой уникальный опыт и знания культурных традиций народов и этносов, 226

общечеловеческих ценностей и мировой культуры в создании благоприятной образовательной и воспитательной среды, способствующей формированию социально-активной личности. Для решения этой задачи необходимо: 1. Способствовать формированию общегражданских ценностей личности, активной гражданской позиции, возрождения и сохранения духовно-нравственных традиций.

2. Воспитывать чувства уважения и патриотизма, гордости за свою Родину, учебное заведение.

3. Воспитывать чувство толерантности, позитивной установки личности.

4. Развивать положительное отношение к культурным ценностям казахстанского общества на основе изучения мировой художественной литературы.

5. Формировать представление о здоровом образе жизни, привлекать к участию в культурно-спортивных мероприятиях. Сегодня тема патриотического воспитания в нашей стране является современной и актуальной, особенно в свете Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Стратегия- 2050» Новый политический курс состоявшегося государства». Обретение Казахстаном государственного суверенитета поставило перед обществом задачу воспитания патриотизма у подрастающего поколения. Работа школы должна быть направлена не на вооружение учащегося определенной суммой знаний, а на решение задач, поставленных основополагающими документами и проектами в области образования, т. е. воспитания патриота и гражданина нового Казахстана. Именно молодое поколение будет определять будущее нашей республики в XXI веке. Обычно в народе говорят: что посеешь, то и пожнешь. Поэтому мы должны посеять добрые зерна воспитания, чтобы получить хорошие плоды. Обращение к теме воспитания гражданских и патриотических качеств у учащихся в настоящее время обусловлено ее актуальностью. Это объясняется тем, что она соответствует социальным запросам общества и отвечает требованиям приоритетных направлений государственной политики по гражданско-патриотическому воспитанию молодежи. В условиях цивилизованного общества необходимыми элементами позиции личности являются гражданственность и патриотизм. «Традиционный патриотизм» обычно бывает архаичным, несовременным. В действительности, подлинные патриот всегда будет способствовать развитию своей страны, а потому не станет противодействовать ее обновлению (модернизации). Существует еще одно неверное утверждение, в соответствие с которым патриотизм отождествляется с национализмом и даже шовинизмом. Поскольку эти два явления, представляющие собой идеологию превосходства собственной национальности, хотя и выраженную с различной степенью открытости, обычно осуждаются, предлагается распространить подобное отношение и на феномен патриотизма. Однако в самой сущности патриотизма не содержится негативного отношения к иным национальностям. Довольно часто возникает дискуссии: можно ли быть гражданином, не являясь патриотом. Противопоставление патриотизма и гражданственности представляет собой своеобразную форму духовной эмиграции. Подлинный патриот – это человек, который стремится улучшать общественные отношения и избавить страну от «социальных язв». Гражданственность и патриотизм не являются врожденными качествами и свойствами личности, но формируется в процессе воспитания и саморазвития. При этом огромное влияние имеет социальноэкономическая, политическая и духовная ситуация в обществе. Глобализация не отменила угрозы и военные опасности для нашей страны, обладающей огромными территориями и природными ресурсами. Кроме того, возникли относительно новее угрозы: угроза международного терроризма, наркомафии, этнического сепаратизма. Все это представляет повышенные требования к обеспечению суверенитета и безопасности страны. Очевидно, что защиту государства от многочисленных угроз, могут наиболее эффективно осуществлять люди, ощущающие себя полноценными гражданами и патриотами. Демократические преобразования в Казахстане за 24-года привели к стремительному развитию патриотизма, что значительно актуализировало стремление обратиться к духовным истокам своего народа, заново открыть для себя богатство его традиций, языка и культуры; возросла потребность в приобщении к этнокультурным ценностям других национальных общностей. Одной из центральных задач современного образования продолжает оставаться патриотическое воспитание молодого поколения, так как любовь к Родине, к ее процветанию всегда была и есть основой могущества любого государства. Особое место в патриотическом воспитании занимает государственная символика. Уважение к государственным символам свидетельствует о силе и достоинстве казахстанского народа, является проявлением нашего патриотизма и высокой гражданственности, формирует чувство общности нации. У каждого человека в сердце должно биться святое чувство патриотизма, любви к святыням своей Родины. Как сказал наш Президент Н. А. Назарбаев «Отношение граждан страны к ее символам — показатель того, насколько люди чувствуют себя гражданами этой страны, верят в ее будущее, являются ее патриотами».

227

Каждый учащийся обязан, осмысливая значение и роль символов в процессе становления государственности, воспитываться в духе почитания Государственных Флага, Герба и Гимна страны, осознавать ответственность за неуважение к государственным символам Республики, иметь глубокие знания о государственной атрибутике. В целях её пропаганды, популяризации и правильности применения государственных символов в школах области ведется определенная работа. На официальных мероприятиях школы ученики исполняют гимн. Получая грамоту, диплом отличия или аттестат об образовании ребенок видит изображение герба — все это органичная часть патриотического воспитания. Результатом работы является увеличение количества социально активных учащихся. Осуществляется главная цель воспитательной работы — формирование у молодежи активной гражданской позиции, социальной ответственности, чувства патриотизма, высоких нравственных и лидерских качеств. Патриотизм начинает формироваться в семье, где в сознании человека закладываются образ Родины и личностное отношение к ней, воспитывается ответственное отношение к своей стране, населяющим ее людям, ее интересам. Я думаю, слова великого мыслителя Аль-Фараби о том, что «образование, полученное без воспитания, может обернуться против человечества», актуальны и сегодня. Очень важно понимать, что эффективность патриотического воспитания детей зависит от совместных усилий государства, школы и семьи. Только в тесном сотрудничестве и взаимодействии этих субъектов воспитания можно достигнуть полноценного развития личности ребенка. Таким образом, как показывает практика, пропаганда государственной символики способствует формированию казахстанского патриотизма, содействует социализации личности, её духовному развитию и гармоничному воспитанию. Тем самым, школа вносит свой вклад в развитие и воспитание казахстанской молодежи — завтрашнего дня нашей страны. Актуальность темы продиктована еще и тем, что чем стремительней развивается страна, тем все острее она ощущает потребность в формировании молодого поколения, способного жить в гражданском обществе и вести ее по пути успешного экономического и социального развития. И осуществлять эту высокую задачу, в первую очередь, призвана образовательная система в целом, и в частности школа. Литература: 1.Послание Президента РК Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан - 2050» новый политический курс состоявшегося государства» 14 декабря 2012 г.

2.Гасанов З.Т. Цель, задачи и принципы патриотического воспитания граждан 3.Гасанов З.Т. // Педагогика. – 2005. - №6. - С. 59-63 4.Копылов Е.А. Гражданская позиция школьников. М., 1996.

5.Малюшкина А.Б., Романова Е.А. Дела школьные. М., 2003. ЖАС ҰРПАҚҚА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Сембаев Г.С., Баймуханов А.С. «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының бас мамандары Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деген сөзі жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын көрсетеді. Тәуелсіз Қазақстанның жастарының бойына өз еліне, туған халқына, ана тіліне, ұлтының тарихи-мәдени мұраларына деген сүйіспеншілік пен құрметті қалыптастыру уақыт талабы. Еліміздің барлық азаматтары ұлтына, нәсіліне қарамастан тең құқылы және олардың Отаны мен намысы алдындағы жауапкершілігі де ортақ. Қазақстандық партиотизмнің іргетасы қазақ елінен жайлы қоныс тапқан 130–дан астам ұлттың бірлігімен берік қалыптасуда. Ұлт көшбасшысы бұл орайда, халықтар бірлігі мен татулығын бірінші кезектен түсірген емес. Қазақстан Президенті Н.Назарбаев өз Жолдауында егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, онда сол мемлекет тұрғыны өз елін сүйеді,оны мақтан тұтады деген болатын. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұрған мұрат-міндеттердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын сауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу болып табылады. Ұрпақ тәрбиесінде өзінің тарихынан, табиғи болмысынан қол үзу жақсылыққа апармайтыны сөзсіз. Ұлттық құндылықтардан ажырау сананы көмескілеп, көрінгенге еліктеп,негізі жоқ бөгде түсініктерге әкеліп соқтырады. Сондай-ақ тарихи сабақтастықтың әлсіреуі ұлт рухына көлеңке түсіріп, намысына нұқсан келтірері анық. Елінің өткен тарихын және оның болмыс–бітімін ұғыну жас ұрпақтың халқына деген сүйіспеншілігінің, патриоттық сезімінің, рухани жан-дүниесінің жетіліп дамуына мүмкіндік береді.

228

Қазақ халқының ертеден келе жатқан ауыз әдебиетімен, өнер, салт-дәстүр, мәдениетімен, ұлттық тәлім–тәрбие беру негіздерімен жан-жақты танысу бүгінгі күннің басты талабы. Осыған орай ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан халқымыздың ұлттық мәдениеті, салт-дәстүрі мен тәлім –тәрбиесінің тарихи тамырына терең мән бере отырып, жаңа білім моделіне көшу жағдайында тәрбие берудің ұлттық құндылықтары мен жалпы адамзаттық құндылықтардың сабақтастығы мен үйлесімділігін қалыптастыру қажеттігі туындап отыр. Өткен ғасырлардағы елін, жерін сыртқы шапқыншылықтан «білектің күші, найзаның ұшымен» ғана емес, Отанына, туған жеріне, халқына деген шынайы сүйіспеншілік, махаббатымен қорғаған ата-бабаларымыздың ерен ерлігі аңызға айналып, өлең–жыр, дастан- толғауларға арқау болды. Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде айбынды батырларымыз: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Абылай хан, Қабанбай, Бөгенбай, Қарасай, Наурызбай, Райымбек, Исатай, Махамбет т.б. ерлік рухы, батылдығы, туған жері – Отанына деген ыстық сезімі үлгі болар асыл мұра екені анық. Отанына, еліне, ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев өздерінің шығармаларына арқау етті, өз қызметтерін Отаны мен халқының алдындағы борышымыз деп есептеді. Сол сияқты 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының батырлары Т.Тоқтаров, Т.Бигелдинов, Б.Момышұлы, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова, Х.Доспанова, Р.Қошқарбаев, Б.Нысанбаев т.б. ерліктері қазақ халқының ғасырлар бойы қанына сіңген - Отанын сүю, елін, жерін қасық қанын аямай қорғау, туған жеріне деген шынайы адал, асыл қасиеттерінің айғағы ретінде патриоттық тәрбиенің басты құралы болуы тиіс. Ұрпақ тәрбиесі –қоғам дамуының қандай сатысында болмасын мәнін жоймайтын, үлкен жауапкершілік пен ізденісті талап ететін мәселе. Тәрбие-қарама-қайшылықты, тартысты, кейде нәтижесі шапшаң көрінбейтін, жетістігі бағаланбайтын күрделі үрдіс. Халықтық тәлім-жас ұрпақты өмір сүруге тәрбиелейтін өмір кітабы. Егеменді еліміздің тәуелсіздігі мен тұрақтылығын сақтауға, ата-бабадан жалғасып келе жатқан ұлттық құндылықтарымызды қастерлеуге, туған жерге, еліне деген шынайы патриоттық сезімге тәрбиелеу оқушының тұлға ретінде қалыптасуының алғы шарттары екені анық. Профессор Қ.Бөлеев: «Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт-дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жасы ағып, жылап отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға қамқорлық жасалмауы, тәртіпсіз ұл мен қыз» деп елімізде кездесіп жүрген иммунопсихологиялық мәселелерді тізбелейді. Қазіргі көп ұлтты Қазақстан жағдайында еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігін, тыныштығы мен бейбітшілігін, ұлтаралық мәдениетін дамытатын, ел рәміздеріне құрметпен қарайтын, әлемдік деңгейдегі өркениетке өз үлесін қосатын, адамгершілік мұраты биік патриот, намысты, жігерлі, саналы азаматтар қажет. Әлемдік жаһандану жағдайында патриотизм мәселесі ерекше көңіл аударуды талап етеді. Саяси түсіндірме сөздікте « патриотизм-( гректің patris- отан, атамекен деген сөзі) өзінің жеке және топтық мүдделерін жалпы елдің мүдделеріне бағындыратын, оған адал қызмет етіп, қорғауды мақсат тұтатын адамның өз Отанына, Атамекеніне деген сүйіспеншілік сезімі»- деп атап көрсетілген. С.Т.Иманбекова өзінің еңбегінде «патриотизм», «Қазақстандық патриотизм» ұғымдарына талдау жасай келе: «Қазақстандық патриотизм – Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, хадықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктен көріну жолында білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілікті, бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш-жігерін жұмсауы» және «Қазақстандық патриотизмді іске асыру көп ұлтты Қазақстанда бірлік пен елдікті сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу идеологиясына негізделген стратегиялық бағыт-бағдар болып табылады» деп тұжырымдайды. «Қазақстан Республикасының жаңа әлеуметтік даму жағдайында мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру» тұжырымдамасы осындай қажеттіліктен туындаған патриоттық тәрбие беруде басшылыққа алынатын маңызды құжат. Тұжырымдамада патриоттық тәрбие берудің басты міндеттері айқындалған: -Қазақстан Республикасының Конституциясына, мемлекеттік рәміздеріне, Қазақстанда мекендейтін барлық халықтардың тарихына, дәстүрлеріне, мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен қарау; -Халықтар арасында сүйіспеншілік пен достықты, дінаралық қатынастар бойынша түсіністікті қалыптастыру; -Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның экономикалық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға және жалпы адамзаттық тыныштықты сақтауға әрқашан дайын болу; -Жалпы адамзаттық құндылықтар мен өркениеттілікті бағалау; -Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми-техникалық прогресс көшіне ілесе алатын патриот тұлғаны қалыптастыру; 229

Патриоттық құндылықтары қалыптасқан тұлға мына қасиет – қабілеттерге ие болуы керек: - Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті дамыған елдер қатарына кіруіне өз үлесін қосатын азамат; - Қазақстан Республикасының экономикалық байлығын дамытатын; -Жалпы адамзаттық, ұлттық құндылықтарды меңгерген; -Халықтар арасындағы достықты нығайтуға күш салатын; -Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне, тарихына, тіліне, дәстүріне, дініне құрметпен қарайтын; -Отанды қорғауға, жалпыадамзаттық тыныштықты сақтауға әрқашан даяр болатын. Отансүйгіштік қасиетті, еліне, халқына деген шынайы патриоттық сезімді қалыптастыруға әсер ететін факторларға–ұлттық сезім, азаматтық сана, ұлттық рух, ұлттық мақтаныш, ұлттық игі салтдәстүрлер, ұлттық парыз, бірлік және міндет жатады. Қоғамның қай саласында болмасын оның мүшелерінің азаматтық санасы мен патриоттық сезімінің орыны ерекше. Халқымыздың біртуар азаматы Б.Момышұлы «Патриотизм–Отанға, мемлекетке деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді екенін мойындау, яғни патриотизм дегеніміз– мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан, өткені мен бүгінгі күні және болашағымен қарым-қатынасын білдіреді»-деп патриоттық ұғымға берген ауқымды да терең түсінігі бүгінгі жастардың ертеңгі болашақ Қазақстанның патриоты, саналы азаматы екенін айшықтап тұрғандай. Сондықтан да уақыт талабына сай әрбір қазақстандық жас ұрпақтың санасы мен жүрегіне «Елімнің тарихы–менің тарихым!»,«Мен–Қазақстандықпын! Мен елімнің патриотымын! Білімімді,еңбегімді,өмірімді Қазақстанның бүгіні мен болашағына арнаймын»-деген асыл мұрат пен қайсар рухты сіңіру тәрбиеші–ұстаздардың басты ұстанымы болуы тиіс. Қолданылған әдебиеттер: 1.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.

2. «Қазақстан мектебі» Республикалық ғылыми- педагогикалық журнал 2008-2013ж.

3.Б.Момышұлы «Ел басына күн туса» Алматы 1970 ж.

4.Ә.Табылдиев «Қазақ этнопедагогикасы» Алматы , Санат 2001 ж.

5.К.Қожахметова «Мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары» Алматы, Әлем 2000 ж.

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚЫШТАН ОРЫНДАЛҒАН БҰЙЫМДАРДЫ ҚАРАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ Сыдыгалиев Д.С., доцент, п.ғ.к. С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті. Сыдығали Д.Д. Қазақ Ұлттық өнер университеті, Астана қаласы. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауында ең маңызды стратегиялық міндет ретінде патриоттық тәрбие беруді атағаны тегін емес: «Өзімізді және балаларымызды Жаңа Қазақстандық Патриотизмге тәрбиелеу қажет». Сондықтан жас қазақстандық ұрпақтың патриотизм, азаматтық және әлеуметтік жауапкершілік сияқты сапаларын қалыптастыру мақсатында тәрбие беру мақсаттарын жетілдіруді ең маңызды міндет ретінде көреміз. Осы мәселені шешу мақсатында білімгерлерге патриоттық тәрбие беруде халықтың көркем қол өнерінің маңызы ерекше. Әсіресе қыштан орындалған бұйымдардың өзіне тән өсу жолы, даму тарихы барын баршамызға белгілі. Ол тарих сонау ерте кезеңдерден бастау алады. Қыштан орындалған бұйымдарды «Бейнелеу өнері», «Дизайн» «Сәулет»мамандығы білімгерлеріне арналып өтілетін арнайы пәндерінде мыс. үшін «Материалдық мәдениет және дизайн», «Бейнелеу өнерінің тарихы және теориясы», «Керамика негіздері», «Шеберхана таңдау», «Қазақстан мәдени тарихы», «Өнер тарихы» т.б. пәндерінде қарастыруға толық мүмкіндктері бар екенін ескергеніміз жөн. Яғни білімгерлерге патриоттық тәрбие беру жолында ұлттық бұйымдардың әсіресе қыштан орындалған заттардың маңызы зор. Тарихи кезеңдерге байланысты қол өнер туындылырының әсіресе қыштан орындалған заттардың өзіне тән даму жолы бар. Осы сұрақты ашу мақсатында біз ежелгі Тараз қалашығында табылған қыштан орындалған бұйымдарына тоқтала кетсек. Жалпы қыш бұйымдары арқылы сол кезеңнің сәнін және талғамын көруге болады, оның құрылысы, жасалу жолы және композициясы, көркем безендірілуі халықтың мәдениетін, салтдәстүрінің ерекшелігін білдіреді.

230

Тараз қалашығының қыштан жасалған бұйымдары әр түрлі. Бұл үлкен құмыралар, және кішкентай құмғандар. Үлкен құмыраларға дән, әр түрлі сұйықтар сақтауға арналған. І-ші ғасырларда осындай құмыралар І метрге жетерлік биіктікте болды, жиегі ішке қарай иілген. Құмыраның ішкі жағы ангобпен сыланған яғни қаймақтың қоюлығындай етіп иленген саз балшықпен сыланған, қызғылт, тоққоңыр, қызғылт-сары түстермен боялған. Құмыралар су тасу үшін және сусынға арналған: үлкен құмыраларда су тасыған, кішісінде дастарқанға сусын-сүт, басқада ішімдіктер әкелуге арналған. І-ші мыңжылдықтың құмыраларына тән ерекшеліктер: ернеуі бір-екі қатар құймадан құйылған, тұзақ-тектес тұтқасы бар. Ішкі жағы әр түрлі түстегі, қызыл, ашық қызыл, қара-қоңыр, қоңыр-қызыл, жасыл-ангобпен боялған. Құмыралардың иығында күйдірілгенге дейін мынандай белгілер сызылған: оюөрнектің бөлшектері тәрізді, геометриялық фигуралар тәрізді. Осы күнге дейін зерттеушілер арасында құмырадағы белгілер туралы қарама қайшы пікірлер айтылып келді. Біреулері ол белгі құмыраны және онда сақталған тамақты бәле-жаладан сақтайды десе, енді біреулері ол шеберлердің жеке өз белгілері дейді, ал үшінші біреулері-құмыра жасатушы адамның таңбасы дейді. Орта ғасырлық Тараздан қазылып алынған қыш ыдыстар Сыр-Дарияның төменгі ағысы мен, Орта ғасырлық Отырардан табылған ыдыстармен көп ұқсастығы бар. Қазылып алынған қыш бұйымдарды талдау барысында сол дәуірдің өзіне тән өзгешелігін археологтар айтып берді. Мысалы: құмыраның жасалу /жиегі мен тұтқасындағы/ өзгешеліктері анық айтыла бастады. І-ші мыңжылдықпен алтыншы ғасырға дейінгі ыдыстар өз алдына ұқсастығын сақтап қалды. Безендірілуінде, жасалу жолдарында бір-біріне көп ұқсас еді.

7-8-ші ғасырларда ыдыстардың жасалу барысында әрқайсысына тән өзгешелігін көруге болады.

9-12-ші ғасырларда қыш ыдыстарды қышшы /гончар/ арнайы дөңгелекте жасады. Бұл кезде тұрғындардың да ыдыстарға деген көзқарасы, сәні-талабы көп өзгерген еді. Ангобпен бояған кезде алқызыл түсті көп қолданды. Құмыраның денесі алмұрт тектес немесе дөңгелек болды. Бүгілген тұтқа көп қолданылды.

9-10-шы ғасырлардан бастан қыш ыдыс шеберлері жылтырату /глазуры/ қолдана басталды , бұл тек ыдыстың ұзаққа шыдауына ғана емес, сонымен бірге жаңадан бір безендіру, әсемдеу жолы ашылды.

10-шы ғасырда мөлдір қорғасын мен сыныптан глазур жасады. Күйдіру кезінде жылтыр да, мөлдір глазурдің астындағы әр түрлі қызыл, жасыл-сары, қоңыр түстер өте бай айқын түс болып шықты. Ойылып салынған бедерлердің арасынан тұрған бояу мен глазур өзгеше түс болды. Өсімдік тектес, геометриялық өрнектер мен араб әрібінің үлгісімен жасалған өрнектері, бояулары-осының бәрі керемет бір көркем көрініп, ыдысты түрлендіре түсті. Дастархан орнына қолданған дөңгелек столдар пайда бола бастады. Диаметрі 50 см – ге тең, тіреуіші конус тектес болып жасалды. Столдың беті бай безендіріліп, тегіс болды. Осындай дастархандар үй ішінің сәнін келтіріп тұрды, және де бұл байлықтың белгісі болды. Стол – дастарханның формасы да 10-ғасырда өзгере бастады. Көптен бері қолданылып келе жатқан үш аяқты дастарханның орнына, жартылай сопақша қысқа төрт аяқты столдар пайда болды. Құрылысы бұл дастархандар, сақтардың сопақша түрде тастан жасалған столдарын, еске түсіреді. Стол – дастарханның екінші тобына диаметрі 70 см болатын, шеті төмен иілген, биіктігі 10-12 см боларлықтай кесілген конустың үстіне орнатылғаны жатады, аяғындағы конустың диаметрі 12-25 см жетеді. Столдың беті және аяғы көркем безендірілген. Бұдан басқа тағы бір столдың түрі нәзік диска түрінде жасалған, конус тәрізді тіреуші бедерлі өрнекпен безендірілген. Бұл столдың шығуын басқадай еш столға ұқсата алмағандықтан, археологтар оны жергілікті, Жетісулыққа тән деп тапты. / Көптеген ыдыстармен бірге теңге жинау үшін арналған құмыра тектес, /копилка/ шүмегінің орнына кішкене сопақша тесік жасалған ыдыстар да табылды. Жаңа ыдыстарға су ішетін сапты аяқ та жатады. Сапты аяқтың бойы өте аласа, бетінің диаметірі 5-6 см. Дөңгелек тұтқалы аяқтың ернеуі сатыланып бөлінген. Құрылысы жағынан олар Соғдадан табылған сапты аяқтарға ұқсас. Екінші бір түрі цилиндірге ұқсас тек жоғарғы беті кеңейе түскен. Тұзақ сияқты тұтқасы сатыланып шыққан жақын жеріне бекітілген, жоғарғы жағы ернеуге төменгі жағынан түбіне бекітілген. Тұтқаның тағы бір түрі ыдыстың шетіне бір жағы, екінші жағы денесіне бекітілген. Бұл ғалымдардың айтуынша тасқа салынған сапты аяқтарға ұқсас екен. Тұтқасындағы қиғаш салынған және қисық безендірілген, заттың өзі темірге ұқсайды. Қазба жұмыстарында шырақтың көп түрлері табылды. Формасы сопақша қайық түрінде жасалған, ұстауға ыңғайлы болуы үшін, тұтқа жасалынған. Тұтқаның түрлері: дөңгелек, төртбұрыш, үшбұрыш сияқты шырақтар геометриялық белгілермен, аңның немесе құстың бейнесі, гүл немесе анар жемісінің суреті салынған. Өте кең тараған қыш ыдыстардың тобына жататын құмыралар көп өзгеріске ұшырады. Бұрынғы ескі формаларымен қатар, жаңа түрі дамыды. Бірінші топ, мойны аласа, жіңішкелеу келген, денесі сфероконус тектес үлкен құмыра. Кейде денесінен мойнына өтер тұсы тіктеу болып, ирек ою-өрнектермен безендіріледі. Тұтқасы ерекше жасалып, мойнына қондырылады. Осындай құмыралар Пянджикентте, Ташкент маңындағы Ақтөбеде, Жетісуда кең тараған. Екінші топ, құмыралардың иығы бар, тұтқасының бір басы иығына бекітілсе, екіншісі мойнына бекітілген. Шүмегі құмыраның мойнының биіктігіндей болып, жоғары кеңее түскен.

231

Үшінші топ, құмыралардың шүмегі жоқ, тұтқасының іші қуыс. Төртінші топ, құмыралар су тасу үшін көптеп қолданылған. «Үйрек» атымен аталынған құмыралар тәжік халқында көп қолданылады. Өте ғажайып формада жасалып, әсем безендірілген, шағын мөлшерлі / биіктігі 15-18 см-ден аспайды/. «Үйрек» құмырасының денесі көлденеңді, мойны цилиндр тектес, тұтқасы мойнымен денесіне біріктірілген Өте кең мойыны денесінен үлкендеу көрінеді. Шығыңқы «кеудеге», жоғары қарай көтерілген құйрығына, сонымен бірге дөңгелене түскен жарты шар денесіне, екі жанында тереңдете салынған өрнегі қаусырылған қанатқа ұқсас болғандықтан құмыра үйрекке ұқсас еді. Бұл топтың ерекшелігі денесінің сфероконус тәріздестігі, төменгі жағы сопақша болып келеді. Ыдыстың орташа биіктігі – 20 см. Денесіне жапсырылған немесе кесілген ою-өрнек қолданылған. Орта Азияның ежелгі қыш бұйымдарының ішінен құстың бейнесін бейнелеген, ыдыс табыла қойған жоқ. Бесінші топ, құмыралардың денесі алмұрт тектес болып келген. Мойнын жоғары қарай кеңейе түсіп, шүмегі үшкірленіп бітеді. Оған ою-өрнек жүргізілген. Тігінен түскен тұтқаның бір ұшы мойынға, бір ұшы дененің ең үлкен жеріне орнатылған. Алтыншы топ, құмыралардың мойны 20 см-ге дейін жетеді. Денесі шар тәрізді. Құмыра қиялғажайып ертегілерінің кейіпкерлерімен безендірілген. Тараз ыдыстарының согда ыдыстарынан айырмашылығы мынада: согдалықтардікі алмұрт тәріздес формада болып келсе, Тараздікі алмұрт формада жасалып төмен қарай формасы жіңішке болып келген. Егер осы құмыраларды, тарихи-мәдени жағынан қарастыратын болсақ кейбір ғалымдардың пікіріне қосылуға болады. Мыс. үшін Тараз құмыралары құс бейнелі нәзік, өте бай ою-өрнекпен безендірілген, құрылысы согдалықтардың күміс ыдысына тіптен де ұқсамайды. Сондықтан да Тараз құмыралары согдалық құмыраларға ұқсас емес, өз алдына даму, өркендеу, формалаық ерекшелігі өзгеше екені дәлелденуде. Қазіргі таңда білімгерлерге эстетикалық тұрғысынан қойылатын талап-тілектерге сай, «Бейнелеу өнері», «Дизайн» «Сәулет» мамандығы білімгерлеріне жүйелі түрде әр-турлі шығармашылық бағытта жұмыстар атқарылуда. Осы тұрғыдан қарастырғанда, қыштан орындалған ұлттық бұйымдарының патриоттық тәрбие берудегі, білімгерлердің сулулыққа деген дүние танымын қалыптастырудағы маңызы зор. Қорытындылай келсек, білімгерлердің халық өнерін игеруі – еңбек сүйгіштікке, әсемдікке талаптандырып қана қоймай өз халқының тарихын біліп, ұлтымыздың көнеден келе жатқан қолөнерін, салт дәстүрін, халық мәдениетін терең жан-жақты үйренуге, мәдени мұрасын қадірлеп дәстүрін жалғастыруға, халық тәрбиесінің үлкен ықпалы мен пайдасын ұғуға, ұлттық тәлімнің сыры мен ерекшелігін білуге баулиды Әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті –Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан -2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.

2.Байбосынов, К. Тас мүсіндер-тарихымыздың тамыры: Оның мұражайын ашу-қажеттілік / К. Байбосынов, М. Рысдәулет // Тараз-Хабар-2000.

3. Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы: Жамбыл облысы Т.2 / Бас ред. кеңес: К.М.Байпақов және т.б.- Алматы: РМК "ММЕ ҒЗЖИ", 2002.- 364б.

4. Көне және қазіргі Тараз: тарихы және әлеуметтік-экономикалық дамуының болашағы]: Тараз қ. 2000 жыл.арн. Респ.ғылыми-практ.конференц. материалдары (4-5 сәуір, 2002ж.).- Тараз: ТарМУ, 2002.- 348б.(Тараз-2000). ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫ ҚАУЫМЫНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ТУРАЛЫ ОЙ - ПІКІРЛЕРІ Сыдыгалиева Назира Нурлыбековна Тараз «Парасат» колледжінің оқу бөлімінің бастығы Патриотизм, әсіресе, қазақстандық патриотизм дәл бүгінгі таңда айырықша маңызға ие болып тұр. Тәуелсіз еліміздің ғаламдық өркениеттен өзінің лайықты орнын алуы үшін де бұл ерекше өлшемнің бірі екені даусыз. Сондықтан болуы керек, соңғы жылдары патриртизм отаншылдық, елжандылық мәселелеріне назар аударыла бастады. Әлбетте, бір мақалада оны бар ауқымда толығымен қарастырып шығу мүмкін де емес, сондықтан біз бүгінгі танда мәселенің өзекті деген тұсына тоқталуды жөн көрдік. Зерделеп қарасақ патриотизм, қазақстандық патриотизм ұғымдары кеше-бүгін пайда бола қалған жоқ. Сондықтан оның қалыптасуының себеп-салдарын, мен-мәртебесін жете байыптау және зерттеу керек екендігі байқалады.

232

Рас, патриотизм, ұлтжандылық, елжандылық проблемасын тек кана соңғы он жыл көлеміндегі оқиғалармен, өзгерістермен орайластырып шектеп қалу жеткіліксіз. Бұл мәселе қоғамдық дамудың ілгерідегі кезеңдеріне де тән болған. Оны өрістетуде әртүрлі қоғамдык ұйымдар мен саяси институттар белгілі бір роль атқарған. Бірақ кеңестік идеологиядағы ұраншылық, науқаншылдық салдары патриотизм ұғымын жадағайландырып, оны әсіре-белсенділіктің құралына айналдырғаны жасырын емес. Сондықтан өткеннен сабақ ала отырып, бұл проблеманың саяси мәніне оның жаңа қоғамдағы алар орнын мұқият саралап қарастыру қажеттігі туындады. Себебі — өткеннің бәрі сабақ. Ал раtriotes (грекше) — отандас деген ұғымды береді. Patris Отан, туған жер деген сөз. Патриотизм ұғымының мазмұнын түсіндіруде саяси сөздіктерде әр-түрлі критерийлер қабылданған. Оның себебі, патриотизмнің әлеуметтік - тарихи, саяси құбылыс болғандығында және заманына орай әртүрлі әлеуметтік мәнге ие болуына байланыстылығында. Кеңестік патриотизм Отанына, халқына сүйіспеншілік пен қатар интернационализмді, КСРО халықтары мен бүкіл дүние жүзі ұлттарына достықты қамтыған. Тоталитарлық режим құлап, саяси құндылықтар өзгерген тұста патриотизм ұғымын жаңаша ұғындыруға ғылыми талпыныс жасалуда. [1]. Патриотизм Отан-анаға деген сүйіспеншілік, адам бойындағы қабілет қарым мен күш-қуатты, білім мен білікті, ақыл парасатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ. Патриоттық қасиет қоғамдық ой-сана керуенінің ерекше бір бөлігі. Сондықтан ол қоғамдық ортаның даму үрдісіне сай әртүрлі мазмұнда көрініс береді. Олай болса, патриотизмнің табиғи тамырларына, оның тарихи кезеңдеріне тереңірек назар аударғанымыз жөн. Осы мәселе турасында алыс және жақын шетел ғалымдары, қазақстандық әріптестеріміз өз көзқарастарын білдіріп, оның қоғамдық үрдістерде алар орнын айқындау бағытында ой-тұжырымдарын ұсынып келе жатқаны белгілі. Айталық, ресейлік ғалым В.В.Макаров: "Патриотизм кез келген саяси, әлеуметтік, этникалық топтың ғасырлар бойғы тұтастығын қамтитын құбылыс" деп жазса, Н.И. Губанов былай деп ой түйеді: "Шын мәніндегі патриотизм кім - кімнің болса өз Отанына шексіз берілгендігі, сонымен бірге озге халық мақтанышына құрметпен қарау - болмақ. Ал мұндай қасиет іс әрекет пен идеяның, ықыластың бірлігінің айғағы іспетті". Осы пікірді И.Е. Кравцов та қайталайды. [2]. Мәселені басқаша түйіндеген ғылыми зерттеулерге зер сала қарағанда патриотизмнің қоғамдағы атқаратын функциясын жете бағаламаған әртүрлі пікірлердің орын алып келгенін анық аңғаруға болады. Айталық, Ю.И. Дерюгин деген автор: "...патриотизм бұл жай ғана абстрактілі ұғым ғой" десе, П.М. Рогачев пен М.А. Свердлин: " патриотизм феномені ертеден келе жатқан түсінік екені рас, бірақ бұл ғылыми-зерттеулердің арналарына жатпайтын үгіт-насихаттық жұмыстың ғана нысаны болуы керек" деп мәселеге біржақтылау сыпат береді. Бұл, әрине, патриотизм ұғымының мән мазмұнын толық аша алмай тұр. [3]. Тарих қойнауына көз жіберсеңіз, патриотизм ұғымын нәсілшілдік көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысқандар да болған. Мәселен, ғалым Н.И. Губановтың жазуынша ағылшын лорды Х. Спурель "Патриотизм биологиялық көзқарас тұрғысынан" деген кітап жазған. Ол 1914 жылы орысшаға аударылып басылып шыққан. Спурель патриотизмнің түп-тамырын, тіпті, жануарлар әлемінің тіршілік түйсігінен іздеуге тырысады. Оның пікірінше олардың (жануарлардың) өз жұптары мен балаларына деген қамқорлығы, аталық сезімі патриоттық сезімнің баламасы бола алмақ. Бар болғаны осы. Бұдан асып мысалды іздеудің қажеті шамалы екен. [4]. Патриотизм ұғымын өзінше түсіндіру, тар мағынада қарастыру осылайша белең алып отырған. Сондықтан мәселенің мәніне тереңірек бойлап қарастыру қажеттігі айқын байқалады. Осыған байланысты патриотизм ұғымының тарихи тамырларын зерделеп, оның функцияларын анықтап, олардың мазмұнын ашуды жөн көріп отырмыз. Сонда Ю.И. Дерюгин, П.М. Рогачев, М.А. Свердлин сияқты кейбір авторлардың пікірлерінің негізсіздігі өзінен өзі - ақ айқын байқалмақ. [5]. Патриотизм мәселесі маңызды проблема ретінде Платон, Аристотель, Цицерон, Гегель, Ф. Энгельс еңбектерінен елеулі орын алған. Айталық, Цицеронның "Мемлекет туралы", "Заңдар туралы сұхбаттар", Гегельдің "Философияға кіріспе", Ф. Энгельстің "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы" деп аталатын туындыларында отансүйгіштік, елжандылық табиғатының әр-түрлі аспектілеріне талдау жасалынады. Соның бәрі айналып келгенде "Өз Отанын шексіз сүйген жанның орны ұжымақта деп Цицерон айтты деген қанатты қағидадан арна тартады. [6]. Ал енді патриотизм ұғымының тарихи эволюциясы қандай үрдістерден өткен? Ол үшін патриотизм табиғатының тіні саналатын патриоттық сана ерекшелігін, оның қалыптасу үрдісіне назар аударған жөн. Ф. Энгельс өзінің атақты "Семьяның, жеке меншіктін, және мемлекеттің шығуы" деген еңбегінде алғашқы қауымдық құрылыс сыпатын жан - жақты баяндай келіп, ғұрыптық дәстүрлік салт сананың оянуы әр тайпаның өзіндік ерекшеліктерін айқындайтынын жазған. [7]. Демек, әр тайпаның өзіндік ғұрып-дәстүрінің санасы қалыптасқан. Осы үрдістегі әлеуметтік құндылықтар олардың қолөнерлік, көркемөнерлік дәстүрінен көрініс тауып отырған. Енді осы пікірімізді жүйелесек, алғашқы қауымдық құрылыстағы, тайпалық дәстүрдегі патриоттық сапа болмысы былайша көрініс берер еді. Оны үш негізге бөліп қарастыруға болалы. Олар: тайпалық дәстүрдегі патриоттық сананың экономикалық негізі, әлеуметтік негізі және рухани негізі. Экономикалық негізге - жерге және өндіріс құралына деген жалпытайпалық меншік алынса, әлеуметтік негіз жекелеген тайпа көсемдерінің бедел - билігі мен адамдар арасындағы қауымдастық қатынастар ерекшелігімен сипатталады. Ал рухани 233

негіз қайнары тайпалық мифологиядан басқа адамдардың туған жерге деген сүйіспеншілігі, аруақтарды ардақтау, тайпа көсемдеріне шексіз берілгендік, қауымдастықты өзгелерден қорғау, түйінді мәселелерді әділ шешуге күш салу секілді ерекшеліктер болған. [8]. Міне, осыған қарағанда алғашқы қауымдық құрылыстағы патриоттық сана сыпаты ұжымдық пікірлердің орайласуымен көрініс тапты дер едік. Осының өзі қоғамдық прогреске жол ашты. Ол, әрине, өз кезегінде интегративті, регультативті функция атқарды. Алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдар өз тайпасын мақтан етпей тұра алмады. Тайпалық мақтаныш сезімі оның өз тайпаластары үшін, жері үшін отқа да, суға да түсуге даяр болатын қасиет қалыптастыруға жол ашты. Тайпаластар арасында жауынгерлік рух басым болды. Олар соғысқа әзірлік алдында би-билеп, тайпа көсемдерінің алдында ерік-жігер күштілігін дәлелдеуге тырысты. Демек, кез келген мемлекеттегі үстемдік етуші саясат пен идеология патриотизмнің мазмұнынан, санасынан көрініс тауып отыратын болған. Адамзатты өркениетке жетелейтін, ізгілікке үндейтін, елжандылықка баурайтын патриоттық сана қашанда жоғары бағаланып отырған. Сонымен қоса патриотизмді өз мүддесіне орай, билікті барынша нығайтудың құралы ретінде шебер пайдалана білген тоталитарлық жүйелердің мысалын да дүние жүзінен көптеп кездестіруге болады. Айталық, бір ғасырдыц ішінде саяси-әлеуметтік, экономикалық құрылымы бірнеше рет өзгеріп, соның салдарынан адамдар санасы сан мәрте күйзеліске ұшыраған Ресей қоғамының тағдырына назар аударсақта жеткілікті. Солай бола тұра орыс зиялылары өз халқын Отанды сүюге үндеуден жалықпаған. [9]. Н.Г. Чернышевскийдің, В.Г.Белинскийдің, Г.В. Плехановтың мұралары рухани құндылықтарға айналып отырғаны даусыз. Г.В. Плеханов озінің "Патриотизм және социализм" деген еңбегінде орыс патриотизмінің ерекшеліктеріне тоқталса, әйгілі сыншы В.Г. Белинский: "Атамекенді сүю жалқыдан жалпыға ұласатын құбылыс болуы керек. Отаныңды сүю деген сөз оның болмысынан өзінің идеалыңды көру, сезіну деген сөз. Қал-қадірінше әркім соның жүзеге асуына үлес қосуы керек" деп жазды. [10]. Ал Н.Г. Чернышевский өзін орыс халқына еңбегім сіңді деп атайтын әрбір қайраткерге мынадай өлшем қойды: "Әрбір ұлы орыс адамының тарихи еңбегі оның Отан алдындағы еңбегімен, оның патриотизмімен өлшеп-пішілуі керек". Осы пікірлердің әркайсысында ел тағдырына алаңдаушылық, халық рухын оята алсақ деген перзенттік ниет жатыр. Мұндай құбылыс қазақ топырағында туып, халықтың мұң - мұқтажын жоқтай білген азаматтар шығармашылығына да тән. Сараптап қарасақ оның өзі жайдан жай пайда бола қалмаған. Оның өзінің себебі, даму барысы, салдарлары болған екен. Қарапайым ғана мысал алайық. Империялық саясат тұсында Алтайдан Атырауға, Арқадан Алатауға көсіліп жатқан ұлан - ғайыр қазақ даласын бөліп ал да билей бер пиғылы үстемдік еткені сөзсіз. Ал бірақ сол жымысқы саясатты жүзеге асыртпаған ненің арқасы, ненің құдіреті? Ақ найзаның ұшы, ақ білектің күші ғана шешуші роль атқарды ма? Талайлы тарихымызға, оның қатпар-қатпар қойнауына көз салсаңыз, сайын даласы мен айдынды шалқар көліне көз алартушылар қай заманда да аз болған жоқ. Қазақ, қазақ болғалы, қабырғалы жұрт атанып қанат жайғалы жері үшін қан майдан үркіншіліктен көзін ашқан емес. Халқымыздың ауыз әдебиеті мен фольклорының эпикалық тұлғалары Қобыланды, Қамбар, Тарғын, Алпамыс сынды баһадүрлер образынын көркем туындыларда кестеленуінің мәні зор. Себебі, "Батыр тұлғасы әрқашан да Отанын сүйетін, елі үшін жанын аямай күресетін асқан патриот, жақсылыққа жаны құмар ізгі жан. Ол жауына қаншалықты қатал мейірімсіз болса туған - туысқанына, семьясына, ел - жұртына соншалықты мейірімді, жұмсақ, аңғал да ақкөңіл жан". Демек, батырлар тұлғасы, олардың болмыс-бітімі жас жеткіншек бойында ақыл - парасат пен қайрат - жігер сынды қабілет-қарымды қалыптастыруда ерекше роль атқарған. [11]. Халқымыз талай дүбірлі, дүрмекті кезеңді бастан өткізген. Сол замандарда уақыттың қойған талап - міндеттеріне сай елі ардақтаған перзенттері шығып отырған. Ал олардың ауыз әдебиетіндегі сомдалған образы ел арасында жас өскен буынды атамекенді сүюге, туған жерді сыртқы басқыншылардан қорғауға тәрбиелеуде айрықша маңызды болған. Демек, біздің ойымызша қазақта батырлық, ерлік, дәстүрді дәріптеген туындылардың өзі жайдан жай дүниеге келмеген. Оның қоғамдық ой сана көшіне, адамдар психологиясына нақты, қыруар ықпалы болған. Сондықтан бүгіндері тілдік қорымызға берік орныққан қазақстандық патриотизмнен бұрын, ең алдымен, қазақ патриотизмнің түп тамырына бойлаған жөн. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде қазақ патриотизмін, отаншылдығын қалыптастырудың бірнеше қайнар бұл ақ - бастау көзі бар, соның бірі сөз өнеріне, оның поэтикалық пафосына, азаматтық әуен қуатына тікелей байланысты. Атақұлдықта ел мұратын үкілеудің үрдісі. Қазақ - бауырмал халық. Бірақ сол шектен тыс бауырмалдықтын сабақ аларлықтай тағылым да аз емес, әрине. Ғасырлар бойы бодандықтың бұғауында болған халқымыз сыртқы күштің теперішін аз тартқан жоқ. Соның салдарынан "есіктен кіріп төр менікі" дейтін пиғыл өріс алып, қазақтар өз жерінде, өз елінде қақпақылға түсіп, кемсітушіліктің небір түрін бастан кешірді. Бұл, әсіресе, кеңестік интернационализм деген саясат тұсында шебер бүркемеленіп, республиканың негізгі этносы қазақтардың рухани өрісінің кеңеюіне барынша қысым жасалды. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде тарихшы М. Қойгелдиевтің пікірімен санаспауға болмайды. "Большевиктер жалпыадамзаттық гуманистік идеяны қазақ топырағына соған дейін қорланып қалған ұлтаралық мәселелерді табанды да байсалды түрде шешу арқылы емес, керісінше декреттер арқылы күштеп және 234

тез арада енгізу жолына түсті, - деп жазады ол.- Мемлекеттік идеология дәрежесінде пәрменді түрде жүргізілген бұл әрекет өз ретінде пассионарлы ұлттық элита тарапынан қарсылыққа жолықты" [12]. Бұл мәселе жағымды оқиға саналған "жылымық", қайта құру жылдарында да өз сабақтастығын тауып, СОКП орталық комитетінің съездері мен пленумдарының шешімдері мен қарарларында халыққа жергілікті ұйымдар арқылы танылып жатты. Ұлт араздығын тудыратын саясат интернационализмді бетке ұстап кең етек алды. Бір ұлтты басқа ұлттардан жоғары қою саясатының қате екенін КСРО - ның ыдырауы дәлелдеп шықты. Олай болса, патриоттық тәрбиенің өлшем бірлігі ұлттық мақтаныш сезімі мен қазақстандықтардың жалпы - ұлттық мақтаныш сезімі деген мәселелер туралы ой қозғағанда, міне, осы өзекті тақырыптарға айырықша назар аудару қажет. Қазақстанды мекендейтін өзге ұлт өкілдерінің қазақтарға теріс көзқарасы болмайтындай әлеуметтік - экономикалық, саяси, рухани жағдайлар жасалуда. Қолынан келгенінше бар көмегін ұсынатын қазақтардың шектен тыс мейірбандығын, қонақжайлылығын, кең қолтықтығын өзгелердің өзінше түсініп, өзінше ойлап - пішіп, басынып, астамшылық көрсетуіне жол берілмеуі керек. Бұл заң негізінде жүзеге асырылуы керек. Әдебиеттер тізімі 1. Богославский В.В. Жалпы психология.- Москва. - 1978ж.

2. Базарбаев Ж. Нұсқабаев Ж., Даулетова Қ. Инабат. Әдептану оқу құралы. Алматы: «Жазушы». - 1996ж.

3. Власкин А.Г. Оқушының рухани әлемі. - Ленинград.- 1991ж.

4. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті: «Мектеп». - 1974ж.

5. Досмұхамбетұлы Х. Аламан: «Ана тілі». - 1991ж.

6. Жолдасбеков М. Асыл арналар.- Алматы: «Жазушы». - 1986ж.

7. Жұмабаев М. Педагогика: «Ана тілі». - 1992ж.

8. Жарықбаев Қ.Б., Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім - тәрбие атауларының түсіндірме сөздігі. – Алматы. - 1993ж.

9. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тілінің тәрбиесі. - Атамұра.- 1994 ж.

10. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану. Атамұра.- 1994 ж.

11. Құнанбаев А. Шығармалары. Екі томдық. «Жазушы».- 1968ж.

12. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы.- 1993ж.

13. Қалиев С. Қазақ халқының салт - дәстүрлері және демократ ағартушылары. Алматы: РБК. - 1993ж. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БІРТУАР ҰЛДАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ӘЖЕЛЕР ТАҒЫЛЫМЫ Сыдыкбекова Анар Жаманкуловна Меркі ауданы, №4 Тілеміс батыр орта мектебі Еліміз тәуелсіз мемлекет болып қалыптасқалы бері, қазақ халқының ұлттық рухы биіктеп, ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән бере бастады. Тәрбиенің негізгі көзі болып табылатын отбасындағы ата-ана мен бала, сонымен қатар ата-әженің де ынтымағы, өмірге бейімделуі мен ізгілікке ұмтылуы - еліміздің келешек кемелдігі. Бүгінде Қазақстан – сан этностың тағдыры түйіскен жері болғандықтан, талай тәрбие үлгілерінің де тоғысқан орталығы. Жаңашылдыққа бой алдырған, жомарт та меймандос халқымыз жақсы-жаманды елеп-екшеуге үлгерместен,идеологиялық ықпалы күшті елдердің прогресшіл болашағына көз жіберіп, тілін меңгеру арқылы тәрбиенің үлгілерін бойға сіңіргені – тарихи шындық. Осы орайда қазақ халқымыздың біртуар перзенттерін тәрбиелеу ақылды, парасатты әжелерімізді керек ететініне күмәніміз жоқ. Қоғам дамуының қандай кезеңі болса да идеология ұлттың ұрпақ тәрбиесіне әсерін тигізбей қоймайды. Жаңашылдыққа бой алдырып, әдет-ғұрпымызды, салт-дәстүріміз арқылы сонымен қатар отбасындағы әже тәрбиесін ұмыту да заңды құбылыс. Қай заманда болмасын тарихтың қозғаушы күші сол дәуірді тудырған әйгілі тұлғалар болып келген. Өз заманының әйгілі билері мен батырларының, ғалымдары мен ақындарының, өнерпаздарының өмірі арқылы тұтас бір дәуірді зерделеуге де болады. Олардың өнегелі өмірлері отаншылдық сезімін қалыптастырудың да қайнар көзі - әрине ананың да, әженің де тәрбиесі. Қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезов «Адамдық негізі - әйел» атты алғашқы еңбегінде «Адам баласы тағы болып, еркегі хайуандық дәрежесінде жүргенде әйелден бала туып, ол балаларының бәрі де жастық, қорғансыздықтан анасының айналасына үйіріліп, үй-ішінің бірлігін, одан туысқандық ұйымын кіргізген. Бұған қарағанда адамды хайуандықтан адамшылыққа кіргізген - әйел» - деп жазған екен. Қазақ даласының тағылымын көріп, қайнарынан қанып ішкен халқымыз ұлт зияыларын тәрбиелеуде өзіндік тағылыммен ерекшеленетін әжелерімізді қай заманда да құрмет тұтқан. Қазақтың ғұламасы атанған Абай мен жарқ еткен шоқ жұлдызымыз Шоқанның тұлабойына

235

ұылықтың ұрығын сепкен әже тағылымы, сондай-ақ Абылай, Қасымхан, Тәуке хандарды тәрбиелеп, хан ұрпағын даярлауға үлес қосқан, дүниеге әкелген ана-әжелеріміздің өмірін ғибрат етіп, ғылыми түрде тәрбиелік мәнін ашып жас ұрпаққа үлгі ретінде ұсыну біздің борышымыз. Әр заманның өзіне тән ұрпақ тәрбиелеу мүмкіндігі болды. Оны ешкім жоққа шығармақ емес. Әркім өз баласына жеке тәрбие беруі отбасында орын алғанымен, халық болып қалыптасқан ділінде ұрпақ қамын көп болып ойлау және соған әрекет ету болды. «Қызға қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю» қағидасы тегіннен тегін шықпағаны белгілі. Аузы дуалы абыз, сөзі өтімді шешен, данышпанданалардың өзі әрқайсысы бір мектеп рөлін атқарды. Тыңдаған жан сөзін өміріне, тәрбиеге үлгі етті. Сол сияқты заманында тағылымды ойымен артына із қалдырған тарихта өткен әжелеріміз қазақ халқының ұлдарын тәрбиелеудегі орны ерекше. Бұрынғы қазақ халқының ешкімге бағынбай өз күнін өзі көріп, кең сахарада мал бағып, еркін жүрген заманында да қазақтың әжелері еркін, қайратты тіршілік етіп, немерелеріне ертегі айтып, ұлағатты ой қалдыратын әңгіме айтып, шын жолдас бола білген. Қандай қиын-қыстау жерлерде ақыл беріп, айла тапқан әжелер де болған. Әсіресе, бұрынғы заманда сол қиын шаруаның ыстық-суығына бірдей төзіп, сол заманның әжелері, аналары да еркекпен қатар қол ұстасып қызмет еткен,«Алып – анадан, ат – биеден» деген мақал осы сөздерді тірілтсе керек, тарихта өткен байыпты да байсалды аналарымыз бен әжелерімізді сол қоғамдағы үлкен беделінің де болғандығын аңғаруға болады.

XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ ағартушылары Ш.-Уәлиханов, А.-Құнанбаев, ағартушы-педагог Ы.-Алтынсарин, ХХ ғасырдың басы 30-жылдарындағы ағартушы-педагогтар А.Байтұрсынов, М.-Дулатов, Ж.-Аймауытов, М.-Жұмабаев т.б., балалардың дүниеге көзқарасын және мінезін қалыптастыруда отбасы рөлінің маңыздылығын ескере отырып, ондағы әкесі мен анасының, атасы мен әжесінің, жасы үлкендердің отбасында басты тәлімгерлер екендігін өздерінің жеке бастары мен шығармаларында айрықша көрсете білді. Олардың пікірінше, балаларды тәрбиелеу үшін ата-ананың өздері тәрбиелі болу керектігі, отбасында балаларды ата-баба дәстүрлері, ауыз әдебиеті, халықтың тарихы мен мәдениеті арқылы тәрбиелеуді қажет деп санады. Кезінде халқының тарихында елеулі орын алған, ер-азаматқа пара-пар еңбегі сіңген қазақ әйелдері аз болмаған. Айғаным Сарғалдаққызы Уәлиева – XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ тарихынан айрықша орын алатын әйелден шыққан тұңғыш қайраткер. Ол – қазақтың үш жүзін біріктіруге бар ақылой, күш-қайратын аямай жұмсаған хан Абылайдың ұлы Уәлидің кіші әйелі, Шыңғыстың шешесі, Шоқанның әжесі. Ел өмірінде осы ұлы адамдардың біріне жар, біріне ана, біріне әже болуымен де айтулы із қалдырғаны сөзсіз. Бір адамның басына осыншама қасиеттерді үйіп-төгіп бере салған табиғаттың жомарттылығы ғажап! Алдымен Айғаным дүниеге ұл-қыздарын әкелген әйел ана, өз балаларын білімді азамат етіп шығаруға ұмтылған, ұлы Шыңғыстан бастап басқа да перзенттерін оқуға орналастырған, білім дәрежесіне қарай белгілі қызметке де жайғастырған, сондай-ақ немересі Шоқанды оқытуға күш салған, міне осы әрекеттерінің бәрі күрескердің ғана қолынан келетін қайсарлықтар. Ұлы Шыңғыстың ағартушылық пен ғылым жолын қуаттауына да анасының әсер-ықпалы зор болған. Төре тұқымында орныққан дағдының бірі – әр адамның бірнеше тілді меңгеруі міндетті саналған. Осы ұлағатты ұстау Шоқанның әжесі Айғаным шаңырағына да ырыс әкелген ғой. Әжеміздің қазақ және орыс тілдеріне жетіктігіне ешкім таласа алмаған. Бұған дәлел қызмет бабындағы ресми хаттар мен түрліше мәліметтер беріліп отыратын жазба құжаттардың жүргізілу тәртібі. Сол кездегі қазақ даласы ауқымындағы саяси іс-әрекеттер және орыс тіліндегі мәлімдемелер де сол кісінің тексеруінен өтіп отырған. Қазақ тіліндегі іс-қағаздарды оқып, қол қойған соң, мөр басқан. Орыс тілдегісінің аудармасын барынша қадағалап, өзі қолдан өткерген. Соған қарағанда Айғаным екі тілде сауатты болған. Шоқан Уәлиханов пен осы әулеттің өміріне көбірек үңілген Ә.Марғұлан, әсіресе, әже Айғанымға қатысты дүниені қалт жібермеген. Ғалым сондай деректерді іріктеп, әбден сала-салаға ажыратқан. Қазақ публицистикалық тарихын зерттеуді Айғанымнан бастау керек деді. Кезінде аты жоққа ат берген, асы жоққа ас берген, кедейге пана болған Ұлпан анамыз да, өзі Есенейдің иен байлығынан түк қызық көрмей өткен адам. Кенесары тобына қосылудан бас тартып, Керей-Уаққа қарасты бес болыс елге ықпалы жүріп тұрған шонжар Есенейге жастай күйеуге шығып, ақыл-оймен, көркімен, ер мінезімен билеп-төстеп кеткен Ұлпанның айналасындағы дүйім жұртқа қалайша беделді өткенін, әділдік, қайырымдылық еткенін, ақырында Торсан жалмауыздың тұзағына түсіп, опат болғанын Ғ.Мүсірепов ел аузынан естіген күйде кітаптың ұзын-ырға мазмұны етіп жазып көрсеткен. Қазақ халқының аса кемеңгер ойшыл ақыны, ағартушы Абай Құнанбаев балаға отбасылық тәрбие беруде ата-ананың ерекше орын алатынын өз іс-әрекеті және тәлімдік маңызы айрықша өлеңдері мен даналық көзі болып саналатын қарасөздерінде көрсеткен. Абайдың ағартушылығын дұрыс түсініп, орынды бағалау үшін өзінің өскен ұясындағы тәрбиесіне тоқтала кеткен жөн болар. Соның бастау бұлағы – ата-ана тәрбиесі. Әкесі Құнанбай – ел билеген көсем, қарасөзге дес бермеген шешен, жастайынан атқа қонған найзагер, талапты да, табанды адам болған. Бала Абайды жанынан тастамай, өзімен бірге ерте жүріп, үлкен өнегелі отырыстарды, алқалы мәжілістерді көрсетіп, небір дүлдүл шешендердің, ақын-жыраулардың асыл сөздерін, абзал қасиеттерін, көсемдердің әділ биліктерін оған сабақ етті. Әжесі Зере, анасы Ұлжан Абайды өз халқын, ел-жұртын сүйер мейірімділікке, 236

үлкен жүректі ұлылыққа баулыды. Шежіре әжесі өз туыстарының тарихын айтып, елінің тұрмыстіршілігімен таныстырып, жақсы мен жаманды айыра білуге үйретеді. Анасы – өте ақылды, ұстамды, сөзге сараң, сөйлесе шебер, үйлесімін тауып сөйлейтін, ақындық дарыны бар адам болған. Осындай көңілі ояу, көзі ашық білікті ата-ана дәстүрі баладан-балаға жалғасты. Әулеттің таусылмайтын берекесі, әділеттің, тазалықтың өнегесі бола білген Зередей әже тәрбиесін көрген Абай да өз балаларына осы үлгіні берді, оқытты, тәрбиеледі. Ата-ананың өнегелі өсиеті оны ағалыққа, адамдыққа әкелді. Туысқандық парызын сақтай отырып, Құдайбердідей аға өсиетін орындап, Шәкәрім сынды дарынды тұлғаны тәрбиелейді. Ғасырлар қойнауынан бүгінге жеткен халқымыздың біртуар ұлдарын тәрбиелеудегі әже тағылымының мұралары – ойшыл ақын-жырауларымыздың шеберлігі мен беделін көрсететін құрал ғана емес, халықты тәрбиелеу мектебінің оқулығы. Сонымен қатар, толғаулар мен өлең-жырлардағы замана күйі, халықтың мұң-мүддесі – этникалық педагогикада ескерерліктей маңызы бар тамаша тарих. Қай заманда да әже тағылымы ескірмес туынды қалдырған халықтың ағартушылары іспеттес. Себебі, әжелеріміздің айтылған өлең-жырларын халық жатқа айтып қана қоймай, өміріне үлгі етеді. Тәрбие құралы ретінде пайдаланады. ХҮ-ХҮІІІ ғасырды қамтитын қазақ хандығы дәуіріндегі әже тәрбиесінің мүддесі, мұраты ұрпақ үшін ескірмес жырлары, педагогикалық тұрғыдағы өресі биік тағылым екендігіне көз жеткізуге болады. Ұлы табиғат құшағының аңғал-саңғал алаптарында тіршіліктің ыстығына күйіп, суығына тоңа жүріп еңсесін көтерген ана мен әже танымдық қабілетін балаға деген сүйіспеншілігін оятып, түрлі-түрлі құбылыстарды сол ұғым шеңберінде қастерледі. Жоғарыда аталған қадір-қасиеттерді бүгінгі ұландар бойына дарыта білсек, онда зерделі де зейінді, өнерлі де талантты, жігерлі де қайратты, адал да парасатты елі-халқы сыйлайтын ер жігіттің келешегі жарқын, жолы ашық. Осы орайда ойға оларға берілетін тәрбиенің артықшылығы неде деген сұрақ оралады. Өйткені оларды бесік жырына құлағын қандырудан бастап, ауыз-әдебиеті мен ата-баба тарихына сусындатудан бірізділікпен ер балаларға негізделген тәрбиенің әдістемесінің жасалуы ер бала тәрбие маңыздылығын сезіндіріп қана қоймайды, сондай-ақ, нәтиже де берері анық. Керісінше жалқаулықты серік етіп, жанын өтірікпен бағып, біреуді алдап, біреуді арбап, шыққан тегін білмейтін, отбасы түгілі өз басында асырай алмай жүрген ерлерімізден қандай ұрпақ жалғастығын күтуге болады? Осындай керағар тәрбиеленген ұрпақ өкілдерінің тәрбиесіне кімді кінәлаймыз? Қоғамды ма, әлде ата-ананы ма? «Атадан тағылым алмаған ұл жаман, анадан өнеге көрмеген қыз жаман», «Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас» деп түйіндей отырып, бүгінгі күннің тәрбиесінің отбасында және мектепте берілуіне ерекше мән беріп, арнайы тәрбие бағдарламалары жасалуға тиіс. Өйткені ұл-қызымыздың дұрыс тағылым-тәрбие алуы, дүниенің сырын танып білуі отбасындағы атааналардың ақыл-кеңесі мен үлгі-өнеге көрсетумен байланысты. Ал, немерелеріне тәрбие беріп отырған әжелер болса, олардың әке-шешсінен де асып түсіп санасы да парасатты, ақылдың кені болатындай ұрпақ болып өсуіне өздерінің жылдар бойы жиналған тәрбиелік тәжірибелерін жұмсаудан еш жасыққан емес. Бүгінгі жаһандану заманында ұлттық құндылықтарымыздыжоғалтып алмай, уақыт талабына сай тәрбие беретін ақ көңіл парасатты әжелеріміздің жалпы тәрбие үрдісінде алатын орны ерекше. Сондықтан да, өсіп келе жатқан өскелең ұрпағымыздың бойына дарыту, тағдырдың қандай тәлкегін көрсе де, қайсарлығы мен тектілігін жоғалтпаған дана халықтың ұрпағы екендігін ұғындыру, олардың бойына мақтаныш сезімін туғызу, ғасырдан ғасырға дейін ақылдың кені бола білген әжелерімізді құрметтеуді бала бойына сіңдіру – ата-ананың бірден-бір міндеті, әрі парызы. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы: Рауан, 1996.

2. Қазақтың тәлімгер ой антологиясы. Алматы: Рауан, 1994.

3. Егеубаев А. Кісілік кітабы. Алматы, 1998. 320 б.

4. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995. 208 б.

5. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 2004.

6. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. 400 б.

7. .Жәшібекова К.Ж.Шардарбекова Д.Ш. Білім жүйесіндегі тәрбиенің ұлттық идеологиялық стратегиясы мен тактикасы. Алматы, 2008. 188-189 бет.

8. Беркімбаева Ш.К., Қожахметова К.Ж., Қоңырбаева С.С. «Ұлы қазақ даласындағы өткен тарихи дара тұлға арулар» (Оқу бағдарлама) Алматы, 2007. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ Сыйкымбек Г.Б. Болтай Батыра орта мектебінің мұғалімі, Т. Рыскулов ауданы Қоғамдық әлеуметтік құбылыс ретінде салт-дәстүрлер көптеген зерттеуші ғалымдардың назарын аударып отыр. Қазақтың ағартушылары мен ғалым педагогтары оқушыларға ұлттық тәрбие 237

беруді, халықтың салт-дәстүрлерін насихаттауды қарастырады, жас ұрпақты ата салтын сыйлауға оны құрметтеуге шақырады. Оларды саралай келе, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлер мен тәрбиелік мұралардың жас ұрпақты тәрбиелеудегі өзіндік орнының, қазақ халқының адамгершілік-эстетикалық тәрбие дәстүрлерінің өлшемдік ерекшеліктерінің бар екендігіне көз жеткіземіз. Абай Құнанбаев ұлттық тәлім-тәрбие мәселесіне философиялық тұрғыдан терең талдау жасады, жастардың дүниетанымдық белсенділігін арттыруда, халықтың әдеп-ғұрып дәстүрлерін өз шығармаларына арқау етті. Абайдың әрбір өлеңінің мазмұнына тереңірек үңілсек, өмір көріністерін шебер тілмен өрнектегенін аңғарамыз. Өз ұлтының рухани мәдениетін сақтау мәселесі ата салтын сақтаумен тікелей байланысты екендігі ұлы ақынның қара сөздерінде көптеп келтіріледі. Әрине, ұлы Абай бұл жерде дәстүрдің жағымды жақтарын сөз етеді. Абай сонымен қатар, қазақ халқының кейбір салт-дәстүрлерінің, салт-дәстүр емес-ау, кейбір келеңсіз мінез-құлықтары мен әдет-қылықтарын мінейді. Өзге халықтардың білімге құмарлығы, еңбекқорлығы және білімге құмарлығы жайлы айта келіп, қазақтарды одан үлгі алуға шақырады. Абайдың қара сөздері мен өлеңдерінен тұрмыс-салттық және бала тәрбиесіне қатысты салт-дәстүрлердің көптеген түрлерін байқауға болады. Жалпы Абай халықтың өмір шындығын, көрген білгенінің бәрін шығармаларына түсіріп отырды. Ол мектеп ашуды, бала оқытуды, ғылымды білуді, халықты ағартып, оның мәдениетін көтеруді – қазақ өмірін прогресшіл жолмен өзгертудің негізі деп санайды. Бірақ сонымен қатар, ол халық өмірінен алшақ кетпейді, тәрбие бастауын халықтың салт-дәстүрімен, өмірімен, тыныс-тіршілігімен байланыстырады. Абай қазақтың салт-дәстүрлерін сөз қылғанда белгілі мақсат көздеген. Дәстүрдің озығын дәріптеп, дәурені өткен тозығын үнемі айыптап отырған. Ал, «Жазды күн шілде болғанда», «Қараша желтоқсан мен сол бір-екі ай», «Жазғытұры», «Қыс» атты өлеңдерінде ақын жылдың төрт мезгіліндегі табиғат бейнесін суреттеумен бірге, оны қазақ ауылының өмірімен, салт-дәстүрімен (көшіп келіп қонған көрші ауылдың бір-біріне ерулік беруі, мылтық атып, құс салып, үйрек-қаз ілдіруі, күйеу келу, кәрі құдамен қарым-қатынас, ұлттық киімдердің сән-салтанаты, күзеуге қону, шуда жібін дайындап, үйін жамап, тонын илеп, шекпен тоқып, қысқа даярлану т.б.) тығыз байланысты қарастырады. Халықтың ауызекі шығармашылығын Абай өзінің педагогикалық идеяларын таратуда әсіресе, адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыруда қажетті құрал ретінде пайдаланады. Мысалы, қарасөздерінде, мақал-мәтелдерді талдау, ертегі, аңыз сюжеттеріне, салт-дәстүрлерге тоқталу, адамдардың әдеп-инабатын, мәдениеттілігін сипаттау арқылы балалар мен жастарды адамгершілікке, әсемдікке баулып, ақыл-кеңес береді. Аса көрнекті қазақ ағартушысы, ұлы педагог Ыбырай Алтынсарин бала тәрбиелеу мәселелеріне баса назар аударады. Шәкірттерінің өнерлі де «сегіз қырлы, бір сырлы» азамат болып тәрбиеленуіне үлкен мән береді. Ыбырай оқу-ағарту жұмыстарына өз заманының ең озық әдістемелерін қолдана отырып, білімнің ана тілінде берілуіне, балаларды халықтық дәстүр, аңыз, әңгіме, мақал-мәтел үйрету негізінде ана тілінде тәрбиелеуге айрықша мән береді. Ыбырай Алтынсарин алдыңғы қатарлы орыс педагогтарының оқу құралдарын басшылыққа ала отырып, қазақ ауыз әдебиеті мен салт-дәстүрлеріне негізделген екі төл оқу құралын («Қазақ хрестоматиясы», «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы») 1879 жылы жазып, бастырып шығарды. Ол өзінің хрестоматияға енгізілген әдеби шығармаларының бәрін негізгі педагогтық ісімен тығыз байланыстыра білген. Яғни, хрестоматияға енгізген шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінен хабар беру принципі көзделсе, екіншіден, оқушыларды адалдыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, талаптылыққа тәрбиелеу, адамгершілік жақсы қасиеттерді олардың бойына дарыту көзделді, үшіншіден, жастардың, әсіресе, бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге тырысты. Ыбырайдың қазақ халқының салт-дәстүрлерін зерттеудегі мақсаты – дәстүрдің озығы мен тозығын ғылыми түрде талдап, өзінің көзқарасын білдіре отырып, мән-мағынасын ашу, озық дәстүрді тәрбиенің құралы ету болатын. Сонымен қатар, Ы.Алтынсариннің эстетикалық тәрбие мәселелерін қозғайтын арнайы еңбектері болмағанымен, оның эстетикалық көзқарастары оның педагогикалық қызметінен көрініс тапты. «Қазақ хрестоматиясына» енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған материалдардың мазмұны тек қана танымдық, өнегелік және ақылгөйлік сипатқа ғана емес, сонымен қатар жоғары адамгершілікэстетикалық мұраттарға тәрбиелеу жолдарын қалыптастыратын бірден-бір құрал болды. Шоқан Уалиханов Шығыс халықтарының, оның ішінде қазақ халқының салт-дәстүрін, әдетғұрпын, діни наным-сенімдерін, фольклорлық шығармаларының шығу тарихы мен өзіндік ерекшеліктерін зерттеуге арнап «Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы запискасы», «Жоңғария очерктері», «Қырғыздың Манас жыры туралы», «Шаман дінінің қазақтар арасындағы қалдығы» т.б. еңбектерін жазды. Оның шығыс халықтарының әдебиеті мен мәдениеті, тілі мен діні, наным-сенімдері туралы тебірене жазған еңбегінің бірі – «Жоңғария очеркі». Шоқан өзінің осы еңбегінде ұйғыр, қытай, дүнген, қазақ, қырғыз жұрттарының салт-дәстүріне, мәдени ескерткіштері мен діни көзқарасына тоқталады.

238

Шоқан Уалиханов өз халқының тұрмыс тіршілігін, дәстүрлерін зерттеумен қатар, ұйғыр, қытай, дүнген, қырғыз халықтарының да салт-дәстүрлерін зерттеп, ғылыми баға берген. Шоқанның зерттеулері нәтижесінде «Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-лу провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы», «Шаман дінінің қазақтар арасындағы қалдығы» атты еңбектерінде қазақ пен қырғыз халықтарының арасындағы шамандық дін ырымдарының ұқсастығын көрсетеді, Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы болды. Мысалы, отқа май құю, ауруды бақсы-балгерлердің отпен аластауы, «от анаға» табынудың бәрі жаратылысты ұлы көруден шыққан деген пікір айтқан. «Халық аузындағы нақыл сөздерді зерттеудің этнография үшін зор маңызы бар, себебі халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы мұндай сөздерден айқынырақ көрінеді», - деп көрсетеді. Оның ағартушы ретінде айтқан ой-пікірлері, кейбір ескертпелері мен болжамдары қазақ халық шығармашылығына байланысты. Мысалы, халықтың поэтикалық өнерінің адамгершілік тәрбиесіне ықпалы туралы пікірін өлең, мақал-мәтелдер, эпостар жинағынан кездестірсек, өнердің эстетикалық тәрбиедегі рөлі жайлы пікірін ән-күйлер мен архитектуралық құрылыстар суреттемелерінен көреміз. Сондай-ақ табиғаттың да адамгершілік-эстетикалық тәрбиесіне деген пайдасы оның күнделіктерінде, сапарнама тұрғысынан жазған еңбектерінде тұжырымды берілген. Қазақ халқының зиялы азаматтары А.Байтұрсынов, Х.Досмұханбетұлы, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаев ұлт мәселесі, ұлттық тәрбие саласында құнды ой-пікірлер айта отырып, ұлттық тәрбие мәселесіне айрықша көңіл бөлген. Олардың ұлттық педагогика идеяларына деген мұндай сенімі халыққа, оның мәдениеті мен әдебиетіне, тіліне, тарихына, салт-дәстүрлеріне деген сүйіспеншілігінен туындаған. А.Байтұрсыновтың ғалым-теоретик, эстетик-сыншы тұлғасын айқындап беретін күрделі, толымды, жаңашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы «Әдебиет танытқыш» деген атпен басылған. Қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел осы кітапта қалыптастырылған. Мұнда автор көркемсөз өнерінің қисыны әдебиет теориясының негізін тыңнан тұңғыш салған, жүздеген әдеби білімдік терминдерді негіздеді. А.Байтұрсынов жоғарыда аталған еңбегінде ұлттық әдет-ғұрыптарға байланысты сөздердің, той бастар, жар-жар, беташар, неке қияр, жоқтау, жарапазан, бата т.б. атаулардың мазмұнына жан-жақты тоқталып, тәлімдік мүмкіндіктерін ашып көрсетеді. Ағартушы-педагогтардың «Маса» атты еңбегінде жас ұрпақты халқын сүюге, өнер-білімге ұмтылуға, халықтың салт-дәстүрлерін қастерлеуге шақырады. А.Байтұрсынов бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы қазанда «Баяншы » деген атрен тілді оқытудың әдістемесіне арналған оқу құралын шығарды. Онда автор мұғалімдерге «Әліппені» оқытудың, сауат ашудың әдістерін ғылыми тұрғыда көрсетіп берді. Қазақтың салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін ашып көрсеткендердің бірі – Халел Досмұхамедов болды. Х.Досмұхамедовтің еңбектерінің ішіндегі оқшау тұратыны – «Қазақ халық әдебиеті» очеркі. Онда халықтық педагогиканың кейбір проблемаларын сөз еткен. Бұл еңбектің тағы бір құндылығы: біріншіден, қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінің тәлімдік жағына баса көңіл бөліп, тұңғыш терең талдау жасауында болса, екіншіден, қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін тұңғыш жинап, зерттеуші В.В.Радлов, Н.И.Ильминский, Г.П.Потанин, А.В.Алекторов, Ә.Диваев сияқты ғалымдардың ой-пікіріне сипаттама беруінде, үшіншіден, қазақ халық әдебиетінің ғылыми классификациясын жасап, жүйелеп, терминдерін қалыптастыруында болып отырғанын «Этнопедагогика» оқулығында орынды көрсетілген. Ол қазақ халқының тұрмыстық салт-дәстүрлеріне талдау жасап, оның тәлім-тәрбиелік мәнін ашып көрсетеді, халық ауыз әдебиетіндегі шілдехана, бесік жырларының тәрбиелік мәніне тоқтала келе, сондай-ақ қазақ халқының салт-дәстүріндегі өлген адамды жерлеуге байланысты шыққан көрісу, жоқтау, естірту, сонымен қатар ол мақтау-мадақтау жырларының айрықша орын алатынына, бата беру немесе қарғыс (теріс бата) айту сияқты сияқты салт-дәстүрлердің ерекшеліктеріне тоқталады. Х.Досмұхамедов қазақ халқының шаруашылық кәсібіне, тұрмыс тіршілігіне, киіз үйі мен ұлттық киімдеріне, бес қаруына, ер-тұрманына сипаттама бере отырып, олардың жас ұрпақты еңбекке, ерлікке, әсемдікке, адамгершілікке баулитындығын нақты деректермен көрсетеді. Ол халықтың ауыз әдебиетін өнер ғана емес, халықтың өткен салт-дәстүрлерінен хабар беретін таным құралы деген қорытындыға келеді. «Қазақ халық әдебиеті» очеркінде фольклорды тек жалаң сөз өнері деп қана танып қоймай, оны әдет-ғұрып, таным-сеніммен байланысты мәліметтерден бөле-жармай қарау керек», - деп санап, ауыз әдебиетінің тәрбиелік мәнін халықтың салт-дәстүрлерімен бірлікте қарастырады, соның негізінде оларды тәрбиелік мақсатқа пайдалануды ұсынған. Өз халқының салт-дәстүрлерінен хабары жоқ жас ұрпақ өз мәдениетін білмейтін азамат болуы мүмкін деген пікірге келеді. Х.Досмұхамедовтың халық поэзиясының асыл мұраларын халықтық педагогиканың інжу-маржандары деп бағалап, «Ауыз әдебиеті үлгілерінде – дейді, автор – ұлттық өрнек, ой толғаныс, тұрмыс-тіршілік, салт-дәстүр, шаруашылық-кәсіп кең көрініс тауып, ғасырлық тәлім-тәрбиелік құрал қызметін атқарып келеді», - деген тұжырым жасайды. Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің тағлымдық мәні туралы бағалы пікір айтқандардың бірі – Ж.Аймауытов болды. Ол жас өспірімдерді халықтың өткендегі өмірімен таныстыру үшін халықтың салтдәстүрлерін оның шаруашылық кәсібімен, мәдени өмірімен байланысты қарауды нұсқады. Ж.Аймауытов «... балалардың күнделікті өмірдің тұрмыс-салты, тіршілігімен байланысты өз жұртының тарихын оқытудан бастаған жөн, басқа жұрттың тарихынан жергілікті тарихқа керекті, хәм қазіргі заманға қатысы 239

бар жерлерін ғана алу керек» - деген болатын. Ж.Аймауытовтың бұл айтқанынан шығатын қорытынды басқа елдің салт-дәстүрін білу үшін балаға өз халқының салт-дәстүрін үйретуден бастаған жөн, бала өз елінің әдет-ғұрпын білмейінше, басқа елдің салт-дәстүрін түсінуі, меңгеруі қиынға соғады. Жүсіпбек Аймауытовтың ұлттық тәрбие туралы ой-пікірлері «Тәрбиеге жетекші» еңбегінде көрініс табады, оның 1918 жылы «Абай» журналында жарияланған «Тәрбие» атты мақаласында адам тәрбиенің жемісі екендігін көрсетіп, бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлін, балаға өнеге көрсетудегі факторларға тоқталады. Тәлімгер-ғалым бала тәрбиесінде туған елдің әдет-ғұрпы мен салт-санасының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ғылыми тұрғыдан дәлелдей түскен. «Ойын-сауық, өлең-жырды естіп өскен елдің баласы өнерге бейім болады, діндар елдің баласы өнерге діншіл келеді. Жастайынан кемдік, жоқшылық, қағажу көріп өскен ауылдың баласы жасқаншақ, бұйығы болады, - деп қоғамдық салт-сана, әдетғұрыптың тәрбиеге тигізетін ықпалына тоқталады. Ж.Аймауытовтың «Тәрбиеге жетекші» маңыздылығына тоқтала келе, өз еңбегінде Қ.Бөлеев: «...адамгершілік тәлім-тәрбие арқылы жас ұрпақ бойына ұлттық ерекшеліктерімізді сіңіру, әсемдік әлемін жан-жақты сезіну, ең негізгісі – мектепке өзгеріс, ұстазға – жаңалық, шеберлік тұрғысынан рухани көмек, тірек болу көзделеді» - деп бағалайды. Ж.Аймауытовтың «Психология» атты кітабында осы ғылымның негізгі категориялары мен әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүр, мәдениет пен өнердің адамға әсерін талдау барысында, қазақтың ұлттық рухани мұрасынан алынған материалдар қолданылады. Жас ұрпақтың ұлттық рухпен, салт-дәстүр, әдет-ғұрыппен байлығымен терең сусындата, тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлу қажеттігі жөнінде Міржақып Дулатов та келелі пікірлер айтып өтті. Ол туралы: «Бастауыш мектепте алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да, оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысынан, һәм табиғаттан алып жазылып, баяндап оқытудың асыл мақсатына муафик үйретуден жас баланың ойына, қанына, сүйегіне ұлт рухы сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, керекті мағлұмат алып шығады. ...Оқудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру...» деп айтып көрсетеді. Міржақып Дулатов жазған «Қирағат» кітабы (1924) өзінің құрылысы жағынан бастауыш сынып оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, табиғатпен байланысты әңгімелерден (жылдың төрт мезгілі, ол кездегі жан-жануарлар мен құстар өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, тұрмыс-тіршілігі, т.б.) тұрады, яғни мұнда биология, экология, салт-дәстүрден хабар беру көзделген. Екінші бөлімде балаларды талаптылыққа, еңбек етуге, адамгершілікке баулитын ғибратты әңгімелер топтап берілген. «Салт -дәстүрлерін өз ұрпағына мұра етіп қалдырған халық қана білім мен мәдениетке тез қол жеткізеді», - деп ой қозғайды. М.Дулатов еңбектеріндегі қазақ мектептеріндегі оқу тәрбие жұмыстарын ұлттық сипатта жүргізуге байланысты ой-пікірлері ұлттық салт-дәстүр идеясы тұрғысынан алғанда ерекше маңызға ие болатына ешкімнің дауы жоқ. Ол білім мен тәрбиені қатар алып жүру, оқулықтар ана тілінде, өз ұлтының тұрмысымен, табиғатымен байланысты жазылуы қажет деген ой айтады. «осының нәтижесінде, -деп көрсетеді ол, - балалар мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт рухы жасымайды... Олар қайда болса да, тіршілігінде қандай ауырлықтар көрсе де, ұлт ұлы болып қалады»- деп ұлттық тәрбиенің маңыздылығына мән береді. Сонымен бірге ол Ахмет ағасы секілді жастарды тәрбиелеу жөнінде көп ойланып, көп еңбектенді, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын сақтауға, елін, жерін сүйетін тәрбие беруге күш салды. Ұлттық тәлім-тәрбие туралы елеулі еңбектер жазып, ерекше көңіл бөлген ағартушы педагог ретінде Мағжан Жұмабаевты атаймыз. М.Жұмабаевтың «Педагогика», «Бастауыш мектептегі ана тілін оқыту жөні», «Сауатты бол» атты еңбектері ұлттық мектептің қалыптасуының негіздеріне арналған, халықты ана тілінде оқыту мәселелерін қамтыған, ұлттық тәрбиенің құндылығы мен маңыздылығына тоқталған бірден-бір еңбектер болып табылады. М.Жұмабаевтың «Педагогика» еңбегі – жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу жолдарын көрсететін, ұлттық идеяны насихаттауға арналған, тұңғыш еңбек болып табылады. Бұл еңбектің негізгі құндылығы – оқыту мен тәрбие жұмыстарын қазақ халқының өмірімен, салт-дәстүрлерімен, мінез-құлқымен байланыста қарап, оқу-тәрбие жұмыстарына ұлттық мазмұн беруге арналғандығында. Оның туған халқының тәлім-тәрбиелік бай мұрасын игеру жөніндегі бағыт-бағдары да құптарлық. Ол: «Ұлт тәрбиесі баяғыда сыналып келе жатқан тастақ жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші, сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуы тиісті. Сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» - деп қазақ халқының салт-дәстүрлерінің тәрбиелік тағлымы туралы да ерекше пікір айтқан. Оның баланың өз мәдени ортасында, өзінің тәлім-тәрбиесі дәстүрлері негізінде тәрбие алуы керек деген ойы бүгінгі күні дәлелденген нәрсе. Қазақ этнопедагогикасын зерттеудегі тағы бір ірі тұлғалардың – бірі Нәзипа Құлжанова болды. Оның әсіресе үздіксіз оқыту мен тәрбиелеудегі мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуге арналған еңбектерінің маңызы зор. Ол Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-тәрбиелік ойларымен, қазақ әйелдерінің арасынан әлеуметтік өмірден алғаш көрінген еді. Ол өз еңбектерінде («Мектептен бұрынғы тәрбие», «Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу», «Әдемілік сезімін көтеру» т.б.) халықтық тәрбие мектебін, ұлттық жанұя тәрбие ұстанымдарын сол кезеңмен байланыстыра білді.

240

Қазақтың салт-дәстүрлерінің зерттелуіне қазақ ғалымдарының бірі Ә.Марғұлан да айтарлықтай үлес қосқан. Туған халқының тарихына ден қойып, зерттеу жұмыстарын сонау Ленинградта оқып жүргенде-ақ бастаған, Ә.Марғұлан қазақ халқының салт-дәстүрлеріне байланысты бірнеше мақалалар жазды. Қазақ ғалымдарының алғашқыларының бірі болып, қазақ эпостары мен қазақ халқының тарихы мен әдебиетін зерттеуге зор еңбек сіңірді. Ауыз әдебиетінің ұрпақтан-ұрпаққа берілу салты туралы айта келіп, бірнеше сағат бойы әр түрлі ырғақпен жаңылыспай айтқызу арқылы баланың дүниетанымын дамытудағы роліне тоқталды. Қазақтың тұңғыш ғалым-педагогы Т.Тәжібаев қазақ халқының шілдехана, бесік той, атқа мінгізу, ұлттық ойындар және ақындар айтысы жөнінде 60-шы жылдары жазған «Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері» атты мақалаларында: «Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған», дей келе жас ұрпақ тәрбиесінде осы дәстүрлерді пайдалану үлкен нәтиже беретініне басты назар аударды. Ұлы ғалымның айтары – ұлттық салт-дәстүрлерді тәрбие жұмысында пайдалана білуге дайындау үшін, жастар тәрбиесінде қазақтың озық салт-дәстүрлерін насихаттайтын іс-шаралар жасау болатын. Халықтық педагогика, қазақ халқының салт-дәстүрлері жайлы жан-жақты зерттеулер жүргізіп, ол жайлы тың ой-пікір білдірген ғалымдар қатарына К.Қожахметова, Қ.Болатбаев, И.Оршыбеков, А.Мұхамбаеваларды атауға болады. И.Оршыбековтың зерттеулерінде қазақ халқының ауызекі шығармашылығындағы адамгершілік тәрбие идеялары мен халықтың педагогикалық көзқарастары қарастырылып, оның адамгершілік тұрғысындағы тәрбиелік маңызы көрсетілген. А.Мұхамбаеваның еңбегінде қазақ халқының қолданылып жүрген ұлттық дәстүрлеріне талдау жасалып, балалар мен жастарды тәрбиелеудегі олардың әсері мен тигізер ықпалы зерттелген. Педагог-ғалым К.Қожахметова «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі» атты құралында: «Қазіргі мектептің ұлттық тәрбие жүйесінің мақсаттары – біртұтас әлем туралы ғылыми негізделген көзқарас қалыптастыру, оқушылардың жалпы азаматтық құндылықтарға тарту, сол құндылықтарға сәйкес мінезқұлық қалыптастыру»- дей келе, мектептің ұлттық тәрбие жүйесіндегі ең негізгі орын алатынын, оның мазмұнының өзегі, түп қазығы ретінде: туған жер, Отан, отбасы, еңбек, ұлттық мәдениет, ана тілі, ұлттық өнер, ғылым, ұлт тарихы, дін, білім, бейбітшілік, біртұтас әлем, адам, азамат, ұлттық дәстүр, салт сияқты құндылықтарды алу керектігін айтады. К.Қожахметова сонымен қатар «Мектеп қабырғасынан бастап, оқушылардың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиені ұлттық салт пен дәстүрге негіздеп, оларға ұлтжандылық, отансүйгіштік сезімдерін қалыптастыру»,- керектігін айтты. Туысқандық қарымқатынастардың әлеуметтік рөлдерімен тығыз байланыста екендігін түсіндіру барысында, қазақтың «үш жұрты» туралы ұғымға баса назар аудару қажеттілігін көрсетті. «...Қазақ зиялыларының ұлттық мектеп туралы ой-пікірлеріне берген талдаудан мынандай тұжырым туындайды: ұлт мектептерінің қайсы бірінде болмасын (қазақ, орыс, ұйғыр, т.б.) ана тілімен қатар сол халықтың рухы, оның өсіп-өну тарихы, географиясы мен экологиясы, әдет-ғұрпы, тұрмыс салты, елдік білім берілуі қажет» деген болатын. Педагог-ғалым Қ.Болатбаев өз еңбегінде: «Қазақ халқының ағартушылық мәдениеті үш үлкен мәдени мұрамен байланысты. Ол біріншіден, қазақ халқының салт-дәстүрлері мен ұлттық мәдениеті болса, екіншіден, көп ғасырлар еншілес өмір сүрген Шығыс, Орта Азия халықтарының мәдениеті және салт-дәстүрімен сабақтас өмір сүруі, үшіншіден, ХҮШ-ғасырдан бастап Ресей мәдениетімен араласуы және батыс елдерінің мәдениетінің енуі. Қазақ халқының мәдениетіне батыстан келген мәдениеттен гөрі Шығыс мәдениеті әсерлі ықпал етті. Өйткені, оның түп тамыры тереңнен басталады және әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінде үлкен ұқсастық бар» - дей отырып, болашақ бейнелеу өнері пәнінен мұғалімдерді этнопедагогикалық дайындау барысына тоқталды. Қазақтың халықтық педагогикасының теориясы мен практикасына біршама еңбектердің жазылуы игі әсерін тигізді. Олардың ішінде Қ.Б.Жарықбаевтың, С.Ұзақбаеваның, С.Қалиевтың, Е.Сағындықовтың, Б.Әлмұхамбетовтың еңбектерін атауға болады. Қ.Б.Жарықбаевтың «Қазақ тәлім-тәрбиесі» еңбегінде қазақтың халықтық педагогикасының өзіндік ерекшеліктері анықталып, «Этнопедагогика», «Этнопсихология», «Халықтық педагогика» және «Халықтық психология» терминдерінің айырмашылығы нақтыланып, олардың өзара қатынасы, ұқсастықтары мен айырмашылықтары ашып көрсетілген және тұрмыстық педагогика ұғымдарының қазіргі ғылыми педагогика категорияларымен сабақтастығы, өзара байланысы беріле отырып, өскелең ұрпаққа ақыл-ой, еңбек, дене, адамгершілік және эстетикалық тәрбие берудің жекелеген әдістері мен құралдары сөз етілген. Қазіргі жағдайдағы халықтық педагогиканың мәні мен болмысы көрсетілген. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі.-А., 2014.

2.Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі.-Шымкент, 2012.

3.Әбілова З. Этнопедагогика. –А., 2010.

4.Бержанов Қ.Б., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., 2010.

5.Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі. –Алматы,2014.

241

ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰҒЫРЫМ Тәңірбергенова Әсел Пернебекқызы ӨРЛЕУ» БАҰО АҚ филиалы ОҚО ПҚБАИ «Басқару мен білім беру сапасы» кафедрасының аға оқытушысы Біз тәуелсіздікті ақылмен, ата-баба жолымен алдық деп ойлаймын Н.Ә. Назарбаев Президент Н.Ә. Назарбаев 2012 жылы 14 желтоқсанда Қазақстан халқына «Қазақстан 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Жолдауын арнады. Бұл стратегияның мақсаты: 2050 жылға қарай мемлекеттің дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам болып саналды. Бүгінде біздің туып өскен жеріміз, еліміз – Тәуелсіз қазақ елінде ынтымағы жарасқан көптеген ұлттың өкілдері тұрады. Олар: орыс, татар, өзбек, неміс, түрік т.б.сынды 130-ға жуық өзге ұлт адамдары. Қазақстан бүгінде дүниежүзінің көптеген елдерімен достық қарым-қатынас орнатқан, бүкіл әлемге әйгілі елге айналды. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев бейбітшілікті нығайту жолында көп жұмыстар атқарып келеді. Еліміз БҰҰ ұйымдарына мүше. Қазір еліміз алдыңғы қатарлы дамыған 50 елдер қатарына қосылуға талпынуда. Бұл бастама – жаңа дәуірлік бастама. Қазақстан халқы ұлы тарихтың иесі атануға лайық. Біз көздеген мақсаттарымызға міндетті түрде жетеміз.Аңсарлы азаматтығымызбен тәу етер тәуелсіздігіміз баянды. Биылғы жылғы Жолдауда еліміздегі барлық салаларға арнайы тармақтың болуы – Елбасының интеллектуалды ұлт қалыптастырудағы өлшеусіз еңбегін көрсетеді. Қазақстан! Қазақ халқының атамекені, ұлы ордалы, киелі ошағы. Асқар таудың биік белесінен жарқылдай жайнап, бүкіл әлемге қуаттана қарап, өзін мәңгілікке хабарлап тұрған «Қазақстан» атты жазуды байқап, оның мәртебесі аса жоғары, мерейі өте үстем, тұғырын тот баспайтынын мақтанышпен сезінуге болады. Қазақстанның басты әрі өрісті байлығы халқы шын тебіреніп, ұмтыла алға адымдап барады. «Қазақстан» атты ұлы есім және осы елдің бейбіт келешегі адамзатты ұйыта ойландырады. Біздің қазақтың жүрегіне мықты намыс, айбарлы арыстандай қайратты күш-жігер жиналған. Сондықтан да олар Қазақстанның айбынға толы келешегі үшін ауызбіршілігін молайта бірлесіп, күресе, атсалыса біледі. Болашақта жұлдызды Қазақстан әлемдік аренаның басты орнына ие болады деп нық сенеміз. Әр Қазақстанның азаматы айрықша күнін есте сақтады және онымен мақтанады. 1991 ж. 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік саяси тәуелсіздігі туралы конституциялық заң қабылданды.. Сөз жоқ, Қазақстан халқы үшін ұлы күн. Бұл барлық еңбекқорлықтың, халықтардың достықтың нәтижесі. Біздің Елбасымыз – Н.Ә.Назарбаев, дана адам, шебер саясатшы, нағыз отаншыл. Ол – Ата Заңның гаранты. Біздің Ата Заңымыз – негізгі тәуелсіздіктің нышандарының бірі. Қазақстанда өз мемлекеттік рәміздері бар. Олар: ту, елтаңба, әнұран. Олар егемендікті, бостандықты, дәстүрлерді, тәуелсіздікті көрсетеді. Тәуелсіздік – бұл бүгінгі өмір ғана емес, сонымен қатар, ертеңгі өміріміз - Қазақстанның болашағы, оның мүмкіндіктері мен мақсаттары. Тәуелсіз болу – өзтағдырынажауап беру дегенсөз.

1991 жыл - еліміздің Қазақстан деген атпен бүкіл әлемге алғаш қадам басқан жылы. Сол сәттен беріміне 24 жыл да өтешықты. Қазіргі Қазақстан әлем сахнасын дамақ танарлықтай беделге ие. Жас мемлекетіміз осындай аз ғана уақыттың ішінде көп теген ірі экономикалық, саяси және әлеуметтік жетістіктерге қол жеткізді. Қазіргі таңда Қазақстан жас мемлекет бола тұра, көптеген елдерден әлде қайда алда. Еліміздің аяғынан нықтұруы, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және экономикамыздың жедел қарқынмен дамуы - қазіргі таңдағы негізгі стратегиялық бағыттар. Бүгінгі Қазақстан – тек өзі орналасқан аймақта ғана емес, бүкіл әлемдік проблемаларды талқылауда және шешуде ықпалды рөл атқаратын ел. Елбасымыз айтқандай, егемен Қазақстанды бүгінде барша әлем танып отыр. Қазіргі таңда Тәуелсіздік - барлығымыз үшін ерекше қасиетті күн. Бірліктің, ынтымақтастық пен татулықтың күні. Мемлекетіміздің тәуелсіздігі - ең алдымен халқымыздың бақыты. Алғашқы жылдарда басым мақсаттардың қатарында егемендікті нығайту, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, экономикадағы қиыншылықтарға жауап беру болған еді. Сондықтан бүгінгі күні халқымыз өткеннен қалған тарихи өнегені, отансүйгіштікті, ұлтына деген махаббатты жоғалтпай, әрі қарай жастардың патриоттық сезіміне енгізуге ерекше көңіл бөлуі керек деп ойлаймын. Тәуелсіздігімізді жариялағаннан бергі мезгіл ішінде көптеген елеулі табыстарға қол жеткіздік. Еліміздің тыныштығы мен қауіпсіздігі, көп ұлтты Қазақстан халқының жарастығы мен ынтымақтастығы ел басшымыздың жүргізіп отырған парасатты көреген саясатының нәтижесі. Қазақ ұлты тарихында көптеген қиындықты бастан кешті, аяусыз шабуылға ұшырады, алпауыттар тайталасының кәріне ілінді, қырғыннан қырғынға, босқыннан босқынға талай азапты көрді. Дегенмен «тәуелсіз» деген мағынаны білдіретін «қазақ» деген атына сай әрқашанда азаттыққа қол жеткізу үшін талпынды, осы жолда күресті және шайқасты. Талай батырларымыз бен ұлт қайраткерлеріміз халқын бостандық таңына жеткізуді армандап жанын пида етті, шәһид болды, арманда 242

кетті.1986 жылғы көтерілісте де,қаншама жастарымыз қазақ елі, «тәуелсіздігі» үшін жанын құрбан етті. Қазақ «мың өліп мың тірілсе» де, қазақ болып қала берді, әр ұрпақ өзінен кейінгілерге тәуелсіздікті арман етіп, ұлттық мақсат ретінде аманат етті. Абай атамыздың «Қалың елім, қазағымы», Қадыр Мырза Әлі ағамыздың «Жасыл жайлау, түкті кілемі», Жұмекен Нәжімеденовтің «Менің елімі» сияқты жүздеген, тіпті, мыңдаған шығармалар ұрпақтың санасына азаттықты, ел болуды, ту көтеруді, бірлікке ұмтылуды, ұлт ретінде сақталып қалуды, өжеттілік пен қырағылықты, батырлық пен қайраткерлікті насихаттап отырды. Отан. Осы киелі сөзді естігенде есіңізге не түседі? Отан – әлемнің «жеті кереметі» қосылса да жетпейтін бағалы ұғым. Осы ұғымның қадірін түсінген сан дана басшыларымыз, қолбасшы батырларымыз қасық қаны қалғанша кең байтақ жерімізді сырттан төнген қауіптен қорғап келді. Осыдан-ақ «Отан» сөзінің оттан да ыстық екенін аңғаруға болады.Біздің Отанымыз сонау Каспийден Алтайға дейін созылып жатқан қасиетті өлке – Қазақстан. Қазақстан – тәуелсіз, азат ел. Сол тәуелсіздік жолында қазақ бабам не көрмеді десеңізші? Еліміздің басынан азап та, аштық та, сұм соғыс та өтті. Әсіресе ХХ ғасыр қазақ халқы үшін ауыр қайғыға толы кезеңдермен есте қалды. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1928 – 1932 ж.ж аштық КСРО – Германия соғысы, 1986 жылғы, әлемді дүр сілкіндірген желтоқсан оқиғасы. Бұның барлығы да, қазақ жанына ауыр жара салды. Қанша қиыншылық өтсе де, біз оны ешқашан ұмытпаймыз, себебі бұл - тарих. Әбілхайыр ханның өлімі, өзбек ұлысындағы терең дағдарыс Жәнібек пен Керейге Сырдарияның орта ағысы өңіріне, Түркістанға қайта оралып, ендігі уақытта бұл аймақты жаңа мемлекеттің орталығына айналдыру үшін күрес жүргізуіне мүмкіндік берді. Осылайша, қазақ даласының Шу өңіріндегі Қозыбасы жерінде Ұлы қазақ хандығы құрылды. Міне, бүгінде қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толды. Осы жылдар ішінде қазақ халқының басынан небір қилы кездер өтті. Тарихта аты шулы «Ақтабан шұбырынды, алакөл сұлама» деген қаралы атқа ие болған 1723 жылғы жоңғар шапқыншылығы қазақ жерін ойсыратып кетті. Қазақ халқы оңтүстікке қарай босты. Бірақ бұдан да асқан жауыздық нәубетінің екі ғасырдан соң қайта келерін білген жоқ. XVIII-XIXғ. халқымыз еркіндік пен тәуелсіздігінен айрылды. Ұлы даламыз империя иелігіне айналды. Сол империяның бодандығында тізгін ұстар басшыларымыз репрессия құрбандарына айналды. 1937-1938 зұлмат жылдар тұсында бетке ұстар азаматтар халық жауы «Ұлтшыл» деген жаламен атылды. 105 мыңдай адам абақтыға жабылып, итжеккенге айдалды. 27 мыңнан астам адам мерт болды, атылды. Мыңдаған адам кеңестік лагердің жазасынан өтті. Қазақ әдебиетінің жайқалып келе жатқан теректерінің тамыры қиылды. Олар: Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Міржақып, Жүсіпбек, Бейімбет, Сәкен, Ілияс сынды өр тұлғалар еді. Өздері өлсе де, аты өлмеген ағалар рухына кейінгі ұрпақ әрқашан бас иері хақ!

1925-1933ж.ж.Голощекин Қазақстанда революция әлі болмағандығын айтып, «Кіші октябрь» саясатын жүргізді. Елде аштық пен қуғын-сүргін жайлады. Қырылмаса аштықтан батыраларың, Жазықсыз құрбан қылып шыбын жанын, Қазақ деген қандай ел болар еді, Көркейткен байлығымен әлем сәнін.

1941 жылы 22-маусым. Осы күні таңғы сағат 4 шамасында гитлерлік Германия әскері КСРОның батыс шекараларына ене басады. Гитлердің соғыс жоспары «Барбаросса» деп аталады. Ол жоспар бойынша КСРО-ны 3-4 айда жаулап алып, оны болашақ соғыс жорықтары кезіндегі шикізат пен адам ресурсына айналдырмақшы болды. Жаудың 190 дивизиясы, 4 мыңнан астам танктері, 47 мыңнан астам артиллерия және миномет қондырғылары, 5 мыңдай ұшағы, 200-дей әскери кемесі соғысқа жұмылдырылды. Десек те, Қазақстан жерінде 12 атқыштар дивизиясы, 4 атты әскер дивизиясы, 7 атқыштар бригадасы мен 50-ге жуық әртүрлі полктер мен батальондар құрылып майданға шықты. Осындай табандылықпен жауға қасқая тұрып, өздерінің атақтары үшін емес, жер бетіндегі өмір үшін күресті. От кешіп, қан жұтқан аталарымыз бен апаларымыздың жасаған ерлігі ешқашан ұмытылмайды.

1986 жылғы16-17 желтоқсан оқиғасы Тәуелсіздік үшін арпалыстың соңғы нүктесі болды. 1986 жылы Атыраудан Алтайға, Сарыарқадан Алатауға дейінгі байтақ жерімізде Желтоқсанның дауылы үдей түсіп, дүрбелең жайлады. Жауапқа тартылғандар қатарында Қайрат Рысқұлбеков, Сабира Мұхамеджанова т.б.бар. Тәуелсіздік – түбегейлі арманы боп қазақтың, Толық жеңіп алу үшін еркін өмір, азат күн, Озбыр, қатал кезеңдерде қылышынан қан тамған, Қайран менің халқым, көрді-ау азаптың! Сілкіп тастап, сол жүйені толық жойып азапты, Шүкір АЛЛА, көппен бірге жарылқады қазақты, Ел сағына, ұзақ күткен аяулы да, ардақты, Арайлана нұрын төккен Тәуелсіздік таңы атты. Ия, еліміз сонымен қатар пайдалы қазбаларға да бай. Бізде алтын, мырыш, темір, күміс, көмір, мұнай яғни бір сөзбен айтқанда Менделеев кестесіндегі 110 элементтің 99 элементі Қазақстан жерінде кездеседі. Мақта, бидай да бар. Қазақстанда 6000-нан астам пайдалы қазбалар бар.

243

Шапқан тұлпардың табаны тозатын, ұшқан құстың қанаты талатын ұланғайыр даламыздың әр тарабы өзіндік қасиетімен дараланады. Мәселен: Алматы – бұл жері жайсаң облыс. Ақтөбе – ақ тарысы мол ырыс. Атырау – мол Қазақстан мұнайы. Жамбыл – жайлауы шырайлы, қазыналы. Жезқазған – кен бұзылмаған қаймағы. Көкшетау – көп-көгілдір аймағы. Қарағанды – қара алтынның қоймасы. Қостанай – құт қызыл бидай қамбасы. Қызылорда – күрішті Сыр сағасы. Орал – кене Ақжайықтың жағасы. Өскемен – өр шығысты Алтай аясы. Павлодар – Қара Ертістің саясы. Қызылжар – солтүстігім орманым. Семей – аңыз Шыңғыстаудай қорғаны. Талдықорған – жер жаннаты, көп бағы. Астана – Арқада ыстық алқабы. Шымкент – ыстық оңтүстігім, мақталы. Елбасы арманы – тұрмысы бақытты, түтіні түзу ұшқан, ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу. «Қазақстан - 2050» стратегиясын "Мәңгілік елге" бастайтын ең абыройлы, ең мәртебелі жол деп баға береді Елбасы. Олай болса, мықты да, маңызды идеяға қанат бітіріп, оны қаз қалпында жүректерге жеткізу бәрімізге ортақ парызымыз. Міне, биыл Тәуелсіздігіміздің арайлап атқан таңына 24 жыл! Осы жылдар ішінде саяси жүйесі тұрақты, экономикасы дамыған, бәсекеге қабілетті, халықаралық беделі зор қуатты мемлекетке айналдық. Еліміздің сайын даласы Сарыарқаның төріне көрікті де, сәулетті Бейбітшілік шаһары Астана арқылы жаһандық әлемге жаңа Қазақстанды аштық. Мұндағы мақсат – Астана арқылы егеменді еліміздің қарышты даму қарқынын бүкіл әлемге паш ету. Бүгінгі елордамыз Түркі әлемінің астанасына айналып отыр. Әр ел өз Астанасын әспеттейді, оған айрықша мән берген. Итальяндар «барлық жол Римге әкеледі» десе, француздар «Данышпандар провинцияда туып, Парижде көз жұмады деген». Ал біз өз Астанамызбен мақтанамыз. Ақмола атауы қасиетті мол деген мағынаны білдіреді. Ғұндардың тілінде «ақ» батыс, «мола» қамал ұғымын білдірген. Сонда Ақмола атауы «батыстағы қала» деген сөз болып шығады. 1997жылы елорда Ақмола қаласына көшіріліп, 1998ж. Ақмола қаласы Астана атанды. Тәуелсіз елімізді бір мақсат, бір мүдде, бір болашаққа жұмылдырып отырған Елбасымыз халқына жолдаған «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауында: Біз үшін ортақ тағдыр – бұл Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы» - деген болатын. Ол арман – әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану. Ол арман – тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз бұл армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық. Тәуба дейік ағайындар. Тәуелсіздікке қол жеткізе алмай жүрген қаншама халықтар бар жер бетінде, солардың мұңлы тағдырынан ғибрат алайық.Қазақстан әлем таныған ел болды. Осы жылдары шетелдерден миллионға жуық қандастарымыз атамекенге көшіп келді. Тәуелсіздік болмаса қалай келуші еді?! Бүгінгі күні Қазақстан әлемдік саясатта, экономика мен өмірдің өзге де салаларында өзіндік орны мен күші бар мемлекетке айналды. Осының барлығы да тәуелсіздіктің арқасында қол жеткізген жетістіктеріміз. Қазіргі ұрпақтың алдында тұрған ең маңызды тапсырма осы тәуелсіздікті одан ары бекіту, нығайту және болашақ ұрпақтарға баянды етіп тапсыру болса керек. Саяси тәуелсіздігімізді баянды ету үшін экономикалық тәуелсіздікке сонымен қатар тәуелсіздіктің барлық түрлеріне қарай ұмтылуымыз, қажымай еңбек етуіміз керек. Осы аманат тәуелсіздікті көрген біздерге, бүгінгі ұрпақтарға артылған. Алда алатын асулар мен белестер әлі көп, біз әлі ұлы көштің басында тұрмыз. Сондықтан бөлінуге, ыдырауға, әлсіреуге, маужырауға, тақталасқа еш жол жоқ. Қазіргі кезеңде тек бірлікпен болашаққа сенімді қадамдармен жүгіруіміз керек. Мың жаса тәуелсіз Қазақ Елі!!! ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 1.Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтің «Жалпыға ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам бағдарламалық мақаласы, «Егемен Қазақстан»газеті 2012жыл.

2.ҚР Президенті Н.Ә Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы.

244

ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Таутаева Ж.Ж Толе би № 8 ат. гимназия, Тараз қаласы Философ-ғалым Д.Кішібеков негізгі идеологиялық. ұстаным "бүгінгі идея - еліміздің бүтіндігін, тыныштығын, тәуелсіздігін сақтап, оның әкономикасы мен мәдениетін дамыту, ілгері тұрған елдермен теңдес болу",.-деп тұжырымдайды. Қоғамның әлеуметтік даму жағдайына байланысты Қазақстандық идея тұрғысынан қоғамда патриоттық құндылықты қалыптастыру факторлары: мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемеңдігін сақтау, еліміз бен жерімізді ұрпақтан -ұрпаққа аманаттап отыру; ұлттың ұлт болып қалыптасуынын негізгі белгісі ұлтгык тіл, яғни, қазақ тілін ұлтаралық тілдер мәртебесіне жеткізу; мемлекеттік тіл ретінде дамып, қалыптасуын жетілдіру әр азаматтың міндеті болып табылуы қажет; мемлекеттік тіл, ресми және республикада тұратын басқа халықтардың тіліне деген құрмет; ұлттық тарихи және мәдени мұраларға деген сүйіспеншілік пен құрмет; ұлттық экономикалық даму процесіне өз үлесін қосу; табиғатты қорғау және экологиялық мәдениетті қалыптастыру; әлемдік техникалық прогрестің алдыңғы катарынан көріну, Қазакстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес кәсіби мамандар қалыптастыруға жағдай жасау, т.б. қамтылады. Ғьлыми еңбектердегі «патриотизм», «Қазақстандық патриотизм» ұғымдарына теориялық талдау жасай келе, «Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтін барлык ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктен көріну жолында білім, мәдениет, әкономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілікті, бірлік пен тәуелсіздікті сактау үшін барлық күш - жігерін жұмсау»,- деп тұжырым жасадық. Ал Қазақстандык патриотизмді іске асыру көп ұлтты Қазақстанда бірлік пен елдікті сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу идеологиясына негізделген стратегиялық бағыт-бағдар болып табылады. Бүгінгі жаһандану үрдісінде, патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштыгы мен бейбітшілігін сактау үшін барлық күш жігерін жұмсау, яғни жалпыадамзаттық патриотизм тұрғысынан қарастырылады. Қоғамның жаңа әлеуметтік даму жағдайында білім беру бастауыш сынып оқушыларына патриотгық тәрбие беру барысында стратегиялық және тактикалық жағдайларды іске асыруда алдымызға койған негізгі талаптарды шешу көзделді: - патриоттық тәрбие беру үрдісінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара байланыстыра отырып, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру; - жүйелі-ұйымдастыру - мектеп, отбасы және әлеуметтік ортаны өзара сабақтастыра отырып, мақсатты түрде білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруді ұйымдастыру; - оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, патриоттық тәрбие берудің мазмұнын, формалары мен әдістерін нақты пайдалана білу; - аймақтық ерекшеліктерді ескеру, туған елге, жерге, ауылға, қалаға, т.б. сүйіспеншілігі арқылы, ұлттық және Қазақстандық, жалпыадамзаттық патриотизмді қалыптастыру; - кешенді ықпал ету арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан патриоттық, әлеуметтік құндылықтарды, тәжірибелерді жүйелі түрде пайдалану. Тәрбиенің негізі болып саналатын жалпыадамзатгық құндьлықтардың бірі - тәрбиенің басқа адамға деген қажетгілігі, басқа адамдарды сүйе білу қажеттілігі болып табылады. Философиялык тұрғыда рухани құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық өлшемдер оның ойсанасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылыктардың үйлесуі, қалыптасуы болып саналады. Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда патриотизмге берілген анықтамаларға және құндылық, адамгершілік құндылық ұғымдарын философия, педагогика, психология ғьлымдары тұрғысынан саралайтын болсақ, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық дегеніміз - елі мен туған жерін, Отанын сүю, мемлекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік тыныштықты сақтау үшін күресуі, өзінін ана тілін, дінін, салт дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіруі, қоғамдағы ізгілік қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрімділікті, ұлтаралык мәдениетті дамытуы. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет екенін күллі әлем мойындады, оның өзі - біздің елімізде нағыз патриоттар, Отаным, елім, жерім деп жүрегі соғатын азаматтардың мол екендігінің дәлелі. Қазіргі таңда жастарымызды патриотизмге тәрбиелеудің маңызы зор, бүгінгі заман талабы да сол. Халқымыздың бойындағы патриоттық құндылықтардың ұрпақтан - ұрпаққа беріліп отыруы да заңдылық.

245

ХХ ғасырда елім, жерім, ұлтым – деп еңіреген ұлт жанды азаматтарымызды (М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайберді т.б.) нағыз патриот ерлер қатарына жатқызамыз. Олар тар жол, тайғақ кешулі тарихи өмірде өз бастарын бәйгеге тігіп, ғұмырларын сарп етті. Ұлт намысына қамшы болар аталы сөз айту, қалың елдің қамын жеп, мұның жоқтау асыл аталарымыздың ғана қолынан келген. Демек, арғы ата тегімізде бар ұлтшылдық, елжандылық, намысшылдық, қайсарлық қасиеттер ұрпақтарының өң бойында болуға тиіс. Біздер болашақ ұрпақты ұлтжандылық мақсатта тәрбиелеуге тиіспіз. Патриотизм – гректің patriotes отандас, ел деген сөзінен шыққан. Кейін бұл термин Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілікті білдіретін жиынтық ұғымға ұласқан. Туған жерің, ана тілін, елдің әдет – ғұрпы мен салт – дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастап қалыптаса бастаған. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарынын Отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігіне дамытуға тиіспіз.Халық пен мемлекет арасындағы бұрынғы тығыз байланыс едәуір босансып кетті, ал жеке мен мемлекет мемлекеттік мүдде арасындағы жаңа байланыс әлі қалыптаса бастаған қойған жоқ... .» - деп, Отаншылдық сезім мен өз еліне деген сүйіспеншілікті дамыту оны қалыптастыру – басты міндеттеріміздің бірі екенін көрсетеді. Қазақстан – түрлі тарихи ала сапырандарды басынан өткізіп барып, тәуелсіздікке қол жеткізген көп ұлтты Республика сондықтан оның берік негізі-патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуінде байланысты болмақ. Патриоттық тәрбиені ойға алғанда, бірінші санаға Отан түсінігі келеді. Сондықтан осы түсініктің санада орнығуына байланысты патриотизмнің мынадай екі қырынан көруге болады: 1.Отан туралы жалпы түсінік. Ол халықтың дамуы, тарихы, қорғаныс тәсілдері, патриоттық пікірлер, көңіл күйі, дәстүрлері мен саналы сезімі кіреді.

2.Патриотизмнің теориялық деңгейі. Ол – Отанның құрылуы, дамуы, сақталуы, оның егемендігі мен тәуелсіздігі туралы ғылыми білімдерді жете меңгеру. Патриотизмді қазіргі көзқараспен ұлтжандылыққа, елжандылыққа сиғызамыз. Олай болса патриотизм – қоғамдық сананың бір формасы, ол тарихи және топтық катигория бола отырып, қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мағынаға, мазмұнға толықтырылып отырады. Сонымен бірге патриотизм әлеуметтік тарихи қалыптасқан сезім ол Отанға деген сүйіспеншілік сезім, олай болса ол Отанға қызмет көрсетуден басталады. Халқымыздың патриот ұлы Б.Момышұлы: «Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дәріптеп, азамат пен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық ерлік ұрпақтан – ұрпаққа ата дәстүр боп қала бермек. Өткенін білмеген, тәлім тәрбие ғибрат алмаған халықтың ұрпағы тұл, келешегі тұрлаусыз. Біз қазақ халқы – батыр халық» - деген. Патриоттық сезім - отансүйгіштік рухтын құнарлы мәйегі, ол адам өзі өнген топырағы мен өскен ортасына деген құштарлығының, құрметінің деңгейін білдіреді.Сонымен бірге ата жұрттың елдігі мен халықтың қасиет қазыналарымыздың құндылығын қастерлеп, әспеттеудің басты бір көрнісі де, осы патриоттық сезім. Отансүйгіштік рухтың тегі мен тегеурінің әрдайым кім-кімді де өрге бастайтының өз ұлтымыздың тарихы ықылым заманнан бері дәлелдеп келеді. Әйтпесе, мынау қазақтың ұлан байтақ кең даласы, жас ұрпақ бақытының бастауына айналмас еді. Отансүйгіштік рухтың тегі мен тегеурінің әрдайым кім-кімді де өрге бастайтының өз ұлтымыздың тарихы ықылым заманнан бері дәлелдеп келеді. Әйтпесе мынау қазақтың ұлан байтақ кең даласы жас ұрпақ бақытының бастауына айналмас еді. Республика президенті Н.Ә.Назарбаевтың елдің ұлы бірлік пен туысқандық, өзара ынтымақтастық артықшылықтарын тәуелсіздік жолында ту етіп биік көтеріп ұстауы тектен – тек емес. Міне осыдан келіп еліміздің саяси әлеуметтік, экономикалық және мәдени құрылыс саласындағы реформалық табысы Қазақстандық патриотизмге байланысты. Ұлттық патриотизм - өз ұлтының біріншіден өз тарихымызды, Қазақстан халықтарының тарихын білуі; екіншіден, өз тілімізді – туған халқымыздың тілін білуі.Тіл тарихымыздың жабулы құлпын ашар әмбебап кілті. Үшіншіден, атадан балаға, баладан немереге, немереден ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүрді, әдет – ғұрыптарды біліп, қадір қасиетін бойына сіңіріп, қастерлеуі. Ол да – тарих. Зерделей білсек, ол да бізді патриотизмге баулиды. Төртіншіден, өткен тарихымыздың жақсылықтары мен игі тағылымдарын сақтау, дамыту, оны көбейту, әрі жаңа сапа беру. Бесіншіден, Абай атамыз айтқандай, ұлттық қадыр қасиеттерімізді арттыру. Патриоттық сезім Отансүйгіштік рухтың құнарлы мәйегі.Ол адам өзі өнген топырағы мен өскен ортасына деген құштарлығының, құрметінің деңгейін білдіреді. Сонымен бірге атажұрттың елдігі мен халықтың қасиет қазыналарымыздың құндылығын қастерлеп әспеттеудің басты бір көрінісі де осы патриоттық сезім. Патриоттық сезімнін қайнар көзі – Отан, оның мазмұны – туған жжер, табиғат, оның байлықтары, тілі, тарихы, дәстүрі, туған өлкеміздің киелі орындары мен тарихи ескерткіштері , мәдени мұралары және Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары. ҚР президентінің Конститутциялық заң күші бар «ҚР Мемлекеттік нышандары туралы» Жарлығында да ел азаматтары ҚР мемлекеттік туын, елтаңбасын, әнұранын қастерлеуге тиіс делінген. Азаматтардың бойында оларға деген құрмет сезімін қалыптастыру жөніндегі шаралар өткізу және насхаттау міндеті – баршаға ортақ міндет.

246

Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында Қазақстандық патриоттық сезімін қалыптастыру үшін әр ұлттар, ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бірінікін бірі біліп танып құрметтеуі қажет. Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, 90 % Қазақстандық ұлтына қарамастан, өздерінің Отанын Қазақстан деп есептейді. Осы орайда есте қатты сақтайтын бір жайт – ұлттар достығын сақтап, бекітуге тәрбиелеу. Қазіргі дүниені халықаралық, әлемдік деңгейде мойындату оңай емес. Өзінің төл тарихы, мәдениеті мен өнері, саяси-экономикалық қуаты нашар ел болсақ – елеусіз көптін бірі болып қала береміз. Ал оны былайғы жұрттарға таныту әрбір азаматтың бойындағы жоғарғы қадыр қасиет. Осы орайда патриоттық тәрбиенің маңызы зор. Патриоттық тәрбие дегеніміз - әртүрлі тәрбие өлшемдері сабақтасып, сан қырлы әдіс тәсілдері бар тәрбие. Әртүрлі әдебиеттерді қарай отырып, мынадай қорытынды шығаруға болады. Жас бала санасы өз Отанына керек екенін түсінуі және болашаққа жауапкершілікпен қарауы Отансүйгіштігінің негізі діңгегінің бастауы яғни фундаменті іспеттес. Қазіргі кезде патриоттық тәрбиенің мақсаты ұлттық және жалпы азаматтық мәдени мұралар негізінде жасөспірімдердің бойынан ізгі қасиеттерді сіңіріп, ұлттық намысын оятып, сана сезімін қалыптастыру жіне рухани байлығын дамыту. Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса рухани байлыққа ең алдымен – тілімізді, дінімізді, салтдәстүрімізді жатқызсақ, тіл – қазақ болуымыз үшін, дін – адам болуымыз үшін, салт-дәстүр –ұлт болуымыз үшін қажет. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Иманбаева С.Т. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру жолдары. – Алматы, 2014. – 242 б.

2. Қазақстан тәлімдік ой-пікір антологиясы. 1 том. / Құрастырғандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. – Алматы: Рауан, 2014. – 317 б.

3. Шаухитдинов Е. Патриотизм қанға сіңген қажет пе? // Ақиқат. - №10. – 2014. ВОПРОСЫ ВОСПИТАНИЯ ГРАЖДАНСКИХ КАЧЕСТВ УЧИТЕЛЯ В КАЗАХСКОЙ ПЕДАГОГИКЕ Тойганбекова Ш.М. ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области, к.п.н.,асс/профессор История казахской педагогики ощутила на себе влияние тех культурных влияний и заимствований, которые произошли в разные эпохи благодаря иногда мягкой, а иногда и жесткой духовной экспансии арабоязычной, тюркоязычной и русской цивилизации. В зависимости от исторического времени проживания педагогические мысли аль-Фараби вырабатывались под большим влиянием греческой и арабской воспитательной и философской культуры, педагогические идеи Баласагуни и Дулати развивались в лоне родной, исконно тюркской этнической модели воспитания человека, а педагогика Абая, Шокана, Ибрая, Шакарима, Ахмета и Мухтара вобрала в себя лучшие традиции, как русской, так и казахской, воспитательных систем. Поэтому очень сложно, по конкретной тематике, по обозначенной идее подвести под общий знаменатель их педагогические взгляды. И все же сохраняя специфику их размышлений по вопросам гражданственного и нравственного развития молодого человека, можно полагать, в них есть и нечто общее и преемственное, то обнаруживающее единство восточного в целом и казахского в частности, менталитета, характера, психологии, нрава, традиций. Поиск этого единого решения задач гражданственности у будущих учителей составляет предмет этой части нашего исследования. Как известно, вслед за Платоном и Аристотелем, аль-Фараби не рассматривал этику и педагогику как отдельные научные дисциплины, тем не менее, его идей и высказываний по вопросам воспитания хватило бы для изучения целой педагогической школой. Наиважнейшей категорией определяющей направленность воспитания, как и у Аристотеля у аль-Фараби является категория счастья, которая состоит в достижении добродетелей. Само по себе счастье – абсолютная ценность. Оно является пределом стремления всех людей. Поэтому по алб-Фараби такие качества как гражданственность, нравственность выступают средствами достижения счастья. Аль-Фараби выступает за светское понимание добродетелей и, довольно критически, относится превращению их в предмет торговли, вознаграждения в ином мире, считая это высшей формой ханжества и лицемерия. Если молодой человек совершает добродетельные поступки только чтобы получать моральные дивиденды в глазах друзей и общества, то добродетель превращается в свою противоположность в порок.

247

От рождения человеку свойственна нравственная предрасположенность. Правильные действия, совершаемые по доброй воле, систематически, формируют хороший нрав. В первую очередь хороший нрав это знание и соблюдение меры в своих делах и поступках и он имеет четкую практическую ориентацию. Аль-Фараби делит все добродетели на разумные и нравственные. Разумные – это мудрость, сообразительность и острота ума. К нравственным или дианоэтическим относятся справедливость, умеренность, щедрость, храбрость. И те, и другие не являются прирожденными. Они могут быть привитыми, воспитанными. Поэтому очень велико значение обучения и воспитания, педагогики. Но она должна быть целенаправленной и поэтапной и в медресе и академиях наряду с хорошей подачей классических знаний необходимо воспитывать привычки и навыки осуществления и совершения прекрасных добродетельных действий. Сообщества, объединения людей, обладающие хорошими знаниями в разных областях науки и построенные на началах взаимопонимания и дружелюбия, с готовностью включаются в мировую гармонию. Это происходит потому, что каждый член сообщества или, по Фараби, добродетельного города, личность, действующая соответственно велениям разума. «Человек должен обладать прекрасным пониманием и представлением сущности вещей, и более того, он должен быть сдержанным и стойким в процессе овладения науками, должен по природе своей любить истину и ее поборников, справедливость и ее приверженцев, не проявлять своенравие и эгоизма в своих желаниях, не быть жадным в еде, питье, от природы презирать страсти, дирхемы и динары и все подобное этому. Он должен соблюдать гордость в том, что порицается людьми, быть благовоспитанным, легко подчиняться добру и справедливости и с трудом поддаваться злу и несправедливости, обладать большим благоразумием». Еще более подробно нравственно-этические, гражданские качества достойного человека Фараби рассматривает в своей работе «Трактат о взглядах жителей добродетельного города». Город или град это синоним государства. Он разделяет города – государства на добродетельные или идеальные (ал мадина ал фазила), и невежественные (ал мадина ал джахилия). Города, в которых совершается хоть какоенибудь зло - невежественные. А город, в котором объединение людей имеет целью взаимопомощь в делах, которыми обретается настоящее счастье, является добродетельным городом и общество, где люди помогают друг другу в целях достижения счастья, есть добродетельный город. В таком городе одним из самых главных средств воспитания гражданственности является личный пример и личные качества главы города, раиса. По существу он является высшим, первым воспитателем всех остальных. Ему должны быть свойственны двенадцать врожденных качеств: физическое совершенство, привлекательность и обаяние; природная смышленость и проницательность, выразительность речи и ясность мышления; любовь к познанию; выдержанность в еде и в потреблении напитков; любовь к правде и ее поборникам, ненависть ко лжи и лжецам; обладание гордой душой и честью, ненависть ко всем низменным делам, стремление к возвышенным деяниям; любовь к справедливости ее поборникам, не проявление упрямства перед лицом справедливости; решительность, смелость, отважность, незнание страха и малодушия; презрение к богатству и другим атрибутам обыденной, мирской жизни. Все эти качества воплотить в одном лице почти невозможно, но к этому следует постоянно стремиться. Аль-Фараби считает человека необходимой частью государства, которое не враждебно человеческой природе, напротив, оно есть единственно возможный для человека способ комфортного и полноценного существования. Развивая далее идею гармонизации взаимоотношений общества и человека, Фараби приходит к выводу, что лучшее государство – то, которое в наибольшей степени соответствует человеческой природе, а совершенный человек - тот, кто приносит максимальную пользу государству. При этом идеал учителя совпадает у великого мыслителя с идеалом главы государства, ибо судьбы людей можно доверить только самому совершенному человеку. По существу аль-Фараби вплотную подходит к идее совпадения идеального, добродетельного государства с гражданским обществом, где интересы гражданина и общества полностью совпадают, где личность получает возможность для гармоничного и всестороннего развития всех своих природой определенных имманентных, гражданственных черт и качеств. Основываясь на этих принципах гражданского общества детально разработанных «вторым учителем», можно смело утверждать, что его нравственное учение просветлено всеобщим разумом и оптимистично. Человеку принадлежит весь этот мир, и нет никаких границ для физического и морального совершенствования. В процессе социального воспитания он может стать мудрецом, подняться над невежеством толпы. Мудрец отличается тем качеством, что всегда жаждет знаний истины, которое является обязательным условием достижения счастья. Аль-Фараби безотчетно верил в то, что человек посредством самовоспитания, самообучения, самообразования имеет реальный шанс достичь идеала. Тесно связывая уровень интеллектуальности человека с его личными качествами, как врожденными, так и приобретенными, он провозгласил неповторимость, оригинальность и самоценность каждого человека. Система нравственных, гражданственных ценностей аль-Фараби является неотъемлемой духовной частью современной педагогической культуры казахского народа, т.е. этнопедагогики.

248

Работа следующего нашего корифея духа Юсуфа Баласагуни «Кутадгу билик» переводимая как «Благодатное знание», а иногда «Наука быть счастливым» была написана на тюркском языке. Уже этот факт свидетельствовал об огромном чувстве патриотизма и любви родной словесности. Создание данного поэтического трактата относится уже к периоду полного господства ислама, когда главными дисциплинами для обучения считались начала Корана, Хадисов, грамматика, исламское право и т.д. Необходимо было иметь большое гражданское мужество и смелость для написания такого произведения, где в аллегориях Разума, Справедливости, Счастья, Воздержания - Огдулмыш, Кунтогды, Айтогды, Огдурмыш, провозглашаются и осмысливаются важнейшие принципы человечности и гражданственности. В руках у мудрецов перебывало Арабских и персидских книг немало Но эта книга - первая из книг, В которой тюрки слышат свой язык. В диалоге Справедливости и Разума, Кунтогды как бы оправдывает тот факт, что если властвующие в мире несправедливы, люди - малые сего мира уходят в добровольную изоляцию от общества, в отшельничество. Ибо отшельничество и аскетизм - это протест против роскоши и богатства власти. Баласагуни свою позицию выражает через Разум - Огдулмыша, который уединению и самосозерцанию противопоставляет идеал гражданственности как деяние в пользу народа. Скажи, в чем суть человека добра Когда он не делает людям добра. Себя лишь ты тешишь постом и мольбой Бездушен, кто занят одним лишь собой! Если вчитаться и вникнуть в некоторые строки поэмы, то можно обнаружить целую стройную систему мыслей, которая представляется нам как совокупность наставлений и назиданий во многом созвучных со "Словами назидания" другого нашего великого просветителя Абая. К примеру, он пишет: «Я речь предназначаю не для всех: нет у меня советов для невежд. Что толку говорить с глухой толпою, ведь все равно не переучить всех. Я лишь к разумному с надеждой обращаюсь, что будет слушать, суть понять пытаясь. К нему, с моей я обращаюсь речью, чтоб пользу из него сумел извлечь он. Все добрые дела, все в мире блага произошли от ясного ума. Незнанья дух и нездоровье наше излечивают мудрые слова. И потому прислушивайся к мудрым, и будет к небесам твой путь открыт. От человека человек отличен мерой, знай, Эта мера разум и язык. Мудрец без языка подобен морю, где жемчуг знанья под водой лежит. Благодаря словам в своем величье, подобен небу может стать он вмиг. Жемчужина на дне - прекрасный камень, но ничего не значит для людей. Так золото лишь станет достойным украшения царей. Мудрец, не будь безмолвным - жемчуг слова вынь из глубин души своей скорей». Изучение, использование, интерпретация произведения Баласагуни в образовательных и воспитательных целях, в профессиональной подготовке будущих учителей с высокой нравственностью и гражданственностью существенно восполнит тот интеллектуальный вакуум который образовался в наше время. Непреходящее значение имеет педагогическое наследие Мухаммеда Хайдара Дулати жившего через 5 веков после Баласагуни. И в его эпоху были актуальны вопросы воспитания человека готового свою жизнь, свои знания положить на алтарь отечества. И в 15 веке была острая нужда в честных и справедливых правителях готовых своим личным примером способствовать изменению менталитета и нравов людей сообразного потребностям государства и общества. Отсюда особый интерес Дулати к вопросам взаимоотношения учителя и ученика, к содержанию образования, основным качествам мудрого правителя, недостаткам и грехам которых следует избегать в своей повседневной жизни. Все эти вопросы излагаются в работе "Тарихи - Рашиди", которая сегодня, считается наиболее важным источником этнической истории и педагогики казахского народа. Дулати подчеркивал, что важно не само знание, а практическая реализация знаний на деле, приобретение навыков для исполнения тех поручений, которые возлагаются юношам старшими наставниками, покровителями, руководителями. «Если наши юноши не будут нести службу, то они не станут благовоспитанными людьми. Но если юноши будут служить старшим, то их глаза и душа привыкнуть к такого рода делам, и к их особенностям, и они будут чувствовать себя уверенными на тех и им подобных собраниях людей. Благодаря этой уверенности они обретут веру в глазах и в душе народа, а их достоинство станет причиной могущества в управлении миром. Если эту службу будет исполнять человек без знания и умения, то он не сможет давать соответствующие поручения другим, не будет видеть недостатки в их исполнении и пути их исправления. Пока я находился на службе у моего отца и дяди, они начертали эту мудрость в моем сердце подобно рисунку на камне. Я говорю тебе то, что узнал от старших, и ты также получишь пользу от них в своей жизни». Дулати, высокое назначение и достоинство истории как науки видел не только в хронологическом описании каких-либо событий, но и в том, что она есть отражение этнической особенности тюркских народов, которые все речи, дела, поступки, решение споров основывают на рассказах и преданиях своих предков.

249

1.

2.

3.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ Болдырев Н.И. Методика воспитательной работы в школе. – М.: 2010г. Кузнецов Л.В. Проблемы гражданского воспитания школьников в советской педагогике. / Дисс. … канд. пед. наук. – М., 2010. - 214с. Гурова Р. Г., Кокорина Е.И. Воспитание гражданских качеств у учащихся старших классов. – В кн.: Подготовка старшеклассников к жизни. М.: 2009. СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ ВОСПИТАНИЯ ГРАЖДАНСТВЕННОСТИ УЧИТЕЛЕЙ И ИХ МОДЕЛЬ Тойганбекова Ш.М. ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области, к.п.н.,асс/профессор

Если постараться более предметно представить существующие определения гражданственности, то уже в первом приближении заметен полный разрыв дисциплинарных границ и отсутствие четких акцентов дифференциации. ФилоновГ.А. к примеру распространяет действие гражданственности вплоть до семейнобытовых отношений. Вполне возможно, гражданственность как имманентно присущее человеку качество влияет на все, с чем соприкасается человеческое существо, но если не разграничивать пределы воздействия, то само понятие определения теряет смысл как таковое. Он в структуру гражданственности включает общественное благо, права человека, социальную справедливость, равенство перед Законом, законопослушность и лояльность, нравственность и правдивость, патриотизм, толерантность, плюрализм мнений и взглядов, порядочность в семейно-бытовых отношениях. Несколько политизированными являются определения Вульфова Б.З., Асиповой Н.А., Волжиной О.В., Гаязова А.С., которые считают главное в гражданственности - это стремление реализовать в первую очередь, государственные и общественные интересы. Человек снова превращается в безропотный винтик государственной машины. Государство снова не несет никакой ответственности перед человеком. Некоторая оппозиционность к этим определениям обнаруживаются у Газмана О.С., Бабаева А.М., Беляева А.В., которые правильно подчеркивают, что не только государство, еще вернее было бы общество, должны предъявлять свои права по отношению к личности, но и личность должна иметь возможность предъявлять свои требования к государству, социальным институтам, более того при расхождении интересов, личность сохраняет право на оппозиционность, на отстаивание своих интересов. Наиболее правильную диалектику интересов Беляев А.В. передает через понятие «гражданской культуры», которая представляет собой совокупность культуры гражданского достоинства и культуры социальной полезности. Вопрос о социальной полезности и осознанию этой полезности с малого возраста поднимает Караковский В.А.. Он считает, школьников необходимо включать в общественно-политическую, трудовую деятельность, чтобы они постепенно накапливали опыт гражданской активности и полезности. Конкретно-исторический подход к вопросу гражданственности обнаруживают Омарова С.Б., Дуранов И.М.. Омарова С.Б. полагает, что каждая конкретно-историческая эпоха, социальная система делает заказ на определенную модель гражданственности как качества человека. Представляет интерес, попытка Дуранова И.М. определить конкретные модели личности в разные периоды советской эпохи. В годы Великой Отечественной войны нужна была модель жертвенника, всецело отдающего себя, свою жизнь во имя победы над злостным врагом, в годы «Застоя» модель «одобряис» бесхитростного исполнителя, принимающего на веру все, приказы сверху, в годы перестройки был востребован активный, сознательный, творческий гражданин. Вполне справедливо они полагают, что отдельные параметры гражданственности являются ответом на социальный заказ общества. Некоторые авторы подчеркивают значение мотивов и потребностей личности в выработке того или иного понимания гражданственности. Их определения можно было бы представить как социальноориентированную характеристику данного понятия. К примеру, Щукин Н.Н. гражданственность, представляет как социальное новаторство, сознательное, добровольное и бескорыстное служение интересам народа, целям общественного прогресса. В связи с этим, он отмечает, что для достижения, позитивных результатов существенно важно единство мыслей и поступков, слова и дела. Кожокарь В.И. определяет данное понятие, «как потребность личности в максимально преобразующей деятельности при решении общественно-политических, правовых, хозяйственноорганизационных задач независимо от того, какой характер они носят - коллективный или индивидуальный». По этой дефиниции можно заметить тенденцию изменения некоторых акцентов на содержание гражданственности. Автор, во-первых, подчеркивает роль субъективного фактора в общественном 250

развитии, во-вторых, наряду с коллективной деятельностью признает и индивидуальную деятельность человека. И все же и в этом определении не наблюдается улавливание педагогической специфики гражданственности. Она представлена как социально-политическая, социологическая категория. У таких исследователей как Шаленов А.М., Макатова Ж.А., специально и углубленно занимавшихся данной проблематикой, а также у Шепеля В.М., Танюхина Ю.А., Ростовцевой Е.В. возникает представление о гражданственности как целостном интегративном качестве. Макатова Ж.А. пишет: «Результатом гражданского воспитания является сформированность личностных качеств гражданственности. Гражданственность - сложное интегральное полиструктурное системообразующее качество личности». Впервые в педагогической науке, этот же автор, указывает на общий недостаток всех существующих определений гражданственности. Это - игнорирование этнической специфики постижения и воспитания этого понятия. Совершенно справедливо, она подчеркивает: «Поэтому при характеристике гражданственности и ее систематизирующих качеств на первое место мы ставим сформированность национального сознания, национальных качеств, национального достоинства и гордости, преемственности историко-культурных и производственно-трудовых традиций казахского и других народов Казахстана. На второе место - интернационализм и братские межнациональные отношения всех народов нашей республики». На наш взгляд, абсолютно верное суждение. За исключением традиционного реверанса в сторону других народов свойственного нашему менталитету и психологии. Просто каждый народ, составляя программу воспитания гражданственности должен обязательно учитывать национальный момент. И у нас, и в России сейчас поставлен вопрос о национально-ориентированном образовании, следовательно, такая акцентировка актуальна и своевременна. Таким образом, проанализировав вышеуказанные определения гражданственности, мы отметили, один общий пробел свойственный практически всем исследователям - это предметный патриотизм или дисциплинарный центризм, какого-либо аспекта исследуемой проблемы. Именно поэтому уже в первом приближении можно подметить и классифицировать наличные определения как социально-философские, правовые, этические, психолого-педагогические, педагогические или политические. С позиции науки, особенно уязвимы политизированные дефиниции. Потому как они временны, ситуативны и жестко привязаны к скоротечным политическим и идеологическим реалиям. Очень часто они воспитывают конформизм и безальтернативность. Настоящая беда, когда гражданственность понимается как нравственное качество личности, диктующее полное подчинение государственным интересам. Скажем, как поступать педагогам и их подопечным в вопросе захоронения ядерных отходов развитых стран на территории республики. Временщики случайно оказавшиеся во власти и представляющие якобы интересы государства, как мы знаем, это предлагают и оправдывают притоком «легких» денег. Вот в таких вопросах выясняется цена и смысл истинной гражданственности. А правильно поступать нам поможет четкое представление, как содержания, так и структуры данного качества. Между тем существуют методологические принципы, позволяющие правильно исследовать сложные полиструктурные принципы и категории научного познания и социального воспитания, в нашем случае понятия гражданственности. Это - принцип исследования от общего к частному или же, наоборот, от частного, единичного к общему и всеобщему, принцип системно-структурного анализа. Используя эти принципы, мы получили возможность составить экспериментальную таблицу, в которой гражданственность как интегральное понятие состоит из пяти общих категорий, подструктур гуманность, нравственность, социальность, патриотичность и интернациональность. Вполне возможно определить гражданственность, опираясь на эти фундаментальные понятия. Но сами эти понятия требуют расшифровки. Ибо они не менее объемны, чем исследуемое нами понятие. К примеру, с равным успехом гражданственность можно свести к гуманности, или гуманность и гражданственности. Поэтому, важно уточнить какие аспекты, штрихи указанных пяти понятий входят или же определяют то или иное понятие гражданственности. То есть мы хотим указать на условность, схематичность любой таблицы. Важна тут не бесспорность таблицы, а ее парадигмальный эффект в целостном педагогическом процессе, включающем в себя как обучение, так и воспитание. Особенно при составлении плана и программы воспитательной работы вузовские работники всякий раз становятся перед необходимостью их расщепления и дифференцирования по видам воспитательных воздействий. Да и четкая диагностика преследуемых результатов, прогнозирование искомых качеств будущих специалистов, осложнены без детально расписанной профессиограммы. И еще один важный момент, полная реализация гражданственных качеств личности возможна только лишь в гражданском обществе. Гражданское общество - вот идеал всех цивилизованных стран в начале XXI века. Н.В.Гоголь говорил, что если внимательно вглядываться в настоящее, то можно увидеть, черты будущего. Некоторые черты будущего, мы сможем представить себе, если проникнем в содержание таких духовных феноменов как гуманность, нравственность, социальность, патриотичность и интернациональность.

251

Естественно, в первом приближении с позиции формально-логического объема понятий, гуманность самый широкий термин. Способом его реализации является гуманизация человека и общественных отношений. В свою очередь средством реализации гуманной сути человека, воспитания в человеке истинно человеческих качеств является гуманитаризация образования. В концепции гуманитарного образования в Республике Казахстан принятой в 1994 году пишется следующее: «Гуманизация общества - требование цивилизованного развития на пороге XXI века, связанное с обострением эффективных форм организации социальных отношений, в фокусе которых - человек как главное мерило мира. Средством достижения целей гуманизации является гуманитаризация - многогранный процесс, предполагающий формирование интеллекта, воспитание культуры чувств, эмоций, выработку определенной системы жизненных ценностей и ориентиров. Сегодня совершенно очевидно, что завтра мы придем в такое общество, какое взрастим в лоне действующей культуры, функционирующего образования и воспитания». Нынешнее движение образования к гуманизации и гуманитаризации востребовано обществом, нуждающимся не просто в высококвалифицированных, компетентных, но и в высококультурных, нравственно зрелых специалистах. В обществе, нуждающемся в выздоровлении и утолении нравственного голода, сформировался социальный заказ к системе образования. Без нравственности, воплощающей гуманные общечеловеческие ценности, регенерация общества невозможна. Возрождение нравственности требует усилий системы образования, в которой каждый элемент национального образования, каждый ее аспект должен пронизывать гуманность, как условие развития общества. Переживаемые сегодня социальноэкономические катаклизмы являются результатом отката общества от культурных и нравственных ценностей, без которых общество не может быть полноценных и здоровым. В свою очередь гуманизация образования по сравнению с гуманитаризацией образования более широкое по объему понятие. Гуманизация в определенной степени это стратегия образования, направленная на формирование в человеке способности и стремления к восприятию культурных ценностей, достойных жизненных предпочтений, ориентиров и высоконравственных качеств. Она предполагает обучение, нацеленное на полную самореализацию личности на базе принципа достоинства и права обучаемого. В целом же гуманитарное образование - это способ реализации социокультурной сути человека. Выдвижение проблемы человека на передний план современного миропонимания и мироотношения - свидетельство огромных преобразований духовной культуры и нравственности. Все более четко кристаллизуется идея неразрывности цивилизованности и прогресса с реальным участием человека в решении политических, экономических, социально-культурных проблем как внутри государства, так и в глобальном масштабе. Культура, как известно, способствует совершенствованию и продуктивному использованию всего духовного потенциала человека. Развитие культуры общества и отдельной личности является существенной чертой совершенствования гуманистического образа жизни. Недопонимание и недооценка роли культурной сферы, что наблюдается в нашем обществе, и по сей день, наносит огромный ущерб интересам людей и общества в целом. Сегодня мы сталкиваемся с фактами деградации индивида, нарушения им важнейших моральных и правовых норм. Как справедливо отмечают ученые, девальвируется значение таких ценностей, как убежденность, патриотизм, царит атмосфера бездуховности. Сформировалась определенная прослойка людей (сюда же относится и часть педагогов), для которых нажива стала главным мотивом жизнедеятельности. «Равнодушие, грубость, бестактность создают опасность нравственно эмоционального разобщения в отношениях между людьми». К сожалению, в наше время стремление гуманизировать человека уступило место активной пропаганде идеала человека - дельца, индивидуалиста, циника. Все это прикрывается намерением разбудить в обществе деловую энергию, сформировать чувства хозяина, преодолеть пассивность, однако в итоге в обществе утверждается подобие человека «экономического», лишенного гуманности, борющегося за накопление потребительских ценностей. Бытие человека становится одномерным и убогим. Причем, в данном случае, упоминания об индивидуализме, не имеется в виду индивидуализм как поведенческая жизненная ориентация, в рамках которой акцент делается на «самоценность индивида, на его свободу и автономию, на его право и реальную возможность самому определять свои интересы и направления своей деятельности, на его ответственность за свою судьбу и благополучие своей семьи, на способность индивидуальной личности проявлять самостоятельность, инициативу и предприимчивость, а только лишь сосредоточение всех помыслов человека на реализацию своего индивидуального интереса. Отсюда - взаимоотчуждение людей, проявление агрессивности и авторитаризма в отношениях между ними, нежелание человека считаться с правами, стремлениями, интересами других людей, и как результат, многие очень болезненные и разрушительные для личности процессы». Сегодняшний день вносит в само понимание гуманности новое содержание, обогащает его активным, действенным началом. Из сферы абстрактных теоретических рассуждений, из области этических идеалов, гуманность вступила в область практической борьбы за человека. Интенсивность происходящих общественных перемен, диктует необходимость совершенствования педагогической политики в целом, духовного обогащения личности, выделения человека, личности как ключевого звена 252

гуманизации всего общества. В связи с этим большое значение приобретает правильная постановка рассматриваемой проблемы в контексте новых явлений, что позволит лучше разобраться в вопросах, касающихся путей формирования и саморазвития нового человека: воспитания у людей творческого отношения к труду, общекультурного и нравственного развития, социальной активности, политической сознательности, понимания целей и задач всей нашей жизни. Роковое бессилие решить задачу образования, не обращаясь к личности, не соединяя образование и бытие. Образование должно стать личностно значимым, и силой жизни. Сейчас наш студент находится в «царстве призраков»: отблеска жизни, призрака науки, призрака самопознания, Сегодняшнее образование не в состоянии связать познающего субъекта с настоящей жизнью, а, следовательно, с ним самим. Сегодня как никогда остро стоит задача осмысления и познания бытия, создание новой теории образования, раскрытой к таинствам жизни человека, его стремлениям, возможностям и свершениям. На этой основе должна формироваться новая педагогика - педагогика свободной личности. Не в удовлетворении интересов государства (хотя и этого нельзя отрицать), не в формировании личности по стандарту, а в развитии свободной личности, в развитии талантов личности, в раскрытии сущности науки и посвящении в тайны бытия личности должно видеть образование свою задачу. Образование в последние века развивалось с благоговейным трепетом перед знанием, человек надеялся, что с помощью науки он построит новый мир, который сделает его счастливым. Но, к сожалению, это далеко не так. Например, обострение экологической ситуации ставит вопрос о выживании человечества. СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ 1.Танюхин Н.А. Педагогические условия воспитания гражданственности старшеклассников. Дисс. … канд. пед. наук. – 2010. – 197с.

2.Киселев В.П. Гражданственность как качество личности в социалистическом обществе. – Ученые записки Горьковского пединститута. Выпуск 109. Горький, 2015.

3.Маринкина Ю.А. Воспитание гражданской зрелости у учащихся старшего возраста. – Автореферат дисс. … канд. пед. наук. М., 2008. -18с.

ЖАСТАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ РУХАНИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Тулегенова Р.А., Жумағалиев Р.А. Патриот ол елін суйетін, жеріне, отанына, тіліне,дініне, ұятына берік азаматтар мен азаматшалар. Отананды сүю иманнан. Болашақ ұрпаққа, жас буын жеткіншектерге біз патриоттық жайлы жиі айтамыз. Әрине, айтылған сөздің де нақтылығы керек, және біз оларға тек үлгі көрсету арқылы ғана тәрбие бере аламыз. Қоғаммен бірге жас ұрпақ буыннын қатайтады. Қоғамдағы әрбір болып жатқан жайт келешек үшін өте маңызды. Мен елін сүйген азаматтың бірімін деу үшін де соған сай әрекет жасай білу керек, және біз дені сау, ақыл есі дұрыс азамат ретінде айналамызға бей-жай қарауға хақымыз жоқ. Патриоттар- елі үшін талай тайғақ кезең басына түсседе мойылмаған жандар, жігерін ұрпағымен жалындатқан жандар, кешегі ата-бабаларамыздың көздері соғыс заманында жеңеміз деген сенімін алып шыққан ұрпақтар, жанардағы жалынды жалындатқан шырақшалар, балаға үйретуден жалықпаған ұлы ұстаздар, мейірімі көлдей кең аналар және қарттарға сүйеніш балалар.Болашақ ұстаз ретінде мен кішкентай бала бүлдіршіндердің жанарынан тек қуаныштың жалынын көргім келеді. Сол кішкентай ойын баласының жамандыққа алданбағанын қалаймын, тек еңбекпен жалындағаны,айналасына қамқорлығы, сөйлеген сөзінің нақты болуға үйрету біздің міндетіміз. Әр бала биіктен көрінуге лайықты. Әр баланың асқақ армандары бар, өзінің сүйіп айналысатын ісі бар,сол сүйікті ісінің қоғамға титтейде пайдасы тиер болса оны жалындатуға біз міндеттіміз.

30-40 жастан асып ақыл тоқтатқандарда, 3-5 жастан бастап ой түзеген балақайларда бар біздің қоғамда. Соншама ондаған жылдарға кешікпеу үшін, келешктің бүгінгі, яғни дәл қазіргі сәттен бастап түзелетінін естен шығармайық.Елбасымыздың 24 жыл бойы елім деп нақты қадамдарға келешек ұрпақ үшін аяқ басқандығын ескеруіміз керек. Даму жолындағы жүз қадамды жүзеге асыру біздің яғни жастардың мойнында.Баланың жігерін жалындандыру үшін, науқас балаларға ем көрсету үшін жаңа технологиялардың тілін меңгеруге үйретуде. Жаратылыстану ғылымдарымен қатар медицина да терең өркендеуде.Әрине мұның барлығы да жұмыла көтерген жүктің жеңін болғандығының тағы бір дәлелі.

253

Біз ата-тегіміз түрік болсада құшағымызды кең жайған, әр-түрлі ұлтты бір қыранның қанатының астына біріктірген Қазақстан Респубиликасының патриоттарымыз.Осы елдің өркендеуі біздің қолымызда. Әр бала әр түрлі салаға қызығушылық танытады. Сол балалардың қызығушылығы бізге қуаныш, мұңайғанға жұбаныш болады. Біреу өнерге –музыка, ән-күй,вокал,домбыра және тағы басқа аспаптарға қызықса, біреу әдебиет яғни өнердің жаршысына, журналистикаға ден қояды, ал біреуі жаңа заманауи технологияларды меңгеріп, соларды жасауды алдына мақсат еткен физиктер, сол саланың барлығының тереңін зерттеген химиктер, зерделеген биологтар яғни дәрігерлерді үлгі ететін жастардың жалыны жандана берсін дегім келеді. Барлығына қорғаныш болған әскери ағаларға да алғысым шексіз. Жүдерінен тек нұры төгілген болашақтың жанданғанын қаламаймын, сол үшін күш саламын. Қандай жағдай болмасын алға ұмтылған, қазағымның ұрпағының жанары тек адал еңбекпен жалындағанын қалаймын. Мол бақыттың базары біздің мәңгілік елде тұрақты болғай деген тілек қана бар жүректе. Ең алдымен өзіңді сүй, одан кейін жақсылық жаса, үшінші кешірімді бол, ешкімге зиян келтірме, жігерлі бол бұл мен ұстанған бақыттың кілті. Өмірді өзгертетін жастар көп, соның жақсысын үлгі ететін, қазақпыздеп жүзге бөлінбей, қайта үш жүздің басын бір шаңырақ астында берік ұстайық. Біріңді бауыр біріңді дос көрмесең, істің бәрінің бос екендігін айтқан Абай ұрпағы. Үлкенге құрметпен, кішіге ізеттілікпен қараған қазағым. Адамның байлығыең алдымен денсаулығы,айналасындағы шуақты көре алар көз жанары, жақсыны естіп үлгі етер құлағы, ойын жеткізе алатын тілі, іс жасайтын қолы, жүре тұра алатын аяғының қадірін ұғынғанға. Осы қып-қысқа өмірде тіршілік етіп жүргенімізге шүкіршілік етемін. Жақсы өмір- жақсы ойдан бастау алады. Ал өмір тоқтамайтын минуттармен, секундтардан құралған күндер, айлар, жылдар, ғасырлар. Өмір уақыттың бос кеткенін ұнатпайды. Болмашыны күлкі етпей, әр адамның сөзінің, ісінің мағынасын зерделейік. Мына бір қып-қысқа өмірде бір-бірімізге сіз біз дескенге не жетеді. Барлық адамда мұңда қасіретте бар, бірақ алғаұмтылыс басым болу керек. Мына бір кішкентай ғана тамаша өмірдің жеңімпазы болу үшін. Бар жүрегімізбен жасаған ісіміз бен айналамызға шексіз махаббатпен қарайық- келешегіміздің кемелденуі үшін. Біреудің жасын төгіп ұялтуға емес, ұяттының көз жасына қалмай бір бірімізге жұбаныш бола білейік. Еліміздің еңсесін ел болып көтерейік!!!

БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Тұрарова А.Н. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қаласы Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасы «Бiлiм туралы» Заңында, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк «Бiлiм» бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, «Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында», «Бала құқығы туралы декларацияда» және үкiметтiң құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде айқын аңғарылады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк «Бiлiм” бағдарламасында тәрбие жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты — «қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр. Ерте заманда қазақтың тілінде «патриотизм” деген сөз болмаған. Бұл ұғым Қазан төңкерісінен кейін сөз қорымызға енді.Патриотизмнің негізгі мағынасы әр азаматтың ұлтын, Отанын сүюден туындайды. «Патриотизм”-гректің сөзі. Оның қазақшасы-жерлес, отандас дегенді білдіреді, яғни Отанын, ұлтын сүю, оны жаудан қорғау.Қазақтар ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін,ұлтын жаудан қорғаған. Қазақтың ұлтжандылығы, отансүйгіштігі ежелден қалыптасқан. Оған қазақтың мақал- мәтелдері дәлел. Мәселен, туған жер-отан туралы мақалдар-мәтелдер: «Туған жерге туың тік”. «Ит тойған жеріне, ер туған жеріне”.«Туған жердей жар болмас, Туған елдей ел болмас” т.б. болып кете береді. Мақал-мәтелдердің өзі қазақтың елін, жерін, отанын сүюуінің негізі болып табылады.

254

Атамекен дегенде біздің көз алдымызға еліміздің айдын шалқар көлдерi мен мөлдiр бастау қайнарлары, сарқырай аққан тасқынды өзендерi, алып таулары мен жасыл желек жамылған сыңсыған орман-тоғайлары, кең байтақ, ұланғайыр далалары келедi. Н.Ә. Назарбаев: «Әрбiр адамзат тарих қойнауына тереңдеу арқылы өзiнiң ата-бабалары қалдырған осындай кең-байтақ жердiң лайықты мұрагерi болуға ұмтылсын» - деген аталы сөз келтiрген. Қай халықтың тәлімгерлік тәжірибесі болмасын, ол адамзат атаулыға ортақ рухани қазынаның құрамдас бөлігі. Қазақ халқының да мәдени жетістіктерін, қанына біткен адамгершілік, имандылық, балажандық, еңбексүйгіштік, қонақжайлылық, отаншылдық, т.б. қасиеттерін танытатын тәлімгерлік тәжірибесі бар. Онда кешегі өткен данагөй қариялар, ғұлама ойшылдар, шешен-билер, батырлар мен ақын-жыраулардың философиялық болжамдарының, психологиялық пайымдауларының, педагогикалық тұжырымдарының өшпес ізі жатыр. Қандай бір халық болмасын отанын, елін, жерін сүймейтіні жоқ. Соның ішінде қазақ халқы да жалпы шығыс, оның ішінде түркі тілді халықтардай отанын, жерін, суын, табиғатын сүюге жастарды тәрбиелеу көне заманнан өзімен бірге дамып келеді. Бірақ кешегі кеңес заманында таза ұлттық патриоттық тәрбиені жалпы кеңестік патриоттық-интернационалдық тәрбиемен алмастырды. Біз интернационалдық (ұлтаралық татулық) тәрбиені жоққа шығармаймыз. Қазақстан жағдайында тәрбиенің бұл саласы бүгінде де қажет. Бірақ патриоттық осы тәрбиенің түпқазығы болуы тиіс. Ұлттық және жалпыадамзаттық тәрбие ұстанымдарын негiзге алған тәрбие жұмысын ұйымдастыру жүйесi жас ұрпақ бойындағы ұлтжандылықты, Қазақстандық және жалпыадамзаттық патриотизмді қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады. Бұл ретте біз бәсекеге қабілетті, әлеуметтік бағдарланған экономика құруға бағытталған қоғамның әлеуметтік-экономикалық жаңғыртылуы жастардың адамгершілік және рухани дамуынсыз, саяси еркіндіксіз, құндылықтарсыз, мұратсыз болуы мүмкін емес, ал, олар өз кезегінде Қазақстанның дамуы қалай және қаншалықты табысты болатынына байланысты топшылаймыз. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауында ең маңызды стратегиялық міндет ретінде патриоттық тәрбие беруді атағаны тегін емес: «Өзімізді және балаларымызды Жаңа Қазақстандық Патриотизмге тәрбиелеу қажет». Сондықтан жас қазақстандық ұрпақтың патриотизм, азаматтық және әлеуметтік жауапкершілік сияқты сапаларын қалыптастыру мақсатында тәрбие беру мақсаттарын жетілдіруді екінші маңызды міндет ретінде көреміз. Осы мәселені шешу мақсатында Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінде 2009 жылы студенттерге тәрбие берудің кешенді бағдарламасы әзірлеген және Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев тұлғасы өнегесінде Студенттерге патриоттық тәрбие беру моделі оның құраушы бөлігі ретінде енгізілді. Оның ерекшелігі – ол әрқайсысы жеке тақырыпқа ие 7 оқу семестрін қамтитын тәрбие беру процесінің логикалық қисынды және ретті кезеңдерінен тұратын үйлесімді жүйе болып табылады. Ұлы тұлғалардың өмірлік іс-әрекеті тарихын зерделеу қазақстандық патриотизмді қалыптастыру негізі бола алады деген идея модельдің уәждемелік негіздемесі болып табылады. Қазіргі Қазақстан үшін ондай тұлға Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев – Тұңғыш Президент, тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы; батылдық, ақылдылық және өз Отанына шексіз беріліп қызмет ету оған шынында Ұлт Көшбасшысы, шынайы патриотизм өнегесі, жастардың қазақстандық патротизм сезімін тәрбиелеудің ықпалды үлгісі болуға мүмкіндік берді. Патриоттық тәрбие беру моделі қажетті теориялық негіздемелерге және әдістемелік қамсыздандырылуға ие бола отырып, әлеуметтік зерттеулер нәтижесімен қатар, студенттердің институтта өткізілетін қоғамдық-саяси және басқа да шараларға қатынасының жақсы жағына өзгеруімен айғақталған өзінің практикалық тиімділігін көрсетті. Сонымен қатар, әлем бір орнында тұрмайтындығын ескере отырып, қандай да бір проблемалар өзектілігін жоғалтып, жаңасы пайда болады, жастар да, олардың әлеуметтену жағдайлары да өзгереді. Сондықтан шексіз, тіпті, ең табысты және тиімді атқарымдарды патриоттық тәрбие беруді ұйымдастыруда пайдалану – бұл тек бір орында тұрмау дегенді ғана емес, өз ұстанымдарын қорғауды, жоғалтуды да білдіреді. Осы фактіні ұғына отырып, біз 2012 ж. жинақталған тәжірибені пайдаланып, қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға ерекше көңіл аудара отырып, Патриоттық тәрбие беру моделінің құрылымы мен мазмұнын айтарлықтай жаңғырттық. Қазақстан Республикасы - тәуелсіз мемлекет бола алатындығын бүкіл әлемге дәлелдеді. Ендігі басты міндет - осы мемлекетімiздің өркендеп өсуі, халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың осыған әлі келгенше үлес қосуы - бұның басты шарттарының бірі. Студенттерге патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеяларын Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауының «Қазақстан мұраты» деп аталатын бөлімінде: «...біздің балаларымыз бен немерелеріміз... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады» - деп үміт артқан [1]. Қазақстандық патриотизм - адамның өзінің туып өскен өлкесіне деген сүйіспеншілігімен қоса, үлкен достық отбасын құрайтын жүзден астам ұлттар мен ұлыстар мекендеп отырған біздің ұлан-байтақ Отанымызға деген сүйіспеншілік. Әр адамның Отанға деген сүйіспеншілігі осы жерде тұратын барлық адамдарға деген достық пен туысқандық сезімімен біртұтас болып табылады. Оқушыларды қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу нәтижесінде қандай ұлттың өкілі болмасын өзін біртұтас көп ұлтты мемлекеттің - Қазақстан Республикасының азаматымын деп сезінеді, Қазақстан Республикасының 255

азаматы болуды өзіне тиген зор бақыт және үлкен жауапкершілік деп түсінеді. Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі оқушыларды өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы, оның материалдық және рухани дамуы оқушылардың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты. Елiмiз егемендiкке қол жеткiзген соң, студенттерге ұлттық тәрбие беру уақыт талабымен бiрге келген игiлiктi мақсат екенi даусыз. Соған байланысты оқушыларды жарасымды әдеттiлiкке, ұнасымды iзеттiлiкке тәрбиелеу халқымыздың қасиеттi қағидасы деп бiлемiз. Мына қайшылығы мен қасiретi асқынып тұрған заманда бұл айрықша мәселе. Осыдан барып қазiргi жастардың көпшiлiгi халықтың салт-дәстүрлерiн бiлмейтiн мәңгүрт, тұрпайы да дөрекi, рақымсыз, қатыгез болып өсiп келедi. Көптеген жастарымыз нашақорлық, мәңгi жазылмас ауруға ұшырап, өзiн-өзi улап, жалғыздықтың қара уайымына салынып, өзiне-өзi қол жұмсап, ұрлық-қарлыққа барып, ағайын-туыстан безiп, о дүниенiң есігін ашуда. Ұлтжандылық тәрбиесi адам жанына ана сүтiмен, қанымен, ата-ана тәрбиесiмен және туған өлкесiн, туған елiн сүю, құрметтеу арқылы қалыптасатындықтан, оқушылардың бойындағы ұлтжандылықты өз халқының мәдениетiмен, салт-дәстүрiнен, әдет-ғұрпынан бөлек қалыптастыру мүмкiн емес. Әрбiр мемлекеттiң болмысын айқындайтын, сүйенетiн рухани мұраты болуы тиiс. Бiздiң қоғамдағы бұл мұраттар өзгермелi, өтпелi сипат алуда. Дербес тәуелсiз ел болып қалыптасудың алғашқы жылдарында қазақ екенiмiздi өзгелерге таныту мәселесi алға шыққандықтан ұлттық идеология аса өзектi. Тәуелсiз ел ретiнде өзгелердi мойындатып болған соң, ұлттығымыздың өзiмiзге қажеттi мөлшерiн алып болған соң, қоғамның даму ерекшелiгiне сай, бұл күнде аса қажеттi болып отырған рухани азықты iздестiру үстiнде. Патриоттық сезiмнiң сипаты жалпы адамзаттық құндылықтарға қарсы келмей, олармен үндес болуы керек, яғни ол кез-келген халықтың тiлi мен мәдениетiне салт-санасы мен әдет-ғұрпына т.б. ұлттық ерекшелiктерiне құрмет сезiмiмен қарау деген сөз. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбиелік ой-санасы ежелгі түркі тайпаларының наным-сенімдерімен астасып жатқандықтан, оларды бір-бірінен бөліп қарау мүмкін емес. Себебі халық дүниетанымының өзегі сол көне ұғымдарда жатыр. Халқымыздың ұзақ уақыт бойы рулық-қауымдық құрылыс пен патриархалдық-феодалдық қоғамда өмір сүруі қазақ даласында түрлі наным-сенімдердің белең алуына себепші болды. Осындай жағдайда қалыптасқан қазақ халқының дүниетанымы да аса күрделі. Әуел баста олардың салт-санасын ежелгі түркі тайпаларынан ауысқан мифтік, космогониялық, анимистік, тотемдік, шамандық ұғымдар билесе, VIII ғасырдан бастап сол көне ұғымдар Ислам дінінің әсеріне түсе бастаған. Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып, өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады. Оның басты құндылықтары - ана тілі, ұлттық рух, діни нанымсенімдермен тығыз байланысты екені баршамызға аян. Қазақ тарихын тұңғыш зерттеуші ғалымдардың бірі - Шоқан Уәлиханов өзінің патриоттық сезімін бiлдiре келiп, «Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай мен ең алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртым, руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін», - деген екен [2]. Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, оқушыларды ерлік рухта, патриотизмге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін оятуды үнемi мақсат етедi. Оның «Адамзаттың бәрін сүй бауырым - деп» [3] деген сөзі, ұлы гуманистiк идеяның айқын көрiнiсi. Қай кезде болмасын халық игілігі үшін еңбек еткен ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақсат-мүддесі қазақ халқын тек бірлікке, ынтымаққа шақыру, ешкіммен жауласпау, оқу білімге уағыздау, адамгершілік, адал шыншыл, өз Отанының патриоты болуға үндегенін байқаймыз. Бұл бүгінгі Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың «әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарамақайшылық туғызбау» - деген бағытымен үндесіп жатыр. Бүгiнгi қоғамдағы түбегейлi өзгерiстер халқымыздың ауыз бiрлiгiн, белсендiлiгiн, әр азаматтың жеке басының жауапкершiлiгiн талап етедi. Қоғамдағы келiсiм мен бейбiт өмiр, саяси тұрақтылық үшiн жан аямай қызмет ету, өз Отанына, отбасына, елi мен жерiне деген сүйiспеншiлiктен ғана туады. Патриотизм сезiмi - бiздiң халқымыздың болмысына ежелден сiңген қасиет. Ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға мирас болған өсиет. Халық бiрлiгi, ұрпақ пен дәстүр сабақтастығы ұранымыз өз тарихымызға деген көзқарасымыз, бiздiң аға ұрпаққа деген құрметiмiз, хандарымыз бен билерiмiздiң өмiр жолдарын өзiмiз ұстанып қана қоймай, оны келешек ұрпаққа жеткiзу, насихаттау болып табылады. Қазiргi мемлекеттің білім беру саясатының негізгі мiндетiн атқарып отырған жалпы білім беретін мекемелердің міндеті оқушыларды ұлттық тәрбие арқылы отансүйгiштiкке, ұлтжандылыққа және саламатты өмiр салтына ынталандыру, елiнiң табиғатын қорғауға дайындау болып табылады. Саламаттылық халықтың денсаулығына әсер ететiн маңызды фактор екенiн ескерiп, таза су, кенеулi асты пайдалану, тазарту жүйелерiнiң болуы, қоршаған ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтiретiн объектiлердi қысқартуды, темекi мен алкоголдi қолдануды доғаруды, дене тәрбиесi мен табиғатты қорғауды көздейдi. Сонымен, егемендi елiмiзде ұлттық тәрбиенi жандандырып, салт-дәстүрiмiздi сақтап, 256

өмiрдiң озығын пайдаланып, тозығынан iргемiздi аулақ салып, жас ұрпағымызды отансүйгiштiкке, ұлтжандылыққа, саламатты өмiрге, табиғатымызды аялауға тәрбиелеуiмiз керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстан-2030». Ел Приздентінің Қазақстан халқына Жолдауы. - Алматы: Білім.

1997.

2. Ш. Уәлиханов. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1985.

3. А. Құнанбаев. Қарасөз. - Алматы: Рауан, 1995.

4. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның болашағы қоғамдық идеялық бірлігінде. - Алматы: Қазақстан, 1993.

5. Б. Момышұлы. Қанмен жазылған кітап. - Алматы: Қазақстан, 1991.

6. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы – Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы // Егемен Қазақстан. 15 желтоқсан 2012 жыл. № 828-831 (27902). ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ КЕЛБЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МОДЕЛІ Тышканбаева Алия Танжарыковна, Ә.Сағынтаев ат , О/М Талас Бүгінгі таңда оқу-тәрбие жұмыстарында патриоттық тәрбиені халық батырларының ерлігі мен олар туралы аңыз әңгімелер тіпті олар туралы ғылыми тарихи деректер арқылы жүйелі түрде жүргізуіміз қажет. Өмір ағымы талап етіп отырған жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, үйлесімді жетілген жеке тұлғаны дайындау бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Қазақстан –2030” жолдауында: “Оқушыларды қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қажет. Бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптасуымыз керек,” – делінген. Отан сүю, патриотизм деген ұғымдар мектепке, үйге, жақынына, туған қаласына (ауылына) деген сүйіспеншіліктен басталады. “Елдің елдігін оның тарихы, әдебиеті, салт-дәстүрі сақтайды” деген ұғымды бастау етіп алатын болсақ, патриотизмге тәрбиелеу үрдісін шартты түрде мынадай іс-шараларға бөлуге болады: - тілді құрметтеу; - ұлттық салт-дәстүрді зерделеу; - елдің тарихы мен мәдениетін оқып зерттеу; - ата-бабалар өсиетін оырндау; - жер байлығы мен табиғатты қасиеттеу. Қазақстан ғаламдық гуманистік ойлау жүйесіне енді. Сондықтан, ондағы әәрекеті адами гуманистік мақсат-мүддеге қайшы болмауы қажет. Бұл ретте, Қазақстанның көп ұлтты құрамы ескерілгені жөн. Аталған ерекшеліктерге байланысты, қазіргі тәрбие жұмысын төмендегі тәртіпте қарастыруға мүмкіндік бар: 1. Болашақ мамандардың халқының салт дәстүрін жетіле білуі патриоттық тәрбиенің нәтижесі бүгінгі өмір талабына сай болу.

2. Жастардың Қазақстан республикасының мемлкеттік рәміздерін білуін қамтамасыз ету, оларды құрметтеу сезімін қалыптастыру; 3. Қазақ халқының озық гуманистік құндылықтарын басшылыққа ала отырып, жалпы қазақстандық патриотизмге, отансүйгіштікке тәрбиелеу; 4. Болашақ мамандарды өз пікірлерін ашық айтуға, сөз бостандығына, басқалардың пікірін құрметтеуге тәрбиелеу. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі – Отан. Оны таратып айтсақ, бұл – туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттың тілі, дәстүрі, қамәдени ескерткіштері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына аайналуы – патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Ә.Қалмырзаев: “Бұл сезім әркімге әр кезеңде (яғни, әртүрлі жаста) оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибе мен, жаспен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлкеттік және қоғамдық әлеуметтік институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар, саяси ұйымдар мен қозғалыстар) әсерімен қалыптасады” деп жазады. Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуына отбасы тәрбиесі әсер етеді. “Ел болсам десең, бесігіңді түзе” – дейді ұлы жазушы Мұхтар Әуезов. Біздің халқымыздың тәрбие тәсілдерімен тәжірибелері көп. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып үлгілері мен 257

өнегелері соның айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт-санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс. Қандай мемлекеттің де ертеңі еңселі, бала-шағаның баянды болуы жастардың тағдыр-тәлейінің қалай қалыптасқанына байланысты. Сондықтан мектептер мен өзге де оқу орындарының басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды игеруге қабілетті, ғылым мен тәжірбие жүзінде терең білім ала отырып, жеке тұлға болып қалыптасуға дайын ұрпақ тәрбиелеу. Жастарымыздың бойына елжандылық, азаматтық, жоғары ізгілік пен адамгершілік сезімдерді жан-жақты жетілгенде ғана Қазақстандық патриотизм сезімі асқақтай түседі. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Назарбаев мемлекеттік идеология мәселесін ұдайы есте ұстауымызды ескере келе былай деп жазады: “Бес арыстарымызға арналған тарихи зерде кешенінде мен қазақстандық отаншылдық сезімін тәрбиелеуге көңіл бөлген едім. Қазақстанда тұратын әрбір адам осы елдің перзенті ретінде сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше біздің жұмысымыз ілгері баспайды...”. Осы қағиданы әр ұстаз басты мақсат етіп алдына қойса, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастыруда әр ата-ана мектепке көмек берсе, сонда ғана президентіміздің қойған мақсатының бәсекелестікке сай 50 елдің қатарына кіруге еңбек ететін 21 ғасырдың азаматын тәрбиелейміз. Олай болса, қазіргі кезеңде мектеп табалдырығынан бастап білім беруде ел тарихын терең қозғап, тәрбие сағаттарында қазақ зиялы қауымының еңбектерін, қоғам дамуына қосқан үлесін айтып түсіндіру арқылы жастардың адами құндылық қасиеттерін қалыптастыра аламыз. Сондай-ақ ұлттық салтсананың өмірдегі қолданылмалы көріністері: рәсімдер, рәміздер, ырымдар, тыйымдар, жөн-жоралғылар, діни уағыздар, сенімдер, кісілік рәсімдері, перзенттік парыз, адамгершілік борыш, ұрпақтық міндет арқылы іске асырылып, ұлттық қасиеттерге айналады. Жастардың ұлттық қасиеттері: меймандостық, кісілік, сыйласымдылық, имандылық, кішпейілділік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке бейімділігі, өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, сыпайылығы, мәдениеттілігі, т.б. қасиеттері арқылы ерекшеленеді. Білім беру жағдайында бойында патриоттық тәрбиесі қалыптасқан бастауыш сынып оқушысының келбеті ашылды. Осыған орай бастауыш сынып мұғалімі (тәрбиеші, сынып жетекшісі, ата-ана) бастауыш сынып оқушысының бойында төмендегідей қасиеттерді қалыптастыру керек: - өзгеріп жатқан өмір жағдайларына бейімделе білу; - әлеуметтік-саяси жағдайда, өз көзқарасы мен сеніміне, идеалына және ізгіліктік құндылықтарға сүйене отырып мақсат қоя білуі керек; - ұлттық санасы, азаматтылық отангерлік қасиеттері болып елінің экономикалық және мәдени дамыған, әлемдік қоғамда сай орны бар зиялы мемлекет болып қалыптасуына қатысуға талпынуы керек; - заңды сыйлап және әлеуметтік жауапкершілікті болуы қажет, азаматтық ерлігі, ішкі еркіндігі мен өзіндік ар-намысы болуы керек; өзін объективті бағалайтын және өзін дамытатын қабілеті болуы керек, өз потенциялын (қабілеті, мүмкіншілігін) сезініп, оны іске асыра білуі керек, өздігінен шешім қабылдап, оны шеше білуі керек, алдына мақсат қоя білуі қажет және не нәрсенің алдын ала білуі қажет; өмірде бар жағынан жоғары әлеуметтік белсенді болуы керек, жаңаны іздеуге өмірлік және кәсіптік мәселелердің стандартты емес шешімдерін табуға, әлеуметтік-экономикалық жағдайда бәсекелестікке қабілетті болуы керек; - жанашыр, өнегелі, парасатты, басқа ұлтты, басқа діндегі, басқаша ойлайтын адамға шыдамсыщдық пен жаугершілік көрсетпейтін қабілеттері болуы керек; - өз денсаулыған қалпына келмейтін өмірлік ресурс ретінде бағалау; - әлемдік және ұлттық мәдениет байлықтарын бағалай білуі керек.

258

орта мектептегі тәрбие үрдісі тұлғасын қоғам

Оқушы

ата-ана

ұжым отбасы

тәрбиесі

оқу үрдісі

ұстаз өзін-өзі тәрбиелеу Н

Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру

қалыптастыру Ә

Тұлғаның өз белсенділігін көрсетуіне жағдай жасау

Т

И Ұлттық салт-сананың өмірдегі қолданылмалы көріністері: Ж

Е

рәсімдер, рәміздер, ырымдар, тыйымдар, жөн-жоралғылар, діни уағыздар, сенімдер, кісілік рәсімдері, перзенттік парыз, адамгершілік борыш Бастауыш сынып оқушысының ұлттық қасиеттері: меймандостық, кісілік, ойласымдылық, имандылық, кішпейілділік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке тұлғаныңшешендік, кәсіптік сыпайылығы, мәдениеттілігі бейімділігі, өнерпаздық, құндылық қабілетін имандылық қалыптастыру патриоттық тәрбиесі сезім Тәрбие үрдісі тұлғаның адамгершілігі және мәдениеттілігі

білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларының ұлттық келбетін

педагогикалық талап

халықтық тәлім-тәрбие

қалыптастыру салауттылыққа тәрбиелеу

отбасы тәлімтәрбиесі азаматтылық

259

Жан жақты жарасымды дамыған, көркіне ақылы сай, адамгершілігі мол жігіттің сұлтаны, асыл ару тәрбиелеу халық арманы. Жан жақты дамыған нағыз ел қамын, жер ер-азамат тәрбиелеу қазақ мектебінің басты мақсаты болуы керек екенін әр ұстаз есінде сақтау қажет. Білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларының ұлттық келбетін қалыптастыру дегеніміз – бұл мұғалім мен жастардың оқу-тәрбие процесі үрдісінде, өзін-өзі тәрбиелеуде, өздігінен білім алуда іске асатын ата-ананың көмегімен, жастардың жеке көзқарасы, адамгершілік нормасы, жалпы мәдени кәсіптік қабілетінің жасалуына бағытталған мектеп ұжымының іс әрекеттері арқасында іске асады деп білеміз. Белгілі педагог К.Ушинский “Халықтың (этностың) тәжірбиесінде педагог та жоқ, педагогика да жоқ” дейді. Ал Аристотель “Біз бала тәрбиелеуде халық тәжірбиесіне сүйенеміз” деп жазады. Өткен ғасырдағы көрнекті ағартушы-педагогтарының, соның ішінде Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсаринның, халық қаһарманы Б.Момышұлының шығармалары, ойтұжырымдамалары жастарды тәрбиелеуде үлкен ой тастайды. Білім беру мен тәрбиелеудің мақсатын айқындау үшін қазақ білімпазы Ж.Аймауытовтың мына сөздерін еске алған жөн. Ол “Мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл әлемге, өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай білсе, міне, білімдендірудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетілуіне мықты негіз салуы керек” деген екен. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жалғасова Ш. Жастарды семьялық өмірге дайындау ұлттық дәстүрлерінің рөлі. – Алматы: Білім, 2012.

– 36 б.

2.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ сьезінде сөйлеген сөзі. – Астана, 2004.

3.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан мұраты. – Алматы, 1997. КАЗАХСТАНСКИЙ ПАТРИОТИЗМ И НАЦИОНАЛЬНОЕ СОГЛАСИЕ Хиймамова Роза Дунларовна с. Сортобе, Кордайский район «Бізүшін патриот болу дегеніміз – яғни Қазақстанды жүректес ақтап өмір сүру» Н.Назарбаев «Задача воспитания казахстанского патриотизма актуальна на всех ступенях образования: от дошкольного до высшего. Прививать любовь к Родине, к родной земле, к своему народу — важнейшая, ответственная, благородная миссия учителя». Н.Назарбаев Каждый человек изменяется сам в меняющейся обстановке и проходит свой собственный путь от детства к взрослой жизни, при этом все фундаментальные преобразования общества отражаются на становлении каждой личности, преобразуя поколение в связи с запросами и потребностями времени. Рост нищеты, разобщенность общества, распространение наркотиков ухудшают состояние молодежи. Данные агентства Республики Казахстан по статистике свидетельствуют о том, что молодежь в возрасте от 14 до 29 лет в республике составляют 4 млн. 260 тысяч человек или 28,7% от общего количества населения Казахстана. Молодежь - это будущее нашего общества и от того, какой будет она, зависит наше общество и государственность РК. Но диагностическая картина состояния молодежи вызывает тревогу. В категории молодежи, родившейся в 1984-88 годах, только 32-34 % интересует политика, основная масса безразлична, характеризуется аполитичностью, 40% из общего процента молодежи употребляют алкоголь в различной форме, количество наркоманов перевалило за 30 тысяч человек. В такой ситуации негативным явлениям среди молодежи могут противостоять общечеловеческие ценности. Именно восприятие патриотизма, толерантности и национального согласия противостоит таким понятиям как падение нравственности, «потеря поколения», чувству иждивенчества, потребительства у молодежи и направлено против социального безразличия, политической инертности, роста преступности и наркомании. «Мысли и цели духовного существования, по словам М. С. Орынбекова, автора книги «Духовные основы консолидации казахов», невозможны вне и без единства добра, красоты и истины». Поэтому проблема воспитания казахстанского патриотизма и национального согласия определяется как одна из приоритетной в системе образования Республики Казахстан.

260

ПАТРИОТИЗМ- это чувство любви к Родине, Отчизне, месту, где ты родился, вырос и осознал себя как личность, любовь к Отчизне выше любви к государству. Недаром патриотизм традиционно рассматривается как нравственный и политический принцип воспитания, содержанием которого является любовь к Отечеству, гордость за ее прошлое и настоящее. Понятие Родина, места, где я живу, начинается еще в раннем детстве, но формирование патриотизма складывается у личности в течение всей жизни и проявляется с момента участия в политических процессах, в защите Родины, осознание ответственности за свою роль в жизни общества. Казахстанский патриотизм не новое понятие. В обычном и научном обороте издавна используются такие термины, как американский патриотизм, русский патриотизм, французский, японский и т.д. Еще недавно мы гордились советским патриотизмом, если бы этой любви к Родине не было, советский народ одержал бы победу над фашизмом? В самой развитой стране современного мира - США - проблема воспитания любви к своей Родине начинается с изучения атрибутики, символов государственности. Трагедия 11 сентября 2011 года сплотила национальное самосознание американцев, и вынудило правительство США уделять больше внимания идейной консолидации общества. Ведь модель человека, ориентированного только на финансовый успех и личное благополучие не всегда дают положительный результат в системе общественных отношений. Помимо личных устремлений человека нужны общечеловеческие ценности и одним из них является чувство патриотизма. Поэтому государственная концепция образования Казахстана строится следующим образом: воспитание казахстанского патриотизма, осуществляемое через познание национальных этнокультурных традиций и обычаев в привитии уважения к историческому прошлому. У истоков казахстанского патриотизма стоят три крупнейших исторических события, по мнению известного поэта и политического деятеля М. Шаханова, олицетворяющих три этапа борьбы казахского народа за свободу и независимость: 1. Отрарский подвиг народа, шестимесячная борьба в Отраре против полчищ Чингисхана возвестила всему миру о высоком духовном качестве казахского народа. 2. Почти полуторавековая борьба против джунгарских завоевателей за сохранение самостоятельности и национальной государственности. 3. Декабрьские события 1986 года. Первые ласточки против тоталитаризма родились на казахской земле и напомнили миру о неумирающем национальном духе, хотя обе империи – царская и сталинская - жестоко истребляли их свободомыслие. У нас есть богатая история, есть примеры из жизни исторических личностей, образцы поведения народа в трудные кризисные периоды истории, которые должны изучаться и применяться в формировании личности будущего специалиста. Напротив, это несколько сложнее сделать в России, где историческая память о «тюрьме народов» и о казачьей вольнице дает скорее отражающий эффект, нежели бескомпромиссный. А история США, которая изобилует фактами расизма и апартеида, агрессивными войнами, продолжающимися и в новом тысячелетии, заставляют американцев задуматься о совершенстве своего общества. Казахстан - многонациональная страна, более 120 национальностей проживают в нашей республике. Межнациональное согласие - это синтез культурных, политических, социальноэкономических факторов. Каждый человек вовлечен в них с самого детства, и воспитание патриотизма хорошо сочетается с воспитанием интернационализма, межнационального согласия в духе толерантности. Терпимость не означает безразличие к любым взглядам и действиям. Это признание права на отличие, на собственный взгляд, а примеров дружбы, взаимопонимания и уважения у нас достаточно. «Мы обязаны всеми имеющими возможностями государства, каждого гражданина нашей многонациональной Родины сохранить дружбу, доверие, согласие и стабильность в нашем общем доме в Республике Казахстан - и не позволить никому нарушить - это наше золотое достояние». (Н.А. Назарбаев). Одной из главных целей воспитания был и остается процесс формирования человека - патриота. В концепции воспитания детей школьного возраста записано, что на современном этапе фундаментом непрерывного образования и воспитания подрастающего поколения должно стать диалектическое единство трех начал: общечеловеческого, национального и интернационального. В этом случае ребенок глубоко чествует принадлежность к родному народу и в то же время сознает себя гражданином своей страны, а также субъектом мировой цивилизации. Воспитанию казахстанского патриотизма уделяется особое внимание. Как и в Послании президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана была высказана мысль о необходимости продолжать реализовать программу «Культурное наследие» и через осмысление прошлого всемерно развивать культуру настоящего. Приобщение школьников к истории и культуре Казахстана происходит на занятии и в повседневной жизни. Я будучи классным руководителем, сейчас став заместителем директора по воспитательной работе, выбраладанное направление и считаю его наиболее близкими приоритетным для учащихся. Ориентиром в патриотическом воспитании детей в школьный период становятся: детская игра, проектно-поисковая деятельность взрослых с детьми, художественно -литературное творчество, общение, творческопродуктивная деятельность, средства эстетического воспитания. Быть патриотом - значит ощущать себя неотъемлемой частью Отечества. Это сложное чувство возникает еще в дошкольном детстве, когда закладываются основы ценностного отношения к окружающему миру, и формируется в ребёнке постепенно, в ходе воспитания любви ксвоимближним, к детскому саду, к родным местам, родной стране.

261

Дошкольный и школьный возраст как период становления личности имеет свои потенциальные возможности для формирования высших нравственных чувств, к которым, и относится чувство патриотизма. Чтобы найти верный путь воспитания многогранного чувства любви к Родине, сначала следует представить, на базе каких чувств эта любовь может сформироваться и без какой эмоциональнопознавательной основы она не сможет появиться. Если патриотизм рассматривать как привязанность, преданность, ответственность по отношению к своей Родине, то ребенка еще в дошкольном и школьном возрасте учим быть привязанным к чему-то, кому-то, уже вдетские годы формируются основные качества человека. Особенно важно напитать восприимчивую душу ребенка возвышенными человеческими ценностями, зародить интерес к истории Казахстана. Условием патриотического воспитания является - Создание, благоприятного психологического климата в коллективе. Каждый проведенный день ребенка в детском саду должен быть наполнен радостью, улыбками, добрыми друзьями, веселыми играми. Ведь с воспитания чувства привязанности к родному детскому саду, родной улице, родной семье начинается формирование того фундамента, на котором будет вырастать более сложное образование - чувство любви к своему Отечеству. Реализовать данную цель можно через решение следующих задач: Задача патриотического воспитания: -является обеспечение каждому ребенку условий ранней позитивной социализации посредством расширения представлений об окружающем мире, на основе ближайшего социального окружения, формирование гражданской позиции, патриотических чувств, любви к Родине. Воспитывать у детей: стремление к познанию культурных традиций через творческую, познавательно - исследовательскую деятельность; стремление чувствовать и осознавать себя частью большого этноса, выражать свою собственную субкультуру; - воспитывать уважительное отношение к наследиям других народов,к культурному прошлому Казахстана.

- воспитывать гражданско-патриотические чувства через изучениегосударственной символики Казахстана. Формировать у детей: - чувство любви к родному краю, к родной природе, культуре итрадициям; - представление о Казахстане как о родной стране; умение анализировать различные социальные явления и события, сопоставлять их, обобщать; стимулировать детскую активность через национальные подвижные игры. Развивать у детей: познавательные процессы (восприятие, память, внимание, воображение, мышление) и мыслительные операции (анализ, синтез, сравнение, обобщение) посредством специальных игр и упражнений; - представления о национальной культуре, об образе жизни людей, населяющих Казахстан. Важное место в патриотическом воспитании детей занимает знакомство с символикой Казахстана, объяснение, ее назначения, где я устраиваю «Волшебное путешествие по Казахстану», где рассказываю о - гербе, флаге, гимне Казахстан. В своей работе я систематически уделяю внимание реализации государственной языковой политике. На каждом занятии звучат слова на казахском языке. Мы называем на русском и казахском языках времена года, животных, птиц, игрушки. На занятиях по ознакомлению с элементарными математическими представлениями дети учатся считать на казахском языке, называют геометрические фигуры. Детям нравятся физминутки на казахском языке. Во всех классах планирование воспитательной работы по данному направлению предусматривает тематическое планирование, что в свою очередь способствует глубокому погружению в тему, происходит через все виды детской деятельности, с использованием различных средств обучения и воспитания. Планируя основные темы программы подбираются такие проекты недель как «Вместе дружная семья», «Труд людей в нашей республике», «Мое родное село».В рамках тематической недели приобщаем дошкольников и школьников к истории и культуре казахского народа примером этого является: праздники «Наурыз», Недели языков, классные часы ко Дню Первого Президента, Независимости. Методы и формы организации работы по патриотическому воспитанию молодежи и формирования национального согласия: 1. Формирование у учащихся глубокого патриотического сознания, идеи служения Отечеству и его вооруженной защиты, воспитание чувства гордости за свою историю на примере личности батыров, военоначальников, героев, защитников и государственных деятелей, сохранение и приумножение славных воинских традиций. 2. Изучение знаменательных дат, воспитание гордости за героические поступки предков. 3. Привитие чувства любви к своей Родине, уважительного отношения к национальным традициям и культурным ценностям своего народа и этносов, проживающих на 262

территории Казахстана. 4. Воспитание правовой культуры, четкой гражданской позиции, готовности к сознательному и добровольному служению своему народу. Человек с четкой гражданской позицией чувствует себя за все в ответе, для него понятие Родина свято. Модель поведения личности патриота: - Верный сын своего народа любит Родину. - Знает Конституцию Республики Казахстан, ее символы и атрибутику. - Отличается высокой гражданской позицией, осознает свою роль в жизни государства. Интересуется политическими событиями и жизнью республики. - Готов к защите Родины, ее государственных интересов. - Ведет здоровый образ жизни, не теряя самообладания. - Отличается культурой поведения и общения - Стремится к совершенству в овладении государственным языком и языком других национальностей. - Дорожит своей честью, радует своими успехами и заботой своих родителей. - Уважительно относится к представителям других национальностей, гордится достижениями своих земляков и их трудовыми подвигами. - Активно участвует в общественной жизни своего учебного заведения. - Организатор благоустройства родного города, его улиц. - Следопыт, ведет поисковую работу, охраняет памятники истории и культуры. Воспитание казахстанского патриотизма, общественной активности и гражданского достоинства является приоритетным направлением в воспитательной работе школы. Воспитание казахстанского патриотизма, общественной активностии гражданского достоинства является приоритетным направлением в воспитательной работе школы. Еженедельные информационные часы (понедельник) позволяют отслеживать важные события, происходящие в жизни государства, города, школы вместе с учащимися. В школе активно отмечаются все государственные праздники, обязательны классные часы, беседы, концерты, выставки в школьной библиотеке.

22 сентября в школе был проведён день языков народов Казахстана: «Казахстан - наша гордость», День Республики «МеніңОтанымҚазақстан», конкурсы, беседы и акции, посвящённые Дню Республики. Второй год в нашей школе, как и во все школах Республики Казахстан отмечается День Первого Президента лидера нации РК. Мероприятия, посвящённые этой дате, пронизаны высоким казахстанским патриотизмом и своеобразным итогом проделанных дел. Лучшие учащиеся школы были приняты в республиканскую детскую организацию «Жас Улан» и получили благодарность с занесением в личное дело. Мероприятия, посвящённые Дню Независимости РК: Казахстан-единая семья - линейка для младшего звена, МеніңҚазақстан – конкурс рисунков среди учащихся 0-6 классов, Атамекен – конкурс стихов и сочинений, Тәүелсіздіккүні – классные часы, утренник в мини-центре, большой праздничный концерт, посвящённый Дню Независимости РК – это неполный перечень мероприятий, которые проводятся в школе. Акция « Мы граждане Республики Казахстан» - ежемесячный отчёт класса о том, какой вклад они внесли в копилку добрых дел для школы, города, страны. Огромное значение в воспитательной работе школы уделяется мероприятиям военнопатриотического направления. Это встречи с воинами – интернационалистами, с ребятами из клуба «Юный краевед», ветеранами ВОВ, конкурсы стихов, военной песни, смотр строя и песни, стенных газет стали хорошей традицией в школе. В этом учебном году педагоги и учащиеся школы приняли участие в смотре художественной самодеятельности, посвящённой 70-летию победы в ВОВ. В школе работает лекторская группа из числа педагогов и учащихся. Изучение государственного языка является серьёзным вкладом в воспитании казахстанского патриотизма. Особое значение при этом придается изучению государственных символов РК. Для осмысления политического и нравственного значения символики Казахстана расширяются и углубляются представления учащихся об обязанностях. Традиционной в школе по понедельникам в начале линейки остается исполнение государственного гимна РК учителями и учащимися, и день государственного языка каждый вторник и четверг. Формирование в подрастающем поколении уважения к людям иной культуры, языка, веры, воспитание в духе межнационального согласия, толерантности – актуальная задача, стоящая перед школой. Эта задача реализуется через учебную деятельность и систему воспитательной работы в СШ № 16. На уроках казахского, русского языка и литературы, истории, географии, музыки воспитывается уважительное отношение к государственному языку, к государственным символам РК, к культуре других народов.

2015 год – 70-летие победы в ВОВ, основной целью празднования является укрепление государственности, единства народа Казахстана и консолидация общества вокруг базовых ценностей, в основе которых – стабильность, мир и согласие. Празднование 70-летия победы в ВОВ должно стать наиболее значимым и ярким событием в истории Независимого Казахстана. В школе создана комиссия по проверке пропаганды и изучению символов РК, ведется сбор материалов по истории создания государственных символов, значения атрибутики, оформлены книжные выставки и полки с соответствующей литературой, имеется парадный вариант Государственной символики. Решая проблемы патриотического и интернационального воспитания в системе образования, становится ясно, какого гражданина следует воспитывать, какие качества необходимо формировать у будущего взрослого гражданина РК. Возрождая традиции и достижения предшествующих поколений, мы должны создать условия для поступательного движения в будущее, и в этом велика роль 263

образования, как фактора обеспечения мира и стабильности путем воспитания в духе толерантности и согласия. И тогда работа в системе образования станет более эффективной в достижении нашей общей цели - процветания Казахстана на основе консолидации и любви к Родине. «В следующем году мы торжественно отметим 20-летие принятия Конституции и создания Ассамблеи народа Казахстана. Отмечая эти даты, нам важно сделать казахстанцев ещё более сильными в духовном плане, едиными и ещё более толерантными. Я убеждён, что на новом ответственном витке истории обретёт новое звучание и более глубокий смысл наш главный принцип - Казахстан, только вперёд!» Послание Президента РК народу Казахстана от 11 ноября 2014 г «Нұрлыжол– путь в будущее».Таким образом, в педагогическом аспекте под патриотическим воспитанием мною понимается процесс формирования сознательного человека, любящего свою Родину, землю, где он родился и рос, гордящегося историческими свершениями своего народа и его культурой, где зарождаются первые ростки гражданских патриотических чувств. Закончить свой доклад я хочу словами М.Макатаева: «Пусть ночи и дни проходят. Пусть часто не просто мне в жизни, Но ты, словно сердце в груди, О ты, дорогая Отчизна! ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ БАҒЫТТАРЫ Хуснидинова Асель Сериковна Мырзатай О/М, Байзақ ауд. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «Тәрбие жұмысы және жастар саясатының мақсаты – жастардың бойында белсенді азаматтық ұстанымды, әлеуметтік жауапкершілік, және көпебасшылық қасиеттерді қалыптастыру; міндеті – жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу және олардың азаматтық ьелсенділігін, әлеуметтік жауапкершілігін және әлеуетін ашу тетіктерін қалыптастыру» деп атап көрсеткендей, білім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру педагогикалық қауымдастықтың алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі. Мемлекетіміздің маңызды құжаттарының бірі – Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан2030» стратегиялық бағдарламасында: «Білімі мен білігі жағынан шетелдердегі замандастарымен бәсекеде жеңілмейтін, отаншылдық рухы кемел қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу» деп көрсетілгендей қазіргі жаһандану жағдайында ұлттық санасы қалыптасқан, өзгелермен бәсекеде қажыр-қайраты, ерік-жігері мықты, Отанының нағыз патриот азаматтарын тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Жаңа қоғамның дамуына жастардың дүниетанымындағы өзгерістердің мәнін ой елегінен өткізіп, зерделеу теориялық міндеттер тұрғысынан қалай зәру болса, оқушылар мен білімгерлерге патриоттық тәрбие берудің бүгінгі жағдайы өмірдің мақсат- мүддесіне сондай маңызды. Қазіргі қоғамда мектептер мен жоғары оқу орындарында азаматтық-патриоттық және әдеп-ғұрып, салтдәстүр, еңбекке сүйіспеншілік тәрбиесіне салғырттықпен қарауға болмайды. Осы мәселені шешуде ұлттық тәрбие негізінде патриоттық тәрбие беру – уақыт сұранысы. Ұлттық тәлім-тәрбиені іске асыратын ұлттық тіл, ол ұлттың ішкі жан дүниесімен, санасезімімен байланысты жүргізіледі. Яғни, адамға берілетін ұлттық құндылықтар мен ұлттық тәрбиелер адам санасы арқылы игеріледі. Демек, ұлттық сананы қалыптастыру үшін халыққа ең әуелі ұлттық тәрбие берілуі қажет. Қазақ ұлттық мектебіндегі тәрбиенің мақсаты – оқушылардың ұлттық санасын қалыптастыру мен дамыту. Ұлттық сана Ана тілі, Ата тарихы және Төл мәдениетіміз арқылы ғана қалыптасып, дамиды. Сондықтан үздіксіз білім беру жүйесінде ұлттық санасының сол негіздерін оқып үйренуді басты мәселе етіп жүргізу керек. Ол үшін мектебімізде ұлтымыздың ерекшелігіне, тарихына, мәдениетіне, өнеріне, салт-дәстүрлеріне, тұрмыс-тіршілігіне, отбасы тәрбиесіне сай қарастырылып шығарылған бағдарламалар, төлтума оқулықтар, көрнекіліктер, қосымша әдебиеттер, әсіресе мұғалімдерге қажетті әдістемелер кеңінен пайдалануы тиіс. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің «Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында»: «Үздіксіз тәрбиенің негізі – ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу керек», – екені ерекше атап көрсетілген. Бүгінгі жас ұрпақ - болашақ Қазақстан азаматы. Олар өзімізді қоршаған ірі өркениет орталықтарын, түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану заманына сай болуы шарт. Отанға деген сүйіспеншілік, туған жерге құрмет, патриотизм -тұлғаның дамуындағы ең жоғарғы деңгейді сипаттайтын аса маңызды рухани игіліктердің бірі. Ол адамның Отан игілігі үшін қызмет етуінен, қажет болса, сол мақсат жолында ғұмырын құрбандыкка шалуға дейін баруынан көрінеді. Патриоттық сана - сабақта және сабақтан тыс іс-шараларда Отанды сүю. Елін қорғауға байланысты басты ұғымдарды ашып көрсету арқылы қалыптасады.

264

Елімізде болып жатқан шын мәніндегі тарихи өзгерістер, ұлттық сана-сезімнің өсуі, ұлт арқылы қатынастар үрдісі Отанымыздың ортақ тағдыры үшін жауапкершілікті сезінетін патриоттар тәрбиелеуді ерекше талап етеді. Осыған байланысты мектеп ұжымдарының жас ұрпақтың патриоттық санасын қалыптастыру үрдісіндегі іс-әрекетіне қажетті, адамгершілік ұстанымдар мен тұжырымдардың мәндерін тереңірек анықтау қажет. Қазіргі коғамдағы патриоттық сана екі топтан тұратын біртұтас жүйе ретінде беріледі: 1. Оқушылардың сана-сезімін өз ұлтының мәдениеті мен ана тілін меңгеру негізінде дамыту.

2. Әлемдік өркениет жетістіктерін, жалпы адамдық касиеттер жүйесін меңгеру негізінде дамыту; яғни оқушылардың өз халқының тарихы мен мәдени дәстүрлерін үйрену, интеллектуалды және эмоционалды дамуы, сондай-ақ әлем халықтары мәдениетінің дамуындағы бір-біріне ықпалы туралы түсінігін қалыптастыру. Бастауыш сыныпта патриоттық сананың негізгі жүйесін мына ретте қалыптастыруға болады: 1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге үйрету.

2. Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды дамыту.

3. Батыр, қаһарман, елжанды азаматтардың ерлігін үлгі ете отырып, отаншыл, ұлтжанды, намысшыл, ұлттық тілді меңгерген, тарихын білетін патриот тұлға тәрбиелеу. Мемлекеттік рәміздер Ту, Елтаңба, Әнұранда халқымыздың өткен өмір тарихы, бүтінгі игілікті істері айшықталған. Осы Мемлекеттік рәміздерден басталған тәрбие тұлғалардың қоғамдық бағытбағдарын анықтайды, адамгершілік құндылықтарын қалыптастырады, әлеуметтік белсенділігін жоғарылатып, өз іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады және Отан игілігі жолында қызмет етуге ұмтылдырады. Сондай-ақ қазақ халқының озық гуманистік құндылықтары негізінде жалпы ұлтжандылыққа, еуразияшылдыққа, қазақстандық патриотизмге, отансүйгіштікке, жастарды ашық пікір таласқа, сөз бостандығына тәрбиелейді. Баланың әрбір даму кезеңінде жетекші іс-әрекеті болады, мұндай іс-әрекет өзінің мақсаттары, мотивтері және орындалу тәсілдерімен сипатталады. Патриоттық іс-әрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет. Қазақстанның өз алдына егемен мемлекет болуы, осыған орай орныққан жаңа саяси әлеуметтік ахуал қоғамның, оның азаматтарының да санасында айтарлықтай сілкініс тудырды. Бұл әрине өткен тарихымыздың шынайы бейнесін жасау,жалпы ұлттық бірілігіміздің азаматтық пен отаншылдықты тәрбиелеудің ең басты факторларының бірі. Адамдар өткеннен бүгінгі күнге ұқсастық іздейді, бүгінгі күн проблемаларының шешімін тапқысы келеді. Сондықтан адамзат мәдениеті техникада қол жеткен табыстарды тек еуропалық өркениеттің еншісі санайтын моноцентристік көзқарастан арылу қажеттілігі туындады. Оқу үрдісіндегі әрбір педагог жаңа тұрпатты мұғалім даярлауда, білімгерлерге жаңаша білім беріп, оларды патриоттыққа тәрбиелейді. Қазіргі білім саласында оқытудың парагдигмасы өзгерді. Оның мақсаты: қоғамды гуманизациялау, оқытуды диференциациялау арқылы білім алушылардың өз таңдауына жол ашу. Сондықтан инновациалық технологияларда енгізу оқу үрдісінің тиімділігін арттырып қана қоймай, білім алушылардың мемлекеттік стандартқа сай оның әрі қарай дамуына мүмкіндігі болады. Елбасы Қазақстан Халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлық азаматтарының Отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз. Патриоттық сезім тұлғаның тектілігімен туындап, тәрбие арқылы өсіп жетіліп, патриоттық сана түрінде қалыптасады. Ғалымдар ұлттық патриотизмді қанмен, тектілікпен туа біткен қасиеттердің тәрбие арқылы, елін, жерін шексіз сүйіп, соған қызмет етуі, ұлттың барлық қасиеттерін ардақтау деп түсіндіреді. Қасиетті Отанның қадірін ұғындыру үшін ” борышы ” ар намыс “ ождан “ сөздерінің мәнін меңгертіп, ұлт, халық, ел, атамекен сияқты киелі түсініктермен байланыстыра отырып, өз тұлғасын қалыптастырған оқушы өзіне қажетін таңдай білуі үшін сілтеу бағытымыз, көрсетер жолымыз түзу болу керек. Әрбір адам біздің мемлекетімізге, оның бай да, даңқты тарихына, оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс – қимыл жүйесін талдап жасау қажет. Елдің проблемалары да, келешегіде барлық адамға жақын әрі түсінікті болуға тиіс. Сондай-ақ бұл міндет – білім берудің, мәдениет органдарының, қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының барлық жүйесін әрбір отбасына қатысты – мәселе. Бүгінгі Қазақстан жағдайындағы ұлттық патриотизмнің басты көрінісі – Қазақстан ана тілінде сөйлеуі, балаларына ұлттық тәрбие беруді, ұлттық мінез, жүріс-тұрыс қалыптастыру, ізет, құрмет, қайырым, мейірім, тағы басқа сезімдерін дамытуы. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзі патриоттық ұғымның, ел мен жердің бүтіндігін сақтау, халықтар достығы мен бірлігі екенін нақтылай түседі. Патриотизмнің маңызды элементтерінің бірі, онымен етене байланысып жатқан ұлттық рух пен ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту қажет.

265

Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті - өз халқына деген сүйіспеншілігі, жеке адам өз халқы мен қан жағынан да және шыққан тегі, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, психологиялық және этнографикалық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлі ерекшеліктермен де байланысты. Оқу үрдісінде оқушыларды отаншылдыққа тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүлерге сүйене отырып, жастардың ішкі жан дүниесі – ой –санасымен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл ретте Н.Назарбаевтың қазақтың ұлттық сана сезімін дамыту, « қазақ » деп аталатын таңғажайып, әрі бай тарихи және мәдени байтаққа өз қатынасының барын сезіну – дегенді, біздің ұстанып отырған пікірлерімізді қуаттай түседі. Біздің қазақ халқы – батыр халық. Білім берудің сапалы жастарымыздың Отан алдындағы азаматтың парызын сезінумен, өзіндік көзқарасымен, халықтың бағытына рухани және материалдық қазынаны сақтап қалуға ұмтылумен де өлшенуі тиіс. Ұрпақтарымызды парасатты да, бойында азаматтық намысы бар, елін, жерін сүйетін азамат етіп өсіргіміз келсе, бүкіл қоғамдық дамудың негізін келешек ұрпақ тәрбиесіне бағыттауымыз керек. Қазақстан әлемдік аренада іргелі ел болып, тәуелсіздігіміздің 20 жылдық тарихында еліміздің экологиялық саяси дамуындағы үрдістер, азаматтардың рухани құндылығы, отансүйгіщтік сезімін қалыптасуында үлкен өзгерістерге алып келеді. Білім беру жүйені демократиялық, әлеуметтік мемлекет азаматтарын тәрбиелеуде олардың жеке тұлға құқықтары мен бостандықтарын құрметтейтін, адамгершілік қасиеті жоғары, ұлттық және діни төзімді бола отырып, өз тіліне, өз ұлтына, өз ісіне берілген Қазақстан Республикасының патриоттарын қалыптастыруға міндетті. өз отаның, өз өлкесінің тарихын, дәстүрлерін білмей тұрып бұл жүйені іске асыру мүмкін емес. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасында орты білімді дамыту тұжырымдамасы. – Астана, 2005.

2.Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептің даму тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 32 б.

3.Үздіксіз тәрбиенің тұжырымдамасы. – Алматы: РБК, 1992. – 30 б. ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОЙ АКТИВНОСТИ И ПАТРИОТИЗМА УЧАЩИХСЯ Цой Наталья Владимировна ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области г. Тараз Патриотическое воспитание объективно является и признано государством ключевым направлением в воспитании молодого поколения граждан Республики Казахстан, призванным обеспечить формирование личности высоко патриотичной, верной Отечеству, способной к реализации задач поступательного развития страны. Проблема воспитания молодежи волновала общество всегда. Задачу воспитания подрастающего поколения необходимо осмысливать сегодня как одну из приоритетных в деле обеспечения национальной безопасности государства. Человечество вступило в эру глобализации и информатизации, когда реальностью стал мир без границ, а творчество призвано наполнить жизнь людей смыслом и радостью, социально и личностно значимым содержанием [1]. Учить познанию и творчеству – таков императив современного образования. Успех его зависит от действия механизмов личностного роста – гражданской идентификации, правового просвещения, развития коммуникативных и лидерских черт, самоопределения в профессии и творчестве. Как наиболее передовая часть своего поколения дети уже завтра станут движущей силой общества. Из ее числа будут формироваться политические элиты, от нее зависят перспективы страны и мира. Идея патриотического, духовно-нравственного воспитания, ее актуальность являются одним из главных направлений воспитания в любом государстве. Патриотизм это глубокое и сложное чувство, которое впитывается человеком с детства, закрепляется в семье, школе, обществе. В Государственной программе патриотического воспитания граждан Республики Казахстан отмечено, что «система патриотического воспитания предусматривает: формирование и развитие социально значимых ценностей, гражданственности и патриотизма в процессе обучения и воспитания в образовательных учреждениях всех типов и видов» [2]. Возрастной состав учащихся, с которыми необходимо работать - это дети от 6 до 24 лет. Именно в этот период учебы у учащихся активно формируется мировоззренческая и гражданская позиции. Молодежная политика определяет принципы: приоритет исторических и культурных ценностей Республики Казахстан; формирования казахстанского патриотизма; формирования гражданственности; нравственного и 266

духовного развития. Именно эти молодые люди стали свидетелями грандиозных по своим масштабам переменам созидания политической системы, реформирования экономики, утверждения национального суверенитета. Все фундаментальные преобразования общества отражаются на становлении личности учащегося, преобразуют поколения связи с запросами и потребностями времени. Поэтому воспитание патриотизма и гражданственности определяется как одна из приоритетных в системе профессионального образования Республике Казахстан. Эта задача стала одной из составных долгосрочных приоритетов, выдвинутых Президентом Н.Назарбаевым в Послании народу «Казахстан 2050». «Надо воспитывать в себе и наших детях новый казахстанский патриотизм. Это, прежде всего гордость за страну и ее достижения. К 2050 году нам надо построить такую политическую систему, при которой каждый гражданин Казахстана должен быть твердо уверен в будущем. Каждый гражданин нашей страны должен обрести чувство хозяина на своей земле» [3]. В свою очередь, патриотизм невозможен без формирования исторического сознания, связывающего настоящее общество с его прошлым. Образование должно выполнить свою благородную миссию, так как именно обучение истории прямо влияет на складывание мировоззрение подрастающего поколения, именно у преподавателей истории, как ни у кого, есть возможности вести патриотическое воспитание, как на занятиях, так и в неурочное время. Это работа повседневная, многоплановая. Плохое или хорошее событие, но оно часть нашей истории, а уважительное отношение к истории – это и уважительная отношение к истории. Целью преподавания истории Казахстана является не только ознакомление с историей, но и воспитание человеческого духа. Успешное развитие общества невозможно без глубокого осознания уроков истории, которые дают силы для динамического движения вперед, ведь настоящее и будущие совершаются на основе прошлого. Неслучайно известная мудрость гласит: без истории нет народа. Изучение исторического опыта формирует историческое сознание, культуру, традиции, преемственность поколений. История дает возможность осмыслить масштаб того, что происходит в настоящее время в нашем государстве, в ней заложены ростки будущего. Любовь к Родине, чувство ответственности за судьбу своей страны нужно воспитывать не на абстрактных примерах, а на примерах судеб людей, ставших проводниками своих народов к прогрессу и процветанию, обладающих великим мужеством и пророческим предвидением. Президент нашего государства в Стратегии «Казахстан-2050» отмечает «мы сделали ценности единства и согласия фундаментом общества, основой нашей особой казахстанской толерантности. Мы должны бережно передавать каждому будущему поколению казахстанцев» [3]. В систему воспитания казахстанского патриотизма и гражданственности на занятиях истории Казахстана включены: формирование гражданского сознания учащихся, основу которых составляют: уважительное отношение к государственным символам и законам страны; ответственность за судьбу Отечества; воспитание добропорядочного гражданина; приобретение учащимися опыта социальной гражданской активности. В 7-8-х классах, так же, как в 5-6-х, нужно проводить в качестве внеклассного мероприятия викторину, но только ее тему, как и понятие Родины, расширить – «Знаешь ли ты свой район?» Таким образом, в 7-8-х классах продолжается последовательная, системная работа по воспитанию казахстанского патриотизма, начатая в 5-6-х классах. На уроках русского языка и литературы, развития речи и внеклассных мероприятиях в 9-11-х классах необходимо сформировать у учащихся уже осознанное чувство гражданственности, ответственность за судьбу своей Родины. В старших классах школьники могут принять участие в ежегодных конкурсных сочинениях, посвященных важным общественным и политическим событиям нашей страны. Считаем эти конкурсы важным этапом, завершающим работу по воспитанию казахстанского патриотизма в школе. Темы творческих работ говорят сами за себя: «Моя Родина – мой Казахстан», «15 лет Независимости РК: мой взгляд на мою страну и мир», «Казахстанский патриотизм – основа уверенного развития и процветания страны, «Новый Казахстан в новом мире». Данные творческие конкурсы способствуют воспитанию у учащихся казахстанского патриотизма, повышают интерес молодежи к достижениям и проблемам своей страны, заставляют задумываться о своем будущем и будущем своей Родины. А это значит, что завтра они будут прилагать все усилия для того, чтобы реализовать свою мечту – сделать Казахстан конкурентоспособным государством. Многие конкурсные сочинения могут быть посвящены ежегодным Посланиям Президента Н. А. Назарбаева народу Казахстана. Современный учитель и его ученики, должны прежде всего владеть новой лексикой, без которой трудно понять смысл данных государственных документов. Поэтому при подготовке к ежегодным сочинениям, посвященным очередному Посланию Президента страны, на уроках русского языка и литературы в 9-11-х классах необходимо прежде всего ввести в лексикон учащихся следующие термины: инфраструктура, интеграция, глобальная экономика, аккредитация учебных заведений, многоконфессиональное общество, госхолдинг и др. С этими терминами должна быть проведена не только лексическая, но и орфографическая работа. На следующем этапе урока необходимо говорить о современных достижениях Казахстана, о роли и вкладе молодежи в развитие и процветание государства и т. д.

267

Работа по воспитанию чувства любви к Родине проводится и при изучении программного теоретического материала. Так, в учебниках русского языка с 5 по 11 классы первые, вводные, темы посвящены роли языков в жизни человека и общества, красоте, выразительности языка, государственным символам РК. Эти темы необходимо использовать для воспитания казахстанского патриотизма. Во многих странах патриотическое воспитание начинается с изучения государственных символов. В нашей республике в целях воспитания казахстанского патриотизма этому тоже придается большое значение. Воспитанию казахстанского патриотизма способствует и повышение статуса государственного языка, поэтому необходимо его изучение. При этом не надо забывать, что русский язык – один из мировых языков, на котором говорят сотни миллионов человек, в том числе большинство граждан Казахстана и стран СНГ, и знание его также обязательно. Условием вхождения нашей республики в мировое сообщество является владение еще хотя бы одним иностранным языком, например, английским. Так как этому придается столь важное значение, в нашей стране введен праздник – День языков народов РК. Невозможно также представить патриотическое воспитание без празднования Дня Конституции, Дня Республики, Дня Независимости, Дня единства народа Казахстана. Уважение к истории страны и народа, казахстанский патриотизм прививаются и через познание традиций и обычаев, народного творчества. Спектр школьных мероприятий, которые можно посвятить всему этому, весьма широк и многообразен: лингвистический КВН, посвященный Дню языков народов РК; конкурс полиглотов, конкурс знатоков казахского (или русского) языка; лингвистический конкурс «Знание языков открывает все дороги», классный час «Эхо родного края»; различные викторины, доклады учащихся о традициях и обычаях народов Казахстана и мн. др. Такая работа тоже должна вестись последовательно, системно. В 5-6-х классах на внеклассных мероприятиях учитель может, например, познакомить школьников с обычаями и традициями казахского народа, провести викторину; в 7-8-х классах предлагаем расширить спектр мероприятий: лингвистические конкурсы, турниры полиглотов, также викторины. А уже в старших классах это может быть интеллектуальный конкурс «Лидер XXI века», лингвистический КВН, доклады и рефераты учащихся, тематические вечера. Ничто не может быть лучше, для привития чувства любви к Родине, воспитания казахстанского патриотизма, чем знакомство учеников с творчеством земляков – поэтов и писателей района, села или города. Для работы по формированию казахстанского патриотизма и гражданственности опорой служит модель воспитания учащихся в образовательных учреждениях. В соответствии с моделью определяем, что должен «знать», «иметь» и «уметь» наш учащийся – будущий гражданин. Опираясь на эти исходные данные, мы определяем, что наш выпускник – это, прежде всего, честный человек с присущей ему высокой сознательностью и дисциплиной. Честный человек с присущей ему высокой сознательностью и дисциплиной, патриот и интернационалист, активно борющейся за укрепление межнационального согласия, взаимопонимания, знающих свои корни, уважающий людей другой национальности. Президент РК Н.А.Назарбаев неоднократно отмечал «толерантность и терпение казахстанцев, их радушие и приветливость», ставит задачу сохранения и развития межэтнического согласия и межконфессионального диалога в обществе. Подчеркивая значение толерантности, «Всеобщая декларация прав человека» провозглашает, что именно образование «должно содействовать взаимопониманию, терпимости и дружбе между все народами, расами, религиозными группами». В республике проживают представители более 130 национальностей. Поэтому Н.А.Назарбаев особо отметил «Мы должны сохранить и укрепить общественное согласие. Это непреложное условие нашего существования как государства, как общества, как нации. Фундамент казахстанского патриотизма - это равноправие всех граждан их общая ответственность за честь Родины» [3]. На занятиях истории говориться о переселении многих народов в казахстанские степи в годы сталинских репрессий. Насильственная депортация не могла пройти бесследно для национального самосознания и духа единения переселенных. При изучении этих тем показывается радушие казахов принявших в свои руки голодных и униженных людей, она их обогрела и накормила, стала второй родиной, а для многих, родившихся здесь,- единственной, расставание с которой стало бы трагедией всей жизни. В суровые годы Великой Отечественной войны, тяжелые послевоенные, когда приходилось восстанавливать подорванное войной хозяйство, в годы освоения целины, строительство новых городов, поселков, дорог, подъема экономики, выковывалась великая дружба народов Казахстана. Независимость нашей страны – это самое святое приобретение казахского народа и знание прошлого, героического свершения народа имеет большое значение для воспитания духовной нравственности. При изучении тем о Великой Отечественной войне воспитывается патриотизм на примерах мужества и героизма воинов, уважения к ветеранам войны, нетерпимость к проявлениям национализма, расизма, показывается вклад в победу представителей всех наций. В Государственном общеобязательном стандарте образования РК выделена главная цель среднего общего образования на общенациональном уровне: «Способствовать становлению 268

компетентной личности, готовой к эффективному участию в социальной, экономической и политической жизни РК. Знать основы казахского и мирового культурного наследия, развивать свою культурную идентичность. Проявлять терпимость к носителям иных культур и представлений независимо от национальности, вероисповедания, статуса, пола. Быть готовым к ценностному осмыслению других культур, точек зрения позиций. Участвовать в культурной и творческой деятельности, уметь ценить и понимать наиболее важные стороны и аспекты культуры, формирующие личность и общество[4]. В ежегодных посланиях Президент Н.А. Назарбаев уделяет большое внимание вопросам образования и профессиональной подготовки на уровне мировых стандартов, а значит и повышения его качества. Только мастерство преподавателя, его грамотность и профессионализм, его умение проводить занятия, основанные на взаимодействии с учащимися, его твердая гражданская позиция могут помочь в формировании поликультурной личности. Именно такие компетентные люди будут востребованы долго в нашей стране, но из-за рубежом. В нашей стране осуществление этих задач реальны, учитывая важность государственной политики, рассчитанной на укрепление сотрудничества в образовании со многими странами. В будущем мы можем гордиться грамотными, образованными, компетентными, культурными людьми, достойными гражданами РК. Сегодня для наших граждан открыты все возможности. Быть полезным своей стране, быть ответственным за судьбу своей Родины - это долг и честь для каждого казахстанца. Президент нашего государства в Стратегии «Казахстан-2050» отметил: «Молодежь – вы воплощение всех наших надежд на будущее. Все что делается нами сегодня - делается для вас. К 2050 году вы уже зрелые граждане, принявшие участие в исполнении этой программы. Ваше новое независимое мышление - это фактор, который поведет страну к новым целям, кажущимся нам сегодня далекими и недосягаемыми» [3]. Мы представили лишь некоторые, наиболее важные, на наш взгляд, методы и формы работы по данной проблеме, призванные воспитать у учащихся чувство патриотизма и ощущение гордости за нашу страну. И если ученик пишет в своей творческой работе: «Я горжусь, что сегодня свобода, открытость, демократизация общества достигнуты именно в Казахстане…» или: «Как сознательный гражданин своего Отечества, я понял, что от моих знаний, трудолюбия, чувства ответственности за всё происходящее в стране многое зависит», а также такие слова: «У каждого человека – своё, глубоко личное отношение к Родине. Но всех нас объединяет то, что наша Родина – Казахстан», то, мы считаем, цель наша – воспитание казахстанского патриотизма, т.е. любви к малой Родине, а затем – к Родине – Республике Казахстан, к народу, родному языку, традициям народа, достигнута. Литература: 1.Конституция Республики Казахстан.

2.Государственная программа патриотического воспитания в РК.

3.Послание Президента РК народу Казахстана «Новая экономическая политика государства «Нұрлы жол – путь в будущее». 4.Государственный общеобязательный стандарт образования РК.

269

МАЗМҰНЫ / СОДЕРЖАНИЕ 3

Сыздыкбаева Г.У. Алғы сөз «ЕҢСЕЛІ ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ: ҰЛАҒАТ ПЕН МӘҢГІЛІК ЖОБА» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ ONLINE-КОНФЕРЕНЦИЯСЫ

1 секция: ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АУМАҒЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ ҰЛТТЫҚ СИПАТТАҒЫ МЕМЛЕКЕТ 4

Абдуллина Динара Ысқаққызы ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫСЫН ТЕРЕҢДЕТЕ ТҮСІНДІРУ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна

5

ЕРЛІКТІҢ АРҚАУЫ, ЕЛДІКТІҢ БАСТАУЫ – ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА 550 ЖЫЛ Изтулеуова Сан Далбаевна, Хасенова Баршагуль Омиржанкызы

8

КЕРЕЙ ХАН Изтлеуова Акмарал Актамбаевна, Досмағамбетова Айым Шынбайқызы

9

«ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚҰРАУШЫ КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕК ХАНДАР» Изтулеуова Сауле Далбаевна

12

ХАҚНАЗАР ХАННЫҢ БИЛІГІ КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ НЫҒАЮУЫ Матекова Бақтыгүл Темірханқызы

14

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ - ҰЛТТЫҚ СИПАТТАҒЫ ЖҮЙЕЛІ, ОРНЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТ Махадиева Б.О.

16

КЕНЕСАРЫ КӨТЕРІЛІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРҒАНХАНДЫҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ Мұханова Майгүл Жүндібайқызы

18

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА 550 ЖЫЛ 2 секция: ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІГІНІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ МЕН ТИІМДІЛІГІН АЙҒАҚТАУШЫ ФАКТОР: ТАРИХИ ШЫНДЫҚ

Абдикеримова Назира Жорабекқызы

20

ЕЛІМЕН ЕТЕНЕ ЕЛБАСЫ Алдабаева Гульдана Тлеукабыловна

20

ТӘУЕЛСІЗДІК ЕЛ ТЫНЫШТЫҒЫМЕН ТҰҒЫРЛЫ Бектурганова Карлыгаш Кемельхановна

23

КАЗАХСТАН НАКАНУНЕ И В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ. Бектурганова Карлыгаш Кемельхановна

25 270

ОБРАЗОВАНИЕ КАЗАХСКОЙ НАЦИИ Жанбибі Дүйсенбаева

26

БОПАЙ ХАНЫМНЫҢ МӘМІЛЕГЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ Абулсинова Гульжан Шалабаевна

29

ХVІІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна

32

ҰЛТТЫҚ ТАРИХЫМЫЗДЫ ҰЛЫҚТАУ - ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА 550 ЖЫЛ Жумалина Жана Мараловна, Сулейменова Сауле Куанышбековна

35

ТӘУКЕ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ Избасаров Ербол Хусаинович

38

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ АЙМАҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕ ҚОРҒАУҒА АЛЫНҒАН НЫСАНДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ Куатбекова Л.К., т.ғ.к., Қоянбаева Ш.Б.

41

ТАМЫРЫ ТЕРЕҢ ТАРИХ Манахбай Сергей

43

Қазақ хандығынан басталған бүгінгі ел тағдыры Мырзахметова А.Ж.

45

ХVIII - ХIХ ҒҒ. КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ЖҮЗ АУМАҒЫН ЭКСПЕДИЦИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР Жұмағалиев Нұржан Жұмағалиұлы

46

ЖӘНІБЕК ПЕН КЕРЕЙ ҚҰРҒАН ТҰҒЫРЛЫ МЕМЛЕКЕТ Нұрмаханова Жанат Жанашқызы, т.ғ.к., доцент

48

ЕЛДІГІМІЗ – МӘҢГІЛІК Нұртаева Күлзағира Бикенқызы

50

ТАРИХИ ДАТАЛАРДЫ ӨЗЕКТЕУ - ТӘУЕЛСІЗДІКТІ НЫҒАЙТУ НЫШАНЫ Сарсекенова Айсұлу Бағытқызы, Балапанова Жаңыл Темірқызы

52

ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ТАМЫРЫ ТЕРЕҢДЕ Сарсенова Н. Қ., Юсупова И. Т.

55

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ МЕН ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Сейлханқызы Ботакөз

56

ТӘУЕЛСІЗ ЕЛ Сугурбаева Анаргул Сагинбаевна, Байшов Бақыт Батырбекұлы

58

КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҰЛЫ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚ ТАРИХНАМАСЫНДА Торебекова Эльмира Абсематовна

61

ТӘУЕЛСІЗДІГІМІЗ – МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ

271

Шоманова Калима Нурмахановна

63

XVIII ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕ КӨРІНІС ТАБУЫ 3 секция: ТҰҒЫРЛЫ ТӘУЕЛСІЗДІК – ЕҢСЕЛІ ЕЛ ТАРИХЫ Абдуллаева А.А., Жумагалиев Р.А.,

66

ВОПРОСЫ ИСТОРИИ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ ПОД ПРЕДВОДИТЕЛЬСТВОМ КЕНЕСАРЫ КАСЫМОВА Абдикеримова Н.Ж.,Абдикеримова А.О.

70

ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ, МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕР Аманова Гүлхан Сабырханқызы

71

ТІЛ – ШЕЖІРЕ, СӨЗ –ӨНЕР Беисенкулова Андия Ахбергеновна

75

ТАРИХЫ ТЕРЕҢ ҚАЗАҚ ЕЛІ Р.А.Губайдуллаева, Р.А.Жумагалиев

77

ТАРИХСЫЗ ХАЛЫҚ ТҰЛ ТАУКЕ ХАН Жанысова Куралай Айтжановна, Сансызбаева Айнур Габиденовна

79

ТҰҒЫРЫ БИІК ТӘУЕЛСІЗДІК Каркабаева Парида Пазыловна

80

ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН Мусабекова Рабига Исматовна

81

ЕЛІМНІҢ ШАТТЫҚ БЕСІГІ -ТӘУЕЛСІЗДІК МҮБАРАК НҰРБЕК ӘБІЛХАНҰЛЫ

83

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫ: ШЕРЛІ ШЕЖІРЕ Сағынтаев Қайрат Сағынтайұлы

86

«ЕЛ МҰРАТЫ-ЕЛ БАҚЫТЫ, ГҮЛДЕНГЕН ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН!» Торебекова Эльмира Абсематовна

87

ТӘУЕЛСІЗДІГІМІЗ – МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ

4 секция: ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ Абдықалықов Қ.

90

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» - ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІ ПЕРЗЕНТТЕРІНІҢ ҰРАНЫ Абжентаева Светлана Пердешовна

92

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МӘНІ 272

Әбдікерімова П.Ж.

95

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ МІНЕЗ- ҚҰЛҚЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ ЫҚПАЛЫ Әлімбекова Ажар Бостанқызы

97

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ - МӘҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛЫ ТАРИХЫ Акбергенова Жумакыз Алтаевна

99

СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ Алимбетова Раушан Орынбасаровна

101

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ-ОТАНШЫЛДЫҚ КЕПІЛІ Алишев Болат Жаманбаевич, Медеубаева Динара Муратбековна

103

РОЛЬ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ ЛИЧНОСТИ В СИСТЕМЕ РАБОТЫ ПЕДАГОГА Байтохина Асемгуль Турмаганбетовна

105

БОЛАШАҚ ҰРПАҚҚА ОТАНДЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Байхадамова Б.Е.

106

ЖАСТАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗІ -ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ Балтабаев Марат Бопышевич

108

КЛЮЧЕВАЯ РОЛЬ ИНСТИТУТА БАТЫРСТВА В СОХРАНЕНИИ КАЗАХСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ В ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ XIII ВЕКА Башанова Лаура Султановна

110

«ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ» Бердиханова Роза Ибрахимовна

113

ЖАСӨСПІРІМДЕРГЕ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ Бектурганова К.К.

115

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ГРАЖДАНСТВЕННОСТИ УЧИТЕЛЯ Бектурганова К.К.

118

ВОПРОСЫ ВОСПИТАНИЯ ГРАЖДАНСТВЕННОСТИ УЧИТЕЛЕЙ В ИСТОРИИ МИРОВОЙ ПЕДАГОГИКИ Битимбаева Бакыт Оразбековна

121

ПАТРИОТИЗМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҰСТАНЫМ Габдуллиева Шолпан Анарбекқызы

124

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ – БАСТЫ МАҚСАТ Джаркинбаева Гульжан Абдиманаповна

125

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ Джатканбаева Айжан Канатовна БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 273

128

Ермухамедова Ж.Е.

130

ВОСПИТАНИЕ ПАТРИОТИЗМА И КУЛЬТУРЫ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО ОБЩЕНИЯ ШКОЛЬНИКОВ Еселбаева Жансая Бигельдиевна

134

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ - ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ Есеманова Нуркуль Мандибаевна

136

РУХАНИ - АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУДЕ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ МАҢЫЗЫ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна

138

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ-БЕРІК БОЛАШАҒЫМЫЗДЫҢ КЕПІЛДІГІ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна

140

ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚТЫҢ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ПЕН ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМІН ТӘРБИЕЛЕУ Ермекбаева Л.Ж., Сембаев М.Т.

142

ТҰЛҒАНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Жексембиева Ж.Т.

144

ОНТОЛОГИЯ, МЕТОДОЛОГИЯ И ТЕОРИЯ СОВРЕМЕННОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩИХСЯ Жексембиева Ж.Т.

146

ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ Жуманов Е.К., Кумбулатов Е.К

150

ТАРИХҚА ТАҒЗЫМ ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІ. Займолдина Ж.Г., Култаева Л.А.

152

ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Заславская Людмила Алексеевна

154

ВОСПИТАНИЕ КАЗАХСТАНСКОГО ПАТРИОТИЗМА И ТОЛЕРАНТНОСТИ У УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА Ибраева Г.Н

157

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ Ибраимова Балкия Касымовна

158

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖАС ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ОТАНСҮЙГІШТІК ҚАСИЕТТЕРІН АРТТЫРУ Искакова Жаннур Алиевна, Садирбеков Айдын Турсынович

160

ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Исмурзина Гульнара Базарбайқызы, Аязбаева Назерке Ғалымжанқызы,

162

ТӘУЕЛСІЗ ЕЛДІҢ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕСІ ҚАШАН ДА ӨЗЕКТІ Калшерова Гулмира Илесбековна

165

ҚАЗАҚСТАННЫҢ БОЛАШАҒЫ - ҚОҒАМНЫҢ ИДЕЯЛЫҚ БІРЛІГІНДЕ

274

Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы, Жаманбаева Динара Танбайқызы

167

ҰЛТ МҰРАСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІ Қалымбет Мереке Исламбекқызы

169

ЖАС ҰРПАҚТЫҢ БОЙЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Карымбаева С.М.

171

БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ЖӘНЕ ТӘРБИЕНІ ЖОСПАРЛАУҒА ЖАҢАША КӨЗҚАРАС Кенжалиева Жазира Абылтаевна

173

ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 176

Клименко Н.А. РОЛЬ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ В РЕШЕНИИ ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНЫХ ЗАДАЧ Қожамберлиев Баймырза

177

ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ-ОТБАСЫНАН БАСТАУ АЛАТЫН ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ Колбаева Анар Жолдасовна

180

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЖЕКЕ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ Космагамбетова Дарагул Конысовна

182

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ Кульниязова Айжан Сисенқызы

184

ЕҢСЕЛІ ЕЛДІҢ ТӘЛІМ – ТАҒЫЛЫМЫ ОЛ ҰЛАҒАТТЫЛЫҚ Кун Светлана Владимировна

186

НОВЫЙ КАЗАХСТАНСКИЙ ПАТРИОТИЗМ В УСЛОВИЯХ РЕАЛИЗАЦИИ ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ«МӘҢГІЛІК ЕЛ» Мамбеткулова С.С.

188

ПСИХОЛОГО – ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ КОМПОНЕНТЫ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ Майжанова Бибигуль Койшыбаевна

191

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ БОЙЫНША ЖҮРГІЗІЛГЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫСТАР Майжанова Бибигуль Койшыбаевна

194

МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖҮЙЕСІ Махадиева А.К.

198

ОҚУШЫЛАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ МУЗЫКА САБАҒЫНЫҢ РӨЛІ Махадиева Б.О., Кошкимбаева Ж.С.

200

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТҰРҒЫСЫ Медеуова Камшат Исагуловна

203

БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖҮЙЕСІ 275

Медеубаева Д.М., Жантыбаева З.Р., Скакова А.М.

206

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЭТНОМӘДЕНИ ТӘСІЛДЕМЕСІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ М.Е.Минайдарова, к.п.н., доцент, А.А.Аладьина к.ф.н,доцент

207

ВОСПИТАНИЕ ПАТРИОТИЗМА НА ЗАНЯТИЯХ РУССКОГО ЯЗЫКА В ПЕДВУЗЕ Минбаева Лаззат Ермекбаевна

209

ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Муканова Гайнижамал Успановна

211

БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ КУРСТАРЫНДА ТЫҢДАУШЫЛАРДЫҢ ЭТНОМӘДЕНИЕТ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ. Мунжасарова Гульсара Жармагомбетовна, Байкенова Сандугаш Жанботаевна

213

ФОРМИРОВАНИЕ КАЗАХСТАНСКОГО ПАТРИОТИЗМА В МНОГОЯЗЫЧНОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ (НА ПРИМЕРЕ ТРИЛОГИИ И. ЕСЕНБЕРЛИНА «КОЧЕВНИКИ») Панова Айгүл Нәбижанқызы

215

БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАР БОЙЫНДА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Садирмекова Н.К., Садирмекова Ж.К.

218

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАҒЫ ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕП ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫСАПАЛЫ БІЛІМ, САНАЛЫ ТӘРБИЕ НЕГІЗІ Салықбаев Ғалымжан Әбілқасымұлы.

220

ҚАЗАҚТЫҢ ӨЗІНДІК ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ. Саттеркулова Эльмира Рахмановна

222

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ БОЙЫНДА АЗАМАТТЫҚ-ПАТРИОТТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЛСЕНДІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ. Саттибаева Рая Мажитовна

223

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ – БЕРІК БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Сейданова Д.А.

226

ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОЙ АКТИВНОСТИ И ПАТРИОТИЗМА УЧАЩИХСЯ В ПОЛИЯЗЫЧНОМ ОБРАЗОВАНИИ Сембаев Г.С., Баймуханов А.С.

228

ЖАС ҰРПАҚҚА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Сыдыгалиев Д.С., доцент, п.ғ.к., Сыдығали Д.Д.

230

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚЫШТАН ОРЫНДАЛҒАН БҰЙЫМДАРДЫ ҚАРАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ Сыдыгалиева Назира Нурлыбековна

232

ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫ ҚАУЫМЫНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ ТУРАЛЫ ОЙ - ПІКІРЛЕРІ Сыдыкбекова Анар Жаманкуловна

235

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БІРТУАР ҰЛДАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ӘЖЕЛЕР ТАҒЫЛЫМЫ Сыйкымбек Г.Б.

237

276

ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ Тәңірбергенова Әсел Пернебекқызы

242

ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰҒЫРЫМ Таутаева Ж.Ж

245

ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Тойганбекова Ш.М.

247

ВОПРОСЫ ВОСПИТАНИЯ ГРАЖДАНСКИХ КАЧЕСТВ УЧИТЕЛЯ В КАЗАХСКОЙ ПЕДАГОГИКЕ Тойганбекова Ш.М.

250

СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ ВОСПИТАНИЯ ГРАЖДАНСТВЕННОСТИ УЧИТЕЛЕЙ И ИХ МОДЕЛЬ Тулегенова Р.А., Жумағалиев Р.А.

253

ЖАСТАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ РУХАНИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Тұрарова А.Н.

254

БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Тышканбаева Алия Танжарыковна,

257

ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ КЕЛБЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МОДЕЛІ Хиймамова Роза Дунларовна

260

КАЗАХСТАНСКИЙ ПАТРИОТИЗМ И НАЦИОНАЛЬНОЕ СОГЛАСИЕ Хуснидинова Асель Сериковна

264

ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ БАҒЫТТАРЫ Цой Наталья Владимировна

266

ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОЙ АКТИВНОСТИ И ПАТРИОТИЗМА УЧАЩИХСЯ

277

Ғылыми басылым Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ баспасында басылды. Тараз қ. «Еңселі елдің ұлы тарихы: ұлағат пен мәңгілік жоба» халықаралық ғылыми-практикалық online-конференция -------------------------------------------------------Научное издание Отпечатано в типографии ИПК ПР по Жамбылской области г.Тараз Международная научно–практическая online-конференция «Еңселі елдің ұлы тарихы: ұлағат пен мәңгілік жоба»

Издание осуществляется в авторской редакции. Авторы опубликованных материалов несут ответственность за подбор и точность приведенных фактов, цитат, статистических данных, собственных имен, географических названий и прочих сведений, а также за то, что в материалах не содержится данных, не подлежащих открытой публикации. При перепечатке материалов ссылка на данный источник обязательна.

Подписано в печать: 25.05..2015г. Формат 90×60/8; 12,2 усл. п.л. ___________________________________________ Отпечатано в типографии ФАО «НЦПК «ӨРЛЕУ» ИПК ПР по Жамбылской области

278