Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych by Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

Redakcja: Aleksandra Dębska-Cenian, Piotr Olech Pomoc redakcyjna i korekta językowa: Aleksandra Maj Projekt i koncepcja graficzna: Agnieszka Gewartowska Reportaż fotograficzny „Oblicza bezdomności”: Anita Czarniecka (Czarniecka Foto) Fotografie ekspertów i autorów podręcznika: Maciej Wcześny Skład: Maciej Goldfarth Skład elektroniczny: Grzegorz Bułowski Wydawca: Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, ul. ks. Zator Przytockiego 4, 80–245 Gdańsk; tel. 058 341 17 20 www.pfwb.org.pl Wydawnictwo: Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp.z o.o, ul. Wydawnicza 1/3, 92–333 Łódz; tel. 042 6367285 www.dwn.pl

Wydanie 1 © Copyright by „Agenda Bezdomności – Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy”, Gdańsk 2008

Publikacja finansowana w ramach projektu „Agenda Bezdomności – Standard Aktywnego powrotu na rynek pracy”, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości, lub części publikacji bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Treści wyrażone w niniejszej publikacji nie są oficjalnym stanowiskiem ani opinią Unii Europejskiej

Pracę tą dedykujemy wszystkim Tym, którzy przeżywając trudną sytuację permanentnego braku domu, wykazali otwartość i zaufanie w dzieleniu się własnym doświadczeniem i nowatorskim spojrzeniem na zagadnienie bezdomności, a także Tym, którzy pracując na co dzień z osobami w sytuacji braku domu ofiarowali nieocenione zaangażowanie i wkład w proces tworzenia innowacyjnego i spójnego systemu pomocy osobom bezdomnym.

„Wierzymy, że nikt, a szczególnie ludzie dotknięci problemem bezdomności, nie są przekreśleni na zawsze, że każdy człowiek zasługuje na wsparcie i pomoc, na szansę odnalezienia swego miejsca w życiu, gdyż w każdej chwili, dokonując zmian w swoim życiu, może się odrodzić”. ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN & PIOTR OLECH

redaktorzy podręcznika

CO W A R TO W I E D ZI EĆ KIL KA SŁÓW PRZE D PRZY S TĄ PIE N IE M D O LE KT U RY Szanowni Czytelnicy, w Wasze ręce oddajemy podręcznik Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach. Stanowi on spis nowatorskich rozwiązań, prekursorskich pomysłów i innowacyjnych metod pracy z osobami bezdomnymi, wypracowanych w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Wszystkie prezentowane w tym podręczniku rozwiązania zostały stworzone z myślą o wsparciu procesu wychodzenia z bezdomności, czyli o takich przedsięwzięciach w obszarze (re)integracji społecznej i zawodowej, które pozwoliłby osobom bezdomnym odzyskać i trwale utrzymać samodzielność życiową. Niniejszy podręcznik wiąże się z dwoma kluczowymi pojęciami - standardami i sferami działania. Prezentowane standardy zostały skonstruowane w taki sposób, aby stanowić propozycję całościowego systemu pomocy – poczynając od ulicy, czyli pracy z osobami bezdomnymi, znajdującymi się poza instytucjonalnym systemem pomocy, aż do samodzielności życiowej, czyli do przedsięwzięć podejmowanych z osobami bezdomnymi, które skutecznie zaczynają z bezdomności wychodzić. Tak więc w podręczniku odnajdziecie Państwo osiem standardów: etyczny, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, monitorowania postępów oraz asystowania. Wszystkie zaprezentowane standardy wypływają z świadomości złożoności procesu wychodzenia z bezdomności i konieczności odpowiadania na zwielokrotnione potrzeby osób bezdomnych. Zakładają one kompleksowe oddziaływanie na wzajemnie przenikające się sfery życia osoby bezdomnej: psychologiczną, zawodową, zdrowotną, socjalno-bytową, mieszkaniową i społeczną. Na przestrzeni trzech lat, w ramach projektu „Agenda Bezdomności”, nad stworzeniem i weryfikacją treści zawartych w tym opracowaniu pracowało blisko osiemdziesiąt osób, głównie praktyków i ekspertów w dziedzinie bezdomności i wykluczenia społecznego. Praca niniejsza stanowiła kontynuację i usystematyzowanie wieloletniej współpracy w obszarze standaryzacji usług instytucji i organizacji zrzeszonych w Pomorskim Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Założenia kompleksowo i pilotażowo zostały przetestowane i wdrożone w ramach Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta – Koło Gdańskie. Standardy wdrażane były także w wielu instytucjach i organizacjach wchodzących w skład Pomorskiego Forum. Dzięki temu treści prezentowane w tym podręczniku z jednej strony łączą różnorodne spojrzenie na zagadnienie bezdomności, z drugiej zaś stanowią zapis wcielonej w życie idei (re)integracji. Poza pewnymi uniwersalnymi wytycznymi, zawierają również praktyczne wskazówki, niezwykle istotne z punktu widzenia implementowania zawartych w nich treści do systemu pomocy osobom bezdomnym.

Szanowni Czytelnicy, mamy świadomość, iż postawiliśmy sobie ambitne zadanie zaprezentowania w jednej publikacji kompleksowego systemu (re)integracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych. Stąd też podręcznik składa się z dwóch części. Pierwsza z nich, drukowana, zawiera esencję najważniejszych, naszym zdaniem, informacji. Druga, w postaci nośnika elektronicznego, zawiera pełne wersje wypracowanych i wdrożonych standardów. Do niej odsyłamy szczególnie wnikliwych Czytelników! Zachęcając wszystkich do lektury pragniemy nadmienić, iż praca nad tą publikacją była dla nas nie tylko merytorycznym przedsięwzięciem, ale także intelektualną przygodą. Z nie ukrywaną radością dzielimy się efektami naszej pracy. Mamy nadzieję, że obie części podręcznika staną się dla Państwa źródłem inspiracji oraz praktycznych i, co szczególnie ważne, skutecznych rozwiązań w pracy z osobami bezdomnymi. ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN & PIOTR OLECH

S F ER Y OD DZI A ŁY W A NI A J A K O O D PO W I E DŹ N A W YZ W ANI A S PO ŁE CZNE J I ZA W O D O W E J ( R E) I NT EGR A CJ I O S Ó B BE ZD O MNY CH Podręcznik „Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach” zorientowany jest wokół tematu wychodzenia z bezdomności. Prezentuje narzędzia niezbędne do prowadzenia działań nakierowanych na wychodzenie z bezdomności, w postaci standardów (re)integracji – w wymiarze zawodowym i społecznym. Już na początku warto podkreślić, że przedrostek „re” w słowie (re)integracja nieprzypadkowo znajduje się w nawiasie. Ma on podkreślać, iż część osób, obecnie doświadczających bezdomności, nigdy tak na prawdę nie była w pełni zintegrowana społecznie, a wręcz od początku żyła na marginesie społecznym – mając ograniczony dostęp do edukacji, dóbr materialnych, kulturowych. Zadaniem (re)integracji, w takim przypadku, jest nie tyle przywrócić te osoby na poziom funkcjonowania, na jakim się znajdowały przed wejściem w bezdomność – ale doprowadzić je do poziomu, na jakim nigdy wcześniej nie były. Jest to tym istotniejsze, że sama pedagogika społeczna, w szerszym i węższym znaczeniu (jako praca socjalna), pełni często tylko i wyłącznie funkcję zachowawczą, polegającą na utrzymaniu obywatela – w najlepszym przypadku – na tym szczeblu drabiny społecznej, na którym się znajdował do czasu wystąpienia kryzysu i zainteresowania się nim służb socjalnych1. Jednocześnie dopiero wyjście poza ten stan i odwołanie się do rozwoju (zwłaszcza przez zaspokojenie potrzeb kulturowych i oświatowych) stanowi gwarancję wyjścia dla osoby marginalizowanej poza sferę wykluczenia. Z tej perspektywy jawią się trzy możliwości rozumienia procesu (re)integracji – jako działań nakierowanych jedynie na powstrzymanie osoby bezdomnej przed jej dalszą marginalizacją, jako przywracających ją na ten poziom drabiny społecznej, z którego zeszła w bezdomność, bądź też prowadzących do rozwoju osoby, zmierzającego do jej pełnego uczestnictwa społecznego. Autorzy niniejszego podręcznika skłaniają się ku rozwiązaniu, zgodnie z którym (re)integracja, zarówno w wymiarze społecznym jak i zawodowym, ma prowadzić do rozwoju osoby bezdomnej i do pełnego włączenia ją w nurt życia społecznego. Jest to szczególnie ważne, gdyż, jak podkreśla wielu teoretyków i badaczy, „dla osób wykluczonych i spisanych na straty wciąż nie przewidziano dróg powrotu do pełnego członkostwa w społeczeństwie” – przewidziano jedynie drogi skutecznej izolacji od reszty świata2. Powstaje jednak pytanie, jak tak ambitnego zadania dokonać. Jest to tym trudniejsze wyzwanie, że pełne włączenie osoby bezdomnej do życia społecznego wymaga zarówno kompleksowego i silnie zindywidualizowanego wsparcia każdej poszczególnej osoby bezdomnej, jak i stworzenia uniwersalnego modelu pomocy, który pozwalałby na prowadzenie wszechstronnych działań (re)integracyjnych. Jednocześnie kreowanie jakichkolwiek przedsięwzięć nakierowanych na wychodzenie z bezdomności wymaga osadzenia ich w realiach dużego zróżnicowania i niejednorodności polskiej bezdomności. Prowadzenie działań (re)integracyjnych permanentnie wymaga brania pod uwagę uwarunkowań systemowych a także faktu, że osoby doświadczające bezdomności są bardzo różne pod względem charakterystyk socjodemograficznych (wiek, płeć, wykształcenie, status rodzinny), żyją

ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH. WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S. 24-26 BAUMAN, Z. (2004). WIEK KŁAMSTWA [W:] POLITYKA NR 52 (Z DNIA 11 GRUDNIA); DODATEK NIEZBĘDNIK INTELIGENTA

w różnych warunkach i przeżywają swoją bezdomność na wiele sposobów – odmiennych zarówno pod względem warunków życiowych, długości pozostawania w niej, modeli radzenia sobie z tą sytuacją życiową oraz powodów do tej bezdomności prowadzących. Celem niniejszego artykułu, odwołującego się do kluczowych dla podręcznika zagadnień, jest rozważanie zasad skutecznej (re)integracji społecznej i zawodowej, czyli takiej, która rzeczywiście prowadziłaby do wyjścia z bezdomności, rozumianego jako pełne włączenie osoby do życia społecznego. Rozważania te obejmują ukazanie różnych oblicz bezdomności, a także rozważenie pełnego znaczenia zwrotu „wyjście” z bezdomności. Sednem artykułu jest ukazanie oddziaływania na sześć sfer życia osoby bezdomnej – jako decydującego czynnika prowadzącego do skutecznej (re)integracji społecznej i zawodowej, warunkującego trwałe wychodzenie z bezdomności, będącego wyrazem potrzeby indywidualizacji pomocy, a także kompleksowego oddziaływania, uwzględniającego całokształt ludzkiej osoby. Konstrukcja artykułu jest zorientowana wokół trzech, wzajemnie powiązanych obszarów: przestrzeni, w której osoba bezdomna przeżywa swoją bezdomność, zintegrowanych z tą przestrzenia standardów (re)integracji, składających się na spójny model pomocy oraz filtrowanych przez te standardy sfer oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne.

PRZESTRZEŃ, W KTÓREJ PRZEŻYWANA JEST BEZDOMNOŚĆ, STANDARDY SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI, SFERY ODDZIAŁYWANIA – W POSZUKIWANIU ZALEŻNOŚCI

Podręcznik „Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach” odwołuje się w swojej strukturze do zintegrowanego systemu – uniwersalnego modelu (re)integracji, sprzężonego z zasadą indywidualnego oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne. Prezentowane w tym podręczniku treści odwołują się do nadrzędnego założenia, że skuteczność pomocy udzielanej osobom bezdomnym zależy od wzajemnego, spójnego współgrania trzech zasadniczych elementów: zmian w przestrzeni, w której znajduje się osoba bezdomna (która wpływa zarówno na osobę, jak i determinuje możliwy zakres oraz sposób udzielanej jej pomocy), modelu pomocy (realizowanego poprzez wdrażanie poszczególnych standardów (re)integracji) oraz ideę oddziaływania na sześć sfer życia osoby bezdomnej (czyli połączenia, które występuje pomiędzy samą osobą bezdomną, przestrzenią w której ona się znajduje oraz modelem udzielanej jej pomocy). Doskonałe zestawienie tej zależności prezentuje zamieszczona obok tabela. Treści w niej zawarte stanowią wizualne zestawienie połączenia pomiędzy czterema elementami: osobą bezdomną (kategoria nr 1 w tabeli), przestrzenią jej życia (kategoria nr 2 w tabeli), modelem pomocy (kategoria nr 3 w tabeli) – w postaci konkretnych standardów, jakie określają zasięg pracy (re)integracyjnej z tą osobą, w zależności od przestrzeni w jakiej przeżywa ona swoją bezdomność oraz sfer oddziaływania (kategoria nr 4 w tabeli), w jakich poszczególne, realizowane standardy (re)integracji wywierają wpływ na osobę. Zawartość tej tabeli i płynące z niej wnioski zostaną dokładnie opisane na łamach tego artykułu. W ramach wstępu warto jednak podkreślić, że tabela ta unaocznia, w jaki sposób duża różnorodność przeżyć związanych z sytuacją życia bez domu oraz zmiennych osobowościowych wpisanych w doświadczanie bezdomności wymusza stosowania zróżnicowanych form pomocy osobom bezdomnym. Formy te, uwarunkowane przestrzenią, stają się spotkaniem poszczególnych, wzajemnie powiązanych standardów (re)integracji ze świadczeniem zindywidualizowanego i możliwie szerokiego wsparcia, umożliwiającego holistyczny sposób oddziaływania na osoby bezdomne.

TAB. 1 Współzależność pomiędzy przestrzenią, modelem (re)integracji oraz sferami oddziaływania w oparciu o kategorie ETHOS 1. Osoby bezdomne – podział ze względu na rodzaj przestrzeni Kategoria Koncepcyjna

Kategoria Operacyjna 1

Ludzie „śpiący pod chmurką”

3. Model (re)integracji

4. Sfery oddziaływania

Rekomendowany Standard

Głębokość oddziaływania

Dworce kolejowe i autobusowe Standard Etyczny oraz ich okolice

Sfera psychologiczna

2.Przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności Sytuacja Życiowa

Definicja Generalna

Publiczna lub zewnętrzna przestrzeń

Życie na ulicy lub w miejscach publicznych, bez schronienia, które może zostać uznane za pomieszczenie mieszkalne

Kategorie Polskie

Kanały i węzły ciepłownicze Ulice Plaże

Standard Streetworkingu

Bunkry Lasy i parki Miejsca na cmentarzach

Standard Pracy Socjalnej

Centra handlowe, parkingi Opuszczone samochody Klatki schodowe, zsypy, piwnice, strychy

Bez dachu nad głową BEZDACHOWOŚĆ (ETHOS 1)

Standard Pomocy Instytucjonalnej*

Śmietniki Złomowce Ziemianki Wagony i bocznice kolejowe 2

Ludzie w zakwaterowaniu awaryjnym/ interwencyjnym

Ludzie w placówkach dla bezdomnych

Niezabezpieczone mieszkanie (ETHOS 3)

Ludzie przebywający w instytucjach

Ludzie żyjący w tymczasowych/ niekonwencjonalnych budynki (strukturach)

Schronisko dla Bezdomnych

Zakwaterowanie tymczasowe

Wspierane przejściowe zakwaterowanie

Zakwaterowanie w schronisku dla kobiet lub zakwaterowanie dla uchodźców

Bez miejsca zamieszkania BEZMIESZKANIOWOŚĆ (ETHOS 2)

Noclegownie

Instytucje penitencjarne/ karne

Instytucje medyczne

Mobilne domy

Niekonwencjonalne budynki

Tymczasowe struktury

Ludzie bez zwykłego miejsca zamieszkania, często je zmieniający i korzystający z placówek oferujących nocleg (placówki bezpośredniego i łatwego dostępu niskoprogowe)

Tu, z założenia, czas zamieszkiwania powinien być krótki**

Ogrzewalnie

Standard Etyczny

Noclegownie Przebywanie w placówce i/ lub z koniecznością spędzenia kilku godzin w ciągu dnia w miejscach publicznych

Sfera zawodowa

Standard Pomocy Instytucjonalnej

Placówki bezpośredniego dostępu np. garkuchnie, punkty pomocy medycznej Schronisko krótkiego pobytu Zakwaterowanie tymczasowe (bez określonego czasu pobytu) Zakwaterowanie tymczasowe (z określonym czasem pobytu) Zakwaterowanie tymczasowe (dłuższy pobyt)

9 Standard Pracy Socjalnej

Sfera zdrowotna

Standard Edukacji

Domy dla Bezdomnych, Domy Socjalne, Hostele Domy Opieki dla Bezdomnych

Brak dostępu do mieszkania przed zwolnieniem z zakładu Pozostawanie dłużej niż potrzeba ze względu na brak mieszkania Nieprzeznaczone jako zwykłe miejsca zamieszkiwania Prowizoryczne schronienie Nie w pełni stałe/trwałe struktury chaty lub kajuty

Mieszkanie wspierane, treningowe, kontraktowe, chronione

Standard Aktywizacji Zawodowej

Zakłady karne, areszty

Standard Asystowania

Szpitale, Szpitale psychiatryczne, Placówki leczenia odwykowego, Zakłady OpiekuńczoLecznicze, Zakłady Opiekuńczo-Pielęgnacyjne Konstrukcje tymczasowe

Standard Monitorowania Postępów

Standard Etyczny Standard Streetworkingu Standard Pracy Socjalnej Standard Edukacji Nielegalne zajmowanie Standard budynków czyli squatting Aktywizacji Tereny ogródków Zawodowej działkowych, domki letniskowe Standard Asystowania Garaże, przyczepy Standard kempingowe Monitorowania Pustostany, budynki do Postępów rozbiórki Domy na kółkach/ przyczepy kempingowe (nie będące zakwaterowaniem wakacyjnym)

Sfera socjalnobytowa

Sfera mieszkaniowa

1. Osoby bezdomne – podział ze względu na rodzaj przestrzeni Kategoria Koncepcyjna

Kategoria Operacyjna 6

Nieadekwatne zamieszkiwanie (ETHOS 4)

Ludzie bezdomni 12 żyjący tymczasowo w konwencjonalnych mieszkaniach z rodziną lub przyjaciółmi (ze względu na brak domu)

2.Przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności Sytuacja Życiowa Konwencjonalne mieszkalnictwo, ale nie jest to zwykłe miejsce zamieszkiwania

Definicja Generalna Zakwaterowanie wykorzystywane jest ze względu na brak domu i nie jest to miejsce zwykłego zamieszkiwania

Kategorie Polskie Zamieszkujący tymczasowo u rodziny lub przyjaciół (nie z wyboru)

3. Model (re)integracji

4. Sfery oddziaływania

Rekomendowany Standard

Głębokość oddziaływania

Standard Etyczny Standard Streetworkingu Standard Pracy Socjalnej Standard Edukacji Standard Aktywizacji Zawodowej Standard Asystowania Standard Monitorowania Postępów

Sfera społeczna

* Pobyt krótkoterminowy jest definiowany, jako krótszy niż jeden rok; pobyt długoterminowy jest określony, jako dłuższy niż rok. ** Standard realizowany jedynie poprzez ofertę ogrzewalni.

OSOBA BEZDOMNA W KONKRETNEJ PRZESTRZENI

Dwie pierwsze kategorie zamieszczone w prezentowanej tabeli (osoby bezdomne – podział ze względu na rodzaj przestrzeni oraz przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności) zaczerpnięte zostały z Europejskiej Typologii Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS, przygotowanej w ramach Europejskiego Obserwatorium Bezdomności przez FEANTSA. Typologia ta, kompatybilna z definicjami do Spisów Powszechnych rekomendowanych przez EUROSTAT, stanowi nowatorską formą ujmowania problematyki bezdomności. Zawiera kategorie konceptualne bezdomności, a w ramach każdej kategorii operacyjne podkategorie i ich opisy. W czytelny, maksymalnie zbiorczy i syntetyczny sposób systematyzuje wiedzę o kategoriach bezdomności oraz zagrożeniach bezdomnością i deprywacji mieszkaniowej. Bezdomność jest traktowana tutaj, jako zmieniający się problem społeczny, posiadający swoje przyczyny i skutki a także swoistą dynamikę. Typologia jest podzielona na cztery kategorie. Pierwsza to kategoria BEZDACHOWOŚĆ (ETHOS 1) - bez dachu nad głową. Ten rodzaj bezdomności wiąże się z przebywaniem osób pod chmurką – w tzw. miejscach niemieszkalnych, czyli w szeroko rozumianej przestrzeni życia publicznego, takiej jak dworce, kanały, zsypy, klatki schodowe, piwnice, parki. Nawiązuje również do zakwaterowania awaryjnego/interwencyjnego, zakładającego bardzo krótkotrwałe (np. kilkugodzinne) formy korzystania ze schronienia czy też wyżywienia. Kolejna kategoria, BEZMIESZKANIOWOŚĆ (ETHOS 2), nawiązuje do osób bez miejsca zamieszkania, przebywających na co dzień w wyspecjalizowanych placówkach, takich jak schroniska, domy dla bezdomnych itd. Przez wzgląd na brak zunifikowanej i obowiązującej w całej Polsce hierarchizacji, do tej kategorii można też zaliczyć noclegownie, w typologii włączone do kategorii pierwszej, natomiast w naszym kraju w wielu płaszczyznach funkcjonujące bardzo podobnie jak schroniska. Do tej kategorii przypisane zostały również osoby przeżywające bezdomność instytucjonalną, przebywające w szpitalach, a także osoby mieszkające w mieszkaniach treningowych. Dwie ostatnie kategorie, odnoszące się do sytuacji wyłączenia mieszkaniowego, to NIEZABEZPIECZONE MIESZKANIE (ETHOS 3) oraz NIEADEKWATNE ZAMIESZKIWANIE (ETHOS 4). Do tej kategorii przypisane zostały osoby, przebywające w przestrzeniach

bądź do tego nieprzeznaczonych (pustostany, domy do rozbiórki, działki, altanki), bądź też w miejscach nie zapewniających stabilnego zamieszkania (przebywanie u przyjaciół, znajomych, rodziny – z konieczności, a nie z własnego wyboru) 3. W rozważaniach na temat skuteczności działań (re)integracyjnych niekwestionowaną wartością zaprezentowanej typologii jest to, że odwołuje się ona do usytuowania przestrzenno-instytucjonalnego, które stanowi jedno z najważniejszych kryteriów, rozpatrywanych zarówno na poziomie definiowania zjawiska bezdomności jak i konstytuowania statusu osoby bezdomnej. Pozwala ona przeanalizować, w jaki sposób brak domu wymusza przebywanie w różnych przestrzeniach oraz odzwierciedla i unaocznia rzeczywiste różnice w doświadczaniu bezdomności w zależności od miejsca, w którym się ją przeżywa. Truizmem byłoby stwierdzenie, że przestrzeń wpływa na człowieka. Jednak szczególnie w przypadku bezdomności należy podkreślić, że życie w każdym z rodzajów przestrzeni, wyróżnionych w typologii, wymusza inny model działania i implikuje odmienny model interakcji z otoczeniem. Ciekawie to zjawisko ujmuje Clapham4, wspominając o „ścieżkach do zamieszkania” (housing pathways) i definiując je, jako „wzory interakcji pomiędzy zamieszkiwaniem (w rozumieniu fizycznym/materialnym), a życiem w domu (w wymiarze fizycznym i psychicznym), zachodzące w czasie i przestrzeni”. Tym samym brak domu i przemieszczanie się pomiędzy różnymi przestrzeniami, zakłada zmiany nie tylko w sytuacji mieszkaniowej w rozumieniu fizycznym, ale także implikuje u osoby pozostającej bez domu zmiany w relacjach społecznych. Jaskrawym tego przykładem jest przeżywanie bezdomności w przestrzeni pozbawionej prywatności. Osoby bezdomne żyjące pod chmurką, przebywające w niemieszkalnych miejscach publicznych niewątpliwie stanowią tą grupę, która posiada najbardziej zauważalny sposób eksponowania doświadczenia własnej bezdomności - głównie zaniedbanym strojem i często aspołecznym zachowaniem. Szczególnie, w porównaniu do mieszkańców placówek dla osób bezdomnych, bądź też osób mieszkających na działkach bądź w altankach (zwłaszcza tych z dostępem do wody i prądu), po osobach żyjących w tym rodzaju przestrzeni, bezdomność najbardziej widać już przy pierwszym kontakcie5. Jednocześnie konsekwencje życia w miejscu publicznym mają znacznie głębsze implikacje, niż tylko wygląd zewnętrzny. Sam wizerunek siebie, jako człowieka zamieszkującego dworce kolejowe czy kanały ciepłownicze, stawia osobę bezdomną automatycznie w sytuacji gorszego od reszty, budzącego niechęć innych członków społeczeństwa6, co powoduje zerwanie więzi społecznych, budzi świadomość własnej inności, niechęci innych wobec własnego zaniedbanego wyglądu i sposobu życia oraz wystawia osobę na doświadczanie wielu negatywnych zachowań (agresja fizyczna, słowna, unikanie, negatywne spojrzenia i nieprzyjemne komentarze). Często wręcz prowadzi do przyjęcia narzuconego statusu, roli czy stygmatu, co może implikować stan obniżenia poziomu własnej samooceny i akceptację siebie, jako niechlujnego, brudnego, nieżyczliwego, bezwartościowego. Bezdomność przeżywana bez dachu nad głow ą najsilniej prowadzi także do doświadczenia depersonalizacji (jednostka zaklasyfikowana do grona bezdomnych traci indywidualne cechy osobowe, automatycznie posiadając zunifikowany z innymi

OLECH, P. (2006). AKTYWIZACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH. RAPORT. WARSZAWA: FUNDACJA INICJATYW SPOŁECZNO– EKONOMICZNYCH HTTP://WWW.FISE.ORG.PL/FILES/1BEZROBOCIE.ORG.PL/PUBLIC/RAPORTY/POLECH_RAPORT_DOT_AKTYWIZACJI_ZAWODOWEJ_BEZDOMNYCH2.PDF ORAZ WYGNAŃSKA, J. (2007). HOMELESSNESS AS CONTINUUM: ROUGH SLEEPING TO OVERCROWDED HOUSING. REPORT. HTTP://WWW.BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/20/26/ CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127 WYGNAŃSKA, J. (2006). BEZDOMNI I DOSTĘP DO PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. POLSKI RAPORT DLA GRUPY EOH ROLA PAŃSTWA. HTTP://WWW.BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/17/1/ S. 2-6 GRAMLEWICZ, B. (1998). STEREOTYP BEZDOMNEGO W OPINIACH MIESZKAŃCÓW MAKROREGIONU POŁUDNIOWEGO [W:] UBODZY I BEZDOMNI. DOBROWOLSKI, P., MĄDRY, I. (RED.) KATOWICE: WYDAWNICTWO UŚ, S. 51-61

bezdomnymi status i pozycję, co pozwala jej na brak poczucia wstydu, brak obawy przed złą oceną, brak lęku przed negatywnymi ocenami ze strony innych). W jakiś sposób to wyjaśnia, dlaczego osobom bezdomnym, na skutek depersonalizacji, łatwo bez skrupułów przebywać w miejscach publicznych (np. dworcowe poczekalnie, śmietniki, klatki schodowe, zsypy), pomimo, że budzi to społeczną niechęć7.

Nie oznacza to z kolei, że przeżywanie bezdomności bez domu nie ma swoich konsekwencji. Życie w placówkach dla osób bezdomnych czy też innych instytucjach, bez względu na ich formę (noclegownie, schroniska, domy dla bezdomnych czy też pobyt w szpitalu czy zakładzie karnym) wymusza egzystencję w warunkach instytucji totalnej (podporządkowanie regulaminowi, mieszkanie w większym skupisku ludzkim i pod nadzorem personelu, przebywanie z przypadkowymi osobami, pozbawienie prywatności, utrata swobodnego decydowania o sobie). Choć osoby bezdomne, które większość swojej bezdomności spędzają w przestrzeniach bez miejsca zamieszkania, korzystając z zinstytucjonalizowanych przestrzeni, czerpią z tego wiele korzyści (brak konieczności bycia za coś odpowiedzialnym, pracy, martwienia się o to, jak przeżyć czy o wyżywienie, możliwość otrzymywania pomocy bez zobowiązań) płacą za to pewną cenę8. Pobyt w placówkach dla osób bezdomnych, w sposób zadawalający zabezpiecza jedynie potrzeby egzystencji (potrzeby pokarmowe, zdrowotne, bezpieczeństwa, odzieżowe oraz mieszkaniowe – w tym przypadku rozumiane, jako schronienie)9, pozwalające na przetrwanie w sensie fizycznym. W znacznie mniejszym stopniu umożliwia zaspakajane potrzeb funkcjonalnych (lokomocyjne, swobody, akceptacji, ochrony i autonomii jednostki, motywacyjne, informacyjne, sprawnościowe, instrumentalne), a tylko marginalnie pozwala zaspokajać potrzeby społeczne (potrzeba przynależności, więzi emocjonalnej, społecznej użyteczności i współuczestnictwa), prokreacji i rozwoju (rozumiane, jako potrzeby opieki, rodzinne, wychowawcze, edukacyjne i reprodukcji) oraz psychiczne (potrzeby estetyczne, ludyczne, erotyczne, kulturalne, spójności wewnętrznej i aktywności)10. Zarówno ten poziom realizacji potrzeb, jak i propozycję stopnia ich realizacji w zależności od innych miejsc w rozumieniu kategorii ETHOS prezentuje zamieszczona poniżej tabela. TAB. 2 Poziom zaspokojenia potrzeb11 w zależności od kategorii ETHOS

KATEGORIA ETHOS Rodzaj potrzeby

Bezdachowność (ETHOS 1)

Bezmieszkaniowość (ETHOS 2)

Niezabezpieczone mieszkanie (ETHOS 3)

Nieadekwatne zamieszkanie (ETHOS 4)

Egzystencji

Funkcjonalne

Prokreacji i rozwoju

Psychiczne

Gradacja od 1 do 5 – przy czym 1 oznacza najniższy stopień zaspokojenia potrzeby, a 5 najwyższy

OLIWA–CIESIELSKA, M. (2005). UZNAWANE I REALIZOWANE WARTOŚCI ORAZ POSTAWY BEZDOMNYCH WOBEC PROBLEMU BEZDOMNOŚCI I OTOCZENIA SPOŁECZNEGO [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM. ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU. ZALEWSKA, D., OLIWA-CIESIELSKA, M., SZCZEPANIAK-WIECHA, I., GRZEGORSKI, S. (RED.) WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH. S.40-44 DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZESTRZENNO-INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI ZGODNIE Z TEORIĄ POTRZEB KOCOWSKIEGO [W:] KOCOWSKI, T. (1982). POTRZEBY CZŁOWIEKA: KONCEPCJA SYSTEMOWA. WROCŁAW – WARSZAWA: POLSKA AKADEMIA NAUK, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH

Pomimo dużej deprywacji potrzeb (zwłaszcza społecznych, prokreacji i rozwoju oraz psychicznych) u osób doświadczających bezdachowości, co jest obserwowane zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami12, część spośród osób bezdomnych woli życie bez dachu nad głową i spanie na ulicy bardziej, niż akceptacje, miejsca zamieszkania/schronienia i instytucjonalnego wsparcia, które im przysługuje. Dla tych osób ulica wnosi więcej elementów kojarzących się z „domem” niż schronienie, które jest im oferowane. Wiąże się to często ze stygmatyzującą stroną korzystania z form zinstytucjonalizowanych. Wynika również z tego, że w odczuciu osób bezdomnych spędzenie większości czasu w swojej bezdomności w niemieszkalnych miejscach publicznych daje silne poczucie wolności (poczucie bycia w pełni wolnym człowiekiem, uczucie, że można robić wszystko, co się chce), które, w takim nasileniu, jest niemożliwe do przeżywania w żadnej innej kategorii przestrzennej13. Dla niektórych więc, korzystanie z form zinstytucjonalizowanych pozostaje ostatecznością, co implikuje z kolei dużą dynamikę i zmienność miejsc pobytu w przestrzeniach poza instytucjonalnych. Osoba bezdomna może więc przebywać na działce, kilka dni później na dworcu, a w wyniku zmiany poru roku może przenieść się do placówki: schroniska bądź noclegowni. Jednocześnie, ze względu na łamanie regulaminu (najczęściej wynikające ze złamania abstynencji) może się również w płynny sposób przemieszczać pomiędzy różnymi placówkami14. Osoby bezdomne, co warto szczególnie podkreślić, przemieszczają się więc nie tylko w obrębie kraju bądź miasta, ale relatywnie często i w stosunkowo krótkim czasie zmieniają swoje miejsce pobytu w rozumieniu przemieszczania się pomiędzy poszczególnymi kategoriami typologii. Typologię ETHOS należy, więc, traktować jako podkreślenie dynamiki zjawiska bezdomności, łącznie z uwzględnieniem nomadyczności tego zjawiska. Typologię możemy również śmiało potraktować jako odzwierciedlenie oddziaływania (re)integracyjnego. (Re)integracja osób bezdomnych wiąże się z wywołaniem przemieszczania się osoby bezdomnej pomiędzy poszczególnymi kategoriami typologii, kończącego się wyjściem poza tą typologię. Zmiana ta jednak nie jest powodowana porą roku, złamaniem regulaminu, czy innymi spontanicznie wywołanymi czynnikami, ale staje się zmianą zamierzoną, kontrolowaną, planową i celową! (Re)integracja, podejmując wyzwanie dynamicznego sposobu podejścia do wychodzenia z bezdomności, zakłada więc świadome i zaplanowane przemieszczanie się osoby bezdomnej pomiędzy poszczególnymi, wyróżnionymi w typologii ETHOS kategoriami. Zakłada przejście przez osobę bezdomną drogi od sytuacji spania pod chmurką, życia w tymczasowych/ niekonwencjonalnych budynkach, pobytów w zakwaterowaniu awaryjnym bądź w placówkach dla bezdomnych, poprzez mieszkanie w mieszkaniach wspieranych, treningowych, kontraktowych czy też chronionych do pozyskania własnego, stabilnego, zgodnego ze standardem miejsca zamieszkania. Idea (re)integracji, odzwierciedlona w nazwie podręcznika „od ulicy – do samodzielności życiowej” zakłada więc mobilizowanie osoby do dynamicznej zmiany przestrzeni

SZCZEPANIAK-WIECHA, I. (2005). PORTRET ZBIOROWOŚCI OSÓB BEZDOMNYCH KORZYSTAJĄCYCH Z OFERTY POMOCOWEJ OŚRODKÓW DOTOWANYCH PRZEZ PAŃSTWO W LATACH 2000-2004 W OPINII SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM. ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU. D. ZALEWSKA, M. OLIWA-CIESIELSKA, I. SZCZEPANIAK-WIECHA, S. GRZEGORSKI (RED.) WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH. S.106 ZGODNIE Z TEORIĄ POTRZEB KOCOWSKIEGO [W:] KOCOWSKI, T. (1982). POTRZEBY CZŁOWIEKA: KONCEPCJA SYSTEMOWA. WROCŁAW – WARSZAWA: POLSKA AKADEMIA NAUK, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127 DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZESTRZENNO-INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI KOTLARSKA-MICHALSKA, A.(1998). PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY BEZDOMNOŚCI [W]: J. MILUSKA PSYCHOLOGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH. WYBRANE ZAGADNIENIA. POZNAŃ: BONAMI. S.244-246

i kompleksowego wspierania jej w podążaniu drogami prowadzącymi do wyjścia z bezdomności. Jednocześnie realizowana jest z pełną świadomością faktu, że za zmianą przestrzeni powinny iść w parze konkretne zmiany zarówno w osobie, jak i w poszczególnych sferach jej życia – inaczej uzyskany efekt samodzielności będzie nietrwały i niestabilny.

ZWIĄZEK POMIĘDZY PRZESTRZENIĄ ORGANIZUJĄCĄ ŻYCIE A STANDARDAMI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH

Idea działań (re)integracyjnych, zorientowanych na wywołanie świadomego „ruchu” w kategoriach przestrzennych organizujących życie osoby bezdomnej, oparta w tym podręczniku na typologii ETHOS pozwala, więc, nie tylko uchwycić dynamiczną naturę zjawiska bezdomności i koncentrować się na zmianach w przestrzennej sytuacji mieszkaniowej, ale przede wszystkim wynika ze świadomości implikacji, jakie te zmiany ze sobą niosą. Jest wynikiem wiedzy, że zarówno miejsce pobytu w chwili obecnej jak i dominujący styl bezdomności (przestrzeń, w której osoba bezdomna spędziła w swojej bezdomności najwięcej czasu) ma niebagatelne znaczenie dla jej stanu psychofizycznego (zwłaszcza dla jej poczucia kontroli, postrzegania konsekwencji wpisanych w pozostawanie w bezdomności, siły woli czy postrzegania nadziei na wyjście z własnej bezdomności)15. Jednocześnie przemieszczanie się osoby w kierunku wychodzenia z bezdomności (pomiędzy konkretnymi kategoriami w rozumieniu typologii ETHOS) ma swoje implikacje nie tylko w zmienności zajmowanej przestrzeni, ale też w ich funkcjonowaniu w sferze psychologicznej, zawodowej, społeczno-bytowej, zdrowotnej, mieszkaniowej i społecznej. Choć ustanowiony do osiągnięcia cel w postaci pełnego włączenia do życia społecznego i uzyskania stabilnego, odpowiedniego miejsca zamieszkania jest wspólny dla wszystkich osób bezdomnych, to przestrzeń, w której przebywa każda poszczególna osoba w momencie rozpoczęcia oraz w czasie trwania działań (re)integracyjnych, ma kolosalne znaczenie dla zaprojektowania zakresu pracy, jaki należy z nią podjąć. Przestrzeń, więc, nie tylko wpływa na osobę bezdomną, ale staje się kluczowym determinantem rodzaju działań (re)integracyjnych, jakie z tą osobą można prowadzić. Upraszczając można powiedzieć, że ewidentnie, innego rodzaju wsparcia będą wymagały osoby przebywające na dworcu, w kanałach, mieszkające na śmietnikach, a innego te przebywające na działkach (szczególnie tych o wysokim standardzie – z prądem i wodą), innego te przebywające w placówkach, lub tymczasowo u znajomych bądź w wynajmowanych mieszkaniach, a jeszcze innego te rozpoczynające drogę do samodzielności życiowej – poprzez zamieszkanie w lokalu chronionym, treningowym bądź socjalnym. Jednocześnie należy mieć świadomość, że poprzez niezaspokajanie podstawowych potrzeb – takich jak możliwość dbania o higienę, warunki do swobodnego i bezpiecznego wypoczynku, dostęp do wyżywienia i opieki zdrowotnej, jak to się dzieje w przypadku osób przebywających w miejscach publicznych, pustostanach, garażach, na działkach oraz w altankach o niskim standardzie życiowym (brak wody, prądu, ogrzewania), osoba bezdomna nie jest w stanie brać czynnego udziału w działaniach z zakresu edukacji i aktywizacji zawodowej (uczestniczyć w szkoleniach interpersonalnych, zawodowych, odbywać stażu u zewnętrznego pracodawcy, korzystać z oferty społecznej itd.) Koresponduje to z teorią potrzeb Maslowa, która słusznie wskazuje, iż bez zaspokojenie potrzeb podstawowych (takich jak

WIĘCEJ INFORMACJI NA TEN TEMAT W DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZESTRZENNO- INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI

wyżywienie, miejsce do spania - zwłaszcza w przypadku osób mieszkających w kanałach, na dworach, w śmietnikach, itd.) trudno mówić o zaspokajaniu potrzeb wyższych (takich jak potrzeba (re)integracji poprzez edukację czy aktywizację zawodową). Spojrzenie na bezdomność przez pryzmat warunków przestrzennych, w jakich przebywa dana osoba i ich znaczących implikacji dla potrzeb osoby i zakresu pomocy, ma niebagatelne znaczenie dla konstruowania form (re)integracji i wyznaczania jej kierunków. Sprawia, że niezbędne staje się zarówno zróżnicowanie form działań (re)integracyjnych, jak i gradacja głębokości oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne. Praca z osobami bezdomnymi nakierowana na włączanie tych osób do społeczeństwa wiąże się, więc, nierozerwalnie z pojęciem zmiany – i to nie tylko przestrzeni, w jakiej przebywa osoba bezdomna, ale także zasięgu samych działań (re)integracyjnych. Zasięg tych działań będzie się zmieniał w zależności od liczby standardów (re)integracyjnych, wpływowi których będzie podlegać osoba. Prezentowane w tym podręczniku wzajemnie powiązane standardy (etyczny, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, asystowania oraz monitorowania postępów) w pełni pozwalają na gradację działań (re)integracyjnych. Dzięki ich wzajemnemu przenikaniu się i uzupełnianiu, działania (re)integracyjne mogą przyjmować wiele form. Jak widoczne jest to w tabeli nr 1(zależność pomiędzy kategorią nr 2 - przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności, a kategorią 3 - model (re)integracji), w zależności od miejsca pobytu osoby bezdomnej zakres działań (re)integracyjnych jest bądź wąsko sprofilowany (jak w przypadku osób śpiących pod chmurką – objętych oddziaływaniem standardu etycznego, streetworkingu, pracy socjalnej i w wybiórczym zakresie pomocy instytucjonalnej) bądź maksymalnie szeroki (jak w przypadku osób w placówkach dla bezdomnych, dla których rekomendowane jest prowadzenie pracy zarówno w zakresie pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, asystowania oraz monitorowania zmian, zgodnie z zasadami standardu etycznego). Patrząc na zagadnienie standardów (re)integracji z punktu widzenia samej osoby bezdomnej można powiedzieć, że jej przemieszczaniu się pomiędzy poszczególnymi przestrzeniami towarzyszyć będzie też zmiana pomocy i wsparcia, jakie będzie otrzymywać. Inne np. będą sposoby oddziaływania przez streetworkera na osobę spędzającą swoją bezdomność na dworcu, inne zaś przez asystenta, oddziałującego na osobę przebywającą w placówce – mającą zabezpieczone podstawowe potrzeby. Standardy są również stworzone do współwystępowania. Nie należy ich stosować pojedynczo i wybiórczo, gdyż nie przyniesie to zamierzonego rezultatu, a oddziaływanie na osobę będzie zbyt powierzchowne i zawężające. Standardy składają się na jeden spójny model (re)integracji. Są one więc tak pomyślane, aby wzajemnie się przenikać. Są wzajemnie powiązane, stworzone do interakcji, w taki sposób, że jeden nie może istnieć bez pozostałych. Oddziaływanie (re)integracyjne tylko wtedy jest sensowne, gdy wykorzystujemy ich szeroką gamę, włączając ich kilka jednocześnie. Zmiana osoby w przestrzeni (standard pomocy instytucjonalnej) powinna iść, więc, w parze ze zmieniającą się pracą socjalną (standard pracy socjalnej), ze zmianą indywidualnego wsparcia (ze streetworkingu na asystowanie), z włączeniem działań z zakresu aktywizacji zawodowej i edukacji (standard aktywizacji i edukacji), z kontrolą skuteczności stosowanego oddziaływania (standard monitorowania zmian). Jednocześnie wszystkim działaniom powinien przyświecać, jako nadrzędny punkt odniesienia, standard etyczny. Poniżej zestawiono, jakie standardy rekomendowane są do realizowania z osobami, przebywającymi w danej przestrzeni. Analizując je, warto zwrócić uwagę, że im wyższy poziom osoba osiąga w swojej drodze do wychodzenia z bezdomności, tym oddziaływanie (re)integracyjne bardziej się nasila:

STREETWORKING – krok pierwszy (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność

bez dachu nad głową (ETHOS 1) oraz w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3), mająca na celu, poprzez działania interwencyjne, ochronę zdrowia i życia tych osób oraz zmotywowanie ich do podjęcia zaawansowanych działań (re)integracyjnych. POMOC INSTYTUCJONALNA – krok drugi (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi

bezdomność bez miejsca zamieszkania (ETHOS 1) oraz w wybranych elementach (ogrzewalnia oraz noclegownia – jeżeli funkcjonuje ona w formie analogicznej do schroniska) oraz głównie z osobami bez dachu nad głową (ETHOS 2), obejmująca wsparcie w postaci dostępu do schronienia i mieszkań wpieranych, mająca na celu zabezpieczenie osobie bezdomnej przestrzeni do życia, jak i zapewnienie jej możliwości dokonywania stopniowych zmian we własnej przestrzeni życiowej – kompatybilnych z etapami (re)integracji. PRACA SOCJALNA – krok trzeci (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność

bez dachu nad głową (ETHOS 1), bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4) umożliwiająca, poprzez realizację Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, zaprojektowanie i wspieranie osoby bezdomnej w przejściu drogi z miejsc niemieszkalnych, placówek, działek, altanek, mieszkania kątem u znajomych do własnego, stabilnego mieszkania.

EDUKACJA – krok czwarty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez

dachu nad głową (ETHOS 1) (ale tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na stymulowaniu wszechstronnego rozwoju osoby bezdomnej, poprzez zdobywanie umiejętności interpersonalnych, zawodowych, społecznych oraz podjęcie walki z uzależnieniami. AKTYWIZACJA ZAWODOWA – krok piąty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi

bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na stworzeniu osobie bezdomnej możliwości zdobycia i podniesienia umiejętności oraz kwalifikacji zawodowych, prowadzących do trwałego utrzymania się na rynku pracy. MONITOROWANIE ZMIAN – krok szósty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi

stałym i zorganizowanym procesie badania zmian, zachodzących w osobie korzystającej z programów (re)integracyjnych i rekomendowania zmian do prowadzonych z osobą programów. ASYSTOWANIE – krok szósty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez

dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na scalaniu całego procesu (re)integracji i wspieraniu osoby bezdomnej w pełnym powrocie do życia społecznego na każdym z etapów (re)integracji. STANDARD ETYCZNY – nadrzędny wobec wszystkich pozostałych, nadający kierunek wszystkim

działaniom (re)integracyjnym. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność we wszystkich możliwych miejscach: bez dachu nad głową (ETHOS 1), bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4). Wyznacza generalne i uniwersalne zasady, niezbędne do prowadzenia działań (re)integracyjnych, niezależnie od przestrzeni, w której żyje osoba i od poziomu zaawansowania działań (re)integracyjnych. Proponowane i rekomendowane powyżej standardy oczywiście nie wyczerpują tematu (re)integracji. Wskazują one pewne kroki, ale możliwe jest swobodne ich mieszanie, dołączanie nowych elementów bądź też rezygnowanie z części działań, jeżeli nie ma warunków, zwłaszcza finansowych, aby je zrealizować. Warto również wspomnieć, iż prezentowane w tym podręczniku standardy są najbardziej adekwatne w odniesieniu do dwóch pierwszych kategorii typologii – bezdechowości i bezmieszkaniowości (ETHOS 1,2). W przypadku dwóch pozostałych kategorii (ETHOS 3,4) stanowią one możliwe wskazówki do zastosowania. Dynamiczne podejście do zagadnienia bezdomności, oparte na uwzględnianiu stopniowalności natężenia działań (re)integracyjnych w zależności od miejsca pobytu osób bezdomnych, pozwala na różnicowanie poziomów zaawansowania oddziaływania (re)integracyjnego, a tym samym wpływa na liczbę zaangażowanych w ten proces osób i instytucji. Sprawia, że (re)integracyjne przedsięwzięcia angażują wielu specjalistów: pracowników socjalnych, psychologów, terapeutów uzależnień, doradców zawodowych, pracowników placówek dla osób bezdomnych, prawników, kuratorów, szkoleniowców, pracodawców, instruktorów warsztatu, właścicieli bądź administratorów mieszkań, asystentów, streetworkerów, policjantów, przedstawicieli służby zdrowia, pracowników służby kolei, straży miejskiej, przedstawicieli społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych, wolontariuszy itd. Zakłada szeroką, kompleksową i programową pracę z osobą – dostosowaną do zmian, jakie zachodzą w jej życiu. Wykorzystuje wiele form: szkolenia, warsztaty, terapię, poradnictwo, staże, zatrudnienie wspierane, pracę indywidualną, integrację społeczną, mieszkania treningowe itp. Wymaga wiedzy, jakiego specjalistę i jakie działanie włączać na odpowiednim etapie pracy. Tematyce tej podporządkowane są prezentacje wizualne dołączone, w postaci wykresów sferycznych, do każdego standardu. Zamiarem autorów podręcznika było poprzez nie podkreślenie, że (re)integracja osób bezdomnych stanowi kontrolowany i zamierzony proces, wymagający zgrania wielu elementów: scalania form działania, dostosowywania ich do potrzeb osób bezdomnych, zmieniania natężenia stopnia ich zaawansowania,

angażowania, we właściwym czasie i miejscu adekwatnych specjalistów i instytucji, uwzględniania uwarunkowań przestrzennych oraz odpowiedniego oddziaływania na poszczególne sfery życia osoby bezdomnej.

SFERY ODDZIAŁYWANIA W PROCESIE WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI

Mając świadomość złożoności zagadnienia (re)integracji, do wychodzenia z bezdomności należy podchodzić z dużą pokorą i świadomością, że jest on procesem. Jako proces jest działaniem rozciągniętym w czasie, posiadającym swoją dynamikę, zależną od osoby, która przez niego przechodzi. Proces ten powinien być więc odpowiednio zaplanowany – zarówno w czasie, jak i w przestrzeni (oczekiwanie, że osobie, która od kilku lat przeżywa swoją bezdomność wystarczy krótki okres intensywnego oddziaływania (re)integracyjnego, aby odzyskać pełną samodzielność życiową i pozyskać własny lokal, jest skazane na porażkę, już w samym założeniu). Proces ten powinien być dostosowany do potrzeb danej osoby, co wymaga silnie zindywidualizowanego podejścia. Koncentrować się on powinien na pokonaniu tych barier, które z przyczyn obiektywnych (np. duże zadłużenia, niestabilna sytuacja zdrowotna, wypierany problem alkoholowy, brak kwalifikacji zawodowych) i subiektywnych (brak zaufania do siebie, niski poziom samooceny, brak motywacji do podjęcia walki o zmianę swojej sytuacji życiowej, itd.) uniemożliwiają danej osobie odzyskanie i utrzymanie pełnego uczestnictwa społecznego. Odzwierciedleniem tego postulatu indywidualizacji przedsięwzięć (re)integracyjnych jest unaocznienie potrzeby kompleksowego oddziaływania na życie osoby bezdomnej. Znajduje ona swój wyraz w prezentowanej w tym podręczniku koncepcji oddziaływania na sześć, wzajemnie połączonych sfer życia osoby bezdomnej - zarówno w jej wymiarze psychologicznym, zawodowym, zdrowotnym, socjalnobytowym, mieszkaniowym, jak i społecznym (kategoria nr 4 w tabeli nr 1). Teoria ta odzwierciedla konieczność holistycznego podchodzenia do osoby bezdomnej, do sposobu zaspakajania jej potrzeb, zasad eliminowania jej barier a także pomysłów na rozwijanie jej zasobów. Poddawanie osoby bezdomnej wpływom spójnego modelu (re)integracji jest bowiem niczym innym, jak kompleksowym oddziaływaniem na wszystkie sfery jej życia. Konieczność prowadzenia oddziaływania na wielu płaszczyznach znajdziemy również u wielu badaczy europejskich, jak i praktyków16. Wszystkie z prezentowanych w podręczniku standardów oddziałują na sześć sfer życia osoby bezdomnej – jednak każdy w innej formie. Inaczej na sferę psychologiczną wpływać będzie wyprowadzenie się z placówki dla osób bezdomnych (standard pomocy instytucjonalnej i pracy socjalnej), podjęcie aktywności zawodowej (standard aktywizacji zawodowej), inaczej nawiązanie zerwanego kontaktu z rodziną (standard asystowania), a jeszcze inaczej podjęcie leczenia uzależnień (standard edukacji). Podobnie na sferę zawodową w innym stopniu będzie oddziaływało podniesienie kwalifikacji zawodowych (standard aktywizacji zawodowej), inaczej interpersonalnych (standard edukacji), jeszcze inaczej wzrost kompetencji społecznych (standard edukacji i asystowania), bądź też zamieszkanie w mieszkaniu treningowym (standard pomocy instytucjonalnej). Standardy profilują zakres udzielnej pomocy, a oddziaływanie na poszczególne sfery życia konkretnej osoby, pozwala na indywidualizację świadczonej pomocy. Dany standard (re)integracji staje się więc swoistym pryzmatem, przez który 16

MULTIPLE BARRIERS, MULTIPLE SOLUTIONS: INCLUSION INTO AND THROUGH EMPLOYMENT FOR PEOPLE WHO ARE HOMELESS. EUROPEAN REPORT. (2007) S. 5; TAKŻE KOT, J. (2008). KOMPLEKSOWY SYSTEM WSPARCIA NA PODŁOŻU METODY TOWARZYSZENIA [W:] A. WIKTORSKA – ŚWIĘCKA (RED.) WYPROWADZIĆ NA PROSTĄ. INNOWACYJNE METODY AKTYWIZACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ NA PRZYKŁADZIE WDRAŻANIA MODELU LOKALNEJ SIECI WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH I ZAGROŻONYCH BEZDOMNOŚCIĄ S. 131-133

przepuszczany jest, na wzór wiązki światła, zakres oddziaływania. Odzwierciedlone to zostało w tym podręczniku w każdym graficznym wykresie sferycznym, przyporządkowanym danemu standardowi. W ramach każdego standardu kolorystycznie wyodrębniono zakres jego oddziaływania na poszczególne sfery osoby bezdomnej. Przeanalizowanie ich pozwala z jednej strony na dokonanie porównań między poszczególnymi standardami, z drugiej strony umożliwia znalezienie analogii między standardami a sferami oddziaływań. Pod pojęciem sześciu sfer oddziaływania na osobę bezdomną w procesie (re)integracji i wychodzenia z bezdomności, kryją się konkretne znaczenia. Poniżej zaprezentowano szczegółowy opis, przybliżający każdą z nich. 1.SFERA PSYCHOLOGICZNA to sfera psychologicznego funkcjonowania osoby bezdomnej, obejmująca poczucie psychicznego dobrostanu, tożsamość, poziom samooceny, poziom kontroli wewnętrznej, sposób reagowania na kryzysy i problemy, poziom umiejętności interpersonalnych, sposób postrzegania odpowiedzialności za pojawienie się własnej bezdomności i wyjście z niej, a także psychologiczne konsekwencje, jakie (długotrwała) bezdomność wywarła na osobie. Obejmuje również problemy osoby bezdomnej wymagające wsparcia psychologicznego i terapeutycznego (uzależnienia – także od pomocy, współuzależnienia, doświadczanie przemocy, itp). Dotyczy także szeroko rozumianego kontekstu rodzinnego, zwłaszcza poczucia więzi z rodziną prokreacji i pochodzenia. 2. SFERA ZAWODOWA to sfera funkcjonowania osoby bezdomnej w kontekście zawodowym, obejmująca takie zagadnienia jak nawyk pracy, umiejętność otrzymania i utrzymania zatrudnienia, poziom umiejętności i kwalifikacji zawodowych, poziom podejmowanej aktywności o charakterze zawodowym, własną, subiektywnie i obiektywnie postrzeganą atrakcyjność na rynku pracy, a także umiejętność odnalezienia się na otwartym rynku pracy. Dotyczy również barier w podjęciu aktywności zawodowej, wynikających z życia rodzinnego (zwłaszcza rodzicielskiego) oraz umiejętności łączenia roli (często samotnego) rodzica i pracownika. 3. SFERA ZDROWOTNA to sfera odnosząca się do kondycji fizycznej osoby bezdomnej. Obejmuje jej stan zdrowia, stopień uzależnienia – zwłaszcza od środków psychoaktywnych, stopień niepełnosprawności, poziom dbałości o własną sprawność i aktywność fizyczną, ewentualne przeciwwskazania do podjęcia konkretnej aktywności zawodowej oraz umiejętność dbania o swój stan zdrowia – w zależności od własnego wieku, wskazań lekarskich, warunków życia. 4. SFERA SOCJALNO-BYTOWA dotyczy socjalnego poziomu życia osoby bezdomnej i jej zabezpieczenia bytowego. Wiąże się z przestrzenią życiową osoby – jednak bardziej związaną z „bytem” niż mieszkaniem (czyli pobytem na działkach, w altankach, w miejscach publicznych, w placówkach dla osób bezdomnych, itp). Dotyczy posiadanego przez osobę bezdomną poziomu ekonomicznej niezależności oraz zabezpieczenia finansowego, obejmującego wysokość regularnie otrzymywanego dochodu, zasiłków, zakresu i formy

otrzymywanej pomocy – także z Ośrodków Pomocy Społecznej. Wiąże się z sytuacją prawną osoby (karalność, zadłużenia alimentacyjne, ciążące na osobie kary pozbawienia wolności, niewyjaśniony stan cywilny czy praw rodzicielskich, brak przysługującego prawa do lokalu). 5. SFERA MIESZKANIOWA odnosi się do wszelkich aspektów życia osoby bezdomnej w mieszkaniu (treningowym, wspieranym, socjalnym, komunalnym) – zarówno w wymiarze prawnym, ekonomicznym czy psychologicznym. Dotyczy umiejętności samodzielnego dbania o przestrzeń życiową i utrzymania mieszkania, życia w nim, racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi, umiejętności nawiązania relacji społecznych. Odnosi się także do pojęcia przysługującego osobie prawa do lokalu. 6. SFERA SPOŁECZNA to obszar obejmujący funkcjonowanie osoby bezdomnej w szerszej grupie społecznej oraz w całym społeczeństwie. Dotyczy poziomu zintegrowania i identyfikowania się ze społeczeństwem przy jednoczesnym zerwaniu więzi ze środowiskiem osób bezdomnych, poczucia przynależności do większych i mniejszych grup społecznych. Dotyczy także przejawiania zachowań społecznie aprobowanych, umiejętności funkcjonowania w grupach oraz w społeczeństwie, a także stopnia podejmowanych aktywności życiowych również o wymiarze społecznym i obywatelskim oraz umiejętności twórczego spędzania czasu wolnego.

Wyróżnianie powyższych sfer należy traktować, jako pewne uproszczenie. W rzeczywistości sfery te wzajemnie przenikają się i nigdy nie występują samodzielnie, w „czystej, esencjonalnej” formie. Zachodzi pomiędzy nimi ciągła, wzajemna, wielokierunkowa interakcja. Jednocześnie można prowadzić długą polemikę, czy taki podział jest wystarczający (znajdą się tacy, który w tym rozróżnieniu chętnie uwzględniliby jeszcze sferę duchową, rodzinną itd.). Zadaniem wprowadzenia pojęcia sfer nie było jednak wyczerpywać złożoności natury ludzkiej, a raczej unaocznić jak szeroko i kompleksowo należy oddziaływać na osobę bezdomną, aby uzyskać sukces działań (re)integracyjnych. Umiejętność utrzymania pozytywnych i trwałych zmian we wszystkich tych sferach jest bowiem warunkiem pełnego odzyskania samodzielności życiowej i wyjścia z bezdomności. Większym przewinieniem, w kontekście (re)integracji, będzie zawężenie oddziaływania, niż jego rozszerzanie. Na rezultat niewspółmierny do nakładów skazane są bowiem te rozwiązania, które zakładają oddziaływanie jedynie na wybrane, wąsko pojmowane sfery osoby bezdomnej. Przykładem takiej nieefektywności będzie oddziaływanie jedynie na mieszkaniową sferę życia osoby bezdomnej. Odbywa się ono poprzez przyznawanie osobom mieszkań, które, pozornie, wydaje się zupełnie słusznym rozwiązaniem (skoro osoba staje się bezdomna z powodu braku mieszkania, wystarczy dać jej mieszkanie, aby rozwiązać jej problem). W tej konwencji mieści się eksperyment przydzielania przez Urząd Miejski w Katowicach (choć te przykłady dotyczą także innych miast w Polsce) mieszkańcom schronisk i noclegowni mieszkań komunalnych17. W większości przypadków, ludzie zamieszkujący w tych mieszkaniach nie wykorzystują szansy ucieczki od ubóstwa, nie zaczynają nowego życia, lecz trwają ciągle w nędzy, często jeszcze ją powiększając i w efekcie te mieszkania 17

KRACZLA, R. (1992). MIEJSKIE UBÓSTWO. WSTĘPNE ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE BADAŃ W MIASTACH GÓRNEGO ŚLĄSKA [W:] SZKOŁA CHICAGOWSKA W SOCJOLOGII. TRADYCJA MYŚLI SPOŁECZNEJ I WYMOGI WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLOGII EMPIRYCZNEJ, K. WÓDZ, K. CZEKAJ (RED.) KATOWICE - WARSZAWA: UŚ-PTS, S. 159-160

tracąc. Zdarzenia te, interpretowane, jako potwierdzenie tezy o znacznym zinternalizowaniu przez osoby bezdomne syndromu ubóstwa18, przyjmowane są z pewnym rodzajem frustracji, iż za zmianą sytuacji życiowej osób bezdomnych (otrzymaniem mieszkania), nie następują istotne przemiany w sposobach zachowań, stylu życia. Przykłady te potwierdzają tylko potrzebę szerszego oddziaływania na osoby bezdomne, zakładającego zmianę sposobu zachowań i stylu życia – w wymiarze psychologicznym, zawodowym, społecznym, ale także zdrowotnym czy socjalno-bytowym, a dopiero potem, bądź równolegle mieszkaniowym. Przykładem dobrej praktyki w zakresie oddziaływania na osoby bezdomne, wykraczającego poza sferę jedynie mieszkaniową, jest prowadzony w Warszawie Wolski Program Reintegracji Społecznej „Druga Szansa”. Zakładał on przydział wybranym osobom bezdomnym, w drodze kilkuetapowej rekrutacji, mieszkań, które najpierw w zorganizowanej ekipie musiały wyremontować. Proces połączono z kierowaniem do tych osób wsparcia – zarówno lokalnego Ośrodka Pomocy Społecznej jak członków zespołu (re)integracyjnego, w całym procesie remontowania, jak i po wprowadzeniu się do mieszkań19. Program zakładał u osób bezdomnych zarówno zmianę postawy (wzbudzenie aktywności, podjęcie zorganizowanych działań, nakierowanych na remont, poczucie partycypacji w przedsięwzięciu, wewnętrzne poczucie odpowiedzialności za własne wyjście z bezdomności), jak i zmianę sytuacji mieszkaniowej (najbardziej wytrwałe osoby bezdomne otrzymały mieszkania socjalne). Jednocześnie w tym miejscu warto przestrzec, że w przypadku bezdomności mało skuteczne i mało motywujące jest prowadzenie działań, które w żaden sposób na sferę mieszkaniową nie oddziałują. Prowadzenie z osobami bezdomnymi pracy w obszarze psychologicznym (warsztaty, poradnictwo, terapia) czy też zawodowym (szkolenia, staże, zatrudnienie wspierane) bez podjęcia działań zmierzających do otrzymania przez osobę bezdomną lokalu mieszkalnego sprawia, że (re)integracja kończy się zaledwie połowicznym sukcesem i prowadzi u osób bezdomnych do jeszcze większej frustracji oraz poczucia własnej nieskuteczności. Aktywizowanie bez rozwiązania problemu mieszkaniowego sprawia, że uczestnicy co prawda podnoszą własną samoocenę, rozbudzają swoje potrzeby, zakorzeniają się na rynku pracy – jednak wciąż żyją w wynajmowanych przestrzeniach (najczęściej pokojach) bądź pozostając w placówkach dla osób bezdomnych, coraz bardziej zniechęcając się do walki o samodzielny byt. Działania (re)integracyjne nie powinny również pomijać sfery zdrowotnej i błędem jest traktowanie jej wąsko, jako związanej wyłącznie z opieką medyczną. Przedsięwzięcia (re)integracyjne powinny przewidywać atrakcyjną ofertę dla osób nie w pełni sprawnych oraz zakładać ciągłe monitorowanie stanu fizycznego ludzi bezdomnych. Osoby te często, zwłaszcza po kilku latach braku aktywności czy tułania się po nieprzeznaczonych do zamieszkania przestrzeniach, w momencie rozpoczęcia aktywnego życia zawodowego bądź edukacyjnego, zaczynają doświadczać różnych, dotkliwych dolegliwości ze strony swojego organizmu. Zignorowanie tych symptomów zamyka przed osobą, często nieodwracalnie, drogę przed jej dalszą (re)integracją. Zgłębiając temat wybiórczości w oddziaływaniu na poszczególne sfery, warto podkreślić, że mało skuteczne jest również działanie na osoby bezdomne tylko i wyłącznie w wymiarze zawodowym. Niestety, poprzez łatwość pozyskiwania środków na działania w obszarze aktywizacji zawodowej, zwłaszcza ze źródeł europejskich, niektóre realizowane przedsięwzięcia (re)integracyjne, kierowane obecnie do osób bezdomnych, koncentrują się głównie na tego rodzaju aktywnościach (szkolenia 18

OLIWA-CIESIELSKA, M. (2004). PIĘTNO NIEPRZYPISANIA. STUDIUM O WYIZOLOWANIU SPOŁECZNYM BEZDOMNYCH. POZNAŃ: WYDAWNICTWO NAUKOWE UAM W POZNANIU, SERIA SOCJOLOGIA WYGNAŃSKA, J. (2006). RAPORT Z DRUGIEGO ETAPU EWALUACJI WOLSKIEGO PROGRAMU REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ „DRUGA SZANSA”. RAPORT Z BADAŃ. WARSZAWA. HTTP://WWW.BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/16/42

zawodowe, staże, warsztaty zawodowe). Wynika to z popularnego w ostatnich latach światopoglądu, że najskuteczniej jest włączać obywateli wyrzucanych na margines do życia społecznego poprzez pracę, gdyż brak pracy, wyklucza nie tylko dostęp do zasobów materialnych, ale także powoduje brak jakichkolwiek innych alternatyw. Podkreśla się, że zachwianie w roli pracownika jest jednym z istotniejszych czynników prowadzących do marginalizacji, a długotrwałość sytuacji pozostawania bez pracy zmienia nie tylko osobowość człowieka, ale też jego miejsce w przestrzeni społecznej – zwłaszcza teraz, gdy stanowiska pracy są biletem wstępów do świata zasobów20. I rzeczywiście, brak zatrudnienia

jest jednym z głównych czynników prowadzących do bezdomności. Bez pracy trudno jest mieć zachować adekwatne miejsce zamieszkania bądź mieć dostęp do niego21. W województwie pomorskim 74,95% wszystkich bezdomnych osób (spośród 2211 wszystkich przebadanych dorosłych osób bezdomnych) nie pracuje zarobkowo. Stan ten jest niezależny zarówno od wieku, jak i długości pozostawania w bezdomności. Jednym z głównych, wskazywanych przez osoby bezdomne powodów nie podejmowania zatrudnienia, jest niepełnosprawność i zły stan zdrowia22. Do tego niewątpliwie można dodać problem uzależnienia od alkoholu, zadłużeń (szczególnie alimentacyjnych), braku meldunku, konsekwencji pobytu w zakładach karnych, braku odpowiednich kwalifikacji i adekwatnego wykształcenia, długich przerw w zatrudnieniu, utratę wiary we własne możliwości, nie uświadamianie sobie własnego potencjału czy też funkcjonowanie społecznego stereotypu „bezdomnego”23. Przy takim nagromadzeniu problemów, a także multiplikacji barier w dostępie do pracy i zatrudnienia, już samo trwałe przywrócenie osoby bezdomnej na rynek pracy staję się zadaniem bardzo wymagającym, choć oczywiście możliwym. Jednak wiara w to, że przywrócenie osoby bezdomnej na rynek pracy zagwarantuje jej automatycznie pełen powrót do społeczeństwa (uzyskanie mieszkania, zapewnienie trwałości utrzymania się pod względem ekonomicznym, spłacenie zadłużeń, rozwiązanie problemu uzależnienia, uzyskanie pełnej tożsamości społecznej) – jest już bardziej myśleniem życzeniowym niż programowym działaniem. Doświadczenia programów (re)integracyjnych24 jednoznacznie wykazują, że samo umożliwienie osobie pracy nie jest żadnym długofalowym rozwiązaniem, gdyż nieprzygotowana do tego osoba bezdomna nie jest w stanie, w dłuższej perspektywie czasu, tego zatrudnienia utrzymać. Nadreprezentacji działań nakierowanych głównie na sferę zawodową towarzyszy równolegle duża niechęć do przedsięwzięć, które w bardzo powierzchownym odbiorze, ze sferą zawodową mają niewielki związek. Należą do nich wszelkie działania o wymiarze społecznym i integrującym, odwołujące się do animowania czasu wolnego (wyjazdy, wycieczki, wyjścia do kina, teatru, biwaki, zajęcia rekreacyjne, partycypacja w kulturze masowej, zajęcia artystyczne, kółka zainteresowań, korzystanie z kafejki internetowej, itd.). Często uznawane są one za dostarczające pozbawionym zajęcia osobom bezdomnym rozrywki, umilającej im życie. Nic bardziej mylnego! W kompleksowym rozumieniu oddziaływania (re)integracyjnego do kreowania czasu wolnego należy podchodzić nie jak do źródła rozrywki, ale jak do stymulatora zmian, naturalnych sytuacji edukacyjnych oraz okazji do konfrontacji społecznej. 20

ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH. WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S. 9, 16, 40 MULTIPLE BARRIERS, MULTIPLE SOLUTIONS: INCLUSION INTO AND THROUGH EMPLOYMENT FOR PEOPLE WHO ARE HOMELESS. EUROPEAN REPORT. (2007) S. 5 DĘBSKI, M. (2007). SOCJODEMOGRAFICZNY PORTRET ZBIOROWOŚCI LUDZI BEZDOMNYCH WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO – GRUDZIEŃ 2007. [W:] POMOST – PISMO SAMOPOMOCY GDAŃSK: POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI DĘBSKA, A. (2007) SPECYFICZNE PROBLEM OSÓB BEZDOMNYCH [W:] BEZROBOCIE JAKO PROBLEM BEZDOMNYCH POLSKICH (RED) A. DURACZ-WALCZAK: BEZROBOCIE – CO ROBIĆ. WARSZAWA: FISE S. 70-71 ZWŁASZCZA PROJEKTY „12 ODWAŻNYCH LUDZI – PODRÓŻ KU AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDZI BEZDOMNYCH” ORAZ „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”

Podejmowanie zaplanowanych aktywności prowadzi u osób bezdomnych, a także i bezrobotnych, do zmiany z ludzi bezczynnie uwięzionych w czasie – do ludzi czasem dysonujących i racjonalnie nim kierujących25. Jest to istotne, gdyż współcześnie czas, stał się nową wartością życia, wyznacznikiem pozycji społecznej i jakości życia. Obecnie to brak, a nie nadmiar czasu, jest wskaźnikiem bogactwa. W kontekście członków społeczeństwa i osób żyjących na jego marginesie, mówi się wręcz o ludziach dwóch prędkości i dwóch czasów. Jednocześnie uważa się, że do czasu wolnego mają prawo tylko ci, którzy pracują26. Czas wolny ludzi, którzy utracili pracę i dom to czas wymuszonej bezczynności, specyficznego zatrzymania czasu bądź też uwięzienia w nim, prowadzącego do tego, że czasu ani się nie kontroluje, ani w żaden sposób się wokół niego nie dyscyplinuje własnej aktywności. Skuteczna (re)integracja musi wręcz zakładać kontrolowany i zaplanowany sposób wyrywania osób bezdomnych z bezczynności oraz dostarczania im alternatyw, pozwalających na zmianę i rozwój w różnych sferach życia. Wymaga z jednej strony zajęcia czasu (szczególnie poprzez przedsięwzięcia z zakresu aktywizacji zawodowej), z drugiej zaś zaproponowania twórczych zachowań w czasie wolnym. Kreowanie zachowań w czasie wolnym (czy to w postaci wydawania gazetki, prowadzenia wieczorków poetyckich, organizowania imprez integracyjnych czy też udziału w rozgrywkach piłki nożnej) staje się aktywnością nacechowaną elementami rozwoju, doskonale przygotowującą osoby bezdomne do zaawansowanych form (re)integracyjnych. Animowania czasu wolnego osób bezdomnych nie należy odbierać jako dostarczanie im rozrywki, jaka się im nie należy, ale jawić się ono powinno jako doskonały sposób wyrywania osób bezdomnych z marazmu życiowego, konfrontowania ich ze społeczeństwem, a także kluczowy motywator do zmian i rozbudzania dawno utraconego „apetyty tu na życie”. Animowanie czasu wolnego, zwłaszcza przy jednoczesnym oddziaływaniu na sferę społeczną (wyjścia poza sferę bezdomności, konfrontowanie osób bezdomnych z członkami społeczeństwa), odgrywa również kolosalny wpływ na włączanie osób bezdomnych do nurtu życia społecznego. Przed (re)integracją stoi wymagające zadanie integracji osób bezdomnych ze społeczeństwem przez dezintegrację – poprzez zmianę całego światopoglądu oraz stylu życia. W przypadku (re)integracji osób bezdomnych, potrzeba raczej dokonania rewolucyjnych zmian w postawach osób bezdomnych oraz zdezintegrowania pewnej posiadanej wizji samego siebie i otaczającego świata. Wyniki pogłębionych badań nad populacją osób bezdomnych27 potwierdzają, że osoby bezdomne bardzo szybko i dobrze adoptują się do swojej sytuacji życiowej i uczą się funkcjonować w stanie bierności i zaspokajania głównie podstawowych potrzeb. Przez ograniczanie dostępu do rzeczywistości zwyczajnych członków społeczeństwa, poprzez funkcjonowanie w relatywnie zamkniętym kręgu znajomych i przyjaciół ze środowiska bezdomności, często w izolujących przestrzeniach (noclegownie, schroniska) oraz porównywanie się jedynie do wybranych punktów odniesienia (zwykle innych osób bezdomnych) funkcjonują, jako osoby względnie zadowolone ze swojego życia i jego wymiarów, mające pewien zintegrowany sposób życia i postrzegania rzeczywistości. Często, więc, nie da się w osobach bezdomnych wzbudzić motywacji do zmiany swojej sytuacji życiowej, dopóki, poprzez konfrontację ze światem i życiem płynącym poza bezdomnością, nie wyrwie się ich z zawężenia sytuacyjnego. Stąd też (re)integracja powinna uwzględniać konfrontowanie osób bezdomnych z otoczeniem społecznym (poprzez prowadzenie zajęć w miejscach, gdzie przebywają 25

26 27

ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH. WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S. 47 TAMŻE, S. 27, 48, 69 RETOWSKI, S., DĘBSKA-CENIAN, A. (2008). OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH NA TLE PORÓWNAWCZYM OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH I POPULACJI OGÓLNEJ [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI

osoby posiadające dom, poprzez wyjścia do miejsc i na przedsięwzięcia okolicznościowe, które pozwalają na konfrontacje z osobami spoza kręgu bezdomności). Integracja polegająca na włączaniu w nowe grupy odniesienia, powinna zakładać sposoby działania, które w ostateczności mogą prowadzić do stawiania sobie przez osoby bezdomne nowych celów życiowych, bardziej zgodnych z wartościami i tendencjami ludzi w pełni uczestniczących w nurcie życia społecznego. Podsumowując, warto jeszcze raz podkreślić, że rolą programów (re)integracyjnych dla osób bezdomnych nie powinna być więc praca jedynie nad pojedynczą sferą – czy to zawodową (przywracanie nawyku pracy, zwiększenie kwalifikacji zawodowych, dostęp do rynku pracy), czy mieszkaniową (umiejętność zdobycia i utrzymania mieszkania, zyskanie tożsamości mieszkańca), czy jakąkolwiek inną (psychologiczną, zdrowotną, socjalno-bytową czy społeczną), ale inkluzja osób bezdomnych w ramach integracji społecznej poprzez oddziaływanie na wielu płaszczyznach. Jedyny i pełen sukces w działaniach (re)integracyjnych, nakierowanych na włączenie do społeczeństwa można osiągnąć oddziałując jednocześnie i harmonijnie na wszystkie sfery życia osoby bezdomnej i postrzegając ją wielopłaszczyznowo i wielowymiarowo. Bezdomność, bowiem, to coś znacznie więcej, niż tylko wykluczenie z rynku pracy i rynku mieszkaniowego. Wymaga ona eliminowania zmultiplikowanych barier i rodzi potrzebę stosowania zmultiplikowanych rozwiązań, stosowanych w ramach długotrwałego, przemyślanego procesu, angażującego wiele narzędzi. W przypadku (re)integracji osób bezdomnych wszelkie proste, jednorazowe i doraźne rozwiązania, z góry skazane są na niepowodzenie.

CO TO ZNACZY „WYJŚĆ” Z BEZDOMNOŚCI – CZYLI PYTANIE CZY STAWIAMY SOBIE WŁAŚCIWE CELE? Dużą część rozważań poświęciliśmy rozstrzyganiu, czym jest wychodzenie z bezdomności. Na zakończenie warto postawić ostatnie pytanie: co tak naprawdę kryje się pod pojęciem „wyjście” z bezdomności? Czy pod pojęciem „wyjście” z bezdomności kryje się wyprowadzenie się osoby bezdomnej ze schroniska, wynajęcie przez nią mieszkania, czy też uznajemy, że osoba bezdomna, „wyszła” z bezdomności w momencie, kiedy otrzymała prawo do własnego lokalu? Wśród osób pracujących z osobami bezdomnymi w naszym kraju nie ma jednoznacznie przyjętej i stosowanej definicji „wyjścia” z bezdomności. Część Ośrodków Pomocy Społecznej wykreśla osoby z ewidencji bezdomnych już w momencie wynajęcia sobie przez nie mieszkania bądź pokoju, inne czekają na nabycie przez osobę prawa do lokalu mieszkalnego. Kolejne praktykują zasadę, że osoba przestaje być bezdomna, jeżeli przestaje korzystać z systemu pomocy skierowanego do osób bezdomnych i przez kilka lat utrzymuje ten stan. Podobnie jest z pracownikami placówek dla osób bezdomnych. Wielu z nich uważa, że osoba „wyszła” z bezdomności, jeżeli opuściła placówkę i przez dłuższy okres czasu z niej nie korzysta. Jednocześnie zdecydowana większość placówek dla osób bezdomnych nie prowadzi ewidencji i nie monitoruje osób wychodzących z bezdomności. Również wśród samych osób bezdomnych nie ma jednomyślności w rozumieniu pojęcia „wyjść” z bezdomności. Niektóre z nich uważają, że przestają być bezdomne, kiedy są w stanie, bez korzystania z systemu pomocy, wynajmować sobie mieszkanie bądź pokój (cały czas jednak pozostając bez meldunku). Inne zaś mają tendencję do ujmowania historii swojej bezdomności bardzo holistycznie, włączając do niej okresy, czasem nawet kilkuletnie, mieszkania „kątem” u znajomych czy

wynajmowania mieszkania28. Również doświadczenia programów (re)integracyjnych potwierdzają, że samo wyprowadzenie się z placówki dla osób bezdomnych czy z działek, wynajęcie pokoju, mieszkania, czy korzystanie z mieszkania treningowego nie sprawia, że osoba przestaje być bezdomna. Wręcz przeciwnie, wymaga ona ciągłego, często jeszcze bardziej różnorodnego wsparcia. Powrót do społeczeństwa angażuje bowiem osobę we wszystkich wymiarach: nie tylko psychologicznym czy zawodowym ale również zdrowotnym, mieszkaniowym, socjalno-bytowym oraz społecznym. Warto również zaznaczyć, że pojęcie „wyjścia” z bezdomności nie wiąże się tylko i wyłącznie z zajmowaną przez osobę przestrzenią, ale również ze stabilnością pobytu w niej. Doświadczenia w pracy z osobami bezdomnymi wskazują nie tylko na dużą labilność i niestabilność pozostawania przez osoby bezdomne w różnych przestrzeniach, ale i krótkotrwałość wychodzenia z niej. Badacze podkreślają, iż osoby mieszkające w hotelach czy tymczasowych miejscach zamieszkania mogą szybko wrócić „na ulicę”, jeżeli nie poradzą sobie z czynnikami, leżącymi u podstaw ich bezdomności. W obliczu posiadania długoterminowego miejsca zamieszkania, część osób bezdomnych będzie miała trudności z uzyskaniem nawet niewielkiego wynagrodzenia, a przy małej wiedzy i umiejętnościach, jak żyć samemu i małej osobistej sieci znajomych, odwrotnie do oczekiwań, perspektywa posiadania miejsca do zamieszkania doprowadzi je do izolacji i samotności29. Sama zmiana przestrzeni, w przypadku osób doświadczających bezdomności o niczym nie decyduje. Dla większości osób bezdomnych momenty wynajmowania mieszkania czy pokoju, są bardziej epizodami „posiadania domu w bezdomności”, niż właściwym „wyjściem” z niej. Jednocześnie o wiele więcej opracowań przygotowanych przez osoby pracujące z osobami bezdomnymi, czy też badań naukowych, prowadzonych jest nad pozostawaniem w bezdomności niż wychodzeniem z niej. Unikatowych danych na temat zjawiska rzeczywistego i trwałego wyjścia z bezdomności dostarcza Aleksander Pindral30. Szukając czynników zwiększających szanse na wyjście z bezdomności, prowadził on badania wśród osób, które z bezdomności wyszły w sposób pełny i trwały, czyli w myśl rozumienia autora, przeszły cały proces demarginalizacji – ograniczyły zasięg lub zmniejszyły głębokość własnego marginesu społecznego, bądź doświadczyły jego zanikania. Badaniami objął osoby w przeszłości bezdomne, które po okresie pobytu w stacjonarnej placówce pomocy uniezależniły się mieszkaniowo. Za uniezależnienie mieszkaniowe uznał taki stan rzeczy, zgodnie z którym osoba nabyła uprawnienia do legalnego i swobodnego dysponowania lokalem, spełniającym normy lokalu mieszkalnego – był on przeznaczony i przystosowany do stałego pobytu ludzi. Autor podzielił proces wychodzenia z bezdomności – demarginalizacji, na cztery etapy. Poziom niezależności mieszkaniowej od placówki był zaledwie pierwszym poziomem – punktem wyjścia do myślenia o osobie w kategoriach osoby, która wyszła z bezdomności. Poza tym poziomem, wyróżnił jeszcze następne: drugi etap – samodzielność życiową, trzeci – nową tożsamość społeczną oraz czwarty – pełne uczestnictwo społeczne. Praca ta podkreśla złożoność całego procesu wychodzenia z bezdomności i rzuca nowe światło na sposób jego rozumienia – wykraczającego poza pojęcie samej kategorii przestrzennej, jej stabilności czy okresu w niej pozostawania. Wyniki te ukazują, że „wyjście” 28

DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZESTRZENNOINSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127 PINDRAL, A (2006). UWARUNKOWANIA PROCESU DEMARGINALIZACJI OSÓB BEZDOMNYCH W POLSCE. RAPORT: HTTP://WWW. BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/42/42

z bezdomności to coś znacznie więcej niż uzyskanie prawa do lokalu. Celem nadrzędnym staje się pełne uczestnictwo społeczne. Żeby tak wymagający cel osiągnąć, należy do zagadnienia procesu wychodzenia z bezdomności podchodzić maksymalnie szeroko – oddziałując na liczne, kompleksowo rozumiane sfery życia człowieka. Podejście to potwierdza, że samo nabycie przez osobą bezdomną prawa do lokalu (co i tak jest już nie małym osiągnięciem!) stanowi tylko punkt wyjścia do rzeczywistego i pełnego włączania takiej osoby do społeczeństwa. Pokazuje, jak złożony i wielopoziomowy jest to proces. Szczególnie, że, jak wskazują dalsze analizy, nie wszystkim osobom, które uzyskały prawo do lokalu, udaje się pokonać następne etapy eliminowania życia na marginesie społeczeństwa. Poziom niezależności mieszkaniowej osiągnęło 100% osób z próby badawczej, ale spośród nich już zaledwie mniej niż połowa (44%) przeszła wyższe poziomy społecznej inkluzji. Na poziomie samodzielności życiowej zatrzymała się znacząca część wszystkich osób badanych (24% z 44 %), natomiast jeszcze mniejsza część (20% z 44 % badanych) znalazła się na poziomie uzyskania nowej tożsamości społecznej. Ostatecznie, tylko bardzo niewielka część (z tych 20% jedynie 16%) osiągnęła poziom pełnego uczestnictwa społecznego.

W świetle prezentacji powyższych wyników, jako autorzy niniejszego podręcznika, czujemy się również zobowiązani określić, jak rozumiemy pojęcie „wyjścia z bezdomności”, tym bardziej, że stanowi ono oś centralną, prezentowanego modelu pracy z osobami bezdomnymi. I tak, „wyjście z bezdomności”, nazywane w tym podręczniku również „samodzielnością życiową” rozumiane jest, jako pełne(!) włączenie osoby do życia społecznego poprzez uzyskanie stabilnych zmian we wszystkich, kluczowych dla (re)integracji sferach jej życia i wyeliminowanie tych czynników, które wcześniej prowadziły do jej bezdomności. Oznacza to więc osiągniecie takiego stanu, w którym osoba uzyskuje formalnie prawo do mieszkania i w pełni radzi sobie z „rolą mieszkańca” (sfera mieszkaniowa), utożsamia się ze społeczeństwem i czuje się w pełni jego częścią (sfera społeczna), posiada umiejętność podjęcia aktywności i utrzymania się na rynku pracy (sfera zawodowa), posiada pełną niezależność finansową, sprawiającą, że bez pomocy ze strony państwa bądź innych organizacji potrafi się utrzymać (sfera socjalno-bytowa), ustabilizowała swój stan zdrowotny i dba o polepszenie swojej kondycji fizycznej (sfera zdrowotna), a także rozwiązała swoje problemy natury psychologicznej i problem uzależnienia (sfera psychologiczna). Co ważne, nie zatrzymała się na poziomie, z którego „weszła” w bezdomność, ale jest w stanie nieustannie dbać o swój wszechstronny rozwój, widzi jego zasadność i rozumie potrzebę oraz konieczność stawiania czoła własnym problemom życiowym. W tym rozumieniu, pojawiające się w podręczniku hasło „samodzielność życiowa” oznacza stan pełnej demarginalizacji (jednak nie w rozumieniu wydzielania czterech poszczególnych jej etapów, jak to miało miejsce we wcześniej przytaczanych badaniach, a bardziej zachodzenia zmian we wszystkich sześciu sferach życiowych osoby – choć cel w obu przypadkach jest taki sam). Spojrzenie na wychodzenie z bezdomności przez pryzmat standardów (re)integracji jest perspektywą osób, które prowadzą pracę z ludźmi bezdomnymi, zorientowaną na konkretny cel, jakim jest pełne uczestnictwo w życiu społecznym Z tej perspektywy kluczowe nie jest wydzielanie poszczególnych etapów, ale obserwowanie zmian zachodzących w konkretnych sferach życia osoby podlegającej wpływom (re)integracji, przy czym ilość i stabilność tych zmian oraz ilość sfer, których dotyczą staje się miernikiem sukcesu. Warto również wskazać, że cytowane wcześniej wyniki umożliwiają retrospektywne spojrzenie na zagadnienie wychodzenia z bezdomności z perspektywy tych, którym się udało z niej

wyjść. Trzeba mieć jednak świadomość, że nie wszyscy badacze, czy przede wszystkim pracownicy sektora pomocowego, mają takie szczęście. Bardzo wiele osób bezdomnych nieustanie przesuwa się bowiem, jak po osi kontinuum, od wejścia w bezdomność (i licznych dróg, które do niej prowadzą31) do samodzielności życiowej, rozumianej jako pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Osób pomiędzy tymi dwiema skrajnymi kategoriami continuum jest jednak najwięcej i wszystkie one wymagają adekwatnej pomocy. W związku z tym, ważne, żeby patrzeć na (re)integrację, jak na proces, który można zarówno zaczynać wiele razy, jak i powtarzać wielokrotnie. Osoba bezdomna potrzebuje wsparcia i adekwatnej pomocy na każdym z etapów odzyskiwania samodzielności życiowej i błędem jest założenie, że jeżeli nie wystarczył jej czas oddziaływania danego programu (re)integracyjnego, albo jeżeli już żyje w swoim mieszkaniu, to jesteśmy zwolnieni z obowiązku pomocy jej. W pracy z osobami wykluczonym, warto mieć pokorę, co do trudności i czasochłonności zmian, jakie muszą zajść w osobie bezdomnej, a często i w samym systemie pomocy, aby osoba mogła wyjść z bezdomności. Wielokrotnie potrzeba nie jednego a kilku, jak nie kilkunastu programów (re)integracyjnych, a czasami nawet i to jest niewystarczające. Kwintesencja tych myśli zawarta jest także w prezentowanym w podręczniku standardzie etycznym. PODSUMOWANIE Oczywiście stan pełnego uczestnictwa w życiu społecznym jest bardzo idealnym założeniem, dla wielu osób trudnym do osiągnięcia. Nawet jeżeli podejrzewamy, że jakaś osoba bezdomna nie będzie w stanie tak wymagającego celu uzyskać, należy prowadzić z nią pracę (re)integracyjną. Być może niektóre grupy osób bezdomnych, patrząc zupełnie obiektywnie (ze względu na wiek, niepełnosprawność, poziom zadłużeń, itd.) potrzebują tylko pomocy związanej z codziennym funkcjonowaniem i podtrzymaniem tego stanu. Otwarte pozostaje jednak pytanie, czy ktokolwiek ma prawo decydować, z którymi osobami warto podejmować pracę nakierowaną na inkluzję, a które należy w stanie bezdomności utrzymać. (Re)integracja nie może być przywilejem – jest celem dla wszystkich. Każdy człowiek zasługuje bowiem na to, aby z bezdomności wyjść, a nie w niej żyć i umierać. Programy, modele, strategie i polityka społeczna powinny być tak skonstruowane, aby nikogo wielokrotnie nie wykluczać (pierwszym wykluczeniem jest wykluczenie ze społeczeństwa, kolejnym – z udziału w działaniach (re)integracyjnych). Wszystkie te rozważania skłaniają do refleksji, jakie, jako realizatorzy programów i pracy nakierowanej na wyprowadzenie osób z bezdomności, stawiamy sobie cele, co rozumiemy pod pojęciem „wyjścia” z bezdomności i ile sfer oddziaływania w wychodzeniu z bezdomności, bądź też inaczej, w procesie demarginalizacji, bierzemy pod uwagę w swoich przedsięwzięciach. Prowokują one również do stawiania pytań o to, w jaki sposób oddziaływać na osobę bezdomną i jak konstruować system pomocy, aby mogła ona dokonać zmian w kluczowych sferach swojego życia, świadczących o trwałym „wyjściu” z bezdomności i pełnym włączeniu do społeczeństwa. Wierzymy, że podręcznik ten będzie w tym temacie pomocą, źródłem praktycznych wskazówek i inspiracji. ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN

Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

WIĘCEJ NA TEN TEMAT W: DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S (2008). BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI, W RETROSPEKTYWNEJ OCENIE OSÓB BEZDOMNYCH – W POSZUKIWANIU KONSEKWENCJI PSYCHOLOGICZNYCH [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI

P OL I T YK A S PO Ł E CZNA A S TA ND A R D Y USŁ U G W Z W A L CZA NI U BE ZD O MNOŚ CI Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności od niemal dziesięciu lat pracuje nad standardami i modelami pracy z ludźmi bezdomnymi. Praca ta wynika z założenia, że jednym z koniecznych elementów budowania spójnego systemu polityki społecznej wobec problematyki bezdomności jest tworzenie adekwatnych do potrzeb i zasobów - standardów i modeli. Na przestrzeni tych lat Pomorskie Forum zajmowało się wyspecjalizowaniem i sprofesjonalizowaniem działań placówek zapewniających schronienie ludziom bezdomnym – od ogrzewalni, poprzez noclegownie, schroniska, domy dla bezdomnych, po mieszkania wspierane. Praca nad modelami ewaluowała i obejmowała coraz bardziej rozległe obszary, uwzględniające między innymi pracę socjalną, edukację i aktywizację zawodową, uliczną pracę socjalną zwaną streetworkingiem, asystowanie osobie bezdomnej oraz monitorowanie. W perspektywie tychże doświadczeń, z biegiem czasu uznaliśmy, że wyżej wymienione standardy należałoby uzupełnić także o to, czego dotychczas nie werbalizowaliśmy, a co wydawało się nam podłożem wszystkich myśli o procesie wychodzenia z bezdomności. Do zbioru standardów dołączyliśmy więc również standard etyczny, odgrywający niebagatelną rolę w realizacji pracy z ludźmi bezdomnymi. Wydaje się, że w obszarze (re)integracji społecznej i zawodowej zajmuje on równie istotne miejsce, co profesjonalna wiedza i doświadczenie kadry wpierającej proces włączania ludzi bezdomnych do społeczeństwa. Celem niniejszego artykułu, stanowiącego swoisty przedsionek do prezentacji poszczególnych standardów, jest ukazanie zagadnienia standaryzacji usług w zwalczaniu bezdomności w kontekście całej polityki społecznej. Stąd prezentowane poniżej treści podporządkowane zostały rozważaniom na temat tego, czym w ogóle są standardy. Poświęcone zostały także polityce społecznej wobec bezdomności, w tym narzędziom do tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności, a także systemowi rozwiązywania problemu bezdomności i łagodzenia jej skutków. Proponowane standardy ukazano również w kontekście trzech filarów polityki społecznej, którymi w odniesieniu do problematyki bezdomności są Prewencja, Interwencja i Integracja. Wprowadzającą w temat wizualizację zagadnienia powiązania pomiędzy standardami, modelami, strategią a polityką społeczną prezentuje poniższy diagram. LITYK

A SPOŁECZ

NDARDY

STA

DELE POMO

STRATEGIA

Polityka społeczna w kontekście elementów składowych

CZYM SĄ STANDARDY USŁUG I JAKA JEST ICH ROLA

Zwykło się przyjmować, że standardy odnoszą się głównie do przedmiotów (produktów) lub w innych wypadkach do norm ludzkiego zachowania. Również standaryzacja to przede wszystkim termin zarezerwowany dla języka technicznego, opisującego pewne powtarzalne cechy wytworów i produktów. Jednocześnie standard stanowi wspólnie i ogólnie ustalone kryterium, które określa powszechne, zwykle najprostsze lub najbardziej pożądane cechy jakiegoś wytwarzanego dobra (np. komputera). W technice standard to „zestaw parametrów, zwykle posiadający nazwę (np. PAL w telewizji), który zapewnia odpowiedni poziom jakości, bezpieczeństwa, wygody lub zgodności z innymi wytworami techniki”1. W ekonomii standardy odgrywają ważną rolę w zachowaniu popytu na pewne dobra, a zejście poniżej określonego standardu może dyskwalifikować dany produkt. Niekiedy kryteria standardu w tym ujęciu, są trudne do zdefiniowania i określenia. Istnieje tutaj płynna granica, ustalana zarówno przez grupy odbiorców i indywidualnych adresatów. Zupełnie inne znaczenie posiadają standardy kulturowe. Można rozumieć je, jako zbiór obowiązujących norm społecznych (np. politycznych), ustanawiających kryteria pewnych pożądanych zachowań. Wykroczenie poza lub niespełnianie standardów w wymiarze kulturowym może wiązać się z wykluczeniem i marginalizacją. Standardy funkcjonują również w obszarze usług. Stosunkowo rzadko mamy świadomość, że usługi oferowane przez banki czy też sieci telefonów komórkowych są wysoce wystandaryzowane, a każda oferta niniejszych podmiotów jest zawsze szczegółowo zaplanowana i opisana językiem procedur. Polityka społeczna, w jej współczesnym kształcie, składa się w znacznej części ze sfery usług kierowanych do obywateli. Szczególnie instytucje Unii Europejskiej, używając specyficznego europejskiego żargonu, zwracają w polityce społecznej uwagę na relację pomiędzy „usługodawcami” a „usługobiorcami” (zwanymi także użytkownikami usług). W naszych polskich realiach termin pierwszy oznacza instytucje sektora publicznego i organizacje pozarządowe, które w różnej formie zabezpieczają pomoc ludziom bezdomnym (m.in. noclegownie, schroniska). Drugi termin odnosi się do samych odbiorców niniejszej pomocy, czyli do osób doświadczających bezdomności. Ludzie ci są mieszkańcami placówek dla osób bezdomnych i w języku sektora pomocowego zwykło nazywać się ich „klientami”, „uczestnikami” czy „podopiecznymi”. Jeśli zatem część polityki społecznej zawiera sferę usług, to można uznać, że standardy powinny funkcjonować także w polityce ukierunkowanej na rozwiązywanie problemu bezdomności. Biorąc pod uwagę fakt, że polityka społeczna finansowana jest z „kieszeni” obywateli, organy odpowiedzialne za jej prowadzenie powinny dbać, aby realizowana ona była profesjonalnie, racjonalnie i z jak największą dbałością o jej jakość i skuteczność. Ponadto uwzględniając, że znaczna część zadań w obszarze polityki społecznej jest realizowana drogą zlecania przez organizacje pozarządowe, a kontrakt pomiędzy usługodawcą a usługobiorcą stał się powszechnie obowiązującym narzędziem, to standardy wydają się odgrywać kluczową rolę, w zagwarantowaniu wysokiej jakości świadczonej usług. Istnieje nurt interpretacji zagadnienia standaryzacji, przyjmujący, że standardy obowiązujące w polityce społecznej oraz, patrząc w węższej perspektywie, w pomocy społecznej dotyczą głównie standardów bytowych w placówkach wsparcia. W tym rozumieniu standardy traktowane są, jako 1

HTTP://PL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/STANDARD

odnoszące się głównie do zakresu wyposażenia, wielkości przestrzeni oraz warunków sanitarnych w budynkach, w których przebywają osoby bezdomne. Przez niniejszy pryzmat standardy postrzegane są przez wielu pracowników szeroko rozumianej pomocy społecznej, co rodzi mnóstwo nieporozumień. Wielu specjalistów pomocy społecznej słysząc o standardach, myśli o odgórnie narzuconych przez urzędników przepisach, definiujących - głównie od strony technicznej - wybrane usługi lub produkty. Pojawia się tutaj wyobrażenie, że każde odstępstwo od standardu będzie surowo karane. Tymczasem standardy mają określać i definiować jakość (!) usług w różnych obszarach np. pracy psychologicznej, terapeutycznej czy edukacji i aktywizacji zawodowej. Standaryzacja usług służy w pełni realizacji celów i priorytetów określonej polityki społecznej, nie jest wobec nich nadrzędna, a wręcz, w tym wypadku pełni funkcję podrzędną, podporządkowaną pewnym paradygmatom. W tym kontekście standardy są bardziej elastyczne, co wcale nie musi oznaczać, że są mało precyzyjne. Stają się raczej wskazówkami metodologicznymi, pewnym katalogiem propozycji, niż zbiorem technicznych procedur, które bez żadnych odstępstw muszą być wdrażane. Standardy mogą definiować zarówno minimalne wymagania dotyczące określonych usług, jak i precyzować optymalne i najbardziej pożądane wymagania. Na marginesie należy poczynić tutaj uwagę, że znacznie łatwiej jest wystandaryzować usługę, która dopiero jest tworzona niż sprecyzować, z wykorzystaniem standardów, już funkcjonujące usługi, szczególnie, jeśli są one realizowane od wielu lat, mają jakąś tradycję oraz realizowane są przez wiele różnych podmiotów. Ostatecznie, standardy usług świadczonych ludziom bezdomnym pomagają również określić zróżnicowanie finansowe ich realizacji. Oczywisty bowiem jest fakt innego poziomu kosztów w ogrzewalni czy noclegowni, a innych w domu dla bezdomnych. Dzięki precyzyjnemu zapisowi wymagań, bez większego trudu można określić ramy finansowe dla funkcjonowania danej usługi. Tutaj także standardy powinny uwzględniać lokalną specyfikę. Generalnie, powinny być one na tyle elastyczne, aby nie tworzyć identycznego systemu pomocy ludziom bezdomnym w Polsce, a jedynie spójny, choć jednocześnie różnorodny system wsparcia ludzi bezdomnych. Należy zatem zachować różnorodność usług oferowanych przez organizacje pozarządowe i jedynie nadać im wspólny profil i bardziej usystematyzowany kierunek.

POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC BEZDOMNOŚCI Prezentowane w niniejszym podręczniku standardy wpisują się w kontekst szerszej polityki społecznej. Uwypuklenie tego kontekstu wydaje się o tyle istotne, że pozwala na zrozumienie miejsca i perspektywy standardów integracji społecznej osób bezdomnych w całej polityce społecznej. Użycie szerszego terminu polityki społecznej, wychodzącego znacznie poza pojęcie pomocy społecznej, nie jest tutaj przypadkowe. Wynika ono z przekonania, iż za walkę z bezdomnością odpowiedzialne są różne instrumenty, takie jak rynek pracy, mieszkalnictwo, służba zdrowia czy wymiar sprawiedliwości i instytucje polityki społecznej. Pomoc społeczna, w tym kontekście, staje się tylko jednym z nich. Pojęcie standardów, w szerszym rozumieniu, odnosi się także do pewnej klasyfikacji polityki społecznej, jaka powinna funkcjonować w odniesieniu do problematyki bezdomności. Temat ten, obecnie bardzo nośny w Europie, znalazł swoje odzwierciedlenie w materiale wypracowanym przez Europejską Federację Organizacji Narodowych Pracujących z Ludźmi Bezdomnymi FEANTSA. Zaprezentowany on został poniżej i opisuje dziesięć wskazówek (metod), według których powinna być tworzona skuteczna polityka społeczna, z jednej strony zapobiegająca bezdomności, z drugiej strony pozwalająca efektywnie

zmniejszać jej rozmiary. Koncepcja ta, prezentująca narzędzia do tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności, została przyjęta i jest wdrażana przez wiele organizacji i instytucji w całej Europie. Narzędzia do tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności2 odnoszą się do dziesięciu kluczowych metod tworzenia skutecznej polityki społecznej: opartej na dowodach, wszechstronności, wielowymiarowości, opartej na prawach, partycypacji, statutowej, podtrzymywalności (stabilności), opartej na potrzebach, pragmatyczności i oddolnej. Każda z tych metod opiera się na wyjściowej tezie, stanowiącej merytoryczny element, uzasadniający jej funkcjonowanie. 1. METODA OPARTA NA DOWODACH Teza – Zbyt często polityka wobec bezdomności oparta jest na przypuszczeniach i poglądach (sądach).

Metoda ta odwołuje się do założenia, że dobre rozumienie problemu bezdomności jest kluczowe do tworzenia i rozwijania efektywnej polityki. Cel ten może być osiągnięty poprzez: – monitorowanie i dokumentowanie trendów w bezdomności oraz jej skali (liczby), a także poprzez wypracowywanie odpowiednich wskaźników – badania i analizy przyczyn, skutków i rozwiązań, które powinny równolegle uzupełniać monitorowanie i dokumentowanie – regularną rewizję polityki wobec bezdomności, jako niezbędny i najbardziej efektywny element w połączeniu ze zrozumieniem bezdomności. 2. METODA WSZECHSTRONNOŚCI Teza – Zbyt często polityka wobec bezdomności skupiona jest na interwencji i pomocy doraźnej. Wszechstronna metoda zwalczania bezdomności uwzględnia politykę zarówno w wymiarze interwencji kryzysowej oraz pomocy doraźnej, integracji społecznej i wychodzenia z bezdomności, jak i prewencji bezdomności. Metoda zwalczania bezdomności powinna obejmować: – usługi interwencyjne – jako decydujący pierwszy krok do przeciwdziałania sytuacji zamieszkiwania na ulicy przez dłuższy okres czasu – integrację – która powinna być celem dla wszystkich ludzi bezdomnych i powinna być zaadaptowana do potrzeb i potencjału każdej poszczególnej osoby bezdomnej – prewencję – zarówno celową (eksmisje, zwolnienia z instytucji) oraz systemową (poprzez politykę rynku pracy, politykę mieszkaniową oraz edukację). 3. METODA WIELOWYMIAROWOŚCI Teza - Zbyt często bezdomność uważana jest za problem pomocy społecznej. Metoda wielowymiarowości nawiązuje do bezdomności, uznawanej za zjawisko wymagające wielowymiarowych rozwiązań. Powinny one uwzględniać:

TŁUMACZENIE WŁASNE – PIOTR OLECH NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW FEANTSA

– zintegrowanie obszarów mieszkalnictwa, zdrowia, zatrudnienia, edukacji, treningu i innych perspektyw w ramach strategii wobec bezdomności, gdyż droga do i z bezdomności może być bardzo zróżnicowana – międzyagendową pracę i generalną współpracę z innymi sektorami, jako zasadniczy komponent w każdej efektywnej strategii zwalczania bezdomności, gdyż bezdomność nie może zostać zwalczona w szerokim wymiarze jedynie przez działania sektora pomocy ludziom bezdomnym – międzydepartamentową pracę pomiędzy stosownymi ministerstwami odpowiedzialnymi za mieszkalnictwo, pomoc społeczną, pracę, zdrowie i innymi ministerstwami, która jest kluczowa dla skutecznej polityki społecznej w walce z bezdomnością, a ponadto pomaga zapobiegać negatywnym reperkusjom polityk rozwijanych na różnych polach. 4. METODA OPARTA NA PRAWACH Teza – Zbyt często bezdomność „rozwiązywana” jest poprzez charytatywne i/lub warunkowe drogi. Metoda oparta na prawach człowieka, ukierunkowana na zwalczanie bezdomności, promuje akces do godnego, stabilnego mieszkalnictwa, jako nieodzownego warunku wstępnego dla realizacji większości innych fundamentalnych praw człowieka. Powinien się on odbywać poprzez: – wykorzystanie międzynarodowych traktatów związanych z prawem do mieszkalnictwa, jako bazy do tworzenia strategii wobec bezdomności – zogniskowanie na wykonalnych (egzekwowalnych) prawach do mieszkalnictwa dla zapewnienia efektywnej realizacji prawa mieszkaniowego – uznanie współzależności praw do mieszkalnictwa i innych praw, takich jak prawo do godności życia, prawo do zdrowia. 5. METODA PARTYCYPACJI Teza – Zbyt często kluczowi interesariusze nie są zaangażowani w tworzenie, ewaluację i wdrażanie strategii. Metoda ta nawiązuje do założenia, że bezdomność jest obszarem, w którym kooperacja z dostarczycielami usług jest decydująca, wziąwszy pod uwagę ich biegłość w walce z problemem. Pociąga to za sobą partycypację w tematyce bezdomności poprzez: – zaangażowanie wszystkich interesariuszy (dostarczycieli usług, użytkowników usług i władz publicznych) w tworzenie polityki i ewaluację, jako działanie istotne dla gromadzenia całego doświadczenia, umiejętności i dostępnych zdolności ukierunkowanych na zwalczanie bezdomności – zaangażowanie wszystkich interesariuszy we wdrażanie polityki, gdyż bezpośredni skoordynowany wysiłek jest najlepszą drogą do osiągnięcia celów każdej strategii wobec bezdomności – partycypację ludzi doświadczających bezdomności, która powinna być wykorzystana dla polepszenia jakości świadczonych usług i tworzenia polityki. Powinny zostać stworzone odpowiednie struktury konsultacji, aby prawdziwie wziąć pod uwagę doświadczenie ludzi, którzy są bezdomni.

6. METODA STATUTOWA Teza – Zbyt często strategie polityki wobec bezdomności zależą od bieżącego kontekstu politycznego. Metoda statutowa zorientowana jest na podtrzymanie i połączenie strategii wobec bezdomności z legislacją poprzez: – oparcie się na podstawach prawnych na poziomie narodowym/regionalnym, co pozwala na zachowanie spójności i jasności we wdrażaniu polityki wobec bezdomności – statutowe cele i zadania, służące efektywnemu monitorowaniu i ewaluowaniu postępów wdrażania i funkcjonowania strategii. 7. METODA PODTRZYMYWALNOŚCI (STABILNOŚCI) Teza – Zbyt często strategie zwalczania bezdomności tworzone są w niestabilnym kontekście. Metoda podtrzymywalności odwołuje się do trzech elementów, pozwalających na kreowanie prawdziwie stabilnych metody zwalczania bezdomności, prowadzących do stabilnych (podtrzymywalnych) rozwiązań. Do elementów tych należą: – adekwatne fundusze, kluczowe dla każdej długotrwałej strategii zwalczania i zakończenia bezdomności – polityczna wola na każdym z poziomów (narodowym, regionalnym, lokalnym) – wsparcie społeczne generowane poprzez informację i kampanie podnoszące świadomość.

8. METODA OPARTA NA POTRZEBACH Teza – Zbyt często twórcy polityki i usługodawcy decydują, co jest dobre dla ludzi bezdomnych. Metoda ta oparta jest na zasadzie, że polityka powinna być tworzona raczej w odniesieniu do realnie istniejących potrzeb indywidualnych (jednostek), niż strukturalnych potrzeb instytucji i organizacji. Odwołuje się ona do założeń, że: – potrzeby indywidualne są punktem wyjścia dla twórców polityki społecznej i powinny być identyfikowane na podstawie regularnych badań potrzeb oraz za pomocą zindywidualizowanych planów integracji społecznej – stosowana rewizja strategii wobec bezdomności i struktur ją realizujących powinna być prowadzona na podstawie regularnych badań. 9. METODA PRAGMATYCZNOŚCI Teza – Zbyt często strategie walki z bezdomnością są zbyt ambitne. Metoda pragmatyczności odwołuje się do dwóch następujących elementów: – realistycznych i mierzalnych zadań, które są niezbędne i możliwe, jeżeli realizowane są odpowiednie badania w zakresie pełnego zrozumienia natury i zakresu bezdomności, potrzeb osób bezdomnych, ewaluacji rynku pracy i rynku mieszkaniowego oraz innych, powiązanych obszarów – jasnych i realistycznych ram czasowych z określonymi celami długoterminowymi (strategicznymi) oraz pośrednimi.

10. METODA ODDOLNA Teza – Zbyt często polityki wobec bezdomności oparte są za bardzo na „jednym, wszędzie pasującym modelu”. Metoda oddolna dotyczy tworzenia polityki społecznej w odpowiedzi na bezdomność, istniejącą na poziomie lokalnym (w ramach narodowej i regionalnej struktury). Oparta jest ona na dwóch elementach: – ważności lokalnych władz w procesie tworzenia i wdrażania strategii walki z bezdomnością, czego zapewnienie pozwala uzyskać silniejsze zaangażowanie, większą odpowiedzialności i mocniejszą identyfikacji z obowiązkami na poziomie lokalnym – dostarczaniu usług bliżej ludzi doświadczających bezdomności, połączonego z silną pozycją władz lokalnych w koordynacji partnerstwa, pomiędzy wszystkimi odpowiednimi aktorami w walce z bezdomnością.” Zaprezentowane narzędzia do tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności wpisują się wprost w kwestie realizacji polityki społecznej państwa wobec zagadnienia bezdomności oraz zagrożenia bezdomnością. Modelowa strategia określa metody, standardy, procedury i narzędzia do realizacji trzech, prezentowanych poniżej, filarów polityki społecznej wobec bezdomności - Prewencji, Interwencji, Integracji.

SYSTEM ROZWIĄZYWANIA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI I ŁAGODZENIA JEJ SKUTKÓW Polityka społeczna wobec problemu bezdomności może mieć różne paradygmaty. Istnieją, szczególnie w krajach wschodniej i centralnej Europy, systemy polityki społecznej, nakierowane bardziej na „radzenie” sobie z problemem bezdomności. Ukierunkowane są one w większym stopniu na pomoc doraźną i zaopiekowanie się osobami bezdomnymi. Systemy takie w dłuższej perspektywie czasowej nie rozwiązują bezdomności, co więcej przyczyniają się do jej utrzymywania i generowania. Istnieją także systemy bardziej skuteczne, ukierunkowane na rozwiązywanie problemu bezdomności. Zorientowanie celów na rozwiązanie problemu bezdomności przekłada się bezpośrednio na bardziej holistyczne działanie, obejmujące także szerszą grupę odbiorców. Za przykład priorytetów strategii polityki społecznej ukierunkowanych na zwalczanie bezdomności mogą posłużyć następujące cele, ukierunkowane na poszczególne kategorie osób bezdomnych, wyróżnione zgodnie z typologią ETHOS (typologia szczegółowo została zaprezentowana we wcześniejszym artykule). Celem pracy z ludźmi bezdomnymi w obszarze BEZDACHOWOŚCI (ETHOS 1) jest niedopuszczenie, aby ktokolwiek zmuszony był do zamieszkiwania miejsc niemieszkalnych ze względu na brak usług interwencyjnych zaadaptowanych do potrzeb i aspiracji osób bezdomnych. Wiąże się to także z założeniem, że nikt nie powinien przebywać w placówkach interwencyjnych dłużej, niż tego wymaga rzeczywiście pobyt interwencyjny. Celem pracy w obszarze BEZMIESZKANIOWOŚCI (ETHOS 2) jest z kolei niedopuszczenie, aby ktokolwiek przebywał w schronisku lub innych formach tymczasowego zakwaterowania dłużej niż wymaga tego trwała i skuteczna (re)integracja społeczna. Wiąże się to z przesłanką, iż nikt, kto przebywa w instytucjach takich jak szpital, więzienie czy placówka opiekuńcza nie może opuścić instytucji

bez wystarczającego wsparcia i opcji adekwatnego zakwaterowania. Z kolei punktem wyjścia do pracy w obszarze NIEZABEZPIECZONEGO i NIEADEKWATNEGO ZAMIESZKIWANIA (ETHOS 3 i 4) staje się założenie, że nikt nie może być zmuszony do życia w wysoce niezabezpieczonym i/lub nieadekwatnym mieszkaniu z powodu braku właściwego socjalnego i/lub finansowego wsparcia oraz alternatywy adekwatnego zakwaterowania3. Tak kompleksowe podejście do odbiorców działań systemu polityki społecznej w zakresie problematyki bezdomności niejako wymusza podjęcie w tym temacie szerokiego spectrum działań. Stąd też powinny obejmować one zarówno profilaktykę (prewencję) – zawierającą również wczesną interwencję, dalej interwencję (social emergency) wraz z pomocą doraźną, a następnie wsparcie długofalowe, ukierunkowane na integrację społeczną i zawodową. Dzięki tak komplementarnemu podejściu, wyróżnić można trzy filary polityki społecznej w odniesieniu do problematyki bezdomności, którymi są Prewencja, Interwencja, Integracja. Z racji tego, iż wiążą się one bezpośrednio z tematem standardów usług w zwalczaniu bezdomności, zostaną one zaprezentowane poniżej.

1. PREWENCJA Walka z bezdomnością jest działaniem niezwykle kosztownym, pod względem ekonomicznym i społecznym, truizmem jest zaś przypominanie, że profilaktyka kosztuje zdecydowanie mniej. Prewencja jest kierowana głównie do ludzi w sytuacji zagrożenia bezdomnością oraz znajdujących się warunkach niezabezpieczonego lub nieadekwatnego zamieszkiwania (ETHOS 3 i 4). Działania profilaktyczne powinny być ukierunkowane możliwie szeroko, obejmując przede wszystkim rynek mieszkaniowy oraz rynek pracy. Działania prewencyjne skierowane powinny być na walkę z podstawowymi przyczynami bezdomności oraz redukcję ryzyka zostania osobą bezdomną. Działania te powinny być realizowane w różnych obszarach, takich jak legislacja i prawodawstwo, w wymiarze ustrojowym (system pomocy społecznej, system mieszkalnictwa), społecznym (rodzina, lokalne społeczności), psychologicznym (przeciwdziałanie wykluczeniu i izolacji). W związku z dużą liczbą osób i grup zagrożonych bezdomnością, należy przedsięwziąć działania umożliwiające realną pomoc w zapobieganiu bezrobociu oraz wykluczeniu mieszkaniowemu. Szczególną uwagą należy objąć przede wszystkim osoby i rodziny żyjące w mieszkaniach substandardowych (przeludnionych, niespełniających norm mieszkaniowych) oraz mieszkaniach zajmowanych nielegalnie (działki, squating). Profilaktyka bezdomności może być także celowo ukierunkowana np. poprzez odpowiednie przepisy w zakresie eksmisji, pomocy ludziom wychodzącym z instytucji (z domu dziecka czy więzienia), a także poprzez odpowiednią politykę związaną z zadłużeniami. Ważnym elementem prewencji są działania w zakresie komunikacji społecznej, uwzględniające zarówno kampanie medialne ukierunkowanie na przełamywanie negatywnych stereotypów, jak i działania edukacyjne wśród młodzieży czy dzieci. Działania o charakterze wczesnej interwencji mają znamiona działań prewencyjnych i po części osłonowych. Koncentrują się na identyfikowaniu grup szczególnego ryzyka i skierowaniu do nich szerokiego spektrum działań służących zapobieganiu procesom wchodzenia w bezdomność. Charakterystyczne dla tej pomocy jest to, że jest ona świadczona w środowisku osób zagrożonych bezdomnością. Ponownie odwołując się do sytuacji analogicznej związanej z profilaktyką, należy

MATERIAŁ Z KAMPANII FEANTSA – LIKWIDACJA BEZDOMNOŚCI 2010; WWW.FEANTSA.ORG

zaznaczyć, że wczesna interwencja pozornie może być kosztowna, jakkolwiek utrzymanie w środowisku osób zagrożonych bezdomnością zarówno w wymiarze społecznym, jak i ekonomicznym wydaje się ze wszech miar uzasadnione i korzystne. 2. INTERWENCJA Interwencja skierowana jest do wszystkich osób znajdujących się w sytuacji bezdomności, w szczególności zaś do osób w sytuacji BEZDACHOWOŚCI (ETHOS 1), które przebywają w miejscach publicznych, nie przeznaczonych do zamieszkiwania, takich jak dworce, parki, ulice. Działania interwencji kryzysowej opierają się głównie na szybkiej interwencji, w celu redukcji okresu pozostawania osobą bezdomną. Zjawisko bezdomności zarówno związane z przebywaniem w miejscach niemieszkalnych (miejsca publiczne), jak i tymczasowym pobytem u znajomych lub rodziny, bądź też w innych miejscach, wymaga w sytuacjach krytycznych interwencji, czyli podjęcia szeregu środków zaradczych, w celu uniemożliwienia rozwoju lub też zahamowania zachowań i sytuacji szkodliwych ze społecznego punktu widzenia. Interwencja kryzysowa polega przede wszystkim na zapewnieniu natychmiastowego schronienia, posiłku i niezbędnej odzieży oraz opieki zdrowotnej ludziom takiej pomocy wymagającym. W ramach działań interwencyjnych należy uwzględnić następujące zadania: – STREETWORKING, czyli działalność pracowników socjalnych pracujących na ulicach, w środowisku pobytu osób bezdomnych, co pozwala na nieustanne monitorowanie problematyki bezdomności „pozaplacówkowej”. Ponadto umożliwia realizację zasady ciągłego proponowania pomocy, w myśl zasady, że odmowa przyjęcia przez osoby bezdomne pomocy, nie zwalnia nas z odpowiedzialności ciągłego oferowania wsparcia. Nie do przecenienia jest także utrzymywanie ciągłego kontaktu z ludźmi bezdomnymi, umożliwiającego pewnego rodzaju nadzór i kontrolę ich sytuacji życiowej. – OGRZEWALNIE ORAZ NOCLEGOWNIE, czyli tak zwane placówki łatwo dostępne, zapewniające schronienie osobom bezdomnym w sytuacjach kryzysowych. W ramach działalności takich placówek udzielane jest nie tylko schronienie, ale także możliwe jest uzyskanie posiłku i niezbędnej odzieży. Placówki te czynne zazwyczaj są w godzinach wieczornych i nocnych. Pobyt w tych miejscach ma charakter tymczasowy. Działalność tego rodzaju ośrodków ma także wymiar prewencyjny w obszarze ochrony zdrowia i życia osób bezdomnych, szczególnie w okresie zimowym. Zazwyczaj dostęp do tego rodzaju instytucji jest swobodny i bezpośredni (niewymagana jest decyzja administracyjna). – OPIEKA ZDROWOTNA jest kluczowym elementem interwencji kryzysowej. Większość osób bezdomnych przebywających w miejscach niemieszkalnych znajduje się w trudnej sytuacji zdrowotnej. Kłopoty zdrowotne zazwyczaj wiążą się z problemami odmrożeń, kłopotami dermatologicznymi, chorobami układu krążenia czy konsekwencjami uzależnień od środków psychoaktywnych. Kluczowe na tym poziomie jest zabezpieczenie wymaganej i adekwatnej opieki medycznej, ponieważ bez zabezpieczenia fundamentalnych potrzeb osób bezdomnych niemożliwe jest prowadzenie skutecznej działalności w zakresie inkluzji społecznej.

– PUNKTY POMOCY DORAŹNEJ, takie jak jadłodajnie, punkty charytatywne, punkty medyczne oraz poradnictwo i udzielanie bieżącej informacji odbywające się w oparciu o punkty informacyjne, jest ważnym elementem systemu interwencji kryzysowej, kierowanej do wykluczonych społecznie osób bezdomnych. Opisana tutaj pomoc świadczona w różnorodnej formie ma charakter doraźny i zazwyczaj krótkoterminowy. Część z usług tutaj zaprezentowanych może mieć także charakter pomocy podstawowej, świadczonej części osób bezdomnych przez dłuższy okres czasu. 3. INTEGRACJA SPOŁECZNA I ZAWODOWA

Integracja społeczna i zawodowa jest celem dla wszystkich osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Powinna być dostosowana do potrzeb i barier ludzi doświadczających bezdomności szczególnie w obszarze BEZDACHOWOŚCI i BEZMIESZKANIOWOŚCI (ETHOS 1 i 2). Poziom działań integracyjnych powinien być także zróżnicowany i wielopoziomowy. Zaawansowane działania w obszarze integracji społecznej powinny być kierowane przede wszystkim do osób przebywających w schroniskach lub mieszkaniach treningowych, gdzie mają one zaspokojone najważniejsze potrzeby życiowe. Działalność integracyjna, chociażby w postaci tworzenia warsztatów pracy lub firm społecznych, może być także kierowana do osób, które z obiektywnych przyczyn mają trudność w powrocie na otwarty rynek pracy, ze względu choćby na wiek, niepełnosprawność, czy też pobyt w Domach dla Bezdomnych. Aktywności w obszarze integracji społecznej związane są z inkluzją społeczną osób bezdomnych oraz dążeniem do uzyskania samodzielności życiowej. Samodzielność ta może mieć różne wymiary (ekonomiczny, psychologiczny, społeczny, mieszkaniowy, prawny) i nie zawsze musi wiązać się z fizycznym opuszczeniem placówki dla osób bezdomnych. Elementami działań w zakresie integracji społecznej osób bezdomnych mogą być: – MIESZKALNICTWO ORAZ SPECJALIZACJA PLACÓWEK, która jest niezwykle istotnym elementem pomocy długofalowej, polegającej na dostosowaniu adekwatnej placówki do potrzeb, stopnia współpracy i możliwości psychofizycznych konkretnego odbiorcy pomocy. Nie ulega kwestii, że każda z placówek, szczególnie totalnych, takich jak noclegownie i schroniska – instytucjonalizuje, co w efekcie może przyczyniać się do uzależniania osób bezdomnych od udzielanej pomocy. Problem ten dodatkowo nasila homogenizacja placówek, sprawiająca, że osoby bezdomne w obiektywnie różnych sytuacjach egzystencjalnych są „wtłaczane” w jednolity system, sprzyjający dezindywidualizacji. Stąd bardzo istotnym elementem jest specjalizacja, a nawet hierarchizacja placówek, umożliwiająca dostosowanie pomocy do poziomu zaawansowania oraz zaangażowania w wychodzenie z bezdomności. Niewątpliwie motywacja do podjęcia zatrudnienia czy usamodzielnienia jest inna i większa, gdy mamy do czynienia z sytuacją egzystencji w mieszkaniu treningowym, bądź wspieranym, w którym samodzielnie trzeba opłacić rachunki i zdobyć środki na wyżywienie, niż w sytuacji, gdy ludzie bezdomni mieszkają w schronisku, gdzie odpowiedzialność za własne życie, samoczynnie się rozprasza. Doświadczenia projektów uwzględniających jedynie pomoc w zakresie edukacji i aktywizacji zawodowej, bez udziału komponentu mieszkalnictwa, w przypadku osób bezdomnych pokazują iluzoryczną skuteczność lub krótkotrwałość rezultatów takich przedsięwzięć.

– EDUKACJA, gdyż szkolenia i inne formy edukacyjne realizowane w różnym kształcie i natężeniu, umożliwiają podnoszenie wykształcenia oraz kwalifikacji zawodowych różnych kategorii osób bezdomnych. Uzupełniają także braki socjalizacyjne powiązane bezpośrednio z problemami edukacyjnymi, takimi jak chociażby nieporadność w poruszaniu się po instytucjach życia publicznego. Kolejnym elementem może być uzupełnianie olbrzymich braków komunikacyjnych, paraliżujących skuteczność funkcjonowania w różnych środowiskach społecznych, co jest niezbędnym elementem współczesnej egzystencji. Edukacja zatem, wymaga wypracowania odpowiedniej metodologii i dydaktyki, dostosowanej do zasobów i ograniczeń osób bezdomnych, często długotrwale pozostających bez pracy. Ponadto edukacja powinna być realizowana w wymiarze zarówno zawodowym, jak i społecznym. – PRACA, ponieważ nieodłącznym i kluczowym elementem (re)integracji, bądź też integracji społecznej są aktywności ukierunkowane na pracę, a w efekcie na powrót na rynek pracy. Filozofia ta, zawarta w wielu dokumentach Unii Europejskiej, przekładających się na dysponowanie środkami strukturalnymi, wydaje się słuszna, aczkolwiek, aby była skuteczna, wymaga sprzężenia sił wielu organizacji. Edukacja i pomoc psychologiczna, szczególnie w przypadku długiego pozostawania bez pracy, musi zostać podparta treningiem praktycznego wykonywania zawodu, wskrzeszaniem nawyku pracy. Uzyskanie i utrzymanie stabilnego zatrudnienia jest jedną z najważniejszych dróg odzyskiwania samodzielności życiowej. W wielu sytuacjach aktywność zawodowa stymuluje rozwój innych sfer, zwiększa aktywność społeczną oraz daje realną perspektywę samodzielnego mieszkania w środowisku. Zatrudnienie dla osób bezdomnych może przybierać różne formy, takie jak zatrudnienie na otwartym rynku pracy, zatrudnienie wspierane, staże (szkolenia w miejscu pracy), czy przygotowanie zawodowe, bądź też w ramach ekonomii społecznej, działalność w spółdzielni czy w firmie socjalnej. – POMOC I WSPARCIE PSYCHOLOGICZNE, które jako integralna część programu integracyjnego umożliwia ciągłe wzbudzanie u osoby bezdomnej motywacji do zmiany swojej sytuacji życiowej, pozwala na podjęcie walki z uzależnieniami (szczególnie od alkoholu), rozwiązanie problemów z przeszłości, naukę odczuwania wewnętrznej odpowiedzialności za własne wychodzenie z bezdomności, wzrost własnej samooceny. Pomoc ta powinna mieć różnorodny charakter i natężenie w zależności od celów i potrzeb odbiorcy jej oddziaływania. Zadania i działania w tej sferze powinny być dostosowane do obiektywnych możliwości i zasobów osoby bezdomnej, zgodnie z indywidualnie postawioną diagnozą. Pomoc i wsparcie może być udzielane, nie tylko przez profesjonalistów, ale także przez samą grupę osób bezdomnych tworzących grupę wsparcia lub swoistą wspólnotę. Realizacja działań w zakresie aktywizacji zawodowej jest z góry skazana na niepowodzenie, jeśli nie towarzyszy jej uruchomienie aktywności w zakresie pomocy psychologicznej. – PARTYCYPACJA, gdyż kluczowym elementem w aktywizacji osób bezdomnych jest faktyczne zaangażowanie tych osób w rozwiązywanie własnych problemów. Niestety, oddawanie odpowiedzialności za kierunek pracy z osobą bezdomną jedynie profesjonalistom jest częstym zjawiskiem w pracy nad integracją społeczną i zawodową. Niezwykle istotnym czynnikiem w takiej

pracy jest możliwie samodzielne określanie celów, zadań i działań przez same osoby bezdomne (realizowane w myśl zasady – „nic o nas, bez nas”). Specjaliści powinni natomiast w miarę obiektywnych możliwości starać się odpowiedzieć na to zapotrzebowanie, czasem je urealniając. Realizacja takiego podejścia możliwa jest wówczas, kiedy mamy wiele narzędzi do wykorzystania oraz dysponujemy całym spektrum działań, możliwych do uruchomienia. Narzucanie schematów działań czy też planowanie ścieżki rozwoju osobowego oraz zawodowego bez znaczącego udziału osoby bezdomnej, mija się z celem i zazwyczaj prowadzi do porażek. Zespół zaangażowany w (re)integrację realizuje wówczas własną wizję, a nie odpowiada na realne potrzeby odbiorców swoich działań. Możliwość wpływania na swój własny los i poczucie odpowiedzialności za samodzielne poradzenie sobie z sytuacją życiową, jest niezbędnym elementem skutecznego działania, zorientowanego na wyjście z bezdomności. – MONITOROWANIE , ponieważ fundamentalnym zagadnieniem dla integracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych jest kwestia oceniania skuteczności i efektywności działań podejmowanych w tej sferze. Ocena ta powinna uwzględniać wiele wymiarów funkcjonowania osób bezdomnych. Jest ona tym samym niezbędna do wyznaczania celów i zadań do realizacji – zarówno przez osobę bezdomną jak i kadrę zaangażowaną w cały proces wychodzenia z bezdomności. – ASYSTOWANIE (TOWARZYSZENIE), stające się ważnym elementem realizacji procesu integracyjnego w trakcie realizacji pracy w trzech obszrach, takich jak nauka, praca i życie. Prowadzenie indywidualnego wsparcia, pozwala nie tylko dostosować adekwatną pomoc do potrzeb i możliwości poszczególnych osób, ale także nieustannie monitorować progres lub regres uczestników projektów, a tym samym adekwatnie reagować na zachodzące w nich zmiany. Metoda ta, „polegająca na wprowadzeniu osobistego doradcy, towarzysza, który przy założeniu, że powrót na rynek pracy i łono społeczeństwa jest procesem, ma przejść tą drogę – etap po etapie - wspólnie ze swoim klientem, motywując go, wspierając i monitorując adekwatność kierunku wybranej drogi do potrzeb wędrującego”4 stanowi doskonały element pozwalający osobie bezdomnej skutecznie pokonać cały proces integracji. Metoda asystowania, stanowiąca formę mentoringu, stosowana jest w całej Europie.

Patrząc na zagadnienie standaryzacji w kontekście systemu rozwiązywania problemu bezdomności i łagodzenia jej skutków, można uznać, iż standardy prezentowane w niniejszym poradniku odnoszą się przede wszystkim do sfery Integracji. Jakkolwiek niekiedy trudno jest postawić granice pomiędzy tą sferą a sferami Prewencji i Interwencji (chociażby zaprezentowany w Interwencji streetworking może także realizować elementy Integracji czy Prewencji). Doświadczenia realizacji projektów integracyjnych pokazują, że osiąganie trwałych rezultatów w dziedzinie inkluzji ludzi bezdomnych do społeczeństwa, wymaga sprzęgania ze sobą wszystkie powyższych elementów. Wzajemne powiązanie i przenikanie się oddziaływania na osoby bezdomne w zależności od rodzaju przestrzeni, w jakiej przeżywa ona swoją bezdomność zostało w formie graficznej przedstawione poniżej.

STANDARD ASYSTOWANIA, ZAWARTY W NINIEJSZEJ PUBLIKACJI

TAB. 1 Ogniskowanie wsparcia – Prewencja, Interwencja, Integracja rodzaj doświadczanej bezdomności w oparciu o kategorie ETHOS

INTERWENCJA

Bezdachowość Bezmieszkaniowość Niezabezpieczone mieszkanie Nieadekwatne zamieszkiwanie

(RE)INTEGRACJA PREWENCJA

Trzy obszary polityki społecznej w obszarze bezdomności w postaci Prewencji, Interwencji i Integracji odwołują się także do spójnego we wszystkich standardach założenia. Uznaje ono za kluczowe i fundamentalne współdziałanie zarówno ludzi bezdomnych, organizacji niosących pomoc, jak i społeczności danej gminy, powiatu czy też państwa. Zasada solidaryzmu społecznego z jednej strony wymaga indywidualnego wspierania ludzi wykluczonych społecznie, z drugiej budowania systemu obywatelskiego, sprzyjającego integracji i spójności, kompleksowo zapobiegającego marginalizacji społecznej. Realizacja priorytetów tutaj przedstawionych wymaga permanentnego powiększania wiedzy społecznej na temat problematyki bezdomności, przełamywania negatywnych stereotypów oraz naturalnego tworzenia narzędzi politycznych, systemowych i instytucjonalnych, służących kohezji społecznej. Stąd w kontekście rozwiązywania problemu bezdomności oraz budowania systemu przeciwdziałania bezdomności i wspierania ludzi bezdomnych niezbędne jest przenikanie się oddziaływań w obszarze Prewencji, Interwencji, Integracji. I nawet przy tworzeniu standardów głównie zorientowanych na integrację, kluczowe jest umieszczenie ich w pewnym systemie – nie wyabstrahowanym od Prewencji i Interwencji, ale płynnie się z nim przenikających. PODSUMOWANIE Zaprezentowane powyżej zadania i działania w obszarze integracji społecznej osób bezdomnych oczywiście nie wyczerpują całego spektrum możliwości i rozwiązań. Ich rolą nie było jednak pretendować do miana wyczerpanego katalogu sposobów pracy z osobami bezdomnymi. Zamysłem podręcznika i prezentowanych w nich standardów, będących zbiorem dziesięcioletnich doświadczeń wielu specjalistów, jest raczej metodologiczne ukazanie racjonalnej drogi wychodzenia z bezdomności – od „ulicy”, poprzez specjalistyczne placówki, naukę i pracę, mieszkania treningowe, po samodzielną egzystencję. Zawartość niniejszego podręcznika, poprzez składanie się na spójną filozofię pomocy ludziom doświadczającym bezdomności, odzwierciedlać ma istotę i dynamikę całego procesu wychodzenia z bezdomności. Celem stworzenia standardów, a tym samym tej publikacji, jest wpływanie na rozwój spójnego systemu polityki społecznej, poprzez zbudowanie kompleksowych i wzajemnie się uzupełniających modeli, wspierających osiąganie przez ludzi bezdomnych samodzielności życiowej. Tym samym zawarte w tym podręczniku standardy stanowią pewną bazę, która zdaniem podmiotów Pomorskiego Forum powinna zafunkcjonować, aby tworzyć skuteczny system wychodzenia z bezdomności. PIOTR OLECH

Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

SPOSOBY KONSTRUOWANIA ADEKWATNYCH FORM POMOCY DLA OSÓB BEZDOMNYCH – OD DIAGNOZY DO TWORZENIA INDY WIDUALNYCH PROGRAMÓW WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI Po rozważaniach natury bardziej ogólnej, przed przystąpieniem do przedstawienia konkretnych standardów (re)integracji (instrumentów polityki społecznej), niezbędne jest zaprezentowanie tego, w jaki sposób należy tworzyć Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności (narzędzie aktywnej integracji), czyli program pracy z konkretną osoba bezdomną, nakierowany na jej trwały i pełny powrót do społeczeństwa. Każdy program (re)integracyjny, który tworzymy pragnąc włączyć daną osobę bezdomną do społeczeństwa, wymaga zaplanowania dla tej osoby najbardziej adekwatnych form pomocy. Dokonanie wyboru działań, jakie w przypadku konkretnej osoby są najbardziej wskazane do zrealizowania oraz spisanie ich w formie dokumentu jest procesem, który można podzielić na cztery etapy. Pierwszy z nich to diagnoza potrzeb, barier i potencjału osób bezdomnych, swoisty punkt wyjścia do projektowania adekwatnych form pomocy. Etap drugi obejmuje analizę zebranych informacji i przygotowanie stosownych dokumentów, odzwierciedlających płynące z diagnozy wnioski. Etap trzeci to zaprojektowanie, w odpowiedzi na wynik diagnozy, adekwatnych form pomocy i spisanie ich w formie Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Etap czwarty odwołuje się do monitorowania realizacji programu, a także zakłada jego rewizję i zmiany. Na wyjaśnieniu tych etapów konstruowania najbardziej adekwatnych do potrzeb danej osoby form pomocy skoncentrowana jest niniejsza część podręcznika.

ETAP 1. DIAGNOZA POTRZEB, BARIER I POTENCJAŁU OSÓB BEZDOMNYCH – PUNKT WYJŚCIA DO PROJEKTOWANIA ADEKWATNYCH FORM POMOCY I. Diagnoza jako odpowiedz na bariery indywidualne i systemowe Jak wskazują badacze analizujący system pomocy osobom bezdomnym w Polsce, działania w pracy z osobami bezdomnymi powinny uwzględniać bardzo różnorodne metody, poparte analizą potrzeb grupy bezdomnej1. Jednocześnie pogłębione badania psychologiczne prowadzone nad bezdomnością w województwie pomorskim wskazują, że pomoc kierowana do osób bezdomnych powinna być ściśle związana z głębszą diagnozą stanu, w jakim się znajduje nie tylko sama grupa, co każda poszczególna osoba bezdomna2. Przy prowadzeniu działań (re)integracyjnych w obszarze bezdomności niezbędna jest więc świadomość tego, jak złożony jest to problem i jak wiele narzędzi oraz rozwiązań należy wykorzystywać, aby móc wyeliminować bariery uniemożliwiające osobom bezdomnym powrót do społeczeństwa. Punktem startowym do zaprojektowania jakichkolwiek form pomocy osobie bezdomnej, które znajdą odzwierciedlenie w skonstruowaniu Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, jest dokonanie diagnozy 1

OLIWA-CIESIELSKA, M. (2005B). DOBRE PRAKTYKI W POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM. ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU. ZALEWSKA, D., OLIWA-CIESIELSKA, M., SZCZEPANIAK-WIECHA, I., GRZEGORSKI, S. (RED.) WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH. S.125 RETOWSKI, S., DĘBSKA-CENIAN, A. (2008). MODELE RADZENIA SOBIE Z SYTUACJĄ WŁASNEJ BEZDOMNOŚCI – KONSEKWENCJE PSYCHOLOGICZNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI

potrzeb, barier i potencjału każdej osoby bezdomnej. Właściwe określenie problemów, które doprowadziły do bezdomności danej osoby i uniemożliwiają wyjście z niej, jest kluczowym predykatorem odniesienia sukcesu w zaplanowanych działaniach integracyjnych. Diagnoza przekłada się na opis sytuacji życiowej osoby bezdomnej (zarówno jej barier, jak i potencjału), w sześciu kluczowych sferach jej życia. W diagnozie bardzo istotne jest wychodzenie poza patrzenie na sytuację osoby bezdomnej tylko w kategoriach „tu i teraz”. Właściwie przeprowadzona diagnoza bada wpływ natury doświadczenia bezdomności i źródło braku u niektórych osób możliwości wydostania się z niego – przyczyny bezdomności w tym świetle stają się nie tylko czynnikami, które tą bezdomność wywołały, ale też obszarami, w które należy zainterweniować i wskaźnikami tego, czy uda się z niej wyjść. Przed przystąpieniem do planowania, projektowania i realizacji działań (re)integracyjnych w obszarze bezdomności, kluczowe jest więc określenie problemów, jakich

doświadcza dana osoba. Każdy człowiek pozbawiony domu, jeżeli nie poradzi sobie z czynnikami, leżącymi u podstaw własnej bezdomności, nie będzie w stanie zakończyć sukcesem danych działań (re)integracyjnych i w sposób pełny powrócić do społeczeństwa3. Jednocześnie równie blokujące przed powrotem do społeczeństwa będą konsekwencje wynikające z pozostawania w bezdomności. I w tym przypadku mniej chodzi o akademicki dyskurs nad tym, co stanowi problem pierwotny, a co wtórny (np. czy uzależnienie od alkoholu doprowadziło do bezdomności danej osoby, czy też rozwinęło się w trakcie jej doświadczania), a bardziej o dostrzeżenie, iż jest to kluczowa bariera, bez interwencji w którą nie rozwiążemy problemu bezdomności danej osoby (uzależnienie staje się kluczowym problem, którego wyeliminowanie wymaga wykorzystania konkretnych instrumentów). Jednocześnie część problemów może być ukryta i analizując tylko bieżącą sytuację danej osoby, bez badania historii jej bezdomności (szczególnie dominującego stylu, w jakim przebiegała) oraz czynników, które do niej doprowadziły, rezygnujemy z fragmentu bardzo ważnej wiedzy, bez której skazujemy się jedynie na powierzchowną pracę z osobą (np. doświadczanie przemocy w domu, które nawet kilka lat wcześniej doprowadziło do bezdomności danej osoby, może cały czas stanowić kluczowy problem, uniemożliwiający danej osobie powrót do społeczeństwa). Zespół prowadzący diagnozę sytuacji życiowej osoby powinien więc, obligatoryjnie (!), posiadać wiedzę na temat możliwych do wystąpienia barier, jakie należy wziąć pod uwagę dokonując opisu sytuacji danej osoby. W celu ukazania pełnego spectrum możliwości w tym zakresie, bariery mogące stanowić problem w skutecznej (re)integracji danej osoby bezdomnej, zostały, w formie tabelarycznej, zebrane poniżej (tabela nr 1). Diagnoza, realizowana przy pełnej świadomości ich występowania, zakłada określenie, które spośród zaprezentowanych barier w powrocie do społeczeństwa, w przypadku danej osoby bezdomnej, rzeczywiście mają miejsce i z którymi z nich, jak z punktami zapalnymi, w przypadku danej osoby należy się zmierzyć. Przyjmuje się bowiem, że przy względnie stałych czynnikach bezpośrednich prowadzących do bezdomności w ogóle, dla każdego przypadku kształtuje się odmienny stan podatności na bezdomność, przesądzający o możliwości i sile zadziałania przyczyny bezpośredniej, która w rezultacie prowadzi do bezdomności i w konsekwencji blokuje możliwość wyjścia z niej 4. W rozważaniach – zarówno praktycznych jak i teoretycznych na temat przyczyn bezdomności i problemów blokujących wyjście z niej widoczny jest dychotomiczny podział na czynniki wynikające z ogólnej sytuacji społeczno-ekonomicznej (nazywane również zjawiskami bądź czynnikami społecznymi, 3

CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127 PRZYMEŃSKI, A. (2001). BEZDOMNOŚĆ JAKO KWESTIA SPOŁECZNA W POLSCE WSPÓŁCZESNEJ. POZNAŃ: WYDAWNICTWO AKADEMII EKONOMICZNEJ. S.112-153

TAB. 1 Bariery indywidualne, utrudniające osobom bezdomnym pełen powrót do społeczeństwa – w podziale na sfery5

PSYCHOLOGICZNA

ZAWODOWA

Koncentracja na prze- Czynniki demoszłości i teraźniejszości graficzne (wiek, płeć) Brak kontroli nad włas- Długotrwałe beznym życiem robocie

Bariery indywidualne

BARIERY UTRUDNIEJĄCE/UNIEMOŻLIWIAJĄCE OSOBOM BEZDOMNYM ODZYZSKANIE SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ

SFERY

Zła kondycja zdrowotna

SOCJALNOBYTOWA

Zagrażający zdrowiu styl życia

Obciążenia finansowe, długi alimentacyjne Komornicze zajęcia pensji Całkowita zależność finansowa

Deprywacja potrzeb

Utrata/brak nawyku pracy

Specyficzne problemy zdrowotne

Problemy natury psychologicznej

Brak umiejętności zawodowych

Choroby i zaburze- Brak dochodu nia psychiczne

Deficyty emocjonalne

Niski poziom edukacji i kwalifikacji

Przeciwwskazania do zatrudnienia na otwartym rynku pracy Degradujące stan zdrowia uzależnienia

Uzależnienia, brak mo- Brak funduszy na tywacji do ich leczenia podwyższenie umiejętności

Niechęć do opuszczenia obecnego miejsca pobytu

Opór przed podnoszeniem kwalifikacji

Brak dostępu do legalnego zatrudnienia (Długotrwałe) przerwy w zatrudnieniu Brak umiejętności odnalezienia się i utrzymania na rynku pracy Niewiedza/nieumiejętność korzystania z narzędzi rynku pracy

Niepodejmowanie leczenia

Karalność

Ograniczone środki na leczenie Zły stan psychofizyczny

Uzależnienie od systemu pomocy Brak dokumentów (dowód, książeczka wojskowa) i środków na ich wyrobienie

Brak dbałości o higienę i wygląd zewnętrzny

MIESZKANIOWA

SPOŁECZNA

Brak prawa do lokalu

Niski poziom socjalizacji

Niemożność życia w mieszkaniu

Zawężenie grupy identyfikacji i kontaktu do grupy os. bezdomnych Brak relacji z rodziną

Nieumiejętność wywiązywania się z finansowych zobowiązań Brak nawyku życia w mieszkaniu

Brak aktywności własnej i zainteresowań Niestabilność prze- Brak dbałości o wła- Brak aktywności strzeni życiowej sną przestrzeń żyw życiu społeczciową nym

Niepodejmowanie Nie korzystanie leczenia uzależnień z wsparcia w wychodzeniu z bezdomności Brak więzi rodzinnych Brak udokumento- Niepełnosprawność Nie korzystanie wania posiadanych z przysługującej umiejętności pomocy Dysfunkcje rodziny Utożsamianie się Nie korzystanie ze Nieustabilizowany prokreacji i pochoz rolą „bezrobotświadczeń zdrostan cywilny dzenia nego” wotnych Utrata wiary we własne Przeszłość krymiNie diagnozowaCiążące wyroki/ możliwości nalna nie stanu zdrowia kary/grzywny

Niski poziom motywacji do zmiany swojej sytuacji

Niska samoocena i świadomość swoich silnych stron i potencjału Niskie umiejętności interpersonalne Psychologiczne konsekwencje (długotrwałego) pozostawania w bezdomności Niski poziom nadziei na sukces

ZDROWOTNA

Brak umiejętności nawiązywania relacji w miejscu zamieszkania Brak umiejętności samodzielnego utrzymania mieszkania Brak środków do wyposażenia lokalów Brak samodzielności życiowej

Brak przynależności do grup/ organizacji/ stowarzyszeń Autoizolacja i wyłączenie z relacji społecznych Ograniczona liczba ról społecznych Deficyty umiejętności społecznych Brak funduszy na rozwój osobowy i rozwój zainteresowań Wykluczenie z informacji Brak więzi społecznych Wysoka integracja ze środowiskiem osób bezdomnych Brak funduszy i możliwości na wyjścia poza sferę bezdomności

PRZYGOTOWANO W OPARCIU O DOŚWIADCZENIA ZEBRANE W LATACH 2004-2008: RAPORT DLA FUNDACJI INICJATYW SPOŁECZNOEKONOMICZNYCH, RAPORT SOCJODEMOGRAFICZNY BADANIA ZBIOROWOŚCI OSÓB BEZDOMNYCH W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM, WYNIKI BADANIA PROFILU PSYCHOSPOŁECZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE, BARIERY ZDROWOTNE OSÓB BEZDOMNYCH W PERSPEKTYWIE SPECJALISTÓW POMOCY SPOŁECZNEJ I SŁUŻBY ZDROWIA WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO, DOŚWIADCZENIA PROGRAMÓW (RE)INTEGRACYJNYCH – „12 ODWAŻNYCH LUDZI” ORAZ „AGENDA BEZDOMNOŚCI”.

makrospołecznymi, endogennymi) w kraju, na terenie którego obserwowane jest zjawisko bezdomności oraz związane z poszczególnymi osobami bezdomnymi (określanymi jako czynniki jednostkowe, psychologiczne, mikrospołeczne, egzogenne)6. Do zrozumienia współczesnej bezdomności i planowania działań odpowiadających na nią niezbędne są więc zarówno spojrzenie na jednostkowe, ale też i na strukturalne bariery w wychodzeniu z bezdomności. Stąd też w prowadzeniu diagnozy ważne jest nie tylko spojrzenie w głąb subiektywnie „postrzeganego świata” przez osoby bezdomne, które ma wpływ na kształtowanie ich tożsamości i zachowania, ale także zbadanie obiektywnie zaistniałych czynników strukturalnych, które do tej bezdomności doprowadziły i uniemożliwiają wyjście z niej (sytuacja w kraju, wydolność narzędzi pomocy społecznej, itd.)7. Używając pewnej analogii można powiedzieć, że strukturalne czynniki wyjaśniają dlaczego bezdomność w ogóle istnieje, podczas gdy indywidualne czynniki determinują, kto najbardziej jest narażony na jej doświadczanie8. Przyczyny te są o tyle istotne, że unaoczniają główne problemy, które powinny uwzględniać i na które powinny odpowiadać programu (re)integracyjne. Bariery strukturalne, jakie należy uwzględniać w konstruowaniu programów (re)integracyjnych, w podziale na poszczególne sfery, prezentuje zamieszczona obok tabela nr 2.

Stosowanie podziału na indywidualne i strukturalne predyktory bezdomności powinno koniecznie uwzględniać interakcję między tymi dwoma grupami czynników9. Obie grupy czynników są bardzo ważne dla poznania natury bezdomności – zarówno w ujęciu jednostkowym, jak i społecznym. Stąd tak ważne jest szukaniu w biografii osób bezdomnych powodów wywołujących bezdomność, przy jednoczesnej inkorporacji elementów strukturalnych i analizie efektywności publicznej interwencji w temat bezdomności (określenie interakcji pomiędzy jednostkowymi historiami oraz systemem, w którym funkcjonuje jednostka)10. Podejście takie wyraźnie wskazuje, że tworzenie diagnozy sytuacji danej osoby i tworzenie indywidualnego planu wyprowadzania jej z bezdomności musi być uzupełnione o polityczny dyskurs pomiędzy osobami doświadczającymi bezdomności, a osobami zajmującymi się pomocą11. Nie jest możliwe zaprojektowanie właściwych i skutecznych dla osoby form pomocy bez jej udziału, bez wniknięcia w jej sytuację życiową, ale także bez szukania interakcji między wynikającą z diagnozy sytuacją osoby, a narzędziami, którymi, jako realizatorzy programów (re)integracyjnych, dysponujemy i barierami systemowymi, na które narzędzia te powinny odpowiadać. Dedykowana do każdej indywidualnej osoby bezdomnej pomoc w programach (re)integracyjnych powinna więc zakładać z jednej strony wyeliminowanie jej barier indywidualnych (np. wpływanie na wzrost samooceny, podwyższenie kwalifikacji, polepszenie kondycji fizycznej, redukcję zadłużeń, wzrost identyfikacji

WIĘCEJ NA TEN TEMAT W: DĘBSKA-CENIAN, A, RETOWSKI, S., (2008). BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI, W RETROSPEKTYWNEJ OCENIE OSÓB BEZDOMNYCH – W POSZUKIWANIU KONSEKWENCJI PSYCHOLOGICZNYCH [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI CLAPHAM, D. (2002). HOUSING PATHWAYS: A POSTMODERN ANALITYCAL FRAMEWORK. HOUSING, THEORY AND SOCIETY, VOL. 19, S. 57-68 KOEGEL, P., MELAMID, E., BURNAM, M.A. (1995). CHILDHOOD RISK FACTORS FORM HOMELESSNESS AMONG HOMELESS ADULTS. AMERICAN JOURNAL OF PUBLIC HEALTH, VOL.85, NO.12 FITZPATRICK, S., KEMP, P., KLINKER, S. (2000). SINGLE HOMELESSNESS. AN OVERVIEW OF RESEARCH IN BRITAIN. BRISTOL: POLICY PRESS CLAPHAM, D. (2002). HOUSING PATHWAYS: A POSTMODERN ANALITYCAL FRAMEWORK. HOUSING, THEORY AND SOCIETY, VOL. 19, S. 57-68 CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127

TAB. 2 Bariery systemowe, utrudniające osobom bezdomnym pełen powrót do społeczeństwa – w podziale na sfery12

SFERY ZAWODOWA

ZDROWOTNA

Niski stopień party- Niewielka ilość incypacji i upodmioto- strumentów ekonowienia klienta mii społecznej

Niechęć ze strony służby zdrowia do leczenia osób bezdomnych Objęcie minimalistycznym wsparciem ze strony opieki medycznej

Homogenizacja Brak ofert pracy, i brak indywidualiza- adekwatnych do cji wsparcia zasobów i możliwości osób bezdomnych Zaspakajania głów- Wykorzystywanie podstawowych nie osób bezdompotrzeb osób beznych do pracy „na domnych czarno”

Bariery systemowe

BARIERY UTRUDNIEJĄCE/UNIEMOŻLIWIAJĄCE OSOBOM BEZDOMNYM ODZYZSKANIE SAMODZIELNOŚCI

PSYCHOLOGICZNA

SOCJALNO-BYTOWA

System egzekwowania zadłużeń

MIESZKANIOWA Deprywacja i bieda mieszkaniowa

Trudności w załoWysokie koszty pożeniu konta banko- zyskania i utrzymawego nia mieszkania Stygmatyzowanie osób karanych

Wieloletni okres oczekiwania na mieszkania

Totalny charakter in- Brak jednostek, wystytucjonalnych form specjalizowanych w wsparcia aktywizowaniu osób bezdomnych Brak adekwatnych Utrata wsparcia fiform zakwaterowa- nansowego w przynia i procedur pracy padku podjęcia z osobami uzależprzez osobę zanionymi od alkoholu trudnienia

Brak systemu anulowania długów

Brak alternatywy mieszkaniowej

Mała opłacalność ekonomiczna pracy przy pozostawaniu w systemie pomocy

Niedostateczna ilość instrumentów (mieszkania chronione, treningowe, wspierane)

Brak odpowiednich form wsparcia dla bezdomnych osób uzależnionych

System pomocy uza- Brak współpracy sekleżniający od niej tora pomocy społecznej i instytucji rynku mieszkaniowego

System uzależniający od udzielanej pomocy – syndrom bezdomności

Konieczność wnoszenia odpłatności za placówkę przy podjęciu zatrudnienia Ograniczony dostęp do bezpłatnych form podwyższających kwalifikację

SPOŁECZNA Funkcjonowanie społecznego stereotypu bezdomnego Tendencja do izolowania osób bezdomnych Piętnowanie korzystania z pomocy społecznej i form instytucjonalnych Dyskryminacja i stereotypizacja bezdomności Niska prospołeczność i aktywność obywatelska w rozwiązaniu problemu bezdomności

System pomocy Brak meldunku zorientowany na zaopiekowanie się a nie na włączanie do społeczeństwa

Niska koordynacja działań sektora pomocy społecznej i rynku pracy

Mała profesjonalizacja i specjalizacja świadczonych usług Brak odpowiednio wykwalifikowanej kadry Brak współpracy międzyresortowej (służby zdrowia, systemu ustawodawczego, instytucji rynku pracy) Niespójność systemu polityki społecznej Delegowanie usług głównie na organizacje pozarządowe

społecznej), ale także spojrzenie na ofertę (re)integracyjną przez pryzmat barier systemowych i założenie w niej takich rozwiązania, których nie oferuje państwo, bądź, które jako deficytowe, przeznaczone są jedynie dla wąskiej grupy odbiorców (np. uwzględnienie oferty szkoleniowej, posiadanie zaplecza mieszkaniowego, dysponowanie odpowiednio wykwalifikowaną kadrą, pozyskiwanie przyjaznych pracodawców, zabezpieczenie środków na działania integracyjno-społeczne, prowadzenie interdyscyplinarnej współpracy ze specjalistami – także w obszarze medycznym). W tym kontekście diagnoza barier systemowych, pomaga zaprojektować główne kierunki i formy pomocy, przy czym szczegółowa analiza indywidualnych problemów (diagnoza barier jednostkowych), pozwala z tego szerokiego spectrum odpowiedzi na problemy systemowe wybrać rozwiązania najbardziej adekwatne dla konkretnej osoby. Warto pamiętać, iż bezdomność wiąże się z multiplikacją barier – zarówno jednostkowych (związanych z każdą, pojedynczą osobą doświadczającą bezdomności) i systemowych (nawiązujących do funkcjonującego w danym kraju systemu pomocy społecznej, powiązanych również z systemem prawnym, zdrowotnym, mieszkaniowych, z instrumentami rynku pracy, itd.) i wymaga zmutiplikowanych rozwiązań również w tych dwóch wymiarach.

II. Źródła, sposoby i narzędzia diagnozy Konstruowanie adekwatnych form pomocy dla osób bezdomnych jest procesem, kierującym się określonymi zasadami, wymagającym użycia określonych narzędzi, stworzenia odpowiednich dokumentów i zaangażowania specjalistów. W poprzednich artykułach, stanowiących wstęp do prezentacji konkretnych standardów, mówiono wiele o umiejętności odpowiedniego dobierania elementów poszczególnych standardów, zakresu oddziaływania w poszczególnych sferach, włączania adekwatnych form (re)integracyjnych, bądź też angażowania odpowiednich specjalistów. Odpowiedzią na te zagadnienia jest właściwie przeprowadzona diagnoza sytuacji osoby bezdomnej, pozwalająca w najbardziej właściwy sposób zaprojektować odpowiednie dla osoby i jej sytuacji formy pomocy. Diagnoza to badanie u osoby bezdomnej jej potencjału, zasobów oraz barier (jak już wiemy, indywidualnych i rozważanie ich w kontekście systemowym), utrudniających powrót do społeczeństwa. Koncentruje się ona na zdefiniowaniu indywidualnych problemów, uniemożliwiających osobie bezdomnej powrót do społeczeństwa oraz rozbudzenie jej potencjału, wzmacniającego szansę na trwałość tego powrotu. Wnikliwie przeprowadzona diagnoza pozwala właściwie dostosować plan działań do rzeczywistych potrzeb i możliwości osoby. Zbieranie z wielu źródeł i systematyzowanie informacji o barierach osoby bezdomnej nie służy zamykaniu jej drogi do (re)integracji, ale ma na celu poznanie rzeczywistych obszarów i punktów krytycznych, bez interwencji w które, jej powrót do społeczeństwa okaże się niemożliwy. Analiza barier nie powinna więc być narzędziem selekcji czy rekrutacji do programów (re)integracyjnych, ale obiektywnym sposobem poznania osoby i zaplanowania adekwatnych form oddziaływania na nią. Również niezwykle istotne jest docieranie do prawdziwych zasobów i potencjału, jakie posiada dana osoba bezdomna. Nawet, jeżeli w pierwszym zetknięciu są one trudne do pełnego wychwycenia, należy zaangażować w diagnozę odpowiednie narzędzia, umożliwiające ich odkrycie bądź wydobycie (szczególnie takie, które pozwalają obserwować osobę w naturalnych sytuacjach społecznych bądź w trakcie warsztatów pobudzających kreatywność). Błędem bowiem jest zakładanie, że bezdomność wiąże się jedynie z barierami, choć prawdą jest, że doświadczanie jej często przytłumia potencjał danej osoby.

Prowadzenie diagnozy składa się ze zbierania kluczowych z punktu widzenia osoby bezdomnej informacji, dotyczących sześciu sfer jej życia. Tworzenie opisu sytuacji osoby w ramach diagnozy, w perspektywie psychologicznej, zawodowej, zdrowotnej, socjalno-bytowej, mieszkaniowej i społecznej, wymaga zaangażowania zarówno interdyscyplinarnego zespołu diagnozującego, jak i wykorzystania różnych narzędzi diagnostycznych. Interdyscyplinarny zespół diagnostyczny W zbieranie informacji na temat osoby bezdomnej powinien być zaangażowany interdyscyplinarny zespół składający się z kluczowych, z punktu widzenia (re)integracji osób. Do zespołu mogą należeć asystenci, pracownicy socjalni (danej organizacji pozarządowej lub OPS), streetworkerzy, doradcy zawodowi, psycholodzy, instruktorzy warsztatu, trenerzy (jeżeli na tym etapie były już prowadzone z udziałem osób tego typu zajęcia). Tak skonstruowany interdyscyplinarny zespół pozwala na pozyskanie na temat osoby wielu kluczowych informacji. Członkowie zespołu powinni się także posiłkować informacjami płynącymi jeszcze z innych źródeł: od opiekunów w placówce/placówkach dla osób bezdomnych, od lekarzy, terapeutów (zwłaszcza uzależnień), pracowników socjalnych Ośrodka Pomocy Społecznych, prawników, kuratorów, przedstawicieli rodziny i wszystkich innych osób, mogących posiadać kluczowe informacje na temat osoby bezdomnej. Nie należy jednak zapominać, że pośród wszystkich pozyskanych informacji, nadrzędne są te, które płyną od samej osoby bezdomnej. Zadaniem pozostałych informacji jest dopełniać obrazu całości, uszczegóławiać go bądź też rzucać nowe światło na elementy, które do tej pory nie były do końca jednoznaczne. Można więc wyodrębnić kilka źródeł pozyskiwania informacji na temat osoby: informacje płynące wyłącznie od osoby bezdomnej (jej autopercepcja), informacje pozyskiwane od osoby bezdomnej połączone ze spostrzeżeniami specjalistów (opinie na temat osoby płynące z interpretacji testów czy obserwacji uczestniczącej) oraz informacje zbierane bez udziału osoby (opinie specjalistów – terapeutów, pracowników socjalnych, pracowników placówek dla osoby bezdomnej czy też członków rodziny). Oczywiście, zaproponowane tu rozwiązanie należy potraktować jako optymalne. Przy nie dysponowaniu odpowiednią kadrą bądź środkami można zawęzić pole eksploracji. Ważne jednak, aby nie rezygnować ze zbierania informacji, dotyczących każdej sfery życia osoby. Narzędzia diagnostyczne Zbieranie informacji z wielu źródeł, przy zaangażowaniu interdyscyplinarnego zespołu odbywać się może przy wykorzystaniu czterech głównych grup narzędzi. Należą do nich: konsultacje, wywiad strukturalizowany (czyli swobodne rozmowy z osobą bezdomną), skale i testy oraz obserwacja uczestnicząca.

KONSULTACJE Ważnym elementem diagnozowania potencjału osoby bezdomnej jest prowadzenie z nią rozmowy przez specjalistę, w relacji „1 na 1”. Formy te, w postaci indywidualnych konsultacji, powinny być stosowane zarówno przez psychologa, doradcę zawodowego, pracownika socjalnego, a także, w razie takiej potrzeby prawnika, terapeutę (także uzależnień), lekarza (np. psychiatrę) oraz przez innych specjalistów, w zależności od potrzeby i sytuacji życiowej osoby. Ta forma diagnozy pozwala nazwać główne problemy

uczestnika, naszkicować zarys jego potrzeb, dotrzeć do jego motywacji i wyobrażeń na temat zmiany własnej sytuacji życiowej. Umożliwia ona również wyjaśnić całość zasad i zasadność procesu diagnozy, wzbudzić w osobie bezdomnej zaufanie i przekonanie do tego rodzaju form indywidualnego planowania działań, z którymi osoba bezdomna zazwyczaj wcześniej nie miała do czynienia.

WYWIAD NIEUSTRUKTURALIZOWANY

Prowadzenie diagnozy absolutnie nie powinno kojarzyć się z urzędniczym tonem. Ważne jest w zbieraniu informacji na temat osoby korzystanie z formy, jaką są swobodne rozmowy – i to zarówno z samą osobą bezdomną, jak i z osobami z jej otoczenia (jako dopełnienie obrazu, szukanie „zatajonych” informacji). Wywiad nieustrukturalizowany pozwala rozmówcy na swobodną, naturalną wypowiedz, stąd jego duża wartość diagnostyczna. Również konsultacje mogą, a wręcz jeżeli to tylko możliwe, powinny przyjmować formę nieustrukturalizowanego wywiadu (mamy przygotowany plan rozmowy i tematy, które pragniemy poruszyć, jednak rozmowę prowadzimy bardzo swobodnie, naturalnie podążając za rozmówcą). Wywiad nieustrukturalizowany pozwala realizować główne idee diagnozy, które zakładają iż: – „Informacje należy pozyskiwać stopniowo, w trakcie kilku spotkań, gdyż jedno spotkanie daje niewielkie szanse na przełamanie barier komunikacyjnych, stworzenie atmosfery obopólnego zaufania, na otwarcie się klienta, na poznanie sposobu komunikowania się klienta. Podczas drugiej/ trzeciej rozmowy, z jednej strony prowadzący rozmowę już lepiej zna klienta, jego zachowania, sposób przekazywania/ukrywania informacji. Z drugiej strony sam klient lepiej poznaje swojego rozmówce, przestaje on być dla niego anonimowym pracownikiem/urzędnikiem/społecznikiem i jest gotów do głębszych i szczerszych zwierzeń. – Najlepiej informacje pozyskiwać w miejscu, w którym klient czuje się bezpieczny. Często klient, przychodzący na rozmowę do biura, siadający przed biurkiem, za którym czeka na niego prowadzący jego sprawę, przyjmuje sztuczną dla niego rolę społeczną, co powoduje, że duża część jego odpowiedzi jest niepełna lub nieprawdziwa. Klient jest bardziej sobą i czuje się bezpieczniej w miejscu, które sam wybiera na przeprowadzenie z nim wywiadu. Może to być jego miejsce zamieszkania, park, w którym spaceruje, kawiarnia, w której bywa, itd. – Prowadzący rozmowę posługuje się odpowiednimi formularzami ułatwiającymi mu zebranie wszystkich danych. Formularze te w niektórych sytuacją mogą podobnie oddziaływać na klienta jak nieodpowiednie miejsce spotkań. Niekonieczne jest zadawanie pytań w kolejności ustalonej w formularzach. Nie zawsze prowadzący wywiad musi mieć formularze przed sobą. Może ich nie mieć i wypełnić je dopiero po przeprowadzonej rozmowie. Ważne jest prowadzenie w miarę swobodnej i otwartej rozmowy z klientem”13.

SKALE I TESTY W procesie diagnozy kluczową rolę odgrywa również zbieranie informacji na temat osoby bezdomnej w sposób ilościowy – poprzez specjalnie do tego dobrane narzędzia. Rekomendowane w tym podręczniku skale i testy podzielone są na obszary tematyczne, związane także ze specjalistami, odpowiedzialnymi za ich przeprowadzenie. I tak wyróżniamy skale oraz testy psychologiczne, zawodowe oraz socjalne. 13

MICHNO, L. (2006). EDUKACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH. GDAŃSK: POMOST – PISMO SAMOPOMOCY – GDAŃSK I POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI

A. Skale i testy psychologiczne Służą do diagnozy, szeroko rozumianego, stanu psychologicznego osoby bezdomnej. Za ten rodzaj zbierania informacji odpowiedzialny jest psycholog. Stosowane narzędzia obejmują wystandaryzowane skale, specjalnie stworzone do pomiaru bezdomności, a także testy ogólnie stosowane, używane w konwencjonalnych pomiarach. Użycie tych pierwszych narzędzi pozwala uchwycić specyfikę zmiennych psychologicznych konkretnie w kontekście bezdomności. Skale powszechnie stosowane pozwalają z kolei odnieść stan osób bezdomnych do generalnego poziomu funkcjonowania w tym wymiarze reszty społeczeństwa. Oczywiście zaproponowane narzędzia nie wyczerpują tematu badania osób bezdomnych i nie wykluczają stosowania innych rozwiązań. Również nie ma konieczności stosowania wszystkich tych narzędzi – można je wybierać w zależności od informacji, jakie chcemy uzyskać. Do rekomendowanych skal, skoncentrowanych na badanie wymiarów ściśle wpisanych w bezdomność należą: – narzędzie do badania dominującego stylu przebiegu bezdomności, narzędzia do pomiaru „Modelu Brickmana” wśród osób bezdomnych, skala pełnionych ról społecznie, skala skutków pozostawania w bezdomności oraz skala psychologicznej gotowości do zmiany sytuacji (autodiagnoza). Do drugiego rodzaju skal, powszechnie używanych w badaniach psychologicznych, klasyfikują się: – Drabina Cantrila (Cantril), Pomiar Poczucia Beznadziejności (Beck), Seria pytań dotyczącą różnych aspektów życia (Czapiński), Kwestionariusz Nadziei na Sukces (Łaguna, Trzebiński, Zięba), Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS (Szczepaniak, Strelau, Wrześniewski), Popularny Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej PKIE (Jaworowska, Matczak, Ciechanowicz, Stańczak, Zalewska), Skala I-E w Pracy (Gliszczyńska), Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS-A (D) (Matczak), Test Przymiotnikowy ACL (H.B. Gough, A.B. Heilbrun). B. Skale i testy zawodowe Skale zawodowe pozwalają określić zawodowy potencjał osoby – postrzegany przez nią samą, a także oczami doradcy zawodowego czy instruktora warsztatu zawodowego. Skale te umożliwiają ustalenie umiejętności i kwalifikacji zawodowych osoby bezdomnej, poziomu jej umiejętności utrzymania się na otwartym rynku pracy (umiejętność aktywnego poszukiwania pracy, pisania CV i listu motywacyjnego), a także mocne i słabe strony osoby w kontekście rynku pracy. Odnoszą się one również zarówno do narzędzi standardowych, używanych w pracy doradcy zawodowego, jak i do takich, przygotowanych wyraźnie z myślą o osobach bezdomnych. Również w tym przypadku, możliwe jest oczywiście używanie innych, niż tylko te rekomendowane narzędzia, do których należą: – Skala gotowości zawodowej do zmiany (autodiagnoza), ocena zawodowa gotowości do zmian w perspektywie doradcy zawodowego, Test Predyspozycji Zawodowych, Test Zainteresowań Zawodowych, diagnoza zawodowa gotowości do zmian w perspektywie instruktora warsztatu. C. Skale socjalne Skale socjalne pozwalają na zebranie od samej osoby bezdomnej, z miejsca, w którym przebywa (w przypadku osób korzystających z form instytucjonalnych – takich jak noclegownia czy schronisko), a także z Ośrodka Pomocy Społecznej, z którego uzyskuje wsparcie wszelkich kluczowych informacji,

dotyczących funkcjonowania osoby w sferze socjalnej. Zebrane poprzez skale informacje pozwalają określić zakres i formę uzyskiwanej pomocy, stopień występowania zobowiązań finansowych, a także zakres barier jak i potencjałów osoby w sferze socjalnej. Dostarczają także informacji na temat ogólnego funkcjonowania osoby oraz informacji na temat występujących uzależnienień. Umożliwiają też uchwycić mocne i słabe strony dotyczące osoby, widziane z perspektywy osób zaangażowanych w świadczenie pomocy społecznej. Do stosowanych w tym zakresie skal należą: – Skala gotowości socjalnej do zmiany (samoocena), Ocena socjalna gotowości do zmian – w perspektywie pracownika socjalnego, Karta oceny funkcjonowania osoby diagnozowanej w perspektywie pracownika Ośrodka Pomocy Społecznej, Karta utrzymywania trzeźwości przez osobę diagnozowaną - perspektywa pracownika Ośrodka Pomocy Społecznej, Karta oceny funkcjonowania w placówce osoby diagnozowanej - perspektywa pracownika placówki (schroniska/noclegowni), Karta utrzymywania trzeźwości przez osobę diagnozowaną – perspektywa pracownika Ośrodka Pomocy Społecznej.

OBSERWACJA UCZESTNICZĄCA

W przypadku osób bezdomnych, szczególnie dla wydobycia ich potencjału, niezwykle kluczowe jest stworzenie możliwości, do przyjrzenia się tym osobom w realnych sytuacjach: w warsztacie, w naturalnym środowisku życiowym, podczas wspólnego wyjścia do kawiarni, wśród osób znaczących – np. wśród członków rodziny. Obserwacja uczestnicząca pozwala na wydobycie tych informacji, które mogą umknąć zarówno podczas testów (które stanowią jednak bardzo ograniczoną formę ekspresji) oraz konsultacji (które, szczególnie na początku, mogą nie wywoływać w osobie pełnej otwartości). Stąd też polecane są możliwość „przyglądania się” osobom bezdomnym, zwłaszcza przez pracowników pracujących w ich środowisku - streetworkerów i asystentów. Informacje z obserwacji uczestniczącej mogą płynąć również od osób, odpowiedzialnych za różnorodne formy nauki i treningu, podejmowanych zwłaszcza w formach grupowych (szkolenia, warsztaty zawodowe), a także osób pracujących w miejscu ich pobytu (opiekunowie placówek). Warto więc w fazie poznawania osoby bezdomnej zaprojektować formy, pozwalające na obserwację jej w różnych naturalnych sytuacjach (wycieczki, szkolenia interpersonalne, warsztaty, wyjścia, odwiedziny w placówce, kontakt z członkami rodziny – jeżeli jest możliwy). Przy prowadzeniu diagnozy niezbędne jest korzystanie z zasobów interdyscyplinarnego zespołu, różnorodnych sposobów zbierania informacji, a także analizowanie sytuacji życiowej z punktu widzenia sześciu kluczowych sfer jej życia. Przy diagnozie warto stosować różnorodne formy zbierania informacji - pozwala to na głębsze poznanie osoby, a im lepiej ją poznamy (jej potencjał, potrzeby, oczekiwania), tym łatwiej będzie nam zaprojektować adekwatną formę pomocy.

ETAP 2. ANALIZA INFORMACJI PŁYNĄCYCH Z DIAGNOZY I PRZYGOTOWANIE STOSOWNYCH DOKUMENTÓW Etap drugi procesu konstruowania Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności zakłada przeanalizowanie informacji płynących z całej diagnozy i przygotowanie na ich podstawie dokumentu/ dokumentów, uwzględniających sytuację osoby i wnioski, płynące z diagnozy dla dalszej pracy z nią. Dokumenty będące zapisem wniosków płynących z diagnozy mogą przyjąć postać opinii bądź raportu

początkowego (oczywiście możliwa jest także inna nomenklatura; ważniejsze jest uwzględnianie zawartości merytorycznej dokumentów i stosowania ich w pewnej kolejności, niż trzymanie się ich nazewnictwa). Analiza informacji płynących z diagnozy zakłada, zaangażowanie konkretnych osób (członków zespołu interdyscyplinarnego), odpowiedzialnych za przygotowywanie informacji płynących z danej sfery. I tak wskazane jest aby: – psycholog zbierał informacje dotyczące sfery psychologicznej, płynące z własnej diagnozy i uzupełniał je informacji płynącymi od psychiatry, terapeuty uzależnień, terapeuty (zajmującego się sprawami przemocy, itp.). – doradca zawodowy odpowiedzialny był za opracowanie sfery zawodowej oraz po części zdrowotnej i zbierał informacje płynące z własnej diagnozy i pogłębiał je danymi płynącym od doradcy zawodowego z urzędu pracy, instruktora warsztatu zawodowego czy lekarza (zwłaszcza w kontekście niepełnosprawności czy przeciwwskazań do wykonywania danych zawodów). Warto również, aby posiłkował się konkretnymi dokumentami (jeżeli osoba takie posiada), potwierdzającymi jej kwalifikacje, umiejętności, wykształcenie czy też doświadczenie zawodowe. – pracownik socjalny powinien być osobą odpowiedzialną za opracowanie sfery socjalno-bytowej, zdrowotnej i mieszkaniowej. Ważne, aby pracownik socjalny zbierał informacje od pracownika socjalnego z Ośrodka Pomocy Społecznej, który prowadzi (bądź w przypadku osób z innej gminy, który prowadził) daną osobę bezdomną, od pracowników placówki dla osób bezdomnych, od streetworkerów (jeżeli osoba nie korzysta bądź nie korzystała dotąd z systemu instytucjonalnego), z zespołu ds. orzecznictwa o niepełnosprawności, od kuratora, prawnika. Ważne, aby pracownik socjalny przeanalizował również wszelkie dokumenty na temat wpisania (bądź nie) osoby na listę osób oczekujących na lokal socjalny, posiadania przez osobę dowodu osobistego, wszelkich form pomocy, z której do tej pory korzystała osoba, sytuacji zadłużeń, historii karalności, itd. – asystent osoby bezdomnej powinien być osobą odpowiedzialną za zbieranie informacji ze sfery społecznej a także posiadać informacje, płynące głównie ze swobodnych rozmów i wywiadów uczestniczących, pozwalające uzupełnić informacje na temat osoby bezdomnej we wszystkich pozostałych sferach: psychologicznej, zawodowej, zdrowotnej, socjalno-bytowej i mieszkaniowej. Każda z osób odpowiedzialnych za opracowanie informacji płynących z danej sfery powinna:

PRZYGOTOWAĆ OPINIĘ NA TEMAT OSOBY BEZDOMNEJ Po wypełnieniu przez osoby bezdomne skal i testów psychologicznych, a także po zebraniu informacji płynących z wypełnienia skal przez innych specjalistów, psycholog, pracownik socjalny, a także doradca zawodowy wypełniają opinie na temat osoby. Opinie te zawierają zinterpretowane zgodnie z kluczem wyniki testów, a także są wzbogacone informacjami płynącymi od innych specjalistów oraz z własnymi rekomendacjami, wynikającymi z wyników testów oraz, co ważne, wcześniejszych konsultacji i obserwacji prowadzonych z osobą.

BRAĆ UDZIAŁ W INTERDYSCYPLINARNYCH SPOTKANIACH ZESPOŁU Forma ta obejmuje spotkania kluczowych specjalistów (psychologa, doradcy zawodowego, pracownika socjalnego, asystenta osoby bezdomnej), którzy pracowali nad diagnozą sytuacji danej osoby

bezdomnej. Spotkania te mają na celu wymianę informacji, płynącej z diagnozy wiedzy i wniosków każdego specjalisty, konfrontację różnych punktów widzenia oraz uwspólnienie pomysłów, co do dalszych kierunków pracy z osobą. Bardzo ważne, aby podczas tego spotkania posiłkować się również wiedzą płynącą od innych specjalistów, zaangażowanych w prace nad diagnozą. Jest to moment, kiedy kończy się indywidualny etap pracy każdego ze specjalistów, a zaczyna się praca zbiorowa (wybitnie drużynowa) nad przygotowaniem jednego, spójnego kierunku działań.

DOSTARCZYĆ KLUCZOWYCH INFORMACJI DO SPORZĄDZENIA RAPORTU POCZĄTKOWEGO

Raport początkowy to dokument sporządzany przez asystenta osoby bezdomnej na początku współpracy z klientem. W sposób opisowy systematyzuję on pełną wiedzę dotyczącą danej osoby, stanowiąc wyjściowe kompendium wiedzy o kliencie we wszystkich sześciu sferach życiowych. Sporządzany jest w oparciu o: wyniki skal psychologicznych, zawodowych, socjalnych, opinie psychologa, doradcy zawodowego, pracownika socjalnego, informacje płynące ze swobodnych rozmów i konsultacji, z klientem, informacje płynące z obserwacji uczestniczącej (w miejscu zamieszkania i w miejscu odbywania szkolenia zawodowego), informacje płynące z rozmów ze specjalistami, znajomymi i rodziną klienta, ze szkoleniowcami i konsultantami klienta, z przedstawicielami ośrodków terapii uzależnień, z innych miejsc/ instytucji, z których pomocy korzysta klient, własne spostrzeżenia poczynione w trakcie współpracy z klientem. Pozwala opisać sytuacje klienta (jego potencjał i bariery) we wszystkich sześciu sferach. Załącznikami do raportu początkowego mogą być wszelkie zgromadzone na temat klienta dokumenty.

ETAP 3. ZAPROJEKTOWANIE, W ODPOWIEDZI NA WYNIKI DIAGNOZY, ADEKWATNYCH FORM POMOCY I SPISANIE ICH W FORMIE INDYWIDUALNEGO PROGRAMU WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI Etap trzeci procesu zaprojektowania najbardziej form wsparcia zakłada wybranie dla osoby najbardziej odpowiednich do jej potrzeb instrumentów (re)integracji (wybranych elementów z zakresu poszczególnych standardów). Dobór tych form powinien się odbywać poprzez rekomendację działań w poszczególnych sferach, dokonywaną przez poszczególnych specjalistów i przy interdyscyplinarnym uwspólnieniu poszczególnych elementów. I tu, analogicznie jak poprzednio, wskazane jest, aby: – psycholog odpowiedzialny był za przygotowanie Indywidualnej Ścieżki Rozwoju Interpersonalnego. Zrealizowana diagnoza i analiza potencjału, barier oraz możliwości osób bezdomnych w sferze psychologicznej, z uwzględnieniem opracowanego przez pozostałych specjalistów obrazu innych sfer, powinna przełożyć się na stworzenie Ścieżki Rozwoju Interpersonalnego w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Ścieżka powinna przewidywać rekomendowane przez psychologa, przy konsultacji z innymi specjalistami szkolenia miękkie (interpersonalne), uszczegółowiać formę pracy psychologicznej, kierowanej do osoby (konsultacje indywidualne, grupa wsparcia, zajęcia psychoedukacyjne, itd.) i jeżeli to konieczne uwzględniać leczenie uzależnień

(terapia dla osób uzależnionych, mityngi AA, grupa wsparcia, animowanie czasu wolnego) oraz uczestnictwo w różnych formach terapii (dla osób współużależnionych, dla ofiar przemocy, itp.), a także, w uzasadnionych przypadkach, konieczność stałego konsultowania sytuacji psychologicznej u lekarza psychiatry. – doradca zawodowy odpowiedzialny powinien być za opracowanie Indywidualnego Planu Rozwoju Zawodowego. Plan ten, realizowany w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, powinien przewidywać rekomendowane przez doradcę szkolenia miękkie (interpersonalne) i szkolenia zawodowe, uwzględniać uczestnictwo w różnych formach treningu i edukacji zawodowej (warsztaty, staże, zatrudnienie wspierane). Poradnictwo zawodowe powinno służyć określeniu profilu i kierunku zawodowego oraz warunków realizacji niniejszych aktywności oraz monitorowaniu postępów w zakresie rozwoju zawodowego uczestników programów (re)integracyjnych. Wszystkie działania zaplanowane w sferze zawodowej powinny wynikać z patrzenia na sferę zawodową w kontekście pozostałych sfer. – pracownik socjalny odpowiedzialny powinien być za przygotowanie Kontraktu mieszkaniowego (dokumentu stanowiącego formę umowy pomiędzy organizacją prowadzącą program (re)integracyjny a firmą wynajmującą mieszkanie danej osobie bezdomnej; kontrakt może być również zawierany pomiędzy organizacją prowadzącą program (re)integracyjny a osobą bezdomną i określać warunki konieczne przez nią do spełnienia, aby zostać objętą ofertą mieszkania treningowego/ wspieranego) oraz Planu działań zdrowotnych (programu spisującego aktywności zdrowotne, które powinna podjąć osoba bezdomna, jako kluczowe z punktu widzenia (re)integracji; mogą one obejmować wizytę u lekarza w sprawie zbadania przeciwwskazań do podjęcia zatrudnienia, zobowiązania do regularnego leczenia np. nadciśnienia czy też uzupełnienie braków w uzębieniu). Oba te dokumenty powinny być realizowane w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Pracownik socjalny powinien również w oparciu o informacje płynące z diagnozy przygotować Kontrakt Socjalny. Kluczem do zastosowania tego rozwiązania jest założenie, iż całościowy program stanowi Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności, natomiast Kontrakt Socjalny stanowi jego elementy i jest zawierany na mniejsze zadania i działania, prowadzące do realizacji całościowego planu14. Pracownik socjalny powinien również przygotować własne wytyczne, wynikające z analizy sfery socjalno-bytowej już do Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. – asystent osoby bezdomnej powinien być osobą odpowiedzialną za przygotowanie Planu aktywności integracyjno-społecznych (plan działań, które pozwoliłyby osobie bezdomnej rozwijać umiejętności społeczne, podejmować działania zwiększające ich partycypację w życiu społecznym – obejmując wizyty w różnego rodzaju organizacjach, wyjścia poza sferę bezdomności, pikniki, festyny ze społecznościami lokalnymi, itd.), realizowanego w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Plan aktywności integracyjno-społecznych powinien być tworzony z pełną dbałością o wnioski płynące na temat osoby także z innych sfer. Ponadto asystent, jako osoba oddziałująca na we wszystkie sfery życiowe osoby bezdomnej, na zasadzie współpracy z wyżej wymienionymi ekspertami, powinien być odpowiedzialny za wsparcie tworzenia wszystkich dokumentów składających się docelowo na Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności. 14

WIĘCEJ INFORMACJI NA TEMAT KONTRAKTÓW SOCJALNYCH I INDYWIDUALNYCH PROGRAMÓW WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI ZAWARTYCH JEST W STANDARDZIE PRACY SOCJALNEJ.

W ten sposób stworzone dokumenty w postaci Indywidualnej Ścieżki Rozwoju Interpersonalnego, Indywidualnego Planu Rozwoju Zawodowego, Kontraktu mieszkaniowego, Planu działań zdrowotnych, Kontraktu Socjalnego oraz Planu aktywności integracyjno-społecznych stają się elementami jednego, spójnego, holistycznie planującego pracę z osobą bezdomną we wszystkich sześciu sferach dokumentu, jakim jest Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności. Cały schemat poszczególnych trzech etapów planowania adekwatnych form wsparcia dla osoby bezdomnej przedstawia znajdująca się poniżej wizualizacja. Z jednej strony ukazuje ona, w jaki sposób w poszczególnych sferach są zbierane informacje na temat osoby, z drugiej zaś jak te zebrane informacje przekładają się na wypracowanie w tych sferach dokumentów określających plan pracy z osobą. Dopiero te wszystkie elementy (niektóre mogą być załącznikami), uwspólniają się w jeden kierunek działań i znajdują odzwierciedlenie w Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności. Schemat nr 1. Sposoby konstruowania adekwatnych form pomocy dla osób bezdomnych od diagnozy do Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności

Na zakończenie należy udzielić jeszcze kilku wskazówek natury praktycznej. Przede wszystkim ważne jest dbanie o to, aby zarówno w sferze planowania, jak i realizacji, we wcielanie w życie Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności zaangażowane było szerokie grono ekspertów. Wszystkie działania powinny być również planowane przy pełnej świadomości i akceptacji ze strony osoby bezdomnej – co powinno się przekładać na współtworzenie i podpisywanie przez nią wszystkich dokumentów. Jednocześnie zaplanowane działania (re)integracyjne, aby były skuteczne, muszą być przede wszystkim w wysokim stopniu dostosowane do rzeczywistych potrzeb i możliwości osoby, do której mają być kierowane i muszą ściśle wynikać z informacji płynących z diagnozy, zwłaszcza oceny punktów zapalnych – kluczowych barier, z jakimi w przypadku danej osoby bezdomnej należy się zmierzyć. W tym przypadku niedopuszczalna jest homogenizacja pomocy (proponowanie osobie form, którymi i tak obejmujemy wszystkich uczestników, a nie wybranie z wachlarza tych rozwiązań, które będą najbardziej efektywne w jej przypadku). Oferta (re)integracyjna, kierowana do osób bezdom nych, powinna uwzględniać te sfery, w których obserwowalne jest główne spiętrzenie barier i problemów. Powinna odpowiadać na realne deficyty i potrzeby osób bezdomnych. Mało skuteczne jest fiksowanie się jedynie na formach teoretycznie najlepszych (np. sfera zawodowa) w momencie, kiedy nie docierają one do prawdziwego źródła barier, uniemożliwiających osobie bezdomnej wyjście z bezdomności (np. leczenie uzależnienia od alkoholu, rozwiązanie problemów prawnych, pokonanie lęku przed wchodzeniem w relacje społeczne, itd.).Bezzasadne i nieefektywne jest również kierowanie do osoby bezdomnej zbyt dużej ilości działań „na wszelki wypadek”, bądź też obarczenie osoby zbyt dużą liczbą działań w krótkim okresie czasu. Może to doprowadzić do przesytu, niskiej efektywności działań a ostatecznie wręcz do szybkiej rezygnacji i wycofania się z wszelkich działań (re)integracyjnych. Stąd też działania zapisane w Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności powinny być również właściwie rozłożone w czasie. Ze względu na szeroki zakres celów, jakie stoją przed kompleksowymi działaniami (re)integracyjnymi, podejmowane przedsięwzięcia powinny występować w pewnej sekwencji. W Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności konieczne jest wskazanie nie tylko działań w poszczególnych sferach, ale także konkretnej kolejności ich realizacji (np. etap pierwszy - działania w sferze psychologicznej i społecznej – terapia uzależnień, treningi interpersonalne, wyjścia poza sferę bezdomności, konsultacje z psychologiem i współpraca z asystentem, a dopiero w drugiej kolejności, po zrealizowaniu etapu pierwszego – aktywizacja zawodowa w postaci szkolenia w miejscu pracy). Takie podejście wskazuje na bardzo świadome i zaplanowane włącznie elementów wybranych standardów – w zależności od rzeczywistych potrzeb uczestników. Wybór poszczególnych elementów spośród standardów (re)integracji, które zostaną zaprezentowane w następnych częściach podręcznika, powinien wynikać z wnikliwej diagnozy. Dobór działań powinien być podyktowany również zapotrzebowaniem na działania w danej sferze/sferach. Jako ułatwienie w doborze tych elementów powinny służyć dołączone do każdego standardu wykresy sferyczne. One, niczym swoista mapa, określają w jaki sposób każdy standard oddziałuje na dane sfery i jakie działania można podjąć, aby oddziaływać na osobę kolejno w wymiarze psychologicznym, zawodowym, zdrowotnym, socjalnobytowym, mieszkaniowym i społecznym. Wykresy te również bardzo dobrze ilustrują, że pomiędzy standardami występuje swoiste powiązanie, analogicznie do naczyń połączonych. Sprawia one, że na daną sferę (np. zawodową) można oddziaływać poprzez każdy standard (a nie wyłącznie poprzez standard aktywizacji zawodowej).

ETAP 4. MONITOROWANIE REALIZACJI PROGRAMU, JEGO REWIZJA I ZMIANY W prowadzeniu działań (re)integracyjnych niezwykle ważne jest ciągłe monitorowanie postępów danej osoby bezdomnej. Realizatorom powinna towarzyszyć ciągła refleksją nad skutecznością podejmowanych rozwiązań. Stąd też niezwykle ważne jest elastyczne podchodzenie do wypracowanych dokumentów, określających plan pracy z osobą. Nie chodzi tu o nieustanne modyfikowanie założonego planu. Bardziej wskazuje się na eliminowanie sztywności myślenia i pewną otwartość na to, że dokument jest tylko narzędziem a nie nadrzędnym podmiotem działań. Błędem jest przyjęcie, że raz wypracowany dokument, nawet ten wynikający z wnikliwej diagnozy i analizy jest niezmienny. Rzeczywistość się zmienia, a sytuacja życiowa osób bezdomnych jest często tak labilna, że wymaga uwzględnienia nie przewidywanych sytuacji, które wymagają zmiany całego planu bądź jego wybranych elementów (np. modyfikacji ścieżki rozwoju interpersonalnego i zawodowego z powodu ponownego wystąpienia sytuacji złamania abstynencji bądź też modyfikacji planu działań zdrowotnych i zawodowych z powodu pogorszenia się sytuacji zdrowotnej). Przed przystąpieniem do dokonania zmian, warto je skonsultować z zespołem specjalistów, aby za każdym razem roztropnie rozstrzygnąć, czy zdarzenie – impuls do zmiany, rzeczywiście ma kluczowe znacznie dla (re)integracji. ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN i PIOTR OLECH

Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

STANDARD ETYCZNY KONTEKST POWSTANIA STANDARDU W pracy skierowanej do osób bezdomnych łatwo jest koncentrować się głównie na złożoności zagadnień wpisanych we współdziałanie z tą różnorodną grupą, w najbardziej jaskrawy sposób doświadczającą marginalizacji i wykluczenia. W świadczeniu pomocy na rzecz osób bezdomnych istnieje również pokusa poświęcenia uwagi w głównej mierze rzeczom organizacyjnym, wynikającym z potrzeby uruchomiania, prowadzenia i rozliczenia rozbudowanego przedsięwzięcia, jakim jest działalność nakierowana na reintegrację społeczną i zawodową. Standard Etyczny zrodził się, w głównej mierze, z potrzeby wprowadzenia do działań nakierowanych na reintegrację społeczną i zawodową balansu pomiędzy przedsięwzięciami merytorycznymi, technicznymi i etycznymi. Wypłynął z przeświadczenia, że specyfika pracy z ludźmi bezdomnymi wymaga stworzenia odrębnych i dodatkowych zasad, wychodzących znacznie ponad funkcjonujące dotychczas kodeksy etyczne i uregulowania prawne. Został spisany, aby podkreślić, iż wszystkim działaniom kierowanym do osób bezdomnych powinny przyświecać zasady nadrzędne – stojące ponad zasadami pełnego świadczenia usług wysokiej jakości, skutecznego zarządzania, czy prawidłowego rozliczania zadań. Standard Etyczny ma być podstawą, a jednocześnie drogowskazem pracy ukierunkowanej na wychodzenie z bezdomności i dążenie do samodzielności życiowej. Zamysłem autorów było ukazanie go, jako nadrzędnego do wszystkich pozostałych. Stąd też, nieprzypadkowo, znalazł się on w tej publikacji jako pierwszy. Zawiera on najważniejsze wskazania dla wszystkich, którzy zajmują się tworzeniem i wdrażaniem modeli pomocy osobom bezdomnym. Standard etyczny ma za zadanie wskazanie właściwej perspektywy. Manifestuje on, iż standardy reintegracji nie służą wyłącznie usprawnianiu bezosobowego systemu pomocy, ale odwołują się do pracy z konkretnymi ludźmi. Koncentrują się również na relacji pomagania, która zawsze dotyczy dwóch stron – tej, która tą pomoc odbiera, w tym przypadku ludzi bezdomnych bądź pojedynczej osoby bezdomnej, a także tej, która ją generuje, rozumianej zarówno jako organizacja, zespół ludzi, bądź pojedynczy pomagacz. Impulsem do stworzenia tego standardu była również potrzeba podkreślenia, iż relacja pomagania powinna mieć charakter równoważny dla stron i tym samym, żadna z nich nie powinna być w niej bardziej uprzywilejowana, a już na pewno żadna z nich deprecjonowana. Oznacza to, iż na osoby bezdomne, należy patrzeć nie jedynie jak na odbiorców działań reintegracyjnych, ale jak na równorzędnych partnerów, mających pełne prawo współdecydowania o procesie, w którym uczestniczą. Część naukowców zajmujących się problematyką pomagania sugeruje, ponadto, że proces pomagania odwołuje się do umiejętności (rozumianych jako warsztat czy sztuka) samego pomagacza, i to znacznie bardziej aniżeli do zagadnień stricte naukowych. Jeżeli za kluczowe przyjmiemy założenie, że osoba pomagająca pracuje przede wszystkim na własnych zasobach i wartościach, to ekstremalnie ważnego znaczenia nabierają kwestie aksjologiczne, jakimi ona w pracy z ludźmi bezdomnymi osobiście się kieruje. Stąd też opracowanie to traktuje o zasadach uniwersalnych, tak by dać każdemu przestrzeń do własnych, indywidualnych poszukiwań. W standardzie kryją się nie tylko odpowiedzi na fundamentalne pytania. Pozwala on spojrzeć na reintegrację nie tylko z perspektywy tego, w jaki sposób należy ją realizować, ale także zmusza do refleksji nad tym, po co,

dla kogo i w jakim wymiarze należy ją podejmować. Zawarte w nim treści często mają wysoki poziom ogólności i niedookreślenia – bo i taka jest specyfika materii etycznej.

ZAŁOŻENIA AKSJOLOGICZNE 1 GENERALNE ZASADY U podstaw konstruowania założeń Standardu Etycznego leży całościowe podejście do człowieka, jako partnera i podmiotu współpracy. Łączy nas rozumienie bezdomności nie tylko, jako samoistnego problemu, ale jako procesu społecznego, który ma swoje przyczyny i skutki. Jednocześnie widzimy zarówno możliwości przeciwdziałania temu procesowi, jak i sposoby wychodzenia z niego. Człowiek znajdujący się w sytuacji bezdomności, w związku z jej doświadczaniem nie staje się bezosobowym „bezdomnym”. Pozostaje w dalszym ciągu człowiekiem wraz z całym bagażem doświadczeń i ludzkich potrzeb oraz sferą emocjonalną, duchową i fizyczną, która wymaga szacunku oraz zrozumienia. Jednocześnie używając terminu „człowiek bezdomny” (w odróżnieniu od bezosobowego „bezdomnego”) abstrahujemy od pejoratywnego znaczenia tych słów oraz stereotypowego ich rozumienia. Zakładamy, iż idea oraz misja wspierania i pomagania ludziom w sytuacji bezdomności oparta jest na roztropnej trosce o człowieka, tolerancji, poszanowaniu godności człowieka i obrony tej godności, prawie człowieka do samostanowienia z zachowaniem zasady równości szans.

RELACJE Ludzie w sytuacji bezdomności korzystający z różnego rodzaju wsparcia i pomocy uczestniczą w wielorakich formach relacji społecznych. Niekiedy wchodzą w równorzędną rolę klienta – odbiorcy wyspecjalizowanej usługi, wypełniającego w zamian pewne umówione zobowiązania, bądź podporządkowanego podopiecznego – odbiorcy usług oferowanych niejako bezwarunkowo lub w kontekście niepełnych warunków, czasem wychowanka – gdzie nauczyciel-mentor pomaga we wzrastaniu i rozwoju. Każdorazowo relacje te powinno cechować partnerstwo. Wydaje się, że relacją dominującą w procesie odzyskiwania samodzielności życiowej powinna być relacja usługodawca – klient, gdzie prawo wyboru rodzaju usługi i jej zakresu leży po stronie klienta. Kluczowa jest ponadto zasada równości w tej relacji.

PRACA Praca w obszarze reintegracji społecznej i zawodowej powinna być ukierunkowana na nabywanie, odzyskiwanie i utrzymanie samodzielności życiowej w kilku sferach i aspektach - psychologicznym, zawodowym, zdrowotnym, socjalno-bytowym, mieszkaniowym i społecznym. Samodzielność życiowa 1

ZAŁOŻENIA AKSJOLOGICZNE POWSTAŁY W OPARCIU O DOŚWIADCZENIA PRACY Z LUDŹMI DOTKNIĘTYMI BEZDOMNOŚCIĄ ORAZ O KODEKS ETYCZNY PRACOWNIKA SOCJALNEGO A TAKŻE PREAMBUŁĘ DO POROZUMIENIA O WSPÓŁDZIAŁANIU POMORSKIEGO FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI. ZAŁOŻENIA PROGRAMU „MORE PEOPLE INTO WORK”, REALIZOWANEGO W RAMACH DUŃSKIEGO KRAJOWEGO PLANU DZIAŁAŃ NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ - TŁUMACZENIE WŁASNE. KOPENHAGA (2003).

powinna być rozumiana także nie jako kompletna niezależność od instytucji społecznych, ale odzyskiwanie własnej godności i tożsamości, poprzez dążenie do uniezależnienia się od służb pomocy społecznej w wymienionych płaszczyznach. Aktywne uczestnictwo, akceptacja, zaangażowanie, współodpowiedzialność i współtworzenie – to fundamentalne i podstawowe wyznaczniki przywracania godności osobistej ludziom potrzebującym pomocy. Należy jednak pamiętać, iż integracja społeczna „ma nie tylko na celu znalezienie i utrzymanie zatrudnienia czy mieszkania, ale także wzmacnianie kontaktów i więzi społecznych oraz generowanie poczucia partycypacji i przynależności. Nawet, kiedy integracja we wszystkich wymiarach nie zostanie osiągnięta, zrealizowana praca często zapobiega dalszej ekskluzji i marginalizacji osoby”2.

POTRZEBY Warunkiem skutecznej pomocy udzielanej ludziom w sytuacji bezdomności jest w pierwszej kolejności wsparcie w zaspokojeniu podstawowych potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa, a następnie, zgodnie z hierarchią potrzeb według Maslowa, pomoc w zaspokajaniu potrzeb afiliacji, poznania, szacunku i uznania oraz samorealizacji. Każda osoba bezdomna wymaga indywidualnego wsparcia i pomocy, popartej wszechstronną diagnozą i dotarciem do jej rzeczywistych potrzeb. Kompleksowa diagnoza stanowi niezbędny punkt wyjścia, pozwalający na tworzenie specjalistycznego kontraktu, dotyczącego osiągnięcia celów i zadań wyznaczonych przez osobę w sytuacji bezdomności. Kontrakt przewiduje realizację szczegółowych działań z wykorzystaniem różnorodnych narzędzi jednostkowych i systemowych, gdzie tryb i zakres działań wyznaczany jest przede wszystkim przez oczekiwania osoby korzystającej z pomocy oraz w kontekście jej możliwości i zasobów. Nie do zaakceptowania jest uniformizacja i homogenizacja form udzielania wsparcia ludziom znajdujących się w warunkach bezdomności.

POMOC Tworzone programy wspomagające reintegrację społeczną i zawodową ludzi doświadczonych bezdomnością, wykorzystujące różnorodne narzędzia polityki społecznej, powinny być możliwie najbardziej otwarte, elastyczne i dostosowane do potrzeb ludzi nimi obejmowanych. Działania i projekty podejmowane przez organizacje i pracowników nie mogą służyć samym sobie i nie są celem samym w sobie. Należy pamiętać, że fundamentem wszelkich działań jest pomoc ludziom bezdomnym i to zadanie pozostaje pierwotne wobec innych działań. Warunkiem koniecznym do realizacji takich programów jest międzysektorowa współpraca, włączająca możliwie nie tylko szerokie grono organizacji i instytucji zajmujących się problematyką społeczną, ale i lokalne społeczności oraz masmedia. Miejsca pracy z ludźmi w sytuacji bezdomności powinny być możliwie najbardziej dostępne, przyjazne i otwarte w zakresie ich usytuowania, architektury i wystroju wnętrz oraz atmosfery w nich panującej. Wszelkie usługi świadczone ludziom bezdomnym powinny charakteryzować się wysoką jakością. Tworzony system pomocy ma sprzyjać wychodzeniu z bezdomności, a nie utrwalaniu jej i utwierdzaniu ludzi bezdomnych w ich dramatycznej sytuacji psychologicznej i życiowej.

ORGANIZACJE POMOCOWE Świadomość, że paradoksalnie celem działania służb szeroko rozumianej pomocy społecznej jest docelowo ich brak działania i funkcjonowania (pomagamy, aby nie pomagać) wydaje się istotna dla ogniskowania aktywności w świadczeniu profesjonalnej i przyjaznej ludziom pomocy, w mniejszym zaś stopniu dla koncentrowania się na udowadnianiu zasadności swojego funkcjonowania. Organizacje i instytucje zajmujące się wspieraniem i pomaganiem ludziom zagrożonym wykluczeniem społecznym powinny dbać o transparentność swoich działań. Ważna jest przejrzystość reguł i zasad zarówno działania organizacji i instytucji, jak i świadczenia przez nich usług. Szczególnie istotna jest jasność i przejrzystość w wykorzystywaniu środków finansowych i materialnych uzyskiwanych przez organizacje. Organizacje powinny inicjować i kreować współpracę ze społecznościami lokalnymi i przedsiębiorcami. Niedopuszczalne i nieetyczne jest wykorzystywanie środków finansowych i materialnych przez pracowników organizacji, jeśli środki owe przekazywane były na zaspokojenie potrzeb osób bezdomnych, czy na potrzeby organizacji. Stąd ważne jest prowadzenie odpowiedniej dokumentacji oraz rzetelne rozliczanie się z powierzonych środków finansowych (dotacje) i materialnych (sponsorzy).

MIEJSCE I ROLA OSOBY WSPIERAJĄCEJ

Dobre wparcie udzielane ludziom w sytuacji bezdomności wymaga realnego, wyważonego i rozsądnego nastawienia do pomagania oraz mądrego miłosierdzia, a jednocześnie świadomości służby, pokory, wiary i pozytywnego nastawienia do ludzi oraz altruistycznej motywacji wewnętrznej. Rola „pomagacza” powinna łączyć w sobie i zachowywać równowagę pomiędzy pierwiastkami racjonalnego profesjonalizmu związanego z wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem oraz poczucia misji i służby, życzliwości oraz przyjaznego nastawienia do człowieka w sytuacji bezdomności. Wsparcie jest bezużyteczne i nieskuteczne, jeśli dysponujemy wszystkimi możliwymi narzędziami pracy, natomiast nie istnieje poczucie służby i misji, zrozumienie i roztropna troska o dobro człowieka. Ponadto paradygmatem tej roli jest świadczenie pomocy, a jednocześnie nie uzależnianie od niej. Należy pamiętać, iż działania pracowników regulują nie tylko zapisy prawa, zapisy projektowe czy inne przepisy, ale w równym stopniu zasady etyczne, które dalece wykraczają poza zakres norm prawnych i są wobec części z nich pierwotne. Człowiek bezpośrednio pracujący z osobami w sytuacji bezdomności powinien cechować się moralnością, zarówno w sferze zawodowej, jak i prywatnej, uczciwością, względnie wysoką otwartością, spontanicznością i autentycznością. Ma prawo, a nawet obowiązek, do poszukiwań w zakresie własnej drogi pomagania i wspierania ludzi zagrożonych marginalizacją społeczną. Jednocześnie ma prawo do popełniania pomyłek. Osobę „pomagacza” powinna cechować skromność – zarówno w wymiarze fizycznym (wygląd zewnętrzny, ubiór), jak i psychologicznym (przeciwwaga pychy i miłości własnej), cierpliwość – pewnego rodzaju wyrozumiałość dla czasu i tempa procesu nabywania lub odzyskiwania samodzielności życiowej, co jest istotne w kontekście zmian, które niekiedy zachodzą w odroczonym czasie („postęp w bezruchu”3), a także pokora – jako pewnego rodzaju racjonalny dystans pomiędzy 3

TERMIN TEN STWORZYŁ GUNTER GRASS I WYKORZYSTAŁ W KSIĄŻCE Z DZIENNIKA ŚLIMAKA, GDAŃSK 1999.

życiem zawodowym i osobistym oraz umiejętność łączenia rzeczywistości z własnymi oczekiwaniami i marzeniami. Ponadto osoba „pomagacza” powinna charakteryzować się dużą empatią oraz dążeniem do samopoznania i samodoskonalenia w sferze osobistej i zawodowej. Ważne jest, aby osoba pomagająca dążyła do oddzielania problemów osobistych od pracy zawodowej, a także w miarę możliwości przepracowała i rozwiązała własne problemy osobiste. Oczekuje się także rzetelności, konsekwencji, spolegliwości i wiarygodności. Kluczowe jest łączenie w pracy zarówno empatii, jak i asertywności. Próba przekonania człowieka znajdującego się w okolicznościach bezdomności do czegoś, do czego samemu nie jest się przekonanym, czego nie zna się osobiście, kończy się zwykle niepowodzeniem. Kluczowa, jest autentyczność i wiarygodność osoby pomagającej. Wartości realizowane w pracy nie mogą nie mieć odzwierciedlenia także w życiu osobistym i prywatnym. Osoba pomagająca jednocześnie ponosi ostateczną i niekwestionowaną odpowiedzialność za jakość i zakres wsparcia, do których się zobowiązuje, które zleca lub wykonuje osobiście. Zatem obowiązuje ją zasada przekazywania prawdziwych informacji oraz przewidywania konsekwencji podejmowanych działań w wymiarze krótko i długofalowym.

ZOBOWIĄZANIA OSOBY WSPIERAJĄCEJ Osobę udzielającą wsparcia człowiekowi w sytuacji bezdomności obowiązuje tajemnica zawodowa. Tajemnicą objęte są informacje uzyskane od klienta w toku czynności zawodowych. Osoba (pracownik) ma prawo bez zgody klienta przekazywać poufne informacje wyłącznie wówczas, gdy przemawiają za tym ważne względy zawodowe, czy też społeczne. Praca wykonywana przez osobę niosącą wsparcie ludziom w sytuacji bezdomności podlegać powinna szczegółowemu i profesjonalnemu monitorowaniu, w tym wskazane jest dokonywanie okresowych superwizji pracy. Osoby wspierające, za zgodą klienta, mają prawo zaprzestać świadczenia pomocy, gdy wyczerpane zostały przewidziane kontraktem usługi lub gdy takie usługi nie są już potrzebne. Ponadto mają także prawo do zmiany formy udzielanej pomocy w przypadku stwierdzenia wykorzystania usług niezgodnie z przeznaczeniem. Ważnym elementem pracy powinno być wyszukiwanie i wzmacnianie pozytywnych stron klienta, a nie eksponowanie oraz utrwalanie jego negatywnych cech i słabych punktów. Chwalenie i dostrzeganie nawet drobnych osiągnięć jest elementem konstruktywnej pracy w kierunku integracji społecznej, karanie i krytykanctwo działa w sposób demotywujący na aktywność w tym zakresie, aczkolwiek ważne jest także udzielanie krytycznych informacji zwrotnych.

ORIENTACJA NA PRZYSZŁOŚĆ Odmowa przyjęcia pomocy przez osobę znajdującą się w warunkach bezdomności nie zwalnia osoby oferującej wsparcie z konieczności i obowiązku nieustannego ponawiania oferty pomocy. Nawiązanie, utrzymanie oraz dalsze budowanie dobrego i przyjaznego kontaktu z osobą bezdomną jest działaniem priorytetowym, i nadrzędnym wobec innych, podejmowanych działań.

Zasadnicze w relacji pomagania jest odseparowanie niekiedy haniebnych i niegodnych czynów od człowieka, jako takiego, w warstwie emocjonalnej, duchowej i fizycznej. Ważne jest dociekanie i odszukiwanie przyczyn oraz motywów działania. Sytuacja ta nie wiąże się z akceptacją czynów i działań niewłaściwych ze społecznego punktu widzenia, ale z motywacją głębszego rozumienia problemów, które dotyczą osoby, a w konsekwencji świadczenia bardziej kompleksowej, skutecznej i długofalowej pomocy. Wierzymy, że nikt, a szczególnie ludzie dotknięci problemem bezdomności, nie są przekreśleni na zawsze, że każdy człowiek zasługuje na wsparcie i pomoc, na szansę odnalezienia swego miejsca w życiu. Jednocześnie mamy nadzieję i ufamy, że każdy człowiek w każdej chwili może odrodzić się i dokonać zmian w swoim życiu.

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE NAJWAŻNIEJSZE WSKAZÓWKI DLA OSÓB PRACUJĄCYCH Z LUDŹMI W SYTUACJI BEZDOMNOŚCI

Pracownik realizujący działania ukierunkowane na reintegrację społeczną i zawodową jest zobowiązany do: 1. podmiotowego traktowania klienta, jakim jest osoba bezdomna 2. angażowania klienta we współtworzenie wszelkich dokumentów, programów, celów, które dotyczą jego osoby 3. tworzenia i realizowania z klientem tylko tych programów, które zostaną przez niego zaakceptowane (także w formie pisemnej) 4. uczenia klienta stawania się nie przedmiotem, ale podmiotem własnych działań 5. uwzględniania potrzeb i pragnień klienta, świadczenia pomocy przy ich urealnianiu 6. motywowania klienta do odzyskiwania samodzielności życiowej, eliminowania barier utrudniających reintegrację oraz do podejmowania walki z uzależnieniami 7. podnoszenia samooceny klienta, odbudowywania w nim zaufania do samego siebie, uczenia go brania odpowiedzialności za swoje życie 8. przeciwdziałania uzależnianiu klienta od świadczonej przez siebie pomocy 9. współpracy z innymi pracownikami, organizacjami i podmiotami, w celu tworzenia możliwie holistycznego obrazu danego klienta 10. traktowania klienta z należnym mu szacunkiem 11. przestrzegania tajemnicy zawodowej oraz kierowania się etyką zawodową 12. systematycznego i rzetelnego tworzenia wymaganej dokumentacji 13. dbania o ciągłą profesjonalizację własnych działań 14. komunikowania zarówno sukcesów, jak i krytycznych momentów we własnej pracy 15. dzielenia się ze swoim współpracownikami spostrzeżeniami i uwagami krytycznymi, ale jednocześnie unikania krytykanctwa i narzekania 16. przeciwstawiania się praktykom niehumanitarnym lub dyskryminującym osobę czy grupę osób 17. równego traktowania klientów bez względu na wiek, płeć, stan cywilny, orientację seksualną, narodowość, wyznanie, przekonania polityczne, stan zdrowia, rasę, kolor skóry oraz inne preferencje i cechy osobiste

18. przestrzegania zasady, że podstawowym obowiązkiem zawodowym jest pomoc w rozwiązywaniu trudności życiowych klienta 19. realizowania wszystkich przedsięwzięć w ramach reintegracji społecznej i zawodowej ze świadomością, iż zostały one powołane, aby udzielać osobie bezdomnej pomocy skutecznej i prowadzącej do realnej zmiany w jej życiu 20. uczestniczenia w procesie reintegracji społecznej i zawodowej w pełni go rozumiejąc i na każdym z jego etapów pamiętając, dla kogo i w jakim celu został wdrożony i sfinansowany.

Autor: ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN i PIOTR OLECH – eksperci oraz grupa standaryzacyjna ds. etyki pracy z osobami bezdomnymi Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: MOJE UZNANIE, W STWORZONYM PRZEZ POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI STANDARDZIE ETYCZNYM, BUDZI ODWOŁANIE SIĘ DO NORMATYWÓW ETYCZNYCH, ZWIĄZANYCH Z POCZUCIEM OBYCZAJNOŚCI, PRZYZWOITOŚCI, STOSOWNOŚCI I INNYCH PODOBNYCH CECH, NIE BĘDĄCYCH PRZEDMIOTEM REGULACJI PRAWNYCH. AUTORZY ZDAJĄ SOBIE SPRAWĘ, ŻE SZCZEGÓLNIE W RELACJACH Z OSOBAMI BEZDOMNYMI, WRAŻLIWYMI NA UCHYBIENIA GODNOŚCIOWE, ORGANIZACYJNY FORMALIZM PROWADZIŁBY DO RUTYNY I UPRZEDMIOTOWIENIA LUDZI OCZEKUJĄCYCH NA WSPARCIE. LUDZIE CI SĄ TRAKTOWANI JAKO INDYWIDUA – BYTY „NIEPODZIELNE”. ICH CHARAKTERYSTYKI FIZYCZNE SĄ RÓWNIE WAŻNE JAK WŁAŚCIWOŚCI PSYCHICZNE, SPOŁECZNE CZY DUCHOWE. TAKA HOLISTYCZNA AKSJOLOGIA STANOWI DOBRY PUNKT WYJŚCIA DO DALSZYCH KONKRETYZACJI. KONKRETYZACJE – UJĘTE W OSTATNICH PUNKTACH – MAJĄ FORMĘ DEONTOLOGICZNĄ (ZOBOWIĄZUJĄCĄ). JEST TO SZCZĘŚLIWIE FORMA NA TYLE OGÓLNA, ŻE UMOŻLIWIA PRACOWNIKOM PLACÓWEK POMOCOWYCH KIEROWANIE SIĘ TYM, CO W ETYCE NAJWAŻNIEJSZE – WŁASNYM POCZUCIEM MORALNYM.

ANDRZEJ C. LESZCZYŃSKI – pedagog i filozof, doktor etyki, pracownik Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 2003–2005 kierownik Zakładu Etyki i Estetyki, w latach 2005– –2007 kierownik Zakładu Etyki i Aksjologii, zastępca dyrektora IFiS ds. Filozofii. Autor ponad 180 rozpraw, szkiców i tekstów popularnych.

S T AND A R D S TR E E TW O R K I NGU KONTEKST POWSTANIA STANDARDU Streetworking (praca prowadzona na ulicy) stanowi przykład metody „outreach” (wyjście - sięganie poza - do), czyli pracy poza instytucjami, w środowisku przebywania klienta. Jest to niezwykle ciekawa i innowacyjna forma, która znajduje coraz szersze grono zwolenników. Metoda ta, poprzez swoje zindywidualizowanie, ukierunkowanie na zasoby i potrzeby klienta, a także elastyczność i niezinstytucjonalizowanie, staje się niezwykle skuteczna. Pozwala na docieranie ze wsparciem do wielu grup społecznych, m.in. prostytutek, dzieci, młodzieży, narkomanów, osób bezdomnych – w miejscach ich przebywania (ulicach, klubach, wybranych dzielnicach miast). W Polsce tradycje pracy metodą streetworkingu sięgają kilkunastu lat. Dominująca większość środowisk pracujących w Polsce tą metodą to organizacje pozarządowe, które same ten nurt zainicjowały. Organizacje działające w tym obszarze zajmują się głównie kobietami i mężczyznami prostytuującymi się (Stowarzyszenie na rzecz Promocji Zdrowia i Prewencji Zagrożeń Społecznych TADA), osobami homoseksualnymi, biseksualnymi i transseksualnymi (Stowarzyszenie LAMBDA), a także narkomanami (Stowarzyszenie MONAR). Prowadzą również prace w środowisku osób doświadczających problemów społecznych - szczególnie dzieci i młodzieży przebywającej na ulicy i wykluczonej społecznie (Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej PARASOL, Grupa Pedagogiki i Animacji Społecznej, Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Młodzieży „Program Stacja”, Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne RWANSKA), czy też młodzieży z grup ryzyka, zagrożonej patologami społecznymi i uzależnieniem (program „Ulica” Gdańskiego Centrum Profilaktyki Uzależnień od Alkoholu, działalność Towarzystwa Profilaktyki Środowiskowej MROWISKO). Praca metodą „outreach” realizowana jest również w klubach, w których odbywają się imprezy muzyczne (partyworkerzy pracujący w ramach Alternative Dance, bądź realizujący akcję Czyste Dźwięki). Działania realizowane metodą streetworkingu, skierowane do osób bezdomnych w Polsce należą do rzadkości. Podejmowane są w określonym czasie metodą projektową (przykład stanowi Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie), bądź też przyjmują formę jedynie okresową (streetworking w okresie letnim realizowany przez Urząd Miasta w Sopocie). W sposób systemowy metoda ta jest realizowana jedynie cyklicznie i połowicznie - poprzez pracowników socjalnych Ośrodków Pomocy Społecznej, którzy część czasu swojej pracy poświęcają na wizyty w terenie. W krajach skandynawskich, Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych metoda streetworkingu nakierowanego na osoby bezdomne jest niezwykle popularna i wpisana wprost w pracę socjalną. Streetworking w krajach zachodnich nie stanowi, tak jak w Polsce, osobnego bytu, ale przyjmuje formę specjalizacji pracy socjalnej. W polskim systemie pomocy praca streetworkerów nie ma jednak umocowań prawnych i nie jest systemowo usankcjonowana. Do rozwoju tej metody niezbędne wydaje się systemowe wsparcie instytucji polityki społecznej. Istnieje również potrzeba edukowania i szkolenia kadr pomocy społecznej w tym zakresie.

Pomysł na streetworking w województwie pomorskim zrodził się w kontekście socjodemograficznego badania osób bezdomnych1. Wyniki badań unaoczniły, iż w województwie pomorskim poza zinstytucjonalizowanym systemem pomocy (poza placówkami dla osób bezdomnych) przebywa blisko 40% wszystkich osób bezdomnych. Ponadto około 25% osób bezdomnych w ogóle nie korzysta z pomocy Ośrodków Pomocy Społecznej. Dane, iż w województwie pomorskim są osoby bezdomne żyjące poza placówkami, z których część w ogóle nie korzysta z pomocy, wyraźnie potwierdziły fakt, iż znacząca jest grupa osób bezdomnych totalnie nie widocznych dla systemu – nie widniejących w żadnej ewidencji i w żaden sposób nie podlegających monitorowaniu i wsparciu. Potrzebę wprowadzenia streetworkingu potwierdziły ponadto dane zebrane w badaniu „Psychospołecznego Profilu Osoby Bezdomnej” 2. Jeszcze bardziej uwypukliły one dużą nomadyczność i zmienność miejsc pobytu wśród

osób bezdomnych – co wpływa na trudność docierania do tych osób w tradycyjny sposób. Badania wykazały ponadto, iż osoby bezdomne bez dachu nad głową3, żyjące poza instytucjami (na dworcach, ulicach, klatkach schodowych, na działkach, w altankach), generalnie odrzucają możliwość korzystania z form instytucjonalnych (placówek dla osób bezdomnych). Wyjście do tych osób, do miejsc ich pobytu, stanowi często jedyny sposób nawiązania z nimi kontaktu i relacji pomocowej. Streetworking nakierowany na osoby bezdomne, zakładający pracę z osobami będącymi poza instytucjonalnym systemem pomocy, przebywającymi w miejscach niemieszkalnych to więc pierwszy krok ku integracji tych osób ze społeczeństwem. Stanowi on pierwszy poziom pracy z osobą bezdomną – w jej środowisku i przestrzeni życiowej, stanowiący punkt wyjścia do dalszych działań nakierowanych na reintegrację społeczną i zawodową. Stanowi urzeczywistnienie zasady, iż nie wystarczy czekać z pomocą, ale należy z nią wyjść. Streetworking w zależności od grup docelowych (dzieci, młodzież, ludzie bezdomni, środowisko osób prostytuujących się, itp.) wyraźnie się różnicuje pod względem metodologii, narzędzi i predyspozycji samych streetworkerów. Stąd uruchomienie streetworkingu nakierowanego na osoby bezdomne wymagało stworzenia metodologii tej metody. Prezentowany poniżej standard stanowi wynik prac prowadzonych w tym obszarze przez Pomorskie Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Ukazuje esencję pracy metodą streetworkingu, nakierowaną na pomoc osobom bezdomnym. Zawiera wdrożone i przetestowane4 założenia oraz metodologię, w postaci merytorycznych i praktycznych wskazówek oraz zakresu wyposażenia streetworkera w konkretne narzędzia. Sam standard może być elastycznie traktowany. Powstał w konkretnej rzeczywistości. Nie jest niezmiennym monolitem, bardziej zaś bytem, który powinien ulegać weryfikacji i zmianom.

3 4

BADANIA „SOCJODEMOGRAFICZNEGO PORTRETU ZBIOROWOŚCI LUDZI BEZDOMNYCH W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM”, REALIZOWANE PRZEZ POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI, STANOWIĄ EWENEMENT W SKALI KRAJU. SWOIM ZASIĘGIEM OBEJMUJĄ ZARÓWNO OSOBY BEZDOMNE PRZEBYWAJĄCE W PLACÓWKACH JAK I POZA NIMI, PROWADZONE SĄ CYKLICZNIE CO DWA LATA (ROK 2001, 2003, 2005, 2007), DZIĘKI CZEMU UMOŻLIWIAJĄ DOKONYWANIE PORÓWNAŃ I OKREŚLANIE ZMIAN ZACHODZĄCYCH W POPULACJI. BADANIE PROWADZONE W LATACH 2006-2007 PRZEZ UNIWERSYTET GDAŃSKI, REALIZOWANE W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. UWZGLĘDNIAŁO BADANIE OSÓB BEZDOMNYCH PRZEBYWAJĄCYCH NIE TYLKO W PLACÓWKACH DLA OSÓB BEZDOMNYCH, ALE TAKŻE W MIEJSCACH NIEMIESZKALNYCH (DWORCE, KANAŁY, DZIAŁKI, PLAŻE, ITD.). W BADANIU WPROWADZONO PO RAZ PIERWSZY W POLSCE ZMIENNĄ „DOMINUJĄCEGO STYLU BEZDOMNOŚCI” (ANALIZA W JAKIM MIEJSCU OSOBA BEZDOMNA SPĘDZIŁA DOMINUJĄCY OKRES SWOJEJ BEZDOMNOŚCI). ZGODNIE Z TYPOLOGIĄ ETHOS STANDARD ZOSTAŁ WDROŻONY PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. STANDARD TESTOWAŁY I WDRAŻAŁY 4 OSOBY, W LATACH 2005-2007 ZATRUDNIONE W CHARAKTERZE STREETWORKERÓW I PRACUJĄCE NA TERENIE TRÓJMIASTA. STREETWORKERZY ŚCIŚLE WSPÓŁPRACOWALI Z MIEJSKIMI OŚRODKAMI POMOCY SPOŁECZNEJ W GDAŃSKU, SOPOCIE I GDYNI.

STREETWORKING – CZYM JEST? STREETWORKING TO FORMA PRACY SOCJALNEJ, PROWADZONA PRZEZ ODPOWIEDNIO PRZYGOTOWANYCH I PRZESZKOLONYCH PRACOWNIKÓW Z OSOBĄ BEZDOMNĄ POZOSTAJĄCĄ POZA SYSTEMEM POMOCY INSTYTUCJONALNEJ5, ODBYWAJĄCA SIĘ W JEJ ŚRODOWISKU, NA JEJ ZASADACH, W JEJ TEMPIE I W OPARCIU O PLAN, KTÓRY ZAAKCEPTOWAŁA.

CELE STREETWORKINGU Streetworking osób bezdomnych wpisuje się zarówno w cele jednostkowe, jak i systemowe. Cele streetworkingu skierowane na jednostkę odnoszą się do poprawy przez osobę bezdomną jakości jej życia i doprowadzenia do zmiany postawy i sposobu jej myślenia. Staje się to możliwe poprzez: 1. dotarcie do osoby bezdomnej z informacją o możliwościach skorzystania z systemu pomocy 2. wzbudzanie u osoby bezdomnej zaufania i motywacji do korzystania z pomocy 3. rozbudzenie i uświadomienie osobie bezdomnej jej potrzeb 4. zmianę u osoby bezdomnej perspektywy czasowej organizującej życie z teraźniejszości na przyszłość 5. stymulowanie u osoby bezdomnej społecznie pożądanych zachowań 6. ułatwienie osobie bezdomnej dostępu do narzędzi i instrumentów reintegracji społecznej i zawodowej. Streetworking realizuje również cele jednostkowe poprzez podniesienie efektywności i skuteczności wsparcia osób z obszaru wykluczenia społecznego. Odbywa się to poprzez: 1. dotarcie do osób nieobjętych dotąd działaniami systemu pomocy społecznej 2. zwiększenie częstotliwości kontaktu z osobami z obszaru wykluczenia 3. włączenie osób do systemu pomocy społecznej i innych instytucji polityki społecznej 4. zwiększenie dostępności informacji, a przez to zwiększenie skuteczności wsparcia 5. cykliczność kontaktów oraz monitorowanie i wzmacnianie postępów klienta. Funkcjonowanie streetworkingu przyczynia się także do realizacji celów systemowych. Przede wszystkim wpływa ono na udoskonalanie systemu pomocy społecznej dla osób bezdomnych. Staje się to możliwe poprzez: 1. wypracowanie metodologii pracy streetworkera 2. wypracowanie standardu nowego zawodu w systemie pomocy społecznej 3. wypracowanie modelu współpracy pomiędzy instytucjami działającymi w obszarze pomocy społecznej i innymi podmiotami 4. wypełnienie niszy w systemie, poprzez wprowadzenie nowatorskiego modelu pracy z osobami bezdomnymi.

POZA PLACÓWKAMI ZAPEWNIAJĄCYMI OSOBOM BEZDOMNYM SCHRONIENIE NP. NOCLEGOWNIE, SCHRONISKA, DOMY DLA BEZDOMNYCH

Streetworking realizuje również cele skierowane na poprawę funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym dzięki zwiększaniu możliwości monitorowania i przeciwdziałania zagrożeniom występującym w tym środowisku. Odbywa się to poprzez: 1. interwencję w sytuacjach kryzysowych – zagrożenia zdrowia lub życia osoby bezdomnej 2. stworzenie mapy miejsc niemieszkalnych na obszarze pracy streetworkera 3. wymianę informacji pomiędzy instytucjami działającymi w obszarze pomocy społecznej oraz udzielanie pomocy osobom bezdomnym 4. zahamowanie procesu marginalizacji osób bezdomnych 5. stworzenie szansy dla budowania postaw zmierzających do aktywności i zaangażowania społecznego osób bezdomnych.

ZADANIA STREETWORKINGU Streetworking realizuje zadania w dwóch głównych obszarach – w zakresie pracy z klientem (osobą bezdomną) oraz instytucjami. Praca z klientem, podejmowana w ramach działań streetworkerów obejmuje:

1. nawiązanie z osobą bezdomną pierwszego kontaktu: ocenę sytuacji, potrzebę interwencji, bądź nastawienie na pracę długofalową 2. wzbudzenie u osoby bezdomnej zaufania 3. rozbudzenie i uświadomienie osobie bezdomnej jej potrzeb 4. zmianę u osoby bezdomnej perspektywy „tu i teraz” na myślenie przyszłościowe 5. przekazywanie osobie bezdomnej rzetelnej informacji o systemie pomocy 6. wspólne ustalenie planu działania w oparciu o zasoby jednostki ze środowiska oraz urealnienie jej potrzeb 7. motywowanie osoby bezdomnej do realizacji planu 8. przekazanie kontaktu 9. włączenie klienta do systemu pomocy 10. współpracę klienta z systemem 11. monitoring sytuacji klienta 12. stopniowe wygaszanie kontaktu – usamodzielnianie od pomocy streetworkera. W przypadku streetworkingu opierającego się na współpracy z właściwymi instytucjami, działania streetworkerów realizowane są poprzez: 1. ustalenie reguł współpracy i kompetencji 2. wymianę i obieg informacji 3. interwencję, na zasadzie współpracy, w sytuacji zagrożenia 4. uświadomienie i pokazanie aktualnego obrazu problemu 5. wspólną pracę nad zmianą stereotypu osoby bezdomnej 6. przekazywanie rzetelnej wiedzy społeczności lokalnej na temat pomocy osobom bezdomnym.

ROLA STREETWORKINGU Rola streetworkingu może przyjmować różne formy, zależnie od rodzaju i struktury grupy odbiorców, środowiska, w jakim żyją ci odbiorcy, a także od rodzaju ich potrzeb. Generalnie wyróżnić można: 1. Streetwork nastawiony na jednostkę, obejmujący: – kontakt i osobistą więź między osobą bezdomną a streetworkerem – wsparcie i indywidualny kontakt streetworkera z osobą bezdomną. 2. Streetwork nastawiony na grupę, opierający się na: – integracji grupy osób bezdomnych i wytworzeniu więzi między jej członkami. 3. Streetwork oparty na ofertach pomocy, obejmujący: – konkretny program pomocy dla grup docelowych – zorganizowane akcje na rzecz osób bezdomnych. 4. Streetwork ukierunkowany na wzmocnienie grupy docelowej, oparty o: – inicjatywy o charakterze samopomocy – akcje profilaktyczne wśród części grupy docelowej.

MISJA STREETWORKINGU Misją streetworkingu jest docieranie do osób bezdomnych oraz praca z osobami bezdomnymi, wykorzystująca ich zasoby i potencjał środowiska lokalnego, podejmowana w kierunku pozytywnych zmian, rozumianych jako chęć zmiany sposobu życia. Streetworker w swojej pracy realizuje misję, poprzez dziewięć kluczowych zasad: – PRACĘ „NA ULICY”: dotarcie do osób bezdomnych, przebywających w specyficznym środowisku – czyli w „miejscach niemieszkalnych”, takich jak dworce, działki, kanały, ulice, plaże – WYJŚCIE „DO”: zasadą jest wyjście naprzeciw klientowi i jego potrzebom, do miejsca w którym on przebywa, a nie czekanie aż się sam zgłosi, co umożliwia znalezienie osoby w kryzysie (w odróżnieniu od udzielania pomocy osobom, które już same tej pomocy szukają) – WSPARCIE: udzielenie pomocy osobie bezdomnej, tak by odkryła ona w sobie siłę do zmian na lepsze, poprzez korzystanie z porad, systemu wsparcia oraz własnych zasobów – ZBUDOWANIE POZYTYWNEJ RELACJI: stworzenie specyficznej więzi pomiędzy streetworkerem a osobą bezdomną, opartej na wzajemnym zaufaniu – ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW: identyfikowanie problemów dotykających ludzi bezdomnych „z ulicy”, motywowanie ich do bardziej konstruktywnych sposobów radzenia sobie z osobistymi problemami

– DZIAŁANIE NAKIEROWANE NA ZMIANĘ: traktowanie wszystkich z równością i szacunkiem, wykorzystując ich zasoby, zmierzając w kierunku realnej i trwałej zmiany – EDUKACJĘ O SYSTEMIE POMOCY: przekazanie rzetelnej informacji o systemie pomocy społecznej, „wyprostowanie” błędnego sposobu myślenia o systemie – USTANOWIENIE „POŁĄCZENIA”: praca nad nawiązaniem pozytywnej relacji pomiędzy osobą bezdomną a osobą pomagającą, systemem pomocy społecznej, organizacjami pozarządowymi, instytucjami państwowymi, a także znalezienie w systemie miejsca dla konkretnej osoby – „POZNANIE GRUNTU”: poznanie środowiska, a także ewentualnych partnerów do pomocy oraz diagnoza, na ile bezdomność „ulicy” różni się od bezdomności „zamieszkałej”, a także wypracowanie kontaktów do ewentualnych badań.

PRACA STREETWORKERA Z KLIENTEM INDYWIDUALNYM Praca streetworkera z klientem indywidualnym (osobą bezdomną) obejmuje dwa zasadnicze etapy: poszukiwanie i docieranie do osób bezdomnych oraz prowadzenie z nimi współpracy.

1. POSZUKIWANIE OSÓB BEZDOMNYCH I DOCIERANIE DO NICH Dotarcie do osób bezdomnych stanowi pierwszy krok w pracy streetworkera. Często polega on na poszukiwaniu miejsca ich pobytu. Poza oczywistymi przestrzeniami, w których przebywają osoby bezdomne, takimi jak dworce czy działki, informację o innych miejscach można uzyskiwać od służb mundurowych, Ośrodków Pomocy Społecznej, a także bezpośrednio od środowiska osób bezdomnych oraz mieszkańców. Do miejsc, w których streetworker może poszukiwać osób bezdomnych należą: – dworce kolejowe i autobusowe oraz ich okolice – wagony i bocznice kolejowe – tereny ogródków działkowych, domki letniskowe – garaże – kanały i węzły ciepłownicze – ulice – plaże – pustostany, budynki do rozbiórki – bunkry – lasy i parki – miejsca na cmentarzach – centra handlowe, parkingi – opuszczone samochody, przyczepy kempingowe – klatki schodowe, zsypy, piwnice, strychy

– śmietniki – złomowce – ziemianki. Zwiększenie szansy na dotarcie do szerszej grupy osób bezdomnych wymaga zróżnicowanych godzin pracy streetworkerów, a także uzależnienia ich od pór roku. Jednocześnie zakłada się, że kontakt streetworkera powinien następować jedynie z osobami bezdomnymi, niebędącymi pod silnymi wpływem alkoholu lub innych środków odurzających. W innych przypadkach podejmuje się interwencję w porozumieniu z konkretnymi służbami. 2. BUDOWANIE RELACJI I PROWADZENIE WSPÓŁPRACY Z OSOBAMI BEZDOMNYMI Samo dotarcie do osoby bezdomnej staje się dopiero punktem wyjścia do dalszej z nią współpracy. Budowanie relacji i współpracy pomiędzy streetworkerem a osobą bezdomną musi zakładać pewną stopniowalność. Pracę z osobą bezdomną, następującą po dotarciu do danej osoby, można generalnie podzielić na trzy etapy (są one bardzo płynne, uzależnione od indywidualnych potrzeb klienta). Etap pierwszy stanowi PRACA NAD WZBUDZENIEM ZAUFANIA. Obejmuje on generalnie nawiązanie pierwszego kontaktu oraz ponowny kontakt, bądź kontakty. Pierwszy kontakt (może być grupowy), podjęty przez streetworkera ogranicza się zwykle do zapoznania się z osobą, wysłuchania historii jej życia oraz ustalenia sposobu wspólnego kontaktowania się (podanie terminu, kiedy – streetworker bądź osoba bezdomna – będą w tym miejscu następny raz). W sytuacjach kryzysowych (stwierdzenie zagrożenia życia lub zdrowia) pierwszy kontakt może także przyjąć formę interwencji, polegającej na wezwaniu pomocy medycznej, umieszczeniu osoby bezdomnej w bezpiecznym miejscu – w zależności od stanu: w szpitalu, placówce lub izbie wytrzeźwień. Na etapie nawiązywania pierwszego kontaktu, streetworker nie powinien negować jakiejkolwiek wypowiedzi osoby bezdomnej. Wskazane jest, aby stosował zasadę bardziej słuchania niż mówienia – choć istotne jest, aby pamiętał o lapidarnym wyjaśnieniu celu swojej wizyty. Po spotkaniu powinno nastąpić wypełnienie karty indywidualnego kontaktu, zawierającej podstawowe dane na temat osoby bezdomnej (dane osobowe, miejsce pochodzenia, miejsce pobytu, miejsce do dalszego kontaktu, informacje dodatkowe). Karta będzie dalej uzupełniana, w kolejnych etapach, po każdym kontakcie. Ponowny kontakt (już indywidualny), bądź kontakty streetworkera z osobą bezdomną powinny dać możliwość wniknięcia w biografię klienta, a także stworzenia osobie bezdomnej możliwości do zidentyfikowania własnych problemów i mówienia o nich. Na tym etapie powinny się znaleźć pierwsze sugestie dotyczące dalszego planu pracy, budowanie motywacji do zmiany sytuacji życiowej, udzielenie osobie bezdomnej wsparcia emocjonalnego – wzbudzenie nadziei i wiary w możliwość zmiany w przyszłości, przy jednoczesnym wzbudzaniu świadomości konieczności podejmowania odpowiedzialności za swoje postępowanie. Drugi, przejściowy etap pracy streetworkera z osobą bezdomną obejmuje KONTYNUACJĘ PRACY. Jego istotnym elementem jest przekazywanie osobie bezdomnej informacji o systemie wsparcia, wraz

z ewentualnym korygowaniem błędnego myślenia klienta o systemie pomocy, a także wskazywanie całego spektrum różnego rodzaju możliwości pomocy. Streetworker powinien również odpowiedzieć na konkretne potrzeby osoby bezdomnej, poprzez szukanie rozwiązań już pod kątem klienta, posiłkując się konfrontacją indywidualnej sytuacji klienta z możliwymi do zaproponowania formami pomocy. Nieodzowne jest także psychiczne wspieranie osoby bezdomnej i podtrzymywanie jej pozytywnych działań.

Trzeci i ostateczny etap pracy streetworkera obejmuje WYTYCZANIE PLANU I JEGO REALIZACJĘ. Na tym etapie powstaje konieczność usystematyzowania współpracy i zaplanowania harmonogramu działań, metodą małych kroków. W odpowiedzi na potrzeby osoby bezdomnej oraz jej psychofizyczne zasoby ustalany jest indywidualny plan pracy (powstaje on we współpracy z osobą bezdomną). W zależności od jego rozbudowania, do planu włączane są inne instytucje i organizacje. Na tym etapie pracy możliwe jest obranie i wytyczenie wielu dróg, generalnie obejmujących cztery nurty: kontynuację kontaktu, pracę w środowisku, przekazanie kontaktu bądź też zakończenie kontaktu. Kierunki pracy mogą obejmować następujące możliwości: – podtrzymywanie kontaktu i praca z osobą bezdomną (wsparcie) w środowisku pobytu (np. w miejscach niemieszkalnych) – podjęcie współpracy z innymi instytucjami polityki społecznej np. z Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Urzędem Pracy, instytucjami szkoleniowymi – przekazanie kontaktu oraz skierowanie i wdrożenie osoby bezdomnej do systemu placówek dla osób bezdomnych (noclegownia, schronisko, dom dla bezdomnych) – skorzystanie z oferty placówki służby zdrowia – pomoc w dostępie do bieżącej pomocy doraźnej (wyżywienie, odzież itp.) – – – – – –

pomoc w załatwieniu spraw administracyjnych ustalenie obecnego lub ostatniego miejsca zameldowania ustalenie kwestii posiadania dowodu osobistego (pomoc w uzyskaniu) ustalenie kwestii ubezpieczenia zdrowotnego (pomoc w rejestracji w Urzędzie Pracy) ustalenie sytuacji materialnej (pomoc w uzyskaniu należnych świadczeń) włączenie rodziny i/lub grona znajomych i przyjaciół do diagnozy oraz pomocy w rozwiązaniu problemów danej osoby bezdomnej – zakończenie kontaktu lub jego zawieszenie na pewien czas (ponawianie oferty pomocy). Na etapie wytyczania planu i jego realizacji często niezbędne dla streewtorkera staje się: 1. umówienie zainteresowanej osoby bezdomnej na konkretne spotkanie, bądź przekazanie informacji o kontakcie (m.in. pracownikowi Ośrodka Pomocy Społecznej, bądź placówki dla osób bezdomnych, psychologowi, pracownikowi socjalnemu) 2. pomoc w dotarciu na umówione miejsce (do szpitala, placówki dla osób bezdomnych) 3. zmonitorowanie efektów (pozyskanie informacji zwrotnych, czy osoba się zgłosiła w określone miejsce i na tej podstawie uzupełnienie też karty indywidualnego kontaktu) 4. w momencie przekazania kontaktu - stopniowe wygaszanie kontaktu oraz uniezależnianie się osoby bezdomnej od pomocy streetworkera.

DŁUGOŚĆ KAŻDEJ FAZY WE WSPÓŁPRACY STREETWORKERA Z OSOBĄ BEZDOMNĄ UZALEŻNIONA JEST OD INDYWIDUALNEGO NASTAWIENIA KLIENTA. PRACA MOŻE ZAKOŃCZYĆ SIĘ NA KAŻDYM Z ETAPÓW! PRZEDSTAWIONA KONCEPCJA ETAPÓW PRACY STREETWORKERA MA CHARAKTER OPTYMALNY. DOTARCIE DO FAZY PLANOWANIA DZIAŁAŃ JEST TRUDNE I WYMAGA WYSTĄPIENIA WIELU CZYNNIKÓW, UMOŻLIWIAJĄCYCH PODJĘCIE SZERSZEJ WSPÓŁPRACY Z OSOBĄ BEZDOMNĄ.

WSPÓŁPRACA STREETWORKERA Z INSTYTUCJAMI Praca streetworkera, poza nastawieniem na klienta indywidualnego, zakłada również współpracę z instytucjami oraz społecznościami lokalnymi. Niezależnie od usytuowania formalnego streetworkera (czy to w organizacji pozarządowej, czy w instytucji sektora publicznego), niezbędne jest zawiązanie swego rodzaju koalicji na rzecz ulicznej pracy socjalnej. Tego rodzaju partnerstwo jest niezbędne do realizacji w sposób kompleksowy samej metody streetworkingu. W partnerstwo to powinny być włączone przede wszystkim Policja, Straż Miejska, Straż Ochrony Kolei, Służba Zdrowia, placówki dla osób bezdomnych, Ośrodki Pomocy Społecznej. Należy zadbać, aby streetworkerzy współpracowali również z innymi organizacjami, w sposób mniej permanentny doświadczającymi kontaktów z osobami bezdomnymi. Należą do nich Centra Interwencji Kryzysowej, instytucje rynku pracy, jadłodajnie, punkty charytatywne, skupy złomu, kościoły i związki wyznaniowe, poradnie alkoholowe i ośrodki terapii czy też ośrodki uzależnień od narkotyków. Szczególnie istotna jest współpraca z placówkami służby zdrowia (szpitale, pogotowia, hospicja, zakłady opieki zdrowotnej, inne), organizacjami pozarządowymi, urzędami gmin i miast, spółdzielniami mieszkaniowymi oraz organizacjami działkowców. Optymalnie jest, gdy oprócz wytypowanych współpracujących organizacji, do współpracy wyznaczone zostają konkretne osoby, reprezentujące te podmioty. Kluczowe jest także wypracowanie dokładnych reguł współpracy oraz określenie kompetencji poszczególnych partnerów. Współpraca polegać powinna przede wszystkim na ścisłym obiegu informacji (cykliczne spotkania, rozmowy telefoniczne, korespondencja), wspólnym monitorowaniu sytuacji bezdomności, pomocy i wspieraniu w interwencjach, wspólnej pracy w kierunku przełamywaniu stereotypów. Obok współpracy z instytucjami ważna jest także współpraca z mediami i lokalnymi społecznościami. Streetworker powinien być rozpoznawalny nie tylko w środowisku ludzi bezdomnych, ale i wśród lokalnych społeczności na danym terenie jego pracy.

NARZĘDZIA PRACY STREETWORKERA Organizacja prowadząca pracę metodą streetworkingu powinna zapewnić streetworkerom konkretne narzędzia pracy 6. Generalnie można je sklasyfikować jako materialne i niematerialne. Do materialnych narzędzi pracy streetworkerów należą: – bilety komunikacji miejskiej – gwarantujące streetworkerowi niezbędną swobodę przemieszczania się w terenie, konieczną do realizacji jego pracy – telefony komórkowe 6

ZAPROPONOWANE PEŁNE WYPOSAŻENIE STREETWORKERÓW MA CHARAKTER IDEALNY. BRAK JEDNEGO LUB CZĘŚCI NARZĘDZI NIE DYSKWALIFIKUJE MOŻLIWOŚCI REALIZACJI PEŁNOWARTOŚCIOWEJ PRACY STREETWORKERA.

– adekwatny do pory roku i warunków pracy ubiór – identyfikatory – apteczki – pod warunkiem, że streetworkerzy posiadają umiejętności udzielania podstawowej pomocy przedmedycznej – środki zabezpieczające przed agresją (np. gaz pieprzowy) – jeśli uzyskane zostaną niezbędne pozwolenia – latarki – rękawiczki gumowe – okresowe badania oraz profilaktyka chorób zakaźnych - streetworkerzy powinni zostać objęci szczegółowymi badaniami okresowymi, badaniami profilaktycznymi chorób, na które są szczególnie narażeni (gruźlica, grzybice) oraz szczepieniami ochronnymi (np. przeciw żółtaczce) – dostęp do transportu – w związku z charakterem swojej pracy, streetworkerzy, powinni posiadać dostęp do środków transportu. Praca streetworkera wymaga często interwencyjnego przewiezienia osoby bezdomnej. Streetworkerzy mogą posiadać własny pojazd lub korzystać z pojazdów organizacji współpracujących. Stąd ważna jest dobra współpraca z różnego rodzaju służbami – Policją, Strażą Miejską, Służbą Zdrowia. Optymalnym rozwiązaniem jest takie, kiedy na terenie danego środowiska

lokalnego istnieje samochód dostosowany do przewozu osób bezdomnych. – dodatkowe środki finansowe – przeznaczone na zabezpieczenie przez streetworkerów odpowiedniego ubioru (odpowiednie obuwie, kurtki itp.) – dodatkowe dni wolne – ze względu na trudne warunki pracy za zasadne uważa się zaoferowanie streetworkerom kilku lub kilkunastu dodatkowych dni wolnych od pracy w roku. Do niematerialnych narzędzi pracy streetworkerów należą: – zaplecze organizacji współpracujących (Policji, Straży Miejskiej, Służby Ochrony Kolei, Służby Zdrowia, placówek pomocy itp.) – superwizja – monitorowanie i nadzór pracy nad streetworkerami – szkolenia i permanentny trening umiejętności streetworkera.

HARMONOGRAM PRACY STREETWORKERA

– – – –

W ramach zespołu streetworkerów powinien powstać harmonogram pracy, będący strategicznym dokumentem umożliwiającym perspektywiczne zaplanowanie pracy streetworkera. Harmonogram ten powinien obejmować okresowy plan pracy streetworkera, uwzględniający m.in.: diagnozę terenu i środowiska, na którym pracuje diagnozę środowiska ludzi bezdomnych współpracę z innymi służbami, organizacjami i instytucjami porę dnia, roku i warunki atmosferyczne.

KONTAKT ZE STREETWORKERAMI Wskazane jest, aby streetworkerzy mieli wyznaczony jeden dzień w tygodniu na realizację pracy administracyjnej. Praca ta powinna być realizowana stacjonarnie w wyznaczonym do tego celu pomieszczeniu. Dzień pracy administracyjnej może być poświęcony także spotkaniom zespołu, czy też pełnieniu dyżuru streetworkerów, podczas którego streetworkerzy mogą pozyskiwać informacje na temat np. nowych miejsc pobytu osób bezdomnych. Numery telefonów komórkowych streetworkerów powinny być znane służbom i instytucjom współpracującym. Odradza się udostępnianie numerów telefonów wszystkim zainteresowanym. Może to spowodować przesunięcie akcentu w pracy streetworkerskiej na bardziej interwencyjną (zbyt duża ilość interwencji – niekiedy niepotrzebnych) oraz wykorzystywanie i obarczanie pracą streetworkerów przez służby. W przypadku rozwiniętej sieci streetworkerów rozważyć można stworzenie swoistego centrum koordynacyjnego, które przyjmować może różnego rodzaju zgłoszenia dotyczące ludzi bezdomnych, przebywających w miejscach niemieszkalnych.

DOKUMENTACJA STREETWORKINGU W ramach zespołu streetworkerów powinny zostać wypracowane wzory niezbędnej dokumentacji. Dokumentacja ta powinna uwzględniać interesy trzech stron: ludzi bezdomnych, streetworkerów oraz pracodawców.

WIELKOŚĆ ZESPOŁU STREETWORKERÓW Liczba zatrudnianych streetworkerów jest indywidualna. Nie można ustalić liczby maksymalnych środowisk czy osób, które objęte są pomocą streetworkera. Liczba ta powinna zostać zaplanowana w kontekście określonych kryteriów i diagnozy w wielu wymiarach: – liczby osób bezdomnych na danym terenie – charakteru bezdomności (sytuacja socjodemograficzna) – koncentracji i rozmieszczenia miejsc pobytu ludzi bezdomnych na danym terenie – pory roku i warunków atmosferycznych – jakości współpracy ze służbami i organizacjami. W przypadku streetworkingu nie istnieje konieczność separacji rejonu pracy od terenu, na którym mieszka dany streetworker. Kwestia ta powinna być rozpatrywana indywidualnie.

PRACA W ZESPOŁACH Ze względu na bezpieczeństwo, praca streetworkerów może być realizowana w dwuosobowych zespołach. Jakkolwiek nawiązywanie kontaktu z osobą bezdomną i jego prowadzenie musi odbywać się indywidualnie. Możliwe jest także prowadzenie indywidualnego streetworkingu – jakkolwiek streetworker musi być przygotowany i powiadomiony o zagrożeniach.

ZATRUDNIANIE STREETWORKERÓW

Kwestie zatrudnienia streetworkerów wiążą się z trzema obszarami: formą zatrudnienia, czasem pracy streetworkerów oraz pracodawcą. Praca streetworkera optymalnie powinna być realizowana w pełnoetatowym wymiarze, na podstawie umowy o pracę. Umożliwia to: – stałość i continuum pracy z ludźmi bezdomnymi – lepszą współpracę ze służbami i organizacjami wspierającymi streetworking – większą rozpoznawalność zarówno na poziomie środowiska ludzi bezdomnych, służb oraz lokalnych społeczności – przewidywalność funkcjonowania streetworkera. Tryb pracy jakkolwiek może być modyfikowany w zależności od potrzeb i zasobów danego środowiska lokalnego. Streetworkerzy, niezależnie od miejsca zatrudnienia, powinni posiadać elastyczne godziny realizacji swojej pracy. Godziny pracy powinny być podyktowane przede wszystkim potrzebami środowiska ludzi bezdomnych. Zatem rekomendowana jest praca nie tylko w wymiarze dziennym, ale i nocnym, wieczornym i wczesno porannym. Jeśli zaistnieją określone okoliczności, streetworkerzy muszą mieć możliwość pracy także w dni wolne i święta. W warunkach pracy streetworkerów istnieje konieczność swobodnego i elastycznego przesuwania godzin pracy. Czas pracy zależeć może od wielu czynników: – pory roku – liczby osób bezdomnych na danym terenie – zwyczajów panujących w środowisku ludzi bezdomnych – warunków atmosferycznych – wymagań pracodawcy. Ważne, aby pracodawca mógł z jednej strony zapewnić możliwość elastycznych godzin pracy streetworkerów, a z drugiej strony zapewnić bezpieczeństwo, odpowiedni nadzór oraz jakość pracy. Streetworkerzy pracujący z ludźmi bezdomnymi mogą być zatrudniani zarówno przez organizacje pozarządowe działające na polu polityki społecznej, jak i publiczne i niepubliczne instytucje odpowiadające za realizację polityki społecznej na danym terenie (np. Ośrodki Pomocy Społecznej, jednostki samorządu odpowiedzialne za kwestie społeczne). Każde z tych rozwiązań ma swoje silne i słabe punkty. Atutem pracy streetworkera w organizacji pozarządowej jest bardziej elastyczny charakter realizowanej pracy. Utrudnieniem może być brak formalnego umocowania administracyjnego, jakie posiada np. pracownik socjalny. Atutem pracy w sektorze publicznym jest umocowanie administracyjne streetworkera, zatrudnionego chociażby w charakterze pracownika socjalnego z zakresem pracy streetworkera. Jednocześnie minusem takiego rozwiązania mogą być sztywne procedury i wymagania dokumentacyjne, funkcjonujące w tym sektorze.

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE 1. Kluczowe jest, aby streetworker odznaczał się konkretnymi cechami osobowymi i umiejętnościami. Do pożądanych u streetworkera cech osobowych należą przede wszystkim: otwartość, cierpliwość, odporność, akceptacja/tolerancja osób bezdomnych, dyskrecja, postawa budząca zaufanie, empatia, opanowanie. Do umiejętności, którymi powinien odznaczać się streetworker, należą przede wszystkim umiejętność nawiązywania i podtrzymania kontaktów, umiejętność słuchania, analizy sytuacji, podejmowania szybkich, adekwatnych do sytuacji decyzji, akceptacji życiowych decyzji osób bezdomnych. 2. Streetworker powinien posiadać również odpowiednią wiedzę i doświadczenie: wiedzę z zakresu bezdomności, znajomość specyfiki środowiska ludzi bezdomnych (podstawowa wiedza w zakresie funkcjonowania środowiska lokalnego w tym znajomość instytucji oraz topografii środowiska pracy), podstawową wiedzę z zakresu nauk społecznych, pomocy społecznej, prawa, pomocy medycznej oraz doświadczenie w kontakcie z osobami bezdomnymi lub generalnie zagrożonymi wykluczeniem. 3. Nabór i selekcja streetworkerów powinna być kilkuetapowa. Powinna obejmować etap informacji o rekrutacji, wstępną selekcję na podstawie przesłanych dokumentów aplikacyjnych, rozmowę kwalifikacyjną z kandydatami, selekcję osób na szkolenia wstępne, szkolenie dla kandydatów na streetworkerów oraz drugą rozmowę kwalifikacyjną z prezentacją koncepcji pracy streetworkera. Szkolenie dla kandydatów na streetworkerów, stanowiące znaczący element rekrutacji, pozwala nie tylko wstępnie zapoznać potencjalnego kandydata z zagadnieniami jego pracy, ale także osobom rekrutującym umożliwia dokładniejsze poznanie kandydata. Szkolenie to powinno obejmować metodologię pracy streetworkera, ogólną wiedzę o problemie bezdomności, w tym lustrację placówek i miejsc niemieszkalnych. Szkolenie dla kandydatów powinno stanowić wstęp do zagadnień, rozwijanych już przy wdrażaniu wybranych kandydatów. 4. Wdrażanie wybranych pracowników na stanowisko streetworkera stanowi istotny element przygotowania nowych pracowników do pracy. Wdrażanie powinno obejmować: zapoznanie wybranych pracowników z zasadami i narzędziami ich pracy, zakresem obowiązków, zasadami prowadzenia superwizji i monitoringu. Wdrożenie powinno obejmować również przekazanie streetworkwerom kompleksowej wiedzy na temat bezdomności, a także zapoznanie ich z systemem pomocy społecznej oraz obowiązującymi ustawami, związanymi z charakterem ich pracy (m.in. o pomocy społecznej, o ochronie zdrowia psychicznego, o świadczeniach rodzinnych, o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy). Wdrażanie powinno obejmować zapoznanie się z instytucjami i organizacjami pomocy społecznej, znajdującymi się na obszarze pracy streetworkerów, a także z tematem hierarchizacji i standaryzacji placówek oraz standaryzacji pracy socjalnej. Wdrażanie powinno również przewidywać spotkania ze służbami, zaangażowanymi w późniejszą pracę streetworkerów - przede wszystkim z Policją, Strażą Miejską, Służbą Zdrowia, Strażą Graniczną, Służbą Ochrony Kolei. Wdrażanie powinno również przewidywać szkolenie z zakresu profilaktyki uzależnień, kurs pierwszej pomocy i chorób zakaźnych. Podany harmonogram

szkoleń podczas naboru i procesu wdrażania ma charakter przykładowy. W zależności od potrzeb i zasobów istnieje możliwość przesuwania tematyk szkoleń pomiędzy okresem naboru a wdrażania do pracy. 5. Praca streetworkerów powinna być w sposób zaplanowany i cykliczny monitorowana. Monitorowanie, jako elementem zarządzania streetworkerami, może odbywać się na kilka sposobów. Istnieje możliwość realizowania go poprzez analizę i nadzór prowadzonej dokumentacji, analizę i nadzór czasu pracy bądź innych elementów pracy streetworkerów. Może również przyjąć formę bieżących spotkań roboczych, poświęconych streetworking’owi, spotkań zespołu streetworkerów, czy też obserwację i uczestniczenie w pracy streetworkerów. Monitoring może również obejmować grupy fokusowe poświęcone wybranym elementom streetworking’u, wywiady z osobami bezdomnymi, które współpracują ze streetworkerami, bieżącą wymianę informacji, spotkania i wywiady z przedstawicielami organizacji współpracujących ze streetworkerami. 6. Niezwykle ważny element pracy streetworkera stanowi superwizja. Organizacja kierująca pracą metodą streetworkingu powinna założyć środki na jej realizowanie. Najlepiej, gdy prowadzącym superwizję jest specjalista spoza organizacji wdrażającej streetworking, co umożliwia zachowanie odpowiedniego obiektywizmu i dystansu wobec analizowanych sytuacji i decyzji.

7. Organizacja wdrażająca streetworking powinna mieć świadomość zarówno słabych stron – zagrożeń, jak i mocnych stron – szans, wpisanych w tą metodę pracy. 8. Każda organizacja prowadząca pracę metodą streetworkingu powinna posiadać specjalnie przygotowany na jej potrzeby zakres obowiązków streetworkera. Przykładowy zakres obowiązków powinien obejmować przede wszystkim znajomość i przestrzeganie przepisów prawa w zakresie pomocy społecznej, a także przestrzeganie przepisów prawa o ochronie danych osobowych. Do spisanych obowiązków streetworkera powinno również należeć udzielanie osobom bezdomnym pomocy w zakresie rozwiązywania ich spraw życiowych, badanie skuteczności udzielanej pomocy oraz prowadzenie dokumentacji swojej pracy. Streetworkerzy powinni być również zobowiązani do współpracy z placówkami dla osób bezdomnych, z pracownikami Ośrodków Pomocy Społecznej, Policją, Strażą Miejską, Strażą Ochrony Kolei, Służbą Zdrowia, Strażą Graniczną.

Autor: EWA SZCZYPIOR – ekspert i AGNIESZKA MELLER – osoba wspierająca oraz grupa standaryzacyjna ds. streetworkingu bezdomności Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: WYPRACOWANIE PRZEZ POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI METODY STREETWORKINGU NALEŻY POSTRZEGAĆ, JAKO DOSTARCZENIE NIEZBĘDNEJ WIEDZY Z ZAKRESU DOSKONALENIA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH. STANDARD STREETWORKINGU TO PROFESJONALNIE PRZYGOTOWANY MATERIAŁ, KTÓREGO WDROŻENIE WYPEŁNIA LUKĘ SYSTEMOWĄ DOTYCZĄCĄ RELACJI POMAGAJĄCY POTRZEBUJĄCY. NARZĘDZIE W POSTACI STREETWORKINGU POZWALA NA DOTARCIE DO NAJBARDZIEJ ZANIEDBANEJ I TRUDNEJ GRUPY OSÓB WYKLUCZONYCH SPOŁECZNIE I SKIEROWANIE DO NIEJ SKUTECZNYCH DZIAŁAŃ POMOCOWYCH. STREETWORKING JEST „ŁĄCZNIKIEM”, DZIĘKI KTÓREMU SYSTEM POMOCY MOŻE STAĆ SIĘ DLA WIELU OSÓB BEZDOMNYCH OSTATNIĄ, ALTERNATYWNĄ DROGĄ KU LEPSZEMU. MARCIN KOWALEWSKI – pracownik socjalny, pedagog, organizator pomocy społecznej, od 1999 roku pracownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdyni, od 2004 roku kierownik Zespołu ds. Bezdomnych MOPS Gdynia, obecnie realizującego pracę metodą streetworkingu. Od stycznia 2007r pełni również funkcję wiceprezesa Fundacji Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

S T AN D AR D PO MO CY I NS TY TU CJ O NA L NE J KONTEKST POWSTANIA STANDARDU W polskich realiach określenie standardu placówek dla osób bezdomnych i świadczonych przez nie usług jest utrudnione, ze względu na brak uregulowań prawnych w tej materii oraz silną zależność od wysokości otrzymywanego wsparcia finansowego ze strony administracji rządowej, władz samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów. Nie istnieje wystandaryzowany model wsparcia w zakresie pomocy instytucjonalnej, a obowiązujące przepisy nie zawierają norm dotyczących placówek dla osób bezdomnych, precyzujących warunki organizowania i funkcjonowania takich obiektów. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności od wielu lat przygotowuje i wdraża standardy placówek dla osób bezdomnych. Merytoryczny efekt tej pracy oraz zebrany dorobek w tym obszarze zawarty jest w niniejszej części1. Zaprezentowany poniżej Standard Pomocy Instytucjonalnej opisuje wymogi merytoryczne, kadrowe, organizacyjne oraz techniczne, jakie powinny spełniać placówki świadczące pomoc w postaci udzielania schronienia i mieszkalnictwa ludziom bezdomnym. Niniejsze opracowanie zawiera propozycję standardu optymalnego i minimalnego dla każdego rodzaju placówki, przy czym standard optymalny jest wzorem, do jakiego placówki powinny dążyć. Podmioty Pomorskiego Forum wychodzą z założenia, że dostosowanie funkcjonujących placówek do standardów, wymaga elastycznego podejścia, stąd niniejsze rozwiązanie. System standardów układa się w pewnego rodzaju „drabinę mieszkaniową” (hierarchizację), której celem jest zoptymalizowanie i ułatwienie procesu wychodzenia z bezdomności. Standardy poszczególnych placówek w znacznym stopniu różnią się od siebie, zakres usług w nich świadczonych oraz kadra zatrudniona winne być zróżnicowane. Część placówek w niniejszych opisach realizuje zadania w ramach Pomocy Interwencyjnej (doraźnej), jednak część z nich – a szczególnie schroniska oraz mieszkania treningowe – realizuje kluczowe zadania w procesie Integracji Społecznej (wychodzenia z bezdomności).

STANDARYZACJA POMOCY INSTYTUCJONALNEJ – CZYM JEST? STANDARYZACJA POMOCY INSTYTUCJONALNEJ JEST WYSTANDARYZOWANYM I ZHIERARCHIZOWANYM (SYSTEM DRABINKOWY) MODELEM WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH W ZAKRESIE POMOCY INSTYTUCJONALNEJ, DOTYCZĄCYM PLACÓWEK DLA OSÓB BEZDOMNYCH, W POSTACI UDZIELANIA SCHRONIENIA I MIESZKALNICTWA, UWZGLĘDNIAJĄCYM WARUNKI ORGANIZOWANIA I FUNKCJONOWANIA TAKICH OBIEKTÓW.

CELE SYSTEMOWE I JEDNOSTKOWE Standaryzacja i hierarchizacja usług świadczonych przez placówki służy zwiększeniu skuteczności pomocy skierowanej do osób bezdomnych. Oparcie pomocy o system drabinkowy ma na celu umożliwienie 1

STANDARD REALIZOWANY DO TEJ PORY PRZEZ PODMIOTY ZRZESZONE W POMORSKIM FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI, ZOSTAŁ W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY” WDROŻONY W PEŁNI ZHIERARCHIZOWANEJ FORMIE PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE. W RAMACH PROJEKTU STANDARD ZOSTAŁ WPROWADZONY I TESTOWANY W PLACÓWKACH TOWARZYSTWA POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE: OGRZEWALNI, NOCLEGOWNI, SCHRONISKU ORAZ W WYNAJMOWANYCH NA POTRZEBY PROJEKTU MIESZKANIACH TRENINGOWYCH, PRZEZNACZONYCH DLA OSÓB BEZDOMNYCH.

kierowania osób bezdomnych do placówek adekwatnie do ich możliwości psychofizycznych, z uwzględnieniem deficytów wynikających z uzależnienia, problemów zdrowotnych, zaburzonego funkcjonowania społecznego oraz wykazywanej motywacji do reintegracji społecznej i zawodowej. Taki system daje szansę na wykorzystanie go przez pracownika socjalnego jako narzędzia pracy nad zmianą. Stworzenie hierarchii placówek pomocowych ma aktywizować osoby bezdomne, docelowo wyprowadzając je z bezdomności. Te zaś osoby, które z wielu przyczyn – głównie zdrowotnych i wiekowych nie mają szansy wyjścia z systemu, ma aktywizować i motywować do brania odpowiedzialności za jakość własnego życia i rodzaj decyzji, dotyczących własnego pobytu w placówce. Standaryzacja ma za zadanie określenie zakresu i poziomu usług świadczonych w określonym rodzaju placówki. Zróżnicowanie standardu ma stanowić bodziec do podjęcia działań w celu poprawy jakości życia osób bezdomnych, w efekcie prowadząc je do wyjścia z bezdomności. Hierarchizacja i standaryzacja służą także pracownikom służb pomocowych, dostarczając informacji o poziomie i jakości poszczególnych placówek w hierarchii. Wprowadzanie podziału pomocy zależnie od czasu jej trwania nie jest właściwe, ponieważ całość jest z założenia pomocą długofalową (programową), natomiast realizowane działania zawierają w sobie elementy interwencji związane z potrzebą udzielania wsparcia w nagłych sytuacjach, takich jak np. trudne warunki pogodowe. Obok placówek tworzących hierarchię ogrzewalnia – noclegownia – schronisko – dom dla bezdomnych znajdują się placówki wspierające, jak łaźnie, jadłodajnie, pralnie, punkty wydawania odzieży, placówki pobytu dziennego – poszerzające zakres udzielanego wsparcia. Usługi takie można, podobnie jak poniższe, odpowiednio wystandaryzować.

HIERARCHIZACJA PLACÓWEK DLA OSÓB BEZDOMNYCH 1. 2. 3. 4. 5.

OGRZEWALNIA NOCLEGOWNIA SCHRONISKO DOM DLA BEZDOMNYCH MIESZKALNICTWO WSPIERANE

STANDARYZACJA PLACÓWEK DLA OSÓB BEZDOMNYCH Określając standard placówek zdecydowano się stworzyć wersję optymalną i minimalną, określając jednocześnie standard optymalny poszczególnych placówek jako modelowy. Poniższe standardy zaprezentowano w formie tabeli, zestawiającej zarówno standard optymalny jak i minimalny dla każdej z placówek. 1. OGRZEWALNIA

CHARAKTER PLACÓWKI: Ogrzewalnia ma charakter placówki interwencyjnej, zapewniającej pomoc doraźną i tymczasową osobom bezdomnym w najtrudniejszej sytuacji życiowej, ludziom bezdomnym żyjącym w miejscach

niemieszkalnych. Dostęp do placówki powinien nie mieć wielu ograniczeń („placówka łatwego dostępu”), w ogrzewalni nie powinny funkcjonować skierowania, pomoc powinna być udzielana niezależnie od właściwości gminy (gminy pochodzenia).

STANDARD OPTYMALNY

STANDARD MINIMALNY

I. ADRESACI USŁUGI Osoby, które nie korzystają z pomocy społecznej i przebywają w miejscach niemieszkalnych. Osoby przebywające w ogrzewalni mogą znajdować się pod wpływem alkoholu pod warunkiem stosowania się do zasad współżycia społecznego. Osoby te powinny być zdolne do samoobsługi. Nikt wymagający interwencji służby zdrowia nie może pozostać w placówce. PLACÓWKA PRZEZNACZONA JEST DLA MAX 30 OSÓB. W placówce przebywają osoby, które zaakceptują regulamin placówki.

II. WARUNKI REALIZACJI ZADANIA 1. Usytuowanie placówki Ogrzewalnia powinna być usytuowana niedaleko centralnych węzłów komunikacyjnych, tak, aby jej dostępność była jak największa. Zalecane jest, aby obok ogrzewalni znajdował się punkt Straży Ochrony Kolei lub Straży Miejskiej.

2. Czas funkcjonowania Ogrzewalnia funkcjonuje od godzin wieczornych do godzin porannych. W wyjątkowych okolicznościach, jak trudne warunki pogodowe, może funkcjonować 24 godziny dziennie.

3. Pomieszczenia POMIESZCZENIA POBYTU A. Krzesła w placówce powinny być łatwo zmywalne. B. Placówka nie może posiadać łóżek. C. Placówka powinna posiadać pomieszczenia sanitarne, w tym jedno przystosowane do potrzeb niepełnosprawnych (łazienka, W.C.). D. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych, np. umożliwiających przyjęcie osoby do placówki, zabezpieczając ją i innych przed zagrożeniem insektów i chorób zakaźnych (dostępna bieżąca zimna i ciepła woda). E. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek, pryszniców, sedesów, pisuarów, itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek. F. Pomieszczenia powinny posiadać oświetlenie główne. G. Pomieszczenia powinny być dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty.

A. Krzesła w placówce powinny być łatwo zmywalne. B. Placówka nie może posiadać łóżek. C. Placówka powinna posiadać pomieszczenia sanitarne (łazienka z umywalką, W. C.). D. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych (dostępna bieżąca zimna woda). E. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek, sedesów, pisuarów, itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek. F. Pomieszczenia powinny posiadać oświetlenie główne. G. Pomieszczenia powinny być dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty.

SPOŻYWANIE POSIŁKÓW W placówce powinien być oferowany jedynie wrzątek w jednorazowych kubkach.

4. Inne A. W ogrzewalni panuje całkowity zakaz spożywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych. B. W ogrzewalni obowiązuje całkowity zakaz palenia.

A. W ogrzewalni panuje całkowity zakaz spożywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych. B. W ogrzewalni może zostać wydzielone miejsce do palenia papierosów.

III. POMOC SPECJALISTYCZNA W ogrzewalni musi być prowadzony rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc) – doraźnej pomocy medycznej (środki opatrunkowe i przeciwbólowe) – wymiany odzieży.

W ogrzewalni musi być prowadzony rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki.

IV. WYMAGANIA LOKALOWE, SPRZĘTOWE, ORGANIZACYJNE

A. Placówka spełnia wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. Pomieszczenia placówki powinny być estetyczne i zadbane. C. W pomieszczeniach placówki temperatura nie spada poniżej 18C. D. Placówka posiada telefon czynny w okresie funkcjonowania. E. Placówka jest wyposażona w apteczkę.

A. Placówka spełnia wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. W pomieszczeniach placówki temperatura nie spada poniżej 18C. C. Placówka musi być wyposażona w telefon. D. Placówka jest wyposażona w apteczkę.

V. WYMAGANIA KADROWE A. Pracownikami ogrzewalni powinny być osoby z predyspozycjami do pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. Wskazane jest, aby pracownicy posiadali umiejętności w zakresie prowadzenia negocjacji. B. Personel placówki tworzy min. 4 etatowych pracowników (na 12 h dyżurze – 2 osoby), z których jedna posiada doświadczenie w pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym oraz predyspozycje do takiej pracy. W dalszej kolejności brane jest pod uwagę wykształcenie personelu.

A. Pracownikami ogrzewalni powinny być osoby z predyspozycjami do pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. Wskazane jest, aby pracownicy posiadali umiejętności w zakresie prowadzenia negocjacji. B. Personel placówki tworzy min. 4 etatowych pracowników (na 12 h dyżurz – 2 osoby), z których jedna posiada doświadczenie w pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym oraz predyspozycje do takiej pracy. W dalszej kolejności brane jest pod uwagę wykształcenie personelu. Dopuszczalne jest pełnienie dyżurów jednoosobowo.

C. Wsparcia etatowemu personelowi ogrzewalni mogą udzielać wolontariusze.

VI. WSPÓŁPRACA Z INNYMI PODMIOTAMI Ogrzewalnia musi ściśle współpracować z: A. Łaźnią B. Punktami wydawania odzieży C. Ośrodkami Pomocy Społecznej D. Ośrodkami Pomocy Rodzinie E. Centrami Pomocy Rodzinie F. Streetworkerami G. Służbą Zdrowia; H. Służbami Miejskimi I. Pracownikiem socjalnym z placówki o wyższym standardzie (noclegowni, schroniska, domu dla bezdomnych) J. Innymi podmiotami w zależności od potrzeb.

Ogrzewalnia musi ściśle współpracować z: A. Ośrodkami Pomocy Społecznej B. Ośrodkami Pomocy Rodzinie C. Centrami Pomocy Rodzinie D. Streetworkerami E. Służbą Zdrowia F. Służbami Miejskimi G.Pracownikiem socjalnym z placówki o wyższym standardzie (noclegowni, schroniska, domu dla bezdomnych) H. Innymi podmiotami w zależności od potrzeb.

2. NOCLEGOWNIA Noclegownia ma charakter placówki interwencyjnej, zapewniającej pomoc doraźną i tymczasową osobom bezdomnym, realizującą swoje usługi poprzez zapewnienie noclegu, jednocześnie rozszerzającą swoje usługi o usystematyzowaną pracę socjalną. Modelowo dostęp do placówki powinien nie mieć wielu ograniczeń („placówka łatwego dostępu”), w noclegowni nie powinny funkcjonować skierowania.

STANDARD OPTYMALNY

STANDARD MINIMALNY

I. ADRESACI USŁUGI W placówce przebywają osoby trzeźwe, które nie zagrażają sobie i innym oraz są zdolne do samoobsługi. Placówka nie wymaga skierowań. Standard przewidziany jest dla 30 osób. PLACÓWKA POWINNA BYĆ PRZEZNACZONA DLA MAKSYMALNIE 60 OSÓB. W placówce przebywają osoby, które zaakceptują regulamin placówki.

W placówce przebywają zarówno osoby ze skierowaniami, jak i bez skierowań. Osoby te powinny być zdolne do samoobsługi. Standard przewidziany jest dla 30 osób. PLACÓWKA POWINNA BYĆ PRZEZNACZONA DLA MAKSYMALNIE 60 OSÓB. W placówce przebywają osoby, które zaakceptują regulamin placówki.

II. WARUNKI REALIZACJI ZADANIA 1. Usytuowanie placówki Nie ma wymogów związanych z usytuowaniem placówki.

2. Czas funkcjonowania Noclegownia funkcjonuje od godzin popołudniowych do godzin porannych. W wyjątkowych okolicznościach, jak np. trudne warunki pogodowe, może funkcjonować 24 godziny dziennie.

3. Pomieszczenia POMIESZCZENIA NOCLEGOWE A. Pomieszczenia mogą być wieloosobowe, minimum 3 m2 na osobę przy pojedynczych łóżkach a 2 m2 przy łóżkach piętrowych. B. Pokoje muszą posiadać minimum jedno okno. C. Placówka zapewnia każdej osobie własne łóżko oraz niezbędną pościel (poduszka, materac, koc). D. Noclegownia zapewnia miejsce na przechowanie rzeczy osobistych (bagażu). Powinna być to szafka zamykana na klucz i usytuowana na korytarzu, klucze do niej powinni mieć opiekunowie. E. Pomieszczenia są dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty.

A. Pomieszczenia mogą być wieloosobowe, minimum 3 m2 na osobę przy pojedynczych łóżkach a 2 m2 przy łóżkach piętrowych. B. Pokoje muszą posiadać minimum jedno okno. C. Placówka zapewnia każdej osobie własne łóżko oraz koc. D. Pomieszczenia są dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty.

SPOŻYWANIE POSIŁKÓW

100

A. Noclegownia musi dysponować miejscem umożliwiającym swoim mieszkańcom spożywanie posiłków – musi gwarantować miejsce siedzące przy stole. B. Placówka oferuje jeden posiłek dziennie - danie gorące, które może być przygotowywane w placówce lub dowożone z zewnątrz. C. Powinna istnieć możliwość przygotowywania dodatkowych posiłków we własnym zakresie. D. Powinien być dostępny wrzątek.

A. Noclegownia musi dysponować miejscem umożliwiającym swoim mieszkańcom spożywanie posiłków – musi gwarantować miejsce siedzące przy stole. B. Placówka zabezpiecza jeden posiłek - danie gorące, które może być przygotowywane w placówce lub dowożone z zewnątrz.

PRALNIA (BEZ WYMOGU) Placówka dysponuje odrębnym lub wyodrębnionym pomieszczeniem umożliwiającym mieszkańcom placówki pranie rzeczy osobistych. KUCHNIA A. Placówka dysponuje pomieszczeniem umożliwiającym wydawanie ciepłych posiłków dla mieszkańców placówki. B. Posiłki mogą być przygotowywane w placówce lub dowożone z zewnątrz.

POMIESZCZENIA SANITARNE A. Placówka posiada pomieszczenia sanitarne, w tym przynajmniej jedno przystosowane do potrzeb niepełnosprawnych (łazienka, W.C., prysznic). B. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych (dostęp do bieżącej zimnej i ciepłej wody, środki higieniczne). C. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek, pryszniców, sedesów, pisuarów itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek, przynajmniej 2 prysznice dla 30 osób, 4 oczka, 3 umywalki.

A. Placówka posiada pomieszczenia sanitarne, w tym przynajmniej jedno przystosowane do potrzeb niepełnosprawnych (łazienka, W.C.). B. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych (dostęp do zimnej i ciepłej wody). C. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek, pryszniców, sedesów, pisuarów, itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek, przynajmniej 2 prysznice dla 30 osób, 4 oczka, 3 umywalki.

PALARNIA Placówka musi zabezpieczyć oznakowane i wydzielone miejsce do palenia papierosów. POKÓJ CHORYCH Placówka zabezpiecza odrębne pomieszczenie celem czasowego odizolowania osoby tego wymagającej, której stan zdrowia pozwala na przebywanie w noclegowni.

4. Inne W noclegowni panuje całkowity zakaz spożywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych.

III. POMOC SPECJALISTYCZNA A. Noclegownia musi prowadzić rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki. B. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc) – pomocy medycznej (lekarz, pielęgniarka, itp.), zależnie od potrzeb we współpracy z ZOZ – pracy socjalnej (stała współpraca z pracownikami socjalnymi OPS).

A. Noclegownia musi prowadzić rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki. B. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc).

IV. WYMAGANIA LOKALOWE, SPRZĘTOWE, ORGANIZACYJNE A. Placówka musi spełniać wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. Pomieszczenia placówki powinny być estetyczne i zadbane.

A. Placówka musi spełniać wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. Pomieszczenia placówki powinny być estetyczne i zadbane.

101

IV. WYMAGANIA LOKALOWE, SPRZĘTOWE, ORGANIZACYJNE C. W pomieszczeniach placówki temperatura nie może spadać poniżej 18 C. D. Placówka posiada telefon czynny w okresie funkcjonowania. E. Placówka prowadzi dokumentację dotyczącą przebywających w niej osób, umożliwiającą ich identyfikację. F. Noclegownia może prowadzić punkt wydawania odzieży. G.Noclegownia jest wyposażona w apteczkę oraz podstawowe środki higieny.

C. W pomieszczeniach placówki temperatura nie może spadać poniżej 18 C. D. Placówka dysponuje telefonem dostępnym w godzinach funkcjonowania. E. Placówka prowadzi dokumentację dotyczącą przebywających w niej osób i umożliwiającą ich identyfikację. F. Noclegownia jest wyposażona w apteczkę oraz podstawowe środki higieny.

V. WYMAGANIA KADROWE

102

A. Pracownikami noclegowni powinny być osoby z predyspozycjami do pracy z osobami wykluczonymi społecznie, w dalszej kolejności brane jest pod uwagę wykształcenie (preferowane minimum średnie), przynajmniej jedna z osób powinna mieć doświadczenie w takiej pracy, druga osoba może być wolontariuszem. Być może pełnienie dyżurów w zespołach mieszanych pozwoli lepiej realizować zadania. Pracownicy powinni podejmować działania mające na celu ustawiczne podnoszenie własnych kwalifikacji. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. B. Noclegownia powinna zapewniać stały, fachowy nadzór. C. W godzinach nocnych dyżury powinny pełnić 2 osoby jednocześnie.

VI. WSPÓŁPRACA Z INNYMI PODMIOTAMI Noclegownia musi ściśle współpracować z: A. Ośrodkami Pomocy Społecznej B. Ośrodkami Pomocy Rodzinie C. Centrami Pomocy Rodzinie D. Streetworkerami E. Organizacjami pozarządowymi F. Służbą Zdrowia G.Służbami Miejskimi H. Pracownikiem socjalnym OPS-u przynajmniej raz w tygodniu I. Innymi podmiotami w zależności od potrzeb.

Noclegownia musi ściśle współpracować z: A. Ośrodkami Pomocy Społecznej B. Ośrodkami Pomocy Rodzinie C. Centrami Pomocy Rodzinie D. Streetworkerami E. Organizacjami pozarządowymi F. Służbą Zdrowia G.Służbami Miejskimi H. Pracownikiem socjalnym OPS-u przynajmniej raz w tygodniu.

3. SCHRONISKO Schronisko ma charakter tymczasowej placówki z jednej strony zapewniającej schronienie, z drugiej strony integracyjnej. Działania podejmowane w schronisku powinny być ukierunkowane i podporządkowane procesowi wychodzenia z bezdomności.

STANDARD OPTYMALNY

STANDARD MINIMALNY I. ADRESACI USŁUGI

Placówka jest przeznaczona dla osób podejmujących współpracę z pracownikami socjalnymi i pracownikami systemu pomocy społecznej w celu poprawy swojej sytuacji życiowej. Schronisko zapewnia całodobowy pobyt swoim mieszkańcom. STANDARD OPISANY PRZEWIDZIANY JEST DLA 30 OSÓB. PLACÓWKA PRZEZNACZONA JEST DLA MAKSYMALNIE 50 OSÓB. Większa liczba osób może zostać przyjęta ze względu na określone warunki (pogodowe). Wyróżniamy różne rodzaje schronisk ze względu na grupę docelową. Usługi świadczone przez te schroniska powinny uwzględniać możliwości lokalowo techniczne placówki. W każdej z nich odpowiednio przygotowany i przeszkolony personel może udzielić specjalistycznego wsparcia np. osobom bezdomnym w drodze wychodzenia z bezdomności, opiekunom z dziećmi, osobom uzależnionym od alkoholu i innych środków psychoaktywnych, osobom po hospitalizacji wymagających rekonwalescencji, osobom z zaburzeniami psychicznymi. Opiekunowie z dziećmi, powinni przebywać jedynie w schronisku o optymalnym standardzie. Osoby bezdomne przebywają w placówce po akceptacji regulaminu.

Placówka jest przeznaczona dla osób podejmujących współpracę z pracownikami socjalnymi i pracownikami systemu pomocy społecznej w celu poprawy swojej sytuacji życiowej po akceptacji regulaminu. Schronisko zapewnia całodobowy pobyt swoim mieszkańcom. STANDARD OPISANY PRZEWIDZIANY JEST NA 30 OSÓB. PLACÓWKA PRZEZNACZONA JEST DLA MAKSYMALNIE 50 OSÓB.

103

II. WARUNKI REALIZACJI ZADANIA 1. Usytuowanie placówki Nie ma wymogów związanych z usytuowaniem placówki.

2. Czas funkcjonowania Schronisko funkcjonuje całą dobę.

3. Pomieszczenia POMIESZCZENIA NOCLEGOWE A. Pomieszczenia gwarantują poczucie bezpieczeństwa, intymności i poszanowania godności.

A. Pomieszczenia gwarantują poczucie bezpieczeństwa, intymności i poszanowania godności.

3. Pomieszczenia B. Pomieszczenia są 1–4 osobowe, minimum 5 m2 na osobę. C. Pomieszczenia mieszkalne posiadają minimum jedno okno. Każdy mieszkaniec ma zapewnione własne łóżko oraz niezbędną pościel (poduszka, kołdra, materac, koc, prześcieradło, poszwa, poszewka). D. Pomieszczenia są wyposażone w: – wydzielone miejsce w szafie (minimum jeden segment) – szafkę nocną – krzesło – oświetlenie główne – miejsce przy stole dla każdej osoby. E. Pomieszczenia są dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty. F. Placówka powinna posiadać wyodrębnione miejsce do wizyt oraz dostęp do środków masowego przekazu i komunikacji.

B. Pomieszczenia minimum 4 m2 na osobę. C. Pokój z minimum jednym oknem. Każdy mieszkaniec ma zapewnione własne łóżko oraz niezbędną pościel (poduszka, kołdra, materac, koc, prześcieradło, poszwa, poszewka). D. Minimalne wyposażenie pomieszczenia (na jedną osobę) stanowi: – wydzielone miejsce w szafie (minimum jeden segment) – szafka nocna – krzesło – oświetlenie główne – miejsce przy stole. E. Co najmniej dwa razy w roku pomieszczenia są dezynfekowane przez uprawnione podmioty. F. W placówce powinno znaleźć się oddzielne miejsce do wizyt oraz dostęp do środków masowego przekazu i komunikacji.

SPOŻYWANIE POSIŁKÓW

104

A. Schronisko musi dysponować miejscem umożliwiającym swoim mieszkańcom spożywanie posiłków – musi gwarantować miejsce siedzące przy stole. B. Placówka zabezpiecza trzy posiłki dziennie, z których jeden to danie gorące. C. Posiłki mogą być przygotowywane w placówce lub dowożone z zewnątrz. D. W przypadku kiedy schronisko nie posiada odrębnej świetlicy, stołówka może pełnić tę funkcję. PRALNIA (BEZ WYMOGU) Placówka dysponuje odrębnym lub wyodrębnionym pomieszczeniem umożliwiającym mieszkańcom placówki pranie rzeczy osobistych. KUCHNIA Placówka dysponuje pomieszczeniem umożliwiającym wydawanie ciepłych posiłków dla mieszkańców placówki. POMIESZCZENIA SANITARNE A. Placówka posiada pomieszczenia sanitarne, w tym przynajmniej jedno przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych (łazienka, W. C., prysznic). B. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych (bieżącą zimną i ciepłą wodę). C. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek, pryszniców, sedesów, pisuarów, itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek.

4. Inne W schronisku panuje całkowity zakaz spożywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych.

III. POMOC SPECJALISTYCZNA A. W schronisku musi być prowadzony rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki. B. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc) – pomocy medycznej (lekarz, pielęgniarka, itp.), zależnie od potrzeb we współpracy z ZOZ – opieki psychologicznej (konsultacje minimum raz w tygodniu) – zajęć terapeutycznych – pracy socjalnej (zatrudnienie pracownika socjalnego do prowadzenie pracy socjalnej) – pomocy specjalistycznej (medycznej, psychologicznej, pedagogicznej, prawnej, itp.) oraz realizacji Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności.

A. W schronisku musi być prowadzony rejestr osób korzystających z pomocy placówki. B. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc) – pomocy medycznej (lekarz, pielęgniarka, itp.) zależnie od potrzeb we współpracy z ZOZ – pracy socjalnej (zatrudnienie pracownika socjalnego do prowadzenie pracy socjalnej) oraz realizacji Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności.

IV. WYMAGANIA LOKALOWE, SPRZĘTOWE, ORGANIZACYJNE A. Placówka musi spełniać wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. Pomieszczenia placówki powinny być estetyczne i zadbane (np. wytapetowane, pomalowane). C. W pomieszczeniach placówki temperatura nie może spadać poniżej 18 C. D. Placówka posiada telefon czynny w okresie funkcjonowania. E. Placówka powinna dysponować własnym środkiem transportu. F. Placówka jest wyposażona w apteczkę.

A. Placówka musi spełniać wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. Pomieszczenia placówki powinny być estetyczne i zadbane. C. W pomieszczeniach placówki temperatura nie może spadać poniżej 18 C. D. Placówka posiada telefon czynny w okresie funkcjonowania. E. Placówka powinna dysponować własnym środkiem transportu. F. Placówka jest wyposażona w apteczkę.

105

IV. WYMAGANIA LOKALOWE, SPRZĘTOWE, ORGANIZACYJNE G.Placówka prowadzi dokumentację dotyczącą przebywających w niej osób, umożliwiającą ich identyfikację. H. Placówka może prowadzić punkt wydawania odzieży.

G.Placówka prowadzi dokumentacje dotyczącą przebywających w niej osób, umożliwiającą ich identyfikację. H. Placówka może prowadzić punkt wydawania odzieży.

V. WYMAGANIA KADROWE

106

A. Pracownikami schroniska powinny być osoby z predyspozycjami do pracy z osobami wykluczonymi społecznie, z minimum średnim wykształceniem, podejmujące działania mające podnosić ich kwalifikacje. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. B. Schronisko powinno zapewniać stały, fachowy nadzór. C. Dyżury może pełnić 1 osoba. D. Schronisko powinno zatrudniać na etacie: – koordynatora odpowiedzialnego za funkcjonowanie placówki – pracownika socjalnego – opiekunów, a na umowę zlecenie konsultantów (pedagoga, psychologa, prawnika, terapeutę uzależnień, itp.).

A. Pracownikami schroniska powinny być osoby z predyspozycjami do pracy z osobami wykluczonymi społecznie z minimum średnim wykształceniem, podejmujące działania mające na celu ustawiczne podnoszenie własnych kwalifikacji. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. B. Schronisko powinno zapewniać stały, fachowy nadzór. C. Dyżury może pełnić 1 osoba. D. Schronisko powinno zatrudniać etatowych pracowników – koordynatora odpowiedzialnego za funkcjonowanie placówki – pracownika socjalnego – opiekunów.

VI. WSPÓŁPRACA Z INNYMI PODMIOTAMI Schronisko musi ściśle współpracować z: A. Ośrodkami Pomocy Społecznej B. Centrami Pomocy Rodzinie C. Ośrodkami Pomocy Rodzinie D. Streetworkerami E. Organizacjami pozarządowymi F. Centrami Integracji Społecznej G.Służbą Zdrowia H. Służbami Miejskimi I. Pracownikami socjalnymi OPS-u przynajmniej raz w tygodniu J. Innymi instytucjami według potrzeb.

4. DOM DLA BEZDOMNYCH Dom dla Bezdomnych ma charakter tymczasowej placówki z możliwością długoterminowego pobytu osób, które z różnych względów wymagają pomocy bardziej kompleksowej oraz w dłuższej perspektywie czasowej (m.in. osoby niepełnosprawne, schorowane i starsze).

STANDARD OPTYMALNY

STANDARD MINIMALNY I. ADRESACI USŁUGI

Placówka jest przeznaczona dla osób bezdomnych do tymczasowego, z możliwością długotrwałego pobytu. Proponujemy tworzenie Domów dla Bezdomnych skierowanych do osób starszych, niepełnosprawnych, niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania z powodu stanu zdrowia lub znacznego uzależnienia od alkoholu, innych środków psychoaktywnych oraz od pomocy instytucjonalnej, osób w podeszłym wieku, z upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami psychicznymi, chorych psychicznie i niepełnosprawnych wyspecjalizowanych w swoim działaniu, z przygotowanym merytorycznie personelem i zapleczem technicznym. STANDARD OPISANY PRZEWIDZIANY JEST NA 30 OSÓB. PLACÓWKA PRZEZNACZONA JEST DLA MAKSYMALNIE 50 OSÓB.

Placówka jest przeznaczona dla osób bezdomnych do tymczasowego, z możliwością długotrwałego pobytu. Proponujemy tworzenie Domów dla Bezdomnych skierowanych do osób starszych, niepełnosprawnych, niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania z powodu stanu zdrowia lub znacznego uzależnienia od alkoholu, innych środków psychoaktywnych oraz od pomocy instytucjonalnej, osób w podeszłym wieku, z upośledzeniem umysłowym, chorych psychicznie i niepełnosprawnych. STANDARD OPISANY PRZEWIDZIANY JEST NA 30 OSÓB. PLACÓWKA PRZEZNACZONA JEST DLA MAKSYMALNIE 50 OSÓB.

II. WARUNKI REALIZACJI ZADANIA 1. Usytuowanie placówki Nie ma wymogów związanych z usytuowaniem placówki. 2. Czas funkcjonowania Dom funkcjonuje całą dobę. 3. Pomieszczenia POMIESZCZENIA NOCLEGOWE A. Pomieszczenia gwarantują poczucie bezpieczeństwa, intymności i poszanowania godności. B. Pomieszczenia są 1–4 osobowe, minimum 5 m2 na osobę, dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. C. Pomieszczenia posiadają minimum jedno okno. D. Każdy z mieszkańców ma zapewnione własne łóżko oraz niezbędną pościel (poduszka, kołdra, materac, koc, prześcieradło, poszwa, poszewka).

A. Pomieszczenia gwarantują poczucie bezpieczeństwa, intymności i poszanowania godności. B. Pomieszczenia są wieloosobowe, minimum 4 m2 na osobę, dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. C. Pomieszczenia posiadają minimum jedno okno. D. Każdy z mieszkańców ma zapewnione własne łóżko oraz niezbędną pościel (poduszka, kołdra, materac, koc, prześcieradło, poszwa, poszewka).

107

E. Pomieszczenia wyposażone są przynajmniej w: – wydzielone miejsce w szafie (minimum jeden segment) – szafkę nocną – krzesło – oświetlenie główne – miejsce przy stole. F. Pomieszczenia są dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty. G. Placówka posiada oddzielne miejsce do wizyt oraz dostęp do środków masowego przekazu i komunikacji.

E. Pomieszczenia wyposażone są przynajmniej w: – wydzielone miejsce w szafie – szafkę nocną – krzesło – oświetlenie główne – miejsce przy stole. F. Pomieszczenia są dezynfekowane co najmniej dwa razy w roku przez uprawnione podmioty. G. Placówka posiada oddzielne miejsce do wizyt oraz dostęp do środków masowego przekazu i komunikacji.

SPOŻYWANIE POSIŁKÓW A. Dom dla Bezdomnych musi dysponować miejscem umożliwiającym swoim mieszkańcom spożywanie posiłków – musi gwarantować miejsce siedzące przy stole. B. Placówka zabezpiecza trzy posiłki dziennie, które mogą być przygotowywane w placówce lub dowożone z zewnątrz. C. W przypadku, kiedy dom dla bezdomnych nie posiada odrębnej świetlicy, stołówka może pełnić tę funkcję. PRALNIA (BEZ WYMOGU)

108

A. Placówka dysponuje odrębnym lub wyodrębnionym pomieszczeniem umożliwiającym mieszkańcom placówki pranie rzeczy osobistych. B. Placówka prowadzi trening samoobsługi w zakresie higieny i zachowania czystości. KUCHNIA A. Placówka dysponuje pomieszczeniem umożliwiającym przygotowanie i wydawanie ciepłych posiłków dla mieszkańców placówki. B. W kuchni może zostać zorganizowana pracownia kulinarna. POMIESZCZENIA SANITARNE A. Placówka posiada pomieszczenia sanitarne, w tym również kilka stanowisk przystosowanych do potrzeb niepełnosprawnych (łazienka, W. C., prysznic). B. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych (bieżącą zimną i ciepłą wodę). C. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek, pryszniców, sedesów, pisuarów, itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek.

A. Placówka posiada pomieszczenia sanitarne, w tym przynajmniej jedno stanowisko przystosowane do potrzeb niepełnosprawnych (łazienka, W. C., prysznic). B. Łazienka powinna gwarantować możliwość dokonania zabiegów higienicznych (bieżącą zimną i ciepłą wodę). C. Łazienka powinna być wyposażona w odpowiednią ilość: umywalek; pryszniców, sedesów, pisuarów itp. zgodnie z wymogami budowlanymi dla tego typu placówek.

PALARNIA Placówka zabezpiecza oznakowane i wydzielone miejsce do palenia papierosów. POKÓJ CHORYCH A. Placówka zabezpiecza odrębne pomieszczenie celem czasowego odizolowania osoby tego wymagającej, której stan zdrowia pozwala na przebywanie w domu.

A. Placówka zabezpiecza odrębne pomieszczenie celem czasowego odizolowania osoby tego wymagającej, której stan zdrowia pozwala na przebywanie w placówce. B. Placówka posiada oddzielne, dostosowane pomieszczenia na wypadek zgonu mieszkańca.

4. Inne A. W Domu dla Bezdomnych panuje całkowity zakaz spożywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych. B. Placówka powinna zabezpieczać różnego rodzaju aktywności dla mieszkańców (np. pracownia ogrodnicza, rowerowa, warsztaty zajęciowe itp.).

III. POMOC SPECJALISTYCZNA A. W placówce musi być prowadzony rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki. B. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc) – pomocy medycznej – rehabilitacji (w ramach środków własnych lub w ramach współpracy z innymi) – opieki psychologicznej (konsultacje minimum raz w tygodniu) – zajęć terapeutycznych – pracy socjalnej (stała współpraca z pracownikami socjalnymi OPS) – pomocy specjalistycznej w zależności od potrzeb osoby (medycznej, psychologicznej, pedagogicznej, prawnej, itp.) – realizacji Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności oraz stymulacji aktywności życiowej, utrzymującej umiejętność życia społecznego.

A. W placówce musi być prowadzony rejestr osób korzystających z pomocy specjalistycznej placówki. B. W placówce klienci mają stworzone warunki umożliwiające im korzystanie według potrzeb z: – punktu informacyjnego (np. gdzie i jak uzyskać pomoc) – pomocy medycznej przy współpracy z ZOZ – rehabilitacji (w ramach środków własnych lub w ramach współpracy z innymi) – opieki psychologicznej (częstotliwość konsultacji zależnie od potrzeb) – zajęć terapeutycznych zależnie od potrzeb w wyspecjalizowanych placówkach zewnętrznych – pracy socjalnej (stała współpraca z pracownikami socjalnymi OPS) – pomocy specjalistycznej (medycznej, psychologicznej, pedagogicznej, prawnej, itp.) – realizacji Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności oraz stymulacji aktywności życiowej, utrzymującej umiejętność życia społecznego.

109

A. Placówka musi spełniać wymogi sanepidu, straży pożarnej oraz BHP. B. Pomieszczenia placówki powinny być estetyczne i zadbane. C. W pomieszczeniach placówki temperatura nie może spadać poniżej 18 C. D. Placówka posiada telefon czynny w okresie funkcjonowania. E. Placówka powinna mieć dostęp do środka transportu. F. Placówka jest wyposażona w apteczkę. G. Placówka prowadzi dokumentacje dotyczącą przebywających w niej osób, umożliwiającą ich identyfikację.

V. WYMAGANIA KADROWE

110

A. Pracownikami placówki powinny być osoby z doświadczeniem w pracy z osobami bezdomnymi. B. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. C. Placówka powinna zapewniać stały, fachowy nadzór. D. Dyżury powinno pełnić 2 pracowników. E. Dom dla bezdomnych powinien zatrudniać na etacie: – koordynatora odpowiedzialnego za funkcjonowanie placówki – pracownika socjalnego – opiekunów – na umowę zlecenie w zależności od potrzeb pielęgniarki, lekarza, konsultantów, pedagoga, psychologa, prawnika, terapeutę uzależnień, itp.

A. Pracownikami placówki powinny być osoby z doświadczeniem w pracy z osobami bezdomnymi. B. Warunkiem koniecznym podjęcia pracy jest odbycie kursu pierwszej pomocy. C. Placówka powinna zapewniać stały, fachowy nadzór. D. Dyżury dzienne powinno pełnić 2 pracowników, dyżury nocne może pełnić jeden pracownik. E. Dom dla bezdomnych powinien zatrudniać – koordynatora odpowiedzialnego za funkcjonowanie placówki – pracownika socjalnego – etatowych pracowników: opiekunów/kierowników – na umowę zlecenie w zależności od potrzeb pielęgniarki, lekarza, konsultantów, pedagoga, psychologa, prawnika, terapeutę uzależnień, itp. Rolę konsultantów mogą pełnić opiekunowie z wykształcenie kierunkowym w tym zakresie.

VI. WSPÓŁPRACA Z INNYMI PODMIOTAMI Dom dla Bezdomnych musi ściśle współpracować z: A. Ośrodkami Pomocy Społecznej B. Ośrodkami Pomocy Rodzinie C. Centrami Pomocy Rodzinie D. Organizacjami pozarządowymi

E. Służbą Zdrowia F. Służbami Miejskimi G. Klubami Osiedlowymi H. Innymi ośrodkami wsparcia I. Kościołami J. Pracownikami socjalnymi OPS-u przynajmniej raz w tygodniu K. Innymi podmiotami w zależności od potrzeb.

5. MIESZKALNICTWO WSPIERANE Mieszkalnictwo wspierane jest niezwykle ważnym narzędziem w procesie wychodzenia z bezdomności, ale również instrumentem szeroko wykorzystywanym w profilaktyce bezdomności i wczesnej interwencji zapobiegającej bezdomności.

STANDARD OPTYMALNY MIESZKANIA TRENINGOWE

MIESZKANIA WSPIERANE

I. ADRESACI USŁUGI Osoby lub rodziny zmotywowane do zmiany trybu życia, oczekujące na przydział lub dążące do uzyskania samodzielnego mieszkania, realizujące Indywidualne Programy Wychodzenia z Bezdomności.

Osoby lub rodziny zmotywowane do zmiany trybu życia, oczekujące na przydział lub dążące do uzyskania samodzielnego mieszkania, realizujące Indywidualne Programy Wychodzenia z Bezdomności.

Mieszkanie treningowe to samodzielny lokal ułatwiający nabywanie umiejętności życia społecznego i zawodowego. W ramach mieszkania treningowego prowadzone jest wsparcie w następujących obszarach trening budżetowy, samoobsługi i zaradności życiowej, nawiązywania i utrzymywania kontaktów społecznych, aktywności i odpowiedzialności umiejętności rodzicielskich, spędzania wolnego czasu, aktywizacji nakierowanej na znalezienie i utrzymanie zatrudnienia. Okres pobytu w mieszkaniu treningowym nie może przekraczać dwóch lat. Mieszkanie powinno pochodzić z zasobów gminy lub organizacji pozarządowej. Możliwe jest także użytkowanie przez organizację mieszkania na zasadzie indywidualnego wynajmu (organizacja wynajmuje mieszkania na wolnym rynku).

Mieszkanie wspierane to samodzielny lokal: mieszkanie/pokój ułatwiający nabywanie umiejętności życia społecznego i zawodowego. Możliwe jest użytkowanie mieszkania/pokoju na zasadzie indywidualnego wynajmu wspieranego przez jednostki pomocy społecznej (OPS, organizacja pozarządowa). Usługa realizowana przy wsparciu treningu budżetowego, samoobsługi i zaradności życiowej, nawiązywania i utrzymywania kontaktów społecznych, aktywności i odpowiedzialności oraz umiejętności rodzicielskich, spędzania wolnego czasu, aktywizacji w celu znalezienia i utrzymania zatrudnienia. Okres pobytu w lokalu wspieranym będzie zależał od ustalonego indywidualnie programu, w odpowiedzi na dokonywane zmiany oraz możliwości klienta i gminy.

111

II. WARUNKI REALIZACJI ZADANIA 1. Usytuowanie mieszkania treningowego/wspierającego Nie ma wymogów związanych z usytuowaniem mieszkania. Optymalnie jednak mieszkania treningowe nie powinny być zlokalizowane w tzw. „gettach mieszkaniowych” – czyli obszarach zdegenerowanych zarówno mieszkaniowo, jak i społecznie, zmarginalizowanych geograficznie.

Nie ma wymogów związanych z usytuowaniem mieszkania/pokoju.

2. Pomieszczenia Mieszkanie wyposażone jest w pomieszczenia z: A. Odpowiednim zapleczem sanitarnym. B. Gwarantujące poczucie bezpieczeństwa, intymności i poszanowania godności. C. Gwarantujące możliwe najlepsze warunki do samodzielnego gospodarowania. Pomieszczenia powinny mieć minimum 5 m2 na osobę, a w przypadku osób niepełnosprawnych 10m2.

III. POMOC SPECJALISTYCZNA

112

A. Realizowany jest monitoring prowadzony przez pracowników socjalnych. B. Prowadzona jest praca socjalna i Indywidualne Programy Wychodzenia z Bezdomności. C. Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności w odniesieniu do rodziny powinien zawierać wsparcie w lepszym pełnieniu ról rodzicielskich.

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE 1. Kluczowym elementem standardów placówek dla osób bezdomnych jest charakter grupy docelowej, do jakiej kierowane są usługi. Pomoc w formie schronienia dla ludzi bezdomnych powinna być zróżnicowana, dostosowana do różnorakich potrzeb i barier ludzi bezdomnych. Grupa ludzi doświadczających bezdomności w swej istocie jest złożona i skomplikowana. Każda z placówek poniżej wystandaryzowanych powinna swoje usługi kierować do innej grupy osób bezdomnych. Zatem pierwotnym jest standard odnoszący się do grupy docelowej danej placówki, wtórny zaś standard kadrowy, techniczny i organizacyjny placówki. 2. Celem wprowadzenia specjalizacji placówek i wystandaryzowania ich usług jest także zniesienie przypadkowego doboru ludzi bezdomnych w placówkach, który przez osoby bezdomne wskazywany jest jako kluczowa bariera w wychodzeniu z bezdomności. Przypadkowy dobór ludzi bezdomnych w placówkach, gdzie np. w jednym miejscu znajdują się osoby o wysokim i niskim stopniu motywacji do podjęcia zmiany życiowej lub osoby aktywnie spożywające alkohol oraz osoby utrzymujące abstynencję, powoduje rozmywanie odpowiedzialności oraz stopniowe obniżanie aktywności ukierunkowanych na wyjście z trudnej sytuacji życiowej.

3. Standardy powinny być elastyczne i dopasowanie do lokalnych uwarunkowań i potrzeb. Zaprezentowane powyżej standardy placówek dla osób bezdomnych wypracowane zostały w uwarunkowaniach i na potrzeby placówek funkcjonujących w województwie pomorskim. Uwzględniają one lokalne i specyficzne warunki, w których działają placówki dla osób bezdomnych, ze szczególnym uwzględnieniem systemu kontraktacji usług przez gminy, który od wielu lat wdrażany jest w województwie pomorskim. Nie istnieje jeden, wszędzie pasujący model funkcjonowania placówek dla osób bezdomnych na poziomie lokalnym, regionalnym czy centralnym. System taki – w szczegółach – powinien być wypracowany lokalnie i regionalnie. 4. Wprowadzanie specjalizacji placówek oraz standardów usług wymaga tworzenia spójnego systemu pomocy ludziom bezdomnym na poziomie lokalnym. System taki powinien być tworzony we współpracy międzysektorowej (np. organizacje pozarządowe, instytucje publiczne) oraz międzywydziałowej (np. pomoc społeczna, służby mundurowe, rynek pracy, służba zdrowia), gdzie koordynująca i organizująca rola spoczywa na gminie, której zadaniem jest zapewnienie schronienia, wyżywienia i niezbędnej odzieży, każdej osobie, której tego brakuje. Gminy powinny podpisywać długoletnie kontrakty na realizację poszczególnych usług dla osób bezdomnych i to one, jako zleceniodawcy, powinny monitorować wdrażanie standardów przez poszczególne placówki. Z drugiej strony organizacje pozarządowe, jako najbliższe problemowi, powinny mieć istotny wpływ na formułowanie celów i zadań w obszarze bezdomności na poziomie lokalnym i regionalnym, w tym także na formułowanie zakresu kontraktacji. 5. Należy unikać sytuacji, kiedy placówki zapewniające pomoc ludziom bezdomnym przejmują rolę i wypełniają zadania innych sektorów np. sektora służby zdrowia. Celem działalności placówek jest dostarczenie wyspecjalizowanej usługi, która powinna zmierzać do zwiększania możliwości korzystania przez osoby bezdomne z usług realizowanych w głównym nurcie polityki społecznej, np. usług szpitali, zakładów opiekuńczo-leczniczych czy domów pomocy społecznej. Nie zmienia to jednak faktu, że niektóre usługi szczególnie skierowane do osób bezdomnych w długiej perspektywie czasu schorowanych i niepełnosprawnych mogą być długotrwałe, a w niektórych sytuacjach świadczone do końca życia. 6. Fundamentalne znaczenie w procesie reintegracji społecznej i zawodowej mają mieszkania treningowe i wspierane. To mieszkania wspierane powinny być narzędziem powszechnym w procesie wychodzenia z bezdomności. W niedalekiej przyszłości forma zapewnienia schronienia dla ludzi bezdomnych w postaci mieszkań wspieranych powinna zmniejszać rolę placówek. To właśnie w samodzielnym mieszkaniu możliwe jest zaspokojenie najważniejszych potrzeb życiowych, rozbudzanie realnej motywacji do zmiany własnego życia oraz upodmiotowienie osoby doświadczającej bezdomności. Funkcjonowanie w samodzielnym mieszkaniu niekiedy warunkuje możliwość realizacji programu wychodzenia z bezdomności (np. podjęcia zatrudnienia). 7. Istotnym elementem w realizacji specjalizacji i standaryzacji placówek dla osób bezdomnych jest kwestia finansowania. W ślad za specjalizacją placówek powinno iść odpowiednie ich finansowanie oparte o rzetelne wyliczenia usługi uwzględniające zakres standardu. Finansowanie poszczególnych

113

placówek powinno być, zatem, zróżnicowane. Należy wziąć pod uwagę fakt, że niekiedy wysokie nakłady finansowe realizowane w krótkim okresie czasowym, jakie wiążą się ze specjalizacją placówek, w wymiarze długookresowym mogą przynieść wymierne oszczędności. Na szczególną uwagę zasługują tutaj mieszkania wspierane, które nawet w krótkiej perspektywie czasowej przynoszą znaczne oszczędności finansowe, przy bardzo dobrych efektach związanych z integracją społeczną osób bezdomnych. 8. Placówki dla osób bezdomnych z natury mają charakter totalny. Ludzie bezdomni mają wprawdzie zaspokojone na różnym poziomie - w zależności od charakteru placówki - najważniejsze potrzeby (fizjologiczne, bezpieczeństwa, dachu nad głową), jednak w dalszym ciągu podporządkowani są pewnym rygorom, zależnościom i wymogom. W ramach placówki dla osób bezdomnych trudno jest o zaspokojenie najważniejszych potrzeb społecznych tj. potrzeba prywatności, intymności czy możliwości nawiązywania swobodnych relacji społecznych. Stąd czas pobytu w poszczególnych placówkach powinien być możliwie krótki, czyli nieprowadzący do uzależniania się od świadczonej pomocy oraz rozpraszania odpowiedzialności, co jest naturalnym problemem wszystkich instytucjonalnych form pomocy.

114

9. System drabinkowy odzwierciedlający ideę specjalizacji i standaryzacji placówek dla osób bezdomnych służy przede wszystkim za narzędzie dopasowania możliwości potrzeb i zasobów poszczególnych osób bezdomnych. Nie jest konieczne, a w wielu sytuacjach niewskazane, aby każda osoba bezdomna przechodziła poszczególne elementy niniejszej drabiny. Możliwe jest dynamiczne przechodzenie pomiędzy kilkoma poszczególnymi szczeblami. Doświadczenie pokazuje, że niekiedy umieszczenie osoby wstępnie nisko rokującej na samodzielne funkcjonowanie w schronisku lub mieszkaniu wspieranym, może przynieść zaskakujące rezultaty i owocować znacznym wzrostem realnych możliwości podjęcia samodzielnego życia. Decyzja o umieszczeniu danej osoby w odpowiedniej placówce zawsze powinna być poprzedzona gruntowną diagnozą określającą zasoby, możliwości, deficyty i bariery danej osoby. 10. Poniższy standard był wypracowywany i testowany w realiach świadczenia pomocy instytucjonalnej, kierowanej głównie do mężczyzn. Zaprezentowane rozwiązania są, w związku z tym, mało zróżnicowane, jeżeli chodzi o płeć odbiorców. Ponadto, celowo nie został opracowany standard pomocy instytucjonalnej dla kobiet z dziećmi. Uznajemy bowiem, że w przypadku kobiet, bądź rodzin z dziećmi, największą rolę w systemie drabinkowym odgrywają mieszkania wspierane. Ze względu na specyficzne potrzeby tej grupy, warto pokusić się o wypracowanie dla niej odrębnych standardów. Autor: EWA SZCZYPIOR – ekspert i AGNIESZKA MELLER – osoba wspierająca oraz grupa standaryzacyjna ds. pomocy instytucjonalnej osobom bezdomnym Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: STANDARD POMOCY INSTYTUCJONALNEJ ZRODZIŁ SIĘ Z DOŚWIADCZEŃ ORGANIZACJI ZAJMUJĄCYCH SIĘ PROBLEMATYKĄ OSÓB BEZDOMNYCH – ZARÓWNO W POLSCE JAK I POZA JEJ GRANICAMI. SPONTANICZNE POWSTAWANIE PLACÓWEK DLA OSÓB BEZDOMNYCH W POCZĄTKACH LAT DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH SKUTKOWAŁO RÓŻNORODNOŚCIĄ DZIAŁAŃ JAK I NAZW INSTYTUCJI ZAJMUJĄCYCH SIĘ WSPARCIEM LUDZI ŻYJĄCYCH NA ULICY. PRÓBA UJEDNOLICENIA SYSTEMU POMOCY, PODJĘTA W RAMACH STANDARDU POMOCY INSTYTUCJONALNEJ, WNOSI NIEZAPRZECZALNY WKŁAD W POJĘCIE REINTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH. POZWALA ZREALIZOWAĆ TRZY GENERALNE CELE. PO PIERWSZE, ZAPEWNIA UJEDNOLICENIE FORM I NAZEWNICTWA PLACÓWEK ZAPEWNIAJĄCYCH SCHRONIENIE OSOBOM BEZDOMNYM. PO DRUGIE, W RAMACH ZHIERARCHIZOWANEGO SYSTEMU, UMOŻLIWIA WPROWADZENIE GRADACJI STANDARYZACJI BYTOWEJ, A TAKŻE ZRÓŻNICOWANIE DZIAŁAŃ POSZCZEGÓLNYCH TYPÓW PLACÓWEK ORAZ PODEJMOWANEJ W ICH RAMACH PRACY SOCJALNEJ. PO TRZECIE, JAKO SYSTEM DRABINKOWY, ODZWIERCIEDLA I ZAPEWNIA DROGĘ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI. WPROWADZANIE STANDARDU POMOCY INSTYTUCJONALNEJ, SZCZEGÓLNIE NA SZCZEBLU OGÓLNOKRAJOWYM, NALEŻY TRAKTOWAĆ, JAKO ZMIANY NIEZBĘDNE, JEDNAK BARDZIEJ EWOLUCYJNIE NIŻ REWOLUCYJNIE, WYMAGAJĄCE WSPÓŁDZIAŁANIA ZARÓWNO ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH JAK I ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ, A TAKŻE KONKRETNYCH ŚRODKÓW FINANSOWYCH. WOJCIECH BYSTRY – Prezes Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta koło Gdańskie, Dyrektor projektu „Agenda Bezdomności”, były Przewodniczący Prezydium Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Skarbnik Zarządu Głównego Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta, Przedstawiciel Gdańskiej Rady Organizacji Pozarządowych.

115

S T AND A R D PR A CY S O CJ A L NE J KONTEKST POWSTANIA STANDARDU Pojęcie pracy socjalnej jest zagadnieniem szerokim, odnoszącym się zarówno do pojedynczych osób, rodzin, czy grup objętych pomocą. Metoda ta jest zróżnicowana nie tylko ze względu na grupę odbiorców, ale również ze względu na organizacje, w obrębie których może być realizowana. Najbardziej popularną w Polsce formą jest praca socjalna, realizowana w ramach Ośrodków Pomocy Społecznej. Pomimo legislacyjnych możliwości, praca socjalna w Polsce znacznie rzadziej prowadzona jest przez organizacje pozarządowe, zorientowane na działalność w zakresie pomocy społecznej. Podmioty Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, w odpowiedzi na swoje doświadczenia w tym zakresie stoją na stanowisku, iż zasadne jest zarówno wprowadzenie odrębnej specjalizacji pracy socjalnej, nakierowanej na osoby bezdomne (analogicznie do pracy socjalnej zorientowanej na pracę z rodziną czy narkomanami), jak i realizowanie jej w ramach organizacji pozarządowych. Poniższy standard stanowi propozycję takiej specjalizacji pracy socjalnej, realizowanej w instytucjonalnym systemie placówek, świadczących pomoc na rzecz osób bezdomnych, która przyporządkowana jest modelowi reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych. Ponadto koncentruje się na specyfice pracy pracownika socjalnego zatrudnionego przez organizacje pozarządowe. I tak, w niniejszym standardzie znajduje się przegląd informacji na temat tego, czym jest praca socjalna1, z konkretnym wskazaniem na specjalizację, jaką jest praca socjalna skierowana do osób bezdomnych, zorientowana na reintegrację tej grupy. Standard zawiera ogólne wskazówki, uniwersalne dla pracy socjalnej realizowanej bez względu na specjalizację, jak również treści kluczowe dla współpracy nakierowanej na osoby bezdomne. Jednocześnie wykracza poza postrzeganie pracy socjalnej przez pryzmat pracownika socjalnego zatrudnionego w Ośrodku Pomocy Społecznej, prezentując model wyspecjalizowanej pracy socjalnej realizowanej w placówkach, analogicznie do formy pracy socjalnej, jaką również jest streetworking czy asystowanie osobie bezdomnej. Poniższy standard ukazuje również konkretne rozwiązania, jakie w swojej pracy może stosować pracownik socjalny, zatrudniony w organizacji pozarządowej, wykonujący zadania w zhierarchizowanym systemie placówek świadczących pomoc na rzecz osób bezdomnych – od ogrzewalni poczynając, na mieszkalnictwie kończąc. Standard ten, silnie zdeterminowany rodzajem placówki, prezentuje również konkretne narzędzia pracy nakierowane na reintegrację społeczną i zawodową osób bezdomnych. Do takich narzędzi, dla pracownika socjalnego zatrudnionego przez organizację pozarządową, należy Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności, tworzony przy współpracy trzech stron – pracownika socjalnego organizacji pozarządowej, osoby bezdomnej i pracownika socjalnego zatrudnionego w Ośrodku Pomocy Społecznej. Poza swoją trójstronnością, nowatorstwem tego narzędzia jest zorientowanie go stricte na reintegrację społeczną i zawodową oraz uwzględnienie jego realizacji przy zaangażowaniu całego zespołu, powołanego do reintegracji (w postaci psychologa, doradcy zawodowego, asystenta osoby bezdomnej, szkoleniowców).

STANDARD PRACY SOCJALNEJ W DUŻEJ MIERZE ZOSTAŁ OPARTY O RAPORT M. MARSZAŁKOWSKIEJ „STANDARDY PRACY SOCJALNEJ. RAPORT KOŃCOWY. ANALIZA ZASOBÓW”, ZAMIESZCZONY NA STRONIE INTERNETOWEJ WWW.MPS.GOV.PL/PLIKI_DO_POBRANIA/ STANDARDYPS.PDF

121

Proponowany model specjalizacji pracy socjalnej ewaluował w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności i na przestrzeni lat podlegał ciągłym modyfikacjom. Prezentowany w poniższej formie, stanowi przetestowany i wdrożony model pracy socjalnej realizowanej w placówkach dla osób bezdomnych2. Należy go odczytywać, jako swoiste rozszerzenie poprzedniego standardu, traktującego o pomocy instytucjonalnej.

PRACA SOCJALNA – CZYM JEST? PRACA SOCJALNA JEST „DZIAŁALNOŚCIĄ ZAWODOWĄ, MAJĄCĄ NA CELU POMOC OSOBOM I RODZINOM WE WZMOCNIENIU LUB ODZYSKANIU ZDOLNOŚCI DO FUNKCJONOWANIA W SPOŁECZEŃSTWIE POPRZEZ PEŁNIENIE ODPOWIEDNICH RÓL SPOŁECZNYCH ORAZ TWORZENIE WARUNKÓW SPRZYJAJĄCYCH TEMU CELOWI” 3.

W pracy socjalnej chodzi o profesjonalną pomoc w kierunku wzmocnienia lub odzyskania zdolności jej adresatów w optymalnym funkcjonowaniu oraz tworzeniu sprzyjających warunków społecznych. Praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Praca socjalna4 to zawód, który promuje społeczne zmiany, rozwiązywanie problemów we wzajemnych ludzkich relacjach oraz wzmocnienie i wyzwolenie ludzi dla osiągnięcia przez nich dobrostanu. Praca socjalna ingeruje dokładnie tam, gdzie dochodzi do wzajemnego oddziaływania ludzi z ich środowiskiem. Fundamentalne dla pracy socjalnej jest poszanowanie praw człowieka i społecznej sprawiedliwości.

122

CELE PRACY SOCJALNEJ Praca socjalna stanowi formę pomocy społecznej, realizowaną na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Praca socjalna prowadzona jest zarówno z klientem/ klientami indywidualnymi, jak i szerszą społecznością. Tak więc, praca socjalna prowadzona jest zarówno z pojedynczymi osobami oraz rodzinami, w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej. Może być także prowadzona ze społecznością lokalną, w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokojenia potrzeb członków społeczności. Praca socjalna stanowi jaskrawy przejaw „pomocy dla samopomocy”. Nadrzędnym celem pracy socjalnej jest pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi.

CHARAKTER PRACY SOCJALNEJ Praca socjalna ma szeroki zakres i możliwości. Praca socjalna jest procesem zaplanowanych, zespołowych, określonych w czasie działań, obejmujących wszystkie niezbędne i możliwe dla danej 2

3 4

STANDARD PRACY SOCJALNEJ WDRAŻANY BYŁ PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. W LATACH 2005-2007 NA STANOWISKU PRACOWNIKA SOCJALNEGO PRACOWAŁY DWIE OSOBY, REALIZUJĄCE SWOJE ZADANIA W NOCLEGOWNI I SCHRONISKU DLA OSÓB BEZDOMNYCH, WSPÓŁPRACUJĄCE Z OŚRODKAMI POMOCY SPOŁECZNEJ W GDAŃSKU, SOPOCIE I GDYNI. ZGODNIE Z USTAWĄ O POMOCY SPOŁECZNEJ 12 MARCA 2004 ROKU. WEDŁUG ZGROMADZENIA OGÓLNEGO MIĘDZYNARODOWEJ FEDERACJI PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH.

sytuacji formy pomocy z zakresu ratownictwa, opieki, pomocy, kompensacji wobec osoby, rodziny czy grupy społecznej. Praca socjalna jest dostosowana do specyficznych, rozeznanych potrzeb osoby, rodziny i środowiska lokalnego. Jest świadczona i obejmuje obszary życia osób, rodzin i małych grup społecznych w zakresie wspomagania ich rozwoju, działań profilaktycznych wobec grup zagrożonych, a także zapobiegania pogłębianiu się problemów osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Praca socjalna jest także świadczeniem niepieniężnym z zakresu pomocy społecznej oraz świadczeniem pomocy dla samopomocy.

ZAKRES PRACY SOCJALNEJ Praca socjalna przyjmuje zakres zarówno podmiotowy, przedmiotowy, jak i przestrzenny. W wymiarze podmiotowym praca socjalna prowadzona jest z osobami i rodzinami, w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej oraz ze społecznością lokalną, w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokojenia potrzeb członków społeczności. W wymiarze przedmiotowym praca socjalna obejmuje obszary życia osób, rodzin i małych grup społecznych w zakresach niezbędnych dla wzmocnienia lub odzyskania ich zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie. Odbywa się to w szczególności poprzez wspomaganie ich w rozwoju, podejmowanie działań profilaktycznych wobec grup zagrożonych, a także zapobieganie pogłębianiu się problemów osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ponadto praca socjalna świadczona jest osobom i rodzinom, bez względu na posiadany dochód. Wymiar przestrzenny pracy socjalnej wynika z faktu, iż jest ona realizowana także w środowisku zamieszkania osoby, rodziny, grupy społecznej.

SPECYFIKACJA USŁUGI PRACY SOCJALNEJ Świadczenie pracy socjalnej wiąże się z dwoma kluczowymi zagadnieniami – kwalifikacjami personelu, jaki może tą pracę wykonywać oraz z podmiotami, które pracowników takich mają prawo zatrudniać. Pracownikiem socjalnym może być osoba, która posiada dyplom uzyskania tytułu zawodowego, zarówno w systemie szkolenia policealnego, jaki obowiązywał, jak i w aktualnym systemie, w zawodzie pracownik socjalny, posiadając dyplom wyższej szkoły zawodowej o specjalności praca socjalna lub ukończone studia wyższe o specjalności praca socjalna na jednym z kierunków: pedagogika, politologia, polityka społeczna, psychologia, socjologia lub nauka o rodzinie. Pracownik socjalny powinien posiadać wiedzę interdyscyplinarną. Pracę socjalną mogą wykonywać wymienieni wyżej pracownicy, zatrudnieni przez trzy typy podmiotów: 1. Ośrodki Pomocy Społecznej, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie oraz instytucje, a w szczególności jednostki organizacyjne, właściwe w sprawach zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, szpitale, ośrodki wsparcia, domy pomocy społecznej, placówki opiekuńczo-wychowawcze, zakłady karne, ośrodki kultury – zatrudniające pracowników socjalnych do wykonywania zadań tych jednostek w zakresie pomocy społecznej.

123

2. Organizacje pozarządowe prowadzące działalność w zakresie pomocy społecznej5. 3. Osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do kościoła katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancji wolności, sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności w zakresie pomocy społecznej.

METODY PRACY SOCJALNEJ Pracownik socjalny podczas pracy z osobą/rodziną wykorzystuje różne metody pracy, skupione wokół sześciu obszarów: informowania o prawach i uprawnieniach, wspierania, działania wychowawczego, wywierania wpływu, interwencji kryzysowej oraz pracy socjalnej, prowadzonej metodą indywidualnego przypadku. 1. INFORMOWANIE O PRAWACH I UPRAWNIENIACH polega na wyposażeniu klienta w wiedzę niezbędną w zakresie poznania własnych uprawnień, zasobów, możliwości, w celu dokonania odpowiedniego wyboru działania, związanego z problemem, który go dotyka. Opiera się również na przekazaniu informacji o działalności różnych instytucji, o sposobie postępowania w ich obrębie, ich danych teleadresowych, godzinach urzędowania. Sposobami informowania w tym obszarze może być zarówno bezpośrednia rozmowa, jak i ulotki, broszury, artykuły, tablice, ogłoszenia, plakaty tematyczne, miejskie strony internetowe.

124

2. WSPIERANIE polega na wzmocnieniu klienta, na mobilizowaniu go do zmiany sytuacji oraz wspólnym określeniu jego trudności życiowych i wynikających z nich skutków. Wspieranie realizowane jest głównie poprzez indywidualny kontakt z klientem i bezpośrednią rozmowę. 3. DZIAŁANIA WYCHOWAWCZE polegają na przekazywaniu klientowi wiedzy, w celu rozbudzania w nim umiejętności podejmowania przez niego ról społecznych. Obejmują także rozwijanie ukrytych zdolności dzieci i młodzieży oraz ponowne włączanie do środowiska młodzieży i dorosłych, którzy złamali normy społeczne. Realizowanie działań wychowawczych zakłada nawiązanie relacji pracownika socjalnego z klientem, w celu przekazywania mu wiedzy za pomocą zarówno przekazu werbalnego, jak i słowa pisanego. 4. WYWIERANIE WPŁYWU opiera się na nakłanianiu klienta do zmodyfikowania jego sytuacji życiowej lub też podjęcia konkretnego działania. Wywieranie wpływu może być realizowane kilkupłaszczyznowo. Może przyjmować formę porady, polegającej na pobudzaniu aktywności klienta w sposób właściwy z punktu widzenia pracownika socjalnego - pracownik występuje wówczas w roli eksperta. Może stanowić konfrontację, która pokazuje klientowi następstwa jego działania - pracownik usiłuje odradzić pewne zachowania ukazując ich skutki. Może także przyjąć formę perswazji, zmierzającej do nakłonienia klienta do przyjęcia propozycji pracownika – pracownik przedkłada klientowi argumenty, które sprzyjać będą wyborowi proponowanego rozwiązania. 5

WŁAŚNIE TEN MODEL BYŁ WDRAŻANY I TESTOWANY PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”.

5. INTERWENCJA KRYZYSOWA odnosi się do działań, podejmowanych przez pracownika socjalnego w sytuacji kryzysowej, wymagającej jego szybkiej reakcji (np. zagrożenie życia klienta, naruszenie praw dziecka itd.). 6. PRACA SOCJALNA PROWADZONA METODĄ INDYWIDUALNEGO PRZYPADKU jest wyrazem indywidualizacji pracy oraz dopasowania zarówno jej, jak i podejmowanych działań do klienta. Opiera się także na konstruowaniu kierunku i formy pracy z klientem o diagnozę i analizę indywidualnego przypadku. Poza metodą indywidualnego przypadku, pracownik socjalny może również pracować metodą grupową, środowiska lokalnego bądź projektową.

SPECJALIZACJA PRACY SOCJALNEJ Praca socjalna może specjalizować się w zależności od typu klientów, na jakich jest zorientowana. Pracownik socjalny, w ramach specjalizacji może pracować, jako specjalista pracy socjalnej z osobami z zaburzeniami psychicznymi, z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, z dziećmi i młodzieżą niedostosowaną społecznie, z osobami bezrobotnymi, z osobami starszymi, z rodziną bądź też, jako specjalista pracy socjalnej z osobami bezdomnymi. W ramach niniejszego standardu, właśnie ten ostatni rodzaj specjalizacji zostanie szerzej opisany.

NARZĘDZIA PRACY SOCJALNEJ Pracownik socjalny, podczas pracy z osobą/rodziną wykorzystuje osiem zasadniczych narzędzi pracy. Należą do nich: ustawa o pomocy społecznej, rozmowa, analiza dokumentów, wywiad środowiskowy, rozeznanie w środowisku, Kontrakt Socjalny, oraz w przypadku osób bezdomnych również Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności. 1. USTAWA O POMOCY SPOŁECZNEJ z 12 marca 2004 roku, stanowi podstawę określającą zakres udzielanej przez pracownika socjalnego pomocy i wsparcia. Definiuje ona pracę socjalną, jej cele i zadania. 2. ROZMOWA to narzędzie pracy socjalnej, umożliwiające poznanie klienta, analizę jego braków wewnętrznych, zasobów, oczekiwań oraz barier zewnętrznych. Na podstawie tych, zebranych podczas rozmowy danych, pracownik socjalny tworzy program pracy nakierowanej na odzyskiwanie samodzielności życiowej, na poprawę jakości życia oraz wychodzenie z sytuacji kryzysowej. 3. ANALIZA DOKUMENTÓW stanowi jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do historii życia klienta. Analiza dokumentów umożliwia pracownikowi socjalnemu badanie takich zmiennych, jak: postawy, potrzeby, motywy, dążenia, zainteresowania klienta, a także jego zdolności w zakresie poznania i myślenia. Pracownik socjalny, analizując dokumenty dotyczące klienta, ma możliwość określenia jego sytuacji w aspekcie psychologicznym, społecznym, zawodowym i na tej podstawie opracowania planu pracy socjalnej.

125

4. WYWIAD ŚRODOWISKOWY – często rodzinny, przeprowadzany jest, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Polityki Społecznej z 19 kwietnia 2005roku, w celu ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osób i rodzin. W przypadku stwierdzenia przemocy w rodzinie, pracownik socjalny wypełnia formularz „Pomoc Społeczna - Niebieska Karta”, stanowiący załącznik do rodzinnego wywiadu środowiskowego. Rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza pracownik socjalny również na potrzeby jednostki organizacyjnej pomocy społecznej z terenu innej gminy. W przypadku ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej po raz kolejny, a także w przypadku, gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie, sporządza się aktualizację wywiadu. W przypadku osób korzystających ze stałych form pomocy, aktualizację sporządza się nie rzadziej, niż co sześć miesięcy, nawet w przypadku braku zmiany danych. 5. ROZEZNANIE W ŚRODOWISKU umożliwia pracownikowi socjalnemu dokonanie diagnozy i analizy sytuacji klienta poprzez kompletowanie informacji pozyskanych od klienta oraz przez rozeznanie sytuacji w miejscu jego przebywania. Rozeznanie w środowisku umożliwia pracownikowi socjalnemu pozyskiwanie informacje o kliencie z różnych źródeł – z placówek, Ośrodków Pomocy Społecznej, od różnego służb mundurowych oraz od rodziny.

126

6. KONTRAKT SOCJALNY stanowi pisemną umowę, zawartą pomiędzy pracownikiem socjalnym a osobą ubiegającą się o pomoc, określającą uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Kontrakt Socjalny zawiera się w przypadkach, kiedy w celu poprawy niekorzystnej dla klienta sytuacji, niezbędne jest uaktywnienie klienta dla wykorzystania przez niego własnych uprawnień, zasobów i możliwości. W Kontrakcie Socjalnym, pracownik socjalny i klient zgadzają się, co do problemu(ów), który(e) będą starali się rozwiązywać. Obie strony akceptują jednocześnie, że w trakcie ich pracy mogą być potrzebne zmiany ustaleń, wymagające jednak kontynuacji działań, w oparciu o aktualną sytuację. W Kontrakcie Socjalnym zostaje zgodnie ustalone minimum czasu, potrzebnego na wspólną pracę oraz konkretne działania, do jakich w tym czasie zobligowane są obie strony (np. klient spotka się z pracownikiem socjalnym co najmniej trzy razy, weźmie udział w zajęciach klubu pracy, będzie uczestniczył w czterech sesjach grupy AA). Pracownik socjalny i klient zgadzają się w Kontrakcie Socjalnym, że w następnej fazie nastąpi gromadzenie informacji o problemie, samym kliencie i jego sytuacji (diagnozowanie), co pozwoli na sformułowanie celów i środków ich osiągania. Klient, w ramach Kontraktu Socjalnego, zobowiązuje się, iż będzie współpracował zarówno w dostarczaniu informacji na temat podejmowanych przez siebie przedsięwzięć, jak i w ustalaniu celów. Pracownik socjalny, w ramach Kontraktu Socjalnego, zobowiązany jest do określenia wymaganych informacji i uzasadnienia potrzeby ich gromadzenia. W ramach Kontraktu Socjalnego, pracownik socjalny i klient ustalają dodatkowe wymagania dotyczące ich zobowiązań, dotyczące chociażby wzajemnego informowania w sytuacjach, kiedy nie będą mogli się spotkać bądź wystąpienia zmian w określonych wcześniej warunkach. W obowiązującym porządku prawnym w Polsce istnieją dwa rodzaje kontraktów możliwych do wykorzystania w pracy z ludźmi bezdomnymi – Kontrakt Socjalny oraz Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności. Oba dokumenty powielają się. Z interpretacji zapisów prawnych wynika,

iż nie do końca jasne i czytelne są różnice pomiędzy tymi dwoma narzędziami. Część interpretacji wskazuje, że po wprowadzeniu do prawodawstwa Kontraktu Socjalnego, Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności nie ma mocy prawnej. W związku z brakiem jednoznacznej interpretacji proponujemy wykorzystanie obu tych narzędzi6. Kluczem do zastosowania tego rozwiązania jest założenie, iż całościowy program stanowi Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności, natomiast jego elementy stanowią Kontrakty Socjalne zawierane na mniejsze zadania i działania, prowadzące do realizacji całościowego planu. Kontrakt Socjalny, zawierany z osobą bezdomną powinien być dwustronny – podpisywany przez osobę bezdomną i pracownika socjalnego, zatrudnionego w organizacji pozarządowej. Kontrakt ten będzie wytyczał cele wspólnej pracy oraz wskazywał narzędzia do ich realizacji. Kontrakt musi być wypracowywany we współpracy z klientem oraz odzwierciedlać jego realne potrzeby i zasoby. Kontrakt powinien przewidywać tryb monitorowania jego rezultatów oraz możliwości jego weryfikacji. 8. INDYWIDUALNY PROGRAM WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI (IPWzB)7 Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności jest dokumentem nadrzędnym wobec Kontraktu Socjalnego, opracowanym na podstawie dokładnej diagnozy i analizy sytuacji życiowej osoby bezdomnej8. Zawiera plan działania do realizacji wszystkich celów, określonych w Kontrakcie Socjalnym. Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności obejmuje: 1. diagnozę sytuacji osoby bezdomnej, 2. planowane do realizacji zadania w zakresie rozwiązywania problemu, wraz z ich harmonogramem oraz wykazem podmiotów i osób wspierających osobę bezdomną w realizacji programu9. Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności opracowywany jest z osobą bezdomną przez pracownika socjalnego organizacji pozarządowej, przy współudziale pracownika socjalnego Ośrodka Pomocy Społecznej. Może uwzględniać wszelkie środki pomocy, jakimi dysponuje Ośrodek Pomocy Społecznej, współrealizujący program.

REALIZACJA INDYWIDUALNEGO PROGRAMU WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI W ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności współpraca pomiędzy osobą bezdomną, pracownikiem socjalnym organizacji pozarządowej i pracownikiem

ROZWIĄZANIE TO ZASTOSOWANO W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. 7 INDYWIDUALNY PROGRAM WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI W ZAPROPONOWANYM KSZTAŁCIE, WYPRACOWANY ZOSTAŁ PRZEZ PRACOWNIKÓW TOWARZYSTWA POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. NAD INDYWIDUALNYM PROGRAMEM WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI PRACOWAŁO 11 PRACOWNIKÓW DZIAŁU POMOC INSTYTUCJONALNA, EDUKACJA I PRACA, ZATRUDNIONYCH W CENTRUM REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ ORAZ PRACOWNICY SOCJALNI MIEJSKIEGO OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ W GDAŃSKU, SOPOCIE I GDYNI. 8 WSKAZANE JEST, ABY DIAGNOZA AKTUALNEJ SYTUACJI ŻYCIOWEJ OSOBY BEZDOMNEJ BYŁA TWORZONA PRZY WSPÓŁPRACY DORADCY ZAWODOWEGO, PSYCHOLOGA ORAZ PRZY WYKORZYSTANIU INFORMACJI PŁYNĄCYCH OD PRACOWNIKA SOCJALNEGO Z OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ. OSOBA BEZDOMNA JEST KIEROWANA DO PSYCHOLOGA I DORADCY ZAWODOWEGO NA WNIOSEK PRACOWNIKA SOCJALNEGO ORGANIZACJI POZARZĄDOWEJ. 9 TĘ CZĘŚĆ WYPEŁNIA PRACOWNIK SOCJALNY ORGANIZACJI POZARZĄDOWEJ (PLACÓWKI) PRZY WSPÓŁUDZIALE PRACOWNIKA SOCJALNEGO OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ. 6

127

socjalnym Ośrodka Pomocy Społecznej dotyczy działań realizowanych w obszarze reintegracji społecznej, w trzech priorytetowych obszarach: edukacja, praca i mieszkalnictwo. Działania założone w Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności W SFERZE EDUKACJI

128

dotyczą podniesienia przez osobę bezdomną kompetencji społecznych, jej wtórną socjalizację, poprawę funkcjonowania psychospołecznego, zdobycie umiejętności poruszania się po instytucjach oraz nabywania wiedzy i umiejętności przydatnych w poszukiwaniu pracy i integracji społecznej. Osobami odpowiedzialnymi za wykonanie zadań w sferze edukacyjnej są, poza osobą bezdomną, asystent osoby bezdomnej, psycholog i pracownik socjalny organizacji pozarządowej10. Zakres przewidzianych do realizacji zadań w tym obszarze znajduje swoje odzwierciedlenie w Indywidualnej Ścieżce Rozwoju11, zawierającej pełen program w zakresie edukacyjnym – zarówno w postaci proponowanej dla danej osoby bezdomnej oferty szkoleń interpersonalnych, zakresu pracy psychologicznej, jak i pracy terapeutycznej (również w obszarze terapii uzależnień). Nieodłącznym elementem reintegracji społecznej jest reintegracja zawodowa. Działania założone w Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności W SFERZE ZAWODOWEJ koncentrują się na wzbudzeniu w osobie bezdomnej aktywności ukierunkowanej na powrót na rynek pracy oraz zwiększeniu jej szans zaistnienia na otwartym rynku pracy poprzez nabywanie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Osobami odpowiedzialnymi za wykonanie zadań w sferze zawodowej są, poza osobą bezdomną, asystent osoby bezdomnej, doradca zawodowy i pracownik socjalny organizacji pozarządowej12. Zakres przewidzianych do realizacji zadań w tym obszarze znajduje swoje odzwierciedlenie w Indywidualnym Programie Rozwoju Zawodowego13, zawierającym pełen program działań w zakresie zawodowym – zarówno w postaci proponowanej dla danej osoby bezdomnej oferty szkoleń i kursów zawodowych, a także działań w obszarze realizacji przygotowania zawodowego i wzbudzania nawyku pracy. W SFERZE MIESZKALNICTWA głównym celem, jaki stawia sobie Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności jest odzyskanie i utrzymanie przez osobę bezdomną pełnej samodzielności życiowej. Zadania realizowane w tym obszarze dotyczą zabezpieczenia osobie bezdomnej tymczasowego schronienia, poprawę jej warunków bytowych i funkcjonowania w środowisku, poprzez m.in. pomoc w poruszaniu się po instytucjach życia publicznego, pomoc finansową, rzeczową oraz prowadzoną z osobą bezdomną pracę socjalną. W tej sferze kluczowe jest ukierunkowanie działań na znalezienie i utrzymanie mieszkania, co może się odbywać poprzez mieszkania wspierane i treningowe. Osobami odpowiedzialnymi za wykonanie zadań w sferze mieszkalnictwa są, poza osobą bezdomną, asystent osoby bezdomnej, doradca zawodowy i pracownik socjalny organizacji pozarządowej oraz pracownik socjalny Ośrodka Pomocy Społecznej14. Zadania dotyczące sfery mieszkalnictwa zawarte są bezpośrednio w Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności i kontrakcie socjalnym. Realizacja tych zadań odbywa się poprzez wspieranie, towarzyszenie i monitorowanie. ZAKRES OSÓB REALIZUJĄCYCH INDYWIDUALNY PROGRAM WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI MOŻE SIĘ ZMIENIAĆ W ZALEŻNOŚCI OD ZASOBÓW POSIADANYCH PRZEZ DANĄ ORGANIZACJĘ. 11 WZÓR DOKUMENTU ZAMIESZCZONY JEST W ELEKTRONICZNEJ CZĘŚCI PODRĘCZNIKA. JEGO BARDZIEJ SZCZEGÓŁOWY OPIS ZNAJDUJE SIĘ W STANDARDZIE EDUKACJI I W CZĘŚCI PODRĘCZNIKA POŚWIĘCONEJ DIAGNOZIE. 12 ZAKRES OSÓB REALIZUJĄCYCH INDYWIDUALNY PROGRAM WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI MOŻE SIĘ ZMIENIAĆ W ZALEŻNOŚCI OD ZASOBÓW POSIADANYCH PRZEZ DANĄ ORGANIZACJĘ. 13 WZÓR DOKUMENTU ZAMIESZCZONY JEST W ELEKTRONICZNEJ CZĘŚCI PODRĘCZNIKA. JEGO BARDZIEJ SZCZEGÓŁOWY OPIS ZNAJDUJE SIĘ W STANDARDZIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ. 14 ZAKRES OSÓB REALIZUJĄCYCH INDYWIDUALNY PROGRAM WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI MOŻE SIĘ ZMIENIAĆ W ZALEŻNOŚCI OD ZASOBÓW POSIADANYCH PRZEZ DANĄ ORGANIZACJĘ. 10

Idealnym stanem jest realizowanie zadań we wszystkich sferach objętych Indywidualnym Programem Wychodzenia z Bezdomności przy współpracy osoby bezdomnej z asystentem15.

MODEL PRACY SOCJALNEJ SKIEROWANEJ DO LUDZI BEZDOMNYCH Wychodząc poza uniwersalne wskazówki, wpisane w istotę całej pracy socjalnej, niezwykle ważne jest zaprezentowanie charakterystyki modelu pracy socjalnej, zorientowanej stricte na osoby bezdomne i prowadzonej w ramach organizacji pozarządowych. Poniższa część prezentuje więc konkretne rozwiązania, jakie może stosować pracownik socjalny, wykonujący zadania w zhierarchizowanym systemie placówek świadczących pomoc na rzecz osób bezdomnych – w ogrzewalni, noclegowni, schronisku, domu dla bezdomnych, w ramach mieszkalnictwa wspieranego, a także w obszarze integracji społecznej. Opisywany model wymaga współpracy opartej o znane i przyjęte oraz przestrzegane zasady i możliwości udzielania pomocy osobom bezdomnym, zarówno przez jednostki pomocy społecznej, jak i podmioty realizujące zadania. Każda placówka dla osób bezdomnych powinna świadczyć pracę socjalną w oparciu o współpracę z Ośrodkami Pomocy Społecznej oraz zasoby kadrowe w postaci pracownika socjalnego, koordynatora i opiekunów, wyznaczonych przez standardy pracy poszczególnych placówek. Kierowanie do placówek dla osób bezdomnych powinno odbywać się po dokonaniu diagnozy sytuacji klienta we wszystkich sferach życia: psychologicznej, zawodowej, socjalno-bytowej, zdrowotnej, mieszkaniowej, społecznej16 oraz podejmowanej przez osobę aktywnej współpracy, w celu uzyskania zmiany własnej sytuacji w oparciu o dostępne na danym terenie placówki posiadające adekwatny, uwzględniający potrzeby klienta standard. Praca socjalna w placówkach powinna być prowadzona na każdym etapie hierarchizacji ośrodków, uwzględniając nie tylko możliwości danej placówki, ale przede wszystkim sytuację osoby bezdomnej. Wymaga ona regularnych spotkań całego zespołu pracowników zaangażowanych w przebieg pracy socjalnej, w celu umożliwienia ewaluacji i monitorowania procesu zaplanowanych aktywności osoby bezdomnej, zakresu odpowiedzialności poszczególnych partnerów. W pracy socjalnej zorientowanej na osoby bezdomne należy rozróżnić pracę socjalną o charakterze podstawowym, od pracy o charakterze rozwiniętym i wyspecjalizowanym. Praca o charakterze podstawowym opiera się na diagnozie i sporządzeniu planu pomocy, uwzględniającym podstawowe informacje o danych personalnych, dokumentach tożsamości posiadanych przez klienta, jego stanie zdrowia, zatrudnieniu, zamieszkiwaniu, najpilniejszych potrzebach. Praca o charakterze rozwiniętym i wyspecjalizowanym zmierza do rozwiązania konkretnych problemów klienta poprzez indywidualną pracę i doprowadzenie do zawarcia kontraktu - Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności oraz monitorowanie jego realizacji.

PRACA SOCJALNA W ZHIERARCHIZOWANYM SYSTEMIE PLACÓWEK W zależności od rodzaju placówki, a jednocześnie niezależnie od tego, czy placówka spełnia standard minimalny, czy optymalny, zatrudniony w niej pracownik socjalny realizuje inny zakres działań i stawia sobie inne cele. 15 16

SZCZEGÓŁOWY ZAKRES I METODOLOGIA PRACY ASYSTENTA OSOBY BEZDOMNEJ ZNAJDUJE SIĘ W STANDARDZIE ASYSTOWANIA. SZCZEGÓŁOWY OPIS PROWADZENIA DIAGNOZY ZAMIESZCZONY JEST W CZĘŚCI PODRĘCZNIKA POPRZEDZAJĄCEJ STANDARDY.

129

ETAP PIERWSZY. OGRZEWALNIA Praca socjalna, prowadzona w ogrzewalni, nakierowana jest głównie na przekazanie informacji o możliwościach uzyskania innego rodzaju pomocy niż schronienie.

130

ETAP DRUGI. NOCLEGOWNIA Praca socjalna, prowadzona w noclegowni, jest już znacznie rozszerzona i nakierowana jest na aktywność w kierunku: 1. ustalenia przez pracownika socjalnego właściwej dla klienta gminy 2. nawiązania kontaktu z pracownikiem socjalnym właściwego Ośrodka Pomocy Społecznej 3. ogólnego rozeznania przyczyn bezdomności, oczekiwań i potrzeb danej osoby bezdomnej 4. diagnozy wstępnej oraz oceny możliwości klienta i zakwalifikowania go do odpowiedniej placówki w hierarchii 5. skompletowania przez klienta niezbędnych dokumentów (dowodu tożsamości, książeczki RUM, książeczki wojskowej, książeczki ubezpieczeniowej) 6. rejestracji w Urzędzie Pracy 7. umożliwienia klientowi dostępu do lekarza pierwszego kontaktu 8. motywowania do podjęcia i kontynuacji leczenia, kompletowania dokumentacji lekarskiej dla potrzeb Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności i komisji lekarskiej ZUS 9. motywowania klienta do podjęcia leczenia uzależnień i utrzymania abstynencji 10. uczenia i egzekwowania zachowania przez klienta higieny osobistej 11. udzielania informacji o warunkach i możliwościach korzystania z różnych form pomocy 12. podejmowania innych działań, uwzględniających sytuację osoby bezdomnej i jej decyzję o rozszerzeniu zakresu pracy socjalnej już na tym etapie. ETAP TRZECI. SCHRONISKO (placówka przeznaczona dla osób podejmujących współpracę z pracownikami socjalnymi i pracownikami schroniska, w celu poprawy swojej sytuacji życiowej). Praca socjalna realizowana w schronisku nakierowana jest przede wszystkim na działanie w dziewięciu zasadniczych obszarach. Przewidują one aktywność pracownika socjalnego w kierunku: 1. realizowania działań z zakresu pracy socjalnej prowadzonej w noclegowni 2. przeprowadzenia diagnozy socjalno-bytowej i sytuacji prawno-alimentacyjnej osoby bezdomnej 3. sporządzenia planu pomocy klientowi 4. tworzenia i realizowania z osobą bezdomną kontraktów socjalnych 5. nawiązania i przywracania kontaktów z członkami rodziny osoby bezdomnej oraz odnawiania więzi rodzinnych 6. sprawdzania możliwości uzyskania przez osobę bezdomną pomocy ze strony krewnych 7. udzielania pomocy w załatwianiu spraw związanych z przydziałem lokalu mieszkalnego lub odzyskaniem utraconego mieszkania. W tym zakresie praca socjalna, odpowiednio na danym terenie, powinna obejmować: – kontakt z Wydziałem Mieszkalnictwa Urzędu Miasta – opiniowanie wniosków o przydział mieszkania dla osób niepełnosprawnych i klientów rokujących szansę na usamodzielnienie (mieszkanie kontraktowe) – ułatwienie dostępu do porad prawnych i pomoc w przygotowaniu dokumentacji urzędowej

8. podejmowania przez osobę bezdomną aktywności wewnątrz placówki, poprzez: – motywowanie przez pracownika socjalnego do wykonywania prac społecznie użytecznych na rzecz placówki i współmieszkańców – organizowanie terapii grupowej, indywidualnej w tym grup samopomocy, pomocy psychoterapeutycznej – podejmowania innych działań wspierających 9. pracy nad rozwiązaniem u osoby bezdomnej problemu choroby alkoholowej, poprzez: – przedstawianie podjęcia leczenia, jako warunku kolejnych form pomocy – współpracę ze specjalistycznymi ośrodkami diagnozy i leczenia uzależnień – monitoring uczestnictwa w terapii – wspieranie w procesie utrzymywania abstynencji. W schronisku powinien funkcjonować podział obowiązków w prowadzeniu pracy socjalnej. Każdy pracownik schroniska (opiekun) powinien odpowiadać za wdrażanie działań związanych z pracą socjalną. Raz w miesiącu powinny być realizowane obligatoryjne spotkania całego zespołu pracowników umożliwiające monitorowanie i ewaluację pracy. Dodatkowe spotkania powinny być realizowane w zależności od potrzeb. Oprócz ogólnej, praca socjalna realizowana w schronisku powinna również obejmować pracę ukierunkowaną na integrację społeczną oraz na integrację zawodową. PRACA SOCJALNA UKIERUNKOWANA NA INTEGRACJĘ SPOŁECZNĄ nakierowana jest na zapobieganie dalszemu wykluczeniu społecznemu osoby bezdomnej. Powinna być ona realizowana poprzez sześć generalnych grup aktywności pracownika socjalnego. Należą do nich: 1. motywowanie osób bezdomnych do wychodzenie na „zewnątrz” placówki ze swoimi propozycjami i działaniami 2. motywowanie osób bezdomnych do zmiany stylu życia poprzez realizację konkretnych projektów np. budzenie potrzeby podjęcia zatrudnienia, uzyskania stałego źródła dochodu, poprawę organizacji i jakości spędzania czasu wolnego, kształtowanie umiejętności gospodarowania posiadanymi zasobami finansowymi, kształtowanie nawyków higienicznych, prawidłowych kontaktów międzyludzkich i zachowań społecznych 3. zapewnienie udziału i dostępu do rozrywek kulturalnych – wyjść do teatru, kina 4. współdziałanie z lokalnymi społecznościami (np. współorganizowanie lokalnych festynów) 5. umożliwienie dostępu do środków masowej komunikacji (internet) 6. inne działania wspierające, wynikające z potrzeb osób bezdomnych i specyfiki funkcjonowania placówki. PRACA SOCJALNA UKIERUNKOWANA NA INTEGRACJĘ ZAWODOWĄ nakierowana jest na wzrost aktywności zawodowej osoby bezdomnej i progres jej samodzielności w tym obszarze. Powinna być ona realizowana poprzez dziewięć generalnych grup aktywności pracownika socjalnego. Należą do nich: 1. pomoc i obligowanie osoby bezdomnej do rejestracji w PUP oraz kompletowania dokumentów o przebiegu zatrudnienia

131

2. udzielanie wsparcia w kontaktach z urzędami, pomoc w pisaniu pism urzędowych i dokumentów aplikacyjnych 3. tworzenie klubów pracy ułatwiających kontakt z potencjalnymi pracodawcami 4. dostęp do ofert pracy 5. powstawanie w placówkach warsztatów pracy oraz ekip pracowniczych świadczących usługi na zewnątrz 6. tworzenie firm socjalnych oraz zatrudnianie w nich osób bezdomnych 7. uczestnictwo w zajęciach instytucji zmierzających do integracji zawodowej 8. organizowanie szkoleń i kursów zawodowych, w zależności od specyfiki regionu oraz potrzeb samych osób bezdomnych 9. inne działania wspierające, wynikające z potrzeb osób bezdomnych i specyfiki funkcjonowania placówki.

132

ETAP CZWARTY. DOM DLA BEZDOMNYCH (specjalistyczna placówka przeznaczona np. dla osób niepełnosprawnych i starszych). Praca socjalna realizowana w domu dla bezdomnych i skierowana do osób bezdomnych chorych i w podeszłym wieku, nakierowana jest przede wszystkim na działanie w jedenastu zasadniczych obszarach. Przewidują one aktywność pracownika socjalnego w kierunku: 1. motywowania osoby bezdomnej do podjęcia i kontynuacji leczenia, kompletowania dokumentacji lekarskiej dla potrzeb Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności oraz komisji lekarskiej ZUS 2. udzielania pomocy w kompletowaniu dokumentów o przebiegu zatrudnienia 3. udzielania wsparcia w kontaktach z urzędami i instytucjami 4. udzielania pomocy w ustaleniu uprawnień emerytalno-rentowych 5. udzielania pomocy w kompletowaniu dokumentacji do domów pomocy społecznej 6. nawiązywania kontaktów z członkami rodziny 7. sprawdzania możliwości uzyskania pomocy ze strony krewnych oraz wsparcie w odnawianiu więzi rodzinnych 8. zapewnienia pomocy duchowej w zależności od potrzeb, zgodnie z wyznaniem 9. udzielania pomocy w załatwianiu spraw związanych z przydziałem lokalu mieszkalnego lub odzyskaniem utraconego mieszkania. W tym zakresie praca socjalna, odpowiednio na danym terenie, powinna obejmować: – kontakt z Wydziałem Mieszkalnictwa Urzędu Miasta – opiniowanie wniosków o przydział mieszkania dla osób niepełnosprawnych i klientów rokujących szansę na usamodzielnienie (mieszkanie kontraktowe) – ułatwienie dostępu do porad prawnych i pomoc w przygotowaniu dokumentacji urzędowej 10. zwiększanie aktywności osób bezdomnych wewnątrz placówki, poprzez: – motywowanie do wykonywania prac społecznie użytecznych na rzecz placówki i współmieszkańców – organizowanie terapii grupowej, pomocy psychoterapeutycznej – zaangażowanie wolontariatu – animowanie powstawania kółek zainteresowania oraz warsztatów zajęciowych w zależności od zainteresowań mieszkańców placówki – działania samopomocowe

11. inne działania wspierające, wynikające z potrzeb osób bezdomnych i specyfiki funkcjonowania placówki. Oprócz ogólnej, praca socjalna realizowana w domu dla bezdomnych powinna również obejmować pracę ukierunkowaną na integrację społeczną. PRACA SOCJALNA UKIERUNKOWANA NA INTEGRACJĘ SPOŁECZNĄ nakierowana jest na zapobieganie dalszemu wykluczeniu społecznemu osoby bezdomnej. Powinna być ona realizowana poprzez sześć generalnych grup aktywności pracownika socjalnego. Należą do nich: 1. motywowanie osób bezdomnych do wychodzenie na „zewnątrz” placówki ze swoimi propozycjami i działaniami 2. motywowanie osób bezdomnych do zmiany stylu życia poprzez realizację konkretnych projektów np. budzenie potrzeby podjęcia zatrudnienia, uzyskania stałego źródła dochodu, podjęcia terapii na terenie placówki bądź na zewnętrz, poprawę organizacji i jakości spędzania czasu wolnego, kształtowanie umiejętności gospodarowania posiadanymi zasobami finansowymi, kształtowanie nawyków higienicznych, prawidłowych kontaktów międzyludzkich i zachowań społecznych 3. zapewnienie udziału i dostępu do rozrywek kulturalnych – wyjść do teatru, kina 4. współdziałanie z lokalnymi społecznościami (np. współorganizowanie lokalnych festynów, organizowanie potańcówek, itd.) 5. umożliwienie dostępu do środków masowej komunikacji (internet) 6. inne działania wspierające, wynikające z potrzeb osób bezdomnych i specyfiki funkcjonowania placówki. ETAP PIĄTY. MIESZKALNICTWO WSPIERANE Osoby bezdomne docierające do tego etapu w instytucjonalnym systemie pomocy powinny mieć zatrudnienie bądź/ i legitymizować się posiadaniem własnego źródła dochodu17. Rolą pracownika socjalnego na tym etapie jest doprowadzenie do zawarcia kontraktu pomiędzy nim a osobą bezdomną oraz monitorowanie i realizacja tego kontraktu, a także jego ewaluacja. W ramach monitorowania i realizacji kontraktu, działania pracownika socjalnego powinny się koncentrować na: – udzielaniu pomocy w adaptacji osoby w nowym środowisku – dopilnowywaniu i sprawdzaniu terminowości uiszczania przez osobę bezdomną opłat czynszowych – udzielaniu pomocy w planowaniu budżetu domowego – udzielaniu pomocy w organizowaniu czasu wolnego – zorganizowaniu dostępu do pomocy psychoterapeutycznej (dotyczącej syndromu bezdomności, problemów wynikających ze zmiany sytuacji życiowej, choroby alkoholowej, czy innych uzależnień) – w uzasadnionych przypadkach udzielaniu wsparcia w sferze samodzielnego załatwiania spraw urzędowych, utrzymania abstynencji, utrzymania higieny osobistej i porządku w mieszkaniu – prowadzeniu innych działań wspierających, w zależności od potrzeb danej osoby. Ewaluacja realizacji kontraktu powinna się w głównej mierze koncentrować na ocenie stopnia samodzielności funkcjonowania w środowisku. 17

ZATRUDNIENIE TO MOŻE BYĆ REALIZOWANE NA WOLNYM RYNKU LUB W INNYCH FORMACH, TAKICH JAK CENTRUM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ CZY FIRMA SOCJALNA.

133

ETAP SZÓSTY. SAMODZIELNE MIESZKANIE Praca socjalna realizowana na etapie posiadania przez osobę samodzielnego mieszkania nakierowana jest przede wszystkim na podtrzymywanie takiego stanu rzeczy oraz udzielenia wszelkiego, zindywidualizowanego wsparcia, w przypadku, kiedy utrzymanie takiego status quo jest zagrożone.

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE

134

1. Pracownika socjalnego obowiązują konkretne zasady pracy. Określają one czas pracy, liczbę klientów, do objęcia pomocą których jest zobligowany, narzędzia pracy, do których powinien mieć zapewniony dostęp. 2. Pracownik socjalny w udzielaniu świadczenia klientowi powinien kierować się konkretnymi zasadami traktowania klienta, nawiązującymi także do Standardu Etycznego. 3. W pracy pracownika socjalnego można wskazać konkretne etapy pracy, obejmujące analizę stanu wyjściowego, ocenę, projektowanie działań, podjęcie działań, monitoring i ocenę tych działań oraz ich zakończenie. 4. Praca pracownika socjalnego, specjalizującego się w pracy z osobami bezdomnymi, powinna być spójna z charakterem placówki, na terenie której pracuje, zależna od jej mieszkańców, a także powinna uwzględniać konkretne elementy, nakierowane na reintegrację społeczną i zawodową. 5. Pracownik socjalny, realizujący założenia reintegracji społecznej i zawodowej, powinien dbać o kontakt z innymi osobami (asystent osoby bezdomnej, psycholog, doradca zawodowy) oraz podmiotami, w proces reintegracji zaangażowanymi, bądź mogącymi mieć znaczenie przy jej realizacji (Ośrodki Pomocy Społecznej, organizacja pozarządowe, instytucje rynku pracy, społeczności lokalne). 6. Dla procesu reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych konieczne jest dokonanie przez pracownika socjalnego analizy informacji dotyczących wszystkich zakresów sytuacji życiowej, składającej się na indywidualny obraz bezdomności danej osoby. Zbierane i analizowane dane powinny uwzględniać siedem kluczowych aspektów: sytuację rodzinną osoby bezdomnej, jej sytuację materialną, mieszkaniową, zdrowotną, zawodową, a ponadto analizę problemu bezdomności danej osoby oraz zakres i formy udzielanej osobie bezdomnej pomocy. 7. Podstawowym źródłem informacji niezbędnych do dokonania prawidłowej diagnozy stanu osoby bezdomnej powinna być ona sama, podczas przeprowadzonego wywiadu środowiskowego. Część informacji pracownik socjalny może również pozyskać z: Ośrodków Pomocy Społecznej (dane dotyczące historii bezdomności, sytuacji życiowej, zakresu i czasu otrzymywanej pomocy), placówek i poradni dla osób bezdomnych (dane dotyczące sytuacji zdrowotnej), Urzędów Miast (informacje dotyczące prawa do lokalu socjalnego), sądów (informacje o zobowiązaniach alimentacyjnych), Zakładów Ubezpieczeń Społecznych (dane na temat prawa do świadczeń emerytalno-rentowych), Zespołów ds. Orzekania o Niepełnosprawności (dane na temat przysługującego stopnia niepełnosprawności), a ponadto organizacji pozarządowych, świadczących usługi na rzecz osób bezdomnych, przedstawicieli służby zdrowia, czy też innych podmiotów. 8. Podstawowym narzędziem pracy pracownika socjalnego, specjalizującego się w pracy z osobami bezdomnymi, powinien być Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności, nadrzędny wobec Kontraktu Socjalnego. Powinien on zawierać zapis, popartej diagnozą, sytuacji osoby bezdomnej

oraz zapis wszystkich stawianych planów i działań, nakierowanych na reintegracją społeczną i zawodową oraz zaangażowanych w nią podmiotów. 9. Cele stawiane w Indywidualnym Programie Wychodzenia z Bezdomności powinny być: osiągalne (dostosowane do realnych możliwości i potrzeb osoby bezdomnej), jasno sprecyzowane (sformułowany w sposób jak najbardziej zrozumiały), możliwe do zmierzenia (zadania muszą być tak zrealizowane, aby po zakończeniu realizacji Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności można było zmierzyć, w jakim stopniu rezultaty zostały osiągnięte), wspólne dla realizatorów (ważne zarówno dla osoby bezdomnej, jak i zaangażowanych w reintegrację specjalistów), pozytywnie sformułowane (jako początek czegoś nowego, lepszego, bardziej atrakcyjnego). 10. W całym procesie reintegracji społecznej i zawodowej osoby bezdomnej kluczowa jest współpraca pracownika socjalnego z wszystkimi osobami i podmiotami, które mogą być wsparciem w procesie usamodzielnienia się osoby bezdomnej. Autor: EWA SZCZYPIOR – ekspert i AGNIESZKA MELLER – osoba wspierająca oraz grupa standaryzacyjna ds. pracy socjalnej z osobami bezdomnymi Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

135

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: OPRACOWANIE PRZEZ POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI STANDARDU PRACY SOCJALNEJ Z OSOBAMI BEZDOMNYMI POSTRZEGAM JAKO POSZERZENIE OFERTY POMOCY O NOWE FORMY PRACY SOCJALNEJ Z TĄ GRUPĄ. PROFESJONALNIE PROWADZONA PRACA SOCJALNA MA DUŻE SZANSE POWODZENIA. POWINNA BYĆ PRZYCZYNĄ PRZEŁAMYWANIA STEREOTYPU OSOBY BEZDOMNEJ W SPOŁECZEŃSTWIE, A TAKŻE ZMIANY STEREOTYPOWEGO PATRZENIA NA BEZDOMNOŚĆ PRZEZ PRACOWNIKÓW POMOCY SPOŁECZNEJ. JEST SZANSĄ NA ZWIĘKSZENIE LICZBY OSÓB BEZDOMNYCH PODEJMUJĄCYCH WYSIŁEK USAMODZIELNIENIA SIĘ POPRZEZ REALIZACJĘ INDYWIDUALNYCH PROGRAMÓW WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI. MAM NADZIEJĘ, ŻE DOTYCHCZASOWE PRAKTYKI CZĘŚCI PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH, POLEGAJĄCE JEDYNIE NA KIEROWANIU OSÓB BEZDOMNYCH DO PLACÓWEK, BĘDĄ POSZERZONE O WŁASNE KONCEPCJE PROFESJONALNEJ PRACY SOCJALNEJ Z TĄ GRUPĄ. TYM SAMYM BĘDZIE MOŻLIWA DO PROWADZENIA FAKTYCZNA WSPÓŁPRACA WSZYSTKICH PARTNERÓW ZAJMUJĄCYCH SIĘ TĄ SAMĄ OSOBĄ, A SAMI LUDZIE BEZDOMNI BĘDĄ CZULI SIĘ CZYNNYMI UCZESTNIKAMI PODEJMOWANYCH DZIAŁAŃ. ZDZISŁAWA ŁUGOWSKA pracownik socjalny, polityk społeczny, organizator pomocy społecznej, pracownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Sopocie, od 1994 roku Zastępca Dyrektora MOPS w Sopocie, a od 2008 roku członek Prezydium Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

S TA ND A R D E D U K A CJ I KONTEKST POWSTANIA STANDARDU Partycypacja w życiu społecznym w dzisiejszej rzeczywistości wymaga od każdej osoby ciągłej nauki i edukacji. Dynamiczne zmiany społeczne, nowoczesne technologie oraz nowatorskie sposoby komunikacji międzyludzkiej wymagają ciągłego pogłębiania wiedzy i umiejętności. Jednocześnie, zwłaszcza w obecnej dobie permanentnego postępu nauki i techniki, nasze zdolności przyswojenia, przetworzenia i zapamiętania informacji wydają się ograniczone. W związku z liczną ilością źródeł, z jakich można pozyskiwać informacje (prasa, książki, internet, podręczniki, multimedia), nasze umysły stały bardziej selektywne. Zmieniło się także znaczenie terminu edukacja, która znacznie już wykracza poza naukę w systemie szkolnictwa państwowego. Rozszerzeniu uległa nie tylko formalna edukacja szkolna, której wyznaczono nowe kierunki i którą objęto nowe grupy odbiorców – zarówno osoby bardzo młode, jaki i te w średnim wieku (np. studia zaoczne), a nawet osoby starsze (uniwersytety trzeciego wieku). Obecnie na zagadnienie edukacji, uczenia się, przyswajania nowych umiejętności patrzy się znacznie szerzej. Do edukacji podchodzi się obecnie jak do procesu, który ma wpływać nie tylko na wzrost wiedzy i umiejętności, ale także na ukształtowanie pewnych postaw czy cech osobowych. W związku z tym edukacja formalna, jako proces edukacji szkolnej, prowadzący do uzyskania dyplomów, certyfikatów czy zaświadczeń, w wielu wymiarach jest już niewystarczająca. Coraz bardziej na znaczeniu zyskuje edukacja nieformalna, która obejmuje między innymi szeroko rozumianą edukację interpersonalną (odkrywanie zasobów, komunikacja, asertywność, autoprezentacja), zorientowaną przede wszystkim na kształcenie umiejętności niezbędnych w życiu społecznym, zwłaszcza w relacjach z innymi ludźmi. Edukacja w tym zakresie uzupełnia także braki socjalizacyjne, których deficyt w różnych zakresach doświadcza wiele osób. Do edukacji zaliczyć można naukę umiejętności korzystania z różnych technologii, chociażby z komputera i z internetu – środka masowej komunikacji, w wielu przypadkach niezbędnego także do aktywności zawodowej. Obecnie zwraca się także coraz większą uwagę na praktyczną wiedzę i umiejętności, które w ramach edukacji nieoficjalnej płyną z przebywania w danym miejscu (pracy, organizacji, grupie społecznej), a także docenia się edukację nieformalną, którą można ogólnie opisać, jako trwający przez całe życie proces kształtowania się postaw, wartości, umiejętności i wiedzy, płynący z różnych doświadczeń oraz wpływu edukacyjnego otoczenia (rodziny, znajomych, środowiska pracy, zabaw, rynku) oraz oddziaływania mass mediów. W obecnych, bardzo stymulujących rozwój czasach, nieoceniona staje się także edukacja akcydentalna (ad hoc), wynikającą z codziennych sytuacji, które wydarzyły się niespodziewanie i nie były zaplanowane, ale stały się źródłem cennej wiedzy lub doświadczenia. Obecnie coraz większy nacisk kładzie się na praktyczny aspekt przyswajanych informacji. Trend ten odzwierciedlony jest zwłaszcza w ramach edukacji zawodowej, która w wymiarze nauczania szkolnego wydaje się już kompletnie niewystarczająca. Już sama aktywność zawodowa, fundamentalna dla współczesnej rzeczywistości, wymaga ciągłego kształcenia i korzystania z różnych szkoleń i kursów. Rozwój pracowników, dzięki wykorzystywaniu różnych form edukacji coraz częściej jest kluczowym elementem strategii funkcjonowania firm, instytucji czy organizacji. Wielu pracodawców, funkcjonując w myśl zasady, że człowiek to największa inwestycja, dba o permanentny rozwój swoich

141

pracowników, którym oferuje specjalistyczne szkolenia i kursy ukierunkowane na zdobycie konkretnych umiejętności. Współczesny rynek pracy wymaga dużej wszechstronności, wykwalifikowania w kilku zawodach, bądź otwartości ma przekwalifikowanie się w zależności od potrzeb rynku pracy, co przekłada się na oczekiwanie od pracowników maksymalnej elastyczności i mobilności. I tak funkcjonujący model edukacji skłania się raczej do nauki przez całe życie, niż do edukacji tylko w wieku szkolnym. Z jednej strony dostęp do edukacji – zwłaszcza oferującej rozwój specjalistycznych umiejętności, staje się coraz bardziej kosztowny. Z drugiej zaś, w związku z pojawieniem się w Polsce środków płynących z Unii Europejskiej, nakierowanych na rozwój kapitału ludzkiego, obecnie coraz więcej jest w naszym kraju inicjatyw, skierowanych na, najczęściej bezpłatne, doszkalanie kadry pracującej bądź osób pozbawionych dostępu do rynku pracy, które nie byłyby w stanie samodzielnie takiej edukacji sfinansować (osoby długotrwale bezrobotne, zwłaszcza powyżej 45 roku życia, osoby niepełnosprawne,

142

bezdomne). Wyodrębnił się także model edukacji, wraz ze specyficzną metodologią i specjalistyczną dydaktyką ukierunkowany na osoby bezrobotne. W związku ze środkami, które się pojawiły, współczesna edukacja posiada także wiele profili ukierunkowanych na niezliczoną ilość obszarów – zawodowych, interpersonalnych, społecznych. Dzięki temu działania szkoleniowe stały się fundamentem kształcenia przede wszystkim osób zagrożonych w różny sposób wykluczeniem społecznym. Pojawienie się w Polsce środków europejskich wpłynęło również na to, że coraz więcej organizacji pozarządowych – przy współpracy z Urzędem Pracy, firmami szkoleniowymi o szerokim spectrum działania czy też z zrzeszeniami rzemieślników podejmuje wyzwanie organizowania i realizacji przedsięwzięć edukacyjnych. Również podmioty zrzeszone w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności mają coraz liczniejsze doświadczenia w tym zakresie. Stąd też ideą stworzonego przez Pomorskie Forum standardu, testowanego w ramach Centrum Reintegracji Społecznej i Zawodowej1, było spisanie generalnych zasad, które przyświecają edukacji osób bezdomnych. Standard ten zrodził się z dwóch powodów – szerokiej skali problemów, wpisanych w funkcjonowanie osób bezdomnych, jak i świadomości, iż pokonanie tych problemów, ewidentnych barier w procesie pełnej i skutecznej reintegracji, wymaga prowadzenia kompleksowych i wszechstronnych działań. Do głównych barier utrudniających osobom bezdomnym skuteczną i trwałą reintegracją społeczną i zawodową, na które odpowiedź stanowi niniejszy standard, należą przede wszystkim niski poziom edukacji i kwalifikacji zawodowych, konsekwencje długotrwałego bezrobocia, prowadzące do zatracenia umiejętności poruszania się po rynku pracy, zaawansowany wiek i niepełnosprawność, brak umiejętności zachowań społecznych (dotyczący nawiązywania relacji oraz poruszania się po instytucjach społecznych, niski poziom umiejętności interpersonalnych, nieumiejętność uczenia się, brak umiejętności społecznych), problem z uzależnieniem, brak umiejętności racjonalnego wydatkowania środków finansowych, zawężenie grupy identyfikacji i kontaktu do grupy innych osób bezdomnych, prezentowanie postawy „tu i teraz”,

STANDARD ZOSTAŁ WDROŻONY PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. STANDARD TESTOWAŁO I WDRAŻAŁO 6 OSÓB, W LATACH 2005-2007 ZATRUDNIONYCH W CHARAKTERZE PSYCHOLOGA, KOORDYNATORA DZIAŁU, 4 ASYSTENTÓW OSOBY BEZDOMNEJ ORAZ PRAWNIKA. W DZIAŁANIA ZAANGAŻOWANI BYLI RÓWNIEŻ DORADCA ZAWODOWY ORAZ PRACOWNIK SOCJALNY, A TAKŻE PRZEDSTAWICIELE URZĘDU PRACY W GDAŃSKU ORAZ RZEMIEŚLNICY, PROWADZĄCY PRZYUCZENIA ZAWODOWE, W RAMACH POMORSKIEJ IZBY RZEMIEŚLNICZEJ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW. Z OSOBAMI BEZDOMNYMI PRACOWAŁ RÓWNIEŻ ZESPÓŁ PIĘCIU TRENERÓW REALIZUJĄCYCH SZKOLENIA INTERPERSONALNE (W TYM TRZECH REPREZENTUJĄCYCH PARTNERA W PROJEKCIE – POMORSKĄ IZBĘ RZEMIEŚLNICZĄ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW). PONADTO W CAŁY PROCES EDUKACYJNY ZAANGAŻOWANYCH BYŁO 6 GDAŃSKICH FIRM SZKOLENIOWYCH: ENGLISH UNLIMITED, STOWARZYSZENIE ELEKTRYKÓW POLSKICH, OŚRODEK SZKOLENIA ZAWODOWEGO „KINETIC”, AD-REM OŚRODEK BADAWCZO-SZKOLENIOWY, ITM – CENTRUM KOMPUTEROWE ORAZ OŚWIATA LINGWISTA.

zaspokajanie potrzeb niższego rzędu, lęk, strach przed edukacją, nieumiejętność zdefiniowania swoich możliwości, brak ciekawości świata oraz otwartości na zmiany, nieumiejętność zidentyfikowania własnego celu życiowego oraz brak potrzeb wyższego rzędu (niezabezpieczone potrzeby niższego). Świadomość tak licznych barier, dotykających tej grupy, implikowała w zaproponowanych rozwiązaniach wyjście poza stereotypowe rozumienie edukacji, jedynie jako działań stricte „uczniowskich”, zmierzających do zdobycia nowych, potwierdzonych certyfikatami umiejętności (co także jest niezwykle ważne, choć nie najważniejsze), i sięgnięcie do różnych, często niestandardowych form edukacji. Opierając się na doświadczeniu, iż zwłaszcza w przypadku osób długotrwale pozostających poza rynkiem pracy, mało efektywne stają się formy polegające na jednorazowym „akcie” edukacyjnym – skierowaniu osoby na jedno szkolenie i to wąsko sprofilowane, przyjęto, że edukacja osób bezdomnych to zorganizowany, często długotrwały proces, wymagający wykorzystania konkretnych narzędzi i wszechstronnych form, a także zaangażowania zespołu nauczycieli i trenerów. Proces edukacji powinien zmierzać do zdobycia przez osobę bezdomną wiedzy i umiejętności, pomagających w pokonaniu barier i rozwinięciu potencjału, bez których reintegracja społeczna i podjęcie działań zawodowych byłoby niemożliwe. Zapis poniższej koncepcji, która oczywiście jest elastyczna i otwarta na wybieranie poszczególnych treści czy rozbudowywanie poszczególnych elementów, prezentujemy poniżej.

EDUKACJA OSÓB BEZDOMNYCH – CZYM JEST? EDUKACJA OSÓB BEZDOMNYCH TO OGÓŁ ZORGANIZOWANYCH CZYNNOŚCI I PROCESÓW, MAJĄCYCH NA CELU PRZEKAZYWANIE WIEDZY, KSZTAŁTOWANIE OKREŚLONYCH CECH I UMIEJĘTNOŚCI, WYMAGAJĄCY KORZYSTANIA Z KONKRETNYCH NARZĘDZI, FORM A TAKŻE ZAANGAŻOWANIA ZESPOŁU NAUCZYCIELI/TRENERÓW, ZMIERZAJĄCY DO ZDOBYCIA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE WIEDZY, UMIEJĘTNOŚCI I PREDYSPOZYCJI, UMOŻLIWIAJĄCYCH IM ROZWINIĘCIE POTENCJAŁU I POKONANIE TYCH BARIER, BEZ KTÓRYCH REINTEGRACJA SPOŁECZNA I ZAWODOWA TEJ GRUPY I POSZCZEGÓLNYCH JEJ PRZEDSTAWICIELI BYŁABY NIEMOŻLIWA.

CELE EDUKACJI Edukacja osób bezdomnych wpisuje się zarówno w cele jednostkowe, jak i systemowe. CELE EDUKACJI SKIEROWANE NA JEDNOSTKĘ zorientowane są wokół trzech obszarów. Wśród nich znajdują się: 1. wzrost szans osoby bezdomnej na trwały powrót na rynek pracy i do społeczeństwa, poprzez podniesienie, zdobycie nowych lub też aktualizację posiadanych przez nią kwalifikacji, umiejętności zawodowych, interpersonalnych, społecznych, wzrost wiedzy a także pozyskanie konkretnych cech, niezbędnych do satysfakcjonującego życia zawodowego i społecznego 2. zapewnienie osobie bezdomnej dostępu do kompleksowych działań edukacyjnych, pozwalających jej na zmniejszenie bądź całkowite wyeliminowanie barier, uniemożliwiających trwałą reintegrację społeczną i zawodową 3. stworzenie osobie bezdomnej możliwości oraz dostarczenie jej wszechstronnych narzędzi do tego, aby wydobyć i wzmocnić posiadany przez nią potencjał oraz poszerzyć zakres podejmowanej przez nią aktywności życiowej, a tym samym urealnić jej trwałe wyjście z bezdomności.

143

CELE SYSTEMOWE EDUKACJI nakierowane są na:

1. powstrzymanie dalszej marginalizacji części obywateli poprzez wsparcie procesu wychodzenia z bezdomności oraz prowadzenie kompleksowej, usystematyzowanej, zorganizowanej i profesjonalnej działalności, umożliwiającej osobom bezdomnym reintegrację społeczną i zawodową 2. poprawę kondycji psychofizycznej, poziomu wykształcenia, zakresu kwalifikacji i umiejętności osób bezdomnych oraz zwiększenie ich atrakcyjności i szans trwałego zaistnienia na rynku pracy 3. zwiększenie spójności społecznej poprzez zmniejszenie bądź zatrzymanie skali procesu wykluczenia i marginalizacji osób bezdomnych, wynikającego z niwelowania bądź eliminowania barier i ograniczeń, blokujących trwały powrót tej grupy do społeczeństwa.

UNIWERSALNE ZASADY EDUKACJI Oferta edukacyjna kierowana do osób bezdomnych powinna opierać się na jedenastu kluczowych fundamentach. Należą do nich:

144

1. DIAGNOZA Edukacja, aby była skuteczna musi być przede wszystkim w wysokim stopniu dostosowana do potrzeb (potencjału i deficytów) osoby, do której ma być kierowana. Jednocześnie określenie tych potrzeb nie może leżeć po stronie instytucjonalnej, a najlepiej, aby potrzeby w zakresie edukacji zdefiniowane zostały przez samego odbiorcę działań edukacyjnych, przy wsparciu zespołu diagnozującego (psychologa, doradcy zawodowego, prawnika, asystenta, itd.). 2. KOMPLEKSOWOŚĆ Działania edukacyjne realizowane z osobami bezdomnymi powinny być maksymalnie holistyczne, odpowiadające na multiplikacje potrzeb i barier, występujących wśród przedstawicieli tej grupy. Edukacja osób bezdomnych obejmować powinna wszystkie sześć sfer: psychologiczną, zawodową, zdrowotną, socjalno-bytową, mieszkaniową i społeczną oraz uwzględniać jej potrzeby właśnie w tych płaszczyznach i wymiarach. Tym sferom powinny być także podporządkowane konkretne działania kierowane, w ramach przedsięwzięć edukacyjnych, do osób bezdomnych. Mało skuteczne jest fiksowanie się jedynie na formach teoretycznie najlepszych (np. sfera zawodowa) w momencie, kiedy nie docierają one do prawdziwego źródła barier, uniemożliwiających osobie bezdomnej wyjście z bezdomności (np. leczenie uzależnienia od alkoholu, rozwiązanie problemów prawnych, pokonanie lęku przed wchodzeniem w relacje społeczne, itd.). 3. DOBROWOLNOŚĆ Doświadczenia przedsięwzięć edukacyjnych pokazują, że różnego rodzaju treningi i szkolenia okazują się kompletnie nieskuteczne, jeśli ich odbiorcy są do tego przymuszani lub ich oczekiwania rozmijają się z treścią i zakresem edukacji. Stąd też uczestnicy działań edukacyjnych powinni rozumieć i akceptować ich cel oraz dobrowolnie zdecydować się na ich podjęcie. Jednak, ze względu na fakt, że szczególnie w przypadku długoterminowych działań edukacyjnych osoby bezdomne szybko tracą motywację do udziału, konieczne jest już po etapie dobrowolnego zdecydowania się na daną formę edukacji, zobligować osobę bezdomną do udziału w działaniach edukacyjnych (np. poprzez podpisanie

wspólnej umowy, określającej dokładnie warunki korzystania z działań edukacyjnych), a także wciąż ją motywować do kontynuowania podjętych działań (np. poprzez system nagród dla szczególnie wytrwałych czy zaangażowanych uczestników). 4. DOSTOSOWANIE DO POTRZEB I MOŻLIWOŚCI Bardzo ważne jest, aby planując szkolenia dla osób bezdomnych, dostosować je do rzeczywistych potrzeb i możliwości osoby. Bezzasadne i nieefektywne jest kierowanie osoby bezdomnej na zbyt dużą ilość szkoleń „na wszelki wypadek”, bądź też obarczenie jej zbyt dużą liczbą działań w krótkim okresie czasu. Może to doprowadzić do przesytu, niskiej efektywności takich działań i wręcz do szybkiej rezygnacji i wycofania się z jakichkolwiek działań integracyjnych. 5. WŁAŚCIWE ROZPLANOWANIE DZIAŁAŃ W CZASIE Ze względu na szeroki zakres celów, jakie stoją przed kompleksową edukacją osób bezdomnych w sześciu sferach, podejmowane przedsięwzięcia powinny być konkretnie rozplanowane w czasie i występować w pewnej sekwencji. Brak konkretnego planu – zarówno krótko jak i długofalowego, skumulowanie wszystkich działań w krótkim okresie czasu, bądź prowadzenie przez długi okres jedynie wąsko sprofilowanych przedsięwzięć jest wysoce nieefektywne i prowadzić może u uczestnika do wynikającej z poczucia chaosu lub monotonni rezygnacji z edukacji, bądź też wybierania jedynie tych aktywności, które wiążą się z gratyfikacjami finansowymi (np. wybór szkolenia zawodowego zamiast udziału w terapii uzależnień). 6. STOPNIOWALNOŚĆ OFERTY Oferta kierowana do osób bezdomnych powinna być stopniowalna, w rozumieniu stopnia docierania do problemów. Oferta powinna dzielić się na poziom „płytki” (bezpieczny) i „głęboki” (dotykający głębiej skrywanych problemów). Początek współpracy z osobą bezdomną powinien osadzać się na poziomie płytkim i w miarę długości trwania współpracy, powinien zmierzać ku poziomowi głębokiemu, jako docelowemu. Wprowadzenie stopniowalności oferty zapewni większą naturalność całego procesu edukacyjnego i będzie przeciwdziałało zablokowaniu się i wycofaniu uczestnika z relacji. Proces edukacyjny należy również zaczynać od form krótszych i mniej skomplikowanych (kilkudniowe szkolenia zawodowe czy interpersonalne, uczące takiej formuły pracy) i w miarę trwania działań edukacyjnych podnosić stopień jego trudności (tak, aby docelowo móc realizować półroczny kurs czeladniczy, dwusemestralny kurs języka angielskiego czy roczny udział w terapii). 7. WŁAŚCIWE „INFEKOWANIE” Kluczowym elementem każdego projektu edukacyjnego powinno być dokładne zdiagnozowanie potrzeb klienta oraz ustalenie najlepszego kierunku i metod działania. Jednocześnie definiowanie tych potrzeb oraz ustalanie programu działań edukacyjnych powinno być w jak najmniejszym stopniu „zainfekowane” przez pomysły i gotowe rozwiązania osób dostarczających i planujących usługi edukacyjne, a w jak największym stopniu powinno wykorzystywać potencjał i pomysł na swoje życie, drzemiący w osobie bezdomnej. Jednocześnie wskazane jest, aby właściwie „infekować” osobą bezdomną poprzez zarażanie jej, co do wartości i odnajdywania korzyści płynących z podjęcia działań edukacyjnych – które dla osób bezdomnych często są zbyt bardzo rozciągnięte w czasie (np. w przypadku półrocznego

145

szkolenia czeladniczego), bądź też mało konkretne i nienamacalne (szczególnie w przypadku działań w sferze psychologicznej: terapii, konsultacji psychologicznych, szkoleń interpersonalnych). Warto pamiętać, iż w przypadku osób bezdomnych kluczem do podjęcia jakichkolwiek działań jest najpierw wzbudzenie w tych osobach motywacji do zmiany – co często jest bardzo dużym wyzwaniem i wymaga stosowania niestandardowych i niekonwencjonalnych form (np. prowadzenia zajęć teatralnych, przygotowania sesji fotograficznej uczestników, zrealizowania zawodów sportowych, itd.). 8. NAUKA PRZEZ DOŚWIADCZENIE Ważne jest, aby w działaniach edukacyjnych kierowanych do osób bezdomnych zbalansować przyrost wiedzy i umiejętności. Oznacza to, że działania edukacyjne nie powinny opierać się na przekazywaniu tylko i wyłącznie wiedzy teoretycznej, ale powinny także pozwolić osobie bezdomnej na naukę przez doświadczenie – czyli przez wykorzystanie wiedzy teoretycznej w praktyce. Powinny one również wykraczać poza formalne rozumienie edukacji.

146

9. ELASTYCZNOŚĆ, WYNIKAJĄCA ZE STAŁEGO MONITOROWANIA POSTĘPÓW W przypadku działań edukacyjnych, skierowanych do osób bezdomnych, bardzo ważne jest dopuszczenie możliwości modyfikowania raz ułożonego planu działania. Osoby bezdomne są często mało stabilne w planach i dążeniach życiowych, często w ich życiu pojawiają się kryzysy i problemy, wymagające na jakiś czas wstrzymania działań edukacyjnych, dodania do planów niektórych elementów, bądź też większego rozciągnięcia działań w czasie. Stąd też, poza dużą elastycznością, bardzo ważne jest monitorowanie postępów osoby podlegającej działaniom edukacyjnym. Warto podkreślić, iż monitorowanie to powinno mniej spełniać rolę „nadzorczą”, a bardziej zaś powinno pozwalać na dostosowanie programu do potrzeb i możliwości osoby. 10. INTEGRACJA Warto również podkreślić, że działania edukacyjne mogą stanowić świetną formę integrującą osoby bezdomne z resztą społeczeństwa. Stąd też przed zaplanowaniem szkolenia warto się zastanowić, które formy działań edukacyjnych lepiej realizować wśród samych osób bezdomnych (np. szkolenia interpersonalne), a które można zrealizować włączając osoby bezdomne do innej grupy (np. kursy komputerowe). W prowadzonej edukacji należy dbać o zachowanie balansu pomiędzy formami realizowanymi w grupie samych osób bezdomnych (wpływa to na większe poczucie bezpieczeństwa uczestników, stanowi znacznie mniej sterujące wyzwanie), a tymi przebiegającymi w innych grupach społecznych (niosą one ze sobą pewien koszt psychologiczny, przy czym pozwalają na integrację z innymi przedstawicielami społeczeństwa oraz zapewniają naturalną naukę partycypacji w życiu społecznym). 11. STOPIEŃ UNIWERSALNOŚCI OFERTY Przy planowaniu działań edukacyjnych, podobnie jak w przypadku poprzedniej zasady, należy również dokładnie rozważyć, czy osoby bezdomne, często także długotrwale bezrobotne, powinny korzystać z uniwersalnych ofert edukacyjnych, dostępnych powszechnie na rynku dla osób bezrobotnych, czy raczej powinny korzystać ze specjalistycznej oferty edukacyjnej, dostosowanej do ich potrzeb

i możliwości. Oferta edukacyjna kierowana do osób bezdomnych może przyjmować trzy formy, stanowiąc: ofertę całkowicie spójną z ofertą kierowaną do osób bezrobotnych (szkolenia zawodowe – czeladnicze, językowe, prawo jazdy, itd.), ofertę analogiczną do oferty kierowanej do osób bezrobotnych, jednak uwzględniającą specyfikę bezdomności (warsztaty interpersonalne, konsultacje psychologiczne, doradztwo zawodowe) oraz ofertę odnoszącą się jedynie do osób bezdomnych (nauka życia w mieszkaniu treningowym, warsztaty poświęcone wychodzeniu z bezdomności, grupa wsparcia dla osób wychodzących z bezdomności).

PROFILE EDUKACJI OSÓB BEZDOMNYCH Do uczenia (się) osób bezdomnych należy podchodzić jak do procesu opartego na czterech głównych profilach edukacji. Należą do nich: – EDUKACJA FORMALNA, która przyjmuje postać edukacji szkolnej (ukończenie szkoły zawodowej, średniej, studiów wyższych, podyplomowych, itd.) oraz różnego typu szkoleń (zawodowych, interpersonalnych, itd.). Jest to proces prowadzący do uzyskania dyplomów, certyfikatów czy zaświadczeń, oparty na określonej strukturze i organizacji nauki. – EDUKACJA NIEOFICJALNA, która zazwyczaj towarzyszy oficjalnemu procesowi nauczania bądź szkolenia, ale zazwyczaj nie prowadzi do uzyskania w sposób sformalizowany certyfikatów i dyplomów. Tego typu uczenie się towarzyszy rozwojowi osobowemu, zachodzącemu w ramach różnorodnych form aktywizacji zawodowej bądź społecznej. – EDUKACJA NIEFORMALNA, którą można ogólnie opisać, jako trwający przez całe życie proces kształtowania się postaw, wartości, umiejętności i wiedzy, płynący z różnych doświadczeń oraz wpływu edukacyjnego otoczenia (rodziny, znajomych, środowiska pracy, zabaw, rynku) oraz oddziaływania mass mediów. Przykładem tej formy edukacji są różnego rodzaju edukacyjne konkursy, projekty, filmy, słuchowiska, gry multimedialne i symulacyjne. Edukacją nieformalną, prowadzącą do rozwoju jest także edutainment – czyli wszelkie działania łączące edukację z rozrywką: programy rozrywkowe, teleturnieje i quizy telewizyjne, seriale, gry komputerowe lub video, filmy, muzyka, strony internetowe i portale, prezentacje multimedialne. – EDUKACJA AKCYDENTALNA (AD HOC), wynikająca z codziennych sytuacji, które wydarzyły się niespodziewanie i nie były zaplanowane, ale stały się źródłem cennej wiedzy lub doświadczenia. Składa się ona na ogólną „wiedzę życiową”. W przypadku osób bezdomnych, ważne jest wychodzenie poza formę edukacji jedynie formalną. Duże nagromadzenie barier w reintegracji osób bezdomnych sprawia, że w edukowaniu przedstawicieli tej grupy należy dbać o równowagę pomiędzy wyżej wymienionymi elementami.

147

FORMY I METODY DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH Działania prowadzone w sferze edukacyjnej mogą przyjmować sześć generalnych form i metod: indywidualne planowanie działań, szkolenia interpersonalne, praca psychologiczna/terapeutyczna, szkolenia zawodowe, poradnictwo oraz edukacja społeczna. 1. INDYWIDUALNE PLANOWANIE DZIAŁAŃ Przed przystąpieniem do realizacji działań edukacyjnych niezbędne jest określenie potencjału i barier tkwiących w potencjalnych uczestnikach. Ważne jest dokonanie diagnozy we wszystkich kluczowych sferach osoby bezdomnej: psychologicznej, zdrowotnej, zawodowej, socjalno-bytowej, mieszkaniowej i społecznej. Stąd też wymagane jest zaangażowanie psychologa i doradcy zawodowego, prowadzących również współpracę z asystentem, pracownikiem socjalnym, prawnikiem, terapeutą uzależnień, itd. Dopiero tak dogłębnie przeprowadzona diagnoza powinna stać się punktem wyjścia do zaplanowania długofalowych działań edukacyjnych z osobą bezdomną. Zrealizowana diagnoza i analiza potencjału, barier oraz możliwości edukacyjnych osób bezdomnych, powinna przełożyć się na stworzenie ścieżki rozwoju interpersonalnego w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Ścieżka powinna przewidywać rekomendowane przez psychologa, przy konsultacji z innymi specjalistam, i szkolenia miękkie (interpersonalne), uszczegółowiać formę pracy psychologicznej, kierowanej do osoby, uwzględniać uczestnictwo w różnych formach terapii (dla osób uzależnionych

148

bądź współużależnionych, dla ofiar przemocy, itp.), a także, w uzasadnionych przypadkach, konieczność stałego konsultowania sytuacji psychologicznej u lekarza psychiatry. 2. SZKOLENIA INTERPERSONALNE W ramach działań edukacyjnych powinny być realizowane szkolenia interpersonalne, dostosowane do potrzeb osób bezdomnych. Mogą one dotyczyć poniżej zaproponowanych obszarów tematycznych: – warsztat rozwoju osobistego, wprowadzający w cały cykl szkoleń interpersonalnych, pozwalający uczestnikom zapoznać się z formą pracy szkoleniowej jaką jest warsztat grupowy oraz odkryć własne zasoby, zwłaszcza te poza materialne – warsztat poświęcony komunikacji interpersonalnej, koncentrujący się na generalnym znaczeniu komunikacji międzyludzkiej oraz poznaniu zasad efektywnej komunikacji werbalnej i niewerbalnej – warsztat zorientowany na poznanie zasad skutecznej autoprezentacji, stwarzający uczestnikom możliwość autoanalizy własnego wyglądu i sposobu zachowania, a także budowania świadomości tego, jak może on być odbierany przez innych – warsztat poświęcony tworzeniu własnych planów i celów życiowych, poświęcony świadomemu budowaniu swojego życia w dłuższej perspektywie czasowej, pozwalający uczestnikom zwerbalizować oraz zwizualizować swoje plany i marzenia, a także skonkretyzować działania, jakie należy podjąć, aby je zrealizować – warsztat poświęcony zagadnieniu stresu i sytuacji kryzysowych, nakierowany na przekazanie uczestnikom wiedzy o mechanizmach reagowania w sytuacjach kryzysowych oraz wyposażający uczestników w narzędzia pozwalające na konstruktywne reagowanie w sytuacjach kryzysowych oraz radzenie sobie ze stresem i pojawiającymi się problemami

– warsztat poświęcony treningowi umiejętności społecznych, pozwalający na pogłębienie rozumienia siebie w interakcjach z ludźmi, a tym samym czerpanie większej satysfakcji z kontaktów interpersonalnych. Oczywiście tematy te nie wyczerpują zagadnienia. Stanowią bardziej określenie pewnego zakresu działań szkoleniowych, który jest szczególnie wskazany z punktu widzenia odbiorców, jakimi są osoby bezdomne. Celem przedsięwzięć interpersonalnych powinno być przede wszystkim wzbudzenie w osobie bezdomnej motywacji do zmiany, wzrost jej samooceny i otwartości na zmiany, nauka skutecznej komunikacji interpersonalnej, zmiana perspektywy organizującej życie z przeszłości czy teraźniejszości na przyszłość, zdobycie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania problemów. Wybór konkretnego tematu czy całego cyklu podyktowany powinien być zapotrzebowaniem konkretnej grupy, biorącej udział w danym przedsięwzięciu reintegracyjnym. W przypadku szkoleń interpersonalnych szczególnie wskazane jest, aby nie przyjmowały one formy jednorazowej, ale realizowane były w postaci kilkudniowych bloków/ modułów, regularnie, w stałym odstępie czasowym (np. w cyklu półrocznym). Warto również pamiętać, że szkolenia interpersonalne stanowią doskonałe przygotowanie do innych aktywności (zwłaszcza zawodowych czy społecznych) i jako takie, powinny być często realizowane jako wstęp do jakichkolwiek działań reintegracyjnych. Ponadto wskazane jest, aby szkolenia interpersonalne prowadzone były przez trenerów, posiadających doświadczenie w pracy z grupami wykluczonymi społecznie, mających świadomość problemów wpisanych w funkcjonowanie tej grupy. 3. PRACA PSYCHOLOGICZNA / TERAPEUTYCZNA Ta forma pracy edukacyjnej, prowadzona w ramach sfery psychologicznej może przyjmować strukturę indywidualnych konsultacji, grupy wsparcia oraz w przypadku psychologa z uprawnieniami, terapii (uzależnień, terapii dorosłych dzieci alkoholików, terapii ofiar przemocy, itd.). Praca psychologa z osobami bezdomnymi powinna dotyczyć przede wszystkim rozbudzania i podtrzymywania motywacji do zmian, rozwiązania problemów z przeszłości oraz wzbudzenia umiejętności konstruktywnego pokonywania kryzysów. Powinna zmierzać do wzrostu u osoby jej samoświadomości, rozwijania jej potencjału, uzyskania przez osobę bezdomną stabilności emocjonalnej, rozwiązania problemu uzależnienia, zwłaszcza od alkoholu, poprawy stanu psychofizycznego, wzrostu poczucia własnej odpowiedzialności za wyjście z bezdomności i odbudowania wiary we własne sprawstwo, zmierzenie się z tematem przemocy czy współuzależnienia, odbudowania bądź ustabilizowania kontaktów z rodziną. Praca psychologiczna powinna być realizowana w ścisłej współpracy z psychiatrą, terapeutą (w tym uzależnień), a także innymi, kluczowymi dla reintegracji osobami (pracownikami placówki, przedstawicielami rodziny, pracownikiem socjalnym, doradcą zawodowym, itd.). 4. SZKOLENIA ZAWODOWE Szkolenia zawodowe to szerokie określenie, w którym mieści się kompleksowa oferta rozwoju zawodowego. W ofercie szkoleń zawodowych, skierowanym do osób bezdomnych powinny znajdować się szkolenia odpowiadające zapotrzebowaniom w zakresie dokształcenia, uzupełnienia umiejętności, przekwalifikowania albo całkowitej zmiany zawodu. Szkolenia zawodowe powinny być także indywidualnie dobierane do potrzeb osoby. Ofertę działań edukacyjnych w obszarze zawodowym można generalnie podzielić na:

149

– przygotowanie zawodowe / przyuczenie do zawodu, to forma powinna być przeznaczona dla osób, które pragną i powinny zdobyć nowe umiejętności zawodowe. Może opierać się ona na przyswojeniu fragmentu konkretnej wiedzy i umiejętności z danej dziedziny (np. kurs strzyżenia), bądź też na zdobyciu szerokiego, kompleksowego zakresu wiedzy i umiejętności z danej dziedziny (kurs czeladniczy z zakresu fryzjerstwa), a kończy się zaświadczeniem wydanym zgodnie z wymogami MEN. – realizacja warsztatów zawodowych i ekip roboczych, to forma edukacji umożliwiająca praktyczną naukę zawodu, w której możliwe jest stopniowanie poziomu zaangażowania uczestników edukacji. Warsztaty i ekipy mogą funkcjonować w różnych obszarach i tematykach. – spółdzielnie socjalne / firmy społeczne, jako element ekonomii społecznej, dają możliwość edukacji oraz aktywizacji zawodowej w quasi rynkowych warunkach. Edukacja ma już tutaj wymiar dość intensywny i czasochłonny. – szkolenia w zakresie przedsiębiorczości / własny biznes, to szkolenia dotyczące zdobycia wiedzy na temat założenia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej, które powinny być skierowane do tych osób, które pragną założyć własną działalność gospodarczą, kończące się zaświadczeniem. – szkolenia zawodowe twarde, to szkolenia podnoszące umiejętności i kwalifikacje zawodowe,

150

zwiększające atrakcyjność odbiorców działań edukacyjnych na rynku pracy, które powinny być indywidualnie dobrane do potrzeb odbiorcy. W zakres tych szkoleń powinny wchodzić między innymi szkolenia językowe – o różnych poziomach zaawansowania, komputerowe – o różnych zakresie i poziomie, szkolenia „minimum sanitarne”, obsługa wózków jezdniowych, obsługa kasy fiskalnej, opieka nad dziećmi/osobami starszymi, szkolenia z zakresu BHP, szkolenia na prawo jazdy, kurs masażu, i inne zgodnie z indywidualnymi potrzebami uczestników. – szkolenia zawodowe miękkie, to szkolenia podnoszące umiejętność odnalezienia się na rynku pracy i poszukiwania zatrudnienia (umiejętność pisania CV i listu motywacyjnego, zdobycie umiejętności autoprezentacji w sytuacji rozmowy kwalifikacyjnej, poznanie form i możliwości poszukiwania zatrudnienia), które szczególnie powinny być kierowane do osób, mających długą przerwę w zatrudnieniu, nigdy wcześniej nie pracujących bądź też tych, u których w zawodowym życiorysie przeważała praca „na czarno”. – edukacja formalna, to forma umożliwiająca zdobycie wykształcenia (zawodowego, średniego, wyższego zawodowego, wyższego, podyplomowego) potwierdzonego świadectwem bądź dyplomem, zgodnie z wymogami MEN, polegająca na opłaceniu uczestnikowi nauki w szkole, szczególnie w systemie zaocznym, która powinna być kierowana do osób wymagających uzupełnienia wykształcenia. Wszystkie zaprezentowane przedsięwzięcia zawodowe zorientowane są na rozwijanie indywidualnego potencjału zawodowego osoby bezdomnej, wyeliminowanie barier, uniemożliwiających jej powrót na rynek pracy (braku wykształcenia, nieodpowiednich kwalifikacji, długiego dystansu do rynku pracy). Pozwalają one osobom bezdomnym na całkowite przekwalifikowanie bądź aktualizację posiadanych uprawnień, zdobycie nowych umiejętności zawodowych, potwierdzonych certyfikatami, podniesienie bądź uzupełnienie wykształcenia, wzbudzenie nawyku pracy (praca w grupie, nauka odpowiedzialności, punktualności). W przypadku każdej osoby bezdomnej należy postawić pytanie, które formy w jej przypadku będą najbardziej wskazane do zastosowania i rzeczywiście przyczynią się do zrealizowania tego celu.

5. PORADNICTWO (DORADZTWO ZAWODOWE, SOCJALNE, PRAWNE) Duży walor edukacyjny, zwłaszcza w jej wymiarze nieformalnym bądź nieoficjalnym, ma poradnictwo, przyjmujące najczęściej formę indywidualnej usługi doradczej. W przypadku osób bezdomnych, w odpowiedzi na multiplikację ich problemów i barier, powinno ono obejmować: – doradztwo zawodowe, może przyjąć formę jednorazową bądź długoterminową, dotyczyć doradzania w określaniu profilu zawodowego i stwarzania dalszej ścieżki pracy z osobą czy też przekazania umiejętności tworzenia dokumentów aplikacyjnych – pośrednictwo pracy, to forma wspierająca poszukiwanie zatrudnienia, która powinna być skierowana do osób gotowych samodzielnie zaistnieć na otwartym rynku pracy, a dotyczy udzielania bezpośredniej pomocy w znalezieniu pracy, poszukiwania i przekazywania ofert pracy, oraz monitorowania rynku pracy – poradnictwo pracownika socjalnego, to forma pracy, która powinna pozwolić na stworzenie dla osoby Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, a także zwiększyć stopień edukowania osoby w zakresie przysługujących jej praw i form wsparcia, szczególnie w zakresie mieszkalnictwa – poradnictwo prawne, realizowane może być w formie konsultacji jednorazowych bądź stałych, przez pewien okres czasu. Dotyczyć może edukowania w zakresie rozwiązania trudności prawnych, udzielania pomocy w rozwiązaniu spraw związanych z nieuregulowaną sytuacją rozwodową, rodzicielską, z sytuacją zadłużeń, w sprawach lokalowych, itp. Celem poradnictwa w ramach działań edukacyjnych, jest udzielenie osobie bezdomnej pomocy w uregulowaniu sytuacji prawnej (rozwody, prawo do opieki nad dziećmi), wyjaśnieniu i uregulowaniu sytuacji zadłużeń, szczególnie alimentacyjnych oraz uczenie życia w stopniowalnym systemie pomocy instytucjonalnej - przejście drogi od ogrzewalni poprzez schronisko do mieszkania treningowego. Edukacja realizowana w postaci konsultacji i usług doradczych powinna umożliwiać osobie bezdomnej naukę skutecznego dążenia do otrzymania bądź odzyskania własnego mieszkania (socjalnego, komunalnego), wskazanie możliwości pokonania barier utrudniających reintegrację (zadłużenia, brak dokumentów, brak meldunku), zdobycie umiejętności aktywnego poszukiwania pracy (proces aplikowania o pracę i rekrutacji) oraz zdobycie umiejętności otrzymywania i racjonalnego wydatkowania regularnych gratyfikacji finansowych za udział w działaniach zawodowych. 6. EDUKACJA SPOŁECZNA Istotą działań prowadzonych w ramach edukacji społecznej, nakierowanej na „dezintegrację przez integrację” powinna być nauka przez doświadczenie: nieformalna, nieoficjalna, ad hoc, najczęściej realizowana poza strefą bezdomności (wyjścia poza miejsca kojarzone z bezdomnością). Stąd też działania te, skoncentrowane na praktycznym zdobywaniu umiejętności (a nie jedynie teoretycznym przyswajaniu wiedzy) powinny przyjmować formę: – szkoleń (z zakresu gospodarowania własnym budżetem, z aspektów prawnych i organizacyjnych, odnośnie zobowiązań alimentacyjnych i lokali społecznych/komunalnych, zobowiązań podatkowych), po których zdobyta wiedza mogłaby być wykorzystywana w praktyce, „w codziennym życiu” – pogadanek psychoedukacyjnych, zajęć warsztatowych (m.in. z zakresu „co i jak w urzędach”, znaczenia udziału w wyborach, pełnienia ról rodzicielskich, społecznych), dyskutowania tematów

151

zdrowotnych (HIV, AIDS, choroby weneryczne, antykoncepcja), po których mógłby następować naturalny transfer wiedzy do codziennego życia – na zasadzie edukacji ad hoc, stwarzanie przestrzeni do omawiania bieżących, ważnych wydarzeń życiowych (np. codzienna dyskusja na temat tego, co ważnego wydarzyło się w życiu każdego uczestnika) – przedsięwzięć budujących większą świadomość zasadności dbania o swój wygląd zewnętrzny (warsztaty mody, wizażu, sesje fotograficzne)

152

– dyskusji poświęconych temu, jak wychodzić z bezdomności i spotkań z osobami, którym się to udało – wyjść i „wizyty studyjnych” – do większych zakładów pracy, urzędów, firm – wyjść poza „sferę bezdomności” (wyjścia poza placówki dla osób bezdomnych do kina, teatru, kawiarni; organizowanie spotkań z ciekawymi ludźmi, imprez i zajęć sportowych, wycieczek edukacyjnych) – udziału w formach grupowych, budujących ducha wspólnoty (wizyty w organizacjach, przynależność do grup kościelnych, udział w terapiach grupowych, w mityngach AA) – bezpłatnego dostępu do kafejki internetowej oraz czytelni z ciekawymi czasopismami, periodykami, książkami – udziału w kółkach zainteresowań (fotograficzne, sportowe, filmowe, malarskie, dziennikarskie) – przedsięwzięć rozwijających zainteresowania i realizujących idee edukacji przez rozrywkę (filmy i wyjścia do kin, muzyka – wraz z wyjściem na koncerty, analizowanie stron internetowych, dostęp do prasy, książek) – prac na rzecz społeczności lokalnych i dobra innych (działania wolontarystyczne, wsparcie akcji organizowanych przez hospicja, domy dziecka) – inicjatyw budujących przynależność społeczną (imprezy integracyjne, festyny, pikniki, wspólne – – – –

realizowanie świąt, dnia dziecka) edukacji rodzicielskiej (warsztaty dla rodziców, wyjścia z dziećmi – do zoo, na basen, animowanie twórczych zajęć dla rodziców i dzieci) korzystania z mieszkań treningowych/ wspieranych - nauka posiadania własnej przestrzeni życiowej (warsztaty dekoratorskie, kulinarne, trening gospodarowania własnym budżetem domowym) nauki gospodarowania środkami finansowymi, również poprzez założenie i korzystanie z własnego konta bankowego walki z powszechnym w społeczeństwie „stereotypem” bezdomnego poprzez ukazywanie innego oblicza bezdomności (udział w akcjach, festynach, imprezach lokalnych).

Celem działań, podejmowanych w ramach edukacji społecznej powinno być umożliwienie odbiorcom tych działań zdobywania „domnej” tożsamości i „domnych” nawyków, a także zdobycie umiejętności przebywania i życia poza sferą bezdomności - poza sferą instytucjonalną (placówki), bądź poza miejscami niemieszkalnymi (działki/altanki, dworce), w społeczeństwie i samodzielnej, prywatnej sferze życiowej (w mieszkaniu treningowym/wspieranym). Działania edukacyjne o tym profilu powinny prowadzić do wzbudzenia w osobie bezdomnej potrzeby partycypacji w życiu społecznym oraz poczucia bycia akceptowanym przez społeczeństwo, a także umożliwić zdobycie praktycznej wiedzy obywatelskiej (prawo do lokalu, zobowiązania alimentacyjne, podatkowe). Powinny umożliwiać naukę zachowania się w różnych sytuacjach społecznych i instytucjach (biurach, urzędach), zapewniać

dostęp do kultury i sztuki oraz rozbudzać potrzeby wyższe. Powinny umożliwiać zbudowanie relacji z osobami spoza środowiska osób bezdomnych oraz wzrost ilości pełnionych ról społecznych, a także naukę życia rodzinnego. Inicjatywy podejmowane w ramach edukacji społecznej powinny pozwalać na zmianę aktywności życiowej – na bardziej różnorodną, samodzielną, konstruktywną. Powinny implikować poznawanie nowych technologii (kursy komputerowe) i języków obcych oraz dostęp do komputera, internetu i prasy. Edukacja społeczna winna również wpływać na rozbudzenie w osobie bezdomnej pragnienia dbania o własną kondycję oraz higienę psychofizyczną, a także dbałości o wyżywienie oraz wzrost świadomości zdrowotnej. OPISANE FORMY EDUKACJI SPOŁECZNEJ NIE WYCZERPUJĄ TEMATU. PRZY ZNAJOMOŚCI CELÓW, JAKIE STOJĄ PRZED TĄ FORMĄ EDUKACJI MOŻNA JEDNOZNACZNIE STWIERDZIĆ, ŻE ZASIĘG DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH ZALEŻY WYŁĄCZNIE OD INWENCJI TWÓRCZEJ INICJATORÓW, A TAKŻE POTRZEB KONKRETNYCH ODBIORCÓW OFERTY. DOŚWIADCZENIA POKAZUJĄ, ŻE ROZMACH PRZEDSIĘWZIĘĆ EDUKACYJNYCH ZALEŻY MNIEJ OD ZAPLANOWANYCH ŚRODKÓW FINANSOWYCH, A CZĘSTO BARDZIEJ OD WRAŻLIWOŚCI I WOLI REALIZATORÓW DO WYJŚCIA POZA MYŚLENIE O EDUKACJI JEDYNIE W KATEGORIACH JEJ FORMALNEGO PROFILU.

REKOMENDACJE – WAŻNE UWAGI PRAKTYCZNE 1. Działania edukacyjne z osobami bezdomnymi powinny być prowadzone w dużej mierze przez wyszkolony do tego celu zespół, znający się na specyfice pracy z osobami bezdomnymi. Kadra zaangażowana w proces edukacyjny osób bezdomnych powinna przejść odpowiednio przygotowany i poprowadzony program wdrożeniowy, pozwalający poznać specyfikę pracy z osobami bezdomnymi, zrozumieć problemy wpisane w tą grupę, poznać cele własnej pracy, stojące przed nią zadania, a także uwspólnić wyznawaną wizję i misję. 2. W momencie, kiedy do działań edukacyjnych wynajmowane są komercyjnie działające na rynku firmy szkoleniowe warto, aby osoby prowadzące szkolenie zostały wprowadzone w specyfikę pracy z osobami bezdomnymi. Warto też do kontaktu z firmami oddelegować konkretną osobę, aby na bieżąco móc się wymieniać informacjami – zarówno na temat postępów uczestników, zastrzeżeń do nich lub też w sprawie zmiany programu szkoleniowego. Przy wynajmowaniu firm szkoleniowych warto, w zależności od środków możliwych do przeznaczenia na ten cel, korzystać ze współpracy z renomowanymi na rynku firmami. Wpływa to na nobilitację osób bezdomnych i zwiększenie ich motywacji do udziału w danych działaniach edukacyjnych. 3. Szczególną uwagę w planowaniu i realizowaniu działań edukacyjnych z osobami bezdomnymi należy przykładać do osób uzależnionych od alkoholu. Wymagają one specyficznego prowadzenia i konsultacji. 4. Przy planowaniu działań edukacyjnych dla osób bezdomnych należy pamiętać, iż oferta edukacyjna powinna być dostosowana do potrzeb i możliwości odbiorców. Oczywiście, wszystkie budżety

153

edukacyjne, w tym przede wszystkim szkoleniowe, mają swoje ograniczenia. Optymalne jednak staje się rozwiązanie, zgodnie z którym, osoby zarządzające budżetem szkoleniowym mają otwarte możliwości finansowania. Najlepiej, planując finansowanie przedsięwzięć edukacyjnych, podzielić je na konkretne kategorie o większym stopniu ogólności (np. szkolenia interpersonalne, szkolenia zawodowe profilowane, przyuczenie do zawodu, działania z zakresu edukacji społecznej) i w każdej kategorii założyć konkretne kwoty i przewidywaną liczbę uczestników. Tak zaplanowane wydatkowanie środków pozwala elastycznie dostosowywać szkolenia do liczby i potrzeb uczestników, jednocześnie nie wtłaczając ich sztucznie w działania edukacyjne, które nie są im potrzebne. Pozwalają również, różnicować formę i zakres działań finansowanych indywidualnie dla każdego uczestnika (pozwala to na edukację jednej osoby przeznaczyć 5000 zł, a na innej 1000 zł, co przekłada się na racjonalizowanie wydatków w zależności od rzeczywistych, faktycznych potrzeb). 5. Przy planowaniu działań edukacyjnych dla osób bezdomnych należy również zabezpieczyć środki na działania, bez których udział osób bezdomnych w działaniach edukacyjnych byłby niemożliwy (np. pieniądze na podręczniki do szkoleń, środki finansowe na dojazdy do miejsc szkoleniowych, finanse na stroje robocze, zasoby finansowe na opłacenie opieki nad dziećmi w czasie działań edukacyjnych – także, w czasie uczęszczania na terapię uzależnień, czy wieczornego udziału w kursie prawa jazdy).

154

6. Konieczne jest, aby po zakończeniu danych działań edukacyjnych, osoby bezdomne otrzymywały stosowne zaświadczenia i certyfikaty – szczególnie w przypadku wszystkich formalnych działań edukacyjnych. Należy zwrócić uwagę, aby dokumenty potwierdzające udział w danych aktywnościach edukacyjnych nie były stygmatyzujące i wprost nie zawierały informacji o bezdomności uczestników. Szczególnie w tym kontekście wartościowa jest współpraca z cenionymi na rynku i nie specjalizującymi się wprost w pracy z osobami bezdomnymi firmami szkoleniowymi. 7. Efektywne realizowanie przedsięwzięć edukacyjnych wymaga współpracy wielu aktorów i wyjścia poza organizacje specjalizujące się w bezpośredniej pomocy osobom bezdomnym. Działania edukacyjne należy prowadzić we współpracy z Urzędami Pracy, firmami szkoleniowymi, szkołami, Ośrodkami Pomocy Społecznej, organizacjami pozarządowymi, terapiami uzależnień, firmami/ organizacjami wynajmującymi mieszkania. Z jednej strony umożliwia to finansowanie działań z wielu źródeł: część finansowanych działań (np. w postaci szkolenia masażu pierwszego stopnia) może pochodzić z budżetu instytucji/ organizacji realizującej przedsięwzięcie edukacyjne, a pozostała (np. szkolenie masażu drugiego stopnia) z funduszu Urzędu Pracy. Również zespół pracowników, konsultantów może się rekrutować z różnych organizacji (współpraca doradcy zawodowego z Urzędu Pracy, pracownika socjalnego z Ośrodka Pomocy Społecznej, terapeuty z ośrodka uzależnień, szkoleniowca z firmy szkoleniowej bądź zrzeszenia przedsiębiorców, asystenta z organizacji prowadzącej, psychologa z organizacji pozarządowej, itd.). Im większe przedsięwzięcie edukacyjne i im większa liczba zaangażowanych w nie aktorów, tym większa potrzeba uwzględnienia w ramach przedsięwzięcia osoby, która będzie programowała i koordynowała te zadania oraz czuwała nad ich realizacją.

8. Przedsięwzięcia edukacyjne mogą być realizowane jedynie w wybiórczym zakresie (np. szkolenia interpersonalne, przedsięwzięcia zawodowe, finansowanie edukacji szkolnej). Rekomendowane jest jednak szerokie podejście do działań edukacyjnych. Działania edukacyjne powinny być planowane i realizowane w taki sposób, aby uwzględniały zarówno edukację formalną, jak i nieformalną, nieoficjalną i ad hoc. Przedsięwzięcia te należy uwzględniać zarówno w wymiarze organizacyjnym jak i finansowym, a w programowaniu tych działań nie należy się obawiać stosowania form niekonwencjonalnych. Wskazane jest również realizowanie przedsięwzięć edukacyjnych w ramach większej całości – np. w ramach programu aktywizacji zawodowej (chociażby w ramach Centrum Integracji Społecznej), bądź też w ramach programów w mieszkaniach treningowych czy wspieranych. Wybór stosowanych rozwiązań powinien zawsze być podyktowany grupą odbiorców – ich potrzebami i celem pracy, jaką z nimi podejmujemy. Samo edukowanie bez szansy dokonania realnej zmiany w sytuacji zawodowej bądź mieszkaniowej osoby bezdomnej przynieść może mało wymierne efekty. Autor: ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN – ekspert oraz grupa standaryzacyjna ds. edukacji Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, przy wsparciu merytorycznym Leszka Michno (Fundacja Pinel Polska – Kraków) Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

155

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: POZNAJEMY ŚWIAT, CIĄGLE UCZYMY SIĘ SIEBIE SAMEGO I INNYCH LUDZI, ZDOBYWAMY KWALIFIKACJE ZAWODOWE. JESTEŚMY NAUCZANI I UCZYMY SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE, W RÓŻNY SPOSÓB ZDOBYWAJĄC WIEDZĘ I NOWE UMIEJĘTNOŚCI. DZIĘKI TEMU RADZIMY SOBIE W „DŻUNGLI ŻYCIA” - POTRAFIMY POKONYWAĆ BARIERY, ROZWIJAMY WŁASNY POTENCJAŁ, PODEJMUJEMY NOWE WYZWANIA. I CZĘSTO NIE ZDAJEMY SOBIE SPRAWY Z TEGO, JAK WIELE CZYNNIKÓW WARUNKUJE NASZ NAJDROBNIEJSZY SUKCES, KTÓREGO INNI NIE SĄ W STANIE OSIĄGNĄĆ. OSOBY BEZDOMNE NIEJEDNOKROTNIE NIE RADZĄ SOBIE Z PROSTYMI – Z NASZEGO PUNKTU WIDZENIA – SPRAWAMI, MAJĄ PROBLEMY Z FUNKCJONOWANIEM W SPOŁECZEŃSTWIE. WYMAGAJĄ WIĘC DEDYKOWANEGO WSPARCIA, ODPOWIEDNIEJ OFERTY EDUKACYJNEJ I MĄDREJ ASYSTY MENTORA.

PREZENTOWANY

STANDARD

EDUKACJI

STANOWI

BARDZO

CENNĄ

WSKAZÓWKĘ, W JAKI SPOSÓB NALEŻY ORGANIZOWAĆ PROCES UCZENIA (SIĘ) OSÓB BEZDOMNYCH, ABY JEGO SKUTECZNOŚĆ BYŁA JAK NAJWYŻSZA.

KATARZYNA STEC – ekonomista, pedagog z dziesięcioletnim stażem

zawodowym w szkolnictwie policealnym (nauczyciel dyplomowany) i wyższym oraz w formach pozaszkolnych, a także z kilkuletnim doświadczeniem w zarządzaniu placówkami oświatowymi, organizator pomocy społecznej, od 2002 roku zaangażowana w działalność społeczną w organizacjach pozarządowych. Od 2007 roku zastępca dyrektora MOPS w Gdyni, a od 2006 roku członek Prezydium Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

S T AND AR D A K TY W I ZA CJ I ZA W O D O W E J KONTEKST POWSTANIA STANDARDU Aktywność zawodowa jest kluczowym czynnikiem w zapobieganiu bezdomności, jak i fundamentalnym elementem w procesie reintegracji społecznej osób bezdomności doświadczających. Zatrudnienie w różnych formach oraz jakakolwiek działalność zarobkowa w sposób znaczny i wymierny zarówno zmniejsza szanse na wchodzenie w bezdomność, jaki i zwiększa rokowania na możliwości wyjścia z niej. Kluczem do sukcesu w procesie aktywizacji zawodowej jest świadomość, że realne możliwości wykonywania pracy zarobkowej przez osoby bezdomne zależą od wielu różnych czynników. Aktywizacja zawodowa, ingerująca w obszar zawodowy ludzi bezdomnych, jak żadna inna tematyka i żaden inny standard, połączona jest z pozostałymi sferami funkcjonowania osób bezdomnych. Sfera zdrowotna, socjalno-bytowa, psychologiczna, społeczna oraz mieszkaniowa mają bezpośredni wpływ na podejmowanie aktywności zarobkowej przez ludzi bezdomnych, a jednocześnie, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, podejmowanie aktywności w tej sferze, wpływa na pozostałe. Ta właśnie złożoność i współzależność czynników powoduje, że aktywizacja zawodowa staje się jednym z najtrudniejszych procesów pracy z ludźmi bezdomnymi. W trakcie wypracowywania niniejszych standardów sytuacja na polskim rynku pracy diametralnie się zmieniła. Ze stanu głębokiego bezrobocia (jeszcze w 2004 i 2005 roku) przeszliśmy do stanu, który w wielu miejscach można nazwać deficytem pracowników (lata 2007 i 2008). Obecnie, w porównaniu z minioną dekadą, zdecydowanie łatwiej osobom bezdomnym znaleźć miejsce pracy. Nie zmieniła się jednak fundamentalnie jedna kwestia – otóż nadal dla ludzi bezdomnych i wszystkich, którzy współdziałają z nimi na polu aktywizacji zawodowej, wyzwaniem pozostaje uzyskanie przez osoby bezdomne umiejętności utrzymania (!) legalnego i stabilnego zatrudnienia, a także znalezienie pracy, która finansowo umożliwiałaby osiągnięcie samodzielności ekonomicznej i mieszkaniowej. Obecnie zmienia się także nieco rozłożenie akcentów w aktywizacji zawodowej – z aktywizacji mocno ukierunkowanej na powrót na rynek pracy na aktywizację samą w sobie, zróżnicowaną, ukierunkowaną wielotorowo (zatrudnienie wspierane, ekonomia społeczna). Pomimo powyższych zmian praca w obszarze zatrudnialności jest aktualna i celowa, pozostając paradoksalnie jednym z największych wyzwań stojących przed systemem wspierania osób bezdomnych. W tym kontekście, pomimo zmian na rynku pracy, standard aktywizacji, prezentujący różne drogi i rozwiązania w zakresie aktywizacji zawodowej osób bezdomnych, wydaje się być narzędziem nad wyraz użytecznym i aktualnym. Obecnie działania w obszarze zatrudnialności grup zagrożonych wykluczeniem społecznym stały się powszechne głównie dzięki środkom Europejskiego Funduszu Społecznego, a wcześniej PHARE. Priorytety tych programów ogniskują się wokół zwiększania spójności społecznej i gospodarczej poprzez promocję zatrudnienia. W dużej mierze, to właśnie dzięki tym programom, działalność w obszarze aktywizacji zawodowej osób bezdomnych stała się bardziej popularna, przyczyniając się jednocześnie do wypracowania innowacyjnych form pracy z niniejszą grupą. Oczywiście praca w sferze zawodowej realizowana była wcześniej na terenie całej Polski, ale nie miała ona tak systematycznego oraz

161

kompleksowego charakteru i nie wykorzystywano w tym celu tak wielu narzędzi. Materiał zebrany w poniższym standardzie stanowi esencją doświadczeń organizacji Pomorskiego Forum w zakresie pracy nad przywracaniem osób bezdomnych na szeroko rozumiany rynek pracy. Doświadczenia niniejsze zebrane zostały nie tylko przez organizacje pozarządowe1, ale i przez instytucje sektora publicznego tj. Ośrodki Pomocy Społecznej lub Powiatowe Urzędy Pracy. Jako bezpośredni asumpt do przygotowania niniejszego standardu posłużyły przede wszystkim doświadczenia kilku największych projektów realizowanych w województwie pomorskim. Jednym z nich był pierwszy w województwie pomorskim projekt reintegracyjny, skierowany do osób bezdomnych „12 odważnych ludzi”, realizowany na przełomie 2004 i 2005 roku, obejmujący działaniami z obszaru aktywizacji zawodowej ponad 50 osób bezdomnych w Trójmieście. Innym projektem była „Agenda Bezdomności” (2005-2008), w której komponent aktywizacji zawodowej uczestników był jednym z kluczowych elementów całego systemu reintegracji osób doświadczających bezdomności. Oba przedsięwzięcia realizowane były w szerokim partnerstwie, któremu liderowało Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Gdańskie. Kolejnymi impulsami do powstania standardu były przedsięwzięcia realizowane w ramach funkcjonowania Centrów Integracji Społecznej, codziennej działalności placówek dla osób bezdomnych, Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Urzędów Pracy na terenie województwa pomorskiego. Ponadto wykorzystano tutaj doświadczenie wielu organizacji z Polski i Europy (Holandia, Anglia, Niemcy, Dania), szczególnie tych zrzeszonych w ramach FEANTSA oraz doświadczenie i wiedzę Fundacji Pinel Polska, stosującej w naszym kraju metody pracy z osobami bezrobotnymi, wypracowane przez holenderską firmę reintegracyjną Wesseling Groep.

162

Standard aktywizacji zawodowej zaprezentowany w niniejszym materiale w sposób znaczny różni się od pozostałych. Nie przedstawia on, w odróżnieniu od innych, jednej lub kilku wystandaryzowanych usług skierowanych do osób bezdomnych. Jest on konglomeratem wielu usług, składających się raczej na pewien model aktywizacji zawodowej osób bezdomnych niż na jednolity standard. Model niniejszy ma elastyczny charakter. Dzieje się tak dlatego, że aktywizacja zawodowa jest zagadnieniem szerokim, na który składa się wiele form usług i aktywności, niemożliwych do dokładnego wystandaryzowania na tym etapie. Autorzy niniejszego opracowania postanowili niniejszy standard, bądź inaczej model, zaprezentować w formule maksymalnie szerokiej i otwartej, tak by czytelnicy mogli dostosowywać go do własnych potrzeb – wybierając najbardziej adekwatne i potrzebne usługi. Zawiera on również minimalną ilością teorii (tylko koniecznej) i maksymalną ilością praktycznych porad, do zastosowania w codziennej pracy z osobami bezdomnymi.

AKTYWIZACJA ZAWODOWA – CZYM JEST? AKTYWIZACJA ZAWODOWA W ODNIESIENIU DO PROBLEMATYKI BEZDOMNOŚCI TO OGÓŁ DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W CELU NABYCIA UMIEJĘTNOŚCI NIEZBĘDNYCH DO ZNALEZIENIA I UTRZYMANIA 1

WYBRANE ELEMENTY PREZENTOWANEGO STANDARDU WDRAŻANE BYŁY W RAMACH CENTRUM REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ, PROWADZONEGO PRZEZ TOWARZYSTWO POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE, W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”. STANDARD TESTOWAŁO I WDRAŻAŁO 5 OSÓB – W LATACH 2005- 2007 ZATRUDNIONYCH W CHARAKTERZE CZTERECH INSTRUKTORÓW WARSZTATÓW ZAWODOWYCH ORAZ DORADCA ZAWODOWY, A TAKŻE SIEDEM ZAANGAŻOWANYCH DO WSPÓŁPRACY FIRMY SZKOLENIOWYCH ORAZ PONAD TRZYDZIESTU ZEWNĘTRZNYCH PRACODAWCÓW Z WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO. STANDARD WDRAŻANY BYŁ RÓWNIEŻ PRZEZ PARTNERA PROJEKTU – POMORSKĄ IZBĘ RZEMIEŚLNICZĄ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW

ZATRUDNIENIA LUB REALIZOWANIA OGÓLNEJ AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ O RÓŻNYM PROFILU, JAKO WAŻNEGO ELEMENTU ODZYSKIWANIA SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ. AKTYWIZACJA ZAWODOWA OZNACZA KONKRETNE I ZRÓŻNICOWANE USŁUGI KIEROWANE DO OSÓB BEZDOMNYCH – OD KONSULTACJI I DORADZTWA POPRZEZ TRENING I EDUKACJĘ ZAWODOWĄ, EKONOMIĘ SPOŁECZNĄ PO WSPIERANE ZATRUDNIENIE ORAZ WSPARCIE W TRAKCIE ZATRUDNIENIA.

CELE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ Aktywizacja zawodowa stawia sobie zarówno cele jednostkowe, jaki i systemowe. Aktywizacja osób doświadczających bezdomności, w WYMIARZE INDYWIDUALNYM, służy wzmocnieniu i podniesieniu skuteczności procesu wychodzenia z bezdomności lub też redukowaniu poczucia izolacji i marginalizacji społecznej. Praca w kierunku zwiększania zatrudnialności przekłada się u osób bezdomnych w wymiarze psychologicznym na zwiększenie samooceny i poczucia godności, a w wymiarze społecznym przyczynia się do generowania poczucia przynależności, użyteczności oraz zmiany społecznej roli z „biorcy” na „dawcę”. W sferze zdrowotnej aktywność zawodowa może implikować poprawę stanu zdrowia psychofizycznego, a w sferze socjalno-bytowej umożliwia uzyskiwanie samodzielności ekonomicznej, a także zwiększa szanse na uzyskanie i utrzymanie samodzielnego mieszkania, stając się tym samym kluczowym elementem na drodze wychodzenia z bezdomności. W WYMIARZE SYSTEMOWYM aktywizacja zawodowa osób bezdomnych, i szerzej ludzi doświadczających wykluczenia społecznego, przyczynia się do zwiększania spójności społecznej i gospodarczej. Większe wskaźniki zatrudnienia i aktywności zawodowej przekładają się bezpośrednio na redukowanie nakładów finansowych związanych ze świadczeniem pomocy społecznej. Z jednej strony, zatrudnienie na rynku pracy powoduje generowanie podatków, z drugiej zaś strony staje się elementem profilaktyki bezdomności oraz może wpływać nie tylko na redukcję liczby osób potencjalnie zagrożonych bezdomnością, ale także jej doświadczających.

PRAWO DO PRACY Aktywizacja zawodowa jest nierozłącznie związana z prawem każdego człowieka do pracy. To uniwersalne prawo występujące w wielu regulacjach na całym świecie, odnoszących się do ogólnych praw człowieka. Przykładem jest Zrewidowana Europejska Karta Społeczna, zawierająca 31 artykułów odnoszących się głównie do praw związanych z pracą.2 ARTYKUŁ 1 – PRAWO DO PRACY

W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do pracy, strony zobowiązują się: 1. przyjąć, jako jeden z ich zasadniczych celów i obowiązków, osiągnięcie i utrzymanie możliwie najwyższego i stabilnego poziomu zatrudnienia, w celu osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia

POLSKA PODPISAŁA I RATYFIKOWAŁA EUROPEJSKĄ KARTĘ SPOŁECZNĄ, SPORZĄDZONĄ W TURYNIE DNIA 18 PAŹDZIERNIKA 1961 R. RATYFIKACJA NASTĄPIŁA 29 STYCZNIA 1999 ROKU (DZIENNIK USTAW Z 1999 R. NR 8 POZ. 68); W DNIU 25 PAŹDZIERNIKA 2005 R. POLSKA PODPISAŁA ZREWIDOWANĄ EUROPEJSKĄ KARTĘ SPOŁECZNĄ (ZEKS) - MIĘDZYNARODOWY TRAKTAT Z 1996 R., REGULUJĄCY PRAWA SPOŁECZNE W EUROPIE. DO TEJ PORY POLSKA NIE RATYFIKOWAŁA PRZEPISÓW ZEKS.

163

2. chronić skutecznie prawo pracownika do zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną 3. ustanowić lub utrzymywać bezpłatne służby zatrudnienia dla wszystkich pracowników 4. zapewnić lub popierać odpowiednie poradnictwo zawodowe, szkolenie i readaptację zawodową. Także Konstytucja RP opisuje i definicje kwestie związane z prawem do pracy: ART. 65 KONSTYTUCJI RP

1. Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. 5. Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych. ART. 66 KONSTYTUCJI RP

1. Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

164

W myśl zapisów, konstytuujących prawo do pracy, osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, posiadające „długi dystans do rynku pracy” mogą oczekiwać, że specjalnie do tego powołane instytucje będą wspierać ich wysiłki ukierunkowane na znalezienie i utrzymanie zatrudnienia. Szeroko rozumiana aktywność zawodowa stanowi naturalną potrzebę ludzką, przy czym praca nie musi być rozumiana, jako legalny stosunek pracy, ale także, jako aktywność o charakterze społecznym i zawodowym. W myśl ludzkiego prawa do pracy, zatrudnienie i aktywność zawodowa stają się także celem dla każdej osoby bezdomnej i powinny być także nadrzędnym priorytetem w procesie reintegracji. Jednocześnie polityki zatrudnienia dla grup marginalizowanych i wykluczonych społecznie powinny być wdrażane z uwzględnieniem wielorakich barier w zatrudnieniu ludzi doświadczających bezdomności, łącznie z interweniowaniem w obszar braku dostępu do adekwatnego, dostępnego i osiągalnego mieszkalnictwa. Kluczowe, w kontekście prawa do pracy jest założenie, że warto jest aktywizować każdą osobę zagrożoną wykluczeniem, niezależnie od jej możliwości psychofizycznych, umiejętności czy doświadczenia. Zatrudnienie i aktywność zawodowa mogą być realizowane w różnych formach i w różnym stopniu natężenia. Osoby bezdomne mogą zmieniać postać i profile aktywności zawodowej, mogą także zatrzymać się na którymś z etapów aktywizacji. Naturalnie najbardziej pożądane jest osiągnięcie najwyższego stopnia integracji zawodowej, jakim jest stałe zatrudnienie na otwartym rynku pracy, ale osiągnięcie innych etapów może być niekiedy szczytem możliwości konkretnej osoby. W tym kontekście aktywność zawodowa wydaje się być celem samym w sobie.

PROFILE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH Istnieje wiele kierunków i możliwości realizacji procesu aktywizacji zawodowej. Zatrudnienie i podejmowanie aktywności zawodowej wiąże się nie tylko z pracą na otwartym rynku pracy, ale i z zatrudnieniem wspieranym, pracą w przedsiębiorstwie ekonomii społecznej czy aktywnością na polu „nieformalnej ekonomii” (forma, w przypadku osób bezdomnych, niezwykle popularna). Do profili aktywności zawodowej osób bezdomnych należą:

PRACA NA OTWARTYM RYNKU PRACY

Praca na otwartym rynku rozumiana jest tutaj, jako zatrudnienie w różnej formie (umowa o pracę, zlecenie, dzieło, kontrakt), realizowane w sektorze publicznym (instytucje), pozarządowym (organizacje) czy prywatnym (przedsiębiorstwa). Najbardziej stabilną i pożądaną formą jest zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, najlepiej na czas nieokreślony, ponieważ umożliwia ona dostęp do korzystanie z wielu korzyści (kredyty, świadczenia socjalne, emerytura). Ponadto praca na otwartym rynku możliwa jest także poprzez prowadzenie własnej działalności gospodarczej – własnego przedsiębiorstwa. Stopień aktywności zawodowej i wymagań stawianych wobec pracownika z pewnością jest największy w przypadku tych dwóch form (prowadzenia własnej działalności oraz długoterminowej umowy o pracę). Wymagają one zaangażowania oraz relatywnie dużych umiejętności społecznych i zawodowych. Pracę na otwartym rynku charakteryzuje konkurencyjność oraz względna równość w traktowaniu osób zatrudnionych (wymagania zbliżone do siebie). ZATRUDNIENIE WSPIERANE

Wspierane zatrudnienie obejmuje także pracę realizowaną na otwartym rynku, jakkolwiek z wykorzystaniem specjalnego wsparcia. Najczęściej niniejsze zatrudnienie realizowane jest na podstawie umowy o pracę. Wsparcie w zatrudnieniu może mieć różny charakter i różną postać. Najczęściej spotykaną formą jest wsparcie finansowe w postaci opłacania całości lub części wynagrodzenia pracownika. Opłacanie wynagrodzenia realizowane jest najczęściej ze źródeł publicznych. Inną formą jest wsparcie indywidualne, udzielane w kontekście specyficznych barier pracownika np. poprzez stworzenie indywidualnych warunków pracy dla osoby z zaburzeniami psychicznymi. Kolejny element wsparcia może stanowić pomoc praktyczna np. w postaci udzielania wsparcia materialnego. Ostatnią formą może być specjalistyczne wsparcie szkoleniowe, udzielane pracownikowi. Wspieranym zatrudnieniem obejmowane są najczęściej osoby z różnymi dysfunkcjami i barierami w podejmowaniu zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Tymi barierami może być niepełnosprawność czy długotrwałe bezrobocie, a także sama bezdomność. Zatrudnienie wspierane bardzo często jest etapem przejściowym do pracy na otwartym rynku pracy. Może być realizowane czasowo, jako element edukacji i aktywizacji, jak i permanentnie oraz długoterminowo. Wspierane zatrudnienie charakteryzują zazwyczaj mniejsze oczekiwania względem pracownika niż na otwartym rynku pracy. Mniejszy stopień wymagań, większy margines niepowodzeń i miejsca na popełnianie błędów, orientacja na człowieka i jego edukację pozwalają określić niniejszą formę zatrudnienia, jako bardziej „przyjazną” dla ludzi z wieloma problemami i barierami. EKONOMIA SPOŁECZNA

Kolejnym profilem aktywności zawodowej osób bezdomnych może być praca w przedsiębiorstwach ekonomii społecznej. „Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego. Jednak, chcąc znaleźć wspólny mianownik, można powiedzieć, że kluczową zasadą w tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna”3. Podmiotami ekonomii społecznej możemy nazwać przedsiębiorstwa społeczne –

DOROTA PIEŃKOWSKA, PAFPIO – EKONOMIA SPOŁECZNA PODSTAWOWE INFORMACJE – WWW.NGO.PL

165

instytucje prowadzące „działalność gospodarczą, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje wypracowane nadwyżki zależnie od wyznaczonych sobie celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”4. Mogą one przybierać różne formy, wśród których wymienić należy: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, firmy społeczne i socjalne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje. W Polsce najczęściej osoby wykluczone społecznie, w tym osoby bezdomne, znajdują zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych, firmach socjalnych czy przedsiębiorstwach prowadzonych przez same organizacje pozarządowe. Cechą charakterystyczną dla zatrudnienia w przedsiębiorstwach społecznych jest dopasowanie charakteru i zakresu pracy do potrzeb i możliwości pracownika, na zasadzie zatrudnienia „uszytego na miarę potrzeb pracownika”. Stąd praca i wsparcie w ramach przedsiębiorstwa społecznego, ukierunkowane są niemal zawsze na osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. Przedsiębiorstwa społeczne stanowią niewielki odsetek ogólnej liczby przedsiębiorstw, a idea ekonomii społecznej, choć ciągle nowa na rynku polskim, już teraz generuje dużą partycypację społeczną oraz poczucie odpowiedzialności za wspólną pracę. PRACA NA "CZARNYM RYNKU"

166

Kolejną formą aktywności zawodowej jest dość często podejmowana przez osoby bezdomne praca na czarno (nielegalnie). Najczęściej w ten sposób wykonywana praca ma charakter fizyczny, stosunkowo rzadko zaś umysłowy. Niekiedy osoby doświadczające bezdomności celowo unikają pracy legalnej ze względu na zadłużenia (np. alimenty) lub niechęć bądź niemoc do podejmowania ciągłego, stałego zatrudnienia (np. z powodu alkoholizmu). Praca na czarno najczęściej ma mało stabilny charakter, realizowana jest zazwyczaj doraźnie i tymczasowo. Otwiera również pracodawcom drogę do nieuczciwości wobec osób bezdomnych (pracodawcy wbrew ustaleniom i zobowiązaniom nie wywiązują się z obowiązku podpisania umowy o pracę bądź z wypłaty wynagrodzenia). Podejmowanie jej wiąże się także często z niechęcią do utraty przywilejów (rezygnowania z różnego rodzaju świadczeń socjalnych przysługujących ludziom bezrobotnym, zwłaszcza niepełnosprawnym, po podjęciu zatrudnienia przekraczającego określone kryteria dochodowe). NIEFORMALNA EKONOMIA

W przypadku osób bezdomnych, szczególnie tych przebywających w miejscach niemieszkalnych, dość często spotykanym profilem aktywności zawodowej jest udział w tzw. nieformalnej ekonomii. Termin ten oznacza aktywność zawodową – często w dość intensywnym natężeniu – polegającą na realizacji pracy nigdzie niezalegalizowanej, ale na własny rachunek. Najczęstszą formą tej aktywności jest niezwykle popularne w Polsce zbieractwo. Polega ono na zbieraniu i sprzedawaniu w odpowiednich skupach surowców wtórnych, takich jak metal, papier czy szkło. Kolejną formą aktywności osób bezdomnych jest żebractwo, szczególnie popularne w sezonie letnim w dużych aglomeracjach. Metodami tymi osoby bezdomne potrafią tygodniowo zdobyć środki finansowe znacznie przekraczające ich potencjalne dochody z legalnej pracy na otwartym rynku pracy. Aktywność powyższa połączona jest najczęściej z dużą ilością różnych dysfunkcji i problemów (alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne). Zarówno praca na czarno, zbieractwo jak i żebractwo stanowią formę aktywności zawodowej, która świadczy

KRZYSZTOF HERBST - TEZY DO „EKSPERTYZY W ZAKRESIE WZMOCNIENIA INSTYTUCJI EKONOMI SPOŁECZNEJ” – WWW.NGO.PL

o pewnej zaradności życiowej i zaangażowaniu, będąc jednocześnie potencjalnym kapitałem, na którym można budować przyszłe zatrudnienie np. na otwartym rynku pracy. TRENING SPOŁECZNO-ZAWODOWY

Ostatnią formą aktywności zawodowej jest trening społeczno-zawodowy. Trening ten, rozumiany z jednej strony jako edukacja, z drugiej strony, jako aktywizacja zawodowa, zazwyczaj łączy w sobie nie tylko sferę edukacji zawodowej, ale i edukacji społecznej. Najczęściej organizowany jest przez organizacje lub instytucje, które świadczą usługi samym osobom bezdomnym lub ludziom zagrożonym wykluczeniem. Pierwszym przykładem takiego treningu może być wolontariat, realizowany przez osoby bezdomne na rzecz innych osób czy spraw. Kolejnym mogą być warsztaty zawodowe organizowane dla pewnych grup osób, następnym tzw. ekipy robocze organizowane i prowadzone przez organizacje (np. schroniska), które świadczą pracę zewnętrznym zleceniodawcom. Bardzo ważną formą treningu – często niewykorzystywaną - są narzędzia instytucji rynku pracy tj. szkolenia w miejscu pracy, staże czy przygotowania zawodowe. Centra Integracji Społecznej mogą także prowadzić trening umiejętności społecznych i zawodowych, a zgodnie z zapisami ustawy realizują tzw. zatrudnienie socjalne polegające na opłaceniu edukacji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach programu. Nauka umiejętności realizowana może być także poprzez kółka zainteresowań. Bardzo popularną formą aktywności w przypadku osób bezdomnych zamieszkujących domy, schroniska i noclegownie jest praca na rzecz samej placówki. Zarówno szkolenia w miejscu pracy, staż, przygotowanie zawodowe oraz zatrudnienie socjalne mają dość zbliżoną formułę do zatrudnienia wspieranego, jakkolwiek realizowane mogą być tylko czasowo, nie są one formą zatrudnienia zgodnie z prawem pracy i przeważa w nich aspekt treningu, stąd zakwalifikowane zostały do tej kategorii. Prezentowany w tym podręczniku standard aktywizacji zawodowej poświęcono rozszerzeniu trzech spośród zaprezentowanych powyżej kierunków aktywizacji zawodowej – zatrudnieniu wspieranemu, ekonomi społecznej oraz treningowi społeczno-zawodowemu.

UNIWERSALNE ZASADY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ 5 Aktywizacja zawodowa kieruje się konkretną metodologią - zasadami kluczowymi dla skuteczności i efektywności procesu usamodzielniania się osób bezdomnych. Wszystkie z nich odnoszą się do barier, jakich osoby bezdomne doświadczają w dostępie do zatrudnienia. Niniejsza metodologia stanowi więc niejako odzwierciedlenie i zarazem odpowiedź na zidentyfikowane potrzeby i ograniczenia osób bezdomnych. Skonstruowane i zaprezentowane poniżej zasady nie prezentują jedynego, najlepszego i wszędzie pasującego modelu aktywizacji (taki nie istnieje), ukazują jednak pewien katalog możliwości, który całościowo bądź częściowo można wdrażać. 1. „DROGA RÓWNIE WAŻNA JAK CEL” – SKUPIENIE SIĘ NA ROZWOJU ORAZ WZMACNIANIU ZDOLNOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI

W OPARCIU O DOŚWIADCZENIA AUTORÓW A TAKŻE REKOMENDACJE FEANTSA W ZAKRESIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH (PKT. 1, 2, 3, 5, 15) ORAZ MATERIAŁ EDUKACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH – LESZEK MICHNO, FUNDACJA PINEL POLSKA, POMOST, GDAŃSK, 2006 (PKT. 6,9,10, 13).

167

Zatrudnienie dla ludzi, którzy doświadczają bezdomności jest czymś więcej niż inkluzją do głównego nurtu zatrudnienia na wolnym rynku. Włączenie do zatrudnienia ma na celu poprawienie ogólnej sytuacji życiowej osoby, poprzez osobiste zaangażowanie jej we wszystkie rodzaje aktywności zawodowej i programy wspierające zatrudnienie. Te usługi zatrudnieniowe pomagają ludziom uzyskać umiejętności, kompetencje i motywację do podjęcia zatrudnienia. Uwzględniają one łatwo dostępne aktywności, takie jak użyteczne zajęcia i naukę umiejętności życiowych, a także trening zawodowy oraz programy wspierające zatrudnienie. Sukces w zakresie zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób bezdomnych jest niekiedy niemierzalny i odroczony w czasie. Miarą sukcesu w przypadku wielu osób będzie sporadyczne uczestnictwo w warsztatach zawodowych czy tymczasowe uczestnictwo w szkoleniach zawodowych. Jest to być może najwyższy z możliwych dla tych osób poziom aktywności zawodowej. Istotą aktywizacji zawodowej nie jest bowiem tylko powrót na otwarty rynek pracy, ale nieustanne wysiłki ukierunkowane na zwiększanie szans na zatrudnienie poprzez rozwój, wzmacnianie i polepszanie umiejętności.

168

2. UZNANIE ROLI EKONOMI SPOŁECZNEJ, JAKO PRZEJŚCIOWEGO RYNKU PRACY Realizując przedsięwzięcia nakierowane na aktywizację zawodową należy pamiętać, że ekonomia społeczna, choć odgrywa kluczową rolę w zatrudnianiu (wspieranym) osób bezdomnych z wielorakimi potrzebami, które nie są (w tej chwili) w stanie znaleźć i utrzymać pracy na głównym rynku pracy, nie powinna być dla wszystkich stosowana jako forma docelowa. Wiele przedsiębiorstw społecznych udowodniło swoją efektywność w łączeniu inkluzji poprzez trening i pracę z trwającym mieszkaniowym i społecznym wsparciem. Jednak powinny istnieć bodźce zachęcające pracodawców do kierowania swoich działań do najbardziej zagrożonych i wykluczonych grup społecznych oraz promowania przejścia do zatrudnienia na głównym rynku pracy dla tych osób, które są gotowe do jej podjęcia. 3. ZABEZPIECZENIE STRUKTURY HOLISTYCZNEGO WSPARCIA ORAZ JEGO STOPNIOWALNOŚĆ Większość ludzi bezdomnych wymaga wsparcia w więcej, niż jednej sferze życiowej. Wsparcie w zatrudnieniu musi być połączone z mieszkalnictwem, zdrowiem i innymi formami społecznego i emocjonalnego wsparcia. Wymaga to lepszej koordynacji pomiędzy polityką zatrudnienia oraz bezdomności i jednocześnie lepszej integracji wymiaru zatrudnienia w strategie walki z bezdomnością. Praca z ludźmi bezdomnymi tylko w sferze zawodowej, z pominięciem oddziaływania na pozostałe sfery, wpisane w życie osoby bezdomnej, nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Podmioty realizujące działania w zakresie integracji społecznej i zawodowej, planując i realizując swoją ofertę, powinny wziąć pod rozwagę włączenie działań towarzyszących i uzupełniających, w zakresie zdrowia, edukacji, spraw socjalnych czy mieszkalnictwa. Ponadto wszystkie zaplanowane aktywności powinny być odpowiednio i stopniowo zaplanowane w czasie. Należy unikać sytuacji, kiedy z powodu złego zaplanowania w jednym czasie realizowanych jest zbyt wiele aktywności, ponieważ może prowadzić to do przetrenowania i zmniejszenia motywacji uczestników. 4. ZAANGAŻOWANIE WIELU AKTORÓW Włączenie ludzi doświadczających bezdomności do aktywności zawodowej i zatrudnienia wymaga współpracy w ramach usług świadczonych ludziom bezdomnym pomiędzy wszystkimi interesariuszami

w powiązanych obszarach, takich jak pomoc społeczna, edukacja, zatrudnienie, mieszkalnictwo. Współpraca ma także na celu podnoszenie świadomości społecznej poza sektorem pomocnym w zakresie realnej sytuacji życiowej osób doświadczających bezdomności. Współdziałanie w zakresie zwiększania szans na zdobycie i utrzymanie zatrudnienia przez osoby bezdomne powinno być realizowane w dwóch wymiarach. Pierwszy wymiar to współpraca międzysektorowa. W działania ukierunkowane na aktywizację zawodową powinny być zaangażowane wszystkie trzy sektory: sektor publiczny (jako główny dysponent środków na reintegrację, partner instytucjonalny będący jednocześnie instytucją rynku pracy, realizujący ważne zadania w zakresie zatrudnienia oraz twórca rozwiązań w zakresie polityki społecznej), pozarządowy (jako główny „dostarczyciel” i wykonawca usług w zakresie pomocy ludziom bezdomnym oraz dysponent profesjonalnej wiedzy a także orientacji w potrzebach i problemach grupy docelowej) oraz sektor prywatny (jako kluczowy partner zapewniający miejsca zatrudnienia). Drugi wymiar to współpraca międzywydziałowa (międzyresortowa). W proces reintegracji zawodowej powinno być zaangażowanych wiele struktur i instytucji odpowiedzialnych za różne dziedziny życia społecznego: instytucje pomocy społecznej (jako podmioty udzielające na co dzień wsparcia ludziom bezdomnym), instytucje rynku pracy (jako jednostki odpowiedzialne za wzrost zatrudnienia), służba zdrowia (jako instytucje umożliwiające polepszenie sytuacji zdrowotnej osób bezdomnych, co bezpośrednio przekłada się na wzrost zatrudnienia), także instytucje rynku mieszkaniowego (zapewniające dostęp do taniego mieszkalnictwa dla osób bezdomnych, znacznie ułatwiającego i poprawiającego skuteczność aktywizacji zawodowej) oraz wymiar sprawiedliwości (jako instytucje umożliwiające redukowanie bądź likwidowanie zadłużenia i długów). 5. ZAPEWNIENIE DOSTĘPU DO INFORMACJI O PRAWACH, UPRAWNIENIACH ORAZ FUNKCJONUJĄCYCH USŁUGACH WSPARCIA

Wiele osób bezdomnych posiada trudności w dostępie do informacji o zakresie dostępnych czy przysługujących im usług. Programy reintegracyjne powinny uwzględniać kierowanie do osób bezdomnych precyzyjnych i spójnych porad w zakresie świadczeń lub uprawnień (np. podatkowych), bądź praw (np. do angażowania się w aktywności powiązanych z zatrudnieniem). 6. INTEGRACJA POPRZEZ DEZINTEGRACJĘ Doświadczenie pokazuje, że przeprowadzenie procesu reintegracji społeczno-zawodowej osób bezdomnych, utrzymujących kontakt ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie, jest bardzo trudne. Dotyczy to przede wszystkim osób pozbawionych domu, zmuszonych do powrotu na noc do placówek zapewniających schronienie. Zazwyczaj poziom motywacji do uczestniczenia w procesie reintegracji u takich osób jest mały, gdyż mieszkańcy placówek dla osób bezdomnych skutecznie „zarażają” innych brakiem wiary w możliwość dokonania jakiejkolwiek zamiany. Dlatego w procesie reintegracji społecznozawodowej osób bezdomnych istotne jest wyłączenie, bądź nawet wyrwanie klienta ze środowiska osób wykluczonych społecznie. Oznacza to, że ważnym czynnikiem jest spowodowanie, by klient prowadził aktywność zawodową poza placówkami zajmującymi się osobami bezdomnymi, miał możliwość życia w nowym miejscu zamieszkania, nauczył się korzystać zarówno z dóbr ekonomicznych, społecznych jak i kulturalnych (robić zakupy, wychodzić do kina, spotykać się towarzysko z osobami funkcjonującymi na rynku pracy).

169

7. USŁUGI ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE Istotnym zagadnieniem w procesie aktywizacji zawodowej jest rozstrzyganie, na ile usługi dla osób bezdomnych powinny być wyspecjalizowane i realizowane przez organizacje, które zajmują się tylko bezdomnością bądź wykluczeniem społecznym, a na ile przez instytucje „niewyspecjalizowane”, oferujące swoje usługi dla szerokiego kręgu odbiorców. Najlepszą odpowiedzią na to zagadnienie jest zróżnicowanie usług. Wydaje się, że część usług powinna być realizowana w nurcie specjalistycznym, czyli takim gdzie działają głównie organizacje wyspecjalizowane w pomocy ludziom bezdomnym. Usługi takie, jak np. warsztaty zawodowe, wymagają złożonej wiedzy i dużego doświadczenia w zakresie problematyki bezdomności. Ponadto nurt specjalistyczny odgrywa szczególnie istotną rolę na początku i w trakcie drogi procesu aktywizacji zawodowej. Jednocześnie część usług powinna być realizowana w tzw. nurcie ogólnodostępnym, gdzie usługi oferowane są przez organizacje niespecjalizujące się w problematyce bezdomności, a specjalizujące się w dostarczaniu określonych usług np. związanych z zatrudnieniem. Przykład mogą stanowić firmy szkoleniowe, działające komercyjnie na rynku i realizujące ofertę szkoleń zawodowych (przyuczenie do zawodu, kursy językowe, prawo jazdy, itd.). Korzystanie z usług zewnętrznych zapewnia z jednej strony niestygmatyzowanie osób bezdomnych, z drugiej strony pozwala uczestniczyć na równych prawach i warunkach w życiu społecznym. Wzorcową jest sytuacja, kiedy z biegiem czasu coraz mniej usług świadczonych jest w środowisku ludzi bezdomnych, a coraz więcej realizowanych jest na ogólnodostępnym rynku, w innych środowiskach.

170

8. REKRUTACJA Doświadczenia realizacji projektów w zakresie reintegracji społeczno-zawodowej pokazują, że kluczowym elementem programów reintegracyjnych jest rekrutacja uczestników. Jeśli przedsięwzięcie skierowane jest do ogółu osób bezdomnych rekrutacja powinna być realizowana możliwie szeroko z wykorzystaniem wielu narzędzi komunikacji - od plakatów, ulotek, folderów po bezpośrednie spotkania indywidualne i grupowe. Przekaz kierowany do potencjalnych uczestników powinien być przystępny, a sama informacja łatwo dostępna i osiągalna. Istnieje wiele możliwości rekrutacji uczestników, należy jednak zwrócić uwagę, aby wybrany sposób doboru nie powodował sytuacji tzw. „podwójnego wykluczenia”. Niekiedy kryteria rekrutacji ustawione są na zbyt wysokim poziomie, stąd część osób bezdomnych nie jest w stanie ich spełnić. Powoduje to odrzucenie i wykluczenie części osób bezdomnych, niespełniających określonych kryteriów. Paradoksalnie sytuacja taka powoduje wykluczanie już wykluczonych społecznie ludzi, pomimo wykazania przez nich ich inicjatywy i motywacji w postaci zgłoszenia się do rekrutacji projektowej. Oferta w zakresie aktywizacji zawodowej dla osób bezdomnych powinna być możliwie szeroka, tak by uwzględniać różny stopień motywacji oraz różny poziom umiejętności i kwalifikacji osób bezdomnych. W ramach funkcjonującego systemu reintegracji zawodowej powinny funkcjonować zarówno usługi „niskoprogowe”, gdzie kryteria uczestnictwa są minimalne i niewygórowane (np. szkolenia, warsztaty zawodowe), jak i usługi, które zakładają wyższe kryteria (np. staże, zatrudnienie wspierane). Wskazane jest, aby rekrutacja uczestników połączona była z cyklem szkoleń tzw. miękkich, które są w wielu przypadkach elementem niezbędnym przed rozpoczęciem aktywności stricte zawodowych. Szkolenia i treningi interpersonalne umożliwiają nabycie umiejętności społecznych niezbędnych do podjęcia i utrzymania zatrudnienia (prezentacja własnej osoby, punktualność, radzenie sobie ze stresem, słuchanie szefa, gospodarowanie budżetem).

W związku z tym, że zajęcia niniejsze bywają często niedoceniane przez osoby bezdomne, mogą być one realizowane w niestandardowej formie, na przykład jako sesje wyjazdowe, będące częścią rekrutacji. 9. UPODMIOTOWIENIE KLIENTA Istotnym elementem procesu aktywizacji zawodowej jest odpowiednie zmotywowanie klienta do uczestniczenia w tym procesie. Konieczne jest przekonanie go, że zaplanowane działania mają sens. Jednym z najskuteczniejszych sposobów doprowadzenia do takiej sytuacji, jest włączenie klienta w tworzenie jego własnego procesu reintegracji, przekonanie go, że jest autorem takiego programu (upodmiotowienie klienta). Oznacza to, że autorem indywidualnego programu rozwoju, nie jest tylko osoba przeprowadzająca z nim wywiad, analizująca sytuację klienta, prowadząca go, ale także sam klient. Osoba opracowująca taki plan rozwoju powinna kolejne jego etapy konsultować z klientem, uwzględniać jego sugestie, uwagi. Każdy dokument dotyczący klienta powinien zostać przez niego pisemnie zaakceptowany. Upodmiotowienie klienta w procesie przygotowywania programu reintegracji społecznej umożliwia planowanie działań bardziej dostosowanych do rzeczywistych możliwości i potrzeb uczestnika, aktywne włączenie go w proces reintegracji już na etapie analizy jego potrzeb, a także skuteczniejszą realizację zaplanowanych działań (uczestnik podchodzi do nich jak do własnych, a nie cudzych pomysłów). 10. NIE TYLKO WIEDZA, ALE TAKŻE NAWYKI Zazwyczaj w planie rozwoju klienta są uwzględnione także szkolenia i kursy mające wzmocnić jego wiarę w siebie, we własne siły i możliwości, poprawić umiejętności klienta związane z poszukiwaniem pracy oraz podnieść kwalifikacje zawodowe. Wobec osób wykluczonych społecznie takie działania przeważnie okazują się niewystarczające. Mimo ukończonych kursów i szkoleń uczestnicy tak skonstruowanych programów nadal nie są w stanie znaleźć pracy, albo jej utrzymać. Okazuje się bowiem, że osobom nie pracującym zawodowo przez kilka lat, nie tylko brakuje wiary we własne siły i kwalifikacji zawodowych, ale przede wszystkim nawyków związanych z wykonywaniem pracy zawodowej (punktualności, odpowiedzialności za powierzone zadania, odporności na stres, umiejętności wykonywania poleceń i kontaktowania się z przełożonymi oraz innymi pracownikami). Nawyków tych nie można nauczyć się podczas szkoleń i kursów, można je nabyć tylko podczas wykonywania pracy zawodowej. Pracodawcy na regularnym rynku nie są jednak zainteresowani takimi pracownikami. Potrzebują osób, które od razu przynoszą korzyści firmie. Dlatego, dla osób poddanych procesowi reintegracji zawodowej, konieczne jest stworzenie warunków umożliwiających im, oprócz podniesienia i zmiany kwalifikacji zawodowych, nabycie odpowiednich nawyków oczekiwanych na regularnym rynku pracy. Konieczne jest zabezpieczenie miejsc pracy, jak najbardziej zbliżonych do warunków wolnorynkowych, w środowisku gdzie będą mieli czas na nabycie odpowiednich nawyków i umiejętności zawodowych. 11. WOLA I MOTYWACJA DO PODJĘCIA ZATRUDNIENIA Zatrudnienie lub podejmowanie aktywności zawodowej powinno być celem dla wszystkich osób bezdomnych, jakkolwiek stopień motywacji i woli do podejmowania takich działań wśród osób bezdomnych może być niejednorodny. Stąd ważne jest, aby w zależności od poziomu motywacji różnicować natężenie, poziom trudności oraz stopień odpowiedzialności działań ukierunkowanych na

171

podjęcie zatrudnienia. I tak, osoby o niskim stopniu motywacji lub jej braku powinny podejmować działania o niskim stopniu natężenia, w których możliwe jest ciągłe i permanentne rozbudzanie potrzeb związanych z pracą i zatrudnieniem. Doskonałymi przykładami takich form mogą być niezobowiązujące warsztaty społeczne albo zawodowe, szkolenia czy uczestnictwo w zajęciach społeczno-użytecznych. Zajęcia takie powinny być przyjazne, sprawiać przyjemność z ich wykonywania, powinny być także mało obciążające fizycznie i psychicznie. Wydaje się, że motywacja do zmiany jest kluczowym elementem w procesie reintegracji, jakkolwiek jej brak nie powinien oznaczać dla służb rynku pracy i pomocy społecznej zaniechania pracy nad jej generowaniem. Kolejnym stopniem rozwijania i budowania motywacji, a także formą skierowaną do osób, o wyższym poziomie zaangażowania w działania aktywizacyjne, mogą być staże czy szkolenia w miejscu pracy czy zatrudnienie socjalne w Centrum Integracji Społecznej. Następny krok może stanowić praca wspierana

172

lub zatrudnienie w przedsiębiorstwach ekonomii społecznej np. spółdzielni socjalnej. Wymienione powyżej etapy wymagają już większego stopnia motywacji oraz pewnego rozbudzenia potrzeb i oczekiwań zawodowych. Niejako ostatnim etapem może być już praca na otwartym rynku pracy, jako wymagająca największego poziomu motywacji i umiejętności. Każdy z powyższych elementów wymaga zgoła innego rodzaju motywacji oraz innego poziomu umiejętności. Oprócz motywacji i woli podejmowania zatrudniania, określaniu profilu aktywności zawodowej, powinna towarzyszyć nam także analiza realnych umiejętności i możliwości osoby bezdomnej. Niekiedy aspiracje i dążenia mogą się kompletnie rozmijać z zasobami i potencjałem takiej osoby. Naturalnie, nie zawsze poziom motywacji powinien być kryterium wyboru profilu aktywności zawodowej dla osoby bezdomnej. Niekiedy może okazywać się, że osoba początkowo o niskiej motywacji, podejmująca bezpośrednio zatrudnienie na otwartym rynku pracy, omijając i nie przechodząc przez różne stopnie aktywności zawodowej, wykazuje się olbrzymim poziomem motywacji i woli. Stad tak ważnym elementem w metodologii aktywizacji zawodowej osób bezdomnych jest indywidualne podejście. 12. POTRZEBY UCZESTNIKÓW ORAZ PRZYJAZNA ATMOSFERA Kolejną zasadą w realizowaniu procesu reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych jest podążanie za potrzebami osób bezdomnych. Oferta aktywizacyjna powinna być „skrojona” według potrzeb i barier uczestników. Podążanie i wspieranie w zaspokajaniu potrzeb osób bezdomnych z jednej strony pozytywnie wpływa na generowanie motywacji do zmian, z drugiej strony przekłada się na wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa. Oferta w zakresie warsztatów czy też szkoleń powinna być elastyczna czasowo, co z kolei przekładać się powinno na zróżnicowany czas pracy kadry. Ludzie bezdomni powinni mieć nie tylko dostęp do oferty zróżnicowanej czasowo, a także mieć także prawo i możliwość wpływania na formę i kształt niniejszych usług. Program aktywizacyjny powinien odpowiadać na potrzeby osób bezdomnych, fałszywym bowiem jest przekonaniem, że to osoba bezdomna powinna dostosować się do oferty proponowanej przez organizacje czy instytucje. Kolejnym kluczowym elementem aktywizacji zawodowej jest przyjazna atmosfera, gdyż pozytywne traktowanie uczestników oraz sprzyjająca atmosfera wpływa na osiąganie lepszych efektów w pracy z ludźmi wykluczonymi. Przełamanie urzędniczej relacji, wyjście do, zniesienie sztucznych barier w relacji pomagacz-osoba bezdomna (w granicach określonych profesjonalizmem), wzmacnia poczucie partycypacji i przyczynia się do przywracania godności ludziom wykluczonym. Jednocześnie udzielanie

pozytywnych wzmocnień, a niekiedy konstruktywnej krytyki jest niezbędne do rozwoju społecznego i zawodowego osób bezdomnych. Należy jednak podkreślić, że generowane wzmocnienia pozytywne oraz wszelkie reakcje na postępowanie uczestników powinny być natychmiastowe i konsekwentne, a nie odroczone w czasie. 13. INDYWIDUALNE/SPERSONALIZOWANE PODEJŚCIE Spersonalizowane podejście jest potrzebne i niezbędne zarówno na poziomie inicjacji, jak i dokonywania oceny potrzeb oraz aspiracji osoby bezdomnej, jak również na poziomie trwającego wsparcia po uzyskaniu pracy. Wiele osób bezdomnych potrzebuje dodatkowego czasu i wsparcia przed uzyskaniem zdolności do podjęcia i utrzymania zatrudnienia lub partycypacji w aktywizacji zawodowej. Elastyczność jest niezbędna do zmiany „toru”, pracy zgodnie z tempem i czasem osoby, uwzględnienia możliwości ponoszenia „porażek”.6 Nie ma jednej przyczyny stania się osobą wykluczoną społecznie, bezdomną. Zazwyczaj jest to zbiór bardzo różnorodnych powodów. Dlatego jedynym słusznym wyjściem wydaje się indywidualne podejście do każdego z klientów – tworzenie indywidualnych programów rozwoju, uwzględniających jednostkową sytuację, możliwości, umiejętności i potrzeby. Indywidualne programy rozwoju muszą być zbudowane na podstawie danych pozyskanych w większości bezpośrednio od samego klienta. Ważne jest, by dane te były jak najbardziej prawdziwe, dlatego należy tak prowadzić wywiad z klientem, by był on gotów udzielać informacji jak najbardziej szczerych i uczciwych. 14. ADEKWATNY POZIOM WSPARCIA/DOCHODU FINANSOWEGO W TRAKCIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ

Warunkiem podjęcia w sposób rzetelny i odpowiedzialny aktywności zawodowej przez osoby bezdomne jest odpowiedni poziom wsparcia/dochodu finansowego. Zwykła, chłodna kalkulacja finansowa, rozumiana jako rozpatrzenie opłacalności podjęcia zatrudnienia bardzo często jest czynnikiem kluczowym w podejmowaniu decyzji o aktywności zawodowej. Jeśli bowiem zatrudnienie, czy inna forma aktywności zawodowej, powoduje utratę części dochodu (np. zasiłków) lub ryzyko utraty znacznej części zarobionych środków finansowych (spłacanie zadłużeń, zajęcia komornicze), radykalnemu zmniejszeniu ulega motywacja do podjęcia takiej aktywności. Realna perspektywa uzyskiwania z zatrudnienia dochodów finansowych przekraczających beneficja uzyskiwane np. z tytułu bezrobocia lub zasiłków pomocy społecznej często staje się fundamentalnym czynnikiem i motorem zmiany. Realizatorzy programów reintegracyjnych powinni wziąć pod uwagę fakt, że podjęcie pracy musi być ekonomicznie opłacalne dla osób bezdomnych. Wsparcie finansowe udzielane osobom bezdomnym należy stopniować. W pierwszych etapach pracy, o ile to możliwe, powinno być połączone z dotychczas otrzymywanymi środkami ze świadczeń socjalnych, natomiast wzrastać powinno w miarę nasilania się zaangażowania zawodowego osoby bezdomnej (nagradzanie za aktywność). W przypadku matek dodatkowo należy uwzględnić finansowy czynnik zapewnienia opieki nad dziećmi, jako element niezbędny w podejmowaniu zatrudnienia. Ponadto realizatorzy programów i projektów reintegracyjnych powinni uwzględnić również działania ukierunkowane na redukowanie lub anulowanie zadłużeń finansowych ludzi bezdomnych.

REKOMENDACJE FEANTSA W ZAKRESIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH

173

15. PROMOWANIE EFEKTYWNEJ PARTYCYPACJI ODBIORCÓW USŁUG Kluczowe dla tworzenia podejścia, faktycznie działającego na rzecz ludzi bezdomnych, jest efektywne zaangażowanie odbiorców w tworzenie usług zatrudnieniowych, a także w proces podejmowania decyzji mających wpływ na te usługi. Stopniowe powierzanie coraz to większych kompetencji i obowiązków osobom bezdomnym w procesie integracji przyczynia się wprost do zwiększania poczucia partycypacji i przejmowania odpowiedzialności za własne życie. Przykładem partycypacji może być samodzielne kupowanie biletów na przejazdy czy opłacanie przedszkola, jako alternatywa załatwiania takich spraw przez instytucje czy organizacje. Dobrym przykładem jest także wspieranie tworzenia przez osoby bezdomne własnych rad bądź samorządów, które zabierają głos w imieniu innych oraz mają potencjalny wpływ na formę dostarczanych usług w zakresie aktywizacji zawodowej. Głos odbiorców usług nigdy nie powinien być bagatelizowany przez instytucje i organizacje dostarczające usługi w zakresie zatrudnienia.

174

16. DZIAŁANIA TOWARZYSZĄCE AKTYWIZACJI Większość usług dla ludzi bezdomnych zlokalizowanych jest w miastach lub zurbanizowanych obszarach, gdzie przebywa większość osób doświadczających bezdomności. W związku ze znacznymi odległościami przestrzennymi, ważnym zadaniem jest zapewnienie możliwości swobodnego przemieszczania się i transportu uczestnikom (środki na transport, bilety). Nauka korzystania ze środków publicznego transportu stanowi ważnym elementem edukacji społecznej osób bezdomnych, które najczęściej z publicznego transportu korzystają nielegalnie (bez biletu). Ponadto uczestnicy, którzy wychowują małe dzieci, powinni mieć możliwość zagwarantowania im opieki, co z kolei umożliwi im pełnoprawne uczestnictwo w programie aktywizacyjnym. Przedsięwzięcia zakładające zwiększanie szans osób bezdomnych na zatrudnienie powinny również przewidywać możliwości realizacji działań towarzyszących, które zazwyczaj wprost odpowiadają na potrzeby uczestników (działania integracyjne, wyjścia poza sferę bezdomności, wyjazdy).

USŁUGI DLA OSÓB BEZDOMNYCH W ZAKRESIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA Zaprezentowany poniżej katalog rozwiązań w zakresie usług aktywizacyjnych, skierowanych w sferze zawodowej do osób bezdomnych, z jednej strony odnosi się szczegółowo do już funkcjonujących w polskim systemie rozwiązań, dotyczących wielu grup ludzi zagrożonych wykluczeniem, z drugiej strony prezentuje innowacyjne i nowatorskie rozwiązania, wypracowane i przetestowane przez organizacje zajmujące się reintegracją, nie mające uregulowań prawnych. W przypadku tych pierwszych zaprezentowano ramy i warunki ich realizacji zgodnie z przepisami, wychodząc z założenia, że część z nich może być nieznana szerokiej rzeszy instytucji pomocy społecznej. Ponadto opis uzupełniany jest wytycznymi i rekomendacjami w zakresie specyficznego wykorzystywania tych narzędzi w pracy z ludźmi bezdomnymi. W przypadku tych drugich zaprezentowano szczegółowo zakres i możliwości wykorzystywania oraz specyfikę oddziaływania na osoby doświadczające bezdomności. I tak, działania prowadzone w sferze zawodowej w odniesieniu do osób bezdomnych mogą przyjmować kilka form: KONSULTACJI I DORADZTWA, TRENINGU I EDUKACJI ZAWODOWEJ, EKONOMII SPOŁECZNEJ,

WSPIERANEGO ZATRUDNIENIA ORAZ WSPARCIA REALIZOWANEGO JUŻ W TRAKCIE ZATRUDNIENIA. Odzwierciedlają one w pewnym zakresie profile aktywności zawodowej osób bezdomnych. Usługi te mogą być realizowane oddzielenie, jakkolwiek najlepiej jest, jeśli oferta zawiera kompilację różnych działań. Rozwiązanie takie powinno składać się na jasno określony i zdefiniowany projekt, przedsięwzięcie lub program.

1. KONSULTACJE I DORADZTWO Pierwszym katalogiem usług w zakresie zatrudnienia i aktywizacji zawodowej jest doradztwo i konsultacje. Jednym z warunków koniecznych do realizacji procesu powrotu na rynek pracy jest zapewnienie osobom bezdomnym dostępu do spójnej i przejrzystej informacji, tak aby każda osoba mogła nabrać orientacji w zakresie przysługujących jej praw i obowiązków. Poradnictwo w obszarze zawodowym powinno być realizowane poprzez następujące zadania: A. Doradztwo zawodowe Istotą doradztwa w przypadku osób bezdomnych jest pomoc oraz wsparcie w identyfikowaniu potrzeb i zasobów, tak aby klient poprzez lepsze rozumienie siebie w kontekście środowiska pracy, mógł świadomie i samodzielnie podejmować decyzje dotyczące rozwoju zawodowego. Doradztwo zawodowe: – rozumiane jako proces, może być zarówno relacją krótkotrwałą, jak i długotrwałą – polegać może na indywidualnym wsparciu w doborze typu i formy edukacji zawodowej, przekwalifikowania, zmiany zatrudnienia, poszukiwania pracy czy ponownego zatrudnienia w przypadku jego utraty – może być realizowane w dwóch formach, jako indywidualne bądź grupowe poradnictwo zawodowe – nakierowane jest na udzielenie klientowi pomocy w osiągnięciu możliwie najlepszego, z punktu widzenia społecznego i ekonomicznego, poziomu dostosowania zawodowego, a także w uzyskaniu odpowiedniego wglądu we własne zainteresowania, możliwości i charakter pracy oraz motywowanie do podejmowania własnych decyzji, dotyczących celów zawodowych i podejmowania kroków niezbędnych do ich realizacji – działa w oparciu o wypadkowe informacje na temat osoby, której udziela się pomocy (jej zainteresowań, zdolności, cech charakteru, temperamentu, stanu zdrowia, barier w zatrudnieniu, potrzeb, a informacje te uzyskuje na podstawie m.in.: badań testowych, wyników badań lekarskich, rozmowy) oraz szeroko rozumianą analizę sytuacji na rynku pracy (możliwości kształcenia, bieżącego lub długofalowego zapotrzebowania na dane zawody, wymagania stawiane kandydatom do zawodu, możliwości zatrudnienia, przekwalifikowania) – do realizacji swoich zadań powinno zostać wyposażone w dostęp do różnego rodzaju narzędzi (wystandaryzowanych testów i kwestionariuszy), a niekiedy nawet specjalistycznych programów, umożliwiających dokonanie diagnozy i oceny potencjału osoby bezdomnej. DORADZTWO ZAWODOWE W PRZYPADKU OSÓB BEZDOMNYCH MOŻE BYĆ REALIZOWANE ZARÓWNO PRZEZ PODMIOTY ZEWNĘTRZNE, NIEWYSPECJALIZOWANE W ZAGADNIENIU BEZDOMNOŚCI, JAKI I PODMIOTY SPECJALIZUJĄCE SIĘ W TEJ TEMATYCE, ZATRUDNIAJĄCE DO WYKONY-

175

WANIA ZAWODU DORADCY ZAWODOWEGO OSOBY O WYMAGANYCH KWALIFIKACJACH. WARUNKIEM NIEZBĘDNYM DO REALIZACJI SKUTECZNEGO DORADZTWA ZAWODOWEGO JEST WIEDZA I DOŚWIADCZENIE W ZAKRESIE WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO. PORADNICTWO ZAWODOWE ŚWIADCZONE LUDZIOM BEZDOMNYM WYMAGA ZNAJOMOŚCI SYSTEMU POMOCY SPOŁECZNEJ, GŁĘBSZEGO ZROZUMIENIA BARIER UTRUDNIAJACYCH OSOBOM BEZDOMNYM POWRÓT NA RYNEK PRACY, PROWADZENIA INTERDYSCYPLINARNEJ, MIĘDZYWYDZIAŁOWEJ WSPÓŁPRACY ORAZ POŚWIĘCENIA KLIENTOM WIĘKSZEJ ILOŚCI CZASU.

176

Doradca zawodowy podejmujący działania nakierowane na aktywizację zawodową osób bezdomnych ma trzy nadrzędne zadania: – pełni kluczową rolę w procesie diagnozowania sytuacji zawodowej osób bezdomnych oraz planowania ścieżki rozwoju. Odpowiednie zrealizowane rozmowy (wraz z wypełnianymi kartami doradztwa zawodowego) i wywiady w ramach poradnictwa zawodowego umożliwiają uzyskanie informacji o zasobach oraz preferencjach zawodowych, mających fundamentalne znaczenie dla konstruowania przyszłej ścieżki rozwoju klienta. Oprócz realizacji diagnozy i analizy potencjału, zasobów oraz możliwości osób bezdomnych, doradca zawodowy powinien mieć wpływ na tworzenie ścieżki rozwoju zawodowego w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Ścieżka powinna przewidywać rekomendowane przez doradcę szkolenia miękkie (interpersonalne) i szkolenia zawodowe, uwzględniać uczestnictwo w różnych formach treningu i edukacji zawodowej (warsztaty, staże, zatrudnienie wspierane). Poradnictwo zawodowe powinno służyć określeniu profilu i kierunku zawodowego oraz warunków realizacji niniejszych aktywności oraz monitorowaniu postępów w zakresie rozwoju zawodowego uczestników programów reintegracyjnych. Ponadto doradca zawodowy odgrywa ważną rolę w pośrednictwie pracy – jako osoba dysponująca dobrym rozeznaniem i znajomością rynku pracy może profesjonalnie udzielać informacji o dostępnych miejscach pracy i warunkach zatrudnienia. – zadaniem doradcy jest zbieranie i/lub odtwarzanie dokumentów związanych z zatrudnieniem osób bezdomnych. Wiele osób bezdomnych wskutek różnego rodzaju problemów nie posiada dokumentów umożliwiających potwierdzenie ich kwalifikacji, a także doświadczenia zawodowego. – jako osoba w głównej mierze realizująca poradnictwo zawodowe, doradca zawodowy powinien także możliwie najczęściej wymieniać informacje w zakresie sytuacji klienta ze specjalistami odpowiedzialnymi za inne sfery funkcjonowania osoby bezdomnej. Uczestnictwo w cyklicznych spotkaniach interdyscyplinarnego zespołu, wymiana wiedzy i doświadczeń umożliwia holistyczną pracę z osobą bezdomną. Doradca zawodowy powinien być także odpowiedzialny za współpracę z instytucjami rynku pracy takimi jak m.in. Urzędy Pracy, instytucje szkoleniowe, kluby pracy, agencje zatrudnienia i organizacje pracodawców. B. Pośrednictwo pracy W ramach projektów reintegracyjnych wskazane jest utrzymywanie kontaktów z instytucjami pośrednictwa pracy. Pośrednictwo pracy w warunkach polskich prowadzą przede wszystkim Powiatowe Urzędy Pracy, a także mogą prowadzić Wojewódzkie Urzędy Pracy, agencje pośrednictwa pracy i Ochotnicze Hufce

Pracy. Ponadto instytucje i organizacje w ramach prowadzonych przez siebie działań mogą włączać do programu elementy pośrednictwa pracy, w postaci: – pośrednictwa polegającego na udzieleniu informacji o ofertach pracy poprzez udostępnienie ich szerokiemu gronu odbiorców (np. poprzez gazetkę ścienną, czasopisma, spotkania grupowe) – pośrednictwa polegającego na udostępnieniu informacji o ofercie pracy poprzez indywidualne dopasowanie kandydatów do oczekiwań pracodawcy (np. przekazanie informacji bezpośrednio osobie zainteresowanej) – giełd pracy, polegających na bezpośrednim spotkaniu większej ilości osób z pracodawcami branżowymi – targów pracy, polegających na udostępnieniu w jednym miejscu wszelkich dostępnych informacji o miejscach pracy. Pośrednictwo w przypadku ludzi bezdomnych polega na: – udzielaniu pomocy poszukującym pracy osobom bezdomnym w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w pozyskaniu pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach zawodowych – motywowaniu osób bezdomnych do podejmowania kontaktów z pracodawcami – pozyskiwaniu ofert pracy dla ludzi bezdomnych – udzielaniu pracodawcom rzetelnej informacji o kandydatach do pracy, w związku ze zgłoszoną ofertą pracy – informowaniu osób bezdomnych oraz pracodawców o aktualnej sytuacji i przewidywanych zmianach na lokalnym rynku pracy – informowaniu i mobilizowaniu pracodawców do zatrudniania osób bezdomnych z wykazaniem potencjalnych korzyści z tego płynących – inicjowaniu i organizowaniu kontaktów osób bezdomnych z pracodawcami – współdziałaniu z instytucjami rynku pracy w zakresie wymiany informacji o możliwościach uzyskania zatrudnienia i szkolenia na terenie ich działania – informowaniu bezdomnych osób bezrobotnych o przysługujących im prawach i obowiązkach. W przypadku pośrednictwa pracy osób bezdomnych należy pamiętać, aby informacje o ofertach pracy były wiarygodne i w miarę możliwości sprawdzone. Również informacje udzielane pracodawcom o osobach bezdomnych powinny być wiarygodne i uwzględniające rzeczywistą sytuację poszczególnych osób wraz z ich ograniczeniami i możliwościami. Obie sytuacje wymagają dość dobrej orientacji i wiedzy, zarówno o rynku pracy, jak i osobach bezdomnych, którym może być zaoferowana praca. W PRACY Z LUDŹMI BEZDOMNYMI, WSKAZANE JEST, ABY POŚREDNICTWO PRACY ROZSZERZYĆ O MOŻLIWOŚCI POZYSKIWANIA OFERT NA REALIZACJĘ SZKOLEŃ, STAŻY CZY PRZYGOTOWANIA ZAWODOWEGO. POŚREDNICTWO NIE POWINNO OGRANICZAĆ SIĘ TYLKO DO OFERT PEŁNOPRAWNEGO ZATRUDNIENIA.

177

C. Poradnictwo socjalne, obywatelskie i prawne Jako element dodatkowy w wymiarze usług zatrudnieniowych należy wymienić poradnictwo w sferach, w których pośrednio powiązane jest ono z aktywnością zawodową. Takim przykładem może być poradnictwo socjalne (umożliwiające przełamanie barier w dostępie do zatrudnienia, które mają związek z problemami natury socjalnej), mieszkaniowe bądź też prawne (zwłaszcza w przypadku posiadania długów i postępowania komorniczego). SZEROKO ROZUMIANE PORADNICTWO, REALIZOWANE Z OSOBĄ PODLEGAJĄCĄ PROCESOWI AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, STANOWI NIEBAGATELNE ZNACZENIE DLA SKUTECZNOŚCI CAŁYCH DZIAŁAŃ REINTEGRACYJNYCH. ODPOWIEDNIO DOBRANE PORADNICTWO POZWALA INGEROWAĆ W TE PROBLEMY I BARIERY W DANEJ SFERZE ŻYCIA OSOBY BEZDOMNEJ, BEZ USUNIĘCIA KTÓRYCH, JEJ PEŁEN POWRÓT DO SPOŁECZEŃSTWA BYŁBY NIEMOŻLIWY.

178

2. TRENING I EDUKACJA ZAWODOWA Drugim, najbardziej obszernym katalogiem usług w sferze zatrudnienia, skierowanym do osób bezdomnych jest trening i edukacja zawodowa. Zawiera on szerokie spektrum działań, od przedsięwzięć opartych na małej partycypacji osób bezdomnych do aktywności wymagających dużego zaangażowania i posiadania licznych umiejętności społecznych oraz zawodowych. Przy złożonych problemach i barierach osób bezdomnych w dostępie do zatrudnienia należy tworzyć niezwykle szeroką ofertę, uwzględniającą różne możliwości i drogi powrotu na rynek pracy. Wymienione poniżej działania nie roszczą sobie prawa do wyłączności (zapewne istnieją jeszcze inne formy treningu i edukacji zawodowej), ani nie stanowią zamkniętego rejestru, pasującego do każdej sytuacji i do każdych okoliczności, a raczej otwarty katalog różnych propozycji, które można wykorzystywać według potrzeb i zasobów danej organizacji oraz osób bezdomnych. Obszar edukacji zawodowej to, dla instytucji i organizacji działających w sferze bezdomności, olbrzymie pole innowacyjnych działań do zagospodarowania, gdyż właśnie w tym wymiarze podmioty te mają decydującą i kluczową rolę. A. Kółka zainteresowań Głównym celem funkcjonowania kółek zainteresowań jest przede wszystkim zagospodarowanie osobom bezdomnym czasu wolnego, zgodnie z ich potrzebami oraz rozwój potencjału i umiejętności. Jednym z zadań kółek zainteresowań jest motywowanie do podejmowania kolejnych działań w zakresie edukacji zawodowej poprzez rozwój zainteresowań oraz stymulowanie potrzeb związanych z aktywnością. Działania te mogą być w istocie pierwszym etapem rozwoju umiejętności zawodowych i poszukiwania drogi umożliwiającej późniejsze uzyskanie i utrzymanie zatrudnienia. Kółka zainteresowań: – powinny być w pełni dobrowolne i dostosowane do indywidualnych potrzeb, więc w tym celu ich realizatorzy są zobowiązani dobrze rozpoznać zapotrzebowanie potencjalnych uczestników – powinny pełnić rolę integracyjną oraz sprawiać przyjemność z podejmowanych aktywności a także odwoływać się do zainteresowań i hobby uczestników – mogą obejmować bardzo zróżnicowany obszar tematyczny (od wędkarstwa, modelarstwa, zbierania grzybów, poprzez informatykę, jazdę na rowerze, gry, fotografię, film, teatr, po uprawianie sportu różnego rodzaju)

– mogą mieć mało zorganizowaną formułę oraz być organizowane sporadycznie (np. sezonowo) w postaci wyjścia do kina, bądź uzupełniane cyklicznymi i systematycznymi formami (np. grą w piłkę nożną w drużynie piłkarskiej) – mogą być prowadzone zarówno przez specjalistów zajmujących się bezdomnością, czy profesjonalistów w danej dziedzinie, jak i same osoby doświadczające bezdomności – jednak bez względu na rodzaj prowadzącego, ważne jest uczynienie kogoś konkretnego odpowiedzialnym za funkcjonowanie danego kółka czy działania – powinny, jeżeli istnieje taka możliwość, z biegiem czasu swoją działalność kierować „na zewnętrz”, poza środowisko ludzi bezdomnych, poprzez współpracę z innymi organizacjami i instytucjami, uczestnictwo w konkursach czy oferowanie swoich usług innym podmiotom lub osobom. KÓŁKA ZAINTERESOWAŃ, STANOWIĄCE DOSKONAŁY, PIERWSZY KROK DO ROZWOJU UMIEJĘTNOŚCI ZAWODOWYCH OSÓB BEZDOMNYCH, MOGĄ Z CZASEM PROWADZIĆ DO PRZEKSZTAŁCENIA SIĘ W BARDZIEJ ZŁOŻONE FORMY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, JAK NP. WARSZTAT, EKIPA ROBOCZA CZY

PRZEDSIĘBIORSTWO

SOCJALNE.

MOGĄ

STANOWIĆ

RÓWNIEŻ

DOSKONAŁE

ŹRÓDŁO

INFORMACJI O OSOBACH BEZDOMNYCH ORAZ DAWAĆ WAŻNE WSKAZÓWKI, CO DO PRZYSZŁYCH PREFERENCJI ZAWODOWYCH OSOBY, UMOŻLIWIAJĄCYCH ZAPLANOWANIE ŚCIEŻKI JEJ ROZWOJU ZAWODOWEGO.

B. Klub Pracy i szkolenia „miękkie” Szkolenia oraz warsztaty „miękkie” i interpersonalne np. w ramach Klubu Pracy umożliwiają nabywanie umiejętności niezbędnych do poszukiwania, zmiany lub utrzymania zatrudnienia. Kluby Pracy są szczególną formą poradnictwa i wsparcia grupowego. Obejmują cykl spotkań i adresowane są głównie do osób niepotrafiących się odnaleźć na rynku pracy oraz potrzebujących motywacji i impulsu do rozwoju zawodowego. Uczestnicy zajęć spotykają się kilka razy w tygodniu na zajęciach (o różnej porze), których treścią może być: – poznanie i zastosowanie różnorodnych metod poszukiwania pracy – zdiagnozowanie własnych umiejętności i predyspozycji zawodowych – poznanie zasad skutecznego prowadzenia rozmów z pracodawcą – nauka redagowania własnego CV, listu motywacyjnego – autoprezentacja oraz poznanie sposobów radzenia sobie ze stresem – poznanie sytuacji na lokalnym rynku pracy. Zajęcia te mogą być realizowane także w ramach szkoleń oferowanych ludziom bezdomnym. Jakkolwiek realizacja powyższych zajęć jest niejako elementem obowiązkowym i wyjściowym do realizacji późniejszych działań, które wymagają określonych umiejętności i większego zaangażowania (np. staże). Doświadczenia realizacji projektów reintegracyjnych pokazują, że zajęcia niniejsze są wstępem niezbędnym do podejmowania dalszych działań w zakresie aktywizacji zawodowej. Ponadto realizatorzy mogą rozważyć możliwość uatrakcyjnienia tych zajęć, czy to w ramach szkoleń, czy zajęć Klubu Pracy. Część zajęć może być połączona z narzędziami motywacyjnymi (wyróżnienia dla najlepszych uczestników), bądź być realizowana wyjazdowo. Oderwanie od bieżących spraw i wyrwanie się ze środowiska ludzi bezdomnych może okazać się

179

niebywale skuteczną metodą edukacji. W przypadku osób bezdomnych warto ofertę szkoleniową wzbogacić o następujące tematy: – gospodarowanie budżetem – planowanie finansów i zarządzanie nimi – planowanie i zarządzanie własnym czasem – komunikacja i praca w grupie – kreowanie postaw przedsiębiorczych – zarządzanie i radzenie sobie ze stresem. SZKOLENIA I WARSZTATY STANOWIĄ KLUCZOWĄ ROLĘ W ROZWOJU WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI OSÓB BEZDOMNYCH. MOGĄ BYĆ ONE PROWADZONE ZARÓWNO PRZEZ INSTYTUCJE SPECJALIZUJĄCE SIĘ W RYNKU PRACY, NAJLEPIEJ POSIADAJĄCE DOŚWIADCZENIE W PRACY Z LUDŹMI BEZDOMNYMI, JAK I PODMIOTY POMOCY SPOŁECZNEJ, SPECJALIZUJĄCE SIĘ WE WSPIERANIU TYLKO OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH BEZDOMNOŚCI.

C. Szkolenia zawodowe8 Szkolenia zawodowe to obszerny termin, w którym mieści się kompleksowa oferta rozwoju zawodowego. Celem szkoleń zawodowych jest nabywanie kwalifikacji zawodowych, dokształcanie, przekwalifikowanie, uzupełnianie umiejętności lub zdobywanie nowego zawodu. Oferta w zakresie szkoleń zawodowych zawiera szerokie spektrum możliwości, wśród których można wyróżnić:

180

– przyuczenie do zawodu - ta forma powinna być przeznaczona dla osób, które pragną i powinny zdobyć nowe umiejętności zawodowe; może opierać się na przyswojeniu fragmentu konkretnej wiedzy i umiejętności z danej dziedziny (np. kurs strzyżenia), bądź też na zdobyciu szerokiego, kompleksowego zakresu wiedzy i umiejętności z danej dziedziny (kurs czeladniczy z zakresu fryzjerstwa); kończy sie zaświadczeniem wydanym zgodnie z wymogami MEN – szkolenia w zakresie spółdzielni socjalnych/firm społecznych – to zajęcia umożliwiające nabycie wiedzy i doświadczenia w zakresie tworzenia i prowadzenia przedsiębiorstw społecznych w ramach ekonomii społecznej – szkolenia w zakresie przedsiębiorczości/własny biznes – to szkolenia umożliwiające zdobycie wiedzy w zakresie założenia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej, kończące się zaświadczeniem; powinny być skierowane do tych osób, które pragną założyć własną działalność gospodarczą – szkolenia zawodowe twarde - to szkolenia podnoszące umiejętności i kwalifikacje zawodowe, zwiększające atrakcyjność odbiorców działań edukacyjnych na rynku pracy, które powinny być indywidualnie dobrane do potrzeb odbiorcy. W zakres tych szkoleń mogą wchodzić między innymi szkolenia językowe – o różnych poziomach zaawansowania, komputerowe – o różnych zakresie i poziomie, szkolenia minimum sanitarnego, obsługa wózków jezdniowych, obsługa kasy fiskalnej, opieka nad dziećmi/osobami starszymi, szkolenia z zakresu BHP, szkolenia na prawo jazdy, kurs masażu, i inne zgodnie z indywidualnymi potrzebami

WIĘKSZĄ ILOŚĆ WSKAZÓWEK DOTYCZĄCYCH SZKOLEŃ MIĘKKICH I ZAWODOWYCH ZAWARTO W STANDARDZIE EDUKACJI

– edukacja formalna – to forma umożliwiająca zdobycie wykształcenia (zawodowego, średniego, wyższego zawodowego, wyższego, podyplomowego), potwierdzonego świadectwem bądź dyplomem, zgodnie z wymogami MEN, polegająca na opłaceniu uczestnikowi nauki w szkole, szczególnie w systemie zaocznym, która powinna być kierowana do osób wymagających uzupełnienia wykształcenia. Szkolenia zawodowe powinny być realizowane w ramach zaplanowanej ścieżki rozwoju osób bezdomnych. Ich tematyka i zakres powinny być adekwatne do potrzeb, oczekiwań a także dojrzałości i gotowości aktywności zawodowej uczestników. Podjęcie decyzji o profilu szkolenia zawodowego niezależnie od jego formy powinno zostać także oparte na analizie potrzeb rynku pracy. Przekwalifikowanie lub nabywanie nowego zawodu w sytuacji bieżącego i przyszłościowego braku zapotrzebowania na jego wykonywanie, szczególnie w sytuacji osób bezdomnych, mija się z celem. Decyzja o profilu szkoleniowym powinna być zatem wypadkową oczekiwań i potrzeb uczestnika oraz zapotrzebowania na lokalnym rynku pracy. W projektach i programach uwzględniających możliwości szkolenia zawodowego nie powinno się także konstruować gotowego katalogu szkoleń obligatoryjnych, ale tworzyć pewien pakiet możliwości szkoleniowych. W ten sposób uczestnicy mogą elastycznie dopasować swoje oczekiwania do istniejącej oferty szkoleniowej. W kontekście tej możliwości i szansy zaleca się, aby szkolenia realizowane były możliwie indywidualnie tak, aby w jednym miejscu szkolenia zawodowego nie uczestniczyła duża grupa uczestników, złożonych z ludzi doświadczających bezdomności. SZKOLENIA ZAWODOWE, ABY BYŁY PEŁNOWARTOŚCIOWE, WYMAGAJĄ FORMALNEGO POTWIERDZENIA W POSTACI ZAŚWIADCZEŃ CZY CERTYFIKATÓW. DLATEGO REKOMENDOWANE JEST, ABY REALIZOWANE ONE BYŁY PRZEZ WYSPECJALIZOWANE INSTYTUCJE SZKOLENIOWE I EDUKACYJNE. W TYM CELU PODMIOTY SEKTORA POMOCY LUDZIOM BEZDOMNYM POWINNY WSPÓŁPRACOWAĆ Z URZĘDAMI PRACY, INSTYTUCJAMI I AGENCJAMI SZKOLENIOWYMI, CECHAMI RZEMIOSŁ, ZRZESZENIAMI PRACODAWCÓW A TAKŻE SZKOŁAMI PUBLICZNYMI I NIEPUBLICZNYMI. DODATKOWYM WALOREM TAKICH SZKOLEŃ JEST WYJŚCIE UCZESTNIKA POZA ŚRODOWISKO LUDZI BEZDOMNYCH I MOŻLIWOŚĆ NAWIĄZYWANIA NOWYCH RELACJI SPOŁECZNYCH.

D. Praca na rzecz placówki Dość powszechnie stosowanym narzędziem aktywizowania osób bezdomnych w rzeczywistości polskich placówek jest praca na rzecz placówki (noclegowni, schroniska, hostelu). Praca taka jest niewątpliwie jednym z etapów aktywizacji zawodowej, a jeśli jest realizowana w przemyślany i racjonalny sposób, może być impulsem do podjęcia zatrudnienia. Głównym jej celem jest przełamanie wśród mieszkańców placówek bierności oraz uświadomienie odpowiedzialności za własne miejsce i przestrzeń. Aby praca na rzecz placówki spełniała swoją aktywizacyjną funkcję, musi zostać spełnionych kilka warunków: – wymagania, obowiązki i oczekiwania względem zakresu pracy na rzecz placówki powinny być jasno sprecyzowane i określone w regulaminie placówki, a także dostępne i zaakceptowane przez wszystkich mieszkańców – wykorzystywanie tego narzędzia wymaga z jednej strony konsekwencji w wykonywaniu obowiązków, z drugiej strony równego traktowania osób bezdomnych i równomiernego rozłożenia obowiązków

181

(ważne jest, aby możliwie każda osoba miała przydzielone nawet minimalne obowiązki, dostosowane do jej ograniczeń i zasobów) – przy planowaniu zakresu prac należy wziąć pod uwagę umiejętności i kwalifikacje oraz bariery osób bezdomnych w wykonywaniu pracy a także aktywność zawodową osób, które posiadają zatrudnienie lub uczestniczą w treningu i edukacji zawodowej (prace powinny w takim przypadku być elastycznie dopasowane oraz w mniejszym zakresie obciążać takie osoby, co wcale nie oznacza zwolnienia ich z nałożonych obowiązków) – możliwa jest partycypacja samych osób bezdomnych w podziale obowiązków (np. przez samorząd czy wspólnotę mieszkańców) – prace na rzecz placówki powinny odbywać się w przyjaznej atmosferze i w poszanowaniu godności osób je zamieszkujących, a nie w atmosferze wymuszeń czy szantaży (budowanie odpowiedzialności za własne miejsce zamieszkania oraz poczucie obowiązku powinno odbywać się raczej przez pozytywne wzmocnienia i pochwały niż stosowanie nieuzasadnionych sankcji, co nie wyklucza oczywiście wyciągania konsekwencji w stosunku do osób, które nie realizują obowiązków na nie nałożonych). NARZĘDZIE W POSTACI PRACY NA RZECZ PLACÓWKI, ISTOTNE Z PUNKTU WIDZENIA AKTYWIZACJI OSÓB BEZDOMNYCH, WYMAGA OSTROŻNOŚCI W JEGO STOSOWANIU. W WIELU PLACÓWKACH POWSZECHNE JEST NOTORYCZNE NADUŻYWANIE PRACY OSÓB BEZDOMNYCH I WYKORZYSTYWANIE JEJ DO REALIZACJI WSZELKICH MOŻLIWYCH POTRZEB PLACÓWEK BEZ WYNAGRODZENIA

182

BĄDŹ JEDYNIE ZA DOSTĘP DO BENEFICJÓW RZECZOWYCH (NAJCZĘŚCIEJ PAPIEROSÓW). PRAKTYKA TA PROWADZI DO ZMNIEJSZENIA ETOSU PRACY, NIECHĘCI DO JEJ WYKONYWANIA ORAZ UTRUDNIA DOSTĘP DO EDUKACJI BĄDŹ INNYCH FORM AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ. PRACA NA RZECZ PLACÓWKI NIE MOŻE BYĆ SPOSOBEM DYSCYPLINOWANIA OSÓB BEZDOMNYCH, GŁÓWNYM NARZĘDZIEM AKTYWIZACJI CZY TEŻ JEDYNĄ FORMĄ AKTYWNOŚCI I METODĄ GOSPODAROWANIA CZASU WOLNEGO. NADUŻYWANIE TEGO NARZĘDZIA MOŻE W KONSEKWENCJI PROWADZIĆ DO UZALEŻNIANIA OSOBY OD ORGANIZACJI POMOCOWEJ ORAZ UZALEŻNIANIA ORGANIZACJI OD OSÓB BEZDOMNYCH.

E. Warsztaty zawodowe Kolejną formę treningu i edukacji zawodowej stanowią warsztaty zawodowe. Zajęcia w warsztatach służą nabywaniu umiejętności i kwalifikacji zawodowych, powolnego wskrzeszania nawyku pracy oraz nauki pracy grupowej. Warsztaty zawodowe charakteryzują się bardziej nastawieniem na praktyczną edukację zawodową niż na wykonywanie konkretnej pracy, która ma przynieść określone korzyści. Stąd inaczej niż w przypadku staży czy zatrudnienia wspieranego rozłożone są akcenty, inna jest także specyfika tego działania. Warsztaty zawodowe dla osób bezdomnych: – mają za cel głębsze aktywizowanie zawodowe i nabywanie nowych umiejętności, jakkolwiek mogą być realizowane w dość swobodnej i otwartej formule. Ich ważnym elementem edukacyjnym jest zagospodarowanie czasu wolnego i realizacja pożytecznych zajęć. Uczestnicy powinni mieć pełną dobrowolność uczestnictwa w warsztatach i brak obowiązku cyklicznej w nich partycypacji. Otwarta formuła warsztatów oznaczać powinna, że możliwe jest korzystanie z nich według zapotrzebowania

i chęci. Dostęp do nich powinien być swobodny, a kryteria uczestnictwa minimalne. Nie oznacza to, że niepożądana jest regularna praca warsztatowa, bynajmniej, może być ona punktem wyjścia i podłożem do rozwoju dalszych działań w zakresie zatrudnienia. – mogą mieć różnorodny profil zawodowy, ważne jednak, aby odnosiły się on do rzeczywistych możliwości wykonywania pracy w tym zakresie na rynku pracy (ogranicza to zatem możliwości organizowania warsztatów zawodowych w tematyce niezwiązanej z rynkiem pracy, tylko umożliwiającej realizację hobby). Wśród potencjalnych profili można wyróżnić następujące warsztaty zawodowe: budowlany i remontowy, stolarski, mechaniczny, gospodarowania terenami zielonymi, majsterkowania oraz naprawy maszyn i urządzeń, szwalniczy i krawiecki, gastronomiczny i cateringowy, biurowy i informatyczny, drukarski i poligraficzny, opiekuńczy i pielęgniarski. – powinny być realizowane stacjonarnie i znajdować się w jednym miejscu, najlepiej poza placówką, co umożliwia uczestnikowi wyjście poza jej obręb i sferę jej oddziaływania. Miejsce takie gwarantuje większą stabilność oraz przewidywalność, pozwala w lepszy sposób planować i organizować przedsięwzięcia a także w większym stopniu uczestniczyć i włączać się w życie społeczne i lokalne. – powinny być realizowane pod nadzorem instruktora, pełniącego rolę nauczyciela i mistrza zawodowego. Wskazane jest, aby instruktor zawodowy posiadał umiejętności pedagogiczne, niekoniecznie uprawnienia (oczywiście idealnie jest, jeśli instruktor posiada zarówno umiejętności zawodowe, jak i doświadczenie oraz kwalifikacje pedagogiczne). Rolą instruktora jest zaplanowanie, organizowanie i realizowanie pracy uczestników warsztatów zawodowych. Instruktor powinien: dbać o wyposażenie warsztatu i stan sprzętu w nim się znajdującego, tworzyć program i plan zajęć dla uczestników w oparciu o ich możliwości i umiejętności, dbać o rozwój zawodowy uczestników poprzez stopniowe powierzanie coraz to poważniejszych i trudniejszych zadań oraz odpowiednie motywowanie. Ważnym zadaniem jest także wspólne z uczestnikiem monitorowanie i ocenianie efektów wykonywanych prac. W związku z tym, że niekiedy uczestnik przychodzi tylko raz na warsztat zawodowy, kluczowe jest dokonywanie oceny każdego dnia na zakończenie pracy. Udzielanie informacji zwrotnych, zarówno pozytywnych wzmocnień, jak i konstruktywnej krytyki powinno być elementem pracy każdego instruktora. Ważnym elementem pracy instruktora jest także równe traktowanie uczestników, niezależnie od ich motywacji, staranności pracy czy też systematyczności uczestnictwa. Każda z osób bezdomnych uczestniczących w zajęciach zawodowych zasługuje na taką samą uwagę i zaangażowanie pracy instruktora. Instruktor powinien także pracować razem z uczestnikami, towarzyszyć im w pracy i na bieżąco udzielać wsparcia. Partycypacja w pracy umożliwia bliskie przyjrzenie się każdemu z uczestników, lepszą naukę pracy w grupie, wpływa także dodatnio na motywację i jakość wykonywanej pracy przez uczestników. – powinny mieć elastycznie określony czas docelowego uczestnictwa w warsztatach zawodowych dla osób, które cyklicznie partycypują w jego pracach, w oparciu o potencjał i możliwości uczestnika, jak i dynamikę rozwoju umiejętności, umożliwiających podjęcie zatrudnienia lub innej formy aktywności zawodowej. – nie wymagają kontraktu na realizację w nich pracy w warsztacie, a uczestnictwo w nich może się odbywać na podstawie umowy ustnej pomiędzy realizatorami a uczestnikiem. W sytuacji cyklicznego korzystania z warsztatów możliwe i wskazane jest spisanie

183

kontraktu na uczestnictwo i pracę w warsztacie, stanowiącego jednak element szerszego programu reintegracji. Wszyscy uczestnicy warsztatów powinni zostać zapoznani z regulaminem funkcjonowania warsztatów oraz wyrazić zgodę na warunki podejmowania pracy w warsztatach. – powinny być połączone z gratyfikacją finansową dla uczestników, wypłacaną w postaci dniówek, za przepracowany czas w warsztatach. Środki finansowe, szczególnie w przypadku osób pracujących systematycznie, mogą pozytywnie wpływać na zwiększanie motywacji do podejmowania starań ukierunkowanych na aktywność zawodową. Jednocześnie poziom finansowych gratyfikacji nie powinien być zbyt wysoki, tak aby nie zniechęcał do podejmowania zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Środki na opłacanie uczestnictwa w warsztatach mogą być zapewnione w realizowanych projektach. Możliwe są także pozafinansowe gratyfikacje dla uczestników, na przykład w postaci wyżywienia (zapewnienie obiadów). Uczestnicy warsztatów powinni mieć dostęp do odzieży roboczej, a także prawo do pracy w warunkach zapewniających bezpieczeństwo i higienę. – powinny być obłożone małą ilością dokumentacji, co ma szczególne znaczenie przy zapewnieniu łatwej odstępności i minimum kryteriów uczestnictwa przez osoby bezdomne. Wymagane są listy obecności oraz listy wypłacanych gratyfikacji finansowych. Ponadto uczestnicy powinni mieć możliwość otrzymania rekomendacji bądź zaświadczenia o uczestnictwie w warsztatach. – mogą realizować zadania związane z wykonywaniem pracy zarówno zleconej przez organizację, jak i zaplanowanej w ramach projektu i na jego użytek. Wskazanym jest jednak, aby warsztaty wykonywały także zadania zlecone przez inne instytucje i organizacje (np. zadania pożyteczne społecznie). Możliwe jest także podejmowanie prób dystrybuowania lub sprzedawania własnych wyrobów lub produktów. Poprzez poszukiwanie odbiorców, którzy byliby zainteresowani zakupem materiałów, produktów czy usług warsztatów może zmienić się ich formuła. Z biegiem czasu warsztaty mogą bowiem przekształcać się w przedsiębiorstwa społeczne m.in. w spółdzielnie czy firmy socjalne.

184

ZALETĄ WARSZTATÓW ZAWODOWYCH JEST UMOŻLIWIENIE OSOBOM BEZDOMNYM WYKONYWANIA PRACY, PRZY JEDNOCZESNEJ NAUCE KONKRETNEGO ZAWODU. WARSZTATY SĄ NISKOPROGOWĄ FORMĄ AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, O NIEWYGÓROWANYCH KRYTERIACH DOBORU, DOSTĘPNYCH DLA LICZNEJ GRUPY OSÓB BEZDOMNYCH O RÓŻNYCH DEFICYTACH. SŁABĄ STRONĄ WARSZTATÓW JEST TO, ŻE PRODUKTY I USŁUGI W NICH WYTWARZANE SĄ RZADKO WPROWADZANE NA RYNEK I SPRZEDAWANE, CO OZNACZA, ŻE PRACA W NICH JEST ZAZWYCZAJ AKTYWNOŚCIĄ POZA REGULARNYM RYNKIEM PRACY I W REZULTACIE MOŻE NIE DAWAĆ POSZUKIWANYCH NA RYNKU PRACY NAWYKÓW I UMIEJĘTNOŚCI. ZAZWYCZAJ WARSZTATY NIE SĄ TEŻ DOSTOSOWANE DO INDYWIDUALNYCH POTRZEB KLIENTÓW, A KLIENCI WARSZTATÓW SĄ SKAZANI DO PRACY W ŚRODOWISKU, W KTÓRYM PRZEBYWAJĄ NA CO DZIEŃ (LUDZIE BEZDOMNI Z BEZDOMNYMI)9. MINUSY TEJ METODY POKAZUJĄ, IŻ NIE JEST TO DZIAŁANIE WSKAZANE DLA WSZYSTKICH OSÓB BEZDOMNYCH, JAKKOLWIEK STANOWI WAŻNY I ATRAKCYJNY ELEMENT OFERTY DLA ZNACZNEJ GRUPY OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH BEZDOMNOŚCI.

MICHNO, L. (2006). EDUKACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH [W:] POMOST – PISMO SAMOPOMOCY, WYDAWCA: POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI.

F. Prace społecznie użyteczne Prace społecznie użyteczne stanowią nową formą aktywizacji bezrobotnych, wprowadzoną nowelizacją ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Oznaczają one prace wykonywane przez bezrobotnych, nie posiadających już prawo do zasiłku. Do tych prac kieruje starosta, a organizują je gminy w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej. Prace takie mogą wykonywać w miejscu zamieszkania lub pobytu bezrobotni, dla których upłynął już czas pobierania zasiłku bądź też go nie nabyli, w wymiarze do 10 godzin tygodniowo, za wynagrodzeniem co najmniej 6 zł za godzinę. Ustawa nie zawiera ograniczenia czasowego dla realizacji tych prac - co oznacza, iż osoba bezrobotna może cały rok (i dłużej) wykonywać prace społecznie użyteczne, zachowując jednocześnie status osoby bezrobotnej, przy czym odmowa podjęcia takiej pracy oznacza utratę statusu bezrobotnego. Każdy wykonujący prace społecznie użyteczne jest objęty ubezpieczeniem zdrowotnym (z tytułu posiadania statusu osoby bezrobotnej) oraz ubezpieczeniem wypadkowym. Osoby bezrobotne kierowane do wykonywania prac społecznie użytecznych nie są jednak kierowane na badania lekarskie w celu ustalenia przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania tych prac, stąd przy doborze profilu aktywności należy uwzględniać stan zdrowia osoby bezrobotnej. Pomiędzy podmiotem, w którym są organizowane prace społecznie użyteczne a osobą bezrobotną na podstawie skierowania starosty (urzędu pracy) nie nawiązuje się stosunek pracy oraz nie jest zawierana żadna umowa. Ten rodzaj relacji ma charakter stosunku zobowiązaniowego według prawa cywilnego. Dwie strony (podmiot i osoba bezrobotna) mają wobec siebie zobowiązania. Po stronie gminy lub podmiotu jest to zobowiązanie do: – stworzenia bezpiecznych i higienicznych warunków wykonywania pracy społecznie użytecznej oraz przestrzegania przepisów prawa pracy dotyczących wykonywania przez kobiety prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia – uwzględnienia przy przydziale prac społecznie użytecznych wieku bezrobotnego, stanu jego zdrowia oraz w miarę możliwości posiadanych kwalifikacji – pouczenia osoby bezrobotnej o konieczności przestrzegania ustalonego w miejscu wykonywania pracy społecznie użytecznej porządku i dyscypliny – zapoznania bezrobotnego z przepisami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy – ustalenia wysokości przysługującego bezrobotnemu świadczenia (z uwzględnieniem rodzaju i efektów wykonywanej pracy) oraz do wypłaty tego świadczenia pieniężnego w okresach miesięcznych z dołu. Po stronie osoby bezrobotnej zobowiązania obejmują: – wykonywanie prac społecznie użytecznych w miejscu, czasie i w sposób wskazany przez gminę lub podmiot, w którym te prace są organizowane – przestrzeganie ustalonego w miejscu wykonywania pracy społecznie użytecznej porządku, dyscypliny i zasad bezpieczeństwa. Prace społecznie użyteczne skierowane do osób bezdomnych stanowią istotny element w procesie aktywizacji, pod warunkiem spełniania kilku warunków:

185

– nie są traktowane, jako przymuszenie czy sankcja za znajdowanie się w sytuacji wykluczenia społecznego, a raczej jako forma „płatnego” wolontariatu, w której uczestnicy mają poczucie robienia czegoś ważnego i istotnego – kierowane są do osób, które z różnych przyczyn nie są w stanie podjąć zatrudnienia lub nie posiadają dostępu do innych form aktywności zawodowej – zakres prac jest dobrze zaplanowany i realnie sprzyja podnoszeniu kwalifikacji oraz umiejętności, absolutnie wykluczając traktowanie tego narzędzia, jako zapewnienia taniej siły roboczej do najtrudniejszych zadań – pracom takim towarzyszy wsparcie w różnych obszarach funkcjonowania osób dotkniętych bezdomnością. W OPINII MINISTERSTWA PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ WPROWADZENIE PRAC SPOŁECZNIE UŻYTECZNYCH MIAŁO NA CELU, OPRÓCZ ZAPEWNIENIA OSOBOM BEZROBOTNYM MOŻLIWOŚCI UZYSKANIA MINIMALNYCH ŚRODKÓW DO ŻYCIA I WSPARCIA DZIAŁAŃ NA RZECZ SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH, ZDYSCYPLINOWANIE BEZROBOTNYCH I OGRANICZENIE MOŻLIWOŚCI WYKONYWANIA PRZEZ NICH PRACY NA CZARNO. W PRZYPADKU LUDZI BEZDOMNYCH ODPOWIEDNIO ZAPLANOWANE I ZREALIZOWANE PRACE SPOŁECZNIE UŻYTECZNE, MOGĄ BYĆ WAŻNYM PRZYCZYNKIEM DO REFLEKSJI NAD WŁASNĄ AKTYWNOŚCIĄ ZAWODOWĄ ORAZ IMPULSEM DO ROZPOCZĘCIA STARAŃ O ZATRUDNIENIE. NIESTETY, W WIĘKSZOŚCI PRZYPADKÓW, ZŁE WPROWADZENIE I ZARZĄDZANIE PRACAMI SPOŁECZNIE UŻYTECZNYMI SKUTKUJE TRAKTOWANIEM ICH, JAKO SANKCJI I KARY.

186

W EFEKCIE MAMY DO CZYNIENIA RACZEJ Z SYTUACJĄ ODWROTNĄ DO ZAMIERZONEJ – BARDZIEJ Z PRZYMUSZANIEM DO PRACY, NIŻ Z RZECZYWISTĄ AKTYWIZACJĄ ZAWODOWĄ. Z DRUGIEJ STRONY UNIKAĆ NALEŻY SYTUACJI DŁUGOTRWAŁEGO WYKONYWANIA PRAC SPOŁECZNIE UŻYTECZNYCH I UZALEŻNIANIA OSÓB BEZDOMNYCH OD JEJ WYKONYWANIA.

G. Ekipy robocze (zawodowe) Ofertą zbliżoną do warsztatów zawodowych, tylko bardziej systematyczną i niestacjonarną, jest funkcjonowanie ekip roboczych, złożonych z ludzi bezdomnych świadczących usługi w różnym zakresie. Zadaniem tej formy treningu i edukacji zawodowej jest nabywanie, utrwalanie i doskonalenie umiejętności oraz wskrzeszanie nawyku pracy, niezbędnego do poruszania się na współczesnym otwartym rynku pracy. Uczestnictwo w ekipach wymaga współdziałania z innymi osobami, co przekłada się na zwiększanie umiejętności współpracy grupowej. Ponadto udział w pracy ekip roboczych rozwija sumienność i rzetelność wykonywania pracy, uczy obowiązkowości, wyrabia w uczestnikach odporność na stres oraz umiejętność współpracy z przełożonymi. Ludzie bezdomni nabierają nawyków związanych z wykonywaniem pracy, takich jak wczesne wstawanie, regularne wykonywanie pracy, podporządkowanie się zasadom. W odróżnieniu od warsztatów, orientacja w przypadku ekip roboczych przesuwa się z edukacji na zadaniowe wykonywanie pracy, oczywiście przy zachowaniu prospołecznego charakteru oraz zadań w zakresie treningu i edukacji. Kluczowa jest w tym wypadku zasada równomierności i równorzędności niniejszych elementów. Początkowa faza funkcjonowania ekip roboczych z pewnością opiera się bardziej na wdrożeniu do pracy, edukacji i trenowaniu, końcowa bardziej na sumiennym i terminowym wykonywaniu powierzonych zadań oraz rozliczaniu jakości wykonywanej pracy. Praca niniejsza ma przynieść określony i zdefiniowany efekt. W przypadku

ekip zawodowych bardziej liczy się tutaj czas i jakość usługi lub produktu. Wszystkie lub większość działań realizowanych jest niejako „na zewnątrz”, dużo większego znaczenia nabiera, zatem dokładność i terminowość realizacji zlecenia. Ekipy robocze: – charakteryzują się niestacjonarnością, gdyż powinny realizować pracę mobilnie w zależności od bieżącego zapotrzebowania. Rodzaj wykonywanej w nich pracy wymaga raczej współdziałania i współpracy niż indywidualnego zaangażowania. Praca ma charakter stały i cykliczny, najczęściej w wymiarze 5 dni w tygodniu, od 6 do 8 godzin dziennie. – wymagają dużego zaangażowania osób bezdomnych oraz odpowiedzialności za powierzoną pracę. Ekipy robocze powinny się składaćz: od 3, do maksymalnie 10 pracowników w danej grupie. Osoby uczestniczące w tej formie treningu i edukacji zawodowej powinny posiadać już pewne umiejętności społeczne oraz kwalifikacje zawodowe (np. szkolenia miękkie, szkolenia zawodowe). Możliwe jest oczywiście zaangażowanie osób, które dopiero się przyuczają (bez jakiegokolwiek doświadczenia), w takiej sytuacji wskazane jest, aby w grupie oprócz instruktora znajdywały się osoby bardziej doświadczone i posiadające dane umiejętności. Uczestnicy ekip, w związku z dużą odpowiedzialnością spoczywającą na nich, powinni spełniać określone przez realizatorów kryteria, takie jak: trzeźwość (ukończenie terapii), odbycie określonych szkoleń, motywacja do usamodzielnienia czy posiadanie określonego profilu kwalifikacji lub doświadczenia. Warunkiem rozpoczęcia działań grupy powinna być rekrutacja umożliwiająca wybór osób, które podołają trudom pracy w ekipie roboczej, a jednocześnie wymagają wsparcia w niniejszej formie. Profil ekipy powinien oczywiście być dostosowany do preferencji i możliwości osoby, określonych w toku wielowymiarowej diagnozy. – realizują prace zlecane zewnętrznie przez instytucje, organizacje czy firmy prywatne. Zleceniodawca musi mieć jednak świadomość pewnego stopnia ryzyka oraz ograniczeń wynikających z wykonywania pracy przez osoby bezdomne. Ponadto powinien wiedzieć, że ekipa robocza wykonuje pracę w ramach treningu i edukacji zawodowej, a w tej sytuacji musi istnieć margines dopuszczalnego błędu lub nieprzewidzianych sytuacji. Zleceniodawców można zatem określić jako „przyjaznych” i „prospołecznych”, ponieważ z jednej strony powierzają i zlecają ważne zadania, z drugiej strony aktywnie angażują osoby wykluczone społecznie, biorąc pod uwagę ograniczenia i bariery wynikające z ich pracy. Należy unikać sytuacji wykorzystywania ekip roboczych do realizacji prac na użytek samej organizacji pomocowej (np. przy remontowaniu schroniska czy noclegowni). Generalnie w trakcie realizacji treningu i edukacji społecznej ekipa robocza nie powinna pobierać wynagrodzenia i osiągać zysku z tytułu wykonywanych zleceń (nie jest to działalność ukierunkowana na osiąganie zysku). Formuła ekip roboczych jest pośrednią pomiędzy warsztatem a przedsiębiorstwem społecznym. Stąd zaleca się wykorzystywanie pracy ekip roboczych do realizacji zadań społeczno-użytecznych. Ekipy robocze mogą pracować na potrzeby ważnych instytucji i organizacji np. wykonywanie remontu Domu Dziecka lub remontowanie zniszczonych mieszkań na lokale socjalne. W przypadku ekip roboczych ich formuła i orientacja na otwarty (przyjazny) rynek usług, predysponuje je do przekształcania ich z biegiem czasu w prywatne firmy, spółdzielnie lub firmy socjalne. Podmioty takie, po sprawdzeniu się i zdobyciu rynku zleceniodawców, już samodzielnie mogą realizować zlecenia, osiągając tym samym przychody i zyski.

187

– powinny swoim uczestnikom zapewnić gratyfikacje finansowe, najlepiej w formie stypendium. Stypendium takie w warunkach polskich może być wypłacane w dwóch formach. Pierwszym sposobem jest wypłacanie uczestnikom dodatku lub stypendium szkoleniowego, a jego wysokość może być zróżnicowana w zależności od źródła finansowania (przepisy Urzędów Pracy wskazują na 20 i 40% wysokości zasiłku dla bezrobotnych, a wytyczne Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, dysponującego środkami Europejskiego Funduszu Społecznego, mówią o 4 PLN brutto za

188

każdą godzinę treningu i edukacji). Innym sposobem opłacenia uczestników partycypacji w ekipie roboczej jest formalne podpisanie umowy o staż, przygotowanie zawodowe lub szkolenie w miejscu pracy. Stypendium wypłacane wówczas uczestnikom jest znacznie wyższe (w przypadku przepisów Urzędów Pracy stanowi 140% zasiłku dla bezrobotnych, w przypadku PO KL jest to równowartość minimalnego wynagrodzenia). Stypendia mogą być wypłacane zarówno przez instytucje sektora publicznego, jak i organizacje pozarządowe. Wskazanym jest, aby stypendium wypłacane uczestnikom było stopniowalne (wzrastająca wysokość wraz z upływem czasu), jeśli istnieje także możliwość należy także zabezpieczyć dla uczestników możliwość wypłacania lub przyznawania nagród za zaangażowanie i jakość wykonywanej pracy. Jest to element wyraźnie zwiększający motywację uczestników do pracy. – powinny szczegółowo określać docelowy czas pracy w ich ramach. Doświadczenie realizacji projektów reintegracyjnych w obszarze zawodowym pokazuje, że czas od 6 do 12 miesięcy umożliwia albo nabycie umiejętności i kwalifikacji niezbędnych do podjęcia zatrudnienia na wolnym rynku, albo przekształcenie ekipy roboczej w spółdzielnię lub firmę socjalną. Czas uczestnictwa powinien uwzględniać zarówno potencjał i możliwości uczestnika, jak i dynamikę rozwoju umiejętności umożliwiających podjęcie zatrudnienia lub innej formy aktywności zawodowej. W wielu jednak wypadkach realizatorzy powinni zachować elastyczność i zabezpieczyć możliwość przedłużenia czasu pracy w ekipie. – mogą mieć różnorodny profil zawodowy, ważne jednak, aby zakres i obszar działań danej grupy wpisywał się w zapotrzebowanie rynku pracy, co więcej najlepiej, by starał się wypełnić lukę usług na funkcjonującym rynku. Wśród różnych profili można wymienić ekipy robocze budowlane i remontowe, gospodarowania terenami zielonymi, gastronomiczne i cateringowe, opiekuńcze i pielęgniarskie, doręczycieli, kurierów, gońców, rikszarzy i przewoźników. – powinny posiadać instruktora, będącego jednocześnie liderem grupy zawodowej, czuwającego nad trybem i przebiegiem pracy. Zadaniem instruktora, podobnie jak w przypadku warsztatów zawodowych, jest wspieranie uczestników w zwiększaniu potencjału i nabywaniu kwalifikacji zawodowych. Lider grupy odpowiedzialny jest za planowanie przebiegu prac a także poszukiwanie zleceń możliwych do zrealizowania przez grupę. W tym zakresie współpracuje z potencjalnymi zleceniodawcami prywatnymi, pozarządowymi lub publicznymi. Wymagania stawiane instruktorowi w kwestii jego umiejętności są identyczne jak w przypadku warsztatów zawodowych. Rolą instruktora jest zaplanowanie, organizowanie i realizowanie pracy uczestników ekipy. Instruktor powinien tworzyć program i plan zajęć dla uczestników w oparciu o ich możliwości i umiejętności. W przypadku ekip roboczych dużo ważniejszym staje się czynnik jakości oraz terminowości realizacji usług i dostarczania produktów, stąd praca instruktora skupia się w znacznym stopniu na motywowaniu do realizacji zadań oraz na czuwaniu nad efektywnością pracy. Choć istnieje margines na popełnianie błędów (zleceniodawca jest świadomy, że grupę stanowią osoby z różnymi

problemami), to jest on nieporównywalnie mniejszy niż w przypadku warsztatów zawodowych. Uczestnicy przez to partycypują w większym stopniu w prawdziwej – a nie sztucznej – grze wolnorynkowej. W tym kontekście szczególnie równe traktowanie uczestników oraz partycypacja lidera w pracy ekipy umożliwia bliskie przyjrzenie się każdemu z uczestników, lepszą naukę pracy w grupie, wpływa także dodatnio na motywację i jakość wykonywanej pracy przez uczestników. Instruktor w związku ze swoja kluczową rolą – podobnie jak w przypadku warsztatów – powinien być zatrudniony przy realizacji swoich zadań na podstawie umowy pracy, która gwarantuje ważną w tej sytuacji dyspozycyjność. – jako forma bardziej złożona, wymaga także większej ilości dokumentacji i zabezpieczenia kwestii formalnych. Uczestnicy powinni mieć podpisane kontrakty na pracę w ekipach roboczych. Kontrakt (forma umowy) powinien definiować obowiązki uczestnika oraz obowiązki realizatorów, opisywać warunki i regulamin uczestnictwa, wysokość i warunki wypłacania stypendium oraz długość obowiązywania. Oprócz dokumentacji związanej z kontraktem, zbierać należy listy obecności oraz wypełniać dzienniki zajęć. Ponadto uczestnicy powinni zostać przeszkoleni w zakresie BHP, posiadać aktualne badania lekarskie oraz dostęp do odzieży ochronnej. Uczestnicy po realizacji pracy w ekipie powinni otrzymać certyfikat zaświadczający udział w pracach ekipy, zakres prac realizowanych oraz nabycie umiejętności zawodowych w określonym obszarze. Do certyfikatu załączona może być szczegółowa opinia dotycząca uczestnika, będąca rekomendacją. – wymagają odpowiedniego ich wyposażenia zgodnie z profilem. Grupy powinny być wyposażone w narzędzia i urządzenia niezbędne do wykonywania pracy oraz odzież roboczą i ochronną, a także środki czystości. Materiały wykorzystywane podczas realizacji prac powinny być zabezpieczone przez zleceniodawców. Kolejnym istotnym narzędziem w pracy ekip jest dostęp do transportu. Wskazane jest, aby mobilne grupy dysponowały własnym środkiem transportu dostosowanym do ich potrzeb lub posiadały dostęp do takiego środka. WALOREM EKIP ROBOCZYCH JEST UMOŻLIWIENIE LUDZIOM BEZDOMNYM WYKONYWANIA PRACY POZA SWOIM ŚRODOWISKIEM, PRZY JEDNOCZESNYM NABYWANIU, UTRZYMYWANIU LUB DOSKONALENIU UMIEJĘTNOŚCI I KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH. EKIPY ROBOCZE SĄ BARDZIEJ ZAAWANSOWANĄ I WYMAGAJĄCĄ FORMĄ TRENINGU I EDUKACJI ZAWODOWEJ. KRYTERIA STAWIANE UCZESTNIKOM W ZWIĄZKU Z ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ I TRYBEM PRACY, SĄ WYŻSZE, ZATEM NIE WSZYSTKIE OSOBY BEZDOMNE MOGĄ BRAĆ W NICH UDZIAŁ. WPRAWDZIE USŁUGI I PRODUKTY DOSTARCZANE PRZEZ EKIPY ROBOCZE NIE SĄ SPRZEDAWANE, JAKKOLWIEK PRACA W ICH RAMACH REALIZOWANA JEST NA PODSTAWIE ZLECEŃ PODMIOTÓW FUNKCJONUJĄCYCH NA WOLNYM RYNKU. FORMA TA FUNKCJONUJE W QUASI RYNKOWYCH WARUNKACH, W KTÓRYCH UCZESTNICY UCZĄ SIĘ UMIEJĘTNOŚCI WYKONYWANIA WYSOKIEJ JAKOŚCI PRACY W OKREŚLONYCH RAMACH CZASOWYCH, CHOĆ NIE OTRZYMUJĄ BEZPOŚREDNIEGO WYNAGRODZENIA, SKORELOWANEGO Z ILOŚCIĄ I JAKOŚCIĄ REALIZOWANYCH ZLECEŃ. ZE WZGLĘDU NA WĄSKI ZAKRES I OBSZAR PRAC, A TAKŻE SWOJĄ TYMCZASOWOŚĆ, EKIPY ROBOCZE MAJĄ OGRANICZENIA ZWIĄZANE Z MOŻLIWOŚCIĄ DOSTOSOWANIA DO INDYWIDUALNYCH POTRZEB OSÓB BEZDOMNYCH. NIEMNIEJ JEDNAK SĄ WAŻNYM OGNIWEM PRZYGOTOWUJĄCYM LUDZI DOŚWIADCZAJĄCYCH BEZDOMNOŚCI DO WOLNORYNKOWYCH WARUNKÓW PRACY. POTENCJAŁ EKIP ROBOCZYCH ODGRYWA TEŻ NIEBAGATELNE ZNACZENIE W PRZEŁAMYWANIU NEGATYWNYCH STEREOTYPÓW

189

ZWIĄZANYCH Z BEZDOMNOŚCIĄ. WYSOKIEJ JAKOŚCI PRACA WYKONYWANA PRZY DUŻYM ZAANGAŻOWANIU, DOSTARCZANA PRZEZ LUDZI BEZDOMNYCH I OFEROWANA NA OTWARTYM RYNKU POTRAFI PRZEŁAMAĆ WIELE STYGMATÓW I NEGATYWNYCH WYOBRAŻEŃ NA TEMAT TEJ GRUPY.

190

H. Wolontariat Niezwykle ciekawą formą treningu zawodowego, niestety rzadko praktykowana w warunkach polskich, jest realizacja pracy wolontarystycznej przez osoby bezdomne. Metoda ta, z dużym powodzeniem, jest szeroko stosowana w procesie aktywizacji zawodowej w wielu krajach europejskich, szczególnie w Anglii czy Norwegii. Polega ona na zaangażowaniu ludzi bezdomnych w prace wolontarystyczne, związane w wykonywaniem pracy społecznej na rzecz, czy to ludzi potrzebujących, czy to organizacji pomocowych. Praca wolontarystyczna umożliwia nabywanie umiejętności zawodowych, a jednocześnie pozwala na podjęcie aktywności ukierunkowanych na wspieranie i pomaganie innym ludziom. Użyteczność takich działań oraz poczucie, że robi się „coś dobrego” zupełnie bezinteresownie, wpływa niezwykle budująco na ludzi bezdomnych. Pomaga przełamać negatywne myślenie o sobie, jako o osobie mało użytecznej i niepotrzebnej, wzmacnia samoocenę oraz przywraca wiarę we własne siły. Praca wolontariacka w przypadku ludzi bezdomnych, którzy na co dzień wymagają wsparcia i pomocy, umożliwia przynajmniej na jakiś czas przestawienie się z roli odbiorcy (beneficjenta) na rolę „dawcy”. Owo odwrócenie roli, to niezwykle istotny proces, który umożliwia rozwój empatii oraz realizację potrzeb wyższego rzędu, przy jednoczesnym przełamywaniu psychicznych mechanizmów obniżających poczucie własnej wartości i zmniejszających poczucie sensu życia. Część osób bezdomnych pracę społeczną z biegiem czasu traktuje jako swego rodzaju odkupienie złych uczynków, co zmniejsza poczucie winy oraz ułatwia pogodzenie się z przeszłością i samym sobą. Aktywność wolontarystyczna osób bezdomnych: – może mieć zarówno wymiar sporadyczny i tymczasowy, jak i bardziej cykliczny i długoterminowy, zależnie od potrzeb i możliwości osoby udzielającej pomocy oraz zapotrzebowania na niniejszą pomoc. – powinna być realizowana na podstawie umowy, podpisywanej pomiędzy wolontariuszem a organizacją, która udziela wsparcia ludziom potrzebującym. Formalna umowa z jednej strony sankcjonuje i reguluje warunki wzajemnej współpracy, z drugiej strony stanowi potwierdzenie faktu realizacji pracy, co ważne jest przy dokumentowaniu doświadczenia zawodowego osób bezdomnych. – najlepiej, gdy, wykonywana jest na rzecz organizacji, która nie jest jednocześnie organizacją bezpośrednio udzielającą pomocy samemu wolontariuszowi (np. same schronisko). Pozwala to uniknąć nieporozumień i poczucia wykorzystywania oraz nadać większy sens społeczny i wymiar edukacyjny pracy. Niezależnie od charakteru instytucji czy organizacji oraz rodzaju relacji łączących je z wolontariuszem, absolutnie kluczowym elementem pracy wolontarystycznej jest określenie jasnego celu, warunków oraz zasad współpracy. Bez sprecyzowania oczekiwań, nakreślenia celu pracy wolontariusza oraz wpisania ich w umowę trudno oczekiwać, aby wolontariat spełnił rolę edukacji i treningu zawodowego dla osoby bezdomnej.

– powinna być skierowana do tych osób bezdomnych, które w określonym momencie nie chcą, bądź nie mogą z różnych względów podjąć zatrudnienia. Szczególnie do tej pracy predysponowane są osoby starsze (emeryci), bądź niepełnosprawne, gdyż ludzie ci w mniejszym zakresie zorientowani są na znalezienie zatrudnienia, a wielu z nich poszukuje raczej zajęcia i możliwości zagospodarowania czasu wolnego (stąd wolontariat może być dla takich osób nawet rozwiązaniem docelowym). Praca wolontarystyczna powinna być kierowana do osób posiadających zapewniony dochód, ponieważ sama w sobie wyklucza ona możliwość otrzymywania gratyfikacji finansowych (możliwy jest jedynie zwrot kosztów przejazdów), a wręczanie wynagrodzenia za pracę społeczną przemienia się w pracę na czarno, sprzeniewierzając się jednocześnie idei pracy darmowej na rzecz ważnego celu społecznego. WOLONTARIAT JEST DOSKONAŁYM NARZĘDZIEM UCZENIA SUMIENNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA WYKONYWANE ZADANIA. POTENCJAŁ EDUKACYJNY WYNIKA TU Z MOŻLIWOŚCI NABYWANIA UMIEJĘTNOŚCI ZAWODOWYCH, PRZYWRACANIA BĄDŹ NABYWANIA NAWYKU PRACY (PUNKTUALNOŚCI, KOMUNIKOWANIA SIĘ Z PRZEŁOŻONYMI). ZALETĄ WOLONTARIATU JEST ŁĄCZENIE WYMIARU PRACY Z WAŻNYM ZADANIEM SPOŁECZNYM, FAKTEM ROBIENIA „CZEGOŚ DLA KOGOŚ”. WYJŚCIE POZA ŚRODOWISKO OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH BEZDOMNOŚCI ORAZ ŚWIADCZENIE BEZINTERESOWNEJ PRACY NA RZECZ INNYCH MOŻE OKAZAĆ SIĘ ŹRÓDŁEM ZMIAN ŚWIADOMOŚCI. UMOŻLIWIENIE REALIZACJI WOLONTARIATU WIĄŻE SIĘ BEZPOŚREDNIO Z UZYSKANIEM KREDYTU ZAUFANIA ORAZ WYNIKA Z WIARY W MOŻLIWOŚĆ SPROSTANIA TAKIEJ PRACY, CO W SYTUACJI KOMPLETNEGO POCZUCIA IZOLACJI I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO, JAKIEGO DOŚWIADCZAJĄ OSOBY BEZDOMNE, WPŁYWA NIEZWYKLE MOTYWUJĄCO I PRZEKŁADA SIĘ WPROST NA WZROST POCZUCIA WŁASNEJ WARTOŚCI. WOLONTARIAT, ABY JEDNAK PEŁNIŁ SWOJĄ FUNKCJĘ EDUKACYJNĄ I TRENINGOWĄ, POWINIEN BYĆ TYMCZASOWY (CHOĆ W PRZYPADKU OSÓB TRWALE NIEZDOLNYCH DO PRACY MOŻE BYĆ ROZWIĄZANIEM DŁUGOTRWAŁYM I DOCELOWYM) I POPARTY UDZIELANIEM ODPOWIEDNIEGO WSPARCIA OSOBOM BEZDOMNYM ZARÓWNO PODCZAS ORGANIZOWANIA I PRZYGOTOWYWANIA PRACY WOLONTARYSTYCZNEJ, JAK I PODCZAS JEJ REALIZACJI. ORGANIZACJA PROWADZĄCA PROCES REINTEGRACYJNY, KTÓREGO ELEMENTEM JEST PRACA WOLONTARIACKA, POWINNA POSIADAĆ INNE INSTRUMENTY I NARZĘDZIA UMOŻLIWIAJĄCE DALSZY ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI I KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH OSOBY BEZDOMNEJ, BĘDĄCE ROZWINIĘCIEM I KONTYNUACJĄ DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH W RAMACH WOLONTARIATU.

I. Zatrudnienie socjalne – CIS Zatrudnienie socjalne, wprowadzone w Polsce ustawą z roku 2003, zakłada możliwość tworzenia Centrów Integracji Społecznej (CIS) lub Klubów Integracji Społecznej (KIS), w ramach których prowadzona jest działalność integracyjna w wymiarze społecznym i zawodowym. Grupą docelową działań prowadzonych w CIS i KIS są osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, w tym m.in. ludzie doświadczający bezdomności. Uczestnicy CIS partycypują w zajęciach 5 dni w tygodniu, przez minimum 6 godzin dziennie. Program zatrudnienia socjalnego w CIS trwa minimum przez 7 miesięcy (z możliwością przedłużenia), a dość często realizowane są cykle 12 miesięczne (w tym 1 miesiąc próbny). Zajęcia podzielone są pomiędzy aktywności społeczne (trening interpersonalny, zajęcia kulturalne i rozrywkowe, integracyjne), a aktywności zawodowe (nauka zawodu i nabieranie kwalifikacji

191

poprzez szkolenia, pracę w warsztatach czy ekipach roboczych). Ustawa dokładnie definiuje znaczenie reintegracji społecznej, która oznacza „działania, w tym również o charakterze samopomocowym, mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej, klubie integracji społecznej lub zatrudnionej u pracodawcy, umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu”. Podobnie przepisy regulują także kwestię znaczenia reintegracji zawodowej, która oznacza „działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej i klubie integracji społecznej zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy”. CIS mogą być prowadzone zarówno przez instytucje sektora publicznego, jak i organizacje pozarządowe. Centra Integracji Społecznej: – zapewniają w swoich ramach możliwość tzw. zatrudnienia socjalnego – określenia i terminu dość niefortunnego w nomenklaturze, gdyż w tym przypadku nie zachodzi tutaj stosunek pracy, a z uczestnikiem nie jest podpisywana umowa o pracę, a jedynie regulamin uczestnictwa w CIS.

192

– zapewniają swoim uczestnikom gratyfikacje finansowe w postaci comiesięcznego świadczenia integracyjnego, w ramach zatrudnienia socjalnego, które wynosi 100% zasiłku dla osób bezrobotnych. – posiadają zróżnicowaną grupę odbiorców - uczestnikami mogą być osoby długotrwale bezrobotne, zwalniane z zakładów karnych, kończące terapię alkoholową lub narkotykową. CIS, powinny zapraszać do udziału zarówno osoby, które nie mają doświadczenia i kwalifikacji zawodowych, jak i osoby, posiadające je, ale wymagające aktualizacji lub nabycia umiejętności niezbędnych na rynku pracy. Zróżnicowanie powinno dotyczyć także grup problemowych mających dostęp do oferty CIS. Praktyka pokazuje niestety, że ludzie bezdomni uczestniczą w zajęciach CIS relatywnie rzadko w stosunku do potencjalnych możliwości. Wynika to m.in. z chęci osiągania przez Centra wyższych wskaźników zatrudnienia po ukończeniu programu uczestnictwa, a ludzie doświadczający bezdomności postrzegani są, jako grupa dość kłopotliwa w reintegracji. Niska partycypacja osób bezdomnych w zajęciach CIS wynika również z niewystarczającej współpracy pomiędzy organizacjami prowadzącymi placówki dla osób bezdomnych z podmiotami CIS. Oferta i możliwości CIS w wielu przypadkach nie są znane pracownikom placówek, natomiast kadra CIS posiada najczęściej znikomą wiedzę o samych placówkach i osobach bezdomnych. – w wymiarze treningu i edukacji zawodowej najczęściej stosują formy mieszane – w ramach CIS funkcjonują zarówno szkolenia zawodowe, warsztaty stacjonarne (np. komputerowe czy szwalnicze), ekipy robocze (np. remontowo-budowlane czy porządkowo-ogrodnicze). Do każdej z form aktywizacji uruchomieni są odpowiednio wykwalifikowani instruktorzy zawodowi, odpowiedzialni za pracę i naukę. Warsztaty i ekipy wykonują w zależności od ich możliwości, albo prace na rzecz samego Centrum Integracji Społecznej albo powierzone przez zewnętrznych zleceniodawców. Rekomenduje się, aby z biegiem czasu coraz większą ilość zadań uczestnicy CIS wykonywali na zlecenie zewnętrzne, partycypując możliwie najszerzej w otwartym rynku pracy. Dobrą praktyką jest np. powierzanie przez samorządy remontów i adaptacji budynków czy pomieszczeń uczestnikom CIS. – obejmują uczestników kompleksowym wsparciem, nie tylko w wymiarze zawodowym, ale i społecznym. W związku z dość holistycznym i długotrwałym wsparciem, posiadają szerokie pole do inspirowania

i wspierania działań uczestników we wszechstronnym rozwoju, wykraczającym poza rozwiązania jedynie zawodowe. – umożliwiają uczestnikom kontynuację działań, otwierając drogę min. do aktywności na polu przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Przekształcanie prac warsztatów czy ekip roboczych w kierunku spółdzielni czy firm socjalnych jest naturalnym cyklem aktywizacji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Innym ciekawym rozwiązaniem zapewniającym kontynuację procesu reintegracji uczestników CIS jest zapisana w ustawie możliwość skorzystania z zatrudnienia wspieranego. Przepisy powyższe zapewniają możliwość refundowania części wynagrodzenia pracodawcy, który zdecydował się zatrudnić uczestnika CIS. UCZESTNICTWO W PROGRAMIE CIS DLA WIELU LUDZI BEZDOMNYCH JEST DOSKONAŁĄ MOŻLIWOŚCIĄ KOMPLEKSOWEGO PODNOSZENIA UMIEJĘTNOŚCI I KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH A TAKŻE KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH. ZAJĘCIA CIS, WYJŚCIE Z PLACÓWKI, POZA ŚRODOWISKO OSÓB BEZDOMNYCH, JEST WAŻNYM CZYNNIKIEM PODNOSZĄCYM EFEKTYWNOŚĆ DZIAŁAŃ REINTEGRACYJNYCH. ZATRUDNIENIE SOCJALNE W PRZYPADKU OSÓB BEZDOMNYCH, POD WARUNKIEM URUCHOMIENIA INDYWIDUALNEGO WSPARCIA I WSPÓŁPRACY RÓŻNYCH PODMIOTÓW, MOŻE OKAZAĆ SIĘ FENOMENALNYM ROZWIĄZANIEM UMOŻLIWAJĄCYM W PRZYSZŁOŚCI TEJ GRUPIE ZNALEZIENIE I UTRZYMANIE ZATRUDNIENIA. FORMA TA SKIEROWANA JEST NAJCZĘŚCIEJ DO OSÓB, KTÓRE SĄ JESZCZE NIEPRZYGOTOWANE DO PRACY W „NORMALNYM”, WOLNORYNKOWYM ŚRODOWISKU. STĄD OFERTA TA, TWORZĄCA PRZYJAZNE ŚRODOWISKO PRACY I STOPNIUJĄCA WYMAGANIA, ROKUJE ZAPEWNIENIE ODPOWIEDNICH KOMPETENCJI, UMOŻLIWIAJĄCYCH WEJŚCIE NA TEN RYNEK. DZIAŁALNOŚĆ CIS STANOWIĆ MOŻE DOSKONAŁĄ ALTERNATYWĘ DLA OFERTY URZĘDÓW PRACY CZY PROJEKTÓW REALIZOWANYCH PRZEZ ORGANIZACJE I INSTYTUCJE POMOCY SPOŁECZNEJ LUB RYNKU PRACY. USŁUGI TE, Z JEDNEJ STRONY, SĄ BARDZIEJ KOMPLEKSOWE I DOSTOSOWANE DO RÓŻNYCH DEFICYTÓW OSÓB WYKLUCZONYCH (W ODRÓŻNIENIU OD OFERTY URZĘDÓW), Z DRUGIEJ STRONY RAMY NINIEJSZYCH USŁUG SĄ ZDECYDOWANIE BARDZIEJ STABILNE, DŁUGOTRWAŁE I PRZEWIDYWALNE (W ODRÓŻNIENIU OD OFERTY WIELU PROJEKTÓW). KOSZTY DZIAŁAŃ CIS, CHOĆ WYSOKIE, ZAPEWNIEJĄ DUŻĄ SKUTECZNOŚĆ PRZYWRACANIA LUDZI WYKLUCZONYCH NA RYNEK PRACY, STĄD NIE POWINNY BYĆ PRZESZKODĄ W ICH FUNKCJONOWANIU.

J. Szkolenie w miejscu pracy, staże, przygotowanie zawodowe Ostatnim narzędziem w zakresie treningu i edukacji zawodowej są staże zawodowe, które spotkać możemy pod różnymi nazwami np. szkolenie w miejscu pracy czy przygotowanie zawodowe. Stanowią one formę praktyki zawodowej, w której uczestnik nabywa umiejętności praktyczne do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą. Staż zawodowy jest już niemal wolnorynkowym świadczeniem pracy, zatem wymagania stawiane uczestnikom znajdują się na dość wysokim poziomie. W Polsce istnieją dwie regulacje umożliwiające realizację stażów zawodowych, także dla osób bezdomnych: – pierwszą możliwość realizacji stażów zawodowych reguluje ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Według niniejszych przepisów osoby bezrobotne zaliczone przez ustawę

193

do kategorii bezrobotnych, będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy mogą liczyć na możliwość korzystania z dwóch specjalnych instrumentów ich aktywizacji zawodowej - stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy. Staż przeznaczony jest dla młodych osób bezrobotnych (do 25 roku życia) oraz bezrobotnych absolwentów szkół wyższych (którzy nie ukończyli 27 roku życia). Przygotowanie zawodowe z kolei przeznaczone jest dla osób bezrobotnych: długotrwale, bez kwalifikacji zawodowych, powyżej 50 roku życia, wychowujących samotnie co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia oraz będących osobami niepełnosprawnymi. Staż służy nabywaniu przez bezrobotnego umiejętności praktycznych do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą. Przygotowanie zawodowe w miejscu pracy służy zdobywaniu nowych kwalifikacji lub umiejętności zawodowych poprzez praktyczne wykonywanie zadań zawodowych na stanowisku pracy według ustalonego programu uzgodnionego pomiędzy starostą, pracodawcą i bezrobotnym. Bezrobotni w trakcie odbywania stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy otrzymują od starosty (Urzędu Pracy) stypendium w wysokości 140 % kwoty zasiłku dla bezrobotnych. Staż i przygotowanie zawodowe w miejscu

194

pracy odbywają się na podstawie umowy zawieranej pomiędzy pracodawcą organizującym staż lub przygotowanie, a starostą (Urzędem Pracy). Starosta przed wysłaniem bezrobotnego na staż lub przygotowanie zawodowe, może go skierować na badania lekarskie, a jeśli charakter pracy tego wymaga na specjalistyczne badania lekarskie lub testy psychologiczne. W umowie pracodawca zobowiązuje się do przeprowadzenia stażu lub przygotowania zawodowego zgodnie z ustalonym programem. – drugą możliwość realizacji staży zawodowych dla osób bezdomnych stwarzają przepisy regulujące wydatkowanie środków z Europejskiego Funduszu Społecznego, które znajdują się w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki. W priorytetach dotyczących rynku pracy i integracji społecznej możliwe jest realizowanie w niemal identycznej formule, jak w przypadku Urzędów Pracy, staży i praktyk zawodowych. Staże takie mogą być kierowane zarówno do osób młodych, znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy, jak i starszych. Staże i praktyki zawodowe skierowane mogą być do osób wykluczonych społecznie, niepełnosprawnych, kobiet z dziećmi, w tym także do osób biernych zawodowo niezarejestrowanych w Urzędach Pracy, jako osoby bezrobotne. Programy realizowane w ramach EFS dają tutaj większą swobodę i umożliwiają zaangażowanie większej ilości grup społecznych. Olbrzymim atutem niniejszej formy jest fakt, że nie tylko Urzędy Pracy mogą realizować niniejszą formę, ale także organizacje pozarządowe albo inne instytucje rynku pracy. Uczestnicy stażu lub praktyki zawodowej otrzymują miesięczne stypendium w wysokości nie wyższej niż kwota minimalnego wynagrodzenia. Staże zawodowe, dla osób bezdomnych, niezależnie od dwóch form finansowania: – powinny być realizowane u zewnętrznych pracodawców (niezwiązanych z organizacją odpowiedzialną i realizującą staż), najlepiej u wyselekcjonowanych firm bądź instytucji, które z jednej strony zapewniają warunki do zdobywania umiejętności zawodowych, a z drugiej strony są zainteresowane takim wyszkoleniem uczestnika, aby po zakończeniu stażu móc go zatrudnić. – powinny być realizowane bez kumulowania pracy kilku uczestników u jednego pracodawcy. Ludzie doświadczający bezdomności na tym poziomie edukacji i treningu zawodowego powinni pracować

w możliwie jak najbardziej wolnorynkowych warunkach. Tworzenie grupowych miejsc pracy dla osób bezdomnych zasadniczo prowadzi do zmniejszenia skuteczności tego działania, rozpraszania odpowiedzialności oraz mniejszego zaangażowania samych uczestników. Naturalnie organizacja realizująca staże, poprzez zapewnienie grupowych miejsc pracy ma mniej zadań do realizacji (nie musi szukać innych pracodawców), jednak pozostawanie ciągle w tej samej grupie osób bezdomnych nie sprzyja integracji społecznej i nabywaniu umiejętności niezbędnych do funkcjonowania na otwartym rynku pracy. Zindywidualizowanie wsparcia i wdrożenie zasady „integracja przez dezintegrację” mają tutaj fenomenalne znaczenie. – powinny być skierowane do odpowiednio przygotowanych osób bezdomnych - najlepiej posiadających już pewne umiejętności i kwalifikacje zawodowe oraz po odbyciu szkoleń interpersonalnych, umożliwiających nabycie podstawowych umiejętności społecznych (choć oczywiście nie wyklucza to innych osób). W związku z dużą odpowiedzialnością, jaką ponosi organizacja wysyłająca osoby bezdomne na staż do pracodawcy, uczestnicy powinni być w miarę możliwości sprawdzeni przez organizatorów. Ponadto tryb pracy, wymagania stawiane stażystom, reguły wykonywanych zadań, hierarchia w pracy składają się na dość wysokie wymagania stawiane osobom, które mają nie tylko rozpocząć a także utrzymać się na stażu. – powinny być realizowane na podstawie kontraktu pomiędzy pracodawcą, organizacją odpowiedzialną za staż a uczestnikiem (kontrakt trójstronny). Każda ze stron niniejszego kontraktu powinna mieć sprecyzowane obowiązki, wymagania, wymiar odpowiedzialności oraz zakres tematyczny samego stażu. Kontrakt powinien zawierać także szczegółowy program stażu, opisujący zakres pracy wykonywanych u pracodawcy oraz docelowe efekty stażu. – w ramach kontraktu powinny być zdefiniowane obowiązki każdej z trzech stron kontraktu. Pracodawca realizujący staż powinien być zobowiązany do zapoznania uczestnika z programem stażu, jego obowiązkami i uprawnieniami, wyznaczenia opiekuna stażu odpowiedzialnego za rozwój umiejętności i kwalifikacji zawodowych a także nadzór jego pracy, zapewnienia uczestnikowi profilaktycznej ochrony zdrowia w zakresie przewidzianym dla pracowników, przeszkolenia na zasadach przewidzianych dla pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisów przeciwpożarowych, a także zapoznania go z obowiązującym regulaminem pracy. Stażysta powinien przestrzegać ustalonego rozkładu czasu pracy, a także przepisów i zasad obowiązujących pracowników zatrudnionych w zakładzie pracy i sumiennie wykonywać zadania objęte programem stażu. Instytucja odpowiedzialna i organizująca staż powinna nadzorować i monitorować jego przebieg oraz realizację, a także warunki pracy, wypłacać stypendium uczestnikowi stażu i zapewnić inne działania towarzyszące (np. opiekę nad dziećmi) oraz utrzymywać bieżący kontakt z pracodawcą oraz uczestnikiem. – wymagają zaangażowania odpowiedniego opiekuna stażu. Osoba ta, tak jak w przypadku instruktora w warsztatach czy lidera w ekipach roboczych, ma kluczowe znaczenie dla nabywania umiejętności zawodowych przez uczestnika. Opiekun wyznaczony przez pracodawcę powinien posiadać zarówno umiejętności zawodowe do nauki zawodu, jak i umiejętności pedagogiczne. Opiekun stażu organizować i planować będzie zajęcia i pracę stażysty, będzie także ją nadzorował, ważne zatem aby miał świadomość problemów i potencjału uczestnika stażu, w tym wypadku osoby bezdomnej. Jeśli istnieje zatem taka możliwość, należy nawet w minimalnym stopniu zapoznać opiekuna z profilem uczestnika oraz poinformować o głównych zagadnieniach związanych z problemem bezdomności.

195

W przypadku projektów reintegracyjnych, w obliczu kluczowej roli opiekuna, należy rozważyć możliwość dodatkowego opłacenia niniejszej osoby u zewnętrznego pracodawcy. – powinny być realizowane pod nadzorem organizacji, odpowiedzialnej za realizację stażu, która powinna utrzymywać bieżący kontakt zarówno z uczestnikiem odbywającym staż, jak i pracodawcą. W tym celu asystenci lub inni pracownicy organizacji powinni monitorować realizację stażu. Wdrażanie niniejszej aktywności nie zwalnia organizacji odpowiedzialnej za reintegrację z obowiązku nieustającego monitorowania a jednocześnie kontynuowania pracy z uczestnikiem. Niestety praktyka realizacji projektów reintegracyjnych pokazuje, że właśnie realizacja staży jest czasem rozluźnienia kontaktów pomiędzy uczestnikami i organizatorami programów aktywizacji zawodowej. W praktyce może to oznaczać utratę kontroli nad procesem edukacji, osłabienie motywacji i poczucie osamotnienia wśród uczestników. – powinny być realizowane w okresie od 6 do 12 miesięcy, gdyż w tym czasie uczestnik jest realnie w stanie nabyć umiejętności kluczowe dla wykonywanego zawodu. Czas ten pozwala także nabyć lub wskrzesić nawyk pracy oraz oswoić się z wymaganiami względem pracowników. Staż w związku

196

z „prawie normalnymi warunkami” pracy powinien być realizowany w wymiarze minimalnie 6 godzin dziennie, przez 5 dni w tygodniu. Najlepiej, jeśli stażysta traktowany jest jako jeden z pracowników, a zatem wymagania mu stawiane powinny być takie same jak innym pracownikom (np. 40 godzinny tydzień pracy). – oferują swoim uczestnikom stypendium, które jest przychodem dla uczestników projektu, zatem podlega opodatkowaniu. Osoby pobierające stypendium podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym oraz ubezpieczeniu zdrowotnemu, jeżeli nie mają innych tytułów rodzących obowiązek ubezpieczeń społecznych. – powinny zapewnić dopasowanie tematyki stażu oraz pracodawcy do potrzeb i oczekiwań uczestników. Inaczej niż w przypadku zdefiniowanych dość sztywno warsztatów czy ekip roboczych, staże zawodowe dają niemal nieograniczoną możliwość dopasowywania zakresu pracy do potrzeb, oczekiwań a niekiedy i marzeń uczestników. Praktycznie, poza obiektywnymi przesłankami i barierami, nic nie stoi na przeszkodzie, aby miejsce pracy podczas stażu pokrywało się nawet z pozornie najdziwniejszymi marzeniami uczestników. Efektywność tej formy w przypadku osób doświadczających bezdomności uzależniona jest bowiem w znacznej mierze od nadania stażom odpowiedniej specyfiki, uwzględnianiu charakterystycznych i indywidualnych potrzeb oraz zintegrowaniu wielu działań w różnych sferach funkcjonowania. – powinny być wzbogacone o inne działania, które służą wzmocnieniu i utrwaleniu procesów zachodzących w trakcie reintegracji. Uczestnicy angażując się w realizację działań w zakresie aktywizacji zawodowej powinni mieć dostęp do usług w obszarze zapewnienia opieki nad dziećmi czy osobami zależnymi, otrzymywać środki na przejazdy itp. Ważnym czynnikiem jest jednak, aby na poziomie realizacji staży zadania te nie spoczywały tylko na pracownikach organizatora stażu. Stopniowanie, przesuwanie i oddawanie odpowiedzialności za działania towarzyszące i przekazywanie ich z biegiem czasu samym uczestnikom, to warunki konieczne do generowania poczucia partycypacji i przywracania sprawczości. Stąd też na poziomie staży rekomendowane jest samodzielne opłacanie przedszkoli czy żłobków swoich dzieci, kupowanie biletów na przejazd i rozliczanie się z powierzonych im środków i zadań. Organizatorzy powinni pilnować terminowości i sumienności wykonywania tych obowiązków, a nie wyręczać w tym zakresie samych uczestników.

– powinny być realizowane przy świadomości wpisanych w nie zagrożeń. Wśród zagrożeń realizacji staży można wymienić fakt, że „w jednym i w drugim wypadku klient pracuje w środowisku osób funkcjonujących na rynku pracy, co ma zdecydowanie pozytywny wpływ na jego rozwój. Zarabia także pieniądze za pracę dającą (pośredni lub bezpośredni) zysk firmie. Jakkolwiek w instytucjach budżetowych istnieje możliwość lekceważenia sytuacji klienta i nie przykładania się do jego reintegracji zawodowej. Nie ma to bowiem bezpośredniego przełożenia na dochody innych osób zatrudnionych w tej instytucji. W instytucji prywatnej za to może pojawić się zbyt duży nacisk na efektywność pracy klienta. Z jednej strony daje mu to możliwość: nabycia nawyków poszukiwanych na rynku pracy, wzmocnienia wiary w siebie i swoje umiejętność, wyuczenia się konkretnego zawodu. Ale zbyt duży nacisk na efektywność klienta może wywołać w nim zbyt duży stres, ucieczkę przed poczuciem odpowiedzialności, doprowadzić do konfliktów z innymi pracownikami i pracodawcą. W rezultacie złe prowadzenie klienta w czasie stażu może skończyć się zwiększeniem jego dystansu do rynku pracy”10. STAŻE ZAWODOWE SĄ NAJBARDZIEJ ZAAWANSOWANĄ FORMĄ TRENINGU I EDUKACJI ZAWODOWEJ. STĄD ICH UCZESTNICY POWINNI BYĆ ODPOWIEDNIO PRZYGOTOWANI DO WYPEŁNIANIA ZADAŃ PRACOWNICZYCH, JAK I POSIADAĆ UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNE, UMOŻLIWIAJĄCE PODJĘCIE PRACY U ZEWNĘTRZNEGO PRACODAWCY. STAŻE, NIESTETY, SĄ NARZĘDZIEM DOŚĆ RZADKO STOSO WANYM PRZEZ INSTYTUCJE I ORGANIZACJE INTEGRACJI SPOŁECZNEJ. WYDAJE SIĘ, ŻE WIĘKSZOŚĆ ORGANIZACJI Z JEDNEJ STRONY BOI SIĘ PODJĄĆ RYZYKO WZIĘCIA ODPOWIEDZIAL NOŚCI ZA OSOBĘ BEZDOMNĄ KIEROWANĄ DO ZEWNĘTRZNEGO PRACODAWCY, Z DRUGIEJ STRONY NIE POSIADA DOŚWIADCZENIA W ZNAJDOWANIU I UTRZYMYWANIU KONTAKTÓW Z PRACODAWCAMI. TYMCZASEM STAŻE UMOŻLIWIAJĄ RZECZYWISTĄ PRACĘ NA OTWARTYM, CHOĆ WCIĄŻ PRZYJAZNYM RYNKU PRACY, ZAPEWNIAJĄC PEWIEN MARGINES TOLERANCJI I ZROZUMIENIA DLA PROBLEMÓW OSÓB BEZDOMNYCH. STAŻE POSIADAJĄ TEŻ, NAJWIĘKSZY ZE WSZYSTKICH METOD, POTENCJAŁ ODPOWIADANIA NA INDYWIDUALNE POTRZEBY OSÓB BEZDOMNYCH. NALEŻY PAMIĘTAĆ, ŻE STAŻ NIE JEST CELEM SAMYM W SOBIE, JEST TYLKO ELEMENTEM PROCESU REINTEGRACJI I NAWET JEŚLI STANOWI ON PRZEPUSTKĘ DO ZATRUDNIENIA, WYMAGA OBJĘCIA DALSZYM WSPARCIEM UCZESTNIKÓW PO ZAKOŃCZENIU JEGO REALIZACJI.

K. Ekonomia społeczna W Polsce zwykło się przyjmować, że ekonomia społeczna jest tożsama ze spółdzielczością socjalną oraz zatrudnieniem socjalnym. Zatrudnienie socjale, opisane powyżej, to raczej jeden z przykładów treningu i edukacji zawodowej niż ekonomii społecznej. Natomiast możliwość funkcjonowania spółdzielni socjalnych w Polsce reguluje od 2006 roku specjalna ustawa. Umożliwia ona tworzenie i prowadzenie przez osoby zagrożone wykluczeniem społecznym (uwzględnia także osoby doświadczające bezdomności) podmiotów zwanych spółdzielniami socjalnymi. „Członkowie spółdzielni tworzą dla siebie miejsca pracy zapewniając dochód sobie i swoim rodzinom, a poprzez wspólne działania zmieniają siebie i środowisko, w którym żyją – tworzą coś, co staje się ich wspólnym dobrem, za co są odpowiedzialni. W tym celu muszą ze sobą współpracować, ucząc się podtrzymywania więzi międzyludzkich, odnajdywania się w rolach zawodowych (np. kierownika zespołu, członka ekipy), 10

MICHNO, L. (2006). EDUKACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH [W:] POMOST – PISMO SAMOPOMOCY, WYDAWCA: POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI

197

zdobywając również umiejętności, które mogą w przyszłości pozwolić na usamodzielnienie zawodowe. Spółdzielnia socjalna powstaje zatem i działa ze względu na dwa podstawowe cele. Jednym jest wspólne prowadzenie przedsiębiorstwa, drugim – włączenie spółdzielców w życie społeczne i zawodowe, odbudowanie ich umiejętności tworzenia i podtrzymywania relacji w pracy, rodzinie, jak i w szerszej grupie lokalnej”11. Podmioty prowadzące działalność gospodarczą powoływane mogą być przez minimum 5 i maksimum 50 osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Jednak postrzeganie ekonomii społecznej jedynie przez pryzmat obowiązujących aktów i rozwiązań prawnych wydaje się wypaczeniem i brakiem zrozumienia istoty tego terminu. Spółdzielczość socjalna, a także w mniejszym zakresie zatrudnienie socjalne, wpisują się doskonale w pojęcie ekonomii społecznej, jakkolwiek jej nie wyczerpują. Pojęcie ekonomii społecznej równocześnie uwzględnia równoważność celów ekonomicznych z celami społecznymi, dotycząc wielu podmiotów, instytucji i organizacji, takich jak: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, firmy społeczne i socjalne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje12. Mogą one działać w takich obszarach jak ochrona

198

czy usługi socjalne, zdrowie, usługi bankowe, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, sprawy konsumenckie, praca stowarzyszona, rzemiosło, sektor mieszkaniowy, dostawy, usługi dla mieszkańców, szkolenia i edukacja, zakres kultury, sport i rozrywka. W przypadku reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych oprócz spółdzielni socjalnych olbrzymi potencjał mają firmy socjalne. Termin ten opisuje różnego rodzaju działalność w zakresie ekonomii społecznej. Jest to przede wszystkim niezdefiniowana ustawowo działalność organizacji pozarządowych, które w ramach swojej działalności tworzą mikro lub małe przedsiębiorstwa, specjalizujące się w określonej działalności gospodarczej. Takie firmy socjalne można podzielić na dwa typy. Pierwszy to ten, gdy organizacja prowadzi wiele działań i na potrzeby własnych klientów tworzy firmę socjalną, w której uczestnicy programów reintegracyjnych znajdują zatrudnienie (najczęściej organizacja taka prowadzi szereg innych działań, a uczestnicy czy pracownicy firmy socjalnej to jej klienci). Drugim typem są firmy socjalne, tworzone przez organizacje pozarządowe, które powstały głównie z myślą o prowadzeniu działań w obszarze ekonomii społecznej. Najczęściej w takiej sytuacji założyciele niniejszej organizacji znajdują zatrudnienie w utworzonej firmie socjalnej, prowadząc działalność gospodarczą. Przedstawienie wytycznych związanych z usługami i formą działań przedsiębiorstw ekonomii społecznych mogłoby stanowić odrębne standardy i zupełnie odrębne opracowanie, stąd ograniczono się tu do wymienienia najważniejszych czynników kluczowych dla reintegracji osób bezdomnych. Przedsiębiorstwa ekonomi społecznej (przedsiębiorstwa społeczne): – jako przedmiot swojej działalności przyjmują prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków, na rzecz społecznej reintegracji jej członków (przez co należy rozumieć działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu), a także zawodowej reintegracji jej członków (działania w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej, mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy )13. 11 12 13

SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE – SZANSE NA NOWE MIEJSCA PRACY – CARITAS „NA FALI” 2008 PATRZ PUNKT PROFILE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH USTAWA Z DNIA 27 KWIETNIA 2006 R.O SPÓŁDZIELNIACH SOCJALNYCH DZ.U. 2006 NR 94 POZ. 651

– stanowią realną i wymierną pomoc w stopniowym odzyskiwaniu samodzielności życiowej przez osoby wykluczone społecznie, również bezdomne. Fenomen bezdomności wymaga wielowymiarowego oddziaływania, a w przypadku ekonomii społecznej istnieje wprost nieograniczona przestrzeń dla wielu rozwiązań i inicjatyw. Wiele osób doświadczających bezdomności potrzebuje takiego rodzaju wsparcia, a działalność i funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych wydaje się nieodłącznym elementem nowoczesnej polityki społecznej podejmującej zagadnienie zatrudnialności osób bezdomnych. – powinny być możliwie zróżnicowane (m.in. firmy socjalne, spółdzielnie socjalne) i funkcjonować w wielu wymiarach życia społecznego, stanowiąc tym samym szeroką ofertę dla ludzi bezdomnych. Zarówno firmy socjalne, zarządzane przez organizacje, w których zatrudniane są osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, jak i spółdzielnie socjalne, działające na zasadzie samopomocy i zatrudniające własnych członków, powinny być narzędziami aktywnej polityki zatrudnieniowej. Przedsiębiorstwa takie mogą kierować swoje usługi w zakresie treningu i edukacji zawodowej do ludzi, którzy dopiero rozpoczynają proces aktywizacji zawodowej i starań o zdobycie oraz utrzymanie zatrudnienia, jak także zaplecze łatwo dostępnych i niezwykle „przyjaznych miejsc pracy” dla ludzi z wieloma problemami i deficytami. W tym wypadku przedsiębiorstwa takie, bardziej ukierunkowane są na cele społeczne niż ekonomiczne, choć jedno nie wyklucza drugiego. Przedsiębiorstwa społeczne w innych wypadkach mogą być także ofertą pracy docelowej dla wielu ludzi doświadczających wykluczenia. W tym wypadku spółdzielnie czy firmy socjalne charakteryzuje wysoki poziom aktywizacji zawodowej, gdzie oczekiwania spoczywające na uczestnikach, a jednocześnie pracownikach, są wysokie, dokładnie takie jak na normalnym rynku pracy. Tym samym przedsiębiorstwa ekonomii społecznej poprzez różnorodność swoich form mogą stanowić miejsce aktywizacji zawodowej i pracy dla praktycznie wszystkich grup osób bezdomnych, od tych mniej rokujących na samodzielność życiową po tych, którzy wysoko rokują na wyjście z bezdomności. Przedsiębiorstwa społeczne mogą zapewne być rozwiązaniem docelowym dla osób bezdomnych, które jako głęboko wykluczone, doświadczają wielu problemów i dysfunkcji uniemożliwiających powrót na rynek pracy, a także etapem pośrednim do powrotu na konkurencyjny i otwarty rynek pracy dla osób aktywniejszych, wymagających wsparcia w mniejszym zakresie. – obszar swoich działań powinny uzależniać od względów ekonomicznych, co wiąże się z potrzebą poszukiwania nisz na rynku usług i wypełniania ich usługami przedsiębiorstw społecznych. Naturalnym środowiskiem zleceń dla podmiotów ekonomii społecznej są organizacje pozarządowe oraz instytucje polityki społecznej sektora publicznego. Należy unikać sytuacji rywalizowania z sektorem przedsiębiorstw prywatnych, a dążyć do współpracy i wzajemnego uzupełniania usług. Oferta przedsiębiorstw powinna także być podyktowana względami społecznymi i uwzględniać specyfikę osób zatrudnionych lub członków przedsiębiorstwa. Wybór zatem sfery działań musi uwzględniać charakter, jakość i terminowość wykonywanej pracy w ramach firmy lub spółdzielni socjalnej. Wśród obszarów działań dla przedsiębiorstw społecznych w których prace mogą wykonywać osoby bezdomne można wymienić m.in.: usługi budowlane i remontowe, drukarskie i poligraficzne, transportowe, stolarskie, krawieckie, szwalnicze, hotelarskie, gastronomiczne i cateringowe, opiekuńcze i pielęgniarskie. – ludziom doświadczającym wykluczenia społecznego, w tym ludziom dotkniętym bezdomnością, powinny oferować szerokie wsparcie, zarówno podczas pracy w przedsiębiorstwie społecznym,

199

jak i w sytuacji tworzenia i prowadzenia własnej firmy czy spółdzielni socjalnej. Obie formuły funkcjonowania podmiotów ekonomi społecznej umożliwiają zaangażowanie osób z zewnątrz, będących np. profesjonalistami w zakresie zarządzania własnym biznesem czy specjalistami w zakresie reintegracji. Doświadczenia wielu projektów pokazują, że szczególnie na początku ważne jest odpowiednie pokierowanie procesem tworzenia przedsiębiorstwa, możliwe oraz rekomendowane jest inicjowanie i liderowanie procesowi powstawania firmy czy spółdzielni, jakkolwiek kluczowe jest stopniowe przekazywanie i usamodzielnianie członków oraz pracowników przedsiębiorstwa społecznego. Wycofywanie się i przekazywanie „władzy” jest jednym z najtrudniejszych procesów pracy z podmiotami ekonomii społecznej, stąd ważne jest wyłanianie naturalnych liderów i przekazywanie im odpowiedzialności, gdyż z biegiem czasu firma bądź spółdzielnia socjalna powinna stać się niezależna od organizacji, która zainicjowała jej powstanie. Warunek ten dotyczy także organizowania i uzyskiwania zleceń na potrzeby podmiotów ekonomii społecznej, gdyż w miarę rozwoju przedsiębiorstwa społecznego należy dążyć do minimalizowania ilości zleceń

200

pozyskiwanych przez samą organizację i wzrostu tych, uzyskiwanych przez samych członków spółdzielni czy firmy socjalnej. – istniejąc w oparciu o ideę docelowego uzyskiwania samodzielności, przedsiębiorstwa powinny koncentrować się na właściwym doborze osób, które pragną utworzyć własne przedsiębiorstwo. Ludzie ci, z jednej strony, powinni posiadać już odpowiednie umiejętności społeczne i zawodowe do prowadzenia własnej działalności, z drugiej odpowiednią motywację do prowadzenia własnego „interesu”. Zwłaszcza, jeśli brakuje tego ostatniego czynnika, to może okazać się, że to organizacji powołującej czy inicjującej utworzenie firmy społecznej zależeć będzie bardziej na jej funkcjonowaniu, niż samym jej pracownikom czy członkom. Znanych jest wiele doświadczeń, kiedy firmy czy spółdzielnie rozpadały się po jakimś czasie, bądź też były prowadzone w sposób sztuczny, nieustannie zasilając się zleceniami dostarczanymi przez organizacje opiekujące się podmiotami ekonomii społecznej. W ten sposób tworzy się permanentny parasol ochronny i jednocześnie sztuczny oraz alternatywny rynek usług dla firmy lub spółdzielni. – w związku z zatrudnianiem ludzi wykluczonych społecznie, na swoją działalność, szczególnie na początku, przedsiębiorstwa powinny otrzymywać wsparcie zarówno merytoryczne, jak i finansowe. Otrzymywane wsparcie powinno obejmować zarówno dotacje na rozpoczęcie działalności, jak i dalszy jej rozwój. Praca ludzi bezdomnych bowiem z reguły ma niższą jakość i efektywność, zatem wsparcie finansowe powinno być ukierunkowane na wyrównanie tej skuteczności. Jednak w miarę rozwoju działalności przedsiębiorstwa społecznego, należy dążyć do sytuacji uniezależniania się od źródeł zewnętrznych (dotacji) i skupienia się na rozwoju działalności usługodawczej, przynoszącej określony dochód. Orientacja na konkurencyjny rynek usług jest ważnym punktem odniesienia i definiuje sytuację przedsiębiorstw społecznych. – funkcjonują w oparciu o dwie filozofie traktowania ekonomii społecznej w kontekście wspierania osób bezdomnych. Pierwsza mówi o tym, że działalność przedsiębiorstw społecznych powinna być ukierunkowana na przywrócenie osób bezdomnych do „głównego” rynku pracy, gdyż ekonomia społeczna nie może stanowić substytutu normalnego rynku, z obowiązującymi wszystkich regułami. W konsekwencji działalność przedsiębiorstw społecznych staje narzędziem, pewnym etapem aktywizacji społecznej i zawodowej osób bezdomnych. Krytycy tego pojmowania ekonomii społecznej przyjmują, że większość osób bezdomnych nigdy nie osiągnie pułapu umiejętności społecznych,

umożliwiającego podjęcie zatrudnienia na głównym rynku pracy, zatem ekonomię społeczną trzeba traktować, jako istotę integracji społecznej osób bezdomnych. Druga filozofia mówi, że działalność przedsiębiorstw społecznych, stając się celem samym w sobie, jest punktem docelowym dla osób bezdomnych, a ekonomia społeczna może w pełni zastępować główny nurt zatrudnienia. Krytycy niniejszego podejścia zarzucają, że filozofia ta powoduje uzależnianie osób bezdomnych od wsparcia przedsiębiorstw społecznych oraz generuje swoiste „getta osób wykluczonych”, które, funkcjonując nieustannie pod parasolem ochronnym, tracą kontakt z rzeczywistością. Wydaje się, że obie filozofie nie muszą stać względem siebie w opozycji. Działania ukierunkowane na zwiększenie szans osób bezdomnych na zatrudnienie zarówno w oparciu o działania przedsiębiorstw społecznych, jak i z wykorzystaniem innych metod powinny być względem siebie komplementarne. Oznacza to, że oferta powinna być na tyle szeroka, by działania i usługi skierowane do osób doświadczających bezdomności wzajemnie się uzupełniały i stanowiły spójną całość. Kluczowe w tym kontekście jest odpowiednie zdiagnozowanie potrzeb, zasobów i problemów osób bezdomnych (audyt personalny). Taka wszechstronna diagnoza, prowadzona zarówno w sferze zawodowej, jak i społecznej, psychologicznej, mieszkaniowej, socjalno-bytowej oraz zdrowotnej powinna zawsze stanowić punkt wyjścia do podejmowania jakichkolwiek działań z osobami bezdomnymi. ISTOTĘ EKONOMII SPOŁECZNEJ STANOWI TWORZENIE PRZYJAZNYCH MIEJSC PRACY, KTÓRE UWZGLĘDNIAJĄ ZMULTIPLIKOWANE POTRZEBY OSÓB BEZDOMNYCH. TYM SAMYM OFERTA PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH MOŻE WYPEŁNIĆ NISZĘ I LUKĘ W OBSZARZE SKUTECZNEJ I EFEKTYWNEJ AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB, KTÓRE MAJĄ „DŁUGI DYSTANS DO RYNKU PRACY”. PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNE MOGĄ MIEĆ KAPITALNY WPŁYW NA GENEROWANIE POCZUCIA PARTYCYPACJI, ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA WŁASNĄ PRACĘ ORAZ WSPÓŁTWORZENIA WSPÓLNOTY. TO WŁAŚNIE TUTAJ LUDZIE BEZDOMNI SUKCESYWNIE MOGĄ ZWIĘKSZAĆ SWOJE KWALIFIKACJE ZAWODOWE I POWOLI ODBUDOWYWAĆ AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNĄ I ZAWODOWĄ. PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNE MOGĄ BYĆ DOSKONAŁYM MIEJSCEM WSPIERAJĄCYM I PODTRZYMU JĄCYM MOTYWACJĘ DO ZMIAN, ZASPOKAJAJĄCYM POTRZEBY PRZYNALEŻNOŚCI I SAMO REALIZACJI, GWARANTUJĄCYM POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, W KTÓRE WKALKULOWANY JEST MARGINES POMYŁEK. DOŚWIADCZENIE FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘ BIORSTW SPOŁECZNYCH ZRZESZAJĄCYCH LUB KIERUJĄCYCH SWOJE USŁUGI DO OSÓB BEZDOMNYCH POKAZUJĄ, ŻE EKONOMIA SPOŁECZNA MOŻE BYĆ SKUTECZNYM I KLUCZOWYM NARZĘDZIEM ODZYSKIWANIA SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ, NIE TYLKO W SFERZE ZAWODOWEJ.

L. Zatrudnienie wspierane Zatrudnienie wspierane, jako kolejna forma aktywizacji zawodowej, polega na objęciu różnorodną pomocą osoby już zatrudnione i pracujące, poprzez stworzenie bezpośrednich i niezbędnych warunków umożliwiających zarówno utrzymanie zatrudnienia, jak i jego rozwój. Wspieranym zatrudnieniem obejmowane są najczęściej osoby z różnymi dysfunkcjami i barierami w podejmowaniu zatrudnienia na otwartym rynku pracy, takimi jak niepełnosprawność czy długotrwałe bezrobocie, a także sama bezdomność. Zatrudnienie wspierane bardzo często jest etapem przejściowym do pracy na otwartym rynku pracy. Może być realizowane czasowo, jako element edukacji i aktywizacji, jak i permanentnie czy długoterminowo.

201

Wsparcie związane z zatrudnieniem wspieranym może mieć wiele wymiarów, a do najważniejszych jego rodzajów należą: A. Wsparcie finansowe to najczęściej spotykana forma zatrudnienia wspieranego polegająca na refundowaniu części kosztów zatrudnienia pracownika ze źródeł publicznych. W Polsce istnieje kilka możliwości wsparcia finansowego zatrudnienia.

202

– Pierwszym z nich jest zatrudnienie subsydiowane, w ramach którego możliwa jest realizacja tzw. prac interwencyjnych lub robót publicznych. Pracodawca zatrudniający osobę w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych, otrzymuje przez określony okres zwrot części kosztów związanych z zatrudnieniem pracownika (wynagrodzenia, ubezpieczenia społeczne, wyposażenie nowego stanowiska pracy). Prace interwencyjne, w przypadku braku propozycji odpowiedniego zatrudnienia dla bezrobotnych, są inicjowane oraz finansowane przez powiatowe urzędy pracy. W ich ramach pracodawcy zatrudniają bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy w zamian za uzyskiwaną z urzędu pracy refundację części kosztów wynagrodzenia oraz składki na ubezpieczenia społeczne. Prace interwencyjne dla szczególnych grup bezrobotnych (do 25 roku życia i powyżej 50 roku życia, bezrobotnych długotrwale lub kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia oraz bezrobotnych niepełnosprawnych) mogą trwać od 6 miesięcy (bądź do 12 miesięcy, jeżeli refundacja obejmuje, co drugi miesiąc), bądź (w przypadku bezrobotnych do 25 roku życia, bezrobotnych długotrwale lub kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia oraz bezrobotnych niepełnosprawnych) być dłuższe i trwać do 12 miesięcy (bądź do 18 miesięcy, jeżeli refundacja obejmuje co drugi miesiąc). W przypadku bezrobotnych powyżej 50 roku życia prace interwencyjne mogą trwać najdłużej – do 24 miesięcy (bądź do 48 miesięcy, jeżeli refundacja obejmuje co drugi miesiąc).Wysokość refundacji, jaką otrzymuje pracodawca, określona jest w umowie zawartej z urzędem pracy. Prace interwencyjne organizują pracodawcy, czyli jednostki organizacyjne, nawet jeżeli nie posiadają osobowości prawnej, a także osoby fizyczne, jeżeli zatrudniają co najmniej jednego pracownika. Roboty publiczne mogą być organizowane przez gminy, organizacje pozarządowe statutowo zajmujące się problematyką ochrony środowiska, kultury, oświaty, sportu i turystyki, opieki zdrowotnej, bezrobocia oraz pomocy społecznej. Przy robotach publicznych, instytucje mogą ubiegać się o zatrudnienie bezrobotnych (przy pełnym wymiarze czasu pracy) w okresie do 6 miesięcy, w ramach realizowanych na terenie gminy lub województwa inwestycji infrastrukturalnych oraz innych zadań inwestycyjnych, finansowanych lub dofinansowywanych ze środków budżetu państwa, samorządu terytorialnego, funduszy celowych lub środków instytucji, organizacji oraz zadań związanych z pomocą społeczną i obsługą bezrobocia. Do robót publicznych, w pełnym wymiarze czasu pracy, urząd pracy może skierować wyłącznie bezrobotnych długotrwale lub kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotnych samotnie wychowujących

co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotnych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia oraz bezrobotnych niepełnosprawnych. Do wykonywania przez okres do 6 miesięcy pracy niezwiązanej z wyuczonym zawodem w wymiarze nieprzekraczającym połowy wymiaru czasu pracy na zasadach robót publicznych urząd pracy może skierować bezrobotnych do 25 roku życia, bezrobotnych długotrwale lub kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka. Urząd pracy po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku pracodawcy zawiera z organizatorem robót publicznych stosowną umowę, kieruje odpowiednich kandydatów do pracy oraz refunduje organizatorowi robót publicznych przez okres do 6 miesięcy część kosztów poniesionych na wynagrodzenia (przy pełnym wymiarze czasu pracy). Refundacja nie może przekroczyć jednak połowy przeciętnego wynagrodzenia obowiązującego na koniec każdego miesiąca i składki na ubezpieczenie społeczne od refundowanego wynagrodzenia. – Drugim przykładem zatrudnienia wspieranego jest możliwość refundowania kosztów zatrudnienia uczestników Centrów Integracji Społecznej, czyli zatrudnienie wspierane uczestników CIS. Oznacza to, że po zakończeniu zajęć w CIS lub w uzasadnionych przypadkach przed ich zakończeniem, urząd pracy może skierować uczestnika zajęć do pracy u pracodawcy lub w CIS. Zatrudnienie wspierane polega na tym, że urząd refunduje określony procent wynagrodzenia skierowanej osoby przez 12 miesięcy jej zatrudnienia (100% w pierwszych 3 miesiącach, 80% w kolejnych 3 miesiącach i 60% w pozostałych 6 miesiącach). Pracodawca lub CIS zobowiązuje się zatrudnić takiego pracownika przez okres nie krótszy niż 12 miesięcy. Urząd może również wspomóc finansowo uczestników CIS w zakładaniu spółdzielni socjalnej. Wsparcie polega na refundacji 80% kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa w podjęciu działalności. – Kolejną formą wsparcia finansowego zatrudnienia jest refundacja kosztów zatrudnienia bezrobotnej osoby niepełnosprawnej. Na mocy ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, pracodawca może otrzymać zwrot kosztów zatrudnienia i składek na ubezpieczenia społeczne za rok, od dnia jej zatrudnienia. Zwrot pokrywany jest ze środków PFRON i nie może przekroczyć 60% płacy przed opodatkowaniem podatkiem dochodowym oraz 60% składek na ubezpieczenia społeczne od tego wynagrodzenia. Warunkiem otrzymywania zwrotu jest zatrudnienie osoby niepełnosprawnej, na co najmniej 12 miesięcy. Ponadto istnieje możliwość ubiegania się o dofinansowanie do wynagrodzeń niepełnosprawnych pracowników. Pracodawcy otrzymują wtedy miesięczne dofinansowanie, które jest wypłacane co dwa miesiące. O dofinansowanie mogą się ubiegać pracodawcy zatrudniający zarówno poniżej 25 jak i powyżej 25 pracowników, spełniający warunek uzyskiwania obowiązkowego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych (najczęściej 6% w stosunku do wszystkich pracowników; nieco inne wskaźniki obowiązują uczelnie, a także zakłady pracy chronionej). Dofinansowanie można uzyskać tylko na pracowników niebędących emerytami. Niezależnie można zwracać się także z wnioskiem refundacyjnym na pokrycie kosztów ubezpieczeń społecznych osób niepełnosprawnych. – Oprócz wymienionych powyżej metod wspierania finansowego pracodawców zatrudniających osoby bezrobotne należy wymienić także mechanizmy wsparcia finansowego na utworzenie i prowadzanie własnej działalności gospodarczej, które można uznać także za wsparcie finansowe zatrudnienia. Zarówno Urzędy Pracy jak i oddziały PFRON mogą udzielać dotacji na utworzenie własnej działalności gospodarczej.

203

B. Indywidualne wsparcie stanowi inną formą zatrudnienia wspieranego, polegającą na pomocy indywidualnej, udzielanej w kontekście specyficznych barier pracownika np. poprzez stworzenie indywidualnych warunków pracy dla osoby z zaburzeniami psychicznymi czy osoby niepełnosprawnej. W tym wypadku istnieje wiele mechanizmów wsparcia pracodawców, którzy muszą stworzyć i wyposażyć nowe stanowisko pracy. W Polsce istnieją dwie możliwości materialnego refundowania kosztów wyposażenia i doposażenia stanowiska osób bezrobotnych, w tym osób bezdomnych. – Refundacja wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy osoby bezrobotnej wynika z faktu, że zgodnie ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Starosta może ze środków Funduszu Pracy zrefundować koszty wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego w wysokości określonej w umowie, ale nie wyższej niż pięciokrotność przeciętnego wynagrodzenia. Koszty wyposażenia lub doposażenia stanowisk pracy muszą mieć bezpośredni związek z tworzonymi miejscami pracy. Środki z otrzymanej refundacji nie mogą być przeznaczone np. na zakup towarów. Aby uzyskać takie dofinansowanie pracodawca musi złożyć we właściwym,

204

ze względu na swoja siedzibę lub ze względu na miejsce położenia stanowiska pracy, urzędzie pracy wniosek o refundację ze środków Funduszu Pracy kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy. Po przyznaniu refundacji pracodawca podpisuje umowę z urzędem pracy a następnie dokonuje zakupów zgodnie z harmonogramem określonym we wniosku i wyposaża stanowisko pracy. Refundacja jest dokonywana na wniosek pracodawcy po przedłożeniu urzędowi pracy szczegółowego rozliczenia i udokumentowania kosztów, w okresie od dnia zawarcia umowy do dnia zatrudnienia skierowanego bezrobotnego, poniesionych na wyposażenie lub doposażenie stanowisk pracy, zatrudnienie na tych stanowiskach skierowanych bezrobotnych oraz spełnieniu warunków określonych w zawartej umowie. Po pozytywnym zweryfikowaniu rozliczenia pracodawca otrzyma zwrot kosztów w wysokości określonej w umowie. – Refundacja kosztów stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej wynika z faktu, iż na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych pracodawca może uzyskać co najmniej na okres 36 miesięcy refundację kosztów wyposażenia stanowiska pracy dla zatrudnionej niepełnosprawnej osoby zarejestrowanej w powiatowym urzędzie pracy, jako bezrobotna lub poszukująca pracy (a niepozostająca w zatrudnieniu). Refundację ze środków PFRON wypłaca starosta na podstawie umowy zawartej fakultatywnie z pracodawcą. Maksymalna wysokość refundacji nie może przekroczyć piętnastokrotności przeciętnego wynagrodzenia, z tym że nie podlegają jej koszty poniesione przed zawarciem umowy. – Istnieje także szereg innych form wsparcia indywidualnego zatrudnienia osób bezrobotnych, wykluczonych społecznie, w tym osób bezdomnych. Wśród najbardziej popularnych można wymienić usługi towarzyszące zatrudnieniu, takie jak wsparcie psychologiczne, indywidualne asystowanie czy pomoc doradcza. Kolejną formą wsparcia może być pomoc praktyczna np. w postaci udzielania wsparcia materialnego. Wsparcie takie może być udzielane nie tylko samemu pracownikowi, ale i jego najbliższym. Pomoc taka powinna być udzielana osobom, które z różnych względów (np. zbyt mała pensja, rozpoczęcie pracy, sytuacja losowa) nie są w stanie zapewnić sobie materiałów, produktów czy usług gwarantujących kontynuację i utrzymanie zatrudnienia. W tym zakresie szerokie pole działania mają organizacje pozarządowe oraz publiczne instytucje pomocy społecznej, które na podstawie różnych przepisów mogą udzielać zróżnicowaną pomoc materialną.

C. Wsparcie szkoleniowe Ostatnią metodą wspierania zatrudnienia jest zapewnienie pracownikowi szerokiego i bezpłatnego wsparcia szkoleniowego, które wpływa na utrzymanie zatrudnienia bądź możliwości rozwoju kariery zawodowej. Najczęściej szkolenia takie mają wymiar specjalistyczny i nie mogą być w żaden sposób opłacane przez pracodawcę. Niniejszą pomoc i wsparcie mogą świadczyć instytucje rynku pracy i firmy szkoleniowe. Zatrudnienie wspierane w przypadku osób bezdomnych, bez względu na formę: – powinno uwzględniać fakt, iż jego odbiorcy, podobnie jak w przypadku staży, powinni być odpowiednio przygotowani. Większość osób bezdomnych, bez wcześniejszych szkoleń interpersonalnych, kwalifikacji zawodowych czy umiejętności społecznych niezbędnych w pracy, nie jest w stanie podołać rygorom pełnoprawnej pracy. Zatrudnienie wspierane ma formę stosunku pracy, polega zatem na świadczeniu określonych zadań na rzecz pracodawcy. Wymagania stawiane w ramach zatrudnienia wspieranego pracownikom są, w gruncie rzeczy, wolnorynkowe – liczy się w nich efektywność, terminowość, precyzja i jakość wykonywanej pracy. Z drugiej strony, w związku z tym, że zatrudnienie ma charakter wspierany, w dalszym ciągu miejsce pracy jest „otwarte i przyjazne”, a pracodawcy najczęściej mają większy margines tolerancji na problemy i deficyty, które posiada ich pracownik. Stąd dostęp do niniejszej formy aktywizacji zawodowej powinny mieć nie tylko osoby, które posiadają wielorakie problemy z wejściem na rynek pracy, ale zwłaszcza te, które posiadają potencjał i możliwości faktycznego utrzymania się na tym rynku. – w zakresie, trybie wsparcia oraz czasie zatrudnienia, w dużej mierze powinno pokrywać się z oczekiwaniami samego uczestnika a także możliwością ciągłego odpowiadania na te potrzeby przez organizację prowadzącą. Jednocześnie organizacje monitorujące tą formę zatrudnienia powinny swoją rolę wypełniać możliwie dyskretnie, aby nie burzyć wiarygodności pracownika w jego miejscu pracy. Kluczową rolę w zapewnieniu wsparcia podczas zatrudnienia mają asystenci osoby bezdomnej, gdyż to właśnie oni utrzymują kontakt, wspierają i motywują do utrzymania zatrudnienia i rozwoju własnej kariery zawodowej. – podobnie jak w przypadku innych form aktywizacji zawodowej osób bezdomnych, powinno kierować się absolutnie koniecznym czynnikiem, jakim jest indywidualizacja działań. Powodzenie zatrudnienia wspieranego w znacznym stopniu uzależnione jest od spersonalizowanego podejścia, charakteryzującego się dopasowaniem miejsca zatrudnienia do potencjału i możliwości uczestnika. Podobnie jak w przypadku staży czy pracy w podmiotach ekonomii społecznej, zatrudnienie wpierane ma olbrzymie, w sumie nieograniczone, możliwości dopasowania profilu zatrudnieniowego do każdej indywidualnej osoby. Organizacja przygotowująca zatrudnienie wspierane powinna także dość szczegółowo sprawdzić miejsce przyszłego zatrudnienia oraz odpowiednio „przeszkolić” pracodawców oraz osoby odpowiedzialne za zarządzanie pracą osoby bezdomnej. – aby mogło być realizowane, zwłaszcza w przypadku organizacji wspierających ludzi bezdomnych, powinno zakładać tworzenie zaplecza przyjaznych miejsc pracy oraz wyszukiwanie pracodawców gotowych zatrudnić osoby bezdomne. Najczęściej pracodawcy nie mają wiedzy i doświadczenia w wykorzystywaniu możliwości zatrudnienia wspieranego, bądź z różnych przyczyn obawiają się z nich skorzystać. W tej sytuacji to organizacja reintegracyjna powinna posiadać szerokie

205

spektrum wiedzy, informować i zachęcać pracodawców do skorzystania z istniejących możliwości, co więcej może także wspierać pracodawców w załatwieniu formalności i spraw administracyjnych. LUDZIE BEZDOMNI MOGĄ KORZYSTAĆ ZE WSZYSTKICH WYMIENIONYCH FORM ZATRUDNIENIA WSPIERANEGO POD WARUNKIEM, ŻE SPEŁNIAJĄ OKREŚLONE KRYTERIA. W PRAKTYCE WIĘKSZOŚĆ OSÓB BEZDOMNYCH, CZY TO ZE WZGLĘDU NA WŁASNĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ CZY BEZROBOCIE, BEZ WIĘKSZYCH PROBLEMÓW MOŻE KORZYSTAĆ Z ISTNIEJĄCEGO WSPARCIA. ZATRUDNIENIE WSPIERANE, REALIZOWANE W FORMIE STOSUNKU PRACY, TO W GRUNCIE RZECZY JEDNA Z NAJBARDZIEJ ZAAWANSOWANYCH FORM AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ, STWARZAJĄCA NAJWIĘKSZE, REALNE SZANSE NA UTRZYMANIE PRZEZ OSOBY BEZDOMNE ZATRUDNIENIA. NARZĘDZIE TO NIE POWINNO BYĆ JEDNAK STOSOWANE W PRZYPADKU OSÓB BEZDOMNYCH SPEŁNIAJĄCYCH KRYTERIA, ALE DO TEGO NIEPRZYGOTOWANYCH. W INNYM WYPADKU NIE TYLKO MOŻE TO WYWOŁAĆ OPÓR PRACODAWCÓW PRZED PRZYJMOWANIEM DO SWOICH ZAKŁADÓW DALSZYCH OSÓB BEZDOMNYCH, JAK I ZABLOKOWAĆ PRZED DALSZĄ AKTYWIZACJĄ ZAWODOWĄ SAME OSOBY BEZDOMNE, PRZED KTÓRYMI POSTAWIONO ZBYT WYGÓROWANE WYMAGANIA.

206

Ł. Działania towarzyszące Większości usług związanych z aktywizacją zawodową osób bezdomnych - zwłaszcza treningowi i edukacji zawodowej, pracy i członkostwu w podmiotach ekonomi społecznej oraz zatrudnieniu wspieranemu powinny towarzyszyć działania w kluczowych sferach, ułatwiające korzystanie z tej oferty. Najczęściej sytuacja życiowa osób korzystających z programów reintegracyjnych uniemożliwia takie zorganizowanie własnego życia, by móc samodzielnie i bezproblemowo partycypować we wszystkich wymaganych działaniach. W przypadku ludzi wykluczonych społecznie, a w szczególności osób bezdomnych, bariery pozazawodowe są głównymi czynnikami uniemożliwiającymi lub zmniejszającymi możliwości udziału w takich przedsięwzięciach, które nie zakładają środków na prowadzenie działań towarzyszących. Zabezpieczenie całej struktury wsparcia jest niezwykle skuteczne i użyteczne zarówno w umożliwieniu osobom wykluczonym korzystania z oferty, jak i w przełamywaniu niechęci i oporów do wzięcia w niej udziału. Działania towarzyszące, budujące poczucie, że organizatorzy dbają o całokształt funkcjonowania odbiorców własnych działań, posiadają olbrzymi potencjał we wzmacnianiu i utrwalaniu pozytywnych zmian zachodzących w uczestnikach. Do najważniejszych działań towarzyszących aktywizacji zawodowej osób bezdomnych należą: – ubezpieczenie uczestników – obejmuje zarówno ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków (obowiązkowo powinni być nim objęci wszyscy uczestnicy działań reintegracyjnych, niezależnie od stopnia ich zaawansowania), ubezpieczenie społeczne (jest ono obligatoryjne w przypadku bardziej zaawansowanych działań takich jak staże, praca w ekipach czy zatrudnienie socjalne) jak i ubezpieczenie zdrowotne (w przypadku osób nie posiadających takiego ubezpieczenia). – opieka nad dziećmi i osobami podległymi – wynika z potrzeby ingerencji w jedną z głównych barier, uniemożliwiającą osobom bezdomnym podjęcie aktywizacji zawodowej z powodu macierzyństwa lub konieczności opieki nad osobami podległymi. Uczestnicy projektów już od samego początku

uczestnictwa, jak i na różnych jego poziomach (od edukacji zawodowej po zatrudnienie wspierane) oraz podczas zróżnicowanych jego form (nie tylko podczas wykonywania pracy, ale także podczas szkoleń czy uczestnictwie w terapii), a także podczas przerw w funkcjonowaniu przedszkoli lub innych podmiotów (okres wakacyjny), powinni mieć zabezpieczone różnorodne możliwości zabezpieczenia opieki nad dziećmi lub osobami zależnymi w postaci zewnętrznego żłobka czy przedszkola, zatrudnionej opiekunki, korzystania z zorganizowanego, tymczasowego „klubu przedszkolaka” a także wyjazdu kolonijnego. Jednocześnie podczas planowania i tworzenia zrębów działań reintegracyjnych należy uwzględnić zupełnie inny profil i tryb działań skierowany do kobiet z dziećmi a także zapewnianie dostępu do opieki nad dziećmi na podstawie odstąpienia od warunku spełniania kryterium dochodowego z ustawy o pomocy społecznej (kryteria niniejsze w przypadku osób otrzymujących wynagrodzenie stażowe zdecydowanie są zbyt niskie, aby warunkowały dostęp do opieki nad dziećmi). – bilety i środki na transport powinny – jako element normalnego i legalnego korzystania ze środków komunikacji – umożliwiać osobom bezdomnym swobodne przemieszczanie się do i z miejsca szkolenia lub pracy. Zapewnienie biletów powinno odbywać się na zasadzie szczegółowych rozliczeń wykorzystywanych przejazdów. W tym zakresie należy dość skrupulatnie zadbać o dokumentację (przechowywanie wykorzystanych biletów), ponieważ w wymiarze finansowym wydatki takie mogą stanowić znaczną część budżetu podejmowanych działań. – badania lekarskie stanowią obligatoryjną formę dla wszystkich uczestników, poprzedzającą przystąpienie do procesu aktywizacji zawodowej oraz stanowiącą element ich indywidualnej diagnozy, pomagający ukierunkować ścieżkę rozwoju zawodowego każdego z uczestników. Oprócz standardowych badań lekarskich, wskazane jest realizowanie badań ukierunkowanych na konkretne profile zawodowe (np. badania wysokościowe), wynikające z wcześniej określonego profilu zawodowego i mogące wpłynąć na zmianę całej, wyznaczonej dla osoby ścieżki. W przypadku osób bezdomnych ważną kwestią jest także niepowielane badań, co wymaga zachowywania wyników i skrupulatnego prowadzenia dokumentacji w tym zakresie. – zakładanie kont bankowych i oszczędzanie środków stanowi kolejne, ważne działanie towarzyszące, kluczowe z punktu sprostania wymaganiom pracodawców oraz powrotu na otwarty rynek pracy. Doświadczenia różnych projektów pokazują, że ludzie, którzy nie mają własnych środków bardzo łatwo zarobione pieniądze roztrwaniają. Tworzenie mechanizmów racjonalnego gospodarowania własnym budżetem oraz oszczędzania i monitorowanie tego procesu (szczególnie w sytuacji odstąpienia od kryterium dochodowego lub odstąpienia od konieczności opłacania miejsca w placówce czy preferencyjnych kosztach utrzymania mieszkania treningowego), jest fundamentalne dla powodzenia reintegracji. W tym celu organizatorzy projektów mogą wspierać uczestników w zakładaniu kont bankowych, które z jednej strony stanowią już standard na rynku pracy, a z drugiej umożliwiają kontrolowanie wydatków i oszczędzanie środków. Organizacje mogą także tworzyć małe kasy oszczędnościowe dla uczestników. Powinny również wprowadzić różnego rodzaju praktyczne treningi gospodarowania własnymi środkami. – certyfikaty, świadectwa, dyplomy i rekomendacje stanowią formę obligatoryjną, wprost wpisaną we wszystkie działania reintegracyjne. Należy jednak podkreślić potrzebę neutralności zawartych w tych dokumentach treści. W związku z silnymi, powszechnymi i negatywnymi stereotypami

207

związanymi z bezdomnością, należy unikać umieszczania na certyfikatach czy dyplomach słów lub zwrotów, które mogą negatywnie się kojarzyć potencjalnym pracodawcom. Dokumenty zdradzające status społeczny osób bezdomnych stają się często bezużyteczne i zamiast pomóc, jeszcze bardziej piętnują osobę na samym starcie aktywnego poszukiwania zatrudnienia. Zatem, znacznie większą wartość mają certyfikaty nie odwołujące się sformułowań wskazujących na bezdomność, wykluczenie czy długotrwałe bezrobocie. Jeśli istnieje taka możliwość, warto w projekty angażować zewnętrze firmy szkoleniowe, posiadające odpowiednie uprawnienia, wydające niestygmatyzujące certyfikaty, dalece bardziej cenione niż te wydawane przez organizacje pozarządowe czy instytucje pomocy społecznej. Kwestię powyższą należy także rozważyć podczas procesu kreowania samej nazwy przedsięwzięcia reintegracyjnego, która również może wpływać na negatywny jego odbiór przez zewnętrzne podmioty. – nagrody dla uczestników stanowią działania towarzyszące, wpływające na podnoszenie motywacji i pozytywnie wzmacniające uczestników. Ważne jest, aby stosować to narzędzie w stosunku do osób szczególnie wyróżniających się i osiągających postępy w aktywizacji zawodowej. Nagrody mogą przyjmować formę finansową (np. dodatek do stypendium, sfinansowanie kursu prawo jazdy), rzeczową (np. artykuły cukiernicze) czy niematerialną (np. wyróżnienie, przyznanie ważnej funkcji czy zlecenie kluczowego zadania). Zaprezentowana powyżej lista działań towarzyszących z pewnością nie wyczerpuje wszystkich możliwości, warto ją uzupełnić o działania w innych obszarach, takich jak zdrowie czy mieszkalnictwo.

208

Standard aktywizacji zawodowej powinien funkcjonować w połączeniu z innymi standardami, definiującymi inne usługi dla osób bezdomnych. M. Praca na otwartym rynku pracy Podjęcie pracy na otwartym i konkurencyjnym rynku pracy jest zasadniczym celem wszystkich działań ukierunkowanych na aktywizację zawodową, jakkolwiek w przypadku osób bezdomnych cel ten może być trudny do osiągnięcia, a w niektórych przypadkach wręcz niemożliwy. Zatrudnienie na regularnym i głównym rynku pracy podejmowane w różnej formie (umowa o pracę, zlecenie, dzieło, kontrakt), w przypadku ludzi bezdomnych, niekoniecznie musi wiązać się z zakończeniem procesu aktywizacji, a już z pewnością dość rzadko prowadzi wprost do pełnego powrotu do społeczeństwa. Stąd tak ważne jest udzielanie osobom bezdomnym wsparcia w momencie podejmowania zatrudnienia i jego kontynuowania. Jednocześnie należy zastrzec, że to co różnicuje tą formę pomocy od wspieranego zatrudnienia to zakres i intensywność wsparcia. W przypadku niniejszej formy pracy mamy do czynienia ze wsparciem zasadniczo nie warunkującym utrzymania zatrudnienia, które nie uzależnia realizacji pracy od jego otrzymywania. Przed organizacjami prowadzącymi programy reintegracyjne stoi więc wyzwanie dalszego wspierania osób bezdomnych, nawet tych, które utrzymują już zatrudnienie. Wspieranie to: – powinno zakładać współpracę pomiędzy organizacją a uczestnikiem podejmującym pracę i być kontynuowane do momentu, kiedy jest potrzebne. Wsparciu temu powinno towarzyszyć regularne monitorowanie zatrudnienia (najlepiej raz na kilka miesięcy), przy czym szczególnie na samym początku zatrudnienia kontakt powinien być dość intensywny i częsty. Uczestnik lub były uczestnik

programu aktywizacyjnego powinien mieć poczucie, że nie został sam i że w każdej chwili może otrzymać wsparcie, niezależnie od własnej sytuacji zawodowej, ekonomicznej czy społecznej. Stąd tak ważne jest utrzymywanie z nim bieżącego kontaktu. Organizacja odpowiedzialna za realizację projektu aktywizacyjnego może także zbierać i otrzymywać informację od innych organizacji, instytucji czy firm (pracodawcy, wspólnoty sąsiedzkie, kościelne czy Ośrodki Pomocy Społecznej). Pośrednie zbieranie danych o sytuacji własnego klienta pozwala nie ingerować wprost w sytuację i otoczenie klienta, a jednocześnie wciąż śledzić jego postępy. PRACA Z OSOBĄ, KTÓRA POSIADA JUŻ WŁASNE ZATRUDNIENE I CZERPIE Z JEGO WYKONYWANIA SATYSFAKCJĘ JEST UKORONOWANIEM WYSIŁKÓW I STARAŃ SAMEJ OSOBY BEZDOMNEJ JAK I LUDZI ZAANGAŻOWANYCH W POMAGANIE. JEST TAKŻE SYTUACJĄ, KIEDY ZMIENIAJĄ SIĘ RELACJE POMIĘDZY POMAGACZAMI A KLIENTAMI, EWALUUJĄC W RÓWNORZĘDNE STOSUNKI KOLEŻEŃSKIE. WIELE ORGANIZACJI KORZYSTA Z OSIĄGNIĘĆ WŁASNYCH KLIENTÓW ORAZ PROMUJE JE JAKO SUKCESY WŁASNEJ ORGANIZACJI. SYTUACJA TAKA PROWADZI DO WYKORZYSTYWANIA SZCZEGÓLNIE SPEKTAKULARNYCH OSÓB BEZDOMNYCH DO PROMOWANIA WŁASNYCH DZIAŁAŃ I CZYNIENIA Z NICH NIEJAKO „PROFESJONALNYCH BEZDOMNYCH”, CO UNIEMOŻLIWIA IM JEDNOCZEŚNIE PEŁNĄ INTEGRACJĘ SPOŁECZNĄ. ORGANIZACJE SZUKAJĄC SPOSOBÓW NA PROMOWANIE SWOICH SUKCESÓW POWINNY USZANOWAĆ TO, ŻE WIĘKSZOŚĆ USAMODZIELNIONYCH OSÓB BEZDOMNYCH UNIKA W ŚRODOWISKU ODWOŁYWANIA SIĘ DO DOŚWIADCZENIA BEZDOMNOŚCI. WIELE ORGANIZACJI REALIZUJĄC PROCES INTEGRACJI DECYDUJE SIĘ RÓWNIEŻ NA ZATRUDNIANIE WŁASNYCH KLIENTÓW W RAMACH WŁASNEJ ORGANIZACJI. LUDZIE BEZDOMNI REALIZUJĄ W RAMACH TAKIEGO ZATRUDNIENIA RÓŻNEGO RODZAJU ZADANIA, OD PROSTYCH PRAC (TRANSPORT, DOZOROWANIE), PO BARDZIEJ ZŁOŻONĄ i SPECJALISTYCZNĄ PRACĘ (BEZPOŚREDNIA, SPECJALISTYCZNA PRACA Z OSOBAMI BEZDOMNYMI, USŁUGI INFORMATYCZNE). NALEŻY JEDNAK ODRÓŻNIĆ, NA ILE ZATRUDNIENIE TO WYPŁYWA W GŁÓWNEJ MIERZE Z CHĘCI ODNIESIENIA ZYSKU PRZEZ ORGANIZACJĘ, A NA ILE WYNIKA Z CHĘCI ZATRUDNIENIA OSOBY NIE Z RACJI JEJ BEZDOMNOŚCI, ALE ZE WZGLĘDU NA JEJ FACHOWOŚĆ ORAZ CHĘCI I PRZEDE WSZYSTKIM UMIEJĘTNOŚCI POMAGANIA INNYM OSOBOM DOŚWIADCZAJĄCYM BEZDOMNOŚCI. TYLKO TO DRUGIE ROZWIĄZANIE STAJE SIĘ RZECZYWIŚCIE KORZYSTNE – ZARÓWNO Z PUNKTU WIDZENIA PRACODAWCY, PRACOWNIKA JAK I JEGO PRZYSZŁYCH KLIENTÓW.

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE 1. Przedsięwzięcia ukierunkowane na aktywizację zawodową osób bezdomnych są stosunkowo młodymi doświadczeniami. W wymiarze globalnym można powiedzieć, że instytucje pomocy społecznej dotychczas starały się zaspokoić najważniejsze potrzeby osób bezdomnych, w tym potrzebę schronienia i zapewnienia wyżywienia. Funkcjonujący dotychczas system pomocy opierał się głównie „na radzeniu sobie” z bezdomnością, a nie na jej rozwiązywaniu, był raczej interwencyjny i ratowniczy niż integracyjny. Dopiero zaspokojenie najważniejszych potrzeb na poziomie wystarczającym oraz zapewnienie bezpieczeństwa ludziom bezdomnym uruchomiło falę projektów, programów i inicjatyw ukierunkowanych na integrację, czyli włączanie ich do społeczeństwa. W związku z brakiem wielu

209

doświadczeń, opracowań i przekazów związanych praktyką integracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych, należy odpowiednio dbać o upowszechnianie doświadczeń w tym zakresie. Jedynie korzystanie z własnych i innych doświadczeń, zrezygnowanie z ukrywania informacji i niepotrzebnego konkurowania, podjęcie szerokiej międzywydziałowej i międzysektorowej współpracy może doprowadzić do sytuacji wymiernego zwiększenia skuteczności działań w sferze zatrudnienia osób dotkniętych bezdomnością. 2. Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych to jedno z najtrudniejszych zadań w procesie reintegracji. Ludzie doświadczający bezdomności w związku z różnymi barierami psychicznymi i społecznymi mają utrudniony dostęp do zatrudnienia. W tym kontekście organizacje realizujące przedsięwzięcia aktywizacyjne powinny dołożyć wszelkich starań, by projekty skierowane do osób bezdomnych były dobrze skonstruowane, a co najważniejsze w sposób profesjonalny i odpowiedzialny zarządzane.

210

Barier indywidualnych i społecznych nie można pogłębiać poprzez tworzenie barier systemowych, projektowych czy instytucjonalnych. Kluczowego znaczenia zatem nabiera tutaj odpowiednie dobranie kadry, która rozumiejąc misję i specyfikę pracy oraz wymieniając się doświadczeniem, jest w stanie tworzyć nową jakość, wyznaczając kierunki pracy w zakresie bezdomności. Członkowie zespołu powinni bardzo blisko ze sobą współpracować, mając świadomość odpowiedzialności i ważności swojej pracy. Aktywizacja zawodowa to temat niezwykle szeroki, wymagający zaangażowania wielu aktorów, w którym każde doświadczenie i każda informacja jest równie istotna. Stąd prowadzenie działań aktywizacyjnych zdeterminowane i w znacznym stopniu uzależnione jest od zaangażowania, a niekiedy zatrudnienia wielu osób w tym np. dorady zawodowego, psychologa, pracownika socjalnego, asystentów, terapeuty, instruktorów, menadżera. Ponadto kluczowym zagadnieniem jest także wybranie sprawnego lidera, który odpowiednio zarządza zespołem odpowiedzialnym za działania ukierunkowane na aktywizację zawodową. Najlepiej, jeśli lider jest jednocześnie twórcą lub współtwórcą koncepcji przedsięwzięcia, gdyż gwarantuje to spójność podejmowanych działań. 3. Kształt działań w obszarze aktywizacji zawodowej powinien być determinowany występowaniem (bądź nie) u uczestników uzależnienia gdyż, w przypadku osób dotkniętych bezdomnością, szczególnie uzależnienie od alkoholu jest jedną z głównych barier utrudniających podjęcie i utrzymanie zatrudnienia. Samo uzależnienie, czy podjęcie jego leczenia, nie powinno jednak dyskwalifikować osób bezdomnych z udziału ani w procesie reintegracyjnym, ani z działań ukierunkowanych na aktywizację zawodową! Praca ukierunkowana na zatrudnienie w przypadku osób bezdomnych uzależnionych od alkoholu powinna być jednak nieco odmienna niż w przypadku osób nieuzależnionych. Powinna być wyspecjalizowana, wypływać ze współpracy z ośrodkami uzależnień oraz terapeutami prowadzącymi terapię osób bezdomnych oraz być dostosowana do trybu i poziomu rekomendowanej przez terapeutę aktywności zawodowej, a tym samym być na tyle szeroka i zróżnicowana, aby móc odpowiedzieć na specyficzne potrzeby osób uzależnionych. Zakres i forma wsparcia w zakresie aktywizacji zawodowej powinna być w znacznym stopniu zdeterminowana stopniem leczenia uzależnienia – inna powinna być oferta dla osób wciąż wypierających swoje uzależnienie, odmienna dla trzeźwiejących, inna dla aktualnych uczestników terapii, osób będących w ciągu alkoholowym czy wieloletnich abstynentów. W przypadku sygnałów

świadczących o uzależnieniu, prowadzących do jego zdiagnozowania, należy uznać, że terapia stanowi warunek konieczny do podjęcia innych działań w zakresie reintegracji. Jednocześnie w sytuacji osób bezdomnych, których uzależnienie ujawniło się w trakcie realizacji działań aktywizacyjnych (na przykład podczas stażu) należy tak zmodyfikować plan działań zawodowych, aby umożliwić łączenie terapii z działaniami ukierunkowanymi na aktywność zawodową. Samo uczestnictwo w terapii nie powinno kategorycznie ani zamykać przed osobą drogi przed dalszą aktywizacją (nie powinno oznaczać skreślenia osoby, bez możliwości powrotu, z listy uczestników szkolenia w miejscu pracy), ani nakładać się z bardziej złożonymi i czasochłonnymi treningami zawodowymi (w konsultacji z terapeutą, warto zadbać dla osoby o mniej intensywne, miękkie zajęcia edukacyjne, takie jak doradztwo, klub pracy, szkolenia, warsztat). Jednocześnie wszystkich odbiorców programów reintegracyjnych powinny obowiązywać jasno i czytelnie sformułowane, spisane oraz znane od początku wszystkim uczestnikom zasady, dotyczące zakazu spożywania alkoholu i równe dla wszystkich konsekwencje, wynikające ze złamania abstynencji. Konsekwencje te nie zawsze powinny wiązać się jedynie z represjami i konkretnymi karami – mogą być zróżnicowane, stopniowalne i stosowane przy zachowaniu nadrzędnej zasady, że każdy z uczestników powinien mieć dostęp do innych, alternatywnych działań oraz perspektywę powrotu do takiego poziomu działań aktywizacyjnych, na jakim został zawieszony. Warto zwłaszcza nagradzać postępy tych osób, które podejmują walkę ze swoim uzależnieniem i osiągają na tej drodze nawet minimalne sukcesy. 4. Konstrukcja przedsięwzięć integracyjnych powinna w znacznym stopniu odzwierciedlać i odpowiadać na deficyty i braki odbiorców wsparcia. Projekty powinny wprost stanowić rozwiązania i odpowiedzi na bariery w dostępie do zatrudnienia ludzi bezdomnych. Jednocześnie twórcy programów integracyjnych powinni rozważyć, na które z problemów potencjalne działania projektowe mają realny wpływ, a na ile niektóre problemy pozostają poza ich oddziaływaniem. Na wysoki stopień trudności aktywizacji zawodowej, poza problemami czy barierami związanymi z samymi osobami bezdomnymi, wpływa także opór pracodawców, nie tylko przed zatrudnianiem osób bezdomnych, ale także przed przyjmowaniem ich na szkolenia w miejscu. Głównym źródłem tego oporu jest funkcjonujący stereotyp (osoby bezdomne kojarzone są głównie z rezydentami przestrzeni publicznych – zwłaszcza dworców, z osobami uzależnionymi, o niskich kwalifikacjach i umiejętnościach, samych winnych swojej bezdomności) oraz nieufność przed nawiązaniem współpracy z osobami pozbawionymi meldunku. W związku z tym, przedsięwzięcia aktywizacyjne powinny również zakładać szukanie przyjaznych pracodawców i budowanie z nimi długofalowej współpracy, wskazywanie na korzyści płynące ze szkolenia w miejscu pracy osoby bezdomnej (dodatkowy pracownik, opłacany z zasobów projektowych, walor społeczny i obywatelski przedsięwzięcia), stwarzanie możliwości przełamania stereotypu (bezpośredni kontakt z osobą bezdomną burzy upraszczające i pełne niechęci podejście do osób bezdomnych), a także zapewnienie konkretnego pracownika, z którym pracodawca może omawiać wszelkie problemowe kwestie związane z osobą bezdomną (przedstawiciel organizacji, asystent osoby bezdomnej). 5. Doświadczenia projektów reintegracyjnych zorientowanych tylko i wyłącznie na aspekt zawodowy pokazują, że pominięcie czynnika mieszkaniowego tworzy poważną barierę w odzyskiwaniu

211

samodzielności życiowej osób bezdomnych. Sytuacja człowieka, znajdującego się w bezdomności, który podjął i przez znaczny czas utrzymuje zatrudnienie na rynku pracy, ale jednocześnie w dalszym ciągu zamieszkuje schronisko, pomimo obiektywnych starań i wysiłków nie zmienia się znacząco. Sytuacja ta staje się problematyczna i dramatyczna szczególnie w przypadku, gdy większa część współmieszkańców placówki nie podejmuje pracy i utrzymuje się ze wsparcia instytucji polityki społecznej, wytwarzając presję na innych mieszkańcach, stygmatyzującą ich za podejmowanie starań w zakresie aktywności zawodowej. Sytuacja taka z pewnością nie gwarantuje stopniowego wzrastania motywacji oraz zadowolenia z podejmowanych prób usamodzielnienia. Wymaga także od osoby bezdomnej dużego samozaparcia i umiejętności niepoddawania się presji grupy. Koszty psychologiczne i społeczne ponoszone przez osobę bezdomną aktywną zawodową, ale nadal pozbawioną komponentu mieszkaniowego, mogą być niewspółmierne i przeważające

212

wobec beneficjów związanych z pracą, zwłaszcza, gdy część współmieszkańców, korzystając z przysługującego wsparcia finansowego z racji pozostawania w systemie pomocy społecznej, osiąga porównywalne lub wyższe dochody. Stąd też projekty reintegracyjne, wyrastające ze świadomości, że samodzielne wynajęcie i utrzymanie mieszkania w polskich warunkach ekonomicznych dla nisko lub nawet przeciętnie wynagradzanego pracownika jest naprawdę trudne, powinny zakładać kompleksowe oddziaływanie na sytuację osób bezdomnych, także w sferze psychologicznej, zdrowotnej, społecznej, socjalno-bytowej czy mieszkaniowej. Zwłaszcza tworzenie możliwości zamieszkania w mieszkaniu wspieranym lub treningowym lub wsparcie w kierunku znalezieniu własnego mieszkania może się okazać fundamentalnym czynnikiem sukcesu w odzyskaniu samodzielności życiowej i utrzymaniu aktywności zawodowej. 6. Instytucje rynku pracy i pomocy społecznej powinny rozwijać ofertę aktywizacji zawodowej nie tylko dla ludzi bezdomnych pozostających bez pracy w placówkach, ale także tworzyć alternatywy dla ludzi przebywających w miejscach niemieszkalnych (niskoprogowe i łatwo dostępne miejsca edukacji zawodowej). Na szczególną uwagę zasługują ludzie pracujący „na czarno” lub realizujący pracę w ramach tzw. „nieformalnej ekonomii”. Wykorzystując tutaj naturalną motywację oraz duży stopień aktywności, przy wsparciu w zakresie umorzeniu długów, terapii alkoholowej czy realnych korzyściach finansowych, ludzie ci mogą niekiedy w zaskakująco szybkim czasie powrócić na główny nurt rynku pracy. 7. Dość często, poruszając zagadnienie zatrudnienia osób bezdomnych, osoby spoza środowiska pomocy i sami pracownicy sektora polityki społecznej podkreślają, że obecnie, w związku z pozytywnymi zmianami społeczno-gospodarczymi brakuje ludzi bezdomnych do aktywizacji zawodowej. Zdaniem tych osób klientami instytucji rynku pracy i pomocy społecznej pozostały jedynie osoby głęboko wykluczone, które nie nadają się do żadnej formy aktywizacji. Teza powyższa jest w gruncie rzeczy fałszywa. Otóż istotnie zmniejszyła się liczba osób wysoko rokujących, zaradnych i dość aktywnych, które dotychczas znajdowały się w trudnej sytuacji z powodów niezależnych od nich. Niemniej jednak, nie obserwuje się zmniejszenia zjawiska marginalizacji - z badań dotyczących bezdomności wynika, iż w dalszym ciągu dość dużą część tej populacji stanowią osoby relatywnie młode, w dość stabilnej sytuacji zdrowotnej, wysoko rokujące na usamodzielnienie. Jednocześnie wciąż coraz bardziej liczna staje się grupa osób z wielorakimi problemami i deficytami, określana,

jako nisko rokująca na usamodzielnienie. Zwłaszcza, choć nie tylko, członkowie tej grupy wymagają odpowiednio stopniowanej aktywizacji, gdyż tylko taka może przynieść wymierne rezultaty. Błędem bowiem jest myślenie, że celem aktywizacji jest jedynie otrzymanie i utrzymanie przez osobę bezdomną stałego zatrudnienia. Dla licznej grupy osób bezdomnych kluczowa może być już sama szansa wykonywania zadań o charakterze zawodowym, nawet wówczas, jeśli nigdy nie miałyby wrócić na otwarty rynek pracy. Tylko zindywidualizowana, elastyczna i możliwie najbardziej dostosowana do potrzeb i oczekiwań uczestników oferta z jednej strony wpływa na większą skuteczność, z drugiej zaś jest w stanie zachęcić ludzi bezdomnych do uczestnictwa w reintegracji. Programy, których nadbudowę stanowi rzetelna diagnoza potrzeb grupy docelowej zmniejszają radykalnie ryzyko frustracji wynikających z braku beneficjentów ostatecznych. 8. Konieczność tworzenia ekonomicznie sprzyjających warunków do podejmowania i utrzymywania zatrudnienia przez osoby bezdomne powinna być oparta o kilka ważnych rozwiązań. W przypadku osób bezdomnych przebywających w placówkach, a jednocześnie otrzymujących wynagrodzenie z tytułu udziału w treningu zawodowym czy z zatrudnienia, należy rozważyć możliwość odstąpienia od płatności za placówkę. Czas ten można wykorzystać na zbieranie oszczędności i odkładanie środków finansowych na uzyskanie własnego mieszkania. Kolejnym rozwiązaniem jest wspieranie uczestników w dążeniu do umorzenia lub rozłożenia zadłużenia, jeśli takowe się pojawia. Jest to niezwykle istotne przy ekonomicznej rachubie opłacalności podejmowania zatrudnienia. W przypadku zagrożenia utraty środków socjalnych przyznawanych z tytułu bezdomności i innych problemów, należy rozważyć na ile istnieje możliwość łączenia wynagrodzenia z niniejszymi środkami. Ponadto niezwykle istotną kwestią jest z jednej strony znalezienie adekwatnego miejsca zatrudnienia, z drugiej strony takiego, które finansowo dawałoby wyższe środki finansowe niż te, które dostępne są w ramach systemu pomocowego. 9. Działalność integracyjna jest przedsięwzięciem wymagającym czasu. Prowadząc więc tego typu działania nie należy się zniechęcać, gdyż efekty działań przedsięwziętych mogą być odroczone w czasie. Niekiedy powrót na łono społeczeństwa może trwać analogicznie długo, jak okres pozostawania w bezdomności (obecnie, jak wskazują badania, średni okres pozostawania w bezdomności wynosi około 7 lat), a niekiedy może się okazać, że nawet długotrwałe próby nie przyniosą wcześniej zakładanych rezultatów. Należy jednak pamiętać, iż aktywizacja zawodowa ma nie tylko na celu znalezienie i utrzymanie zatrudnienia, ale także wzmacnianie kontaktów i więzi społecznych oraz generowanie poczucia partycypacji i przynależności. Nawet wówczas, kiedy integracja z rynkiem pracy nie zostanie osiągnięta, zrealizowana praca często zapobiega dalszej ekskluzji i marginalizacji osoby.

213

Autor: PIOTR OLECH – ekspert oraz grupa standaryzacyjna ds. aktywizacji zawodowej osób bezdomnych Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, przy wsparciu merytorycznym Leszka Michno (Fundacja Pinel Polska – Kraków) Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: JEDNYM Z GŁÓWNYM DÓBR LUDZKOŚCI JEST PRACA. DLA KAŻDEJ JEDNOSTKI NIESIE ONA INNE WARTOŚCI: NIEKTÓRYM DAJE POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA, INNYM ZAŚ MOŻLIWOŚĆ WYKAZANIA SIĘ, POZNANIA INNYCH LUDZI, SŁUŻENIA IM, SAMOROZWOJU. DOBRA MATERIALNE, JAKIE MOŻNA ZDOBYĆ DZIĘKI PRACY ZAROBKOWEJ, POZWALAJĄ ZASPOKOIĆ NASZE PODSTAWOWE POTRZEBY ŻYCIOWE. NIE MOŻNA JEDNOZNACZNIE STWIERDZIĆ, ŻE BRAK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ IMPLIKUJE RÓŻNORODNE PROBLEMY, JAK TEŻ, ŻE PROBLEMY POWODUJĄ, IŻ LUDZIE TRACĄ MOTYWACJĘ DO PRACY. JEDNO NA PEWNO JEST WAŻNE - W OBECNEJ RZECZYWISTOŚCI PRAWIE NIEMOŻLIWYM JEST FUNKCJONOWANIE BEZ ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH. NA ŚWIECIE JEST WIELE INSTYTUCJI I ORGANIZACJI, KTÓRE ZA SWÓJ CEL POSTAWIŁY SOBIE WALKĘ Z BEZROBOCIEM I SĄ

214

ONE ZGODNE W TWIERDZENIU, ŻE NAJTRUDNIEJSZYM KLIENTEM JEST OSOBA BEZDOMNA. OSOBY ŻYJĄCE W SYTUACJI BRAKU DOMU SKUPIAJĄ W SOBIE TAK RÓŻNORODNE PROBLEMY, ŻE TRUDNO JEST OKREŚLIĆ JEDEN NAJLEPSZY KIERUNEK PRACY Z NIMI. STANDARD, KTÓRY MACIE PAŃSTWO PRZED SOBĄ NIE JEST JEDYNIE PODRĘCZNIKOWĄ WIEDZĄ NA TEMAT TEJ GRUPY LUDZI I NARZĘDZI PRACY Z NIMI, ALE WSKAZÓWKAMI DO DZIAŁANIA, WYNIKAJĄCYMI Z REALNYCH, TRUDNYCH DOŚWIADCZEŃ. PRZEDSTAWIONY STANDARD AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ POWINIEN STAĆ SIĘ ELEMENTARZEM DLA KAŻDEGO SPECJALISTY CHCĄCEGO ZAJMOWAĆ SIĘ POMOCĄ OSOBOM BEZDOMNYM W SZEROKO ROZUMIANEJ AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ. ZAPREZENTOWANE W NIM ZAGADNIENIA PRZYBLIŻAJĄ SPECYFIKĘ PRACY Z OSOBĄ W SZCZEGÓLNIE TRUDNEJ SYTUACJI ŻYCIOWEJ, A ZAWARTE W STANDARDZIE RÓŻNORODNE ROZWIĄZANIA POZWALAJĄ KOMPLEKSOWO PODEJŚĆ DO KAŻDEGO PRZYPADKU.

SYLWIA DYMNICKA-IWANIUK – psycholog, doradca zawodowy II stopnia

pracujący w Powiatowym Urzędzie Pracy w Gdańsku, koordynator klubów pracy, od czterech lat współpracujący z referatem ds. osób bezdomnych MOPS w Gdańsku. Praktyk.

S T AN D AR D MO NI TO R O W A NI A PO S TĘPÓ W KONTEKST POWSTANIA STANDARDU W pracy z osobami bezdomnymi na gruncie polskim, praktycznie nie stosuje się narzędzi do monitorowania zmian zachodzących w osobach bezdomnych1. Nie robią tego ani naukowcy, ani praktycy bezpośrednio współpracujący z osobami bezdomnymi. Ci pierwsi koncentrują się raczej na badaniu stanu zastanego, ci drudzy zaś na udzielaniu pomocy. I tak, badania prowadzone w Polsce nad bezdomnością koncentrują się w większości na opisie populacji osób bezdomnych i stanowią zapis stanu tej populacji na moment badania2. W swoich badaniach badacze koncentrują się głównie na takich zagadnieniach, jak zmienne socjodemograficzne, przyczyny wchodzenia w bezdomność i szeroko rozumiane skutki pozostawania w niej3. Ewidentnie widoczny jest brak badań podłużnych, zapewniających continuum oglądu, które pozwoliłyby wyjść poza statyczne ujęcie zjawiska i uchwycić pewną zmianę, zachodzącą wśród osób bezdomnych – szczególnie tych podejmujących działania nakierowane na reintegrację społeczną i zawodową. Z kolei praktycy zajmujący się udzielaniem pomocy osobom bezdomnym, często opierają się na subiektywnej ocenie stanu osoby bezdomnej, koncentrując się na tym, co dzieje się z nią tu i teraz oraz na zewnętrznych, a tym samym najbardziej widocznych przesłankach. Często w udzielaniu pomocy brak jest dynamicznego podejścia – traktującego reintegrację, jako proces permanentnych zmian. W pracy z osobami bezdomnymi, szczególnie tymi uczestniczącymi w procesie reintegracji, pojawia się wyraźna potrzeba monitorowania zmian, jakim osoby te podlegają. Ma ona trzy główne przyczyny. Po pierwsze przemiany, jakim podlegają osoby bezdomne mają różny poziom uzewnętrzniania się4. Uproszczając można powiedzieć, iż w osobach bezdomnych zachodzą dwa rodzaje zmian. Z jednej strony są to przemiany łatwo obserwowalne, takie jak modyfikacja miejsca pobytu, wzrost posiadanych kwalifikacji zawodowych, ukończenie danego procesu edukacyjnego. Z drugiej strony w osobach bezdomnych zachodzą istotne przeobrażenia wewnętrzne, takie jak zmiana poziomu samooceny, regres bądź progres poziomu motywacji, ewolucja kompetencji społecznych. Często przemiany te są kluczowe dla sukcesu całego procesu reintegracji, choć śledzenie ich i skuteczne odpowiadanie na nie, wymaga stosowania już nie tylko obserwacji, ale wykorzystywania specjalnie do tego przygotowanych skal i kwestionariuszy. Drugim walorem monitorowania postępów jest wspieranie osoby bezdomnej podczas jej udziału w programie reintegracyjnym. Monitorowanie, bowiem, dostarcza pracownikom kluczowej wiedzy na temat osoby bezdomnej i umożliwia udzielenie jej informacji zwrotnych oraz dostosowanie do niej rodzaju i kierunku pomocy. Jest to tym ważniejsze, iż proces reintegracji sprawia, że osoba bezdomna

3 4

WYJĄTEK STANOWI WOLSKI PROGRAM REINTEGRACJI „DRUGA SZANSA” – W RAMACH KTÓREGO PROWADZONY BYŁ ZAPLANOWANY MONITORING UCZESTNIKÓW PROJEKTU. EWENEMENTEM W SKALI KRAJU SĄ BADANIA SOCJODEMOGRAFICZNE POPULACJI OSÓB BEZDOMNYCH, PROWADZONE CYKLICZNIE OD ROKU 2001 PRZEZ POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI, POZWALAJĄCE UCHWYCIĆ DYNAMICZNE ZMIANY ZACHODZĄCE W POPULACJI OSÓB BEZDOMNYCH W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM (JEDNAK BEZ MOŻLIWOŚCI ŚLEDZENIA ZMIAN U POSZCZEGÓLNYCH OSÓB). BADANIA REALIZOWANE M.IN. PRZEZ OLIWĘ- CIESIELSKĄ, GIERMAKOWSKĄ, ZALEWSKĄ, CBOS. OBSERWACJE POCZYNIONE PRZEZ REALIZATORÓW PROJEKTÓW „12 ODWAŻNYCH LUDZI – PODRÓŻ KU AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH” ORAZ „AGENDA BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”.

219

jest poddawana dużej liczbie oddziaływań, wymagających od niej radykalnych przeobrażeń życia i światopoglądu. Warto również pamiętać o tym, iż programy reintegracyjne są przedsięwzięciami wymagającymi często wysokich nakładów czasowych, kadrowych, finansowych. Dlatego też, z punktu widzenia realizatorów czy sponsorów działań, istotne jest sprawdzanie, na ile kierowana do osoby bezdomnej pomoc jest skuteczna i adekwatna oraz, co szczególnie ważne, na ile może ona wpłynąć na rzeczywistą, długofalową zmianę. Niektórzy badacze, zajmujący się oceną skuteczności tychże przedsięwzięć, mówią wręcz o utopii inkluzji5, wykazując, iż programy reintegracyjnie nie wywołują u osób społecznie wykluczonych radykalnych, znaczących – i co najważniejsze - trwałych zmian, a jedynie pozwalają na zatrzymanie trwającego do tej pory procesu degradacji psychicznej i społecznej. Warto posiadać rzetelne narzędzia, które pozwolą tezę tą obalić bądź się z nią zgodzić. Aby stało się to możliwe, konieczne wręcz staje się badanie zmian, zachodzących nie tylko u poszczególnych osób bezdomnych, ale w całej grupie, przechodzącej proces reintegracyjny. Pozwala to, z perspektywy nie tyle osób prowadzących, ale odbiorców działań, udzielić odpowiedzi na pytanie, na ile, dane przedsięwzięcie jest rzeczywiście skuteczne, a zaprojektowana pomoc adekwatna do grupy. Obraz zmian, jakie zaszły w całej grupie odbiorców programu reintegracyjnego (ich zakres, kierunek, trwałość) po jego zakończeniu, pozwala udzielić rekomendacji, na ile warto w przyszłości kontynuować taki kierunek działań reintegracyjnych,

220

bądź, na ile należy go radykalnie zmodyfikować. W tworzeniu metodologii i narzędzi do monitorowania postępów osoby bezdomnej w odzyskiwaniu i utrzymywaniu samodzielności życiowej, poza powyżej wymienionymi, autorom przyświecała jeszcze jedna przesłanka. Aby monitorowanie zmian zachodzących w osobach bezdomnych było efektywne i miarodajne, powinno być miejscem styku pomiędzy efektami działań pracowników świata nauki (mających doświadczenie w tworzeniu i wykorzystywaniu profesjonalnych narzędzi badawczych oraz ich interpretacji) oraz praktyków (dostarczających kluczowej wiedzy na temat realiów, dotyczących pracy z osobą bezdomną i specyfiki programów reintegracyjnych). Takie podejście do materii badań nad zmianą stwarza możliwość permanentnego przekładania działań stricte badawczych, na konkretną pracę z osobą bezdomną. Poniżej zaprezentowany standard monitorowania stanowi zapis wdrożonej i przetestowanej6 metodologii śledzenia zmian wśród osób bezdomnych. Zawiera praktyczne wskazówki do zastosowania takiego rozwiązania, a także wzory konkretnych narzędzi7, rekomendowanych do wykorzystania w tym zakresie.

MONITOROWANIE POSTĘPÓW OSOBY BEZDOMNEJ – CZYM JEST? MONITOROWANIE POSTĘPÓW OSOBY BEZDOMNEJ TO PROCES ŚLEDZENIA POSTĘPÓW, ROZUMIANYCH, JAKO ZMIANY TWARDE I MIĘKKIE, ZACHODZĄCE W OSOBIE BEZDOMNEJ, PODEJMUJĄCEJ

FRIESKE, K.W (2004). WSTĘP [W:] UTOPIE INKLUZJI. SUKCESY I PORAŻKI PROGRAMÓW REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ. K.W. FRIESKE, (RED) WARSZAWA: IPISS, S. 13 STANDARD MONITOROWANIA POSTĘPÓW TESTOWANY BYŁ PRZEZ PRACOWNIKÓW TOWARZYSTWA POMOCY IM. ŚW. BRATA ALBERTA – KOŁO GDAŃSKIE W RAMACH PROJEKTU „AGENDA BEZDOMNOŚCI STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”, NA GRUPIE 60 UCZESTNIKÓW, BIORĄCYCH UDZIAŁ W PROGRAMIE REINTEGRACYJNYM. W TESTOWANIE STANDARDU ZAANGAŻOWANYCH BYŁO 11 PRACOWNIKÓW CENTRUM REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ – 4 ASYSTENTÓW OSOBY BEZDOMNEJ, 2 PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH, DORADCA ZAWODOWY, 3 INSTRUKTORÓW WARSZTATÓW ORAZ PSYCHOLOG (KTÓRY ODEGRAŁ KLUCZOWĄ ROLĘ W TYM OBSZARZE). ZE WZGLĘDU NA SWOJĄ ZNACZNĄ OBJĘTOŚĆ, WSZYSTKIE NARZĘDZIA SŁUŻĄCE DO MONITOROWANIA POSTĘPÓW ZOSTAŁY UMIESZCZONE W ELEKTRONICZNEJ CZĘŚCI PODRĘCZNIKA.

DZIAŁANIA NAKIEROWANE NA REINTEGRACJĘ SPOŁECZNĄ I ZAWODOWĄ, PROWADZONY W CELU WZMACNIANIA U TEJ OSOBY EFEKTU ODZYSKIWANIA I UTRZYMANIA SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ.

WYJAŚNIENIE KLUCZOWYCH POJĘĆ: PROCES – monitorowanie jest zadaniem rozciągniętym w czasie, które rozpoczyna się w momencie

wykazania przez osobę motywacji do zmian własnej sytuacji i zawarcia z nią kontraktu, nastawionego na odzyskiwanie samodzielności życiowej, czyli wychodzenie z bezdomności, a kończy się w momencie nie tylko odzyskania, ale i utrzymywania przez osobę monitorowaną samodzielności życiowej. ŚLEDZENIE – wymaga (zespołu) osób zaangażowanych w ten proces oraz rzetelnych i miarodajnych narzędzi do rejestracji zmian np. psychologa, korzystającego ze skali psychologicznych, doradcy zawodowego, analizującego zmiany w sytuacji zawodowej, pracownika socjalnego – monitorującego rodzaj i zakres udzielanej pomocy. ZMIANY TWARDE – zmiany „zewnętrzne”, namacalne, obserwowalne np. wzrost punktualności,

wzrost umiejętności posługiwania się komputerem, zmiana miejsca zamieszkania z placówki dla osób bezdomnych na mieszkanie treningowe, wzrost umiejętności zawodowych. ZMIANY MIĘKKIE – zmiany „wewnętrzne”, nienamacalne, obserwowalne jedynie przy użyciu konkretnych narzędzi np. wzrost u osoby bezdomnej poczucia wywierania wpływu na własne życie, spadek poziomu lęku, wzrost zaufania do samego siebie, spadek własnej atrakcyjności na rynku pracy. SAMODZIELNOŚĆ ŻYCIOWA – stan pełnej niezależności psychologicznej, finansowej, zawodowej, mieszkaniowej i społecznej, rozpatrywany w sześciu sferach: psychologicznej, zawodowej, zdrowotnej, socjalno-bytowej, mieszkaniowej i społecznej.

CELE MONITOROWANIA Cele monitorowania można podzielić na jednostkowe i systemowe. JEDNOSTKOWYM CELEM MONITOROWANIA jest wzmacnianie u osoby monitorowanej efektu odzyskiwania i utrzymywania samodzielności życiowej poprzez: 1. kontrolowanie ilości podejmowanych przez monitorowaną osobę działań: – czy osoba monitorowana wykonuje zadania, do których się zobowiązała? – czy osoba monitorowana realizuje zadanie zgodnie z planem? 2. analizę postępów, czyli uchwycenie jakości zmian zachodzących w osobie: – czy poprzez swoje działania osoba monitorowana osiąga efekty? – czy uzyskane efekty są zgodne z założonymi (czy rozwijają osobę, czy rokują na zmianę jej sytuacji i odzyskanie oraz utrzymanie samodzielności życiowej)? – czy w osobie następują postępy, rozumiane jako zmiany twarde i miękkie? – w jakich sferach zachodzą te zmiany? – na ile zmiany zachodzące są trwałe ? 3. dostosowywanie kierunku działania do indywidualnych potrzeb osoby monitorowanej poprzez rekomendację ewentualnych zmian w kierunku pracy: – czy osoba podąża odpowiednią dla siebie drogą? – czy należy zmodyfikować kierunek działań?

221

– w jaki sposób należy zmodyfikować kierunek działań? – w jakich sferach należy zmodyfikować kierunek i rodzaj podejmowanych działań? – jaki cel został osiągnięty dzięki podejmowanym zadaniom? SYSTEMOWYM CELEM MONITOROWANIA jest profesjonalizacja wiedzy na temat bezdomności poprzez:

1. dostęp do informacji na temat, na ile w osobach podejmujących działania reintegracyjne zachodzą rzeczywiste zmiany i jakich sfer one dotyczą 2. ustalenie, na ile występujące zmiany są trwałe 3. monitorowanie globalnej kondycji osób bezdomnych w dłuższym okresie czasu (jakie zmiany następują w osobach długotrwale podlegającym sytuacji bezdomności) 4. udzielenie odpowiedzi na pytanie, na ile programy nakierowane na reintegrację społeczną i zawodową osób bezdomnych oraz wychodzenie z bezdomności rzeczywiście są skuteczne i prowadzą u osób bezdomnych do trwałych zmian 5. dokonanie oceny, na ile cały system pomocy społecznej efektywnie wpływa na zmianę sytuacji życiowej osób bezdomnych.

FUNKCJA MONITOROWANIA Monitorowanie postępów osoby bezdomnej pełni pięć zasadniczych funkcji:

222

1. ZARZĄDZAJĄCĄ: osoby monitorujące sprawdzają, na ile osoba monitorowania wywiązuje się z zadań, których realizacji się podjęła 2. DIAGNOZUJĄCĄ: osoby monitorujące sprawdzają, na ile osoba monitorowania w swojej pracy podąża we właściwym kierunku, czy realizowane przez nią cele pokrywają się z założonymi 3. EDUKACYJNĄ: osoba monitorowania uzyskuje informacje zwrotne na temat czynionych przez siebie postępów, a także informacje na temat swojego ewentualnego regresu, zyskując tym samym większą wiedzę na temat własnego funkcjonowania 4. WSPIERAJĄCĄ: osoba monitorowania jest wzmacniana w elementach, które przynoszą zamierzony efekt i zbliżają ją do samodzielności życiowej, a także otrzymuje akceptację przy modyfikacji i określeniu tych obszarów własnych działań, które z powodu niskiej efektywności powinny ulec zmianie 5. REKOMENDUJĄCĄ ZMIANY: zespół prowadzący proces reintegracji społecznej i zawodowej, śledząc zmiany zachodzące w osobie widzi także konieczność zmian, do wprowadzenia w zaplanowanym dla osoby procesie, w odpowiedzi na jej regres bądź progres w danej sferze.

OBSZARY MONITOROWANIA Monitorowanie postępów oznacza uchwycenie zmian zachodzących w osobie monitorowanej, dokonujących się podczas procesu odzyskiwania samodzielności życiowej. W przypadku osób bezdomnych pojęcie odzyskiwania i utrzymywania samodzielności życiowej jest zagadnieniem szerokim i wymaga holistycznego ujęcia. Stąd też odzyskiwanie samodzielności życiowej odnosi się do sześciu sfer: psychologicznej, zawodowej, zdrowotnej, socjalno-bytowej, mieszkaniowej, społecznej. Poniżej

zaprezentowano konkretne wymiary opisane przez pryzmat tych sfer, znamionujące zmiany a także wskaźniki, tworzące continua, w odniesieniu do których skonstruowano narzędzia. TAB. 1. Wymiary monitorowania osoby bezdomnej wraz ze wskaźnikami pomiaru, w podziale na sześć sfer

WYMIARY MONITOROWANIA W DANEJ SFERZE

SFERA

P S Y C H O L O G I C Z N A

Z A W O D O W A

– – – – – –

WSKAŹNIKI ZMIAN NA CONTINUUM

poziom samooceny poczucie wywierania wpływu na swoje życie zaufanie do siebie umiejętności interpersonalne funkcjonowanie w sferze emocjonalnej nierozwiązane problemy natury psychologicznej sposób postrzegania odpowiedzialności za wyjście z sytuacji stopień uzależnienia od pomocy: utrwalenie bezradności, rezygnacja ze zmiany własnego życia stan psychofizyczny zadowolenie z różnych sfer życia sposób reakcji na problem zmiana perspektywy czasowej organizującej życie z przeszłości czy teraźniejszości na przyszłość

– niska samoocena vs wysoka samoocena – brak wpływu na własne życie vs wysokie poczucie wpływu na własne życie – brak zaufania do siebie vs pełne zaufanie do siebie – niskie umiejętności interpersonalne vs wysokie umiejętności interpersonalne – deficyty w sferze emocjonalnej vs zasoby w sferze emocjonalnej – występowanie problemów natury psychologicznej vs brak problemów natury psychologicznej – obarczanie odpowiedzialnością innych vs przyjmowanie odpowiedzialności na siebie – wysokie uzależnienie od pomocy vs niskie uzależnienie od pomocy – zły stan psychofizyczny vs bardzo dobry stan psychofizyczny – niskie zadowolenie z różnych sfer życia vs wysokie zadowolenie z różnych sfer życia – nie konstruktywne sposoby rozwiązania problemu vs konstruktywne sposoby rozwiązania problemu – koncentracja na przeszłości vs koncentracja na przyszłości

– zatrudnienie: forma, rodzaj, czas – rodzaj kontaktu i forma korzystania z pośrednictwa pracy u doradcy zawodowego – podnoszenie kwalifikacji: kursy, szkolenia – wskrzeszanie nawyku pracy: warsztat, staż/ szkolenie w miejscu pracy, firma socjalna – wykształcenie – umiejętności poszukiwania pracy – aktywne poszukiwanie pracy – umiejętność utrzymania się na rynku pracy – umiejętności zawodowe – status na rynku pracy

– brak zatrudnienia vs stałe zatrudnienie – nie korzystanie z pośrednictwa pracy vs korzystanie z pośrednictwa pracy – nie podnoszenie kwalifikacji vs podnoszenie kwalifikacji – brak nawyku pracy vs posiadanie nawyku pracy – niskie wykształcenie vs wysokie wykształcenie – brak umiejętności poszukiwania pracy vs wysokie umiejętności poszukiwania pracy – brak aktywnego poszukiwania pracy vs aktywne poszukiwanie pracy – brak umiejętności utrzymania się na rynku pracy vs pełna umiejętność utrzymania się na rynku pracy – brak umiejętności zawodowych vs duże umiejętności zawodowe – osoba bezrobotna vs osoba legalnie zatrudniona

– –

– – – –

223

SFERA

Z D R O W O T N A

224 S O C J A L N O – B Y T O W A

WYMIARY MONITOROWANIA W DANEJ SFERZE

WSKAŹNIKI ZMIAN NA CONTINUUM

– dostęp do świadczeń zdrowotnych – kontakt z lekarzem: systematyczne diagnozowanie stanu zdrowia i stosowanie się do zaleceń lekarza – występowanie niepełnosprawności, starania o orzeczenie o stopniu niepełnosprawności – stan zdrowia, przebieg leczenia – występowanie uzależnienia i uczestnictwo w różnych formach terapii odwykowych – “bariery funkcjonalne”: ograniczenia zdrowotne utrudniające funkcjonowanie w placówce lub miejscu zamieszkania

– brak dostępu do świadczeń zdrowotnych vs pełny dostęp do świadczeń zdrowotnych – brak kontaktu z lekarzem vs stały kontakt z lekarzem, nie diagnozowanie stanu zdrowia vs regularne diagnozowanie stanu zdrowia – niepełnosprawność vs pełna sprawność, brak orzeczenia o stopniu niepełnosprawności vs posiadanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności – pogarszanie się stanu zdrowia vs poprawa stanu zdrowia – uzależnienie vs brak uzależnienia, brak walki z uzależnieniem vs walka z uzależnieniem – występowanie barier funkcjonalnych vs brak barier funkcjonalnych

– miejsce pobytu – stabilność przestrzeni życiowej – dochód: wysokość, regularność (czasowy, stały) i źródła dochodu – sposób funkcjonowania w placówce lub w innym miejscu pobytu, zakres pełnionych ról – zobowiązania finansowe, stopień występowania zadłużeń – sytuacja prawna: karalność, stan cywilny, prawo do lokalu – objęcie Indywidualnym Programem Wychodzenia z Bezdomności – objęcie pomocą instytucjonalną: pomoc rządowa, pozarządowa, ośrodka pomocy społecznej, placówek specjalistycznych

– zatrzymanie się na jednym etapie sfery instytucjonalnej vs przejście kolejnych etapów zhierarchizowanego modelu pomocy instytucjonalnej – niestabilna przestrzeń życiowa (miejsca niemieszkalne, przebywanie w miejscach nieprzystosowanych do zamieszkania) vs stabilna przestrzeń życiowa (mieszkanie w miejscach przeznaczonych i przystosowanych do zamieszkania) – brak dochodu vs stały dochód, całkowita zależność finansowa vs niezależność finansowa – bierność vs aktywność, mała ilość pełnionych ról vs duża ilość pełnionych ról – zadłużenia vs brak zobowiązań finansowych – karalność vs niekaralność, wyroki pozbawienia wolności vs brak wyroków, nieustabilizowany stan cywilny vs ustabilizowany stan cywilny, brak prawa do lokalu vs prawo do lokalu – nie objęcie Indywidualnym Programem Wychodzenia z Bezdomności vs objęcie Indywidualnym Programem Wychodzenia z Bezdomności – korzystanie z pomocy instytucjonalnej vs nie korzystanie z pomocy instytucjonalnej

M I E S Z K A N I O W A

S P O Ł E C Z N A

– miejsce zamieszkania – stabilność miejsca zamieszkania – umiejętność samodzielnego utrzymania miejsca zamieszkania – wskrzeszanie nawyku życia w mieszkaniu – wywiązywanie się z finansowych zobowiązań związanych z mieszkaniem (opłacanie czynszu, mediów, …) – stopień samodzielności w prywatnej przestrzeni życiowej – stopień dbania o własną przestrzeń życiową – umiejętność nawiązywania relacji sąsiedzkich w sytuacji mieszkaniowej

– mieszkalnictwo wspierane/treningowe vs własny lokal mieszkalny – niestabilność miejsca zamieszkania vs pełna stabilność miejsca zamieszkania – brak umiejętności samodzielnego utrzymania mieszkania vs pełna umiejętności samodzielnego utrzymania mieszkania – brak nawyku życia w mieszkaniu vs nawyk życia w mieszkaniu – niewywiązywanie się z finansowych zobowiązań związanych z mieszkaniem vs wywiązywanie się z finansowych zobowiązań związanych z mieszkaniem – brak samodzielności vs pełna samodzielność – brak dbałości o własną przestrzeń życiową vs pełna dbałość o własną przestrzeń życiową – brak umiejętności nawiązywania relacji sąsiedzkich vs pełna umiejętność nawiązywania relacji sąsiedzkich

– relacje z rodziną – relacje ze znajomymi i przyjaciółmi spoza środowiska osób bezdomnych – poziom integracji z osobami ze środowiska osób bezdomnych – relacje w obecnym miejscu pobytu/ zamieszkania – relacje ze znajomymi ze środowiska – relacje w miejscu pracy – umiejętności społeczne: odnajdywanie się w społeczeństwie – pełnienie ról społecznych – przynależność do grup: kościelnych, grup wsparcia, stowarzyszeń – stopień aktywności w życiu społecznym – sposób spędzania wolnego czasu, zakres aktywności, bogactwo zainteresowań

– brak relacji z rodziną vs trwałe relacje z rodziną – brak relacji ze znajomymi, przyjaciółmi spoza środowiska osób bezdomnych vs trwałe relacje ze znajomymi, przyjaciółmi spoza środowiska – wysoka integracja ze środowiskiem osób bezdomnych vs niska integracja ze środowiskiem osób bezdomnych – nie satysfakcjonujące relacje ze współmieszkańcami vs satysfakcjonujące relacje ze współmieszkańcami – nie satysfakcjonujące relacje ze znajomymi ze środowiska vs satysfakcjonujące relacje ze znajomymi ze środowiska – brak relacji w miejscu pracy vs trwałe relacje w miejscu pracy – brak umiejętności społecznych vs występowanie umiejętności społecznych – ograniczona liczba pełnionych ról społecznie vs wielorodność pełnionych ról – brak przynależności do grup vs przynależność do grup – brak aktywności w życiu społecznym vs pełna aktywność w życiu społecznym – brak aktywności własnej vs duża aktywność własna, brak zainteresowań vs bogactwo zainteresowań

225

CZĘSTOTLIWOŚĆ MONITOROWANIA Monitorowanie postępów osoby bezdomnej przebiega pięcioetapowo i wymaga wykorzystywania tych samych narzędzi (choć nie wszystkich jednocześnie), na każdym z etapów. Każdy z etapów monitorowania stawia sobie inny cel: a) diagnoza sytuacji - zbadanie stanu wyjściowego osoby bezdomnej przed rozpoczęciem jakichkolwiek działań nakierowanych na reintegrację CEL: określenie stanu początkowego osoby, będącego punktem odniesienia dla późniejszych pomiarów b) wstępny pomiar zmian - pomiar zmian w połowie działań nakierowanych na reintegrację CEL: sprawdzenie, czy działania są podejmowane oraz jaka jest ich jakość; stworzenie możliwości zmiany kierunku podejmowanych działań c) końcowy pomiar zmian – zbadanie stanu końcowego, po zakończeniu działań reintegracyjnych CEL: określenie jakości zmian i ich wpływu na sytuację życiową osoby monitorowanej

d) ostateczny pomiar zmian – w momencie odzyskania przez osobę samodzielności życiowej CEL: sprawdzenia trwałości zamian, które zaszły w osobie monitorowanej e) przygotowanie raportu z monitorowania – po zakończenie procesu monitorowania zmian CEL: podsumowanie zamian, które zaszły zarówno w wymiarze w mikro (w odniesieniu do pojedynczej osoby) jak i makro (w odniesieniu do wszystkich osób, które w danym okresie uczestniczyły w procesie reintegracji społecznej i zawodowej).

226

ZESPÓŁ MONITORUJĄCY Ze względu na wielopłaszczyznowość monitorowania ważne jest nie tylko stworzenie odpowiednich narzędzi pomiarowych, ale także przygotowanie ZESPOŁU MONITORUJĄCEGO – a w jego składzie wyłonienie przede wszystkich lidera monitorowania, jak też osoby/osób odpowiedzialnych za analizę danych. W procesie monitorowania wykorzystywane są również różne źródła informacji o zmianach zachodzących w monitorowanej osobie. Mogą być one zarówno wewnętrzne (źródłem jest sama osoba podlegająca monitorowaniu), jak i zewnętrzne (osoby pozostające w środowisku osoby monitorowanej: współpracownicy, mieszkańcy, przełożeni, członkowie rodziny, pracownicy zaangażowani w działania reintegracyjne: szkoleniowcy, instruktorzy, asystenci osoby bezdomnej, itd).

NARZĘDZIA WYKORZYSTYWANE DO MONITOROWANIA Narzędzia rekomendowane do monitorowania postępów osoby bezdomnej w odzyskiwaniu i utrzymaniu samodzielności życiowej to: – skale psychologiczne – kwestionariusze – wywiad ustrukturalizowany – obserwacja uczestnicząca – narzędzia do autoewaluacji

– dokumenty ewaluacyjne podsumowujące wszystkie podejmowane przez osoby monitorowaną działania nastawione na odzyskiwanie samodzielności życiowej. Stosowane narzędzia do monitorowania dzielą się na siedem generalnych grup. Należą do nich raport początkowy, skale psychologiczne, skale zawodowe, skale socjalne, miesięczne raporty zmian, raport uzupełniający, raport końcowy.

PRZEBIEG PROCESU MONITOROWANIA Realizowany proces monitorowania musi być podzielony na konkretne periody czasowe. W zależności od danego periodu, powinny być stosowane konkretne narzędzia, pozwalające na pozyskiwanie danych zgodnie z różną metodologią i z różnych źródeł. W procesie monitorowania wykorzystywane powinny być różne źródła zbieranych danych. I tak występują dane zbierane wyłącznie od klienta – które są pełnym odzwierciedleniem jego subiektywnego stosunku do siebie samego (są one zbierane przy wykorzystaniu narzędzi ilościowych i jakościowych). Są również narzędzia sporządzane przy udziale klienta (głównie te o charakterze jakościowym, tworzone przez asystenta osoby bezdomnej). Ostatnią kategorią są dane zbierane całkowicie poza klientem (dotyczą one informacji płynących z ośrodków pomocy społecznej, z placówek – schronisk bądź noclegowni, od instruktorów warsztatu, pracowników socjalnych). Zbiorczo, cały realizowany proces monitorowania, wraz z rodzajem stosowanych narzędzi ukazuje zamieszczona niżej tabela. Stanowi ona zestawienie wszystkich proponowanych do wykorzystania w monitorowaniu narzędzi8. Pozwala zwizualizować również sam podział tych narzędzi w zależności od czasu ich wykorzystania, sposobu gromadzenia danych oraz źródła ich pozyskiwania. TAB. 2. Wykaz narzędzi stosowanych do monitorowania osoby bezdomnej

Pomiary

Początkowy

Środkowy

Końcowy

Ostateczny

Źródło danych

Narzędzia jakościowe

Autodiagnozy: – psychologiczna – zawodowa – socjalna

Arkusz zmian

Arkusz zmian końcowy

Arkusz utrzymywania się zmian

wyłącznie od klienta

Raport początkowy

Miesięczne raporty zmian

Raport dopełniający

przy współudziale klienta

Diagnozy: – psychologiczna – doradcy zawodowego – instruktora warsztatu – pracownika socjalnego – pracownika OPS – pracownika placówki

Raport końcowy

poza klientem

227

Pomiary

Początkowy

Narzędzia ilościowe

Rezultat

Końcowy

Ostateczny

Źródło danych

Skale: – psychologiczne – zawodowe – socjalne

Skrócone skale: – psychologiczne – zawodowe – socjalne

wyłącznie od klienta

Diagnozy: – instruktora warsztatu – pracownika OPS – pracownika placówki

Raport końcowy

Raport początkowy i zbiór skal

Środkowy

Miesięczne raporty zmian

Raport końcowy (z analizy ilościowej i jakościowej)

poza klientem

Raport ostateczny

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE 228

Właściwe przeprowadzenie procesu monitorowania wymaga wzięcia pod uwagę kilku istotnych zasad, niezbędnych do prawidłowego procesu monitorowania. 1. Przy wyborze narzędzi do monitorowania warto wziąć pod uwagę dużą zasadność stosowania w monitorowaniu postępów narzędzi zarówno jakościowych, jak i ilościowych, a także zaproponowanych odstępów czasu w pomiarach oraz różne źródła pozyskiwania danych. 2. Należy posiadać konkretne, sprawdzone narzędzia badawcze. 3. Zaproponowane narzędzia i sposoby pomiaru stanowią wersję rozbudowaną. W zależności od ambicji stawianych sobie celów monitorowania, obszarów wybranych do monitorowania oraz możliwości i zasobów kadrowych zaangażowanych w proces - osoba/osoby decydujące o procesie zbierania i analizowania danych mogą wybrać dla siebie, spośród zaproponowanych narzędzi a także zakresu źródeł pozyskiwania danych, wersję dla swojego przedsięwzięcia najbardziej optymalną. 4. Narzędzia do monitorowania w zakresie pomiaru początkowego stanowią też kluczowe narzędzia diagnostyczne – określające zarówno potencjał, jak i bariery tkwiące w osobach bezdomnych, dzięki czemu mogą być bardzo pomocne w określaniu dla danej osoby indywidualnych programów, dotyczących całej drogi reintegracyjnej. 5. Niezmiernie przydatne i istotne jest przygotowanie wyników płynących z analizy narzędzi ilościowych (np. skal psychologicznych) po dokonaniu każdego pomiaru. Ważne, aby z tymi wynikami zapoznała

się osoba monitorowana i aby wyniki te były wykorzystywane w projektowaniu i modyfikacji dla osoby Indywidualnych Planów Działania. 6. Należy pamiętać, że samo monitorowanie zmian zachodzących w osobie bezdomnej nie powinno być sztuką dla sztuki, ale powinno prowadzić do ciągłych zmian także w ofercie kierowanej do osoby monitorowanej, zapewniając ciągłe dostosowanie procesu reintegracji do progresu bądź regresu osoby monitorowanej. 7. Za rekomendacje i wprowadzanie zmian w Indywidualnym Planie Działania, płynących z wniosków z monitorowania, powinna być odpowiedzialna jedna osoba (merytoryczny lider monitorowania), posiłkująca się opiniami zespołu konsultującego. Powinna być to osoba najbliżej znająca osobę monitorowaną a także jej postępy. 8. Pomiary końcowe czy ostateczne powinny być także, oczywiście w razie takiej możliwości, dokonywane z osobą, która z jakiś powodów zakończyła bądź zawiesiła proces reintegracji społecznej i zawodowej. 9. Do prowadzenia monitorowania jest potrzebny nie tylko zespół, który będzie zbierał dane, ale także osoba/osoby, które będą w stanie dokonać analizy jakościowej tych wyników (specjalista ze znajomością wiedzy statystycznej, w przypadku skal psychologicznych – również z wiedzą psychologiczną) i ilościowej (osoba, która najlepiej zna osobę monitorowaną – czyli merytoryczny lider monitorowania) oraz opisać je w formie czytelnej dla szerokiego grona. 10. Monitorowanie może być doskonałym sposobem na dokonanie oceny, na ile dany program reintegracyjny jest skuteczny i wywołuje rzeczywiste zmiany, zarówno u pojedynczej osoby, jak i w szerszej grupie osób bezdomnych. Autor: ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN – ekspert oraz grupa standaryzacyjna ds. monitorowania postępów osób bezdomnych Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

229

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: STANDARD MONITOROWANIA POSTĘPÓW STANOWI INTERESUJĄCĄ PROPOZYCJĘ UPORZĄDKOWANIA KWESTII EWALUACJI PROGRAMÓW REINTEGRACYJNYCH OSÓB BEZDOMNYCH. SENS TWORZENIA I REALIZOWANIA PROGRAMÓW UKIERUNKOWANYCH NA POMAGANIE INNYM LUDZIOM ZALEŻY PRZECIEŻ OD TEGO, CZY POTRAFIMY UDOWODNIĆ, ŻE PROGRAM DZIAŁA W ZAPLANOWANY UPRZEDNIO SPOSÓB. PAMIĘTAĆ NALEŻY, ŻE BADAŃ EWALUACYJNYCH NIE MA SENSU PODEJMOWAĆ JEDYNIE W TRZECH PRZYPADKACH: GDY NIE MOŻNA ZWERYFIKOWAĆ PROGRAMU W SPOSÓB METODOLOGICZNIE POPRAWNY, GDY TRUD BADAŃ EWALUACYJNYCH JEST NIEOPŁACALNY, GDY SKUTECZNOŚĆ PROGRAMU MOŻNA Z GÓRY ZAŁOŻYĆ. NIEKTÓRZY PRAKTYCY UWAŻAJĄ, ŻE OCZYWISTE JEST POZYTYWNE ODDZIAŁYWANIE PROGRAMÓW, KTÓRE REALIZUJĄ. Z TEORETYCZNEGO I PRAKTYCZNEGO PUNKTU WIDZENIA NIEZWYKLE ISTOTNE JEST JEDNAK PYTANIE, KOMU, JAKIM LUDZIOM TEN PROGRAM POMAGA ORAZ NA CZYM WŁAŚCIWIE POLEGA JEGO SKUTECZNOŚĆ. NIE MNIEJ ISTOTNE JEST POTWIERDZENIE, CZY POZYTYWNE ZMIANY SĄ TRWAŁE, TO ZNACZY CZY UTRZYMUJĄ SIĘ W DŁUŻSZYM OKRESIE CZASU. DECYZJA O SPOSOBIE MONITOROWANIA ZMIAN ZACHODZĄCYCH U OSÓB BEZDOMNYCH NIE JEST ZATEM CZYMŚ MAŁO ISTOTNYM. NA PEWNO STANDARD MONITOROWANIA POSTĘPÓW, WYPRACOWANY W RAMACH POMORSKIEGO FORUM, STANOWI OBOWIĄZKOWĄ LEKTURĘ DLA WSZYSTKICH PLANUJĄCYCH PODJĘCIE DZIAŁAŃ REINTEGRACYJNYCH OSÓB BEZDOMNYCH.

SYLWIUSZ RETOWSKI – doktor psychologii, pracownik Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej (Wydział Zamiejscowy w Sopocie). Specjalizuje się w psychologii pracy i bezrobocia, a także psychologii organizacji. Autor ponad dwudziestu artykułów naukowych.

S T A ND A R D A S Y S TO W A NI A KONTEKST POWSTANIA STANDARDU Obecnie organizacje oraz instytucje zajmujące się prowadzeniem aktywnych i kompleksowych działań nakierowanych na reintegrację społeczną i zawodową osób wykluczonych społecznie, nie ograniczają się jedynie do zinstytucjonalizowanych form pomocy (pośrednictwa pracy, pomocy społecznej), czy zapewnienia dostępu do jednorazowych konsultacji bądź porad (doradztwa zawodowego, usług psychologicznych, porad prawnych czy ekonomicznych). Opierają działania na efektywnym pomyśle, przetransferowanym z krajów mających dłuższe doświadczenia w reintegracji osób (długotrwale) bezrobotnych, polegającym na wprowadzeniu osobistego doradcy i przewodnika. Idea ta stanowi silnie zindywidualizowaną formę pomocy, trafiającą w potrzeby klienta, którym jest osoba zagrożona wykluczeniem społecznym, lub już wykluczona. W krajach zachodnich przyjmuje ona zwykle formułę specjalizacji pracy socjalnej. Na gruncie polskim znane są trzy, zbieżne ze sobą metody osobistego doradzania i towarzyszenia osobom (długotrwale) bezrobotnym, prowadzone przez fundacje i organizacje pozarządowe – jobcoaching, akompaniowanie (towarzyszenie) oraz najmłodsza - lifecoaching. Jobcoaching (Fundacja Pinel Polska - Kraków) to oparta na holenderskich doświadczeniach metoda wprowadzania i utrwalania na rynku pracy osób mających długi dystans do rynku pracy (bezrobotni, w tym długotrwale, wykluczeni społecznie, niepełnosprawni, poszukujący pracy, zagrożeni utratą pracy). Druga metoda towarzyszenia – akompaniowanie (Zarząd Główny Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta i partnerstwo „Wyprowadzić na prostą”), przeniesiona na polski grunt z Caritas Francuskiej, to innowacyjna, kompleksowa metoda pracy z osobą bezrobotną, polegająca na bezpośrednim udzielaniu jej wsparcia oraz pomocy w aktywizacji społecznej, w czasie jakiego ta osoba potrzebuje, aby na nowo odzyskać wiarę w siebie, nawiązywać relacje z innymi i włączyć się aktywnie w życie społeczne i zawodowe poprzez podjęcie zatrudnienia. Lifecoaching (Stowarzyszenie na rzecz bezdomnych Dom Modlitwy AGAPE, metoda wprowadzona w ramach projektu „Pobudka Uśpionych”) to wywodząca się z doświadczeń ekspertów Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności metoda pracy z osobą (długotrwale) wykluczoną z rynku pracy, która poprzez prowadzenie z osobą indywidualnego, kompleksowego treningu życia prowadzi do trwałego powrotu osoby bezrobotnej na rynek pracy i do społeczeństwa. Mianownikiem wszystkich tych trzech metod jest wspólna grupa odbiorców – osoby bezrobotne. Źródeł działalności tego typu, ale kierowanych bezpośrednio do osób pozbawionych nie tylko pracy, ale i domu należy szukać raczej poza granicami naszego kraju. Za przykład może służyć Wielka Brytania, w której organizacje zajmujące się bezdomnością wykorzystują metodę mentoringu1 – formę pomagania, w której jedna osoba (asystent, rozumiany jako mądry, doświadczony doradcamentor) pomaga, w relacji jeden na jeden, a druga osoba (osoba bezdomna, której się asystuje, którą się wspiera, klient, uczeń) osiąga zestaw, komplet celów. Prezentowana w tym podręczniku metoda asystowania polega na wprowadzeniu osobistego doradcy, towarzysza, który przy założeniu, że powrót 1

R. KATONA “WORKING OUT!. MENTORING HOMELESS, UNEMPLOYED PEOPLE. A TRAINING AND GOOD PRACTICE GUIDE”. (DEPAUL TRUST, OFF THE STREETS AND INTO WORK).

235

na rynek pracy i łono społeczeństwa jest procesem, ma przejść tą drogę – etap po etapie - wspólnie ze swoim klientem (osobą bezdomną), motywując go, wspierając i monitorując adekwatność kierunku wybranej drogi do potrzeb „wędrującego”. Główne idee przewodnie czy też „duch” form indywidualnego wsparcia, zarówno w postaci jobcoachingu, akompaniowania, lifecoachingu, mentoringu czy właśnie asystowania, są te same dla wszystkich zaprezentowanych metod, inny mają jednak zakres oddziaływania. Asystowanie jest odpowiedzią na multiplikację barier, które utrudniają bądź nawet uniemożliwiają osobie bezdomnej powrót do społeczeństwa, a wynikają zarówno z osoby, jak i z konsekwencji pozostawania w bezdomności w polskich warunkach systemowych. Wąskie sprofilowanie tej formy pracy wypływa z założenia, że pozostawanie w bezdomności, w porównaniu z bezrobociem, generuje znacznie więcej barier i problemów utrudniających powrót do społeczeństwa, powodując głębszy poziom degradacji – zarówno psychologicznej, zawodowej, socjalno-bytowej, zdrowotnej, mieszkaniowej jak i społecznej. Przejawem ekskluzji, staje się bowiem w tym przypadku nie tylko (długotrwały) dystans do rynku pracy, ale często całkowite wyizolowanie z życia społecznego, rodzinnego, z dostępu do edukacji, służby zdrowia, dóbr, kultury, rynku zasobów. Pomimo istnienia na rynku zbieżnych metod towarzyszenia, uruchomienie w Polsce formy pracy skierowanej bezpośrednio do osób bezdomnych oraz uwzględniającej ingerowanie w całe spektrum problemów wpisanych w bezdomność, wymagało stworzenia osobnej metodologii. I tak, prezentowany poniżej standard asystowania osobie bezdomnej stanowi wynik prac prowadzonych w tym zakresie przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności a także zapis wdrożonej i przetestowanej formy pracy2 – choć inspirowanej wyżej wspomnianymi

236

metodami, to wąsko wyspecjalizowanej i dostosowanej konkretnie do potrzeb osób bezdomnych. Idąc dalej, asystowanie jest nie tylko sprofilowane na osoby bezdomne – ale dodatkowo jest zorientowane na szczególny rodzaj bezdomności. Obrazowo specyfikę tą można wyjaśnić, dokonując porównania pomiędzy już prezentowanym w tym podręczniku streetworkingiem a asystowaniem. Choć obie metody stanowią analogiczne formy indywidualnego wsparcia osób bezdomnych, zakładające pracę z osobą w jej środowisku, to jednak grupa docelowa w pracy streetworkera i asystenta będzie zdecydowanie inna – zarówno pod względem stopnia zakorzenienia osoby w systemie pomocy społecznej, jak i miejsca jej przebywania. Odbiorcami usług asystenta są najczęściej osoby już ugruntowane w systemie pomocy (w odróżnieniu od streetworkingu, który zakłada docieranie do osób spoza systemu), przebywające w głównej mierze w instytucjonalnym systemie wsparcia w postaci schronisk i noclegowni – osoby bez domu3 (w odróżnieniu od streetworkingu, który głównie koncentruje się na osobach przebywających w miejscach niemieszkalnych - bez dachu nad głową). Ponadto współpraca z asystentem wypływa z założenia, że osoba bezdomna, chociaż w minimalnym stopniu, zmotywowana jest do poddania się procesowi reintegracji i dokonania w swoim życiu radykalnych zmian (streetworking dopiero pracuje nad zbudowaniem jakiejkolwiek motywacji do podjęcia współpracy i rozpoczęcia, często, chociaż najmniejszych zmian). Różnic tych oczywiście jest znacznie więcej - chociażby w zakresie stawianych celów, stosowanych narzędzi, oddziaływania na poszczególne sfery życiowe, co potwierdza tylko konieczność funkcjonowania tej metody w systemie pomocy osobom bezdomnym. Na co warto zwrócić również uwagę, asystowanie osobie bezdomnej wykracza również poza popularne w Polsce formy 2

asystowania osobie niepełnosprawnej czy rodzinie. W samym założeniu odwołuje się nie tyle do idei stabilizowania codziennego życia, ile do dekonstruowania go, poprzez permanentne dokonywanie zmian, zorientowanych na wychodzenie z bezdomności. Odwołując się jeszcze raz do analogii streetworkingu, stanowiącego pierwszy krok w reintegracji osób bezdomnych, warto podkreślić, iż ostatnie miejsce standardu asystowania w tym podręczniku jest nieprzypadkowe. Po pierwsze odgrywa ono rolę łączącą i integrującą wszystkie, wcześniej zaprezentowane elementy systemu pomocy. Stanowi metodę pracy nakierowaną na wspieranie, uspójnianie i scalanie całego procesu reintegracji we wszystkich, zaprezentowanych w podręczniku wymiarach. Ponadto stanowi metodę pracy wybitnie drużynową. Zakłada współpracę z wszystkimi znaczącymi osobami i instytucjami, kluczowymi dla procesu powrotu osoby bezdomnej do społeczeństwa. Obejmuje budowanie wokół osoby sieci wsparcia, zwłaszcza w środowisku lokalnym. Polega na włączaniu – nie tylko osoby bezdomnej do społeczeństwa, ale także jak największej grupy aktorów życia społecznego do rozwiązywania problemu bezdomności. Po drugie, asystowanie jest ostatnim elementem reintegracji. W swoim nadrzędnym założeniu metoda ta ma doprowadzić osobę bezdomną do trwałego wyjścia z bezdomności, do pełnego, wielowymiarowego powrotu do społeczeństwa. Zakończenie współpracy z asystentem – w najbardziej optymalnym rozumieniu – powinno następować w momencie, w którym osoba nie tylko traci status „bezdomnego”, ale wraca do społeczeństwa na zasadzie pełnej partycypacji, jednocześnie potwierdzając skuteczność całego, zaprezentowanego w podręczniku modelu wychodzenia z bezdomności „od ulicy do samodzielności życiowej”.

ASYSTOWANIE OSOBIE BEZDOMNEJ – CZYM JEST? ASYSTOWANIE TO METODA PRACY Z OSOBĄ BEZDOMNĄ, OPARTA NA WPROWADZENIU INDYWIDUALNEGO TOWARZYSZA I DORADCY, KTÓRY KOMPLEKSOWO WSPIERA, MOTYWUJE I PROWADZI OSOBĘ BEZDOMNĄ PRZEZ CAŁY PROCES REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ, NAKIEROWANY NA OSIĄGANIE SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ POPRZEZ PEŁEN I TRWAŁY POWRÓT DO SPOŁECZEŃSTWA, W SPOSÓB I W CZASIE DOSTOSOWANYM DO POTRZEB OSOBY.

CELE ASYSTOWANIA Asystowanie realizuje cele zarówno jednostkowe, jak i systemowe. CELE ASYSTOWANIA SKIEROWANE NA JEDNOSTKĘ grupują się w pięciu obszarach. Należą do nich: 1. dotarcie do osób pozostających w systemie pomocy, zmotywowanie ich do podjęcia zaawansowanych działań reintegracyjnych i rozbudzenie potrzeby dokonania radykalnych zmian we własnym życiu 2. świadczenie osobie bezdomnej zindywidualizowanej formy kompleksowego wsparcia, pozwalającej na niwelowanie bądź wyeliminowanie barier w różnych sferach życia, uniemożliwiających jej trwałe wyjście z bezdomności 3. zapewnienie osobie bezdomnej dostępu do szerokiego wachlarza narzędzi reintegracji społecznej i zawodowej, planowanie kierunku korzystania z nich oraz monitorowanie efektywności podejmowanych działań 4. profesjonalne wsparcie osoby bezdomnej w otrzymaniu i utrzymaniu przez nią stanu samodzielności życiowej – zarówno w zakresie wsparcia emocjonalnego (opartego na empatii i zaufaniu),

237

instrumentalnego (odwołującego się do zachowań pomocniczych, bezpośrednio wspomagających potrzeby jednostki), informacyjnego (złożonego z informacji o strategiach radzenia sobie z problemami osobowymi i środowiskowymi) oraz oceny (zawierającego informacje ważne dla samooceny lub porównań społecznych)4 5. doprowadzenie do odzyskanie przez osobę bezdomną samodzielności życiowej, poprzez indywidualne, profesjonalne i długoterminowe prowadzenie jej przez cały proces reintegracji.

238

CELE SYSTEMOWE ASYSTOWANIA są nakierowane na: 1. wypracowanie standardu nowego zawodu bądź specjalizacji w systemie pomocy społecznej 2. wypełnienie niszy w systemie, poprzez wprowadzenie silnie zindywidualizowanej, kompleksowej i osadzonej w środowisku klienta metody pracy z osobami bezdomnymi, korzystającymi z systemu pomocy 3. wpływanie na zmniejszanie bądź zatrzymanie skali występowania osób wykluczonych społecznie, poprzez włączenie do systemu pomocy metody nakierowanej na wyprowadzanie z bezdomności, zorientowanej wokół realizacji Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności, uwzględniającej kompleksowe oddziaływanie na liczne sfery życia osoby bezdomnej 4. prowadzenie wnikliwej i pogłębionej analizy problematyki bezdomności, opartej na kompleksowej diagnozie potrzeb, barier i potencjału osób bezdomnych oraz na monitorowaniu indywidualnych zmian w dłuższej perspektywie czasu, zachodzących u przedstawicieli tej grupy 5. wspieranie procesu reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych poprzez budowanie interdyscyplinarnej platformy współpracy na rzecz reintegracji osób bezdomnych między pracownikami organizacji pozarządowych, instytucji publicznych, sektora prywatnego oraz przedstawicielami środowiska lokalnego.

MISJA ASYSTOWANIA Misją asystowania jest, poprzez wprowadzenie osobistego doradcy i towarzysza, przeprowadzenie – etap po etapie - osoby bezdomnej (klienta) przez cały proces aktywizacji społecznej i zawodowej oraz zakończenie tego procesu trwałym i pełnym powrotem osoby (klienta) do społeczeństwa. Asystent realizuje misję, wykorzystując 15 kluczowych zasad, wyróżniających tą metodę od innych form pracy z osobami bezdomnymi, poprzez: 1. CHARAKTERYSTYCZNY ZASIĘG I CEL DZIAŁANIA asystowanie jest adresowane do tych, spośród wszystkich osób bezdomnych, które chcą poddać się procesowi reintegracji społecznej i zawodowej oraz zostają objęte Indywidualnym Programem Wychodzenia z Bezdomności 2. ŁĄCZENIE W RELACJI FORMALNEGO I NIEFORMALNEGO CHARAKTERU asystowanie to nie piętnująca i nie stygmatyzująca relacja o charakterze nieoficjalnym, społecznym, ludzkim, jednocześnie zawierająca elementy relacji formalnej; to przede wszystkim współdziałanie 4

W OPARCIU O PODZIAŁ ZASTOSOWANY PRZEZ A. BAŃKĘ W: BAŃKA, A. (1995). ZAWODOZNAWSTWO, DORADZTWO ZAWODOWE, POŚREDNICTWO PRACY. PSYCHOLOGICZNE METODY I STRATEGIE POMOCY BEZROBOTNYM, POZNAŃ: PRINT-B.

między jednym człowiekiem a drugim, a nie relacja między petentem a urzędnikiem; asystent może pozwolić sobie na indywidualny, pozainstytucjonalny kontakt, oparcie relacji na większej intymności, spontaniczności, naturalności, zaufaniu, szczerości i partnerstwie 3. PROWADZENIE RELACJI JAK PROCESU asystowanie, jako proces, jest dynamiczne, stwarza przestrzeń do ciągłego rozwijania i modyfikowania relacji, a także elastycznego reagowania na potrzeby i kryzysy klienta 4. DOBROWOLNOŚĆ zarówno asystent jak i klient muszą zezwolić na tę relację z własnej, nieprzymuszonej woli i nie może być ona podtrzymywana wbrew woli któregokolwiek z nich; jest to bardziej relacja nieformalna, życzliwa, wydobywająca pozytywny potencjał osoby bezdomnej niż pomoc, służba czy obsługa 5. UCZESTNICTWO asystowanie wymaga zaangażowania dwóch stron – asystenta i klienta; każdy z nich musi uznawać słuszność tej relacji a także rolę, jaką w niej pełni oraz zasady i prawa, na jakich relacja jest zbudowana 6. INDYWIDUALIZACJĘ WSPARCIA asystent w swojej pracy obejmuje wsparciem małą grupę odbiorców (jeden asystent współpracuje maksymalnie z 12-15 osobami), dzięki czemu praca z każdą osobą jest zindywidualizowana, polega głównie na relacji „jeden na jeden”, pozwala w pełni poznać potencjał oraz bariery klienta i na tej podstawie zaprojektować najbardziej efektywną formę wsparcia 7. PROWADZENIE ZE STRONY KLIENTA podmiotem relacji jest klient, a przedmiotem relacji stają się wyrażane przez klienta potrzeby; choć klienci potrzebują od asystenta kierowania i źródła wsparcia, w relacji tej uczą się także szacunku do tego, że sami są najlepszymi ekspertami w sferze swoich potrzeb i pragnień (zgodnie z zasadą pomagamy, ale nie wyręczamy) 8. WSPIERANIE asystowanie stanowi pracę nad ciągłym wytwarzaniem i podtrzymywaniem u klienta motywacji do działania, do stopniowego (metoda małych kroków) zmierzenia się z wymaganiami otwartego rynku pracy i życia społecznego; asystowanie to źródło pozytywnych wzmocnień, poczucia bezpieczeństwa i wsparcia, pozwalające klientowi na pokonywanie różnego rodzaju lęków dotyczących podjęcia zmian w swoim życiu i dodające odwagi w swobodnym dzieleniu się swoimi problemami i sukcesami 9. STWARZANIE MOŻLIWOŚCI UCZENIA SIĘ asystowanie odgrywa istotną rolę w edukowaniu klienta, ale nie może być to nauczanie dyrektywne; kluczową rolą asystenta, wymagającą dużo umiejętności, jest wyważenie zależności pomiędzy wspieraniem (stanowiącym istotę pracy asystenta) a nauczaniem (wymagającym delegowania zadań na specjalistę w danym obszarze edukacyjnym)

239

10. ZMIERZANIE DO OKREŚLONEGO CELU zaletą asystowania jest to, że jest ono skierowane do konkretnego celu, uznawanego zarówno przez asystenta, jak i osobę, której on asystuje; celem tym staję się nie tyle stabilizowanie obecnego życia ile dokonanie w nim konkretnych, zaplanowanych zmian, umożliwiających trwały i pełny powrót do społeczeństwa 11. STOSOWANIE NARZĘDZI POZBAWIONYCH WYMIARU FINANSOWEGO asystent w swojej pracy nie kieruje do klienta konkretnej pomocy finansowej (dzięki czemu z klientem nawiązuje się bardziej szczera, a mniej instrumentalna relacja), stąd też tak niezbędna jest współpraca z instytucjami, takimi narzędziami dysponującymi (Ośrodki Pomocy Społecznej, urzędy pracy, zasoby programów reintegracyjnych) 12. AKTYWNOŚĆ W ŚRODOWISKU KLIENTA asystent nie prowadzi pracy jedynie w biurze, ale dociera do ważnych dla klienta miejsc (miejsce pobytu, odbywania stażu, środowisko rodzinne) oraz spotyka się z osobą bezdomną w jej miejscu zamieszkania, a także w neutralnej przestrzeni, w której osoba czuje się bezpiecznie (kawiarnie, przestrzeń publiczna)

240

13. KOMPLEKSOWOŚĆ, POZWALAJĄCA UCHWYCIĆ PEŁNE SPECTRUM OSOBY asystowanie koncentruje się na ścisłej pracy z osobą bezdomną we wszystkich sześciu, wzajemnie ze sobą powiązanych sferach, pozwala patrzeć wielowymiarowo na osobę i kompleksowo ją wspierać; poprzez pracę silnie zindywidualizowaną i prowadzoną głównie w środowisku klienta, daje możliwość realnego poznania osoby bezdomnej oraz stworzenia w miarę pełnego obrazu jej, jej potrzeb i znaczących barier, nad którymi należy pracować, aby sukces procesu reintegracyjnego uczynić realnym 14. BUDOWANIE WOKÓŁ KLIENTA PLATFORMY WSPÓŁPRACY asystent dociera do wszystkich znaczących osób i instytucji, które odgrywają kluczową rolę w procesie reintegracji (kontaktuje się z psychologiem, terapeutą uzależnień, lekarzem, pracownikiem socjalnym, prawnikiem, pracownikom placówki, urzędów pracy, firmami, w których osoby bezdomne odbywają szkolenie w miejscu pracy, trenerami, szkoleniowcami, Domem Dziecka, kuratorem, z członkami rodziny osoby bezdomnej, współmieszkańcami), a także stara się prowadzić komunikację z jak najszerszą grupą osób i instytucji tak, aby proces reintegracji mógł być maksymalnie spójny i skuteczny 15. PRZEPŁYW INFORMACJI O KLIENCIE asystowanie pozwala na aktualny wgląd w sytuację klienta, a dzięki współpracy z interdyscyplinarnym zespołem specjalistów i osób prywatnych zaangażowanych w proces reintegracji staje się łącznikiem między osobą bezdomną (klientem) a pozostałymi aktorami reintegracji; daje możliwość płynnego przepływu rzetelnej wiedzy o kliencie sprawiając, że każdy pracownik socjalny, trener, terapeuta czy też potencjalny pracodawca, instytucja i firma zyskuje obecność konkretnej osoby, z którą może kontaktować się w sprawie osoby bezdomnej, mając możliwość profesjonalnego porozmawiania o niej, zweryfikowania informacji na jej temat i skuteczności stosowanych przez siebie rozwiązań.

ZADANIA ASYSTENTA Asystowanie w obszarze reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych stawia sobie dziesięć priorytetowych zadań. Należą do nich: 1. PROWADZENIE STAŁEJ DIAGNOZY ŚRODOWISKA osób bezdomnych korzystających z systemu pomocy oraz docieranie do osób bezdomnych poprzez wyszukiwanie w placówkach i Ośrodkach Pomocy Społecznej wszystkich zainteresowanych reintegracją i rozbudzanie u tych osób motywacji do zmian 2. MOTYWOWANIE osoby bezdomnej do podjęcia działań nakierowanych na aktywizację społeczną i zawodową, a także do permanentnego podtrzymywania tej motywacji, podczas całego procesu reintegracyjnego, szczególnie w momentach pojawiających się kryzysów 3. TOWARZYSZENIE osobie bezdomnej, w sensie fizycznej obecności, na drodze reintegracji społecznej i zawodowej, poprzez budowanie i utrzymywanie kontaktu w ramach indywidualnej pracy „jeden na jeden” 4. WSPIERANIE osoby bezdomnej, zarówno w wymiarze emocjonalnym, instrumentalnym, informacyjnym i oceny 5. DORADZANIE osobie bezdomnej, podczas całego procesu integracyjnego bądź też kierowanie jej do właściwych specjalistów 6. PROWADZENIE z osobą bezdomną KOMPLEKSOWEJ PRACY, uwzględniającej wszystkie sfery życia, mogące mieć znacznie z punktu widzenia jej trwałego i pełnego powrotu do społeczeństwa 7. MONITOROWANIE POSTĘPÓW osoby bezdomnej na drodze wychodzenia z bezdomności i odzyskiwania samodzielności życiowej 8. NAWIĄZANIE WSPÓŁPRACY z kluczowymi dla procesu wychodzenia z bezdomności osobami i instytucjami, a także budowanie na rzecz osoby interdyscyplinarnej platformy współpracy 9. WŁĄCZANIE osoby bezdomnej DO ŚRODOWISKA LOKALNEGO, poprzez animowanie wyjść poza sferę bezdomności, realizowanie pracy w środowisku klienta (poza biurem i placówkami dla osób bezdomnych), stwarzanie realnych możliwości do włączenia się przez osobę bezdomną do organizacji, wspólnot oraz trwałego aktywizowania się 10. DOKUMENTOWANIE PROWADZONYCH DZIAŁAŃ – zarówno w zakresie zmian zachodzących w osobie bezdomnej, ustaleń spisywanych pomiędzy nią a asystentem, sprawozdawczości z udzielanego osobie bezdomnej wsparcia bezpośredniego (realizowanego w bezpośrednim kontakcie z osobą bezdomną) jak i pośredniego (konsultowania sytuacji osoby bezdomnej z wszystkimi osobami/instytucjami, zaangażowanymi w proces reintegracji), jak i dokumentacji realizowanej na potrzeby projektowe, bądź danej organizacji.

METODY ASYSTOWANIA Asystent, współpracując z osobami bezdomnymi, wykorzystuje różne metody pracy, skupione wokół ośmiu obszarów: umiejętnego planowania kierunku działań, indywidualizacji pracy, wspierania, doradzania, pobudzania do aktywności, monitorowania postępów, pracy w środowisku i budowania platformy współpracy.

241

1. UMIEJĘTNE PLANOWANIE KIERUNKU DZIAŁANIA polega na umiejętności rozeznania przez asystenta potrzeb klienta, które staną się punktem wyjścia do wytyczenia drogi do odzyskania samodzielności życiowej i zaprojektowania pomocy w ramach Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. Asystent, dzięki indywidualnym rozmowom z osobą bezdomną, a także przy zaangażowaniu zespołu interdyscyplinarnych współpracowników (pracownik socjalny, psycholog, doradca zawodowy, terapeuta, trener, prawnik, instruktor warsztatu) oraz docierając do kluczowych dla osoby miejsc i osób (miejsce pobytu, pracodawcy, przedstawiciele rodziny), przeprowadza kompleksową diagnozę barier i potencjału osoby bezdomnej we wszystkich, kluczowych sferach jej życia5. 2. INDYWIDUALIZACJA PRACY polega na zapewnieniu osobie bezdomnej indywidualnego podejścia, poprzez nawiązanie z nią relacji „1 na 1”, poszukiwanie rozwiązań dostosowanych do jej potrzeb, dostosowywanie do niej metod pracy oraz projektowanie pomocy w danej sferze w odpowiedzi na bieżące zdarzenia i ogląd osoby bezdomnej w danej, realnej sytuacji. 3. WSPIERANIE opiera się na obecności przy osobie bezdomnej, wzbudzaniu w niej zaufania, dawaniu

242 5.

poczucia bezpieczeństwa, aktywnym słuchaniu i wnikaniu w jej sytuację, wydobywaniu mocnych stron oraz pracy na poziomie faktów a nie emocji. DORADZANIE polega na partnerskim przekazywaniu osobie bezdomnej wiedzy i konstruktywnych rad, w celu rozbudzania w niej umiejętności samodzielnego pokonywania własnych kryzysów życiowych - zwłaszcza poprzez prezentowanie alternatyw, naprowadzanie na właściwy kierunek, wyrywanie z zawężenia sytuacyjnego, motywowanie do podejmowania działań stanowiących wyzwanie, wytwarzanie w osobie świadomości, że jest ona odpowiedzialna za własne działania oraz budzenie w niej poczucia, że samodzielnie poradzi sobie z sytuacją, a porażki są czymś naturalnym i można sobie z nimi poradzić. POBUDZANIE DO AKTYWNOŚCI polega na zachęcaniu i prowokowaniu osoby bezdomnej do podejmowania przedsięwzięć zawodowych (zaangażowanie w staż, aktywne poszukiwanie pracy), edukacyjnych (szkolenia, korzystanie z poradnictwa), społecznych (zaangażowanie w życie społeczności lokalnych, realizowanie zainteresowań, twórcze spędzanie czasu wolnego), poprzez uczenie odzyskiwania na nowo chęci do aktywności, które przed wejściem w bezdomność sprawiały osobie przyjemność i towarzyszyły jej w życiu, bądź też rozbudzanie chęci korzystania z nowych form. BUDOWANIE WOKÓŁ KLIENTA PLATFORMY WSPÓŁPRACY polega na prowadzeniu współpracy z osobami i instytucjami zaangażowanymi w proces reintegracji oraz tworzeniu wokół osoby sieci wsparcia, zapewniającej osobie bezdomnej możliwość pełnego powrotu do społeczeństwa. Opiera się na idei stanowienia dla klienta osoby „najbliższego kontaktu”, posiadającej najbardziej aktualną wiedzę na temat jego życia i podejmowanych przedsięwzięć i potrafiącą tą wiedzę w pozytywny sposób przełożyć na poszerzanie grona osób zaangażowanych we wspieranie procesu wychodzenia z bezdomności danej osoby. PRACA W ŚRODOWISKU polega na wychodzeniu do klienta do jego naturalnej przestrzeni życiowej i obserwowaniu jego działań w szerszej perspektywie, w jego naturalnym środowisku a także włączanie go do środowiska lokalnego oraz wspieranie przy wszelkich próbach włączenia się w nurt życia społecznego (w poszukiwaniu pracy, utrzymywaniu kontaktu z instytucjami, urzędami,

WIĘCEJ INFORMACJI NA TEN TEMAT W ROZDZIALE POŚWIĘCONEMU DIAGNOZIE, SZCZEGÓLNIE W CZĘŚCI DOTYCZĄCEJ ZASAD TWORZENIA RAPORTU POCZĄTKOWEGO.

w budowaniu kontaktów z pracodawcą, ze współpracownikami, współmieszkańcami, sąsiadami, rodziną, szkoleniowcami). 8. MONITOROWANIE polega na śledzeniu zachodzących w osobie zmian i udzielaniu jej koniecznych wskazówek i informacji zwrotnych na temat jej funkcjonowania w różnych sytuacjach. Obejmuje bieżący kontakt ze środowiskiem klienta i samym klientem, monitorowanie jego postępów, dokonywanie bieżącej oceny stopnia realizacji postanowień Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, analizowanie adekwatności realizowanych postanowień do prawdziwych potrzeb osoby, a także udział w spotkaniach ewaluacyjnych, oceniających postępy klienta oraz przygotowywanie stosownych opinii i raportów.

KIERUNKI ASYSTOWANIA TAB. 1 Kierunki pracy asystenta A. KLIENT (praca „1 na 1”)

B. ŚRODOWISKO KLIENTA

C. ŚRODOWISKO LOKALNE

Spotkania (w miarę potrzeb klienta i asystenta, jednak nie rzadziej niż 1x w tygodniu; w początkowych fazach częstotliwość spotkań jest większa, ze stopniowym zmniejszaniem częstotliwości w miarę realizowania faz dalszych; czas trwania spotkania to ok.1,5 godziny)

Spotkanie z klientem w miejscu jego zamieszkania (kontakt z klientem a także – od czasu do czasu, z współmieszkańcami bądź pracownikami placówki; w początkowych fazach częstotliwość spotkań w miejscu zamieszkania klienta jest większa, ze stopniowym przenoszeniem spotkań do środowiska lokalnego)

Kontakt z formalnymi osobami znaczącymi (osoby, z którymi kontaktuje się klient w znaczących sprawach formalnych: np. pracownik socjalny, psycholog, doradca zawodowy, lekarz, terapeuta, szkoleniowcy, prawnik, kurator).

Spotkania okolicznościowe o bardziej uroczystym charakterze z okazji świąt (np. Boże Narodzenie) czy urodzin/ imienin klienta oraz wspólnego celebrowania odnoszonych przez klienta sukcesów (np. świętowanie podpisanej umowy o pracę)

Spotkania w miejscu pracy klienta a) praca wspierana (kontakt z klientem a także pracodawcą, opiekunem praktyk/szkolenia, współpracownikami) b) praca na wolnym rynku (kontakt z klientem a także pracodawcą oraz współpracownikami; prowadzony, tylko jeżeli nie zagraża to sytuacji zatrudnienia)

Kontakt z instytucjami (w razie potrzeb klienta odbywają się wizyty z klientem w urzędach lub innych instytucjach, w celu udzielenia pomocy w załatwieniu niezbędnych formalności)

Kontakt mailowy lub telefoniczny wymiana informacji, bieżące powiadamianie klienta o istotnych wydarzeniach

Spotkania/kontakt z rodziną klienta Relacje przy pełnej przejrzystości i akceptowaniu relacji ze strony klienta, realizowane jeżeli jest to możliwe

Spotkania nieformalne (wyjście na spacer, do kawiarni, kina) oraz przedsięwzięcia integracyjne (spektakle teatralne, filmy, imprezy)

Spotkanie monitorujące zmiany zachodzące w kliencie (raz w miesiąc jedno spotkanie poświęcone zmianom, jakie zaszły w kliencie i zaplanowaniu dalszej pracy)

Spotkania/kontakt z partnerem, znajomymi, przyjaciółmi spoza środowiska Relacje przy pełnej przejrzystości i akceptowaniu relacji ze strony klienta

Sieć wsparcia (kościół, wspólnoty religijne, grupy AA, grupy wsparcia) Budowa relacji przy akceptacji ze strony klienta

zaktualizowanie wiedzy na temat tego, co dzieje się w życiu klienta, wpieranie i motywowanie klienta a także zbieranie wiedzy na temat jego postępów (towarzyszenie, wspieranie, monitorowanie)

tworzenie dobrego wizerunku klienta w oczach jego najbliższego otoczenia i budowanie dla klienta sieci wsparcia; źródło rzetelnej wiedzy na temat tego, jak klient funkcjonuje w różnych relacjach; działania te wymagają dużej delikatności

zbudowanie w kliencie poczucia bezpieczeństwa w kontaktach z instytucjami oraz w miejscach publicznych oraz sieci wsparcia w środowisku lokalnym; zdobycie wiedzy na temat funkcjonowania klienta w środowisku lokalnym

C E L

243

Praca asystenta jest zorientowana w 3 kierunkach: 1. KLIENT (praca „1 na 1”) 2. ŚRODOWISKO KLIENTA (praca „1 na 1” i działania na rzecz klienta) 3. ŚRODOWISKO LOKALNE (praca „1 na 1” i działania na rzecz klienta) . Jak zaprezentowano w poniższej tabeli, w każdym z tych kierunków przyjmuje ona inne formy i stawia sobie różne cele.

ETAPY ASYSTOWANIA Asystowanie jest procesem, który można podzielić na 7 głównych etapów (przy czym dla każdej osoby mogą być one różnie rozłożone w czasie). Obejmują one: 1. DOTARCIE DO OSÓB BEZDOMNYCH Nawiązanie przez asystenta kontaktu z osobami bezdomnymi, korzystającymi z systemu pomocy zawsze poprzedzone jest dotarciem do osób bezdomnych (dzięki monitorowaniu środowiska i regularnym kontaktom z Ośrodkami Pomocy Społecznej bądź placówkami dla osób bezdomnych). 2. DOBÓR ASYSTENTA ORAZ OSOBY BEZDOMNEJ (KLIENTA) Dobór klienta, z którym będzie współpracował asystent nie jest przypadkowy, ale opiera się na starannie przeprowadzonym etapie profilowania i połączenia:

244

A. faza profilowania – łączenie asystenta z osobą bezdomną, z którą będzie współpracował Profilowanie opiera się na zamierzonym łączeniu asystenta i osoby bezdomnej pod względem: – ich podobieństw w sferze doświadczeń, celów, zamierzeń i zainteresowań – elementów programu, które najbardziej są potrzebne klientowi. Łączenie, będące spotkaniem predyspozycji asystenta i potrzeb osoby bezdomnej powinno się odbywać za obopólną zgodą. Za najbardziej skuteczny sposób dokonywania połączenia uznaje się metodę kompromisową: organizacja, na podstawie wcześniejszych obserwacji, sugeruje połączenie, a następnie konfrontuje je z oczekiwaniami asystenta oraz klienta (nie wolno jednak oficjalnie stawiać pytania, z kim, każdy z chciałby pracować) i na tej podstawie podejmuje ostateczną decyzję. W celu właściwego przebiegu fazy profilowania trzeba umożliwić, zarówno asystentom jak i klientom, wzajemne poznanie (najlepiej poprzez szkolenia, wyjścia, zajęcia o charakterze integracyjno-zapoznawczym, wspólne wykonywanie czynności, sprowokowanie naturalnej sytuacji). B. faza połączenia asystenta z osobą bezdomną Obserwacje zebrane podczas interaktywnych zajęć albo sankcjonują proponowaną relację asystent – konkretna osoba bezdomna, albo wymuszają zmianę nieoficjalnie planowanego „połączenia”. Całość kończy się oficjalną decyzją – od tego momentu asystent włączony zostaje w faktyczny cykl pracy z klientem, przejmując w tym kontakcie rolę nadrzędną w stosunku do innych osób, zaangażowanych w proces reintegracji społecznej i zawodowej.

KAŻDY ASYSTENT POWINIEN POSIADAĆ ZRÓŻNICOWANĄ GRUPĘ OSÓB, Z KTÓRYMI BĘDZIE WSPÓŁPRACOWAĆ, ZARÓWNO POD WZGLĘDEM PŁCI, OBSZARU, Z KTÓREGO POCHODZĄ DANE OSOBY, JAK I STOPNIA PROBLEMÓW I BARIER, WPISANYCH W INTEGRACJĘ DANEJ OSOBY. W ORGANIZACJI MUSI OBOWIĄZYWAĆ JASNA PROCEDURA ZMIENIANIA OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W RELACJI ASYSTENCKIEJ. 3. W a. b. c. d.

PODPISANIE KONTRAKTU POMIĘDZY ASYSTENTEM A KLIENTEM momencie rozpoczęcia współpracy asystent podpisuje z osobą bezdomną kontrakt, określający: idee współpracy asystenckiej i główne cele, na które jest nakierowana relacja konkretne zasady współpracy częstotliwość i miejsce spotkań sposób wzajemnej komunikacji (także mailowej i telefonicznej).

NIE JEST WYMAGANE, ABY KONTRAKT BYŁ OSOBNYM DOKUMENTEM. MOŻE STANOWIĆ ON CZĘŚĆ INNEGO PROGRAMU BĄDŹ REGULAMINU, OBOWIĄZUJĄCEGO W DANYM PROGRAMIE REINTEGRACYJNYM. 3. OBUSTRONNE POZNAWANIE I DOCIERANIE DO POTRZEB KLIENTA W początkowej fazie istotne jest, aby zarówno klient jak i asystent poznali się na tyle, aby zawiązała się między nimi nić wzajemnego porozumienia. Ważne, aby klient miał szanse zbudowania zaufania do asystenta, wzbudzenia potrzeby mówienia o swoim życiu, własnych odczuciach i pragnieniach oraz zyskania poczucia bezpieczeństwa w relacji. W momencie, kiedy zarówno klient jak i asystent czują się w relacji bezpiecznie, kontakty pomiędzy nimi powinny opierać się na diagnozowaniu potrzeb klienta. Pomocne w tym mogą być spotkania oparte na aktywnym słuchaniu. Ważne, aby klient miał stworzone warunki do uszczegółowienia oczekiwań, związanych z uzyskaniem pomocy, werbalizowaniem swoich problemów, wpływających na postawę przyjmowaną w procesie reintegracji. Kluczową rolą asystenta w tym okresie jest identyfikacja rzeczywistych potrzeb danej osoby i dostosowywanie, w miarę potrzeb, oferty do indywidualnego przypadku. 4. WSPIERANIE W TRWAŁYM POWROCIE DO SPOŁECZEŃSTWA – MONITOROWANIE ZMIAN Asystent powinien wspierać i monitorować osobę w realizacji poszczególnych indywidualnych programów, dotyczących jej reintegracji i stwarzać klientowi możliwość konsultowania się w ważnych dla niego kwestiach życiowych, umacniania w podjętych postanowieniach, bieżącego rozwiązywania powstających problemów, wsparcia w podejmowanych działaniach nakierowanych na odzyskiwanie samodzielności życiowej. W tej fazie asystent: – odbywa ze swoim klientem systematyczne, indywidualne spotkania, oparte na zasadzie dobrowolności, przebiegające w atmosferze braku dystansu, serdeczności i poczucia bezpieczeństwa – spotyka się z klientem w jego środowisku (w miejscu pracy, zamieszkania) – rzadko u siebie w biurze – dopilnowuje spisywania wszystkich istotnych ustaleń i pisemnego akceptowania ich przez klienta, a z każdego spotkania z klientem sporządza krótki raport – archiwizuje i udostępnia zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych całą dokumentację dotyczącą danego klienta

245

– pracuje średnio osiem godzin dziennie, według stałych godzin pracy, ale ma on dużą swobodę w rozkładzie swoich zajęć, gdyż czas pracy dostosowuje do potrzeb klienta – ma dużą swobodę działania, sam decyduje o zakresie i czasie używanych metod pracy i dostosowuje je do potrzeb klienta – jest stroną inicjującą kontakt z klientem, a także ze stronami, które mogą się okazać jej pomocne – wchodzi w interakcje z klientem, jego środowiskiem, środowiskiem lokalnym oraz własnymi pracownikami i przełożonymi – prowadzi interdyscyplinarną współpracę z wszystkimi osobami, umożliwiającymi realizację Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności. 5. DZIAŁANIA PODTRZYMUJĄCE EFEKT SAMODZIELNOŚCI ŻYCIOWEJ W momencie, kiedy osoba bezdomna powróciła do społeczeństwa (w rozumieniu rzeczywistych zmian, które zaszły we wszystkich, kluczowych dla osoby sferach życia), wskazane jest, aby asystent nadal utrzymywał kontakt z klientem, pomagając mu rozwiązywać bieżące problemy oraz podtrzymać taki stan rzeczy. Częstotliwość kontaktów w tym okresie nie powinna być już jednak zbyt duża, aby klient miał szanse zacząć budować zaufanie do siebie w nowej sytuacji.

246

6. WYCOFYWANIE SIĘ I KOŃCZENIE RELACJI Zakończenie relacji asystenckiej jest kilkuetapowym procesem, wymagającym od asystenta przygotowanego i przemyślanego wycofywania się z relacji. Najbardziej optymalne zakończenie relacji następuje wtedy, gdy osoba uzna, że jako w pełni samodzielna nie potrzebuje asystenta. Aby takie zakończenie było możliwe, asystent powinien stale monitorować, czy zbliża się moment zakończenia relacji. Przy zakańczaniu relacji niezwykle ważna jest świadomość, że osoby bezdomne mają skłonność do uzależniania się od różnych form pomocy. Fakt ten może implikować sytuację, w której osoba bezdomna, choć obiektywnie gotowa do zakończenia relacji, wywoływać będzie wewnętrzny opór, niepozwalający na rozwiązanie relacji. NIEKIEDY ZAKOŃCZENIE RELACJI ASYSTENCKIEJ POD WZGLĘDEM FORMALNYM (ZAKOŃCZENIE PROJEKTU REINTEGRACYJNEGO, WYGAŚNIĘCIE UMOWY O PRACĘ ASYSTENTA) NIE POKRYWA SIĘ Z CZASEM NATURALNEGO ZAKOŃCZENIA RELACJI ZE STRONY OSOBY BEZDOMNEJ (DZIEJE SIĘ TAK ZWŁASZCZA WÓWCZAS, GDY METODA TA NIE MA STAŁEGO UMOCOWANIA W SYSTEMIE POMOCY SPOŁECZNEJ). PRZEJŚCIE PRZEZ WSZYSTKIE ETAPY RELACJI, W ZALEŻNOŚCI OD POTRZEB OSÓB BEZDOMNYCH, MOŻE WYMAGAĆ PROWADZENIA WSPÓŁPRACY OD JEDNEGO ROKU NAWET DO KILKU LAT.

NARZĘDZIA PRACY ASYSTENTA Organizacja prowadząca pracę metodą asystowania powinna zapewnić asystentom konkretne narzędzia pracy – zarówno w rozumieniu materialnym jak i poza materialnym. Osoby/ organizacje odpowiedzialne za wdrażanie i zarządzanie zespołem asystentów powinny zapewnić asystentom przestrzeń i warunki do pracy (w sensie psychicznym i fizycznym), uwzględniając specyfikę tej metody pracy, czyli:

– – – – – – – – – –

możliwość pracy z małą grupą przestrzeń do indywidualnych rozmów z klientem pracę głównie w środowisku klienta podejmowanie działania we wszystkich kluczowych sferach życia danej osoby/osób narzędzia i zespół do prowadzenia działań diagnostycznych wsparcie ze strony zespołu konsultantów i możliwość pracy w zespole interdyscyplinarnym (platforma współpracy) narzędzia do monitorowania zmian zachodzących w osobach bezdomnych i możliwość rekomendowania zmian w dalszym planie działania elastyczność pracy (praca w środowisku klienta poza czasem od poniedziałku do piątku i godzinami w przedziale od ósmej do szesnastej) budżet i narzędzia do prowadzenia działań w sześciu sferach (środki na przejazdy, na wspólne wyjścia i działania w sferze społecznej, dostęp do telefonu, komputera) zasoby, pozwalające skutecznie kontaktować się z klientami (np. telefon komórkowy, ryczałt na dojazdy do klienta, środki finansowe na pokrycie kosztów spotkań w miejscach publicznych, takich jak kawiarnie)

– dysponowanie dużą samodzielnością i decyzyjnością w sprawie klienta (asystent jako merytoryczny lider do spraw monitowania i prowadzenia klienta, posiadający w jego sprawie decydujący głos) – możliwość korzystania z superwizji – transparentny i zrozumiały system monitorowania pracy asystenta – szkolenia i permanentny trening umiejętności asystenckich.

HARMONOGRAM PRACY ASYSTENTA Harmonogram pracy powinien wypływać z elastycznych godzin realizacji pracy. Godziny pracy powinny być podyktowane przede wszystkim potrzebami środowiska ludzi bezrobotnych, biorących udział w procesie reintegracji. Planowanie pracy przez asystenta w dużej mierze zależy bowiem od dostępności klienta. Przeważnie klient w czasie procesu aktywizacji uczestniczy w różnych zajęciach (szkolenia, staże, doradztwo) i w różnych godzinach dnia jest dostępny (jeden klient jest dostępny tylko rano, drugi tylko wieczorem). Jednocześnie asystent prowadzi od kilku do kilkunastu takich klientów na raz. Skuteczne zaplanowanie pracy z nimi wymaga od asystenta bardzo często elastycznego podejścia do własnego czasu pracy. Osoby/organizacje odpowiedzialne za wdrażanie i zarządzanie zespołem asystentów powinny więc stworzyć pracownikom możliwość elastycznych godzin pracy, samodzielnego zarządzania czasem pracy a także pozwolić na dużą swobodę działania. W ramach zespołu asystentów powinien powstać harmonogram pracy, będący strategicznym dokumentem umożliwiającym perspektywiczne zaplanowanie pracy asystenta. Harmonogram ten powinien być przygotowywany indywidualnie przez każdego asystenta, głównie w celu usprawnienia mu jego pracy. Powinien on obejmować okresowy plan pracy asystenta, uwzględniający m.in.: – terminy spotkań z poszczególnymi osobami bezdomnymi, z którymi współpracuje (spotkania bezpośrednie)

247

– terminy spotkań z osobami i instytucjami zaangażowanymi w proces reintegracji społecznej i zawodowej, takimi jak pracodawcy, pracownicy socjalni Ośrodków Pomocy Społecznej, doradca zawodowy, kuratorzy, przedstawiciele rodziny osób bezdomnych (spotkania na rzecz klienta – bez jego udziału) – terminy wspólnych wyjść aktywizacyjnych z osobami bezdomnymi (wyjścia do kina, teatru, urzędów) – terminy wspólnych imprez i przedsięwzięć integracyjnych – terminy spotkań z całą grupą osób, z którą współpracuje asystent bądź/ i z wszystkimi osobami, objętymi wsparciem asystenta – przestrzeń czasową na spotkania wynikające z nagłej potrzeby (kryzys osoby bezdomnej, nagła potrzeba kontaktu z pracodawcą).

KONTAKT Z ASYSTENTAMI

248

Pojęcie kontaktu z asystentami odnosi się zarówno do sposobów kontaktowania się z asystentami przez osoby bezdomne, jaki i przez ich bezpośrednich przełożonych czy też interdyscyplinarny zespół, zaangażowany w proces reintegracji. W pierwszym aspekcie, dążąc do tego, by klient był solidny, punktualny i uporządkowany, asystent swoim postępowaniem w pracy powinien takie wzorce zachowań dostarczać klientowi. Oznacza to, że klient z asystentem powinien się spotykać dokładnie o wcześniej umówionej godzinie, każde spotkanie powinno mieć cel, klient powinien być regularnie rozliczany z wcześniej zaplanowanych działań, także asystent powinien się rozliczać ze swoich zobowiązań przed klientem. Osoba bezdomna powinna więc swój następny kontakt z asystentem ustalać zawsze po ostatnim spotkaniu. Dopuszczalne jest jednak kontaktowanie się z asystentem telefonicznie bądź w miejscu odbywania przez niego prac biurowych nagle, w momentach kryzysowych. Wskazane jest, aby asystenci mieli wyznaczone konkretne dni bądź godziny w tygodniu na realizację pracy administracyjnej. Czas pracy administracyjnej może być poświęcony także spotkaniom zespołu, spotkaniom z przełożonym, czy pełnieniu dyżuru. Numery służbowych telefonów komórkowych asystentów powinny być znane osobom i instytucjom współpracującym. Asystent może podać numer swojego służbowego telefonu osobie bezdomnej, z którą współpracuję, jeżeli obie strony uznają to za wskazane i omówią zasady wzajemnego kontaktu (szczególnie godziny graniczne, w jakich osoba bezdomna może dzwonić).

DOKUMENTACJA ASYSTOWANIA Asystowanie wymaga stworzenia czytelnego, transparentnego i konsekwentnego sposobu nadzorowania pracy. Przez cały czas trwania relacji asystent osoby bezdomnej – klient powinien być prowadzony monitoring i ewaluacja pracy asystentów. Asystenci powinni również raportować swoją pracę w postaci prowadzonej przez siebie dokumentacji pracy, uwzględniającej prace biurowe jak i prace na rzecz klienta: zarówno te polegające na bezpośredniej pracy z klientem (spotkania, wyjścia) jak i na wsparciu pośrednim (konsultowanie sytuacji klienta z zespołem konsultantów i pracownikami instytucji zaangażowanych w proces reintegracji).

WIELKOŚĆ ZESPOŁU ASYSTENTÓW Liczba zatrudnianych asystentów jest indywidualna. Zależy ona od wielkości przedsięwzięcia reintegracyjnego, w jakie asystenci są zaangażowani. Przyjmuje się, że jeden asystent powinien współpracować jednocześnie z nie większą liczbą niż dwanaście- piętnaście osób bezdomnych. Najlepiej, jeżeli są to relacje o różnym stopniu zaawansowania (gdy część osób bezdomnych dopiero wchodzi w relację z asystentem, a część już jest w fazie kończenia relacji). Niewskazane jest obciążenie asystenta zbyt dużą liczba klientów – prowadzi to do utraty indywidualnego charakteru relacji i niemożności świadczenia nieformalnego wsparcia. Jednocześnie powierzenie asystentowi zbyt małej liczby osób do współpracy powoduje zbytnią koncentrację na poszczególnych osobach i fiksację na najdrobniejszych problemach.

PRACA ZESPOŁOWA Pomimo tego, że asystent tworzy własne indywidualne relacje z osobami bezdomnymi, wskazane jest, aby w organizacji pracowało przynajmniej dwóch asystentów (zależnie od potrzeb danej organizacji i liczebności grupy samych osób bezdomnych, zaangażowanych w podlegających procesowi reintegracji). Większy zespół asystentów może stanowić dla siebie ciało konsultacyjno-doradcze. W pracy asystenta niezwykle ważny element stanowi możliwość wzajemnego wymieniania wiedzy na temat klienta (oczywiście, zgodnie z etyką pracy i zachowaniem tajemnicy) z innymi asystentami oraz uzyskiwanie od nich źródła wsparcia, pozytywnych wzmocnień, a także konstruktywnej krytyki. Osoby/organizacje odpowiedzialne za wdrażanie i zarządzanie zespołem asystentów nie powinny więc koncentrować się wyłącznie na pracy jednostki, ale przede wszystkim powinny dobrze zbudować zespół asystentów, wprowadzając ducha wzajemnej współpracy i zaufania. Powinny także położyć nacisk na interdyscyplinarną współpracę: uwrażliwić zespół na budowanie sieci powiązań z osobami i podmiotami, które odgrywają istotną rolę w procesie integracji (nakierować na współpracę z rodziną, psychologiem, terapeutą uzależnień, pracownikami socjalnymi, prawnikiem itd.). Asystowanie bowiem nie może istnieć samodzielnie, bez połączenia z narzędziami bądź podmiotami, które są zaangażowane w proces integracji społecznej i zawodowej.

ZATRUDNIANIE ASYSTENTÓW Kwestie zatrudnienia asystentów wiążą się z trzema obszarami: formą zatrudnienia, czasem pracy oraz pracodawcą. Praca asystentów optymalnie powinna być realizowana w pełnoetatowym wymiarze, na podstawie umowy o pracę. Umożliwia to: – stałość i continuum pracy z osobami bezdomnymi – stabilne wsparcie długoterminowego procesu reintegracji – większą rozpoznawalność zarówno na poziomie środowiska ludzi bezdomnych, organizacji, osób współpracujących oraz lokalnych społeczności – przewidywalność funkcjonowania asystenta.

249

Asystenci, niezależnie od miejsca zatrudnienia, powinni posiadać elastyczne godziny realizacji swojej pracy, nie tylko w wymiarze dziennym, ale i popołudniowym czy wczesno wieczornym, a także w dni wolne - jeśli zaistnieją określone okoliczności. W warunkach pracy asystentów istnieje konieczność swobodnego i elastycznego przesuwania godzin pracy. Czas pracy zależeć może od wielu czynników: – etapu integracji, jaki przechodzi dana osoba bezdomna – miejsca odbywania przez nią szkolenia w miejscu pracy/ stażu bądź miejsca jej pobytu lub zamieszkania – potrzeb danej osoby bezdomnej – potrzeb członków zespołu interdyscyplinarnego i przedstawicieli organizacji (terapeuci, prawnicy, pracownicy urzędów pracy, pracownicy Ośrodków Pomocy Społecznej, członkowie rodziny osoby bezdomnej), zaangażowanych w proces reintegracji – wymagań pracodawcy. Asystenci pracujący z ludźmi bezdomnymi mogą być zatrudniani zarówno przez organizacje pozarządowe działające na polu polityki społecznej, jak i publiczne i niepubliczne instytucje odpowiadające za realizację polityki społecznej na danym terenie (np. Ośrodki Pomocy Społecznej, jednostki samorządu odpowiedzialne za kwestie społeczne). Każde z tych rozwiązań ma swoje silne i słabe punkty. Atutem pracy asystenta

250

w organizacji pozarządowej jest bardziej elastyczny charakter realizowanej pracy oraz większa swoboda w realizowaniu nieformalnego wymiaru relacji. Utrudnieniem może być brak formalnego umocowania administracyjnego, jakie posiada np. pracownik socjalny i ograniczony dostęp do narzędzi nakierowanych na wychodzenie z bezdomności, zwłaszcza finansowych i związanych z Indywidualnymi Programami Wychodzenia z Bezdomności. Atutem pracy w sektorze publicznym jest umocowanie administracyjne asystenta, zatrudnionego chociażby w charakterze pracownika socjalnego z zakresem pracy asystenta. Jednocześnie minusem takiego rozwiązani mogą być sztywne procedury i wymagania dokumentacyjne, funkcjonujące w tym sektorze, a także konieczność stosowania narzędzi finansowych.

REKOMENDACJE – WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE 1. Poza doświadczeniem zawodowym w pracy z osobami „trudnymi” i grupami wykluczonymi społecznie, a także wskazanym wykształceniem wyższym kierunkowym, kluczowe jest, aby asystent osoby bezdomnej odznaczał się konkretnymi cechami osobowymi. Należą do nich przede wszystkim łatwość nawiązywania kontaktów interpersonalnych, wysoko rozwinięte umiejętności komunikacyjne, umiejętność przyjmowania i przekazywania krytyki, umiejętność rozwiązywania konfliktów i prowadzenia negocjacji, a także zdolności organizatorskie (umiejętności zarządzania sobą), rzetelność oraz systematyczność. Wskazane jest również, aby asystent posiadał różnorodność doświadczeń życiowych (związanych chociażby z poszukiwaniem pracy), znajomość realiów panujących na rynku pracy, a także znajomość systemu motywacyjnego. 2. Ze względu na to, że asystent osoby bezdomnej odgrywa kluczową rolę w działaniach nakierowanych na odzyskiwanie samodzielności życiowej przez osoby bezdomne, sam proces rekrutacji asystenta jest

również zadaniem bardzo wymagającym i powinien się składać z kilku, dokładnie zaplanowanych etapów. Powinien obejmować etap dotarcia z informacją do potencjalnych kandydatów, etap aplikacji (składania przez kandydatów do organizacji dokumentów aplikacyjnych), etap informacji (wysyłanie do wybranych kandydatów materiału wyjaśniającego założenia tej metody pracy, wraz z oferowanymi warunkami finansowymi), etap rozmów kwalifikacyjnych o charakterze spotkań indywidualnych (z osobami, które po lekturze materiału zdecydują się przyjść), oraz fazę warsztatową (ta, ostateczna część rekrutacji jest skierowana do wszystkich osób, które pomyślnie przeszły etap rozmów kwalifikacyjnych), prowadzącą do wyboru grupy ostatecznej. 3. Skuteczne asystowanie wymaga profesjonalnego wdrożenia asystenta zarówno w tematykę bezdomności, jak i samą specyfikę tej innowacyjnej metody pracy. Od przebiegu tego procesu w dużej mierze zależy sposób późniejszej pracy asystenta osoby bezdomnej. Wdrażanie powinno obejmować: zapoznanie wybranych pracowników z ich rolą w całym procesie reintegracji, z zasadami i narzędziami ich pracy, zakresem obowiązków, wartościami i celami stawianymi przez organizację/instytucję, w jakiej zostali zatrudnieni, zasadami prowadzenia superwizji i monitoringu, a także zasadami prowadzenia monitorowania zmian. Wdrożenie powinno obejmować również przekazanie asystentom kompleksowej wiedzy na temat bezdomności (zarówno w wymiarze instytucjonalnym jak i poza instytucjonalnym, a także z wynikami kluczowych badań na temat), a także zapoznanie ich z systemem pomocy społecznej oraz obowiązującymi ustawami, związanymi z charakterem ich pracy (m.in. o pomocy społecznej, o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy). Wdrażanie powinno obejmować zapoznanie się z instytucjami i organizacjami pomocy społecznej, niezbędnymi do budowania przez asystenta platformy współpracy, a także z zakresem wszystkich standardów, poświęconych reintegracji, w których asystowanie pełni kluczową rolę (edukacja, aktywizacja zawodowa, monitorowanie postępów). Wskazane jest także przekazanie asystentom wiedzy na temat uzależnień i form ich leczenia a także zasad interwencji kryzysowej i sposobów reagowania w przypadku przemocy. 4. Wdrażanie asystentów nie powinno przyjmować formy jednorazowej, ale powinno zakładać bieżące odpowiadanie na potrzeby szkoleniowe pracowników oraz zachęcanie ich do permanentnego rozwoju. 5. Ze względu na rozbudowaną i kluczową rolę asystenta w procesie reintegracji wskazane jest dostarczenie asystentom: a. szczegółowo opisanego zakresu obowiązków i odpowiedzialności b. opisu relacji w miejscu pracy (kto i w jakim zakresie może im wydawać polecenia i komu sami mogą wydawać polecenia) c. opisu miejsca i warunków wykonywanej pracy (w tym informacje, ile czasu pracy asystent powinien poświęcić na pracę w biurze, ile czasu poza biurem). 6. Niezwykle ważny element pracy asystenta osoby bezdomnej stanowi superwizja. Organizacja kierująca pracą metodą asystowania powinna założyć środki na jej prowadzenie.

251

7. Organizacja prowadząca pracę metodą asystowania powinna przejawiać zainteresowanie informacjami zwrotnymi, płynącymi od osoby bezdomnej (klienta) i asystenta, dbać o regularny kontakt zarówno z asystentem jak i osobą bezdomną (klientem), zbierając i odpowiadając na ich potrzeby. 8. Organizacja/ osoby odpowiedzialne za wdrażanie i zarządzanie zespołem asystentów powinny także zadbać o dobry i płynny przepływ informacji pomiędzy tymi, którzy dostarczają bezpośredniego wsparcia osobom bezdomnym (klientom), a tymi, którzy rozliczają się z drugim klientem (zleceniodawcą). Ważne jest również, aby budować w całej organizacji zrozumienie i akceptację dla tej metody pracy (szczególnie wtedy, kiedy jest ona wdrażana po raz pierwszy). Autor: ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN – ekspert oraz grupa standaryzacyjna ds. asystowania osobom bezdomnym Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części standardu bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Cytowanie standardu wymaga podania z imienia i nazwiska autora/ów oraz wydawcy, jakim jest Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

252

KOMENTARZ EKSPERTA DO STANDARDU: ASYSTOWANIE OSOBIE BEZDOMNEJ STANOWI W POLSCE NOWATORSKĄ METODĘ PRACY, KTÓRA ZE WZGLĘDU NA SAME NAZEWNICTWO CZY TEŻ CHARAKTER RELACJI POMOCOWEJ MOŻE BUDZIĆ POCZĄTKOWE ZDZIWIENIE. INNE RODZAJE ASYSTOWANIA (ASYSTENT DYREKTORA, OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ, NAUKOWY) POSIADAJĄ UGRUNTOWANĄ POZYCJĘ NA RYNKU PRACY, W ODRÓŻNIENIU OD POCZĄTKOWO ENIGMATYCZNIE BRZMIĄCEJ NAZWY – ASYSTENT OSOBY BEZDOMNEJ. ASYSTOWANIE OZNACZA KOMPLEKSOWE WSPARCIE OSOBY – JEDNAK NIE TYLE W JEJ ŻYCIU CODZIENNYM W BEZDOMNOŚCI, ALE W WYCHODZENIU Z NIEJ. W WYNIKU DOŚWIADCZEŃ U OSÓB BEZDOMNYCH KSZTAŁTUJE SIĘ BIERNA POSTAWA WYZWALAJĄCA POCZUCIE BEZSILNOŚCI I BEZNADZIEI, POŁĄCZONA Z CHARAKTERYSTYCZNYM POCZUCIEM UTRATY WŁASNEJ WARTOŚCI I TOŻSAMOŚCI. JEJ KONSEKWENCJĄ JEST OBNIŻENIE OSOBISTEJ SPRAWNOŚCI RADZENIA SOBIE W TRUDNYCH SYTUACJACH ŻYCIOWYCH ORAZ PRZEJAWIAJĄCY SIĘ W BIERNOŚCI ORAZ REZYGNACJI SPADEK MOTYWACJI, SKUTECZNIE HAMUJĄCY PRÓBY ZMIANY STYLU ŻYCIA. ASYSTOWANIE OZNACZA WSPIERANIE W TYCH MOMENTACH, W KTÓRYCH OSOBA BEZDOMNA SAMA NIE MOŻE SOBIE PORADZIĆ. NIE PRZYJMUJE KSZTAŁTU ZASTĘPOWANIA, WYRĘCZANIA, POUCZANIA, ALE STANOWI PRZEJAW WSPIERANIA W DRODZE POWROTNEJ NA RYNEK PRACY I ŁONO SPOŁECZEŃSTWA. WPROWADZENIE OSOBISTEGO DORADCY DLA OSOBY BEZDOMNEJ, W POSTACI WYPRACOWANEJ PRZEZ POMORSKIE FORUM, WZBOGACA MODEL PRACY SOCJALNEJ, O FORMY NIEZBĘDNE – O KONKRETNE METODY DZIAŁAŃ POMOCOWYCH I REAKCJI NA SYTUACJE NIEPRZEWIDZIANE, DOTĄD NIEUJĘTE W ŻADNEJ METODOLOGII CZY PODRĘCZNIKACH. BOŻENA DOŁKOWSKA – pedagog społeczny, starszy pracownik socjalny

Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, od dziewięciu lat pracujący na rzecz osób bezdomnych, czynnie zaangarzowana w prace Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

253

SPOJRZENIE Z LOTU PTAKA – CZYLI CO WARTO WIEDZIEĆ O PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” I JEGO PARTNERACH AGENDA BEZDOMNOŚCI W KILKU SŁOWACH Projekt Agenda Bezdomności - Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy był realizowany w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, współfinansowanej z Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt dotyczył tematu A: Ułatwianie wchodzenia i powrotu na rynek pracy osobom mającym trudności z integracją i reintegracją, celem promowania rynku pracy otwartego dla wszystkich. Zgodnie z założeniami Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, projekt obejmował trzy etapy – Działanie 1, 2 i 3, zaprezentowane w poniższej tabeli. ETAP

CZAS TRWANIA

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA

Działanie 1

listopad 2004 – czerwiec 2005

Nawiązanie Partnerstwa Krajowego i Ponadnarodowego, stworzenie koncepcji Projektu

Działanie 2

lipiec 2005 – październik 2007

Realizacja i wdrażanie Projektu przez Partnerstwo na Rzecz Rozwoju oraz rozwijanie współpracy ponadnarodowej

Działanie 3

lipiec 2005 – marzec 2008

Upowszechnianie rezultatów Działania 2, wpływanie na politykę krajową (mainstreaming) oraz tworzenie sieci tematycznych

Celem działań podejmowanych w ramach projektu „Agenda Bezdomności” było stworzenie i przetestowanie spójnego systemu polityki społecznej w temacie bezdomności, w obszarze Prewencji, Interwencji i Integracji. Główne filary projektu „Agenda Bezdomności” w Działaniu 2, ściśle związanym z powstaniem niniejszego podręcznika, opierały się na standaryzacji, funkcjonowaniu Działu Reintegracji, prowadzeniu badań w tematyce bezdomności oraz prowadzeniu akcji nakierowanych na przełamywanie stereotypu „bezdomnego”. 1. STANDARYZACJA Działanie to obejmowało stworzenie standardów pracy z osobami bezdomnymi, odwołującymi się do tworzenia spójnego systemu pomocy osobom bezdomnym w obszarze Prewencji, Interwencji i Integracji. Wśród wypracowanych standardów znalazły się standard etyczny, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, monitorowania postępów oraz asystowania. Standardy te na przestrzeni trzech lat wypracowywane były w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności przez zespół ekspertów. Praca nad standardami obejmowała trzy etapy:

255

– wypracowanie głównych założeń standardów – punktu wyjścia do wdrażania i testowania rozwiązań w ramach prowadzonego przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie Działu Reintegracji – weryfikacja założeń i treści standardów po okresie dwuletniego wdrażania – uszczegółowienie treści w oparciu o doświadczenia płynące z wdrażania – przygotowanie publikacji standaryzacyjnej, zbierającej i systematyzującej całość doświadczeń w tym zakresie. 2. DZIAŁ REINTEGRACJI Działalność w ramach Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta – Koło Gdańskie Działu Reintegracji opierała się na prowadzeniu Centrum Reintegracji Społecznej i Zawodowej oraz funkcjonowaniu zhierarchizowanego systemu placówek dla osób bezdomnych (ogrzewalnia, noclegownia, schronisko, dom dla bezdomnych, mieszkania treningowe). Ideą aktywności Działu Reintegracji było wdrożenie i przetestowanie rozwiązań, zawartych w wypracowanych standardach. Dział Reintegracji oddziaływał na osoby bezdomne w trzech obszarach: praca, edukacja, życie, składających się na spójną wizję włączania osób bezdomnych do społeczeństwa. – Praca – odnosiła się do zwiększenia szans osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością do

256

zaistnienia i utrzymania się na otwartym rynku pracy, poprzez objęcie ich kompleksowym modelem przywracania, nabywania i podnoszenia kwalifikacji oraz doświadczeń zawodowych. Główne działania w tym zakresie koncentrowały się na warsztatach zawodowych, szkoleniach w miejscu pracy, doradztwie zawodowym i pośrednictwie pracy. – Edukacja – polegała na realizacji kompleksowego programu edukacyjnego, ułatwiającego osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością powrót na rynek pracy. Program edukacyjny konstruowany i realizowany był w oparciu o indywidualne potrzeby uczestników i zawierał edukację interpersonalną, edukację zawodową oraz edukację psychospołeczną. – Życie – opierało się na udoskonaleniu systemu pomocy instytucjonalnej dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością na terenie Trójmiasta poprzez standaryzację świadczonych usług oraz hierarchizację placówek. Funkcjonowanie Działu Reintegracji było merytorycznie wpierane przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sopocie, a także realizowane było przy współpracy z Pomorską Izbą Rzemieślniczą Małych i Średnich Przedsiębiorstw. 3. BADANIA W OBSZARZE BEZDOMNOŚCI Działanie to realizowane było przez Uniwersytet Gdański, przy współpracy Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności oraz przez Pomorską Izbę Rzemieślniczą Małych i Średnich Przedsiębiorstw (w obszarze badania przedsiębiorców). Pozwoliło ono na zrealizowanie unikatowych w skali kraju badań i analiz badawczych, dotyczących problematyki bezdomności, kluczowych w kontekście reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych. Należały do nich: – Raport porównawczy populacji osób bezdomnych w województwie pomorskim z lat 2001, 2003, 2005 z badania „Socjodemograficzny Portret Zbiorowości Ludzi Bezdomnych Województwa Pomorskiego”

– Badanie Psychospołecznego Profilu Osoby Bezdomnej – badanie, interdyscyplinarne, międzywydziałowe, realizowane metodą ilościową i jakościową przez socjologów, pedagogów, psychologów i politologów – Badanie skuteczności i efektywności systemu pomocy osobom bezdomnym na terenie Trójmiasta – Badanie stereotypu „bezdomnego” wśród przedsiębiorców. 4. PRZEŁAMYWANIE STEREOTYPU „BEZDOMNEGO” W ramach projektu podjęto walkę ze społecznym stereotypem „bezdomnego”, jako niezbędną formą w kształtowaniu drogi do wychodzenia z bezdomności i skutecznego powrotu osób bezdomnych do społeczeństwa. W celu przełamywania stereotypu podjęto następujące działania: – kampanie informacyjne skierowane do przedsiębiorców – akcje informacyjne do ogółu społeczeństwa (spotkania, seminaria, strona internetowa, konferencje, biuletyny) – projekt edukacyjny dla młodzieży (scenariusze lekcji, zajęcia z zakresu przełamywania stereotypów, debaty, pokazy filmów, spotkania z pracownikami „Agendy Bezdomności”) – fakultet uniwersytecki w zakresie wykluczenia społecznego, realizowany w ramach Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego – konferencje poruszające tematykę bezdomności, także w kontekście stereotypów.

PARTNERSTWO Projekt „Agenda Bezdomności” był realizowany w partnerstwie – zarówno międzynarodowym, jak i krajowym. PARTNERSTWO PONADNARODOWE Home@Work zostało zawiązane przez partnerstwa: Agendę Bezdomności (Polska), Assistance (Czechy) oraz Home Sweet Home (Holandia). Partnerstwo ponadnarodowe miało na celu swobodny przepływ dobrych praktyk oraz dostęp do innowacyjnych rozwiązań w obszarze integracji osób bezdomnych na poziomie europejskim. Realizowało swoją współpracę poprzez spotkania studyjne, przygotowanie wspólnych raportów, stanowiących przegląd dobrych praktyk oraz przeprowadzenie międzynarodowej konferencji, podsumowującej całość współpracy. PARTNERSTWO KRAJOWE, w ramach Działania 2 zawiązały następujące instytucje: Towarzystwo

Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Gdańskie (w charakterze lidera i administratora), Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sopocie, Fundacja Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Uniwersytet Gdański oraz Pomorska Izba Rzemieślnicza Małych i Średnich Przedsiębiorstw. Partnerstwo zajmowało się zarządzaniem, koordynacją oraz realizacją całego przedsięwzięcia.

257

PARTNERZY KRAJOWI – SPOJRZENIE PRZEZ LUPĘ

Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Gdańskie

258

CHARAKTERYSTYKA Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta - Koło Gdańskie jest niezależną, katolicką organizacją non profit, której nadrzędnym celem jest pomoc osobom bezdomnym i ubogim, w duchu patrona - św. Brata Alberta. Towarzystwo zostało powołane w 1989 roku z inicjatywy mieszkańców Trójmiasta. Obecnie Towarzystwo prowadzi na terenie Trójmiasta siedem placówek pomocy osobom bezdomnym (schroniska, noclegownię, ogrzewalnię, punkt charytatywny, Centrum Reintegracji Społecznej i Zawodowej ostatnio przekształcone w Centrum Integracji Społecznej). Oprócz zapewnienia schronienia i posiłków, Towarzystwo od wielu lat zajmuje się także aktywizacją społeczną i zawodową osób bezdomnych. Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta – Koło Gdańskie razem z Fundacją Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych realizowało od 15 kwietnia 2004 do 14 kwietnia 2005 pierwszy w województwie pomorskim projekt nakierowany na reintegrację osób bezdomnych „12 Odważnych Ludzi - Podróż ku aktywności zawodowej i rozwojowi osobowemu ludzi bezdomnych”. Towarzystwo realizowało również finansowany z programu Phare 2003 projekt „Krok po Kroku do niezależności”, mający na celu zreformowanie sposobu funkcjonowania instytucji świadczących pomoc ludziom bezdomnym i stworzenie zintegrowanego i zhierarchizowanego systemu placówek. Ponadto od 2005 roku Towarzystwo razem z Caritas współorganizuje Mistrzostwa Europy w Halowej Piłce Nożnej Osób Bezdomnych, w których bierze udział działająca od czerwca 2005 roku przy noclegowni Towarzystwa drużyna piłkarska „Albert Football Team”, składająca się z osób bezdomnych. Od wielu lat Towarzystwo prowadzi również współpracę zagraniczną z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się pomocą osobom bezdomnym, między innymi z Holandii, Danii, Czech, Rosji, Francji oraz Wielkiej Brytanii. ROLA W PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta – Koło Gdańskie było Administratorem projektu, odpowiedzialnym za zarządzanie całym projektem. Towarzystwo odpowiedzialne było za prowadzenie Biura Partnerstwa na Rzecz Rozwoju (biura partnerstwa krajowego i międzynarodowego), rozliczenia finansowe i sprawozdawczość merytoryczną, upowszechnianie rezultatów projektu. Odpowiadało również za prowadzenie Działu Reintegracji – składającego się z Centrum Reintegracji Społecznej i Zawodowej oraz zhierarchizowanego systemu placówek dla osób bezdomnych (ogrzewalnia, noclegownia, schronisko, dom dla bezdomnych, mieszkania treningowe). W ramach Działu Reintegracji, poza wdrożeniem systemu hierarchizacji placówek wraz z uspójnionym z nim modelem pracy socjalnej oraz uruchomieniem Centrum Reintegracji, wprowadzono również nowatorskie metody pracy z osobą bezdomną, między innymi streetworking i asystowanie osobie bezdomnej i zagrożonej bezdomnością.

KONTAKT Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta - Koło Gdańskie ul. Władysława IV 12 Gdańsk-Nowy Port Tel. 0 58 343 28 37 e-mail: biuro@ab.org.pl www. bezdomnosc.org.pl www.ab.org.pl

Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sopocie

CHARAKTERYSTYKA Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sopocie (MOPS Sopot) jest budżetową jednostką organizacyjną Miasta Sopotu utworzoną przez Radę Miasta Sopotu w 1990 roku. Celem MOPS jest rozwiązywanie problemów społecznych i niesienie pomocy mieszkańcom Sopotu, znajdującym się z różnych powodów w trudnej sytuacji życiowej. Problem bezdomności od początku jest traktowany w Ośrodku jako ważne zadanie. Już w 1993 roku utworzono stanowisko ds. pracy socjalnej z osobami bezdomnymi, profesjonalizując w ten sposób działania skierowane do osób bezdomnych. Ośrodek od wielu lat bierze udział w opracowywaniu standardów pracy socjalnej z osobami bezdomnymi. W ramach profilaktyki bezdomności opracowano działania w zakresie zapobiegania zaległościom czynszowym. Profesjonalne służby Ośrodka udzielają wsparcia osobom i rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym, nie rezygnując jednocześnie z poszukiwania skuteczniejszych sposobów rozwiązywania problemów związanych z bezdomnością oraz jej skutkami. Jednym z pomysłów na uporanie się z tematyką bezdomności był program „Kwatera dla każdego” mający na celu umożliwienie osobom bezdomnym powrotu do środowiska i pomoc w wyjściu z bezdomności. MOPS Sopot pragnie cały czas poszerzać swoją wiedzę na temat skutecznych sposobów radzenia sobie z najbardziej głęboką formą wykluczenia społecznego jaką jest bezdomność, zdobywać nowe doświadczenia, testować nowe sposoby pracy z osobami bezdomnymi. Taką możliwość dało Ośrodkowi uczestnictwo w projekcie Agenda Bezdomności. ROLA W PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” Podstawowym wkładem MOPS Sopot była wyspecjalizowana kadra pracowników socjalnych w Dziale Reintegracji Społecznej i Zawodowej, doświadczenie w pracy z osobami bezdomnymi oraz w realizacji przedsięwzięć adresowanych do grup szczególnego ryzyka i osób dyskryminowanych. Ponadto, jako przedstawiciel administracji publicznej miał możliwość w pełni wykorzystywać każdy swój wewnętrzny mechanizm działania do upowszechniania a przede wszystkim wprowadzania wypracowanych standardów w życie. Głównym zadaniem MOPS Sopot w Partnerstwie był społeczny (niefinansowy) nadzór jakościowy nad opracowaniem Indywidualnego Profilu Doświadczeniowego

259

(IPD), oraz koordynacją opracowywania Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności (IPWzB) i dla Osób Zagrożonych Bezdomnością (IPdOZB), w ramach której m.in. współpracował przy sformułowaniu oraz doprowadzeniu do realizacji kontraktu socjalnego, współtworzył standard Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności i dla Osób Zagrożonych Bezdomnością, weryfikował i wdrażał nowe standardy oraz modele w obszarze standaryzacji usług i hierarchizacji placówek. KONTAKT Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sopocie ul. Marynarzy 4 81-835 Sopot Tel. 0 58 551 17 10, w. 33 e-mail: agendamops@sopot.pl www. mopssopot.pl

Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych 260

CHARAKTERYSTYKA Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych to fundacja z piętnastoletnią tradycją, zajmująca się przede wszystkim zbieraniem i dystrybucją informacji, prowadzeniem poradnictwa i szkoleń oraz działań integracyjnych. Fundacja RC jest wysoce wyspecjalizowana w kwestiach konstruowania systemów współpracy międzysektorowej i pilotowania wdrożeń nowych rozwiązań i budowania standardów w sferze społecznej, w szczególności takich, które opierają się na partnerstwach. Przy wsparciu Fundacji powstały liczne ciała konsultacyjne, które reprezentują interesy różnych grup w kontaktach z samorządami na poziomie lokalnym i regionalnym, których przedstawiciele Fundacji RC są członkami, w tym m.in. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Pomorska i Gdańska Rada Organizacji Pozarządowych oraz Działalności Pożytku Publicznego. Ma to duże znaczenie przy upowszechnianiu osiągnięć projektów i wdrażaniu dobrych rozwiązań w lokalny i regionalny system polityki społecznej. Fundacja RC przez kilkanaście lat działalności zrealizowała prawie 300 różnorodnych projektów. Znaczną ich część stanowią projekty europejskie, przy czym kilka z nich miało budżet od 100 000 do 200 000 EUR. Fundacja koordynowała cztery ogólnopolskie projekty, realizowane z dużą ilością partnerów (trzykrotnie z Siecią Wspierania SPLOT - 12 partnerów) oraz projekty regionalne we współpracy z Siecią PIP PAW (dwukrotnie z Siecią Powiatowych Animatorów Współpracy - 17 partnerów), w tym również z partnerami zagranicznymi z Irlandii Północnej, Anglii, Danii, Francji oraz Rosji, Litwy i Estonii. Fundacja RC pełni funkcję biura kontaktowego (Focal Point) w Sieci Współpracy Organizacji Pozarządowych Państw Morza Bałtyckiego. Fundacja RC była również współautorem i partnerem w projektach skierowanych bezpośrednio do osób bezdomnych i bezrobotnych. Od 4 lat pełni funkcję Regionalnego Ośrodka Europejskiego Funduszu Społecznego, wspierając

potencjalnych projektodawców w dostępie do funduszy europejskich i propagując rozwiązania ze sfery Ekonomii Społecznej. ROLA W PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” W Partnerstwie Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych odpowiedzialne było za przygotowanie oraz prowadzenie bieżącego monitoringu projektu. Do jego zadań należało również przeprowadzanie ewaluacji wewnętrznej, jak i zewnętrznej oraz pozyskiwanie i koordynowanie prac superwizorów. KONTAKT Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych Al. Grunwaldzka 5 80-236 Gdańsk Tel. 0 58 344 40 39 e-mail: rci@rci.org.pl www. rci.org.pl

Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

CHARAKTERYSTYKA Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest partnerstwem ponad trzydziestu organizacji pozarządowych i instytucji sektora publicznego w sferze problemu bezdomności na terenie województwa pomorskiego. Jest to organizacja parasolowa, która grupuje i zrzesza instytucje pomocy społecznej, organy samorządowe oraz instytucje naukowe. Forum tworzy, promuje i pomaga wdrażać kompletny system walki z bezdomnością, polegający na tworzeniu systemu Interwencji, Integracji oraz Profilaktyki bezdomności. Jako jedyne w Polsce prowadzi regularny monitoring populacji osób bezdomnych, realizując na terenie całego województwa pomorskiego, w odstępie dwuletnim (2001,2003,2005,2007), badanie socjodemograficzne (badanie ilości ludzi bezdomnych, polegające na zbieraniu podstawowych danych socjodemograficznych). Pomorskie Forum prowadzi szeroką działalność międzynarodową. Jest jedną z pięciu polskich organizacji członkowskich Europejskiej Federacji Organizacji działających na rzecz Bezdomnych FEANTSA. Razem z organizacją FEANTSA i Uniwersytetem w Dundee (Szkocja) uczestniczy w realizacji projektu „MPHASIS – Mutual Progress on Homelessness through Advancing and Strengthening Information Systems”. Forum współuczestniczyło również w przygotowaniu dwóch europejskich raportów dotyczących bezdomności, zrealizowanych na zlecenie Komisji Europejskiej. Oprócz działalności badawczej Forum współpracuje z organizacjami na płaszczyźnie wymiany doświadczeń. Partnerzy Forum pochodzą z Holandii, Danii, Czech, Anglii, Francji, Irlandii, Szkocji, Węgier, Włoch, Belgii, Niemiec. Do najważniejszych projektów realizowanych przez Pomorskie Forum

261

należą „IMPULS – pakiet startowy dla partnerstwa społeczno-publicznego w obszarze bezdomności” oraz przygotowywany wspólnie z Uniwersytetem Gdańskim oraz FIDO (partnerem technologicznym) projekt „Mieszkam w sieci”, realizowany w partnerstwie z Focus Ireland projekt „Werbel demokracji – kampania ku przeciwdziałaniu dyskryminacji osób bezdomnych” oraz współrealizowany w partnerstwie z pięcioma największymi w polsce organizacjami zajmującymi się tematyką bezdomności projekt systemowy w obszarze Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności. Działalność Pomorskiego Forum została wyróżniona Nagrodą Ministra Pracy i Polityki Społecznej w roku 2005 za wybitne, nowatorskie rozwiązania w zakresie pomocy społecznej, Bursztynowym Mieczykiem, nagrodą Marszałka Województwa Pomorskiego corocznie przyznawaną najbardziej aktywnym organizacjom pozarządowym oraz nagrodą im. Lecha Bądkowskiego przyznaną przez Prezydenta Miasta Gdańska najlepszej Organizacji Pozarządowej w roku 2000.

262

ROLA W PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w ramach Działu Badań, Analiz i Standaryzacji w Partnerstwie pełniło rolę eksperta w zakresie problematyki reintegracji społecznej i zawodowej grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Odpowiedzialne było za wypracowanie standardów składających się na kompleksowy system reintegracji osób bezdomnych, w obszarze etyki, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji i aktywizacji zawodowej, monitorowania oraz asystowania osobie bezdomnej i zagrożonej bezdomnością. Forum włączyło się również w działania związane z badaniem zarówno osób bezdomnych, jak i systemu polityki społecznej. Prowadziło również bibliotekę zawierającą publikacje i materiały dotyczące problematyki bezdomności i wyłączenia społecznego. KONTAKT Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności ul. Ks. Józefa Zator - Przytockiego 4 80-245 Gdańsk Tel. 0 58 341 17 20 e-mail: biuro@pfwb.org.pl www.pfwb.org.pl

Uniwersytet Gdański CHARAKTERYSTYKA Uniwersytet Gdański jest największą uczelnią wyższą w regionie pomorskim. Oferuje możliwość kształcenia na dwudziestu sześciu kierunkach w zakresie stu sześciu specjalności. Na dziewięciu wydziałach oraz w Kolegium Kształcenia Nauczycieli Języków Obcych studiuje prawie trzydzieści trzy tysiące studentów, którymi opiekuje się tysiąc sześciuset pracowników naukowych. W zakresie programów europejskich, takich jak Sokrates/Erazmus, studenci mają szansę poszerzyć swoją wiedzę za granicą i zdobywać

nowe doświadczenia (w ramach programów Sokrates/Erazmus Uniwersytet Gdański podpisał już ponad 100 międzynarodowych umów). Kadra naukowa gdańskiej uczelni prowadzi badania naukowe na światowym poziomie, nie tylko odkrywczo poszerzając granice poznania, ale także służąc wiedzą i doświadczeniem całemu regionowi pomorskiemu. Obecnie Uniwersytet Gdański współpracuje z uczelniami wyższymi wszystkich państw Europy i z odległymi krajami świata. Wspólne badania i przedsięwzięcia prowadzi w ramach niemal osiemdziesięciu bilateralnych umów z zagranicznymi partnerami. Kolejne instytuty, katedry i zakłady zdobywają prestiżowy statut Centrum Doskonałości, który jest europejskim certyfikatem jakości. ROLA W PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” Uniwersytet Gdański, w ramach Działu Badań, Analiz i Standaryzacji w projekcie odpowiedzialny był za przeprowadzenie badań i ekspertyz systemu pomocy społecznej osobom bezdomnym na terenie Trójmiasta oraz zrealizowanie badania Psychospołecznego Profilu Osoby Bezdomnej, z którego wyniki zostały zebrane w formie publikacji naukowej. Kolejnym rodzajem upowszechniania problematyki bezdomności było zorganizowanie ogólnopolskiej konferencji naukowej „Oblicza Bezdomności”, zakończonej również wydaniem publikacji naukowej. Uniwersytet Gdański w ramach projektu wprowadził również w siatkę godzin Wydziału Nauk Społecznych dziewięćdziesięciogodzinny międzyinstytutowy fakultet z zakresu tematyki bezdomności. KONTAKT Uniwersytet Gdański ul. Bażyńskiego 1 a 80-952 Gdańsk tel. 0 58 552 91 00 fax. 0 58 552 03 11 e-mail: mdebs@wp.pl www.univ.gda.pl

Pomorska Izba Rzemieślnicza

CHARAKTERYSTYKA Pomorska Izba Rzemieślnicza Małych i Średnich Przedsiębiorstw w Gdańsku jest organizacją samorządu gospodarczego zrzeszającą 25 organizacji cechowych oraz 5 spółdzielni rzemieślniczych na zasadach dobrowolnej przynależności. W cechach rzemiosł i spółdzielniach rzemieślniczych zrzeszonych jest 2438 zakładów oraz 44 przedsiębiorców. Miarą aktywności Izby, w zakresie promowania małych i średnich przedsiębiorstw, jest udział członków Izby w licznych imprezach promocyjnych, szkoleniowych oraz konkursach, a także dążenie do podnoszenia jakości usług i produkcji. Od wielu lat Pomorska Izba szczególnie dużo uwagi poświęca

263

ułatwianiu przedsiębiorcom dostępu do wiedzy w zakresie kierowania firmą. Realizuje zadania skierowane na tworzenie nowych miejsc pracy. Prowadzi szkolenia, które przygotowują małe i średnie firmy do wymogów Unii Europejskiej. W ramach działalności statutowej, na mocy ustawy z dnia 22.03.1989 roku o rzemiośle, Izba organizuje i przeprowadza egzaminy kwalifikacyjne na tytuł czeladnika i mistrza. Ponadto prowadzi szkolenia dla dorosłych: przekwalifikujące oraz dokształcające, mające na celu pomoc osobom bezrobotnym w zdobyciu kwalifikacji, ułatwiających znalezienie zatrudnienia. ROLA W PROJEKCIE „AGENDA BEZDOMNOŚCI” Pomorska Izba Rzemieślnicza Małych i Średnich Przedsiębiorstw w Gdańsku w Partnerstwie odpowiedzialna była za przeciwdziałanie stereotypowi osoby bezdomnej funkcjonującemu wśród przedsiębiorców, przeprowadzenie badania w tym zakresie, a także za aktywizację zawodową osób bezdomnych. Pełniła główną rolę w procesie wyposażania osób bezdomnych w odpowiednie, potwierdzone certyfikatami i świadectwami zawodowymi umiejętności i kwalifikacje. Jedną z ról Pomorskiej Izby w projekcie było opracowanie dla osób bezdomnych wzorcowego pakietu szkoleń zawodowych i interpersonalnych, jak również upowszechnienie wypracowanych rezultatów w ramach współpracy cechowej. Podstawowym wkładem w partnerstwo była wysoko wyspecjalizowana kadra zawodowa oraz kontakty w sektorze biznesu.

264

KONTAKT Pomorska Izba Rzemieślnicza Małych i Średnich Przedsiębiorstw ul. Piwna 1/2 80-831 Gdańsk Tel. 0 58 301 84 41 e-mail: biuro@pomorskaizba.com.pl www.pomorskaizba.com.pl

K T O, GD ZI E , K I E D Y – CZY L I K I M SĄ A U TO R ZY S TA ND A R D Ó W Prowadzone na przestrzeni trzech lat przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności prace nad wypracowaniem i zweryfikowaniem metodologii oraz standardów społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych toczyły się w ramach pięciu grup standaryzacyjnych. Ekspertami prowadzącymi grupę poświeconą standardowi etycznemu byli Aleksandra Dębska–Cenian i Piotr Olech (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności). Głównym ekspertem prowadzącym grupę poświeconą standaryzacji streetworkingu, pomocy instytucjonalnej oraz pracy socjalnej była Ewa Szczypior (Urząd Wojewódzki Wydział Polityki Społecznej) wraz z osobą wspierającą – Agnieszką Meller (Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta – koło Gdańskie). Głównym ekspertem prowadzącym grupę poświeconą standaryzacji aktywizacji zawodowej był Piotr Olech (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności) przy wsparciu merytorycznym Leszka Michno (Fundacja Pinel Polska - Kraków), natomiast edukacji osób bezdomnych Aleksandra Dębska-Cenian (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności), przy współpracy z Leszkiem Michno (Fundacja Pinel Polska-Kraków). Ekspertem prowadzącym grupę poświeconą standaryzacji asystowania osobom bezdomnym i monitorowania ich postępów była Aleksandra DębskaCenian (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności).

GŁÓWNI AUTORZY STANDARDÓW EWA SZCZYPIOR – pracownik Wydziału Polityki Społecznej Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego

w Gdańsku, psycholog ze specjalnością kliniczną, założycielka Poradni dla Narkomanów w Gdańsku. Zajmuje się problemami wykluczenia społecznego – budowania sieci oparcia społecznego dla osób z kręgu bezdomności, ofiar i sprawców przemocy w rodzinie, osób z zaburzeniami psychicznymi. Współpracuje z organizacjami pozarządowymi oraz tworzy programy lokalne i strategie polityki społecznej oraz „Zdrowia dla Pomorza” w województwie pomorskim. Jest członkiem indywidualnym Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. W 2007 roku otrzymała nagrodę Pomorskiego Forum za całokształt działalności na rzecz budowania spójnego systemu wspierania osób bezdomnych.

PIOTR OLECH – Dyrektor biura Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, pracownik

socjalny, socjolog, koordynator projektów nakierowanych na społeczną i zawodową reintegrację osób bezdomnych oraz wypracowywanie spójnego modelu polityki społecznej. Były członek grupy roboczej ds. badań, a obecnie członek Rady Administracyjnej Europejskiej Federacji Krajowych Organizacji Pracujących z Bezdomnymi (FEANTSA). Ekspert w zakresie aktywnych narzędzi integracji osób wykluczonych społecznie. Szkoleniowiec, autor artykułów i raportów na temat bezdomności – w tym współautor „Socjodemograficznego portretu zbiorowości ludzi bezdomnych w województwie pomorskim”.

265

ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN – Koordynator ds. standaryzacji i edukacji Pomorskiego Forum na rzecz

Wychodzenia z Bezdomności, psycholog, zaangażowana w projekty reintegracyjne dla osób bezdomnych i bezrobotnych, wypracowywanie spójnego modelu polityki społecznej oraz budowanie w świadomości społecznej wiedzy na temat bezdomności. Ekspert w zakresie aktywnych narzędzi integracji osób wykluczonych społecznie. Zajmuje się superwizją oraz edukacją pracowników sektora pomocowego, pracujących z osobami wykluczonymi społecznie. Prowadzi szkolenia dla osób bezdomnych i bezrobotnych. Zaangażowana w prace badawcze poświęcone tematyce bezdomności. Autorka artykułów i raportów na temat bezdomności. LESZEK MICHNO – dziennikarz, biznesmen, trener i konsultant, od kilkunastu lat zajmujący się

problematyką społeczną. Obecnie prezes Fundacji Pinel Polska, wprowadzającej nową metodologię w pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi i wykluczonymi społecznie. Przeszedł szkolenie i praktykę z zakresu jobcoachingu, zorganizowane przez holenderską firmą reintegracyjną Wesseling Groep. W Polsce uczestniczył w opracowaniu i monitorowaniu kilkunastu programów mających na celu objęcie jobcoachingiem bezrobotnych osób bezdomnych, niepełnosprawnych, a także osób zagrożonych utratą pracy. Przeprowadził kilkadziesiąt szkoleń dla przedstawicieli urzędów pracy, organizacji pozarządowych, związków zawodowych z zakresu m.in. jobcoachingu oraz tworzenia firm socjalnych. Obecnie mieszka w Krakowie. AGNIESZKA MELLER – socjolog i politolog, od czterech lat koordynator projektów nakierowanych na

266

społeczną i zawodową reintegrację osób bezdomnych, w trakcie tworzenia standardów zastępca dyrektora Działu Reintegracji i koordynator projektu upowszechniania streetworkingu w Towarzystwie Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie, w ramach projektu „Agenda Bezdomności”.

W ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, nad wypracowaniem i zweryfikowaniem standardów społecznej i zawodowej (re)integracji w obszarze bezdomności pracowało blisko osiemdziesiąt osób, reprezentujących ponad 25 organizacji i instytucji zajmujących się tematyką bezdomności i wykluczenia. Wypracowana metodologia została zatwierdzona przez wszystkie organizacje i instytucje członkowskie Pomorskiego Forum (30 podmiotów). Szczegółowa lista wszystkich osób, wypracowujących poszczególne standardy (zaznaczone zgodnie z legendą), zaprezentowana została na sąsiednich kartach. Członkowie grup standaryzacyjnych, reprezentowali zarówno instytucje i organizacje sektora rządowego jak i pozarządowego. Do instytucji posiadających swoich przedstawicieli w aktywnym tworzeniu modelu (re)integracji osób bezdomnych należały: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sopocie, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Rumi, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Lęborku, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kartuzach, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta – koło Gdańskie, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta – koło Słupsk, Towarzystwo Wspierania Potrzebujących – Przystań, Stowarzyszenie Prometeusz w Gdańsku, Dom Fides w Malborku, Stowarzyszenie Abstynenckie – Kartuzy, Stowarzyszenie na rzecz Bezdomnych Agape w Nowym Stawie, Borowym Młynie i Sztumie, Stowarzyszenie Horyzont w Słupsku, Fundacja Edukacji Społecznej FES w Gdańsku, Pomorskie Centrum

Pomocy Bliźniemu w Gdańsku, Regionalne Centrum Informacji i Wspierania Organizacji Pozarządowych w Gdańsku, Miejska Poradnia Terapii Uzależnień i Współuzależnień w Gdańsku, Uniwersytet Gdański, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej – oddział zamiejscowy w Sopocie, Pomorska Izba Rzemieślnicza Małych i Średnich Przedsiębiorstw w Gdańsku, Fundacja Pinel Polska, Urząd Pracy w Gdańsku, Pomorski Urząd Wojewódzki w Gdańsku – Wydział Polityki Społecznej oraz biuro Fundacji Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.

267

269

270

271

272

P OD Z I Ę K OWAN I A – CZY L I W Y R A ZY W D ZIĘCZNO ŚCI D L A WS Z Y S T K I CH , B E Z PO MO CY K TÓ R Y CH PO D RĘ CZNI K BY NI E PO W S TA Ł Oddając Czytelniku ten podręcznik w Twoje ręce pragniemy podziękować wszystkim tym, bez udziału których podręcznik Od Ulicy do samodzielności życiowej by nie powstał. W pierwszej kolejności dziękujemy całemu zespołowi, który pracował nad tym, aby ta zapisana na kartkach papieru koncepcja ujrzała światło dzienne. Szczególne podziękowania składamy na ręce naszej grafik, która tak doskonale w obraz i formę przeobrażała nasze wizje, dokładnie w tym samym czasie, kiedy rozwijał się i dojrzewał, by ujrzeć świat jej Potomek. Dziękujemy naszym fotografom, składaczowi i szczególnie niezwyklej osobie za korektę językową. Powstawanie tego podręcznika było procesem, któremu towarzyszyła bardzo przyjacielska i sprzyjająca pracy atmosfera – zwłaszcza w naszym biurze, za co ogromnie dziękujemy. Składamy także podziękowania drukarni za cierpliwość, fachową obsługę i dużą otwartość na nasze potrzeby. Dziękujemy wszystkim ekspertom, za włożenie swojego merytorycznego wkładu w stworzenie standardów,

274

a także zrecenzowanie ich w formie komentarzy. Dziękujemy wszystkim członkom grup eksperckich za udział w wypracowaniu tego dorobku. Dziękujemy również sztabowi osób, które w latach 2005 – 2007 zatrudnione były w Towarzystwie Pomocy im. Św. Brata Alberta i testowały zaprezentowane w podręczniku rozwiązania – zwłaszcza tym, które uczestniczyły w permanentnej, burzliwej dyskusji nad każdym z ich elementów. Dziękujemy wszystkim partnerom projektu ,,Agenda Bezdomności – tym oficjalnym, a także tym zaangażowanym nieoficjalnie, którzy wnieśli nieoceniony wkład w kształt standardów. Wyrazy wdzięczności składamy również szczególnie aktywnym członkom Pomorskiego Forum, zaangażowanym w prace nad podręcznikiem, a także tym, którzy zapisane tu rozwiązania już zaimplementowali na swoim terenie. Dziękujemy również osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością, które w ramach projektu uczestniczyły w testowaniu rozwiązań – za poświęcony czas, cierpliwość, dzielenie się własnymi spostrzeżeniami. Dziękujemy Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej za wolę kontynuowania pracy nad standardami już w wymiarze ogólnokrajowym, a także organizacji FEANTSA, której dorobek kształtował nasz sposób myślenia. Dziękujemy ekspertom z Uniwersytetu Gdańskiego i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Sopocie, za możliwość nieustannego konfrontowania naszych koncepcji z wynikami badań. Z wielką pokorą dziękujemy Opatrzności, za to że czuwała, wskazywała ten właściwy kierunek i sprawiła, że mieliśmy wystarczająco otwarte umysły. Wyrazy podziękowania składamy również wszystkim ludziom dobrej woli, którzy trzymali kciuki i cierpliwie czekali, aż podręcznik dojrzeje oraz wszystkim, którzy, jak w Pobudce Uśpionych, byli dla nas źródłem nieustającej inspiracji!

L EG END A – C Z Y L I S ZTU K A CZY TA NI A ZA MI E S ZCZO N YCH W P ODR Ę CZNI K U PI K TO GR A MÓ W Znak KLATKA STOP – podkreśla te treści, nad którymi warto na chwilę się zatrzymać, pochylić, zastanowić – swoiste informacje do przemyślenia.

Znak SZCZEGÓLNIE WAŻNE INFORMACJE – wyróżnia te zagadnienia, które są kluczowe z punktu widzenia wdrażania standardu i tworzenia spójnego systemu pomocy osobom bezdomnym.

Znak WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE – odnosi się do tych fragmentów podręcznika, które służą pomocą we wdrażaniu standardów (re)integracji - w stosowaniu teorii w życiu.

Znak KOMENTARZ EKSPERTA – znajduje się w miejscach, w których czytelnik może zapoznać się z opinią eksperta dotyczącą walorów i zasadności opracowania danego standardu.

275 Znak WIĘCEJ INFORMACJI NA PŁYCIE – zamieszczony we wszystkich miejscach, w których została podana tylko część informacji, stanowi odesłanie szczególnie wnikliwego czytelnika do rozszerzenia w postaci pełnej wersji standardów, znajdującego się na dołączonej płycie CD.

M AP A C AŁO Ś CI – CZY L I W J A K I M MI E J S CU S ZU K AĆ P OS Z C ZE GÓ L NY CH TR EŚ CI INTRODUKCJA Co warto wiedzieć. Kilka słów przed przystąpieniem do lektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s. 5

PROLOG. KLUCZOWE POJĘCIA W KONTEKŚCIE (RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH 1. Sfery oddziaływania jako odpowiedź na wyzwania społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 7 2. Polityka społeczna a standardy usług w zwalczaniu bezdomności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 29 3. Sposoby konstruowania adekwatnych form pomocy dla osób bezdomnych – od diagnozy do tworzenia Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności . . . . . . s. 43

EPICENTRUM. STANDARDY SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH 276 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Standard Standard Standard Standard Standard Standard Standard Standard

Etyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 63 Streetworkingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 75 Pomocy Instytucjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 95 Pracy Socjalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 121 Edukacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 141 Aktywizacji Zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 161 Monitorowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 219 Asystowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 235

EPILOG 1. Spojrzenie z lotu ptaka – czyli co warto wiedzieć o projekcie „Agenda Bezdomności” i jego partnerach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Kto, gdzie, kiedy – czyli kim są autorzy standardów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Podziękowania – czyli wyrazy wdzięczności dla wszystkich, bez pomocy których podręcznik by nie powstał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Legenda – czyli sztuka czytania zamieszczonych w podręczniku piktogramów . . . . . . . . . . . . .

s. 255 s. 265 s. 273 s. 274