GRUDZIEŃ 2012 / NUMER 15 / www.standardypomocy.pl
S t r o n a |1
Szanowni Państwo, Drodzy Partnerzy ! W udziale przypadła mi przyjemność podsumowania mijającego roku 2012. Myślę, że był to dobry rok, trudny, pracowity ale i owocny. W roku tym bowiem, udało się nam zamknąć pierwszą fazę pracy nad Modelem Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności (GSWB). Standardy w sześciu obszarach streetworkingu, pracy socjalnej, mieszkalnictwa, partnerstwa, zatrudnienia i edukacji oraz zdrowia opracowywaliśmy w gronie około 100 ekspertów z całej Polski. Było to nie lada wyzwanie, biorąc pod uwagę różne filozofie i metody pracy różnych organizacji i instytucji. Materiał Modelu GSWB stanowi zatem pewnego rodzaju kompromis między uporządkowaniem chaosu istniejących usług skierowanych do osób bezdomnych, z drugiej strony jest spojrzeniem w przyszłość i próbą wprowadzenia nowych rozwiązań np. metody najpierw mieszkanie. Kolejnym powodem do satysfakcji może być rozpoczęcie w 19 partnerstwach lokalnych w całej Polsce pilotażowego wdrożenia opracowanego Modelu GSWB. Uważam, że pilotaż przygotowanych standardów usług dla osób bezdomnych to najważniejsza część naszego przedsięwzięcia. W praktyce bowiem ustalimy co się sprawdza, a co nie. Będziemy mogli dokonać niezbędnych zmian i korekt, tak aby opracować finalną wersję Modelu GSWB i rekomendować ją do wdrożenia Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej. Pod wieloma względami niniejszy projekt jest przełomowy, pierwszy raz środowisko instytucji
i organizacji podjęło wspólny wysiłek opracowania rozwiązań systemowych, które w wymierny sposób mają zwiększyć efektywności i jakość usług świadczonych osobom bezdomnym. Jeszcze bardziej przełomowym wydarzeniem jest realizacja pilotażu, pierwszy raz w całej Polsce na taką skalę uruchomiono proces partnerskiego rozwiązywania problemu bezdomności, który zakłada najpierw zdiagnozowanie problemu, potem przygotowanie planu działań w oparciu o wystandaryzowane usługi, realizację i ewaluację planu. Wszystko to obecnie dzieję się we wspomnianych 19 partnerstwach lokalnych, które same w sobie stanowią fenomenalny kapitał społeczny. Kapitał, który może być dalej rozwijany i pomnażany poza działaniami projektowymi. Niebagatelne pozytywne znaczenie ma także sam fakt powstania w ramach pilotażu szeregu nowych placówek dla osób bezdomnych, powstają nowe ogrzewalnie i noclegownie, powstają punkty pomocy doraźnej, powstają w końcu mieszkania wspierane, które mnie osobiście najbardziej cieszą. Powstają i realizowane są nowe usługi m.in w zakresie zatrudnienia, edukacji, pracy socjalnej, zdrowia czy streetworkingu. Sam pilotaż zmienia rzeczywistość świadczenia pomocy ludziom bezdomnym w wielu miejscach w Polsce. Wszystko to, pomimo wielu problemów biurokratycznych, administracyjnych i organizacyjnych, pozwala mi ten rok podsumować pozytywnie.
Składając Państwu życzenia świąteczne i noworoczne wszelkiego dobra i pomyślności, chciałbym podzielić się marzeniem na 2013 rok. Otóż bardzo chciałbym, aby kapitał partnerski realizacji niniejszego projektu zaowocował powołaniem ogólnopolskiej federacji organizacji i instytucji działających na polu problematyki bezdomności. Marzy mi się, aby wspólna realizacja tego przedsięwzięcia zaowocowała powołaniem bytu, który zapewni kontynuację podjętego trudu zmiany polskiej rzeczywistości pomocy ludziom bezdomnym. Już teraz zapraszam wszystkich zainteresowanych do współtworzenia i ziszczenia tego marzenia.
Piotr Olech
S t r o n a |2
Noworoczne Postanowienie Koniec roku to okres sprzyjający pewnej refleksji nad minionymi miesiącami, okalającej sferę zarówno naszego prywatnego, jak i zawodowego życia. Zazwyczaj w tym okresie piszemy i przeczytać możemy słowa podsumowania, podziękowania, plany na rok następny. I już taka to myśl kołatała mi się po głowie, aż tu nagle... 23 listopada MPiPS kieruje do Wojewodów pismo z jednej strony przypominające o zbliżającym się okresie zimowym, konieczności wzmożonej uwagi na sytuację osób bezdomnych i przypominające kilka obowiązków z obszaru problematyki bezdomności, z drugiej wyznaczające nowe dla Wojewodów zadanie - badanie ilości osób bezdomnych. Patrząc na te wytyczne z punktu widzenia osoby pracującej w Standardach w Pomocy cieszyć się człowiek powinien niezmiernie, bo już ponad dwa lata powtarzania mantry „nie znamy nawet skali bezdomności, a szacunki są zbyt rozbieżne", aż w końcu (a może nawet już) MPiPS odpowiada na ten problem i wykorzystując daną jej zwierzchność wyznacza takie zadanie Wojewodom. Powiedział by ktoś, że zadanie ani zaskoczeniem być nie powinno, ani trudnie nie jest, bo podobne badania już prowadzone były. Czerpać można z tych dotychczas przeprowadzonych, wiec zaczerpnijmy... Głośne badanie GUS populacji ludzi bezdomnych przy okazji spisu powszechnego chyba nie dało oczekiwanej odpowiedzi. Nie powiem, że zakończyło się fiaskiem, ale też nie przytoczę relacji z tego, jak w praktyce badanie bywało realizowane. W przypływie uszczypliwości można by powiedzieć, ze ktoś chciał dobrze, a wyszło jak zwykle. Na wszelki wypadek szukamy innych przykładów. Badanie socjodemograficzne realizowane co dwa lata (cykliczność zbieżna z wytycznymi ministerstwa) nazywane w kraju badaniem pomorskim, wydaje się, dość wiarygodne, miarodajne, dość szerokie, badające nie tylko skalę populacji, ale kreślące też tzw. portret osoby bezdomnej. Realizowane od ponad dekady, długo przygotowywane, a i tak wywołujące
każdą kolejną edycją dreszczyk niepokoju o przebieg i jakość. Czy 2 miesiące okraszonego licznymi świętami to okres wystarczający na przygotowanie się do takiego przedsięwzięcia? Nie odpowiem, choć odpowiedź znam. Dałem upust swojemu drugiemu malkontenckiemu JA. Musiałem, bo inaczej nie dało by mi powiedzieć tego, co gdzieś tam w głowie kołacze się pomiędzy refleksjami przełomu dat. Chcę w tym badaniu widzieć ogromną szansę na zmianę. Zmianę naszego systemu wsparcia ludzi bezdomnych, zmianę planowania tak centralnego, jak i lokalnego, zmianę retoryki tych, którzy się o bezdomności wypowiadają. Mam poczucie, ze jesteśmy bliżej, niż kiedykolwiek, dyskursu opartego na rzetelnych danych, a nie będących wytworem chimerycznej charyzmy każącej jednemu określać problem bezdomności jako nieistotny, a drugiemu na niemal zagrażający istnieniu społeczeństwa. Chcę widzieć trud towarzyszący pierwszej edycji, ale i przychodzące wraz nim doświadczenie i jakościowy rozwój. Chcę widzieć zapałał badaczy, a nie ręce załamane kolejnym spadającym na głowę obowiązkiem. Chcę widzieć poza oddaniem dużej swobody w realizacji także wolę minimalnego wsparcia MPiPS w postaci jakiegoś prostego narzędzia badawczego, pozwalającego zebrać dane w miarę spójne, choć trochę szersze niż bezduszna ilość dusz. Chcę widzieć przyszłość w jasnych barwach. I to jest moje noworoczne postanowienie… Rafał Stenka
W BIEŻACYM NUMERZE: Kampania społeczna… Wizyty studyjne Partnerstw Lokalnych… Seminaria Regionalne… Buduje się… Rok 2013…
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a |3
Pomożemy rozwiązać Twój problem – kampania społeczna w Nowym W gminie Nowe praca wre na całego, oddane zostało mieszkanie wspierane, pojawiła się osoba chętna do słynnego mieszkania najpierw, ale partnerzy w projekcie wyszli dalej i zaplanowali poza twardymi działaniami kampanię społeczną o mocnym tytule „Pomożemy rozwiązać Twój problem” Barwy kampanii Każde działanie, szczególnie takie, które skierowane jest do wąskiej grupy społecznej wymaga zwrócenia uwagi ogółu mieszkańców danej społeczności. Z takiego założenia wyszło partnerstwo „Nasze Powroty” z Nowego, które za pomocą kampanii społecznej zwróciło uwagę mieszkańców Nowego na problem osób bezdomnych oraz problem zagrożenia bezdomnością. Autorem kampanii jest Nadwiślańskie Stowarzyszenie „Aktywni”, lokalna organizacja pozarządowa, która w ramach swoich zainteresowań zajmuje się między innymi problematyką ekonomii społecznej i animacji lokalnej. „Aktywni” posiadający doświadczenie na płaszczyźnie promocji i PR zaproponowali projekt kampanii, którego motywem przewodnim jest grafika przedstawiająca postacie dwóch bezdomych mężczyzn. Zastosowana technika pozwoliła na uzyskanie przejmującego obrazu odzwierciedlającego stan duszy i ciała w jakim znajdują się osoby pozbawione dachu nad głową. Ciekawostką jest, że swoich wizerunków użyczyli członkowie stowarzyszenia, twierdząc że jest to ich osobisty manifest identyfikacji z problemem. W ramach działań zamontowano na terenie Nowego dwa bannery ścienne o łącznej powierzchni 32m2. Zaprojektowano, wydrukowano, a także kolportuje się 3500 dwustronnych ulotek DL wśród mieszkańców. Z treści można się dowiedzieć jak pomóc osobom bezdomnym i zagrożonym. Gdzie można zwracać się o pomoc. Jest podany numer telefonu alarmowego służb społecznych w Nowem. Przygo-
towano również 1000 ulotek skierowanych bezpośrednio do osób bezdomnych. Kolportowane są one w instytucjach pomocy (jadłodajnia, ogrzewalnia, MGOPS). Ulotki posiadają również pracownicy socjalni i funkcjonariusze policji. W treści można znaleźć wszystkie niezbędne informacje dotyczące lokalnego systemu wsparcia. Autorzy kampanii współpracują na co dzień z lokalną prasą. Owocem są między innymi artykuły zwracające uwagę na problem, a zarazem referujące kolejne działania partnerstwa „Nasze Powroty”. Dodatkowym masowym aktywnym źródłem informacji jest profil „Nasze Powroty” na Facebooku - realizowany przez członka partnerstwa. Twórcy kampanii zwrócili także uwagę na brak wiedzy o problemie bezdomności wśród osób młodych. Co staje się przyczyną bierności, a wręcz stygmatyzacji osób dotkniętych problemem. Stąd też pomysł spotkań edukacyjnych ze studentami oraz uczniami lokalnych szkół średnich. Zaplanowano dwa spotkania, z czego odbyło się już spotkanie ze studentami Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Toruniu. Ostatnim elementem kampanii jest najbardziej spektakularne przedsięwzięcie: realizacja filmu dokumentalnego poświęconego problemowi bezdomności, a jednocześnie będącego prezentacją modelu GSWB dedykowaną małym gminom. Aktualnie trwa realizacja, premierę dokumentu zaplanowano na marzec 2013 roku. Marcin Tylman
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a |4
Białogard - wizyta studyjna w Rzymie, 02-06.10.2012 r. Partnerstwo Białogardzkie z udziałem opiekuna merytorycznego odbyło zagraniczną wizytę studyjną w Rzymie w dniach 02-06.10.2012 r. Uczestnicy wizyty wzięli udział w spotkaniach z przedstawicielami organizacjach i instytucjach: Stowarzyszenie Sant’Egidio, Ambasada RP, Caritas, Adwokaci Ulicy, Lekarze dla Praw Człowieka. Sant’Egidio Pierwsza z wizytowanych organizacji, stowarzyszenie funkcjonuje w 60 krajach świata, w tym i w Polsce, gdzie działa w 3 miastach: Warszawie, Szczecinie i Wrocławiu. W Rzymie stowarzyszenie działa od 1968 roku. Organizacja ta prowadzi stołówkę dla osób ubogich i bezdomnych, z której codziennie korzysta około 1000 osób; a także zajęcia językowe ( włoski dla migrantów) prowadzi także dom dla osób bezdomnych, do którego wejść może każdy niezależnie od godziny. W organizacji pracują tylko i wyłącznie wolontariusze, świeccy, którzy swoją pomoc ofiarują głównie poprzez przyjaźń z osobami ubogimi i bezdomnymi. Prawie każdy obywatel Włoch przynajmniej 1 godzinę w miesiącu poświęca na wolontariat. Jest to tak duża grupa ludzi, że nie ma konieczności aby na ten cel poświęcać więcej czasu. Wolontariusz nie podpisuje żadnej umowy, nie odprowadza się od niego żadnych podatków – dzięki temu współpraca nie przynosi żadnych komplikacji. Konsulat RP Według danych polskiego konsulatu, w Rzymie mieszka 110 tys. Polaków, spośród 150 tys. na terenie Włoch, którzy mają uregulowany pobyt ale nie mają obywatelstwa włoskiego. Kierownik konsulatu szacuje, że ok 72% Polaków to kobiety, zatrudnione jako pomoc domowa i opiekunki do dzieci i osób starszych. Według przedstawicieli konsulatu coraz większą liczbę obywateli Włoch dotyka problem bezdomności. Z powodu rozwodów i separacji rośnie liczba mężczyzn bez domu. Co więcej, klimat i pogoda w Rzymie powodują, że wygodnie jest żyć na ulicy, dlatego coraz większą uwagę skupia się na przeciwdziałanie zjawisku bezdomności. Caritas Roma Caritas prowadzi stołówkę dla osób ubogich, 3 biura pośrednictwa pracy, schronisko dla bezdomnych kobiet i mężczyzn oraz mieszkania treningowe. W schronisku zatrudnieni są psycholog oraz asystent socjalny, z którymi odwiedzjący mają możliwość porozmawiać. Znajduje się tu 200 miejsc, jednak możliwość skorzystania z nich otrzymują osoby, które pozytywnie przejdą
selekcję. Pobyt w placówce dozwolony jest wyłącznie nocą przez okres maksymalnie 3 tygodni dla obcokrajowców oraz 1 miesiąca dla obywatela Włoch. Mieszkania treningowe są wynajmowane przez Caritas z zasobów komunalnych. Korzystać z nich na czas nieokreślony mogą osoby posiadające pracę, wolne od nałogów, będące w stanie się utrzymać. Każda osoba trafiająca do Caritas Roma otrzymuje pomoc wolontariusza. Adwokaci Ulicy Stowarzyszenie jest jedyną organizacją w Rzymie, która bezpłatnie udziela pomocy prawnej. Członkami stowarzyszenia są adwokaci-wolontariusze udzielający porad prawnych i reprezentujący osobę bezdomną w sądzie. Organizacja działa w 30 miastach, zrzeszając około 700 członków. Osoby potrzebujące pomocy prawnej przyjmowane są w określone dni, bez wcześniejszego uzgadniania terminów. Problemy z jakimi przychodzą są bardzo różne: obcokrajowcy najczęściej mają problem z utratą pracy lub brakiem zapłaty za wykonaną pracę, natomiast osoby spoza UE borykają się z problemem uzyskania pozwolenia na prace oraz uregulowania pobytu. W samym tylko Rzymie Adwokaci Ulicy obejmują swoją pomocą ponad 250 osób. Lekarze dla Praw Człowieka Misją Stowarzyszenia jest udzielanie pomocy osobom bezdomnym i pokrzywdzonym. W tym celu wykorzystuje ona autobus wyposażony w urządzenia medyczne – ambulatorium, który dwa razy w tygodniu jeździ po ulicach i dworcach Rzymu. Przez dwie noce w tygodniu wyjeżdża w teren zespół 3 operatorów (osoby potrzebne do rozmów i tłumaczeń oraz psychologowie) i 2 lekarzy. W sumie organizacja zrzesza 30 osób: 15 operatorów otrzymujących wynagrodzenie za swoją pracę oraz 15 lekarzy - wolontariuszy. Duża mobilność w czasie niesienia pomocy sprzyja nawiązywaniu kontaktów i poznawaniu osób przyjmujących pomoc. Dzięki ścisłej współpracy z „Adwokatami Ulicy” zespoły uświadamiają ludziom, jakie są ich prawa, zagłębiają się w ich historię, niosąc pomoc każdemu kto chce z niej skorzystać.
Katarzyna Halasz – opiekun partnerstw lokalnych
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a |5
Seminarium Regionalne dla Partnerstw Lokalnych 22.11.2012 roku w Szczecinie odbyło się Seminarium Regionalne dla partnerstw lokalnych z Piły, Lwówka, Stargardu i Białogardu. Spotkanie dało partnerstwom okazję do wymiany poglądów, doświadczeń oraz uwag z dotychczas przeprowadzonych działań projektowych w ramach pilotażu. W pierwszej części seminarium przedstawiciele partnerstw zapoznali się z projektowanymi przez Rząd kierunkami zmian w pomocy społecznej oraz zaprezentowali swój dotychczasowy postęp we wdrażaniu standardów GSWB. Jednak najwięcej uwagi uczestnicy poświęcili prezentacji i dyskusji nad doświadczeniami z odbytych w ostatnich miesiącach wizyt studyjnych – krajowych i zagranicznych. Wśród odwiedzonych miejsc wymienić należy Kraków, Sanok, Kielce oraz Sztokholm (Szwecja), Rzym
(Włochy) i Barcelonę (Hiszpania). Okazuje się, że pomimo niewielkich odległości nasi europejscy sąsiedzi znacząco dystansują się od siebie w sferach mentalności, metodyki oraz zasobów w dziedzinie pomocy najuboższym. W ostatniej części seminarium odbyły się warsztaty, których celem było przedyskutowanie rekomendacji partnerstw do poszczególnych standardów GSWB. Seminarium zakończyło się wspólnym obiadem, po którym uczestnicy powrócili do swoich domów.
Praga Południe w Gdańsku Partnerstwo Lokalne: „Twój dom” - partnerstwo na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Dzielnicy Praga Południe m. st. Warszawy odbyło krajową wizytę studyjną w Gdańsku w dniach 12 - 14 września 2012roku. Uczestnicy wrócili bardzo. Wizyta przebiegła zgodnie z planem i harmonogramem, bez przeszkód i nieprzewidzianych zdarzeń. Wizyty w placówkach dały nam obraz zróżnicowanych standardów w zależności od rodzaju obiektu, specyfiki beneficjentów i posiadanych przez organizację środków finansowych. Dla większości beneficjentów wizyty, osób pracujących w projekcie pilotażowym, były to kwestie nowe, ponieważ nie pracują bezpośrednio w placówkach dla bezdomnych i słabo znają ich realia. Dlatego stwierdzili, że wizyta była dla nich wysoce kształcąca. Wiele obiecują sobie po kolejnych wizytach studyjnych. Odwiedziliśmy kolejno: - Placówkę dla kobiet z małymi dziećmi Stowarzyszenia Opiekuńczo - Resocjalizacyjnego „Prometeusz” - Ogrzewalnię Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Gdańskie
-
Centrum Integracji Społecznej Dwa schroniska im. św. Brata Alberta Noclegownię im. św. Brata Alberta Placówkę Stowarzyszenia na rzecz Bezdomnych „Panakeja” MOPS w Gdańsku – spotkanie z przedstawicielami zespołu ds. bezdomności oraz z przedstawicielami Partnerstwa Lokalnego Gdańsk.
Był także czas na zwiedzanie gdańskiej Starówki. Oprowadzanie i opowieści o zwiedzanych miejscach zapewnił nam Pan Roman Koturbasz, prezes Fundacji Społecznie Bezpieczni w Gdańsku. Spacerom i zwiedzaniu sprzyjała lokalizacja noclegów w samym centrum miasta. Maria Pokój
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a |6
Południowo Zachodnia Polska w Gdańsku Do Gdańska wybrała się kolejna grupa Partnerstw Lokalnych, tym razem tych objętych opieją TPBA. W wyjeździe uczestniczyły 32 osoby – członkowie Partnerstw Lokalnych w Strzelcach Opolskich, Zabrzu oraz Dąbrowie Górniczej wraz z opiekunami merytorycznymi partnerstw. Podczas wizyty w Gdańsku uczestnicy zobaczyli następujące placówki: 1.
Centrum Integracji Społecznej
Wizytę rozpoczęło spotkanie z przedstawicielami TPBA, PFWB oraz MOPR w Gdańsku w Centrum Integracji Społecznej TPBA Koło Gdańskie. Przebieg spotkania: - wystąpienie Wojciecha Bystrego, Prezesa Koła. Prezentacja gdańskiego systemu wsparcia dla osób bezdomnych, w części realizowanej przez Koło Gdańskie TPBA. Omówienie placówek prowadzonych przez Towarzystwo w Gdańsku. Odniesienie do zrealizowanych w przeszłości oraz obecnie projektów: m.in. Agenda Bezdomności, Streetworking. „Centrum Treningu Umiejętności Społecznych”, „Gdański Program Rewitalizacji”, „Misja Przeciw Eksmisjom” - wystąpienie Piotra Olecha, Dyrektora Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. O PFWB w kontekście rozwoju systemu pomocy społecznej. PFWB jako szerokie partnerstwo. Standaryzacja usług w pomocy społecznej, projekty międzynarodowe - wystąpienie przedstawicieli Sekcji ds. Osób Bezdomnych MOPR Gdańsk – Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, projekt „Bezdomność - do widzenia”, kierowanie osób bezdomnych do mieszkań socjalnych. - wystąpienie Justyny Rozbickiej – Dyrektor CIS. Informacja na temat działalności placówki między innymi w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością Uczestnicy wizyty skierowali szereg pytań dotyczących funkcjonowania gdańskiego systemu pomocy osobom bezdomnym, pomocy bezdomnym kobietom oraz działań podejmowanych wobec osób zagrożonych bezdomnością. Spotkanie zakończyło zwiedzanie Centrum Integracji Społecznej.
2. Pogotowie socjalne dla osób nietrzeźwych Placówka prowadzona przez Towarzystwo Wspierania Potrzebujących „PRZYSTAŃ”. Kierownik pogotowia P. Kunkiel omówił historię placówki, w której wcześniej mieściła się izba wytrzeźwień, jej cele, zadania oraz organizację. Uczestnicy mieli możliwość poznać formy i zasady udzielania pomocy osobom nietrzeźwym, w tym bezdomnym oraz wizytować wybrane pomieszczenia placówki. 3. Dom Wspólnotowy św. Brata Alberta w Gdyni ul. Lotników 86 W obiekcie, przekazanym przez władze samorządowe na rzecz Koła Gdańskiego TPBA , przebywa 9 osób bezdomnych wskazywanych przez pracowników MOPS. Podczas spotkania zostały omówione kryteria przyjęcia osób do placówki, regulamin pobytu w placówce. Była także możliwość obejrzenia wybranych pomieszczeń placówki. 4. Noclegownia dla Bezdomnych Mężczyzn Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie ul. Żaglowa 1 Podczas wizyty kierownik placówki omówił kryteria przyjęcia oraz zasady funkcjonowania osób bezdomnych w placówce, jak również miejsce Noclegowni w funkcjonującym systemie wsparcia na rzecz osób bezdomnych w Gdańsku. Część spotkania poświęcono tworzącemu się systemowi koordynacji pomocy w okresie zimowym oraz planom MOPR w zakresie zmiany sposobu funkcjonowania – przekształcenie noclegowni w ogrzewalnię. W trakcie wizytacji wybranych pomieszczeń placówki uczestnicy dzielili się spostrzeżeniami i własnymi doświadczeniami. 5. Schronisko dla Bezdomnych Mężczyzn Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie, ul. Starowiślna 3. Wyjazd studyjny zakończyła wizytacja w schronisku dla mężczyzn. Podczas spotkania i zwiedzania placówki dyskutowano o problemie osób starszych wśród osób bezdomnych oraz udzielanej im pomocy. Notatkę sporządzili: Halina Kuna i Paweł Ciołkowski
S t r o n a |7
Spotkania w Częstochowie i Krakowie To już druga wizyta krajowa Partnerstwa Lokalnego Ursus. Po wrześniowym wyjeździe do Gdańska osiągnęliśmy projektowe antypody i w dniach 28 - 30 listopada br. wybraliśmy się do Krakowa. Po drodze wstąpiliśmy do Częstochowy. Partnerzy z PL Częstochowa dołożyli wszelkich starań aby to spotkanie miało wyjątkowy - nie tylko pod względem merytorycznym - wymiar (przekąski były naprawdę finezyjne!). W spotkaniu, które prowadziła dyrektor OPS pani Barbara Mizera uczestniczyli przedstawiciele wszystkich partnerów PL Częstochowa, tj. Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy „Agape”, Fundacji Chrześcijańskiej „Adullam” i Ośrodka Pomocy Społecznej. Otrzymaliśmy serdeczne pozdrowienia od Prezydenta Miasta pana Krzysztofa Matyjaszczyka, który nie mógł być z nami, ale sekunduje działaniom podejmowanym na rzecz osób wykluczonych. Jak zgodnie zapewniali częstochowianie potrafi w tym szlachetnym celu jednoczyć ponad podziałami. Po spotkaniu w Częstochowie odbytą niedawną dyskusją o GSWB - czy nasze partnerstwa są tylko projektowe czy już lokalne – należałoby zakończyć zdecydowanym stwierdzeniem, że to partnerstwo jest autentyczne, potrafiące ze sobą rozmawiać, wspólnie działać. Do tej pory myśleliśmy tak o sobie - o Partnerstwie Lokalnym Ursus. Teraz wiemy, że tak samo współpracują ze sobą częstochowscy partnerzy. Podczas spotkania wszystkich nas interesowały spostrzeżenia na temat wdrażania standardów, wnoszenia poprawek do modelu. Dzieliliśmy się uwagami jak w praktyce wyglądają nasze projektowe założenia i co w efekcie okazało się najbardziej istotne w pracy z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością. Ciekawym spostrzeżeniem odnośnie autodiagnozy osób bezdomnych podzielił się prezes stowarzyszenia „Agape” - Kazimierz Słobodzian. Otóż grupa osób bezdomnych z ich projektu zdobywała Giewont i ta sytuacja stanowiła namacalną wręcz odpowiedź na pytanie: jaki jestem i na czym polegają moje trudności. Nie zdążyliśmy o wszystkim porozmawiać. Obie strony miały wrażenie, że dyskusję przerwaliśmy w połowie, że warto się jeszcze spotkać. Z uczuciem niedosytu wyruszyliśmy do Krakowa. Kolejny dzień był naprawdę intensywny – czekało nas aż pięć spotkań! Na poranek w OPS Kraków zaprosiła nas opiekun merytoryczna PL pani Małgorzata Kurdybacz. Towarzyszył jej przedstawiciel Lekarzy Nadziei pan Kazimerz Rajda. Tutaj dyskusja dotyczyła spraw bardziej ogólnych, nie związanych bezpośrednio z wdrażaniem modelu GSWB. Zostaliśmy zapoznani z głównymi problemami w udzielaniu skutecznej pomocy osobom bezdomnym w Krakowie. Brak wystarczającej liczby pracowników socjalnych i przewlekłe choroby, na które cierpią bezdomni to główne utrudnienia w tym zakresie. Opiekun merytoryczna zwróciła uwagę na konieczność zróżnicowania usług kierowanych do bezdomnych kobiet i mężczyzn. Również pan Kazimerz potwierdził tę opinię – rzadko w praktyce lekarskiej zdarza mu się spotykać aż tak wycieńczone i schorowane kobiety
jak bywają przyjmowani przez niego bezdomni mężczyźni. Zaraz potem znaleźliśmy się w Urzędzie Miejskim, gdzie dyskutowaliśmy o przyjętych w Krakowie sposobach oddłużania. Zablokowanie naliczanych odsetek przy deklaracji spłaty części zadłużenia, prowadzenie Banku Zamiany Mieszkań (odzyskano 1,5 mln zł zadłużeń czynszowych), oferty zatrudnienia przez Małopolskie Forum Pracy to tylko część propozycji, o których dowiedzieliśmy się podczas spotkania z przedstawicielami Wydziału Lokalowego w Urzędzie Miasta Krakowa. Z relacji urzędników wynika, iż Kraków boryka się z dużym problemem zadłużonych lokali, jednocześnie wychodzi naprzeciw oczekiwaniom mieszkańców przedstawiając i wcielając w życie nowe rozwiązania np. umożliwienie odpracowania długu przez osoby bezrobotne (w ten sposób odzyskano 200 tys. zł) czy uruchomienie profesjonalnej aplikacji Smart City służącej zamianie mieszkań. Z racji ograniczeń czasowych dwie popołudniowe wizyty odbyliśmy równolegle w mniejszych grupach. Wizyta w Fundacji Dzieło Pomocy św. Ojca Pio zrobiła na nas ogromne wrażenie. Nie tylko jakość świadczonych wobec osób wykluczonych usług ale i warunki w jakich to świadczenie ma miejsce, są imponujące. Wizytując pięknie urządzone wnętrza trudno było nie przyznać racji, że otoczenie ma wpływ na samopoczucie. Z pewnością zjedzony tu posiłek, skorzystanie z porady w punkcie konsultacyjnym mają dodatkową wartość ze względu na standard budynku. Dzieło św. Ojca Pio jest także partnerem w projekcie GSWB – zaangażowane jest w pilotaż standardu „mieszkalnictwo” poprzez zapewnienie mieszkań wspieranych dla beneficjentów projektu oraz testuje standard „zdrowie” organizując spotkania motywujące do podjęcia terapii dla osób uzależnionych. Atmosfera panująca w Fundacji przepełniona jest spokojem i wewnętrzną harmonią. Cytaty św. Ojca Pio wyeksponowane we wnętrzach Fundacji skłaniają do głębszych rozważań i motywują do działania („Jeśli nie udaje Ci się iść do Boga wielkimi krokami idź małymi” św, Ojciec Pio). Z kolei spotkanie z Barbarą Wojtkowską i Bartoszem Kurzeją ze Spółdzielni Socjalnej Ekocentrycy to podróż w czasie do epoki kiedy nasi protoplaści budowali (sami jeszcze o tym nie wiedząc) w sposób ekologiczny. Zapoznaliśmy się z zasadami biobudownictwa - budownictwa opartego na tanich materiałach, dostępnego finansowo dla każdego. Z uwagi na prostotę konstrukcji, po krótkim przeszkoleniu taką budowę może rozpocząć każdy. Dowiodły tego warsztaty przeprowadzone przez „ekocentryków” z osobami niepełnosprawnymi. Biobudownictwo kładzie nacisk na zdrowie mieszkańców oraz na energooszczędność, zarówno w procesie budowania, jak i późniejszego użytkowania budynków. Pani Barbara wraz ze swoimi kolegami ze spółdzielni przyjęła nas w klimatycznej siedzibie firmy w Tyńcu pod Krakowem. Wszyscy byliśmy pod wrażeniem pomysłów grupy architektów skupionych wokół spółdzielni.
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a |8
Z kolei pan Bartosz z wykształcenia fizyk przekonywał, że tzw. aura domu to nie tylko licentia poetica, ale naukowo udowodniony fakt. Zbyt mało mieliśmy czasu aby wysłuchać jego wykładu o fraktalności materii. Domy ze słomy? – dlaczego nie. Snując wizję takich domów udaliśmy się na wieczorne spotkanie w Dominikańskim Centrum Informacji o Sektach. Nie bez kozery wybraliśmy również to miejsce. Zdajemy sobie sprawę, co potwierdził pan Józef Rostworowski pracujący w Centrum, że osoby w kryzysie, bezdomne lub zagrożone bezdomnością są wyjątkowo podatne na manipulacje i uzależnienie od sekt. Wysłuchaliśmy wykładu o mechanizmach tego uzależnienia, zdaliśmy też sobie sprawę, że każdy z nas może ulec takiemu „praniu mózgów”. Bezdomni szczególnie, gdyż brak im oparcia w najbliższych, a tak naturalna potrzeba przynależności i akceptacji zostaje w sekcie bardzo szybko zaspokojona. Krakowski spleen nie dopadł nas tego dnia. Dyskusje zapoczątkowane podczas spotkań kontynuowaliśmy przemierzając uliczki Starego Miasta. Następnego dnia czekały nas jeszcze dwie wizyty we wspólnocie Emaus i Wojewódzkim Urzędzie Pracy. Wzorowana na francuskim modelu wspólnota Emaus prowadzi w Krakowie sklep z „ drugiej ręki”, z którego utarg przeznaczony jest na potrzeby osób wykluczonych. W towarzystwie wolontariuszy przeczesywaliśmy magazyny Emausa w nadziei wyłowienia jakieś perełki.
Owszem, znaleźliśmy, ale szafa gdańska, która nam się spodobała, mimo, że w przystępnej cenie, raczej nie zmieściłaby się do tramwaju. Z kolei ostatnia wizyta dowiodła, że również w Krakowie Urząd Pracy intensywnie współpracuje z Ośrodkiem Pomocy Społecznej jak i z organizacjami pozarządowymi. Przedstawiciele UP pokrótce przedstawili szerokie spektrum działań swojej instytucji. Osoby bezpośrednio uczestniczące w tworzeniu projektów mających na celu zmniejszanie liczby bezrobotnych z wielkim entuzjazmem i zaangażowaniem dzieliły się z nami swoimi spostrzeżeniami, doświadczeniem oraz efektami pracy. Szczególne wrażenie zrobił na nas pomysł zawarty w Projekcie Holownik - nowa usługa aktywizacji zawodowej w którym to z osobami bezrobotnymi pracuje trener zatrudnienia wspieranego. Odnoszę wrażenie iż trafny pomysł na projekt, duży wkład pracy oraz ogromne zaangażowanie pracowników przyniosło niespodziewane rezultaty walki z bezrobociem. Klamrą spinająca całą wizytę były dwie przypadkowe rozmowy – pierwsza na samym początku wizyty z bezdomnym mężczyzną na dworcu w Częstochowie i w Krakowie podczas ostatniego obiadu, kiedy to zaczepiła nas żebrząca kobieta. Mamy nadzieje, że zachowaliśmy się profesjonalnie, zgodnie ze standardem pracy socjalnej.
Edyta Kowalczyk - koordynator merytoryczny Elżbieta Szadura animator - moderator
Partnerstwo Lokalne w Zabrzu. Adaptacja Domu Noclegowego MOPR w Zabrzu. W Domu Noclegowym Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Zabrzu wdrażany jest standard mieszkalnictwa i pomocy doraźnej. Wdrożenie rozpoczęło się od prac adaptacyjnych związanych między innymi z kuchnią, gdzie konieczne było dostosowanie pomieszczeń do odpowiednich przepisów (zdjęcie nr.1). Przygotowano tu również do podłączenia instalację elektryczną, na części ścian wykonane będą nowe tynki, a na podłodze wykonana zostanie nowa wylewka. Dokonano rozbiórek starej glazury w pomieszczeniu łazienki (zdjęcie nr 2). Usunięto wierzchnie warstwy podłóg w
pomieszczeniu jadalni, przeprowadzono prace rozbiórkowe i wyburzeniowe w pomieszczeniu przeznaczonym na izolatkę, wykonano nową instalację wodną wraz z przyłączeniami w pomieszczeniu kuchni oraz izolatki. Trwają przygotowania do podjęcia prac związanych z przekształceniem starego przedsionka w pomieszczenie dla opiekunów (zdjęcie nr 3). Po zakończeniu prac adaptacyjnych planowane jest między innymi poszerzenie kadry o nowych opiekunów.
S t r o n a |9
Jak to Radom gościł w Kielcach W dniach od 10 do 12 września Partnerstwo Lokalne z Radomia uczestniczyło w wizycie studyjnej w Kielcach. Udział w zaplanowanych spotkaniach wzięło 6 przedstawicieli MOPS Radom, 4 przedstawicieli Caritas Diecezji Radomskiej oraz opiekun merytoryczny z ramienia Stowarzyszenia MONAR. Uczestnicy wizyty studyjnej mieli okazję zapoznać się z przykładami dobrych praktyk w ramach pomocy społecznej w zakresie tworzenia i funkcjonowania rozwiązań mających na celu wspieranie osób bezdomnych, uzależnionych od alkoholu, niepełnosprawnych psychicznie oraz matek z dziećmi opuszczających domy rodzinne ze względu na przemoc w rodzinie. Wizyta studyjna była swego rodzaju formą szkolenia wyjazdowego do miejsc, gdzie można było poznać jak działają instytucje pomocy społecznej w Kielcach. Przy okazji można było naocznie zobaczyć jak tworzono dane miejsca i na jakie problemy należy zwrócić szczególną uwagę przy tworzeniu tego rodzaju placówek. Wizyta była bardzo pouczająca i z całą pewnością przyczyni się do kształtowania i rozwijania działań z zakresu pomocy społecznej w regionie radomskim. Zauważono
pozytywne efekty funkcjonowania Ogrzewalni Miejskiej i Schroniska dla Bezdomnych Mężczyzn przy ul. Żeromskiego 36a oraz placówki w miejscowości Świniary, gdzie zwrócono uwagę na mieszkania chronione, świetlice oraz wszelką formę pomocy dla osób upośledzonych umysłowo, uzależnionych, bezdomnych. Kolejnym punktem programu, na który zwrócono szczególną uwagę była wizyta w Domu dla Bezdomnych Mężczyzn św. Brata Alberta w Miechowie. Zaradność organizacyjna (założenie sklepu z używaną odzieżą) zarówno kierownika placówki jak i chęć do poprawy warunków bytowych i życiowych osób tam zamieszkałych były widoczne na każdym kroku. Uczestnicy wizyty studyjnej byli pod dużym wrażeniem odwiedzając placówki oferujące pomoc kobietom ofiarom przemocy oraz bezdomnym kobietom w ciąży czy z małymi dziećmi. Wszyscy uczestnicy wizyty studyjnej byli i są zainteresowani utworzeniem lokalnego systemu pomocy osobom potrzebującym, biorąc za wzór placówki w Kielcach. Marzena Prusiecka
Łaźnia Dla Osób Bezdomnych 15 listopada oficjalnie otwarto łaźnię w Domu dla Bezdomnych w Dąbrowie Górniczej, którą poświęcił bp Grzegorz Kaszak z Diecezji Sosnowieckiej. Przedsięwzięcie realizowane jest w ramach projektu „Bliżej domu – model wychodzenia z bezdomności” obejmującego m.in. pilotażowe wdrażanie standardu mieszkalnictwa i pomocy doraźnej. W pomieszczeniach znajdują się dwa stanowiska do mycia z prysznicami i umywalkami, pokój higieniczny do dezynfekcji, izolatka, dwie pralko - suszarki oraz magazyn odzieży. Łaźnia przeznaczona jest przede wszystkim dla osób bezdomnych środowiskowych przywożonych przez straż miejską i policję, a także streeworkerów. Mogą z niej także korzystać osoby zagrożone bezdomnością, które nie mają
odpowiednich warunków do utrzymania higieny. Jest czynna przez 4 godziny pięć dni w tygodniu. Pomocą osobom bezdomnym oraz utrzymaniem pomieszczeń w czystości zajmuje się zatrudniony w tym celu pracownik. Przedsięwzięcie to zwiększy ilość i jakość działań z zakresu profilaktyki zdrowotnej wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a | 10
Streetworking wiejski Dlaczego wiejski? Pytanie takie zadaje mi wiele osób na wsi bezdomność? To nie możliwe a jednak. Pracę streetworkera rozpoczynałem w czerwcu 2007 r. w Londynie. Moim nauczycielem był Bob – streetworker z projektu Brodway Center. Terenem pracy była dzielnica Hammersmith & Fulham. Nie mogłem się nadziwić skąd Bob pamięta tyle miejsc i zna „swoich” bezdomnych z ulicy. Zdziwieniem był też kontakt z tymi ludźmi. Znał wszystkich po imieniu, był po trochu matką i dobrą duszą. Z otwartymi ustami słuchałem o czym rozmawiają, to była rozmowa przyjaciół a nie urzędnika z petentem. Wzorce, które zobaczyłem i usłyszałem, staram się przenieść na teren gminy Strzelce Opolskie, choć liczby różnią się bardzo. Dzielnica H&F to około 600 tyś. mieszkańców, gmina Strzelce Opolskie 32 tyś. - różnica w ilości mieszkańców olbrzymia, bezdomny taki sam. Od 2010 r. realizujemy w gminie Strzelce Opolskie pracę metodą streetworkingu, ponieważ jesteśmy Gminą Miejsko – Wiejską, niejako z urzędu interesowaliśmy się sytuacją bezdomności na wsi. Były to pierwsze kroki w tym kierunku. Rozwinięcie metody streetworkingu na wsi umożliwił udział w projekcie GSWB. Dlaczego wiejski? Bezdomność na wsi? Praktycznie w każdej wsi Gminy Strzelce Opolskie są osoby bezdomne. Problem po wymieceniu spod dywanu okaże się całkiem nie mały. Porównanie - ilość osób bezrobotnych z terenu wiejskiego jest procentowo wyższa od miejskiego - coraz mniej osób pracujących i utrzymujących się z rolnictwa, zanik gospodarstw rolnych - problem utrzymania dotychczasowego systemu rodziny wielopokoleniowej - uzależnienie od alkoholu - zatrudnienie „na czarno”, osób bezrobotnych, uzależnionych nieprzystosowanych życiowo przez rolników posiadających wielkie gospodarstwa rolne. - praca za kąt do spania i „piwo” bez meldunku i
ubezpieczenia - wstyd związany z korzystaniem z pomocy instytucjonalnej - bezdomność, bycie „parobkiem”, jest akceptowane przez społeczność wsi Nasze działania: - kontakt z sołtysem informacja o możliwościach pomocy instytucjonalnej - kontakt (jeśli możliwy) z właścicielami sklepów, kto kupuje na zeszyt itp. - kontakt z proboszczami (kopalnia wiadomości) Trudności w realizacji - dojazdu do wiosek – odmówiono zakupu rowerów - zmowa milczenia mieszkańców wsi - tolerowanie przez mieszkańców wsi pracy „na czarno” na rzecz dużych gospodarstw rolnych, prace w kurnikach (z mieszkaniem w kurniku) - nieufność do osób obcych (streetworkerów) Reasumując: - praca streetworkera na terenie wiejskim jest zdecydowanie trudniejsza niż w mieście, choć efekty niezłe, na trzydzieści osób, które „współpracują” z nami w trzecim kwartale bieżącego roku, 4 osoby wywodzą się z terenów wiejskich. W domach Stowarzyszenia Pomocy Wzajemnej „Barka” zamieszkuje 14 osób z terenów wiejskich Gminy Strzelce Opolskie Osobny problem to byli pracownicy PGRów i Spółdzielni Rolnej. Tutaj dorosło już drugie pokolenie bezrobotnych będących na garnuszku OPSu i PCPR. Często zastanawiam się czy ludzie ci są bezdomnymi, bo warunki w jakich żyją kwalifikują ich do tego. Antoni Tercha Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej Barka w Strzelcach Opolskich
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a | 11
Spotkanie dotyczące zabezpieczenia potrzeb osób bezdomnych w okresie jesienno - zimowym 2012/2013 w Pile Okres jesienno-zimowy to czas szczególnie trudny, dlatego Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Pile każdego roku organizuje spotkanie przedstawicieli pilskiego środowiska lokalnego – instytucji i organizacji pozarządowych, działających na rzecz wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Spotkanie to stało się jednym z etapów budowania szerszej koalicji na rzecz wychodzenia z bezdomności. W tracie spotkania omówiono potrzeby mieszkańców Piły związane z okresem zimowym a także znaczenie współpracy, wymiany doświadczeń oraz koordynacji działań na rzecz osób niesamodzielnych. Uczestnikom spotkania przybliżone zostały dane statystyczne dotyczące zjawiska bezdomno-
ści na terenie Gminy Piła, omówiono elementy pracy z osobami bezdomnymi (streetworking, „mapa bezdomności”). Przedstawiciele środowiska pilskiego uzyskali także szczegółowe informacje na temat oferty wsparcia ośrodka pomocy społecznej skierowanej do osób bezdomnych, jak również do osób z różnych powodów niesamodzielnych, dla których okres jesienno-zimowy jest szczególnie trudny. Dla uczestników spotkania przygotowano materiały w postaci plakatów i ulotek, stanowiące element lokalnej kampanii społecznej na rzecz pomocy osobom bezdomnym, jak również publikacje pt.: „Problem bezdomności w Polsce” oraz „Raport z fazy diagnozy” wydane w ramach projektu.
Karta Praw dla osób bezdomnych W stanie Rhode Island w USA wszedł w życie nietypowy przepis prawny. Gubernator, Lincoln Chafee, ujął się za pomijaną dotąd grupą społeczną, wprowadzając w życie pierwszą w historii Stanów Zjednoczonych „Kartę Praw Bezdomnych" (Homeless Bill of Rights). Zwolennicy Karty pragną umożliwić osobom bezdomnym m.in. ubieganie się o pracę, mieszkanie i usługi na równi z pozostałymi obywatelami. Dokument przyznaje im prawo do używania publicznych chodników, parków, transportu oraz budynków publicznych, „bez dyskryminacji bazującej na jej lub jego statusie mieszkalnym". Co prawda, dotychczasowe prawa gwarantują takie przywileje, ale nikt ich nie przestrzega - jak twierdzi gubernator: „Ustawa była konieczna z powodu szerzącej się dyskryminacji". Opracowane na podstawie: http://natemat.pl/19237,nietuzinkowa-ustawa-bezdomni-dostana-swoja-karte-praw-pierwsza-whistorii-usa
Newsletter 15, Grudzień 2012r.
S t r o n a | 12
Co nam przyniesie kolejny rok? Rok 2012 był pełny nowych wyzwań i działań jakie staneły przed realizatorami projektu Standardy w Pomocy. Administacyjnie byliśmy wyzwaniem dla CRZLu w kwesti realizacji konkursu. Dla Partnerstw Lokalnych nieznajomym, który będzie na ich podwórku ekperymentował z bezdomnością. Dosyć często wspominaliśmy maksymę Nietzschego: „co nas nie zabije to nas wzmoci” i trzeba przyznać, że w 2013 rok wkraczamy jako silne partnerstwo, niosące dorobek, doświadczenie i mądrość wyniesione z 2012 miejającego roku. Kilka seminariów, debaty tematyczne, krajowe wizyty studyjne, podsumowanie pilotażu, sporych rozmiarów publikacja i dalsze praca nad Modelem GSWB, no i ponowne powołanie grup eksperckich tak w skrócie moglibyśmy powiedzieć, gdyby ktoś się nas zapytał jakie mamy plany na zbliżający się rok. Ale my wiemy, że zbliżające się działania będą kluczowe dla ostatecznej wersji Modelu GSWB i rekomendacji do zmian legislacyjnych. Mówiąc po krótce, czas zakasać rękawy i wziąć się do roboty . Dużym wyzwaniem dla obu stron będzie „rozstanie się” z Partnerstwami Lokalnymi, z którymi dane jest nam teraz pracować. Mamy ogromną nadzieje, że obie strony wyciągną z tej współpracy jak najwięcej (nie będę ukrywał, że bardzo duży wyciągniemy my owskaźnikowując partnerstwa na każdym kroku ). Nawiązując do tematu
mojej wypowiedzi, co nam przyniesie kolejny rok, odpowiem: dużo, bardzo dużo… wiedzy, informacji, sposobności, możliwości i tylko od nas zależy jak to wszystko spożytkujemy. Przy okazji chciałbym wszystkim podziękować za wspólna pracę i wysiłek w minionym roku i zachęcić do dalszej współpracy w nowym 2013 roku. Udanych świąt, miłego Sylwestra i do usłyszenia!! Paweł Janowski
Publikacje i nowości Został wydany pierwszy numer newslettea ogólnoprojektowego. Więcej na stronie www.standardypomocy.pl. Zainteresowanych informacjami, wydarzeniami w innych zadaniach zachęcamy do subskrypcji. Na pewno warto być na bieżąco, zachęcam do zapoznania się z nowościami jakie mają miejsce u partnerów naszego projektu. W ostatnim czasie udało nam się zamknąć prace nad dwiema publikacjami, informacje na ten temat dotarły zapewne do Państwa, ale chcieliśmy przypomnieć, że już są:
Jak zawsze zapraszamy do przeglądania naszego profilu na FACEBOOKU, z którego dowiecie się więcej. Będziecie na bieżąco !!!
Newsletter 15, Grudzień 2012r.