RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO W SŁUPSKU PROJEKT SYSTEMOWY 1.18 PO KL „TWORZENIE I ROZWIJANIE STANDARDÓW USŁUG POMOCY I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ”
Wykonał dr Sylwiusz Retowski przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Justyna Nesterowicz-Wyborska Krzysztof Stachura Anna Michalska
Zamawiający – Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu systemowego 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym opracowanie modelu „Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności”.
Gdańsk, styczeń 2012 1 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
SPIS TREŚCI
WSTĘP
S. 3
CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO
S. 7
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO
S. 13
SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH
S. 21
POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW
S. 38
OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO
S. 41
OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE. RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PROWADZONYCH WŚRÓD OSÓB BEZDOMNYCH W SŁUPSKU
S. 64
WNIOSKI: NAJPILNIEJSZE POTRZEBY I REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA W PARTNERSTWIE LOKALNYM (NA PODSTAWIE IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI)
S. 86
ANEKSY
S. 99
2 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
1. WSTĘP 1.1. Cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych Jednym z zaplanowanych działań podejmowanych w fazie edukacyjno-informacyjnej realizowanej w projekcie systemowym 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej" w Zadaniu nr 4 „Opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności” jest przeprowadzenie na terenie zawiązanego partnerstwa lokalnego obiektywnej diagnozy poświęconej funkcjonowaniu systemu pomocy osobom bezdomnym. Bezpośrednim efektem prowadzonych czynności badawczych jest raport końcowy, który opisuje skalę i charakter problemu bezdomności na terenie gminy/gmin wchodzącej/wchodzących w skład partnerstwa lokalnego, jak również, który zawiera wykonaną analizę realnie funkcjonującego systemu wsparcia osób bezdomnych. Głównym celem realizowanych diagnoz lokalnych jest ukazanie systemowych zasobów wsparcia osób bezdomnych, zwrócenie uwagi na najpilniejsze potrzeby lokalnego systemu wsparcia w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, jak również poinformowanie o mocnych i słabych stronach (wadach i zaletach) jego funkcjonowania. Zgodnie z założeniami zawartymi w metodologii opracowanej przez członków Zespołu Badawczego funkcjonującego w ramach Zadania nr 4 (dalej: metodologia DL) opracowanej diagnozie lokalnej można przypisać następujące cele szczegółowe:
diagnoza lokalna stanowi punkt odniesienia do wszelkich działań prowadzonych przez merytorycznych opiekunów partnerstw lokalnych oraz ich przedstawicieli zmierzających do złożenia projektu, diagnoza lokalna jest dokumentem wskazującym na potencjalne luki i słabe strony w systemie wsparcia osób bezdomnych, diagnoza lokalna jest dokumentem dla wewnętrznego użytku partnerstwa lokalnego w celu np. opracowania bądź dokonania zmian w istniejącej gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, programów lokalnych wsparcia osób bezdomnych, itp., diagnoza lokalna stanowi punkt odniesienia do oceny przygotowanych modeli wychodzenia z bezdomności, diagnoza lokalna jest podstawą do oceny efektów całego realizowanego projektu, diagnoza lokalna jest dobrą praktyką promującą standardy w mierzeniu bezdomności w polskich gminach.
1.2. Zakres realizacji diagnozy lokalnej: zastosowane metody i techniki badawcze, najważniejsze terminy Jak wskazuje opracowana metodologia DL wszelkie czynności badawcze można skoncentrować wokół trzech głównych metod gromadzenia danych: a. analiza materiałów zastanych – dalej: analiza desk research:
3 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
W przypadku badań prowadzonych tą metodą przedstawiona do lektury analiza jest efektem prac badawczych prowadzonych od listopada 2011 do stycznia 2012 roku polegających na analizie zbioru istniejących danych dotyczących problemu bezdomności na terenie partnerstwa lokalnego w Słupsku. Przygotowany dokument został sporządzony, by scharakteryzować specyfikę partnerstwa lokalnego w kontekście bezdomności przez wzgląd na oficjalne statystyki, lokalną wizję rozwojową, uwarunkowania prawne i programy zwalczania bezdomności. Badanie, zrealizowane przy użyciu techniki desk research, ma służyć jako fragment bardziej rozbudowanej analizy zjawiska bezdomności, mającej na celu m. in. wypracowanie adekwatnej strategii w zakresie profesjonalizacji usług pomocowych (zarówno w wymiarze lokalnym, jak i ponadlokalnym), w tym przygotowanie odpowiedniego modelu metodologicznego do analizowania bezdomności. Przy analizie zebranej dokumentacji uwzględniano jej bezpośrednie znaczenie dla Partnerstwa lokalnego. W procesie badawczym zwracano uwagę na spójność uzyskanego materiału z istniejącym zasobem dokumentów strategiczno-rozwojowych na poziomie województwa i kraju, aktualną wiedzą nt. zjawiska bezdomności oraz obowiązującymi aktami prawnymi mającymi związek z problematyką bezdomności. Nadrzędnym celem przeprowadzonego studium badawczego jest próba zweryfikowania czy (i, jeśli tak, to, w jaki sposób) problem bezdomności przedstawiany jest w oficjalnej dokumentacji, do jakiej udało się dotrzeć na terenie partnerstwa lokalnego oraz, jak również na ile silnie (i wedle jakiej formuły) problem bezdomności zakorzeniony jest w obowiązujących lokalnie źródłach. Analiza desk research prowadzona była też po to, by dowiedzieć się, w jakim kontekście pisze się o problemie bezdomności, tj. z jakimi innymi zjawiskami bezdomność łączy się w oficjalnej dokumentacji. Podczas wykorzystywania tej metody gromadzenia danych uwaga poświęcona została w szczególności relacji bezdomności do takich problemów jak ubóstwo, bezrobocie, sytuacja mieszkaniowa, nieodpowiednie ustawodawstwo, (nie)wydolność systemu wsparcia, a także czynników bardziej mikrostrukturalnych, takich jak przemoc w rodzinie, uzależnienia czy patologie życia rodzinnego. W trakcie zbierania materiału będącego podstawą dalszej analizy badano również, ile uwagi poświęca się zagadnieniom pomocy społecznej na tle wszystkich problemów społeczno-ekonomicznych dających się zauważyć na terenie partnerstwa lokalnego. Analizie poddano przede wszystkim dokumenty bezpośrednio nawiązujące do problematyki bezdomności, jednakże, ale by pogłębić kontekst badań, wzięto również pod uwagę źródła bezpośrednio nawiązujące do kwestii pomocy społecznej i polityki społecznej. Uszczegóławiając problematykę badawczą, należy wskazać, że analizie poddano:
istnienie w badanych materiałach odniesień do wylistowanych we wprowadzeniu dokumentów strategicznych i programowych, takich jak Regionalny Program Operacyjny, Strategia Rozwoju Kraju oraz Strategia Rozwoju Województwa, specyfikę i rodzaje pomocy świadczonej osobom bezdomnym na terenie Partnerstwa lokalnego (ze szczególnym uwzględnieniem opisywanych działań pomocowych), praktykowane metody zapobiegania bezdomności (profilaktyka), łagodzenia jej skutków (interwencja) oraz wychodzenia z bezdomności (integracja), obecność w dokumentacji propozycji działań wobec osób bezdomnych w zakresie pomocy doraźnej, streetworkingu, pracy socjalnej, mieszkalnictwa, zatrudnienia, edukacji oraz zdrowia, 4 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ocenę jakości diagnozy bezdomności na terenie partnerstwa lokalnego (w tym to, jakimi metodami się w tym celu posłużono, w jakim wymiarze była realizowana, na ile była spójna z ewentualnymi wcześniejszymi programami, jak ją ewaluowano, czy dystrybuowano wnioski z diagnozy, czy są plany, by korzystać z niej w przyszłości), najpowszechniej występujące na terenie Partnerstwa lokalnego przyczyny bezdomności oraz jej skalę wraz ze wskazaniem instytucji odpowiedzialnych za rozwiązywania problemu bezdomności, współpracę organizacji w zakresie zwalczania bezdomności (jej treść, zakres, czas trwania), politykę systemowego wspierania osób bezdomnych i zagrożonych wykluczeniem, dostępne statystyki wydatków na działania pomocowe względem osób bezdomnych oraz szerzej, wszystkie możliwe dane ilościowe przynajmniej pośrednio dotyczące problematyki bezdomności, sposoby opracowywania i wdrażania oficjalnej dokumentacji regulującej problematykę bezdomności.
Zgodnie z wytycznymi zapisanymi w metodologii DL do realizacji desk research, na etapie gromadzenia danych zmierzano do uzyskania następującego zestawu dokumentów (badano materiały za rok 2010):
Sprawozdania rocznego MPiPS-03 (w analizie chodziło przede wszystkim o spojrzenie na dane bezpośrednio dotyczące problemu bezdomności). Sprawozdania rocznego składanego Radzie Gminy przez lokalny Ośrodek Pomocy Społecznej. Uchwały budżetowej gminy, na terenie której zawiązane zostało Partnerstwo lokalne. Sprawozdawczości policji i straży miejskiej dotyczącej osób bezdomnych. Statutu gminy. Regulaminu organizacyjnego gminy. Statutu i regulaminu lokalnego Ośrodka Pomocy Społecznej. Projektów systemowych i konkursowych (PO KL, etc.) dotyczących bezdomności. Lokalnej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Programów dotyczących osób bezdomnych realizowanych na terenie gminy. Kwestionariusza za rok 2010 wypełnianego przez Ośrodek Pomocy Społecznej funkcjonujący na terenie gminy.
Lista źródeł ostatecznie zakwalifikowana do analizy znajduje się w Aneksie 1. Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. b. indywidualne wywiady pogłębione – dalej IDI (indyvidual depth review): Zgodnie z przyjętą metodologią DL głównym celem badań wykonywanych metodą IDI jest zobrazowanie opinii, ocen, uwag i propozycji tzw. kluczowych informatorów na temat funkcjonowania lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie: 5 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
postrzegania problemu bezdomności jako lokalnego problemu społecznego (w tym: charakterystyka bezdomności – ewentualnie – dynamika zmian, najważniejsze potrzeby, próba oceny skali zjawiska, stosunek do bezdomności lokalnej społeczności oraz przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit); funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym w wymiarze prewencji, pomocy doraźnej i integracji społecznej (w tym: adekwatności, skuteczności i efektywność działań; oceny potrzeby i możliwość wprowadzenia modyfikacji w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji, postulowane zmiany); współpracy międzyinstytucjonalnej (w tym: formy i zakres kooperacji, powiązania nieformalne w kontekście funkcjonowania instytucji działających na rzecz osób bezdomnych, postulowane zmiany). dostarczenia materiału – w postaci rozwiązań i propozycji modyfikacji działania systemu pomocy (lub konkretnych instytucji), a także lokalnych ocen jego funkcjonowania. charakterystyki respondentów obejmującej: podstawowe dane socjodemograficzne, doświadczenie zawodowe oraz zaangażowania w działania z zakresu pomocy osobom bezdomnym i pracy socjalnej
Zgodnie z założeniami metodologii DL respondentami biorącymi udział w badaniu są osoby kluczowe, posiadające wiedzę na temat funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym na danym obszarze. Do tego rodzaju osób zaliczyć należy przedstawicieli organizacji i instytucji tworzących lokalny system wsparcia osób bezdomnych, którzy do wzięcia udziału w badaniu zostali poproszeni po uprzednim przeprowadzeniu konsultacji Wykonawcy diagnoz lokalnych z przedstawicielami partnerstw lokalnych. Indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzane były w oparciu o wcześniej przygotowane „Dyspozycje do wywiadów indywidualnych”, które stanowią integralną część opracowanej metodologii DL a które zostały również dołączone do raportu końcowego w postaci aneksu. Dyspozycje co prawda zawierały w sobie przykładowe pytania, które należało postawić respondentowi w trakcie realizacji z nim rozmowy, jednakże w sposób szeroki starano się stosować zasadę „podążania za respondentem”, co oznacza, że po pierwsze należy przyjąć „dedukcyjną” formułę zadawania pytań (najpierw stawiamy pytanie ogólne i pozwalamy respondentowi na swobodną wypowiedź, następnie zadajemy pytania uszczegółowiające), po drugie zaś można rozwinąć temat poruszony przez respondenta mimo, że nie został uwzględniony w „Dyspozycjach” – decyzję podejmuje badacz w trakcie wywiadu (kryterium – istotność problematyki dla lokalnej diagnozy). Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. c. zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu prowadzony z osobą bezdomną: Zgodnie z założeniami przyjętej metodologii DL jednym z elementów raportu końcowego, obok badania dokumentów dotyczących problematyki bezdomności (analiza źródeł wtórnych desk research) oraz realizowanych indywidualnych wywiadów pogłębionych z osobami kluczowymi dla lokalnego systemu wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, 6 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
są wyniki badań prowadzonych wśród osób bezdomnych. Głównym celem tej części procesu badawczego jest w pierwszej kolejności zebranie najważniejszych informacje o sytuacji społecznej i ekonomicznej osób bezdomnych, po drugie dokonanie oceny systemu wsparcia w trzech jego głównych wymiarach: prewencji, interwencji oraz integracji. Na podstawie zebranych danych osoby określony zostanie profil społeczno-demograficzny osoby bezdomnej, jak również zostaną zidentyfikowane najważniejsze problemy osób pozostających bez własnego miejsca zamieszkania. Problematyka realizowanych badań skoncentrowana została wokół najważniejszych dziedzin życia osób bezdomnych takich jak: zdrowie somatyczne, dobrostan psychiczny, aktywność zawodowa i społeczna, korzystanie z pomocy, przyczyny bezdomności i szanse na usamodzielnienie, kwestie formalno-prawne czy sytuacja finansowa osób bezdomnych oraz możliwość uzyskania wsparcia. Zgodnie z założeniami metodologicznymi na terenie partnerstwa lokalnego badania z osobami bezdomnymi prowadzono metodą zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu. Z góry określono, ze w badaniu kwestionariuszowym mogą wziąć udział tylko i wyłącznie te osoby bezdomne, które w chwili realizacji badania zamieszkują w miejscach instytucjonalnego wsparcia (schroniska, noclegownie, domu dla osób bezdomnych). Oznacza to, że z procesu gromadzenia danych z założenia wykluczone są wszystkie osoby bezdomne mieszkające w miejscach niemieszkalnych takich jak parki, działki, altanki, dworce, ulice, itp. W badaniu nie brane były również pod uwagę osoby zagrożone bezdomnością oraz te, które kiedyś doświadczały problemu bezdomności, a obecnie są osobami usamodzielnionymi społecznie bądź zawodowo. Autorzy metodologii przyjęli bowiem, że najpełniejszą i najbardziej dokładną wiedzę o działającym systemie wsparcia osób bezdomnych w gminie (gminach), na której terenie zawiązało się partnerstwo lokalne posiadają te osoby bezdomne, które najczęściej korzystają z pomocy społecznej. W mniemaniu autorów metodologii realizacji diagnoz lokalnych tego rodzaju wiedzę posiadają właśnie osoby bezdomne przebywające w schroniskach, noclegowniach czy domach dla osób bezdomnych. Nie bez znaczenia w rozmowach o doborze respondentów do badania pozostaje również fakt, że do przedstawicieli bezdomności instytucjonalnej można dotrzeć względnie łatwo i szybko. Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. Całość prac badawczych obejmujących realizację badań terenowych, gromadzenie danych, przygotowanie wyników wstępnych, jak również ostateczne tworzenie raportu końcowego Wykonawca wraz z przedstawicielami Zespołu Badawczego wskazanego w ofercie podjął w terminach obowiązujących Wykonawcę widniejących w zapytaniu ofertowym oraz podpisanej umowie. 2. CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Jak wynika z danych zamieszczonych w opracowaniu GUS-u „Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku. Stan w dniu 31 XII”, łączna liczba mieszkańców w Słupsku (stan w dniu 31 XII 2010 roku) wynosi 96.655 osób: 45.339 mężczyzn i 51.316 kobiet. 15.756 osób jest w wieku przedprodukcyjnym (8.114 mężczyzn i 7.642 kobiety), 63.475 osób jest w wieku produkcyjnym (32.205 mężczyzn i 31.270 kobiety), a 7 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
17.424 są w wieku poprodukcyjnym (5.020 mężczyzn i 12.404 kobiet). Przyrost naturalny w Słupsku wynosi -0,6, zaś ogólne saldo migracji: -4,4 na 1.000 ludności (za: Rocznik Demograficzny 2011). b) wskaźniki zatrudnienia Dane GUS-owskie udostępniane w Banku Danych Lokalnych przedstawiają wskaźniki zatrudnienia na poziomie regionów i dalej, województw. Nie są natomiast podawane bardziej szczegółowe aktualne dane na szczeblu powiatowym i gminnym. Z danych dla Pomorskiego za rok 2010 wynika, że ogólny wskaźnik zatrudnienia w województwie wynosi 50,7%, przy czym dla mężczyzn – 59,1%, zaś dla kobiet – 43,1%. Wśród osób w wieku produkcyjnym wskaźnik wynosi 64,8% (70,1% dla mężczyzn i 59,1% dla kobiet). W poszczególnych grupach wiekowych wskaźnik wynosi odpowiednio 28,7% (15-29 lat), 79% (30-39 lat), 77,3% (40-49 lat), 31,8% (50 lat i więcej). Na poziomie powiatu podane są statystyki pracujących łącznie z rolnictwem indywidualnym, ale tylko do 2005 roku. W Słupsku było takich osób 26.419 (13.821 mężczyzn i 12.598 kobiet), z czego w sektorze publicznym pracowały 12.482 osoby, a w sektorze prywatnym 13.937. c) wskaźnik bezrobocia W listopadzie 2011 roku w Słupsku bezrobotnych było łącznie 4.757 osób (w tym: 2.545 kobiet), stopa bezrobocia wyniosła 11,4% (przy wskaźniku 12,1% w całym województwie. Na koniec listopada 2011 roku wolnych miejsc pracy i miejsc aktywizacji zawodowej było 53 (1.842 w województwie). Na jedno wolne miejsce pracy i aktywizacji zawodowej przypadło 90 osób (56 w województwie) (za: Rynek Pracy 2011 rok)1. Bardziej szczegółowe dane odnaleźć można w Banku Danych Lokalnych GUS-u. Wynika z nich, że stopa bezrobocia rejestrowanego w całym 2010 roku w Słupsku wyniosła 12,3% i była identyczna ze wskaźnikiem dla całego województwa pomorskiego. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 8,1% (7,8% dla mężczyzn i 8,3% dla kobiet), przy czym w całym województwie pomorskim był mniejszy: 7,3% (6,5% dla mężczyzn i 8,1% dla kobiet). Łączna liczba bezrobotnych zarejestrowanych wyniosła 5.110 (104.964 w całym województwie), z czego 2.519 to mężczyźni, a 2.591 to kobiety. Bezrobotnych zarejestrowanych pozostających bez pracy dłużej niż 1 rok było 1.688 (33% bezrobotnych ogółem). W populacji dominowały osoby z wykształcaniem gimnazjalnym i poniżej (1.394), następne w kolejności były osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (1.294), policealnym i średnim zawodowym (1.016), średnim ogólnokształcącym (713) i wyższym (693). W poszczególnych grupach wiekowych liczba zarejestrowanych bezrobotnych kształtowała się następująco: 24 i mniej (960), 25-34 (1.563), 35-44 (892), 45-54 (1.101) i 55 i więcej (594). d) typ gminy Słupsk jest miastem na prawach powiatu o łącznej powierzchni 43,15 km2.
1
http://www.wup.gdansk.pl/g2/2012_01/fe00695003ab918bed953cdf980375a9.pdf.
8 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Analizując wskaźniki korzystania z systemu wsparcia, warto zwrócić uwagę na ogólną sytuację w tym zakresie na poziomie województwa / regionów w obrębie województwa. Jak wynika z raportu Głównego Urzędu Statystycznego „Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r.”, udział korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem wynosi w województwie pomorskim 8,9% (przy wskaźniku 8,5% w całej Polsce). W oparciu o szereg kryteriów, m. in. stopę bezrobocia rejestrowanego, przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto, saldo migracji czy dochody własne na 1 mieszkańca z PIT i CIT ustalono, że w województwie pomorskim poziom życia ludności jest wysoki – do tej grupy zaliczono łącznie 5 województw i znajduje się ona pomiędzy drugą w kolejności kategorią niskiego poziomu życia ludności i czwartą oznaczającą poziom najwyższy. Województwo pomorskie charakteryzuje zbliżony do średniej krajowej wskaźnik PKB i wysoki wskaźnik przedsiębiorczości (1161 podmiotów na 10 tys. ludności; średnia dla kraju = 1.024 podmioty). Przeciętny dochód rozporządzalny na 1 osobę był w 2010 roku wyższy niż średnia krajowa. Jeśli chodzi o beneficjentów pomocy społecznej, znaczny na terenie województwa pomorskiego jest udział w tej grupie ludności w wieku przedprodukcyjnym. Ogółem jednak, udział osób korzystających z pomocy społecznej jest niski, przy jednocześnie wysokim poziomie życia ludności. W podregionie słupskim beneficjentami pomocy społecznej jest 23.200 gospodarstw domowych, ogółem 65.300 osób (13,6% ogółu ludności). Świadczenia rodzinne pobiera 23.900 rodzin. Zasięg ubóstwa na terenie województwa pomorskiego wynosi 6,4% (6,1% w skali kraju), głębokość ubóstwa – 46,9% (47,9% w skali kraju), intensywność ubóstwa – 3% (2,9% w skali kraju), a jego dotkliwość – 2% (1,9% w skali kraju). Współczynnik Giniego wskazujący skalę nierówności społecznej wynosi 0,34 (0,35 w skali kraju). Województwo pomorskie zalicza się do regionów z wysokim zasięgiem i niską głębokością ubóstwa zarazem. Z bazy danych lokalnych GUS (dane za 2010 rok) można wyczytać, że ze środowiskowej pomocy społecznej korzysta 4.237 gospodarstw domowych, w których zamieszkuje 7.920 osób. Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem wynosi 8,2%. Świadczenia na dzieci otrzymuje 2,8 tys. rodzin (4,9 tys. dzieci w wieku 0-17 lat). Szczegółowa analiza wskaźników korzystania z pomocy społecznej na poziomie gminnym znajduje się w dalszej części raportu, w punkcie 4, gdzie przedstawione zostają m. in. dane ilościowe dotyczące bezdomności gromadzone przez OPS, zróżnicowane formy działań z bezdomnymi oraz szereg kwestii finansowych istotnych z punktu widzenia analizy systemu wsparcia osób pozostających bez miejsca mieszkalnego. f) kwestie związane z polityką mieszkaniową Z analizy zasobów gospodarki komunalnej, w oparciu o informacje zaczerpnięte z Banku Danych Lokalnych GUS (za rok 2009), wynika, że w Słupsku jest 7.717 mieszkań komunalnych o łącznej powierzchni użytkowej 377.687 m2 (w przeliczeniu 48,94 m2 na lokal). 462 mieszkania w tym zasobie to lokale socjalne o łącznej powierzchni użytkowej 14.487 m2 (w przeliczeniu 31,36 m2 na lokal). W badanym roku toczyło się 119 sądowych postępowań eksmisyjnych, prawie wszystkie (108) z powodu zaległości w opłatach za mieszkanie (łącznie w województwie takich spraw było 916, z czego 867 z powodu zaległości 9 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
w opłatach). Sąd orzekł 66 eksmisji na terenie Słupska (55,5% wszystkich spraw) i 571 w całym województwie (62,3% wszystkich spraw), przy czym żadnej z nich nie wykonano – w województwie były to 84 eksmisje (14,7% z łącznej liczby orzeczonych eksmisji). Ogółem na badanym terenie jest 36.365 mieszkań, a podział na kategorie ukazujący strukturę własności pochodzi z 2007 roku. Na tej podstawie z danych wyczytać można, że było 8.538 mieszkań komunalnych, 11.847 mieszkań z zasobu spółdzielni mieszkaniowych, 702 z zasobu zakładów pracy, 14.910 z zasobu osób fizycznych, 349 z zasobu Towarzystwa Budownictwa Społecznego i 19 z zasobów pozostałych podmiotów. Według bardziej aktualnych danych z 2010 roku, w Słupsku znajdowały się 4.992 budynki mieszkalne i 37.210 mieszkań. Warto również wskazać na statystyki GUS pochodzące z roku 2009 poświęcone zasobom mieszkaniowym w Słupsku z uwzględnieniem określonych form własności. Z danych GUS wynika, że w Słupsku w roku 2009 było 7.717 mieszkań komunalnych, 9.128 mieszkań spółdzielczych, 97 mieszkań zakładowych, 370 mieszkań znajdujących się w zasobach Skarbu Państwa, 457 mieszkań przynależących do zasobów Towarzystw Budownictwa Społecznego (TBS), 8.959 mieszkań przynależących do wspólnot mieszkaniowych. Jednym z zadań realizowanych przez Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej w Słupsku jest od 16 listopada 2010 roku program „Dozorca”, kierowany pod adresem osób, które nie są w stanie płacić rachunków za mieszkanie. Celem programu jest zmniejszenie długów, jakie mieszkańcy mają wobec miasta, także wśród osób będących już po wyrokach eksmisyjnych, niezagrożonych przymusową wyprowadzką. W ramach „Dozorcy” zadłużeni mieszkańcy mogą stopniowo odpracowywać dług, wykonując prace porządkowe i remontowo-budowlane. Uczestnicy zajmują się np. odnawianiem klatek schodowych. Jak wynika ze Sprawozdania rocznego MPiPS-03 z udzielonych na terenie Słupska świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za I-XII 2010 r., gmina prowadzi dwa mieszkania chronione z łączną liczbą 11 miejsc, zamieszkiwanych przez 13 osób. Jedno mieszkanie przeznaczone jest dla osób usamodzielniających się, wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego i rodzin zastępczych, drugie natomiast dla osób zaburzonych intelektualnie i chorych psychicznie. Do problematyki mieszkaniowej nawiązują dokumenty opisujące działania Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta w Słupsku. W realizacji przez lokalne TPBA programu wychodzenia z bezdomności istotną rolę odgrywają mieszkania treningowe, do których „kierowane są osoby na wniosek Kierownika Placówek TPBA w uzgodnieniu z Zarządem Koła, które pozytywnie ukończyły program wyjścia z bezdomności w Schronisku, mają swoje dochody i złożyły wniosek o lokal komunalny socjalny. W mieszkaniu przebywają osoby, które zaakceptują regulamin placówki”. Mieszkania Treningowe są ważnym elementem autonomizacji osób dotychczas bezdomnych. W słupskim TPBA wpisują się w określony model wychodzenia z bezdomności, tu nazywany „drabinkowym programem”. Zakłada on, że najniższym poziomem wsparcia jest ogrzewalnia (dla osób będących pod wpływem alkoholu), nad nią zaś noclegownia i schronisko spełniające funkcję „hotelu dla rezydentów placówek Towarzystwa”. Ostatnim „schodkiem” w schemacie są właśnie Mieszkania Treningowe – w obecnym wariancie oferuje się 5 miejsc dla osób z realnymi szansami na społeczną readaptację. Ze sprawozdania z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku za 2010 rok wyczytać można, że jedną z oferowanych form wsparcia jest składanie wniosków o mieszkanie – pomoc w tym zakresie zaoferowano 106 osobom. W części informującej o dodatkowych działaniach i inicjatywach podejmowanych przez pracowników socjalnych wskazuje się m. in. właśnie na motywowanie do składania wniosków o mieszkania (socjalne 10 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
bądź komunalne). Na podstawie Uchwały Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 13.01.2010 roku w sprawie uchwalenia budżetu Miasta Słupska na 2010 roku określono, że na dodatki mieszkaniowe (rozdział 85215) przeznaczona zostanie kwota w wysokości 2.008.300 PLN, zaś na mieszkania chronione (rozdział 85220) – 16.416 PLN. W procesie analizy danych uwzględnione zostały dwa dokumenty: uchwała Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 3 marca 2010 roku w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu Gminy Miejskiej Słupsk oraz program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Miasta Słupska w latach 2012-2016. Jakie wnioski można wyciągnąć na podstawie ich lektury? Uchwała stanowi, że miasto zaspokaja potrzeby mieszkaniowe wykorzystując w tym celu mieszkaniowy zasób gminy na zasadach wynajmu osobom spełniającym kryteria ustawowe. Uwzględnia się tu lokale mieszkalne bądź socjalne, powstałe w wyniku adaptacji i wydzielone na czas trwania stosunku pracy. Ich powierzchnia użytkowa musi przekraczać 80 m2. Lokale, w myśl ustawy o pomocy społecznej, mogą być przeznaczane na mieszkania chronione, rodzinne domy dziecka i rodzinne domy pomocy. Wynajmuje się je osobom, które ukończyły 18. rok życia i spełniają następujące kryteria: a. są członkami wspólnoty samorządowej, b. nie posiadają tytułu prawnego do innego lokalu c. uzyskują niskie dochody w rozumieniu uchwały oraz d. w okresie 5 lat od złożenia wniosku nie rozwiązały umowy najmu bądź nie przekazały innym osobom praw własności / najmu lokalu / domu jednorodzinnego. Pierwszeństwo w wynajęciu lokalu socjalnego przysługuje osobom, które: a. uzyskały stosowne wyroki sądowe dające im prawo do takiego lokalu, b. opuściły dom dziecka, rodzinę zastępczą lub inną placówkę opiekuńczo-wychowawczą oraz c. są na liście oczekujących na najem lokalu socjalnego. Pierwszeństwo w wynajęciu lokalu zamiennego przysługuje osobom: a. pozbawionym mieszkań w wyniku zdarzeń losowych i b. zamieszkującym w lokalach: przeznaczonych do remontu, przeznaczonych do rozbiórki, wymagających opróżnienia, nie nadających się do zamieszkania. Paragraf 13 uchwały stanowi, że lokale socjalne wynajmowane są na okres 5 lat. Załącznik do uchwały stanowi kwestionariusz oceny warunków socjalno-mieszkaniowych dokonywanej przez Społeczną Komisję Mieszkaniową. Punkty przyznaje się w nim w zależności od: a. długości zamieszkiwania w granicach administracyjnych Słupska z zamiarem stałego pobytu, b. posiadanych warunków mieszkaniowych i opisu zajmowanego lokalu, c. stosunków społecznych w miejscu zameldowania i warunków zdrowotnych wnioskodawcy, d. stanu rodzinnego,
11 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
e. faktu przebywania w schronisku lub innym miejscu nie będącym lokalem mieszkalnym przez okres dłuższy niż 3 miesiące, f. sposobu korzystania z dotychczas zajmowanego lokalu (czy nie było zaległości w opłatach, czy nie dewastowano lokalu i nie zakłócano porządku domowego), g. ewentualnych innych okoliczności uznanych przez Komisję. We wprowadzeniu do 26-stronicowego programu gospodarowania mieszkaniowym zasobem Miasta Słupska w latach 2012-2016, zwraca się uwagę na fakt, że „oprócz prognoz dotyczących wielkości zasobu, potrzeb remontowych oraz źródeł finansowania (…) kluczowym aspektem wieloletniego programu jest wskazanie optymalnej formuły organizacji zarządzania i administrowania nieruchomościami mieszkaniowymi. Od jakości usług świadczonych przez zarządcę nieruchomości zależy bowiem racjonalizacja kosztów utrzymania zasobu, jak również komfort zamieszkiwania”. Zarządcą lokali jest w Słupsku Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej Sp. z o.o. W mieszkaniowym zasobie Słupska znajduje się 1245 budynków ogółem (98% w stosunku do stanu z roku 2008), w tym 343 komunalne i 902 wspólnoty mieszkaniowe. Zdecydowana większość z nich (ok. 90%) została wybudowana przed 1945 r. Miasto dysponuje łącznie 7.384 lokalami mieszkalnymi (93% w stosunku do stanu z roku 2008) i 470 lokalami socjalnymi (104% w stosunku do stanu z roku 2008). Zapotrzebowanie na lokale mieszkalne w 2010 roku – uwzględniając rodziny zakwalifikowane, ujęte na liście oczekujących oraz nowe wnioski rozpatrzone pozytywnie w danym roku – wyniosło 283 (odpowiednio 267 i 256 w latach 2008 i 2009). O lokale socjalne wnioskowały rodziny zakwalifikowane, ujęte na liście oczekujących oraz te z wyrokami sądowymi o eksmisję. Łącznie było ich 808 (odpowiednio 455 i 755 w latach 2008 i 2009). W wyniku dokonanych rozbiórek ubyły 3 budynki (12 lokali mieszkalnych), przy czym w latach 2008 i 2009 było to odpowiednio 5 (25) i 5 (40). W wyniku sprzedaży ubyło w roku 2010 281 budynków (428 w 2008 roku i 265 w 2009). Łącznie przez 3 lata miasto zarobiło na sprzedaży 12.252.458 PLN. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wynosi 48,83 m2, przeciętna powierzchnia użytkowa – 11,17 m2 na jedną osobę, a przeciętna powierzchnia mieszkalna – 2,5 m2 na jedną osobę. Jak wynika z prognozy autorów badanego dokumentu, zapotrzebowanie na lokale z miejskiego zasobu docelowo, w roku 2016, ma się zmniejszyć. Szczegóły prognozy w liczbach wyglądają następująco: a. lokale mieszkalne – 360 (2012), 430 (2013), 370 (2014), 330 (2015), 260 (2016), b. lokale socjalne – 417 (2012), 498 (2013), 465 (2014), 442 (2015), 394 (2016), c. lokale zamienne – 26 (2012), 26 (2013), 23 (2014), 24 (2015), 18 (2016). 32 budynki komunalne (9%) są w dobrym stanie technicznym, 280 (82%) – w dostatecznym, a 31 (9%) wymagałoby remontu, ale jest to jednocześnie ekonomicznie nieuzasadnione. Największą pozycją, jeśli chodzi o koszty remontowe stanowią naprawy dachów. Stawka czynszu za metr kwadratowy powierzchni lokalu socjalnego ustalona jest na poziomie połowy najniższej stawki czynszu obowiązującej w słupskim zasobie mieszkaniowym. Paragraf 12 programu określa, że podstawowym źródłem utrzymania słupskiego zasobu mieszkaniowego jest przychód z czynszu najmu lokali mieszkalnych, socjalnych i użytkowych. W 2010 roku wpływy wyniosły 14.145.982 PLN, zaś wydatki: 13.119.691 PLN. Planowane jest utrzymywanie na tym samym poziomie finansowania utrzymania budynków i lokali komunalnych w latach 2012-2016 na poziomie oscylującym 12 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
wokół 20.000.000 PLN oraz wydatków bieżących na utrzymanie zasobu w 100% komunalnego na poziomie ok. 12.500.000 PLN. Na podstawie przedstawionych danych trudno wnioskować, czy proponowana prognoza zapotrzebowania na lokale mieszkalne, socjalne i zamienne jest adekwatna. Niewątpliwie przydatne byłoby wyjaśnienie, wg jakiej metodologii opracowano te szacunki i jakie czynniki wzięto pod uwagę szacując stopniowy spadek zapotrzebowania na wszystkie typy lokali w perspektywie do 2016 roku. Analizując te statystyki, należy też mieć na względzie fakt, że zapotrzebowanie na lokale socjalne raczej rośnie, niż maleje, a nowe wyzwania wynikają ze zmniejszania się i prywatyzacji mieszkaniowego zasobu komunalnego. W dokumencie „Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2010-2018. Aktualizacja Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku w latach 2002-2012” zamieszczono proponowane rozwiązania w zakresie przeciwdziałania i zmniejszania skali bezdomności w Mieście Słupsku. Jednym z postulowanych działań jest udostępnianie i adaptowanie miejskich pomieszczeń na mieszkania treningowe. W Ofercie Partnerstwa lokalnego Słupsk do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I), z zamieszczonych informacji o pośrednich zasobach technicznych wynika, że wynajmowane przez TPBA od miasta mieszkanie treningowe ma powierzchnię 168 m2. 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO
NA
a) charakterystyka i hierarchia problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie desk research W Sprawozdaniu z realizacji Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku za Rok 2010 wskazano szereg obszarów, w obrębie których realizowane są różne działania pomocowe. Wymienia się tu i szczegółowo opisuje zadania dedykowane seniorom, osobom niepełnosprawnym czy rodzinie i dziecku. Poza opisem działalności, informacją o uczestnikach danego projektu i wskazaniem źródeł finansowania, ocenia się zasadność realizowanego zadania i płynącego z niego priorytetowe wnioski. W kontekście niniejszej analizy szczególne znaczenie mają trzy obszary: rynek pracy, dysfunkcje życia społecznego i osoby bezdomne (o czym szerzej w dalszej części raportu). W pierwszym z wymienionych obszarów zadania realizuje szereg instytucji. Warto wymienić zarówno te podmioty, jak i projekty przez nie realizowane. Z uwagi na ograniczenia objętościowe analizy, nie jest możliwe bardziej szczegółowe dookreślenie specyfiki poszczególnych zadań. Ich duża liczba może być jednak uznana jako istotny wskaźnik w profilaktyce bezrobocia, a pośrednio też powiązanej z tym problemem bezdomności. a. Powiatowy Urząd Pracy w Słupsku Wyrównywanie szans podjęcia zatrudnienia, w szczególności przez osoby defaworyzowane na rynku pracy (osoby niepełnosprawne, kobiety, osoby powyżej 45 roku życia
13 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
b.
c.
d.
e.
f.
Umożliwienie osobom bezrobotnym zdobycia lub uzupełnienia kwalifikacji zawodowych i doświadczenia zawodowego Aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych i przełamywanie bierności zawodowej osób bezrobotnych Wspieranie przedsiębiorczości osób bezrobotnych i poszukujących pracy zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą Poprawa efektywności działania podmiotów oraz instytucji zaangażowanych w problematykę rynku pracy Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku Łagodzenie społecznych skutków bezrobocia. Poradnictwo zawodowe. Program systemowy POKL Europejskiego Funduszu Społecznego - „Bliżej Pracy” Projekt „Własna firma po 45 roku życia”, w ramach Programu operacyjnego kapitał Ludzki, Priorytet VI „Rynek pracy otwarty dla wszystkich”, Działania 6.2 „Wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości oraz samozatrudnienia” Prace społecznie – użyteczne – działania na rzecz bezrobocia prowadzone przez Wydział Rozwoju Miasta Urzędu Miejskiego w Słupsku Wydział Rozwoju Miasta Słupska Urzędu Miejskiego w Słupsku Słupski Powiatowy Program na Rzecz Zatrudnienia i Spójności Społecznej aktualizacja na lata 2010 – 2013 Słupskie Stowarzyszenie Innowacji Gospodarczych I Przedsiębiorczości Wspieranie przedsiębiorczości oraz osób bezrobotnych i poszukujących pracy zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą (cel I priorytet 4) Regionalne Centrum Wolontariatu Biuro Pośrednictwa Pracy dla Wolontariuszy Wolontariat w OPS Od pomysłu do realizacji – inkubator aktywności lokalnej (kontynuacja projektu z roku 2009) Stawiam na wolontariat Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej w Słupsku Program Dozorca Staż pracy
W obszarze dysfunkcji życia społecznego również wyróżnić można szeroki wachlarz realizowanych działań. Zalicza się do nich następujące programy: a. Łagodzenie Ubóstwa przez działania Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku b. Łagodzenie skutków ubóstwa przez Zarząd Rejonowy Polskiego Czerwonego Krzyża w Słupsku c. Pomoc psychologiczna dla osób zagrożonych narkomanią i eksperymentujących z narkotykami oraz ich rodzin (Polskie Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii w Słupsku) d. Prowadzenie działań profilaktycznych formą zapobiegania uzależnieniom od substancji psychoaktywnych (Polskie Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii w Słupsku)
14 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
e. Udzielanie pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu (Pełnomocnik Prezydenta Miasta Słupska ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) f. Udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą (Pełnomocnik Prezydenta Miasta Słupska ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) g. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, przeciwdziałania narkomanii i przemocy, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowo-rekreacyjnych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych (Pełnomocnik Prezydenta Miasta Słupska ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) h. Wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych służących rozwiązywaniu problemów uzależnień (Pełnomocnik Prezydenta Miasta Słupska ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) i. Program profilaktyczny z zakresu uzależnień pod nazwą „Czysta Gra” (Stowarzyszenie „Bezpieczny Region Słupski”) j. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie (Komenda Miejskiej Policji w Słupsku) k. Przeciwdziałanie zjawiskom patologicznym (Komenda Miejska Policji w Słupsku) l. Prowadzenie działalności wspomagającej utrzymanie trzeźwości na terenie Schroniska wobec osób uzależnionych od alkoholu w powiązaniu z bezdomnością (TPBA) m. Podejmowanie działań na rzecz osób z problemem alkoholowym (Straż Miejska) n. „Mediacja – efektywnym sposobem przeciwdziałania agresji wśród młodzieży poprzez kształcenie potrzeb rozwiązywania sporów bez przemocy” (Polskie Centrum Mediacji Oddział w Słupsku) W zakończeniu analizowanego Sprawozdania autorzy piszą, że „wizją strategii jest sprawnie i skutecznie funkcjonujący system pomocy społecznej w Mieście Słupsku oparty na rozwiniętej infrastrukturze społecznej oraz sieci ponadsektorowej i partnerskiej współpracy wszystkich podmiotów lokalnych zaangażowanych w problematykę społeczną. Dzięki zintegrowanemu i wielopłaszczyznowemu działaniu instytucji funkcjonujących w strukturach społecznych łagodzone są problemy społeczne mieszkańców”. Sformułowane zostają bloki wniosków dla poszczególnych obszarów zadań. Lista wskazań i rekomendacji przedstawia się następująco: a.
rynek pracy: konieczność wsparcia osób powyżej 45. roku życia w zakresie aktywności na rynku pracy, wzmocnienie działań ukierunkowanych na kobiety bezrobotne, stosowanie instrumentów wspierających utrzymanie zatrudnienia kobiet, umożliwienie osobom bezrobotnym zdobycie lub uzupełnienie kwalifikacji zawodowych i doświadczenia zawodowego,
15 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
b.
c.
d.
e.
f.
znaczenie aktywizacji zawodowej osób długotrwale bezrobotnych oraz przełamywanie bierności zawodowej, wspieranie przedsiębiorczości oraz osób bezrobotnych i poszukujących pracy zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą, poprawa jakości życia seniorów: potrzeba utworzenia poradni geriatryczno-gerontologicznej / Ośrodka Konsultacyjno-Informacyjnego dla seniorów i ich rodzin, stworzenie drugiego Dziennego Domu Pomocy Społecznej, kontynuacja działań w zakresie pozyskiwania lokali mogących poprawić strukturę lokalową jednostek wykonujących zadania na rzecz polityki społecznej, rozwój systemu informacji, poradnictwa i doradztwa dla osób starszych, zapewnianie aktywnego udziału seniorów w życiu społecznym, wspieranie seniorów funkcjonujących samodzielnie w swoich środowiskach potrzeba wprowadzania wolontariuszy przygotowanych do opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, osoby niepełnosprawne: kontynuacja podejmowania licznych działań na rzecz osób niepełnosprawnych (z silnym udziałem organizacji pozarządowych), zagwarantowanie odpowiedniej pomocy indywidualnej osobie niepełnosprawnej, umożliwienie maksymalnego wykorzystania jej potencjalnych zdolności i możliwości dla osiągania samodzielności i aktywności, rodzina i dziecko: pozyskiwanie zawodowych wielodzietnych i specjalistycznych rodzin zastępczych, wdrażanie nowych metod pracy z rodziną (np. asystent rodziny), zawiązywanie i realizacja inicjatyw na rzecz rozwiązywania problemów społecznych opartych o zasady partnerstwa, rozwijanie warunków efektywnego działania kadr pomocy społecznej, dysfunkcje życia społecznego: przeciwdziałanie przemocy w rodzinie (zapewniając dostępność do różnorodnych form pomocy dla rodzin, w których występuje przemoc), przeciwdziałanie uzależnieniom od środków psychoaktywnych (prowadzenie działań terapeutycznych i rehabilitacyjnych dla osób uzależnionych, organizowanie pomocy psychologicznej osobom współuzależnionym), bezdomność (tu propozycje są dosyć ogólnikowe): organizacja spotkań przedstawicieli wszystkich służb współpracujących w zakresie pomocy osobom bezdomnym, angażowanie w realizację działań z zakresu pomocy społecznej różnych instytucji, w tym „organizacji pozarządowych i stowarzyszeń”, dążenie do rozbudowy i specjalizacji wsparcia instytucjonalnego na rzecz osób bezdomnych.
16 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
b) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie desk research Ramą analityczną dla studiów nad bezdomnością są takie dokumenty strategiczne, jak, w przypadku Słupska, Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2010-2018. Aktualizacja „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku w latach 2002-2012”. Dokument został przygotowany we wrześniu 2009 roku, ma ponad 150 stron i, co szczególnie istotne w kontekście niniejszej analizy, zawiera osobny, kilkunastostronicowy rozdział poświęcony problemom osób bezdomnych. Na wstępie autorzy zaznaczają, że dokument „określa strategiczne obszary i przyjmuje do realizacji przyjęte cele”. Chodzi tu o realizację „względnie trwałych wzorów interwencji społecznych, podejmowanych w celu zmiany lub też poprawy zjawisk występujących w obrębie danej społeczności, które oceniane są negatywnie oraz kontynuacji przedsięwzięć ocenianych pozytywnie”. W celu zwiększenia udziału społeczności lokalnej w procesie tworzenia badanego dokumentu, przeprowadzono jakościowe badanie socjologiczne oraz konsultacje społeczne z mieszkańcami. Metodologia tych działań została opisana w załączonym do Strategii dokumencie. Badane źródło nie dotyczy przede wszystkim problematyki bezdomności, ale to przede wszystkim odniesienia do sytuacji osób bezdomnych były brane pod uwagę w trakcie analizy, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstualizacji badanego zjawiska, tj. przedstawienia go na tle innych problemów społecznych, jakie występują na terenie Słupska. Należy zaznaczyć, że w niektórych przypadkach wskazuje się nie tyle na związek bezdomności z wybranym, innym zjawiskiem, lecz jego faktyczny brak. Autorzy Strategii podkreślają, że nie jest ona jedynym dokumentem regulującym politykę miasta w zakresie problematyki społecznej, bowiem istnieją również inne źródła, także na poziomie ponadlokalnym, z którymi Strategia winna być spójna. Wymienione zostają tutaj m. in. Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007-2015 oraz Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego. Należy dodać, że lista wskazanej dokumentacji obejmuje kilkanaście pozycji. Aktualizacja Strategii na lata 2012-2018 wyznacza sześć obszarów rozwojowych, wśród których jednym jest bezdomność (stąd zapewne odrębna część tekstu poświęcona tej problematyce). Dokument składa się z czterech części, tj. diagnozy, celów, monitoringu i ewaluacji Strategii oraz sposobu jej wdrażania. W pierwszej kolejności opisany zostaje problem bezrobocia, ze wskazaniem na bezprecedensowy spadek odsetek osób pozostających bez pracy na przestrzeni lat 2003-2008, z 23% do 6,7%. Należy jednak przyznać, że po tym okresie liczba bezrobotnych z powrotem wzrosła (do 9,2% w połowie 2009 roku; i, jak wskazują przytoczone wcześniej dane, do 11,4% w listopadzie 2011 roku). Autorzy Strategii pokazują zależność bezrobotnych z innymi czynnikami, takimi jak wiek, zdrowie czy kwalifikacje zawodowe. Nie ukazują jednak relacji bezrobocia do bezdomności. Brakuje też informacji na temat tego, ilu bezdomnych zaangażowanych było w projekty mające na celu radzenie sobie z bezrobociem. Bezdomność w żaden sposób nie jest też wiązana w Strategii z problemami ludzi niepełnosprawnych. Odniesienia do problemu bezdomności widoczne są natomiast w przypadku opisywania problemów osób starszych. Kreśląc charakterystykę wsparcia instytucjonalnego dla seniorów i opisując specyfikę działań Domów Pomocy Społecznej, w raporcie znajduje się wskazanie, że utworzenie placówki opiekuńczo-pielęgnacyjnej, drugiego dziennego DPS-u oraz hotelu dla bezdomnych seniorów jest priorytetem polityki społecznej miasta. Czytamy dalej, że „w Słupsku nie ma punktów 17 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
poradnictwa, przychodni, ani gabinetów o charakterze geriatryczno-gerontologicznym, a tym samym brak lekarzy o tej specjalizacji”. W tym kontekście odczuwalny jest także deficyt placówek dla osób bezdomnych, szczególnie zważywszy na tendencje społeczno-demograficzne, z których wynika, że w mieście mieszkać będzie coraz więcej ludzi starych. Osobny rozdział w Strategii poświęcony jest „patologiom życia społecznego”. Opisane zostają dysfunkcje rodzinne (ze szczególnym uwzględnieniem przemocy w rodzinie) oraz przestępczość – w obu przypadkach nie koreluje się tych czynników z bezdomnością. W podrozdziale dotyczącym uzależnienia od alkoholu, czytamy, że coraz większa liczba osób bezdomnych trafia do Izby Wytrzeźwień (instytucji mogącej istotnie pomóc osobom bezdomnym radzić sobie z ich sytuacją życiową). Z danych za 2006 rok wynika, że było to 1.036 osób (choć być może chodzi o liczbę 1.036 przypadków trafienia na Izbę, przy czym część bezdomnych trafiała tam wielokrotnie), co stanowiło 21% ogółu zatrzymanych. Wcześniej (do roku 2001) było to ok. 10%. Interesujące byłoby skonfrontowanie tych danych z nowszymi, bardziej aktualnymi ustaleniami. Przy opisie problemu narkomanii, charakterystyce grup terapeutycznych oraz przedstawieniu ogólnej skali uzależnień na terenie Słupska, ponownie nie znajdujemy odniesień do tematu bezdomności. Autorzy Strategii piszą jednak o problemach osób bezdomnych wprost. W osobnym rozdziale temu poświęconym, wskazuje się, że szacowanie skali bezdomności jest w praktyce bardzo trudne i że regułą, nie wyjątkiem od niej, jest zmiana miejsca pobytu osób pozostających bez własnego miejsca mieszkalnego. Rozdział napisany został w dużej mierze w oparciu o dane z badania osób bezdomnych w województwie pomorskim zrealizowanego w grudniu 2007 roku (w ramach działań Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności). Na jego podstawie oraz w oparciu o własne spostrzeżenia, autorzy piszą, że w dawnych miastach wojewódzkich odsetek osób bezdomnych jest znaczny, tj. wyższy niż w powiatach, których stolice nie były w dawnym podziale administracyjnym centrami wojewódzkimi. Dane za lata 2006-2009 zbierane przez słupski MOPR wskazywały na spadek osób objętych pomocą z powodu bezdomności (od 270, poprzez 255 i 248, aż po 216). Jednocześnie stawia się tezy (za badaniami PFWB), że (1) liczba osób bezdomnych utrzymuje się na podobnym poziomie (potwierdza to fakt korzystania w 2010 roku z pomocy przez 269 osób) oraz że (2) co czwarta osoba bezdomna w województwie w ogóle nie korzysta z oficjalnego systemu wsparcia. Następnie charakteryzuje się osobę bezdomną, przytaczając wnioski reprezentatywne dla Pomorza. W tym ujęciu bezdomni są przede wszystkim mężczyźni po 50. roku życia i z niskim wykształceniem. Mimo że wcześniej w Strategii w wielu przypadkach nie ma odniesień do innych problemów społecznych, tutaj forsuje się tezę o licznych związkach bezdomności z szeregiem innych dysfunkcji społecznych i konieczność oferowania wieloaspektowego i szeroko zakrojonego wsparcia dla bezdomnych. Podkreślone jednocześnie zostaje to, że główną przyczyną bezdomności jest nadmierne spożycie alkoholu (40% przypadków), co znajduje przełożenie na dane na poziomie lokalnym. W dalszej części rozdziału przedstawiona zostaje charakterystyka Słupska w kontekście zwalczania bezdomności. Autorzy zwracają uwagę na realizację działań z zakresu streetworkingu, metody wprowadzonej do polityki wsparcia już w 2004 roku przy współpracy ze Stowarzyszeniem „Horyzont” realizującym program „Pierwszy Kontakt”, później zaś w projekcie „Agenda Bezdomności – Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy”. Zauważa się, że działania o charakterze streetworkerskim okazały się skuteczne i należy stawiać na nie w 18 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
prowadzeniu pracy socjalnej. Jako inne nowatorskie narzędzie pracy z bezdomnymi podaje się wprowadzone w 2008 roku indywidualne programy wychodzenia z bezdomności, opracowywane wspólnie przez bezdomnego i pracownika socjalnego, przy czym pojawia się wzmianka, że dużą aktywność w procesie musi tu odgrywać osoba bezdomna. W charakterystyce słupskiej bezdomności zwraca uwagę zacieśnianie współpracy ponadsektorowej. Prowadzi się działania mające na celu integrację aktorów instytucjonalnych świadczących wsparcie dla osób bezdomnych, co znajduje przełożenie na zwiększoną efektywność i skuteczność prowadzonych działań. Poza ponadsektorową koalicją, podkreśla się fakt funkcjonowania MOPR w Słupsku w ramach PFWB i fakt uczestnictwa w pracach Forum pracownika socjalnego ds. osób bezdomnych. Jak czytamy w Strategii, słupski MOPR wprowadził do systemu pomocy instytucję kontraktów socjalnych, co przekłada się na większe prawdopodobieństwo wyjścia osób bezdomnych z systemu zabezpieczenia społecznego, zaś na zasadzie konsensusu ustalono, że istotnym aspektem pomocy osobom bezdomnym są starania o zmianę ich społecznego wizerunku. Celem tych działań ma bowiem być uświadomienie osobom domnym, że nie posiadanie dachu nad głową nie jest równoznaczne z przebywaniem na marginesie życie społecznego i że przyczyny bezdomności są bardzo zróżnicowane. Stąd też wzięła się decyzja o zaangażowaniu Słupska w projekt „Werbel Demokracji”, zakładającego kampanię społeczną mającą przeciwdziałać dyskryminacji osób bezdomnych. W analizie SWOT dotyczącej sytuacji osób bezdomnych wskazano na (należy pamiętać, że jest to podsumowanie datowane na wrzesień 2009): a. mocne strony spójny i kompleksowy system pomocy, prowadzenie nowatorskich, innowacyjnych projektów i narzędzi pomocowych, wypracowany model pracy socjalnej z osobą bezdomną + standaryzacja placówek, podejmowanie wysiłków na rzecz zmiany wizerunku osoby bezdomnej, bardzo dobra współpraca z organizacjami pozarządowymi i Izbą Wytrzeźwień, rozwijanie wolontariatu, zacieśnianie współpracy ponadsektorowej, doświadczenie i przygotowanie merytoryczne i praktyczne pracowników OPS b. słabe strony wysoka liczba bezdomnych korzystających z pomocy MOPR w Słupsku, brak hostelu dla bezdomnych seniorów i placówki pielęgnacyjno-opiekuńczej, niedostateczna liczba specjalistów do pracy z bezdomnymi, zły stan techniczny noclegowni, współwystępujący z bezdomnością alkoholizm, niedostateczne działania w zakresie profilaktyki i wczesnej interwencji, c. szanse dostęp do finansowania ze środków unijnych, znaczna ilość NGO’sów zajmujących się pomocą bezdomnym, członkostwo w PFWB, niska stopa bezrobocia w regionie, 19 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
wzrost aktywności obywatelskiej, d. zagrożenia starzenie się społeczeństwo i pogarszanie stanu zdrowia, poszerzająca się sfera patologii i ubóstwa, położenie i wielkość Słupska, uzależnienie od pomocy społecznej i bierność klientów, „dziedziczenie” bezdomności, trudność w oszacowaniu faktycznej liczby bezdomnych, stereotypowe spojrzenie na bezdomność, niska motywacja bezdomnych do zmiany swojej sytuacji życiowej. W ostatniej części Strategii definiowane są cele strategiczne poszczególnych kluczowych obszarów problemowych wraz z priorytetami działań. W ramach przeciwdziałania i zmniejszania skali bezdomności w Mieście Słupsku autorzy Strategii postulują rozbudowę i specjalizację wsparcia instytucjonalnego na rzecz osób bezdomnych oraz doskonalenie systemu pomocy osobom bezdomnym. W ramach pierwszego priorytetu zasugerowano: a. wspomniane już utworzenie hostelu oraz placówki typu pielęgnacyjno-opiekuńczego, jak również b. budowę lub adaptację nowej noclegowni, c. utrzymanie Izby Wytrzeźwień jako ważnego elementu wsparcia osób bezdomnych oraz d. udostępnianie i adaptowania miejskich pomieszczeń na mieszkania treningowe. Doskonalenie systemu pomocy miałoby się natomiast odbywać dzięki: systematycznej diagnozie i monitorowaniu problemu bezdomności, prowadzeniu działań w zakresie profilaktyki i wczesnej interwencji, rozwijaniu idei i praktyki streetworkingu, integracji środowiska lokalnego zajmującego się bezdomnością, wprowadzaniu i realizacji programów pomocowych dla osób bezdomnych, prowadzeniu działań informacyjnych zmniejszających dystans społeczny do osób bezdomnych, g. wprowadzaniu nowych standardów pracy z bezdomnymi uzależnionymi od alkoholu oraz h. cyklicznym szkoleniom dla pracowników. a. b. c. d. e. f.
Warto na zakończenie analizy w tym punkcie wskazać na wstępne wyniki z badania socjodemograficznego osób bezdomnych realizowane w grudniu 2011 roku. Na ich podstawie, można przyjąć, że w momencie realizacji badania na terenie Słupska przebywało 220 osób bezdomnych, z czego zdecydowaną większość (dokładnie 200) stanowili mężczyźni. Większość bezdomnych (56%) posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe, 1/3 legitymuje się jedynie wykształceniem podstawowym. Połowa populacji jest rozwiedziona, a 59% to osoby znajdujące się chronicznej lub długotrwałej fazie bezdomności. 22% bezdomnych przebywa w miejscu niemieszkalnym, 20% - na działkach i altanach, 18% - w schronisku bądź domu dla bezdomnych, 14% - w noclegowni, 12% - w ogrzewalni, 11% w miejscu 20 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
wspieranym / wynajmowanym mieszkaniu, pozostałe kilka procent – w szpitalu. 4. SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH a) dane ilościowe pochodzące z desk research dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej Prezentując statystyki wsparcia dla osób bezdomnych oferowane przez OPS, niezbędne jest przedstawienie ich na tle ogólnej charakterystyki systemu pomocy funkcjonującego w Słupsku. Dane tu prezentowane wykraczają przy tym poza ramy generalnej charakterystyki i hierarchii problemów społecznych na terenie zawiązanego Partnerstwa. Warto natomiast połączyć ich lekturę z danymi nt. finansów (punkt 4c), co umożliwia uzyskanie pełniejszego obrazu systemu wsparcia osób bezdomnych. Aż 125 stron liczy obfitujący w statystyki dokument stanowiący sprawozdanie z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku za 2010 rok. W jego wstępnej części przedstawiona zostaje m. in. wewnętrzna struktura organizacyjna Ośrodka złożonego z 13 elementów, w tym wyodrębnionej Sekcji ds. Osób Bezdomnych (jej zadania zostaną zanalizowane przy okazji opisu dokumentacji statutowo-regulaminowej MOPR). Autorzy raportu zaznaczają, że obsługa klientów nie ogranicza się do wypłacania świadczeń finansowych i zalicza się do niej także pomoc rzeczową i usługową, działania z zakresu pracy socjalnej i rozwijania nowych form pomocy i samopomocy. Te formy wsparcia są, jak wskazują autorzy, istotne z punktu widzenia usamodzielniania klientów systemu pomocy i rozwiązywania ich problemów, choć, co ważne, realizacja w/w zadań jest długotrwałym procesem. Należy zaznaczyć, że w poniżej podawanych danych precyzuje się ich odniesienie do problemu bezdomności zawsze wtedy, gdy istnieje taka możliwość. Wsparcia udzielono łącznie 4.643 rodzinom i skorzystało z niego łącznie 8.870 osób. Teren Słupska podzielony został na pięć rejonów pracy socjalnej różniących się od siebie liczbą klientów i obsługujących poszczególne rejony pracowników socjalnych. Celem zrównania zakresu zadań przypadających na pracownika dokonano ponownej rejonizacji, w związku z czym „na koniec rok 2010 pracowało 45 pracowników socjalnych (w tym 6 koordynatorów) w 8 rejonach pomocy środowiskowej”. Biorąc pod uwagę rzeczywistą liczbę rodzin objętych pomocą społeczną (4.288), średnio na jednego pracownika przypadło ich 95. W raporcie czytamy, że praca socjalna opiera się na kontaktach interpersonalnych między pracownikami socjalnymi a osobami wspomaganymi, poradnictwie prawno-psychologicznym, mediacji i innych, niewskazanych technikach. Jako odrębna forma pracy socjalnej, wyodrębniony jest kontrakt socjalny. MOPR zatrudnia łącznie 116 osób, z czego 12 pracuje w niepełnym wymiarze godzinowym. Podaje się nawet średnią płacę pracownika, która wynosi 2699,90 PLN. Na podstawie informacji zawartych w sprawozdaniu, czytamy, że w Dziale Usług Opiekuńczych będącym integralną częścią Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku zatrudnionych było 46 osób (44 w pełnym wymiarze czasu pracy i 2 osoby w wymiarze połowy etatu). W zespole pracował m. in. psychiatra, specjalista ds. usług opiekuńczych, czterech pedagogów, 2 pracowników socjalnych, fizjoterapeuta oraz opiekunki i opiekunki środowiskowe. Dodatkowo, z Działem współpracowali pracownicy pozyskani z zewnątrz wykonujący działania w ramach robót publicznych (4 osoby) i prac społecznie użytecznych (6 osób). Ponadto, z uwagi na świadczone w MOPR poradnictwo specjalistyczne, 21 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
w placówce zatrudnieni są: a. konsultanci, tj. starszy specjalista pracy socjalnej oraz starszy pracownik socjalny i b. specjaliści: 2 psychologów, specjalista ds. rozwiązywania problemów alkoholowych, specjalista terapii uzależnień, specjalista ds. aktywizacji zawodowej oraz 2 prawników (w ramach wolontariatu). Według opisu stanowiska, konsultanci zajmują się m. in. prowadzeniem wywiadów środowiskowych, opracowywaniem procedur postępowania w przypadku świadczenia usług z zakresy pracy socjalnej i „analizą nowych publikacji tematycznych”, co wskazuje na formalnie dekretowaną wolę bycia na bieżąco z dostępnymi źródłami. Warto nadmienić, że MOPR współpracuje z Akademią Pomorską w Słupsku, której studenci mogą odbywać w placówce praktyki. W podsumowaniu działalności środowiskowej za 2010 rok odnaleźć można informację o 441 osobach, które wyszły z systemu pomocy społecznej (w tym: znalazły pracę), 370, które podjęły zatrudnienie oraz 904, które skorzystały z doradztwa zawodowego i szkoleń. Wśród innych form pomocy wyróżnia się m. in.: a. b. c. d. e. f. g. h. i.
nakłonienie na leczenie odwykowe (118 osób, w tym 15 bezdomnych), skierowanie na przymusowe leczenie odwykowe (45 osób), realizację leczenia odwykowego (255 osób, w tym 32 bezdomnych), udzielenie pomocy w złożeniu wniosku o orzeczenie stopnia niepełnosprawności (227 osób, w tym 9 bezdomnych), ubezpieczenie w NFZ (52 osoby, w tym 8 bezdomnych), złożenie wniosku o mieszkanie (106 osób), wystąpienie o przydział miejsca w DPS (33 osoby, w tym 6 bezdomnych), pomoc przy składaniu wniosków o umorzenie alimentacyjne do ZUS (74 osoby), założenie przez pracownika socjalnego niebieskiej karty (29 osób).
W 2010 roku klientów pomocy społecznej było o ok. 2% (81 rodzin) mniej niż rok wcześniej. Z systemu pomocy społecznej wyszło 441 osób, co stało się głównie dzięki podjęciu zatrudnienia, uzyskaniu świadczeń ZUS lub otrzymaniu dotacji na prowadzenie działalności gospodarczej, ale też z uwagi na realizację projektu systemowego „Bliżej pracy” i szeroką ofertę specjalistycznych zajęć, szkoleń i kursów zawodowych. Autorzy zauważają, że wielu bezrobotnych nie ma prawa do zasiłku i nie posiada świadczeń w przypadku choroby czy niepełnosprawności. W analizowanym okresie wiele problemów spowodowała też mroźna zima przełomu 2009/2010. Opisywane wychodzenie z systemu pomocy społecznej często jest krótkookresowe (1-2 miesiące), po czym następuje powrót do korzystania ze wsparcia. Klientami pomocy społecznej w Słupsku są głównie osoby po 40. roku życia, o niskich kwalifikacjach, długotrwale bezrobotne, niepełnosprawne, emeryci i renciści. W części informującej o dodatkowych działaniach i inicjatywach podejmowanych przez pracowników socjalnych wskazuje się m. in. na: 22 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
a. kontynuację współpracy ze streetworkerami i koordynatorem projektu „Słupski streetworking”, przy czym warto tutaj zaznaczyć, że są to działania kierowane do grupy osób młodych, nie bezdomnych, b. stały monitoring środowisk zaniedbanych w celu podjęcia ewentualnej interwencji oraz c. motywowanie do składania wniosków o mieszkania socjalne bądź komunalne. Trzy strony w raporcie zajmuje rozdział „Wsparcie osób bezdomnych”. Wynika z niego, że pomocy finansowej, rzeczowej lub usługowej udzielono w 2010 roku 242 osobom. Prowadzona jest szczegółowa rejestracja form udzielanego schronienia. Wynika z niej, w jakich placówkach i w jakiej liczbie znajdowały się osoby bezdomne: a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l.
schronisko TPBA (16), noclegownia TPBA (68), ogrzewalnia (średnio 20), ośrodki w Gałęzinowie, Darżewie i Wandzinie (3), mieszkanie treningowe TPBA (3), oddział pielęgnacyjny PCK (9), miejsca dla bezdomnych kobiet w PCK (7), szpitale (8), zakłady opiekuńczo-lecznicze (6), placówki terapii odwykowej w Gajce i Lubuczewie (13), areszty i więzienia (10), domy pomocy społecznej (3).
Doprecyzowując wcześniejsze ustalenia związane ze świadczeniem pomocy w zakresie dożywiania, należy wskazać, że osobom bezdomnym przyznano: a. 9.900 obiadów abonamentowych na mocy 81 decyzji administracyjnych, b. 3544 doraźnych porcji obiadowych oraz c. żywność z Banku Żywności (regularne wsparcie dla 150 osób). Jadłodajnia wydała łącznie 66.207 obiadów, z czego 13.444 (20%) otrzymały osoby bezdomne. „Obiady, po które nie zgłosili się klienci przekazywane są do Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta”. Podkreśla się, że udzielanie posiłków stwarza pracownikom socjalnym możliwość weryfikowania stanu trzeźwości klientów i prawidłowości korzystania ze świadczenia, tzn. uniemożliwia się ewentualny handel „abonamentem obiadowym”. Autorzy raportu podają, że miasto otrzymało refundację finansową na podstawie wystawionych 127 rachunków na ponad 49.000 PLN za świadczenia udzielone 45 osobom bezdomnym spoza Słupska (na podstawie ostatniego stałego miejsca zamieszkania). Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku prowadzi również systematyczne statystyki w zakresie pracy socjalnej świadczonej na rzecz osób bezdomnych. Wynika z nich, że: a. zatrudnienie podjęło 7 osób, b. prace dorywcze podjęło 14 osób, c. z doradztwa zawodowego i szkoleń skorzystało 21 osób, 23 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
d. e. f. g. h. i. j.
w PUP zarejestrowano 20 osób, pomocy związanej ze zdrowiem udzielono 23 osób, zamieszkały 2 osoby z prawami mieszkaniowymi i 29 osób bez praw mieszkaniowych, na listę oczekujących na mieszkanie weszły 3 osoby, wykonano 52 zimowe patrole po miejscach niemieszkalnych, poradnictwo i pomoc doraźną dla 152 osób oraz przekazano do pomocy rejonowej częściowo lub całkowicie „udomowionych” 55 bezdomnych.
Z fragmentu sprawozdania MPiPS-03 (Dział 4) złożonego przez słupski MOPR wynika, że ze świadczeń pomocowych w zakresie bezdomności w 2010 roku skorzystało 246 rodzin (łącznie 269 osób w rodzinach) [nieścisłość w stosunku do wcześniej podanych danych o 242 bezdomnych beneficjentach, na podstawie sprawozdania z działalności MOPR za 2010 rok], co czyni problem ósmym na liście, jeśli chodzi o powszechność występowania na terenie gminy. Częściej pomagano w następujących przypadkach (w nawiasie odpowiednio liczba rodzin, po przecinku łącznie osób w rodzinach): a. ubóstwo (3.411, 6.181), b. bezrobocie (2.413, 5.320), c. niepełnosprawność (2.279, 3.815), d. długotrwała lub ciężka choroba (1.935, 3.146), e. bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (853,2.664), f. alkoholizm (629, 867), g. potrzeba ochrony macierzyństwa (354, 1.522). W osobnym dokumencie określone zostały ogólne informacje na temat funkcjonowania placówek dla bezdomnych mężczyzn koordynowanych przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta w Słupsku. Są to dane nowsze niż za rok 2010, bo materiał przygotowano na sezon zimowy 2011/12, ale warto go wykorzystać w niniejszej analizie. Z informacji spisanych przez TPBA w Słupsku, czytamy, że w ogrzewalni jest 20 miejsc siedzących, a w sytuacji kryzysowej istnieje możliwość ich zwiększenia do 40 (niespójność z danymi z informatora o ośrodkach pomocowych [50 miejsc]). Ogrzewalnia przyjmuje także osoby, które nie potrafią utrzymać stanu abstynencji, o ile godzą się na przyjęcie regulaminu placówki. Z placówki kieruje się potrzebujących pomocy do Sekcji ds. Osób Bezdomnych w lokalnym MOPR celem sprawdzenia ich sytuacji życiowej i ewentualnego skierowania do pomocy w innych placówkach. Jako uzupełnienie podanych statystyk warto przedstawić dane o liczbie osób bezdomnych w miejscach noclegowych w Słupsku. W okresie od 29 listopada 2010 r. do 15 marca 2011 r. rozkład osób bezdomnych w poszczególnych placówkach kształtował się – w zależności od dnia – następująco: a. b. c. d. e.
Noclegownia – od 22 do 42 osób, Schronisko – od 13 do 21 osób, Ogrzewalnia – od 3 do 28 osób, Dom Interwencji Kryzysowej – od 4 do 12 osób, Izba Wytrzeźwień – od 0 do 14 osób. 24 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
W poszukiwaniu dodatkowych informacji statystycznych sięgnięto do pełnego Sprawozdania rocznego MPiPS-03 z udzielonych na terenie Słupska świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za I-XII 2010. Na tej podstawie możliwe jest m. in. uzupełnienie danych o zasobach kadrowych w zakresie pomocy społecznej, a są to dane prezentowane w inny sposób niż w jakościowym raporcie z działalności MOPR. Warto zauważyć, że osób zatrudnionych we wszystkich jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej jest 305. W tej grupie wyróżnić można m. in. 56 pracowników socjalnych pracujących w OPS, 54 z DPS i 30 z ośrodków wsparcia. Gmina płaciła za pobyt w domu pomocy społecznej 95 osobom (łączna liczba świadczeń: 936, łączna kwota świadczeń: 1.643.305 PLN). Na jej terenie funkcjonowały 2 ośrodki wsparcia (środowiskowy dom samopomocy i dzienny dom pomocy) z łączną liczbą 152 miejsc i 184 korzystających, a także dom pomocy społecznej (86 miejsc i 108 korzystających), dzienna placówka opiekuńczo-wychowawcza (21 miejsc i 25 korzystających) oraz ośrodek adopcyjno-opiekuńczy (146 korzystających). Z działów 6a i 6b sprawozdania (dot. finansowania jednostek organizacyjnych ze środków, odpowiednio, gminy i powiatu) można wyczytać, że w Słupsku nie działają ośrodki interwencji kryzysowej, jednostki specjalistycznego poradnictwa, kluby integracji społecznej i domy dla matek z małoletnimi dziećmi. Podsumowując wszystkie zebrane dotąd dane, należy uznać, że udało się uzyskać dostęp do wielu poszukiwanych na etapie analizy informacji. W zestawie analizowanych źródeł brakuje jednak kwestionariusza za rok 2010 wypełniony przez słupski MOPR. To w tym dokumencie określa się szczegółowe informacje na temat tego, ilu bezdomnych skorzystało z różnych oferowanych form pomocy świadczonych przez poszczególne placówki / punkty wsparcia, trudno dostępne bądź niedostępne w innych źródłach. b) konkretne formy działań z osobami bezdomnymi Opisując konkretne formy wsparcia, warto na początek pokrótce określić zakres i specyfikę wsparcia oferowanego osobom bezdomnym ze strony instytucji pomocowych działających na terenie Słupska. Wśród działających placówek wymienić należy: a. Ogrzewalnię dla Bezdomnych prowadzoną przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Słupskie – jest czynna od listopada do marca, tylko w określonych porach doby i świadczy usługi dla wszystkich potrzebujących; w placówce jest 50 miejsc (łącznie z dostawkami), umożliwia się kontakt m. in. z pracownikiem socjalnym, pedagogiem czy prawnikiem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp., b. Noclegownię dla Mężczyzn prowadzoną przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Słupskie – jest czynna przez cały rok od 18.00 do 8.00; w dostosowanej do potrzeb osób niepełnosprawnych placówce jest 40 miejsc (plus 20 dostawek) w pokojach, w których przebywa od 2 do 10 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z pracownikiem socjalnym, pedagogiem czy prawnikiem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są na 1-2 noce bez skierowania, a w przypadku dłuższych pobytów na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku,
25 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
c. Dom Interwencji Kryzysowej PCK w Słupsku prowadzony przez Polski Czerwony Krzyż Zarząd Rejonowy w Słupsku – świadczy usługi m. in. dla osób bezdomnych; łączna liczba miejsc wynosi 55, z czego maksymalnie 20 mogą wykorzystać osoby bezdomne; oferuje wyżywienie pod postacią 3 posiłków i miejsca noclegowe w pokojach od 1 do 10 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z pracownikiem socjalnym, pedagogiem czy prawnikiem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są na 1-2 noce bez skierowania, a w przypadku dłuższych pobytów na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku, d. Schronisko dla Mężczyzn prowadzone przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Słupskie – świadczy usługi (w ograniczonym zakresie) także dla mężczyzn niepełnosprawnych; są tu 24 miejsca dla podopiecznych; oferuje się wyżywienie pod postacią 3 posiłków i miejsca noclegowe w pokojach od 2 do 10 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z pracownikiem socjalnym, pedagogiem czy prawnikiem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są na mocy przesunięcia z noclegowni w oparciu o decyzją kierownictwa, e. Stowarzyszenie „Horyzont” – zajmuje się m. in. pracą w zakresie streetworkingu, f. Jadłodajnię oraz Punkt Wydawania Odzieży prowadzone przez Sekcję do Spraw Osób Bezdomnych Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku – zajmuje się wydawaniem posiłków oraz odzieży, g. Punkt Wydawania Odzieży prowadzony przez Polski Czerwony Krzyż Zarząd Rejonowy w Słupsku – zajmuje się wydawaniem odzieży w okresie zimowym, h. Chrześcijańskie Stowarzyszenie Dobroczynne oddział terenowy w Słupsku – zajmuje się nieregularnym wydawaniem odzieży oraz żywności, i. Punkt wydawania żywności prowadzony przez Zespół Caritas przy parafii św. Jacka – organizuje Wigilie oraz śniadania wielkanocne. Szczegółowej analizie poddano działania z Obszaru VI (dotyczącego osób bezdomnych) ze Sprawozdania z realizacji Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku za Rok 2010. Celem strategicznym realizowanych na tym polu działań jest „przeciwdziałanie i zmniejszanie skali bezdomności w Mieście Słupsku”. We wstępie do opisywanych działań podkreśla się, że szacowanie skali bezdomności jest zadaniem niełatwym ze względu na trudne do uchwycenia rzeczywiste rozmiary problemu. Za problem współistniejący z bezdomnością uznaje się wywierający „ogromny wpływ na wiele sfer życia osoby bezdomnej” alkoholizm. Podkreśla się przy tym znaczenie terapii umożliwiającej docelowo pokonywanie syndromów uzależnienia. Autorzy tekstu zaznaczają, że istotnym elementem systemu wsparcia osób bezdomnych jest Izba Wytrzeźwień w Słupsku, które pełni niezbędne funkcje opiekuńcze i pomaga wprowadzić osoby bezdomne w system opieki instytucjonalnej. Poniżej wymienione zostają zadania realizowane przez różne podmioty i, dodatkowo, wskazane zostają ważne elementy wylistowanych działań, poszerzające wiedzę o systemie wsparcia w zakresie bezdomności, jaką można zyskać na podstawie innych dokumentów. a. Podstawowa i kompleksowa pomoc osobom bezdomnym z terenu Miasta Słupska świadczona przez Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Słupskie 26 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
b. Dom Interwencji Kryzysowej PCK – placówka stacjonarna udzielająca kompleksowej pomocy w wyjściu z bezdomności oraz tymczasowego schronienia dla bezdomnych kobiet i dzieci c. Pomoc w wychodzeniu z bezdomności – readaptacja społeczna „Powrót do domu” d. Przeciwdziałanie bezdomności (MOPR w Słupsku) e. Wspomaganie działań jednostek pomocowych na rzecz osób bezdomnych (Straż Miejska w Słupsku) f. Doskonalenie systemu pomocy osobom bezdomnym (Komenda Miejska Policji w Słupsku) Ad. a – W roku 2010 w Ogrzewalni przebywało średnio 17 osób, w Noclegowni – 38, a w Schronisku – 18. Z Mieszkania Treningowego zajmowanego przez 5 osób odeszły dwie w grudniu 2010 roku, zaś jedna zmarłaWe wnioskach zapisano, że „należy rozszerzyć działalność o opiekę nad osobami starszymi, trwale bezdomnymi i opiekę nad osobami wymagającymi pomocy osób drugich”. Ad. b – Kompleksowego wsparcia udzielono w 2010 roku 21 osobom (15 posiadało skierowanie MOPR w Słupsku). Szczegółowy opis projektu znajduje się w dalszej części raportu. Ad. c – W opisie działania nacisk położone na wsparcie socjoterapeutyczne, profilaktyczne i socjalno-prawne. Zaznaczono przy tym, że beneficjentów objęto całodobową opieką stacjonarną (w tym: medyczną i w zakresie reintegracji zawodowej) wraz z wyżywieniem i zakwaterowaniem. Realizowane zadanie jest zasadne m. in. ze względu na fakt, że objęcie beneficjentów całodobową opieką stacjonarną umożliwia „zerwanie kontaktów z patologicznym środowiskiem”. Placówka zakłada indywidualne podejście do osób otrzymujących wsparcie, zajęcia terapeutyczne prowadzi eklektycznie, kładzie nacisk na samorozwój i odpowiedzialność podopiecznych i umożliwia pozostanie w placówce na zasadach hostelu pomimo zakończenia programu. Jednocześnie podkreślony zostaje fakt, że realizacja programu jest niełatwa. Z jednej strony, z uwagi na specyfikę odbiorców i ich odmienne cele życiowe, z drugiej zaś, z powodu częstych przestępstw, jakich dokonują bezdomni, m. in. kradzieże, rozboje czy nieuregulowane płatności. Podopieczni przyjmowani są do placówki, po czym ich pobyt przerywa przymusowe osadzenie w areszcie. Po zakończeniu kary, „osoba bezdomna najczęściej wraca nie do programu realizowanego w placówce, lecz do środowisk patologicznych zaczynając orbitę po błędnym kole”. Ad. d – Przy wskazaniu na jedną z form działalności, tj. współpracę z podmiotami zajmującymi się osobami bezdomnymi, określona zostaje ich liczba: 246 (za rok 2009). Ad. e – W 2010 roku strażnicy miejscy 308 razy odwozili osoby bezdomne do słupskiej izby wytrzeźwień. Wskazuje się na konieczność kontynuacji działań w zakresie monitorowania przebywania osób bezdomnych w miejscach niemieszkalnych. Ad. f – Analogicznie jak wyżej, Policja także stawia sobie za cel monitoring bezdomności pozainstytucjonalnej celem „zapobieżenia sytuacjom zagrożenia życia i zdrowia osób bezdomnych”. Podana zostaje informacja, że w listopadzie 2010 r. do jednostek i komórek 27 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
organizacyjnych podległych KMP w Słupsku rozesłano wykazy placówek udzielających wsparcia osobom bezdomnym i że policjantom przekazano zadania dotyczące interwencji i pomocy dla osób bezdomnych, szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Ciekawych danych na temat realizowanych i postulowanych do realizacji działań w zakresie bezdomności dostarcza Oferta Partnerstwa lokalnego Słupsk do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I). Jako Lider Partnerstwa lokalnego występuje Urząd Miejski w Słupsku, w charakterze Partnera zaś Polski Czerwony Krzyż Zarząd Rejonowy w Słupsku oraz Stowarzyszenie „Horyzont”. Działania miałyby być realizowane wspólnie przez zespół złożony z: a. pracowników Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego w Słupsku, b. 2 pracowników socjalnych pracujących bezpośrednio z bezdomnymi z Sekcji ds. Osób Bezdomnych słupskiego MOPR (to skądinąd istotna informacja, której nie można było określić na podstawie wcześniej analizowanych dokumentów; 2 osoby to faktyczny skład Sekcji), c. pracowników TPBA i PCK mających wieloletnie doświadczenie w pracy z osobami bezdomnymi, d. streetworkerów i koordynatorów ich pracy ze Stowarzyszenia „Horyzont” Z informacji o pośrednich zasobach technicznych wynika, że MOPR TPBA i PCK dysponują samochodami do przewożenia podopiecznych, a wynajmowane przez TPBA od miasta Mieszkanie Treningowe ma powierzchnię 168 m2. Poszczególni wnioskujący mają na swoim koncie niemałe doświadczenie w realizacji projektów wspierających osoby bezdomne. Należy do nich zaliczyć: a. Program Aktywności Lokalnej oraz kontrakty socjalne w ramach projektu systemowego PO KL 7.1.1 „Bliżej pracy” (realizacja: 2008-2013, grupa docelowa: 39 osób, cel i rezultaty: aktywizacja społeczno-zawodowa / szkolenia, doradztwo, warsztaty psychologiczne, grupy samopomocowe) [Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku], b. Pierwszy Kontakt (realizacja: 2008-2009, grupa docelowa: w zależności od roku od 40 do 80 osób, cel i rezultaty: skrócenie do minimum pobytu bezdomnych w miejscach niemieszkalnych i skłonienie ich do podjęcia leczenia odwykowego / poinformowanie osób bezdomnych o możliwości skorzystania z pomocy oraz podjęcia leczenia odwykowego) [Stowarzyszenie „Horyzont”], c. Opieka podstawowa i kompleksowa nad osobą bezdomną i opieka nad osobami niepełnosprawnymi (realizacja: 2008, grupa docelowa: 100 osób, cel i rezultaty: udzielanie podstawowej opieki w placówkach pomocowych / zabezpieczenie opieki nad osobami bezdomnymi oraz realizacja lokalnego programu wyjścia z bezdomności) [Gmina Miejska Słupsk], d. Pomoc osobom bezdomnym – Ogrzewalnia (realizacja: 2008, grupa docelowa: 20 osób, cel i rezultaty: udzielanie schronienia nocnego w Ogrzewalni w okresie
28 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
jesienno-zimowym / zabezpieczenie miejsc pobytu nocnego dla osób z problemem alkoholowym) [Gmina Miejska Słupsk], e. Pomoc podstawowa i kompleksowa (realizacja: 2008, grupa docelowa: 100 osób, cel i rezultaty: dofinansowanie podstawowej i kompleksowej opieki nad osobami bezdomnymi / zabezpieczenie większej ilości miejsc w placówkach TPBA) [Wojewoda Pomorski], f. „Stanąć na Nogi” – usamodzielnienie dla osób niepełnosprawnych (realizacja: 2008, grupa docelowa: 10 osób, cel i rezultaty: pomoc osobom bezdomnym w usamodzielnieniu się / próba w kierunku prowadzenia specjalistycznej opieki na zasadzie zakładu opiekuńczo-leczniczego) [Wojewoda Pomorski], g. Podstawowa i kompleksowa opieka nad osobą bezdomną (realizacja: 2009-2010, grupa docelowa: 100 osób, cel i rezultaty: udzielanie podstawowej i kompleksowej opieki w placówkach TPBA / zabezpieczenie opieki nad osobami bezdomnymi oraz realizacja lokalnego programu wyjścia z bezdomności) [Gmina Miejska Słupsk], W uzasadnieniu dla powołania Partnerstwa lokalnego, wnioskodawcy podają, że w Słupsku „jest przeszło 200 bezdomnych” (dane za PFWB, ale można by tu wskazać bardziej dokładne szacunki), a lokalny MOPR wskazuje, że bezdomność jest ósmą co do częstości przyczyną udzielania pomocy. W dalszej kolejności wnioskodawcy piszą, że finansowanie istotnych z ich punktu widzenia działań z zakresu streetworkingu dotychczas było możliwe jedynie ze środków zewnętrznych. Dodają jednocześnie, że celem zawiązania Partnerstwa jest „stworzenie spójnego i kompletnego systemu pomocy osobom bezdomnym w Słupsku”, właściwie zaś „polepszenie” istniejącego poprzez realizację wzmocnienia twardej (nowe placówki) i miękkiej (nowe etaty) infrastruktury pomocowej. Inne źródło, po które warto sięgnąć analizując formy działań w zakresie bezdomności to sprawozdanie z działalności słupskiego MOPR za 2010 rok. Jak czytamy w dokumencie, Ośrodek współpracuje ze Strażą Miejską i Policją realizując zmotoryzowane zimowe patrole wyjazdowe 1-3 razy w tygodniu, obejmując miejsca niemieszkalne, także po zgłoszeniach o przebywaniu w nich osób bezdomnych lub sprawiających wrażenie bezdomnych. Pracuje się w oparciu o spis miejsc niemieszkalnych i ustalono, że lista ta będzie aktualizowana. Współpraca między instytucjami opiera się też na wzajemnej wymianie informacji dotyczącej osób bezdomnych i ustaleniu tożsamości zmarłych. Pracownicy socjalni odbywają dodatkowo patrole piesze i wizytują osoby korzystające z pomocy MOPR. Ośrodek podkreśla, że wchodzi w skład Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Ten fakt ma zapewne wpływ na metodologię świadczonej osoby osobom bezdomnym oraz fakt, że odniesienia do tej problematyki znajdują się w oficjalnej dokumentacji. O charakterze współpracy autorzy raportu piszą szerzej w części „Współpraca z Organizacjami Pozarządowymi”. W raporcie dość szczegółowo określa się specyfikę świadczonych form pomocowych, takich jak wsparcie psychologiczne, terapie uzależnień (w tym rozwiązywanie problemów alkoholowych), aktywizacja zawodowa czy wspieranie osób niepełnosprawnych. Charakteryzuje jednocześnie dwa słupskie mieszkania chronione – jedno dla wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego i rodzin zastępczych, drugie zaś dla osób zaburzonych intelektualnie i chorych psychicznie. W ramach MOPR działa Środowiskowy Dom Samopomocy, który stanowi jednostkę wsparcia dziennego dla dorosłych osób chorych i zaburzonych psychicznie oraz niepełnosprawnych intelektualnie. Z danych zamieszczonych w sprawozdaniu wynika, że jedną z istotnych przyczyn udzielenia pomocy 29 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
uczestnikom zajęć w ŚDS jest w jednym przypadku bezdomność. Raport zawiera informację o realizowanym w Słupsku programie rozwijającym streetworking. W jego tegorocznej edycji „Słupski streetworker” na działania przeznaczono łączną kwotę w wysokości 47673,20 PLN. Kontynuowano zatrudnienie dwóch pedagogów ulicznych, którzy swoimi działaniami objęli ok. 70 młodych osób (w tym z 30 pracowano regularnie). Pracownicy m. in.: a. zajmowali się organizacją czasu wolnego dzieci i młodzieży, b. prowadzili działalność edukacyjną, socjoterapeutyczną i zajęcia z profilaktyki uzależnień, c. organizowali spotkania ze specjalistami z różnych dziedzin, d. nawiązywali kontakt ze środowiskiem rodzinnym podopiecznych, e. diagnozowali problemy wychowawcze, f. współpracowali z pracownikiem socjalnym pracującym przy ul. Lelewela (gdzie we wcześniejszych latach zorganizowano centrum działań streetworkingowych), g. monitorowali oczekiwania mieszkańców, h. poszukiwali nowych rozwiązań w pracy z młodymi ludźmi przebywającymi na ulicach. Poza współpracą z PFWB, MOPR utrzymuje relacje ze słupskim oddziałem TPBA i są to wspólnie koordynowane działania w zakresie wsparcia osób bezdomnych, przede wszystkim kierowania ich od odpowiednich placówek, dożywiania, ale też wymiany danych między placówkami. Inne organizacje, z którymi Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku współpracuje to: Polski Czerwony Krzyż wraz z podlegającym mu Domem Interwencji Kryzysowej, Ośrodek Resocjalizacji Stowarzyszenia Solidarni Plus, ośrodki zajmujące się terapią osób uzależnionych w Gajkach i Wandzinie, stowarzyszenie Monar Markot prowadzące w Gałęzinowie ośrodek dla bezdomnych kobiet oraz e. ośrodek w Darżewie zajmujący się terapią osób uzależnionych. a. b. c. d.
Dodatkowo wszystkie rejony pracy socjalnej MOPR współpracują z organizacjami pozarządowymi, w tym parafialnymi Caritasami i Bankiem Żywności. Z raportu wynika również, że MOPR dba o rozwój pracy z wolontariuszami oraz współpracę z mediami. Wspomniany projekt „Bliżej Pracy – aktywizacja społeczna i lokalna mieszkańców miasta Słupska wymagających wsparcia i wzmocnienia umiejętności społecznych” (wartość projektu: 1.691.303,95 PLN) przygotowany został wespół przez Gminę Miejską Słupsk / MOPR w Słupsku na rok 2010. Grupę docelową projektu stanowi 215 osób spełniających kryteria zgodnie z opisem priorytetu PO KL 7.1.1. Program adresowany jest m. in. do osób bezdomnych – ostatecznie, jak wynika z Oferty Partnerstwa lokalnego – stanowili oni subpopulację 39 osób (18% wszystkich beneficjentów). Oferowano im różne formy wsparcia, w tym treningi kompetencji i umiejętności społecznych, warsztaty aktywnego poszukiwania pracy, kursy i szkolenia zawodowe i dokształcające, terapię psychologiczną, tworzenie indywidualnych ścieżek rozwoju i wiele innych. Brakuje jednak dokumentu, z którego wynikałoby, ilu bezdomnych korzystało z konkretnych form wsparcia. Do ogólnych rezultatów projektu zaliczono m. in.:
30 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
a. b. c. d. e.
ukończenie szeregu kursów i szkoleń, sfinansowanie nauki i zajęć, skierowanie na badania specjalistyczne związane z możliwością podjęcia pracy, poprawę zdolności komunikacyjnych i rozwinięcie zdolności interpersonalnych, wzrost wiary we własne siły i umiejętności poruszania się po rynku pracy.
Na bazie działań projektowych zawarto 2 kontrakty socjalne i zrealizowano Program Aktywności Lokalnej dla 9 osób bezdomnych. W ramach PAL prowadzono też szereg działań, w tym grupę wsparcia, doradztwo zawodowe czy kurs komputerowy (dane za: Sprawozdanie z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku za 2010 rok). Zakres rzeczowy zadania „Dom Interwencji Kryzysowej PCK w Słupsku, stacjonarna placówka udzielająca kompleksowej pomocy w przeciwdziałaniu ubóstwa i wykluczeniu społecznemu” został sprecyzowano jako kontynuacja dotychczasowej działalności placówki, czyli udzielania tymczasowego schronienia bezdomnym kobietom i matkom z dziećmi z terenu Miasta Słupska. Pensjonariuszki i ich dzieci mają do dyspozycji miejsca noclegowe, jeden gorący posiłek plus produkty żywnościowe i pomoc materialną do czasu usamodzielnienia się, opiekę i pomoc medyczną, psychologiczną (w tym terapeuty ds. uzależnień) oraz socjalną. We wniosku zaplanowano m. in. zagwarantowanie wszystkim podopiecznym „bardzo dobrych warunków mieszkaniowych, sanitarnych” oraz pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych celem lepszej możliwości realizacji założonych gwarancji. W zakładanych rezultatach realizacji zadania zapisano: ograniczenie skutków społecznych i zdrowotnych bezdomności, ograniczenie problemów alkoholowych i ich skutków, poprawę zdrowia psycho-fizycznego pensjonariuszek i ich dzieci, zwiększenie liczby kobiet wychodzących z bezdomności poprzez „uporządkowanie sytuacji życiowo-bytowej”, e. poszerzenie wiedzy o warunkach i możliwościach korzystania z różnych form wsparcia. a. b. c. d.
Ogólnym celem projektu „Powrót do domu” realizowanego przez Ośrodek Resocjalizacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” (lokalizacja w Gajkach, ok. 12 km od Słupska) jest „pomoc w wychodzeniu z bezdomności, przeciwdziałanie ubóstwu, zapobieganie wykluczeniu społecznemu, pomoc terapeutyczna w zakresie uzależnień oraz wsparcie w usamodzielnianiu się”. Projekt adresowany jest m. in. do osób bezdomnych i ma wedle założeń pomagać m. in. w zapewnianiu bazy noclegowej, zdobywaniu wiedzy i umiejętności praktycznych oraz poprawie stanu zdrowia i kontaktów z rodziną. Wnioskodawcy uważają, że osoby bezdomne borykają się z „chorobami oportunistycznymi towarzyszącymi bezdomności”, brakiem rodziny, zadłużeniem, itp. Projekt został zaadresowany do 7 osób. W poprawionym kosztorysie do realizacji zadania publicznego widnieje informacja (stan na 31.03.2010), że liczba beneficjentów wynosi 8 i są to osoby z terenu Miasta Słupska. Według założeń, beneficjenci mieli: a. otrzymać wsparcie terapeutyczne, b. brać udział w warsztatach profilaktycznych HIV/AIDS, c. uzyskać wsparcie natury socjalno-prawnej, 31 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
d. e. f. g.
otrzymać opiekę medyczną, uzyskać prawo do całodobowej opieki bytowej, zostać poddani kwalifikacji do grup usamodzielnienia, uzyskać pomoc w uzupełnieniu wykształcenia i podniesieniu kwalifikacji zawodowych.
Do zakładanych rezultatów realizacji zadania zaliczono: a. stabilizację mieszkaniową i materialną, b. wytworzenie motywacji do zachowań prospołecznych, c. zmotywowanie uczestników projektu do podejmowania działań w kierunku samorealizacji i poczucia własnej wartości, d. przygotowanie do pracy zawodowej, życia w rodzinie i postawy aktywnego, trzeźwego wypoczynku w czasie wolnym, e. uregulowanie spraw rodzinnych, prawnych i zdrowotnych, f. akceptację otoczenia w sprawie abstynencji. Dodatkowe o projekcie, co szczególnie istotne, wraz z wnioskami z jego realizacji, znaleźć można w Sprawozdaniu z realizacji Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku za Rok 2010 relacjonowanym powyżej. Na zakończenie tej części raportu, warto przyjrzeć się jeszcze miejskiej dokumentacji statutowo-regulaminowej i analogicznym źródłom, jakimi formalnie winien kierować się w swojej pracy MOPR. Statut Miasta Słupska oraz regulamin organizacyjny Urzędu Miejskiego w Słupsku zbadano w celu odnalezienia związków tej dokumentacji z problematyką osób bezdomnych. W analizie poszukiwano odpowiedzi na kilka pytań: a. Czy w dokumentach poruszona jest sprawa bezdomności? b. Czy wyznaczono jednostkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności? c. Czy w gminie wyznaczono osobę odpowiedzialną za nadzór organizacji wsparcia osób bezdomnych? d. Kto w gminie ma uprawnienia do zawierania umów z organizacjami? W przypadku p. 4, należy wskazać, że na podstawie obowiązującego prawa w Słupsku uprawnienia do zawierania umów z organizacjami należą do Prezydenta lub do Kierownika MOPR w wypadku zadań zlecanych przez MOPR. W Statucie Miasta Słupska nie znajdują się nawet pośrednie odniesienia do tematyki bezdomności. Jest to ogólny dokument wyznaczający formalne ramy funkcjonowania miejskiego, precyzujący w bardzo ogólny sposób przepisy ogólne, cele i zadania miasta, ustrój, itp. W załączonym do Statutu regulaminie pracy Rady Miejskiej w Słupsku znajduje się informacja, że do realizacji określonych zadań Rada powołuje komisje (stałe bądź doraźne). Możliwe jest zatem, by powstawały jednostki, których funkcjonowanie byłoby zorientowane na działania z zakresu pomocy społecznej, w tym bezdomności. Istotny jest również fakt, że inicjatywę uchwałodawczą, według uregulowań w paragrafie 36, posiadają mieszkańcy wpisani do rejestru wyborców miasta Słupska. Warunkiem złożenia przez nich projektu uchwały jest zebranie 400 podpisów i przedstawienie dokumentacji na piśmie. Jak wynika z regulaminu organizacyjnego Urzędu Miejskiego w Słupsku, w jego skład wchodzi 27 komórek organizacyjnych i samodzielnych stanowisk pracy. Należą do nich potencjalnie istotne z punktu widzenia problematyki osób bezdomnych Wydział Zdrowia i 32 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Spraw Społecznych oraz Pełnomocnik Prezydenta Miasta Słupska ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Na mocy paragrafu 32, Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych uczestniczy w „wykonywaniu kontroli zarządczej nad miejskimi jednostkami organizacyjnymi” m. in. nad Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie. Analizie poddano również dokument statutowy i regulaminowy Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku. Statut w sposób ogólny definiuje sposób funkcjonowania placówki. Zakłada, że Ośrodek realizuje swoje cele w oparciu o wykonywanie zadań własnych gminy oraz zadań zleconych, takich jak np.: a. udzielanie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym [co, warto zauważyć, nakłada się na zadania UM Słupsk], b. przyznawanie i wypłacanie zasiłków, c. praca socjalna, d. prowadzenie specjalistycznego poradnictwa, e. organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych, f. sprawianie pogrzebów (w tym: osobom bezdomnym), Statut określa, że realizacja zakładanych działań odbywa się także na drodze współpracy z innymi organizacjami i instytucjami – administracją rządową i samorządową, kościołami i związkami wyznaniowymi, organizacjami pozarządowymi, itp. Obszerne sprawozdanie MOPR za rok 2010 pozwala jednoznacznie zweryfikować, że Ośrodek realizuje swoje założenia statutowe. Więcej informacji dostępnych jest w regulaminie organizacyjnym (dokument ze stycznia 2006 roku), który w sposób bezpośredni porusza problematykę bezdomności. Wskazuje się tutaj na komórkę odpowiedzialną za regulację zadań z tego zakresu – zadania dla bezdomnych klientów MOPR wykonuje Sekcja ds. Osób Bezdomnych. Liczbę zadań określono na 21 – w części pokrywają się one z zadaniami statutowymi. Nowymi elementami są tutaj te o charakterze bardziej systemowym, m. in.: a. koordynowanie i nadzorowanie realizacji zadań wynikających z kontraktacji usług dla osób bezdomnych, b. analizowanie i ocena przyczyn bezdomności, c. aktywizowanie środowiska lokalnego do podejmowania inicjatyw na rzecz osób bezdomnych, d. ocena efektywności udzielanej pomocy oraz e. współpraca z innymi organizacjami. W kontekście problematyki bezdomności, istotne wydaje się wskazanie, że w strukturze organizacyjnej Ośrodka wyróżnić można takie komórki, jak: a. b. c. d. e. f.
Dział Pomocy Środowiskowej, Dział Specjalistycznej Pomocy Rodzinie, Strategii i Doradztwa Metodycznego, Dział Pomocy Instytucjonalnej, Dział Świadczeń Pomocy Środowiskowej, Dział Świadczeń Rodzinnych oraz Dział Usług Opiekuńczych. 33 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Regulamin szczegółowo dookreśla zadania poszczególnych jednostek. Nie wynika z niego natomiast, podobnie jak ze Statutu, jakie są procedury postępowania z bezdomnymi np. w okresie bardzo złych warunków atmosferycznych i nie precyzuje kompetencji, jakimi powinni dysponować pracownicy socjalni.
c) finanse Na podstawie Uchwały Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 13.01.2010 roku w sprawie uchwalenia budżetu Miasta Słupska na 2010 roku wynika, że miejskie dochody zamknęły się w kwocie 370.015.492 PLN, zaś wydatki – 411.282.723 PLN. Wszelkich dodatkowych informacji należy szukać w Internecie, np. na stronach Biuletynu Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego w Słupsku (http://bip.um.slupsk.pl). Analiza dodatkowych źródeł ujawnia, że wykonano 94,34% planu, jeśli chodzi o dochody i 91,34% w zakresie wydatków. W dziale 852 – Pomoc Społeczna po stronie dochodów widnieje suma 34.203.602 PLN, zaś po stronie wydatków – 52.990.169 PLN. Na poniższej liście widnieje szczegółowy rozkład kwot na poszczególne działania za rok 2010. Brakuje informacji z rozdziału 85295 z podziałem na udzielenie schronienia i dożywianie/posiłek: a. b. c. d. e.
Domy Pomocy Społecznej (rozdział 85202) – 2.523.122 PLN, składki na ubezpieczenie zdrowotne (rozdział 85213) – 471.900 PLN, zasiłki i pomoc w naturze (rozdział 85214) – 5.700.000 PLN, dodatki mieszkaniowe (rozdział 85215) – 2.008.300 PLN, zasiłki stałe (rozdział 85216) – 5.200.000 PLN.
Powyższe dane można uzupełnić o statystyki ze sprawozdania rocznego MOPR za 2010 rok. Wszystkie jednostki wchodzące w skład Ośrodka dysponowały sumą 52.487.735 PLN, co stanowi 99% wydatków Słupska w zakresie pomocy społecznej. Bazując na tych informacjach, warto wziąć pod uwagę rozkład środków na wybrane działania koordynowane przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie na przestrzeni 12 miesięcy: a. b. c. d. e.
przeciwdziałanie alkoholizmowi (rozdział 85154) – 122.679 PLN, świadczenia rodzinne (rozdział 85212) – 22.895.600 PLN, mieszkania chronione (rozdział 85220) – 16.416 PLN, usługi opiekuńcze (rozdział 85228) – 1.483.529 PLN, pozostała działalność, bez precyzowania zakresu (rozdział 85295) – 2.764.832 PLN.
Ze sprawozdania z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku za 2010 rok wyczytać można, że przyznano: a. 4.876.888 PLN na zasiłki stałe dla 1374 osób [91 bezdomnych; 900 razy], b. 2.849.523 PLN na zasiłki okresowe z tytułu bezrobocia, niepełnosprawności lub długotrwałej choroby (dla 2026 osób) [18 bezdomnych; 54 razy], c. 4.142.039 PLN na zasiłki celowe i w naturze dla 3806 osób oraz d. 80.855 PLN na zasiłki celowe specjalne dla 186 osób [120 osób łącznie dla p. 3 i p. 4; 791 razy]. 34 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
W ramach zasiłków celowych świadczenia wydatkowano na (w nawiasie odpowiednio liczba świadczeń i kwota): a. pokrycie części lub całości kosztów leków i leczenia (917; 130.521,69 PLN), b. pokrycie kosztów remontu (31; 5.930 PLN), c. zakup opału (1803; 397.960 PLN), d. zakup odzieży (285; 38.615 PLN), e. zakup żywności (5946; 895.997 PLN), f. zaspokojenie innych potrzeb [opłaty, media] (4561; 750.634,30 PLN). Specjalne zasiłki celowe przyznawano głównie osobom starszym i chorym. Ze sprawionych 14 pogrzebów, w trzech przypadkach były to pochówki osób bezdomnych. 5 osobom, z którymi zawarto kontrakt socjalny opłacono składki na ubezpieczenie zdrowotne (o łącznej kwocie 959 PLN). Wsparciem w ramach realizacji rządowego programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” objęto 6305 osób (w tym: 46 bezdomnych; 393 razy), przy czym łączny koszt programu zamyka się w kwocie 4.404.122 PLN (kwota dotacji budżetowej wynosi 2.742.560 PLN). Z 334.845 posiłków skorzystało 2.161 osób, przy czym łączny koszt programu zamyka się w kwocie 1.723.045 PLN (kwota dotacji budżetowej wynosi 982.521 PLN). Jak wynika z przedstawionych statystyk, średnio miesięcznie 45 osób pobierało wypłatę w bonach towarowych, a 200 klientom wydano kartki na poczęstunek wigilijny. Około 3.000 klientów MOPR „w ciągu 7 miesięcy minionego roku otrzymało pomoc w formie produktów żywnościowych, w ilości 133.918 ton, o wartości ok. 414.000 PLN”. Co istotne, nie precyzuje się kwoty przeznaczonej na wsparcie osób bezdomnych. Podaje się natomiast informacje nt. form udzielanego schronienia, podkreślając jednocześnie, że jest to jedno z głównych zadań własnych gminy. Działania w ramach wcześniej opisanego zadania Podstawowa i kompleksowa pomoc osobom bezdomnym z terenu Miasta Słupska świadczona przez Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta Koło Słupskie finansowane były ze środków UM w Słupsku (242.021 PLN), wpłat z GOPS-ów za refundację podopiecznych (74.403,40 PLN), uczestników projektu (57.120 PLN), Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (50.000 PLN) oraz Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego (8.000 PLN). Warto również zaznaczyć, że Zarząd Rejonowy Polskiego Czerwonego Krzyża w Słupsku złożył w trybie powierzenia wykonania zadania przez Gminę Miejską Słupsk wniosek na 61.500 PLN [całkowita wartość zadania to 219.000 PLN] pt. „Dom Interwencji Kryzysowej PCK w Słupsku, stacjonarna placówka udzielająca kompleksowej pomocy w przeciwdziałaniu ubóstwa i wykluczeniu społecznemu”, zaś Ośrodek Resocjalizacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” (lokalizacja w Gajkach, ok. 12 km od Słupska) złożył wniosek na 17.600 PLN [całkowita wartość zadania to 61.600 PLN] w formie powierzenia wykonania zadania przez Urząd Miasta w Słupsku pt. „Powrót do domu”. d) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności Analiza korpusu dokumentów, w których umieszczone są odniesienia do problemu bezdomności wskazuje jednoznacznie, że o problemie w oficjalnych dokumentach na poziomie lokalnym pisze się dużo. Sytuacja osób bezdomnych stanowi przedmiot diagnozy i jest badana jako zjawisko, względem którego należy wypracować adekwatną strategię pomocową. Mimo że nie wszystkie analizowane dokumenty przedstawiają wysoką wartość merytoryczną, za 35 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
wskaźnik której uznać należy potencjał eksplanacyjny problemu badawczego i powiązanych z nim pytań, całość dokumentacji jest bogata zarówno w pośrednie, jak i bezpośrednie odniesienia do badanego zagadnienia. Co więcej, można by zapewne rozszerzyć analizę o dodatkowe źródła, w których znalazłyby się dodatkowe informacje nt. funkcjonowania organizacji pozarządowych nakierowanych na wspieranie osób bezdomnych. Z drugiej strony, wraz z zaawansowaniem procesu analizy, widoczne było zjawisko wysycenia badanego materiału, tzn. w kolejnych dokumentach odnaleźć można było dane i fakty, o których informowały także inne, wcześniej badane źródła. Należy też zaznaczyć, że problem bezdomności przedstawiany jest w lokalnej dokumentacji w sposób spójny i kompleksowy, także wziąwszy pod uwagę materiały strategiczne z poziomu województwa czy całego kraju. Bezdomności poświęca się wiele uwagi (ósmy co do częstości występowania powód korzystania ze świadczeń pomocowych), mimo że na terenie miasta są inne, ważniejsze, bo też częściej występujące, problemy społeczne. Szukając słabych punktów w źródłach, należy do nich niewystarczające badanie bezdomności w kontekście innych trudności społecznych. Wskazuje się na relację bezdomności tylko do niektórych zjawisk patologicznych (m. in. uzależnienia od alkoholu czy trudności, jakich doświadczają osoby starsze), podczas gdy związek z innymi nie jest jasno określony. Korelacje są wyraźnie widoczne na poziomie deklaracji czy przy ogólnym przedstawianiu problemu. Na bardziej konkretnym poziomie wydają się jednak znacznie słabsze, wręcz niewidoczne. Ta uwaga dotyczy jednak przede wszystkim lokalnej dokumentacji strategicznej, która, choć aktualizowana, we wrześniu 2009 roku, dziś być może pisana byłaby inaczej. Słupski pomysł na rozwiązywanie problemu bezdomności stopniowo bowiem ewoluuje, przede wszystkim z uwagi na ponadsektorową koalicję instytucjonalną oraz członkostwo w PFWB. W dokumentacji wprost wyrażane są propozycje działań wobec osób bezdomnych i te propozycje oparte są na wykorzystaniu wielu technik i form wsparcia. Z analizowanych źródeł widać, że kładzie się nacisk na stosowanie nowych, innowacyjnych metod pomocy osobom bezdomnym. Nie zawsze jednak jeszcze są na to środki (casus streetworkingu) i zapewne potrzeba czasu, by usankcjonować i usystematyzować nową metodykę wsparcia na dłuższy okres. Próbuje się określać warunki skuteczności działań pomocowych, choć ten element wymaga zapewne dopracowania i przedstawia silne i słabe strony funkcjonującego lokalnie systemu. Zwraca się uwagę na istotny w kontekście bezdomności podział na jej instytucjonalną i pozainstytucjonalną część. Jednocześnie wskazuje, że aspekt pozainstytucjonalny, tj. przebywanie osób bezdomnych poza placówkami opiekuńczymi, jest wyzwaniem dla jednostek zaangażowanych w proces pomocy. W tym kontekście zwraca się też uwagę na konieczność realizacji badań w zakresie bezdomności, które dałyby dodatkowy argument za określonym sposobem modelowania polityki wsparcia w adekwatny dla potrzeb sposób. Na podstawie dokumentów można wnioskować, że aktorzy zaangażowani w działania strategiczne wobec osób bezdomnych stoją na stanowisku, że bez danych pochodzących z badań przygotowywanie i wdrażanie programów wsparcia może okazać się działaniem chybionym. W analizowanej dokumentacji próbuje się wnioskować zarówno o przyczynach, jak i skutkach bezdomności. Z jednej strony, wskazuje się na wiele mocnych stron lokalnego systemu pomocy, z drugiej zaś widoczne są obawy, czy problem bezdomności nie rozwinie się w sposób nadmierny, nie stanie się częstszym i bardziej dokuczliwym problemem, na którego zwalczanie może zabraknąć środków i mocy. Wśród czynników ryzyka źródła wskazują na niebezpieczne dziedziczenie bezdomności i powiązane z tym zjawisko uzależniania się od świadczonej instytucjonalnie pomocy. Rozwijanie programu zasobów mieszkaniowych jest 36 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
skuteczną metodą profilaktyki w zakresie bezdomności, ale nie może do końca rozwiązać istniejących problemów. W Słupsku ponadto uważa się, że problemem w kontekście skutecznej walki z bezdomnością są ograniczenia etatowe i brak nowych placówek, w których można by świadczyć potrzebne podopiecznym usługi. Próbując tworzyć bardziej adekwatny system wsparcia, w mieście przeprowadzono nową rejonizację i wprowadzono zmodyfikowane zasady pracy socjalnej. Angażuje się w prace w terenie służby, tj. Policję i Straż Miejską. Nie wzięto jednak pod uwagę statystyk tych instytucji, prawdopodobnie nie są one prowadzone. Szczegółowe statystyki zbiera za to słupski MOPR, ma też rozbudowaną dokumentację statutowo-regulaminową, z której można wyczytać wiele informacji nt. sposobu funkcjonowania placówki i pomysłów na prowadzenie pracy socjalnej. Z pewnością istotne znaczenie ma fakt, że w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej działa Sekcja ds. Osób Bezdomnych – wyodrębnienie takiej komórki w strukturze organizacyjnej jest dowodem uwagi, jaką w placówce przykłada się do tej problematyki. Przyglądając się całej oficjalnej dokumentacji, można na jej podstawie, w wielu przypadkach, konkretnie wskazać, ilu bezdomnych korzysta z poszczególnych form wsparcia, takich jak leczenie odwykowe, możliwość uzyskania ubezpieczenia zdrowotnego czy pomoc w sporządzeniu orzeczenia o niepełnosprawność lub przydział w Domu Pomocy Społecznej. Dowiadujemy się też, w jakich placówkach zgromadzona jest jaka liczba osób bezdomnych (przodują podopieczni noclegowni) oraz ilu spośród nich jest zatrudnionych, ilu pracuje dorywczo, ilu zarejestrowało się w Urzędzie Pracy, a ilu otrzymało fachowe poradnictwo. Te dane mogłyby jednak być pełniejsze – nie w każdym przypadku widoczne jest, ilu bezdomnych mogło skorzystać z oferowanych form wsparcia. 5. POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW Jednym z komponentów realizowanych diagnoz lokalnych była realizacja wywiadów pogłębionych z osobami kluczowymi dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Słupsku . Badaczka, jak i samo badanie zostało bardzo życzliwie przyjęte przez wszystkie badane osoby. Wzięcia udziału w badaniu odmówiła jedna osoba reprezentująca służbę zdrowia. Fakt ten tłumaczyła swoją ograniczoną kompetencją do udzielania informacji na interesujący badacza temat. Odmowę tą należałoby określić jako uprzejmą. W czasie realizacji pozostałych wywiadów okazało się, że powód odmowy mógł być inny niż wskazany, wynikający z pewnych obaw (np. niechęci do ocen innych osób i instytucji). Pozostali rozmówcy wykazywali się dużym zrozumieniem zarówno dla celu badań jak i konieczności swojego w nim udziału. Uznawali badanie za ważne i pożyteczne byli łatwo osiągalni i umówienie terminu badania nie przedstawiało problemu. Wiele osób dostosowało datę i czas wywiadu do możliwości i dyspozycyjności badacza (którą ograniczał fakt umówienia i realizacji innych wywiadów i koniczności dojazdów z innego miasta). Należy tym samym uznać, że etap gromadzenia danych nie nastręczał trudności. Jedna z badanych osób była niechętna nagrywaniu wywiadu uznając to za przejaw braku zaufania, choć ostatecznie badaczka uzyskała akceptację rozmówcy dla jego rejestracji. Pozostali badani rozumieli konieczność nagrywania wywiadu, choć należy uznać, że większość osób unikała zbyt krytycznych ocen działania innych instytucji, organizacji i reprezentujących je osób. Kilka osób wprost otwarcie przyznało (dwie osoby), że nie chciałyby zaszkodzić innym (a przede wszystkim zaszkodzić 37 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
współpracy w ramach Partnerstwa) swoją zbyt negatywną oceną, w związku z czym osoby te powstrzymywały się przed ferowaniem zbyt negatywnych ocen. 5.1. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze którym zawiązane zostało Partnerstwo lokalnego a) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych Badani zasadniczo nie wypowiadali się na temat ogólnych problemów społecznych na obszarze gminy. Ich uwaga w naturalny sposób koncentrowała się na problemie bezdomności z uwagi na fakt, iż z tym była związana ich aktywność zawodowa (S2M, S7P, S8T). Obrazuje to uwaga jednej z rozmówczyń „Mnie zawodowo dotyczą najbardziej problemy osób bezdomnych”. Dodatkowa okoliczność to fakt, iż badani zasadniczo wiedzieli jakiego tematu będzie dotyczyć ogólna rozmowa, stąd ich uwaga w naturalny sposób podążała w kierunku tematu bezdomności i na nim zasadniczo koncentrowali się (S5W, S4H, S6T, S8T). b) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gmin/y oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit, Badani ogólnie wyrażali przekonanie, że wśród przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit problem bezdomności jest problemem wzbudzającym bardzo ograniczone zainteresowanie (S2M, S4H, S6T, S3M). Niektórzy wprost mówili o tym, że jest to kwestia zaniedbana, „traktowana <<po macoszemu>>” (S8T). Z tego też względu problemy osób bezdomnych pozostawione zostają osobom zawodowo zajmującym się tę kwestią (S3M) i traktowane jako „ich problem” (S8T). Jak zauważali niektórzy, większe zainteresowanie sprawą powraca cyklicznie w okresie zimowym, gdy pojawia się realne zagrożenie życia osób bezdomnych pozostających w miejscach niemieszkalnych: „Chyba nie wyróżniają specjalnie tego problemu. Owszem zimą wszyscy o wszystkim mówią, natomiast latem jest to taki temat jak dla mediów: cisza. Jeśli coś się dzieję to owszem, wtedy reagują” (S2M). Jak zauważa się, ograniczone zainteresowanie zjawiskiem wynika poniekąd z niewielkiej wiedzy na jego temat, a co za tym idzie, małej świadomości problemu (S8T) oraz faktu, że poradzono sobie w jakimś zakresie z bezdomnością uliczną, co sprawia, że „bezdomnych nie widać na ulicy” a co za tym idzie, problem ten jest „niezbyt widoczny”, (S6T)), przez co nie jest on zarazem postrzegany jako „uciążliwy” (S4H). Jedna z osób badanych tak o tym mówi: „U nas w naszym mieście pokutuje jeszcze takie przekonanie, bezdomnego należy schować w placówce, dać mu coś jeść, ubrać i żeby go nie było widać”(S8T). Kolejna okoliczność to fakt, iż osoby bezdomne przez przedstawicieli lokalnych elit postrzegane są stereotypowo, jako „brudne, uzależnione od alkoholu, wałęsające się po dworcach i klatkach schodowych, oni są tak stereotypowo postrzegani przez potocznego urzędnika, który miał kontakt, że to tylko są takie osoby” (S8T). Badani zwracają uwagę, że wyrazem niskiej rangi problemu bezdomności wśród innych problemów lokalnych jest fakt, iż pomoc na rzecz osób bezdomnych jest tylko w części dotowana przez miasto: Jak zauważa przedstawicielka organizacji prowadzącej placówki dla osób bezdomnych: „Nie mamy w 38 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
pełni powierzonego tego zadania, jesteśmy tylko wspierani dotacją która nam pokrywa jedynie 40 proc. całego budżetu, co jest niedużo” (S8T). Jak zauważa inny badany o randze problemu świadczy też fakt, iż budżet przeznaczony na osoby bezdomne jest kilkukrotnie mniejszy niż budżet na schronisko dla bezdomnych zwierząt (S6T). Badani zwracali natomiast uwagę na pozytywny stosunek wobec spraw osób bezdomnych wśród przedstawicieli instytucji i organizacji, które zawiązały Partnerstwo lokalne na rzecz rozwiązywania problemów bezdomności i są częścią koalicji w obszarze tego problemu zawartej (WZiSS, MOPR, TPBA, PCK, służby mundurowe) (S4H, S2M, S7P). c) ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów (także u ujęciu dynamicznym), Zasadniczo wszyscy badani, którzy reprezentowali instytucje lub organizacje bezpośrednio działające na rzecz rozwiązywania problemu bezdomności oceniając skalę zjawiska odwoływali się do badań demograficznych prowadzonych na terenie gminy przy współudziale z PFWB. Wskazywana liczba osób bezdomnych przebywających na terenie miasta wahała się między 220-260 osób (S2M, S4H, S3M, S6T). Jak zauważano, rozmiar zjawiska od wielu lat utrzymuje się na porównywalnym poziomie. Obserwuje się natomiast wahania sezonowe. Zdaniem badanych skala zjawiska w przyszłości (jego ewentualny wzrost) uzależniona będzie od zmian w szerszym kontekście społecznym, intensywności tych zmian, a zwłaszcza: skali ubóstwa w związku z kryzysem ekonomicznym (S3M, S6T) postępu kryzysu instytucji rodziny, który prowadzi do osłabiania i rozpadu więzi rodzinnych (S3M) ścisłego stosowania nowej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie pozwalającej na eksmitowanie sprawców przemocy (S6T, S8T) ścisłego stosowania prawa w zakresie ochrony praw lokatora przewidującego możliwość eksmisji na bruk i zniesienie okresu ochronnego (S3M, S4H, S8T) skali skutecznej reintegracji osób młodych, które coraz częściej trafiają do systemu (czyli stopnia w jakim system będzie stwarzał tym osobom szansę na wyjście z bezdomności) (S2M) skuteczności pracy socjalnej ze środowiskami wykluczonymi, a więc zagrożonymi bezdomnością, a co za tym idzie, środków przeznaczanych na pomoc społeczną i walkę z wykluczeniem (S3M) Jak zauważa jeden z rozmówców wszystko razem może spowodować „wyrzut ludzi z problemem mieszkaniowym, czyli ludzi bezdomnych” (S3M), choć nie jest do końca wiadomym, jak duży będzie to wzrost i na ile wskazane powyżej zjawiska wystąpią. Jak wskazywano, do lawinowego wzrostu liczby osób bezdomnych doprowadzi niewątpliwie ścisłe stosowanie nowego prawa 2 . Wówczas oznaczać to będzie zupełną niewydolność dotychczasowego systemu pomocy osobom bezdomnym, gdyż przy obecnych możliwościach nie będzie on w stanie zabezpieczyć znacznie zwiększonych potrzeb w tym zakresie. Będzie to powodowało konieczność zagwarantowania przez miasto odpowiedniej liczby miejsc noclegowych dla tego typu osób, gdyż dotychczasowy system tego nie przyjmie (S6T, S4H). W 2 Mowa o znowelizowanej Ustawie o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i znowelizowanej Ustawie o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy
39 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
odniesieniu do bezdomności wśród kobiet, zjawisko to nieco wzrosło w ostatnich latach. Ilość kobiet zgłaszających się do placówki nasila się w okresie zimowym, zwłaszcza w końcówce roku (przed świętami) (S7P). d) charakter bezdomności i – ewentualnie – dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie/ach, Określając charakter bezdomności, badani wskazywali, iż dominującą kategorią bezdomnych są mężczyźni w przedziale wiekowym 40-60 lat. W dużej mierze są to osoby uzależnione od alkoholu. Wiele osób to osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności Niewielki odsetek bezdomnych stanowią kobiety (kobiety samotne i matki z dziećmi) (S2M). Osoby bezdomne wywodzą się ze środowisk wykluczonych: nie mających dostępu do mieszkań, pracy, z problemem alkoholowym. Są to zarazem trzy główne przyczyny bezdomności. Populacja osób bezdomnych w coraz większym stopniu starzeje się, pogarsza się jej stan zdrowia, stąd wiele osób to osoby niepełnosprawne lub cierpiące na schorzenia wielonarządowe (S2M, S3M, S5W). Ma to związek z wiekiem i trybem życia wielu bezdomnych, zwłaszcza faktem nadużywania alkoholu. Do systemu trafiają także coraz młodsze osoby. Mimo że ich odsetek (w stosunku do całości populacji) jest na razie nieznaczny, to jest to tendencja w coraz większym stopniu zauważalna. Jak to określiła jedna z badanych: „Myślę, że coś się dzieje, skoro coraz młodsze osoby (..) przychodzą jako osoby bezdomne. Myślę, że tu jest też duży problem” (S2M). Młode osoby bezdomne, to w dużej mierze osoby o niskim wykształceniu, bez kwalifikacji zawodowych, bezrobotne, niezaradne życiowo, często uzależnione od alkoholu lub narkotyków, po zakładach karnych, które zostały wykluczone ze swoich rodzin i wymeldowane z dotychczasowych miejsc zamieszkania (S2M, S6T). W odniesieniu do bezdomności wśród kobiet należy zauważyć, że są to osoby w różnym wieku. Do schroniska dla bezdomnych kobiet trafiają głównie osoby nie mające mieszkań, zamieszkujące na stancjach, które z tytułu niepłacenia czynszu zostały eksmitowane z zajmowanych lokali. Większość z nich to osoby niewykształcone, zazwyczaj nieaktywne zawodowo, bez kwalifikacji zawodowych, nieprzygotowane do samodzielnego życia, niezaradne życiowo, wykazujące znaczne deficyty z zakresu ważnych umiejętności życiowych (w tym rodzicielskich). Stosunkowo duży odsetek kobiet wywodzi się z domu dziecka (S7P). Często są to osoby nastawione roszczeniowo, nie odczuwające potrzeby zmiany swego życia, z którymi bardzo trudno się pracuje. Wiele z nich mimo czynionych wysiłków nie podejmuje żadnych kroków na rzecz rozwiązania swoich problemów. Jak zauważa jedna z badanych: „Im tak dobrze jest. Pomieszkają u nas trzy miesiące, przezimują i z powrotem wracają do tego samego środowiska”. „Praca nasza, psychologów idzie na marne, bo ona nic w tym życiu nie chce zmienić” (S7P). e) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności. Stosunek społeczności lokalnej wobec osób bezdomnych należałoby określić jako w większości przypadków negatywny (S1SM, S4H, S5W, S8T, S2M), choć zdarzają się także przejawy życzliwości wobec tej grupy wykluczonych (S6T, S3M, S2M). W stosunku do osób przebywających w miejscach niemieszkalnych (zwłaszcza w okolicach dworca), będących pod wpływem alkoholu, obserwuje się bardzo dużą niechęć. Z tego też względu przypadki 40 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
przebywania osób bezdomnych w miejscach niemieszkalnych są zazwyczaj zgłaszane sekcji ds. osób bezdomnych, jak i Straży Miejskiej (S2M, S1SM). Jeden z badanych tak to opisuje: „Mówiąc brzydko (ludzie), jak wrzód traktują (bezdomnych). Gdzie się bezdomni nie pokarzą, tam wszystkim przeszkadzają (…) gdzie się nie pokarzą, tam od razu do nas dzwonią żeby ich zabrać, szczególnie z dworców” (S1SM). W związku z tą kategorią bezdomności, najbardziej widoczną, w społeczności dominuje stereotypowe postrzeganie osoby bezdomnej i kojarzenie jej z bezdomnością uliczną (S2M, S1SM, S4H, S5W, S8T). Jak wyraził to jeden z badanych: „Wizerunek osoby bezdomnej to klasyczny stereotyp. Czyli mężczyzna, z brodą, w swetrze, (…) a do tego [osoba] nietrzeźwa, śmierdząca, brudna. Czyli ludzie kojarzą osobę bezdomną z tym klasycznym stereotypem bezdomności ulicznej”. (S4H). W powszechnym przekonaniu bezdomny jest osobą, która ponosi odpowiedzialność za swoją sytuację i sama do niej doprowadziła. (S5W). W związku z tym, bycie osobą bezdomna jest etykietą, która utrudnia codzienne funkcjonowanie w społeczeństwie, stąd też, jak zauważa jedna z badanych: „wielu próbuje tak nie odstawać od społeczeństwa, żeby nie zostać zaszeregowanym do pewnej kategorii. Łatwiej jest wtedy znaleźć pracę, (…) łatwiej jest wtedy coś załatwić” (S2M). Jak zauważa się stereotypowe postrzeganie osób bezdomnych i problemu bezdomności wynika z małej wiedzy na temat problemu. Z uwagi na to, że stereotyp ten obecny jest także wśród przedstawicieli lokalnej władzy, fakt ten wydatnie utrudnia wdrażanie rozwiązań pewnych problemów związanych z tą grupą wykluczonych i jest odpowiedzialny za znaczne niedofinansowanie tej sfery (S8T). Są także badani, którzy wskazują na przejawy życzliwego traktowania osób bezdomnych (S6T, S3M, S2M). Zdarzają się też przypadki wspierania osób bezdomnych przez mieszkańców Słupska, udzielania im schronienia, dawania żywności (S2M). Jako stosunkowo życzliwy należałoby określić stosunek wobec bezdomnych kobiet. Osoby prywatne chętnie przynoszą odzież dla osób bezdomnych, choć spotykane są także opinie, iż osoby te powinny wykazać więcej zaangażowania na rzecz zmiany swojej sytuacji (S7P). Bezdomność nie jest tematem codziennej refleksji ogółu społeczeństwa. Istnieje zasadniczo niska świadomość i wiedza na temat zjawiska, jego skali. Jak zauważa się, wiele osób bezdomnych „nie rzuca się w oczy”, gdyż nie różni się od tzw. „zwykłych ludzi” (S2M). Większe zainteresowanie problemem pojawia się w okresie zimowym, w związku z nagłaśnianiem tego faktu w mediach. 6. OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności Jak zauważają niektórzy badani, skuteczna walka z problemem bezdomności powinna polegać zwłaszcza na skutecznej prewencji. Wskazuje się w tym względzie na główną odpowiedzialność gminy (miasta), jako podmiotu realizującego za szeroko pojętą politykę społeczną oraz ponoszącego ostateczne koszty z bezdomnością związane (S4H). Tym na co zwraca się uwagę, to fakt ograniczonej świadomości wagi wszelkiego rodzaju działań profilaktycznych, zwłaszcza wśród urzędników (S6T), jak i fakt, że profilaktyczne działania nie są podejmowane w wystarczającym zakresie (S2M). „Urzędnicy nie za bardzo jeszcze 41 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
zdają sobie z tego sprawę. (…) Nie zdajemy sobie sprawy z tego, że to jest tańsze, zapobieganie, niż potem borykać się z problemami” (S6T). Co jest istotne, zdaniem badanych przedstawiciele władz miasta nie widzą związku nowego prawa 3 (zapisów odnośnie możliwości eksmisji sprawców przemocy bezpośrednio do placówek dla osób bezdomnych jakie wprowadza) z problemem bezdomności. Jak zwraca się na to uwagę, problem konsekwencji zwiększenia liczby wyroków eksmisyjnych zdaje się być pozostawiony organizacjom prowadzącym placówki dla osób bezdomnych: „Ten problem [eksmisji] wisi i wszyscy myślą, że my zdążymy wszystkich przyjąć, a my mamy swoje ograniczenia” (S8T). Rozmówcy mówiąc o prewencji bezdomności myślą o niej dwojako: (1) jako o prewencji w szerokim zakresie i (2) zapobieganiu bezdomności sensu stricte. a. W pierwszym sensie zwraca się uwagę na zapobiegawcze działanie organizacji pozarządowych i instytucji pomocy społecznej zajmujących się rozwiązywaniem problemów, które wszystkie razem, w efekcie, mogą prowadzić do bezdomności. Zdaniem badanych bezdomności można przeciwdziałać zwłaszcza poprzez wspieranie osób w środowiskach doświadczających problemów, które mają wykluczający charakter, a w konsekwencji grożą bezdomnością (S3M, S5W). „Tak naprawdę nie ma czegoś takiego jak profilaktyka bezdomności, jest profilaktyka problemów społecznych (które mogą prowadzić do bezdomności)”. „Ta profilaktyka się dzieje, ale jest pytanie, czy ktoś potrafiłby ją opisać słowami, wskazać” (S3M). W tym przypadku respondenci wskazali na następujące działania: Działalność MOPR, zwłaszcza działania podejmowane przez rejonowych pracowników socjalnych obejmujące wsparcie finansowe oraz pracę socjalną z podopiecznymi (oraz wszelkiego rodzaju porady) mającą na celu rozwiązanie ich żywotnych problemów i poradzenie sobie w trudnej sytuacji, w której znaleźli się (S3M, S4H, ). „Każde wsparcie przez nas rodziny, która przychodzi do nas i ma problem, to jeżeli my ten problem wspieramy, oprócz pracownika socjalnego jest jeszcze grupa specjalistyczna, to zawsze musimy założyć, że jeśli ta rodzina trwa dalej, to znaczy bronimy ją przed popadnięciem w stan bezdomności” (S3M). Badani zwracają uwagę na ograniczenie, związane z tym, że wsparcie instytucjonalne instytucji pomocy społecznej (MOPR) udzielane jest zasadniczo na wniosek zainteresowanego. W przypadku jego braku pomoc taka nie jest udzielana mimo, że faktycznie byłaby konieczna. Problematyczne jest także wsparcie rodzin i osób w sytuacji, gdy dany problem „jeszcze obiektywnie nie pojawił się”, czyli nie zaistniały jeszcze finansowe czy sytuacyjne kryteria uprawniające do udzielenia wsparcia instytucjonalnego. Z tego względu wsparcie pojawia się i udzielane jest zazwyczaj w sytuacji krytycznej, gdy dany problem już istnieje i często jest trudny lub niemożliwy do rozwiązania (np. w sytuacji znacznego zadłużenia lokalu) (S5W, S3M). Dlatego też badani postulują konieczność wnikliwszej pracy socjalnej ze środowiskami wykluczonymi, zagrożonymi wykluczeniem, nie tylko z takimi, które spełniają kryterium dochodowe (S8T, S3M). Praca streetworkerów (pedagogów ulicznych) pracujących z dziećmi i młodzieżą w środowiskach trudnych i działalność świetlic środowiskowych w środowiskach
3
ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i prawa w zakresie ochrony praw lokatora
42 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
b.
biedy. „Gdyby to zdjąć, to mogłoby się okazać, że z tych obszarów wypłynie nam więcej bezdomnych” (S3M). Praca streetworkerów pracujących w terenie z osobami bezdomnymi. Streetworkerzy patrolujący miasto mają możliwość monitorowania nowych osób pojawiających się w miejscach niemieszkalnych. Często są to osoby znajdujące się w chwilowym kryzysie mieszkaniowym. Osoby te są wyłapywane przez co możliwe staje się zapobieżenie ich trwałego wejścia do systemu (S9D, S4H). Działalność poradni i komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych i wszelkich organizacji mających na celu walkę z problemem uzależnienia (wszelkiego rodzaju grupy wsparcia) (S5W, S2M). Badani mówią także o działaniach władz Słupska mających na celu zabezpieczenie mieszkaniowe osób opuszczających domy dziecka. Młodzież opuszczająca te placówki, nie mająca możliwości powrotu do rodzin biologicznych trafia do mieszkań chronionych. W ten sposób podopieczni nie są w bezpośredni sposób zagrożeni bezdomnością. W sytuacji, gdy nie ma wolnych miejsc w mieszkaniu chronionym, osoba może zostać w placówce do czasu, znalezienia miejsca w takim lokalu. Uchwałą rady Miasta podjęto decyzję, że młodzież opuszczająca placówki opiekuńczo-wychowawcze ma pierwszeństwo w uzyskaniu prawa do mieszkania socjalnego. „Dzieci nie wchodzą do systemu pomocy jako osoby bezdomne”(S9D). Podopieczni przed opuszczeniem placówki są przygotowywani do samodzielnego życia w mieszkaniu chronionym. W tym sensie dokłada się starań by wyposażeni byli we wszelkie niezbędne umiejętności społeczne: gospodarowania środkami finansowymi (domowym budżetem), załatwiania spraw urzędowych, przygotowywania posiłków, prowadzenia gospodarstwa domowego, dbałości o zdrowie (chodzenia do lekarza).Osoby trafiające do mieszkań chronionych otrzymują pieniądze z MOPR na usamodzielnienie i/lub na kontynuowanie nauki w wysokości 494 zł 90 gr. i dodatkowo mogą ubiegać się o zasiłek celowy. Na osobami przebywającymi w mieszkaniu chronionym sprawowana jest opieka w postaci opiekuna mieszkania chronionego wyznaczonego przez MOPR, który służy pomocą w razie pojawienia się jakichś problemów. Opiekun regularnie wizytuje mieszkanie i utrzymuje kontakt z podopiecznymi (S9D).
W drugim znaczeniu wymienia się działania mające na celu zapobieżenie utraty mieszkania przez osoby zadłużone z tytułu niepłacenia czynszu.
Działania i inicjatywy mające na celu instytucjonalną pomoc rodzinom i osobom zadłużonym z tytułu niepłacenia czynszu wobec miasta, zagrożonym eksmisją, a tym samym bezpośrednio zagrożonym bezdomnością. Są to: wszelkie inicjatywy jednostek mieszkaniowych zmierzające do skutecznej egzekucji czynszu (m.in. inicjatywy Przedsiębiorstwa Gospodarki Mieszkaniowej umożliwiające odpracowanie części posiadanego zadłużenia czynszowego i rozłożenie długu na raty) (S3M, S8T). dodatki mieszkaniowe praca pracowników socjalnych MOPR z zadłużonymi rodzinami, oferowanie różnych forma wsparcia na rzecz tych rodzin i monitorowanie lokali zadłużonych. Jak zauważa się, prowadzenie tego typu działań przez instytucje, zwłaszcza zaś 43 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
przez organizacje pozarządowe jest utrudnione z uwagi na ścisłe stosowanie zapisu o ochronie danych osobowych, co uniemożliwia dotarcie do osób bezpośrednio bezdomnością zagrożonych (zadłużonych z tytułu najmu lokali i zagrożonych eksmisją) (S2M, S6T). Co istotne, są badani, którzy stwierdzili, że w tym zakresie MOPR nie realizuje swoich celów w wystarczającym stopniu: wsparcie pracowników socjalnych i praca socjalna z zadłużonymi z tytułu najmu osobami prowadzona jest w niewystarczającym stopniu lub wprost można mówić o jej braku. Zdaniem osoby reprezentującej ten pogląd, o braku odpowiedniego rozpoznania w terenie osób i ich problemów świadczą liczne przypadki i historie osób bezdomnych, które trafiają do systemu osób bezdomnych (S8T): „Generalnie u nas nikt się nie zajmuje prewencją, nawet pracownicy [socjalni]” „Nie ma wglądu w te środowiska, później ktoś z sąsiadów donosi, ale jest już za późno”[S8T]. b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie pomocy doraźnej Działania z zakresu pomocy doraźnej zmierzają zasadniczo do zaspokajania podstawowych potrzeb osób bezdomnych: dachu nad głową i posiłku, czyli realizowania obowiązkowych zadań gminy wskazywanych ustawowo. Całość usług w zakresie wsparcia osób bezdomnych kontraktuje w imieniu miasta WZiSS. W tym celu ogłaszany jest konkurs na realizację zadań własnych gminy (m.in. prowadzenie placówek) (S5W). Na pomoc tego typu składa się: a. Działająca w ramach MOPR Sekcja ds. Osób Bezdomnych, która organizuje pomoc osobom bezdomnym w imieniu gminy i w ten sposób realizuje ustawowy obowiązek pomocy dla osób bez dachu nad głową. b. Działalność Słupskiego Koła Towarzystwa Przyjaciół im. Św. Brata Alberta (TPBA), organizacji prowadzącej na terenie Słupska placówki dla bezdomnych mężczyzn o różnym standardzie (zgodnie ze standardami wypracowanymi przez PFWB), tworzących tzw. hierarchiczny system placówek dla osób bezdomnych. Najniższy standard oferuje prowadzona na terenie miasta w okresie od 1 listopada do 31 marca ogrzewalnia, prowadząca punkt sanitarny (oferująca możliwość umycia się, odwszawienia i zmiany odzieży), wydająca gorące napoje i oferująca możliwość spędzenia nocy w pozycji siedzącej. Pobyt w tego typu miejscu nie wymaga skierowania od MOPR lub GOPS. Placówka ta zapewnia schronienie osobom nadużywającym alkoholu, będących pod jego wpływem w sytuacji, gdy ich stan nie zagraża bezpieczeństwa pobytu innym osobom i nie kwalifikuje ich do pobytu w izbie wytrzeźwień. Kolejną placówką jest noclegownia oferująca możliwość noclegu, bez możliwości dziennego pobytu i jeden ciepły posiłek. Do placówki tej wymagane jest skierowanie przez MOPR lub GOPS (po uprzedniej konsultacji z kierownictwem placówki). Warunkiem przyjęcia osoby do noclegowni jest jej trzeźwość. Placówką oferującą najwyższy standard jest schronisko dla osób bezdomnych. Oferuje ono całodobowy pobyt z trzema posiłkami. Do placówki tej kierowane są osoby z noclegowni na podstawie wewnętrznej decyzji organizacji 44 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
prowadzącej placówkę. m.in. osoby objęte indywidualnym programem wyjścia z bezdomności. Ostatnim typem placówki jest mieszkanie treningowe, do którego trafiają osoby objęte indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności wskazane przez organizację, posiadające stałe źródło dochodu w stopniu umożliwiającym samodzielne utrzymanie, zachowujące trzeźwość, które z sukcesem zakończyły etap pobytu w schronisku. Do noclegowni i schroniska nie mają dostępu osoby, które zostały dożywotnio wykluczone ze społeczności placówkowej przez organizacje. Są to osoby, które w sposób rażący naruszyły zasady placówkowe (rozbój, napad, kradzież i zniszczenie mienia) (S6T).
Organizacja finansuje swoją działalność z dotacji miasta (dofinansowanie do pobytu osoby), z którego źródła pochodzi 40-50 proc. środków jakimi dysponuje organizacja. Reszta pozyskiwana jest z dodatkowych źródeł, wśród których są: częściowe opłaty pobierane od osób, które mają jakieś źródła dochodów 4 , dotacje wojewódzkie, ministerialne, datki prywatnych sponsorów (osób prywatnych i przedsiębiorców). Prywatni sponsorzy przekazują także dary rzeczowe (produkty żywnościowe, odzież, meble) (S6T). c. Działalność Polskiego Czerwonego Krzyża prowadzącego miejsca schroniskowe dla bezdomnych kobiet, w tym matek z dziećmi i 3 miejsca pielęgnacyjne dla bezdomnych osób chorych wymagających całodobowej opieki. Schronisko dla kobiet udziela pomoc z zakresu schronienia, wyżywienia i odzieży bezdomnym kobietom zgłaszającym się do placówki. Kobiety trafiają do schroniska na podstawie skierowania z MOPR, przywożone są przez Straż Miejską lub Policję bez skierowania w sytuacji, gdy MOPR nie pracuje (S7P). Organizacja prowadząca miejsca schroniskowe dla kobiet otrzymuje dotację do prowadzonych miejsc dla kobiet bezdomnych i stara się pozyskiwać dodatkowe środki z różnego typu programów z grantów lokalnych lecz pozyskanie dodatkowych środków jest stosunkowo trudne. Organizacja prowadzi własną działalność gospodarczą i pozyskuje środki ze składek. Zazwyczaj nie udaje się wyegzekwować opłat za pobyt w placówce od kobiet posiadających dochody. „W żaden sposób od nich pieniędzy za pobyt się nie wyciągnie. Bo one przychodzą i już nie mają tych pieniędzy, np. gdy przychodzą pod koniec miesiąca, lub pod koniec miesiąca te cwańsze wyprowadzają się, i gdzie je pani znajdzie? (…) I te bezdomne kobiety nie płacą bo nie ma możliwości żeby od nich wyegzekwować te pieniądze” (S7P). d. Na terenie miasta prowadzona jest (choć w ograniczonym stopniu) działalność streetworkerska, mająca na celu monitoring miejsc niemieszkalnych pod kątem przebywania tam osób bezdomnych, zorientowania się w sytuacji przebywających tam osób i udzieleniu propozycji wsparcia (zasiłku, żywności, odzieży itp.). Realizowana jest ona w okresie jesienno-zimowym przez pracowników socjalnych Sekcji ds. OB., przy współpracy ze służbami mundurowymi oraz przez jedną z organizacji pozarządowych (Horyzont). Działalność streetworkerska organizacji finansowana jest ona ze źródeł (programów) zewnętrznych. Ze względu na znaczną ograniczoność środków, program prowadzony jest od lipca do k. listopada kilka 4
Choć posiadanie dochodu nie jest warunkiem pobytu w noclegowni czy schronisku.
45 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
e.
f.
g.
h.
i.
j.
godzin tygodniu. Działania streetworkerskie realizowane są wg wypracowanego w ramach PFWB standardu. Potrzeby gminy w zakresie wsparcia osób bezdomnych realizuje także organizacja Solidarni Plus prowadzącą umiejscowiony poza miastem ośrodek resocjalizacyjny do którego trafiają (na podstawie skierowania MOPR) osoby uzależnione od alkoholu. Organizacja zapewnia swoim podopiecznym całodobowy pobyt, posiłki. Osoby tam przebywające poddawane są terapii w kierunku leczenia uzależnienia (S5W, S2M). MOPR prowadzi jadłodajnię, w której osoby bezdomne mogą otrzymać jeden ciepły posiłek w porze obiadowej (na podstawie skierowania; wydawane są także obiady interwencyjne). W Sekcji ds. Osób Bezdomnych wydawana jest żywność pochodząca ze współpracy z bankiem żywności oraz odzież pochodząca z darów lub zakupu Usługi wobec osób bezdomnych realizuje także Straż Miejska i Policja. Udzielana pomoc ma głównie interwencyjny charakter. Służby mundurowe monitorują miejsca niemieszkalne i działkach pod kątem przebywania tam osób bezdomnych (zwłaszcza w okresie zimowym) i następnie przekazują informacje na ten temat pracownikom MOPR. W wyniku patroli policyjnych sporządzona została lista miejsc niemieszkalnych, gdzie przebywają osoby bezdomne. W Policji została oddelegowana specjalna osoba ds. osób bezdomnych (S2M). Ponadto, funkcjonariusze służb mundurowych informują osoby bezdomne o miejscach, w których może im być udzielone wsparcie. W tym celu rozdawane są także ulotki informacyjne, z adresami miejsc udzielających schronienia i wyżywienia. W przypadkach osób nietrzeźwych będących pod dużym wpływem alkoholu, osoby te odwożone są na izbę wytrzeźwień. Jeżeli osoba jest trzeźwa w sytuacji gdy zwróci się z prośbą o zawiezienie do noclegowni lub ogrzewalni, wówczas tego typu pomoc jest jej udzielana (S1SM). W okresie jesienno-zimowym w izbie wytrzeźwień, funkcjonuje specjalna sala dla osób bezdomnych oferująca schronienie dla osób bezdomnych będących pod znacznym wpływem alkoholu. Publiczny ZOZ świadczy usługi w zakresie podstawowej opieki lekarskiej osobom bezdomnym.
c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie integracji społecznej Jak zauważali badani, reintegracja społeczna osób bezdomnych, obok łagodzenia skutków bezdomności (czyli pomocy doraźnej) jest założonym celem wszystkich organizacji i instytucji świadczących pomoc na rzecz tej grupy wykluczonych (MOPR, TPBA, PCK, HORYZONT) stąd też wszystkie organizacje i instytucje w ramach systemu wsparcia osobom bezdomnym starają się prowadzić działania w kierunku wychodzenia z bezdomności (S7P, S4H, S3M). „Wszyscy zajmujący się bezdomnymi, (…) każda instytucja zajmująca się osobami bezdomnymi, w mniej lub bardziej odległej perspektywie ma gdzieś tam te wyprowadzanie z bezdomności”. Ogólnie to jest celem całego systemu, jakim jest łagodzenie skutków bezdomności” (S4H). Pierwszym wskazanym członem pracy reintegracyjnej jest praca streetworkerska 46 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
prowadzona przez MOPR i stowarzyszenie Horyzont. Działania te stanowią pierwszy krok na drodze do wyjścia z bezdomności, gdyż mogą skrócić czas pozostawania w bezdomności pozainstytucjonalnej. Osoby bezdomne informowane są o rodzajach wsparcia, jakim mogą zostać otoczone celem rozwiązania swoich problemów (S3M, S4H, S9D). Integracji społecznej mężczyzn ma służyć istniejący na terenie miasta hierarchiczny system placówek (dla mężczyzn) o różnym standardzie (od ogrzewalni do mieszkania treningowego) (czyli tzw. schodkowy program wychodzenia z bezdomności). Pobyt w każdej z placówek w założeniu oznacza określony poziom integracji społecznej osoby (S3M, S5W, S6T, S2M). „Wzorem Gdańska zrobiliśmy schodkowy program wyjścia z bezdomności (…) Staramy się tak organizować pracę socjalizującą (…) która by pozwoliła tym osobom znowu wejść do środowiska” (S6T). Do schroniska przenoszone są osoby na podstawie wewnętrznej decyzji organizacji prowadzącej placówki (kierownika noclegowni i opiekunów). Kwalifikowane są tam osoby zachowujące przez określony czas trzeźwość. (S6T) Do mieszkania treningowego kierowane są osoby, które przeszły poprzednie etapy na drodze do reintegracji społecznej: noclegownię i schronisko, czyli utrzymały trzeźwość, złożyły podanie o lokal socjalny, a ponadto mają legalne źródło dochodu, którego wysokość pozwala na samodzielne utrzymanie się w mieszkaniu. Organizacja w swoich placówkach podejmuje podstawowe działania z zakresu reintegracji społecznej osób tam przebywających, zwłaszcza wobec osób objętych indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności, które docelowo mają trafić do mieszkań treningowych: nauki załatwiania spraw urzędowych, regulowania płatności, gospodarowania budżetem domowym (S6T). Ponadto osoby przebywające w placówkach angażowane są do prac remontowych, pracy w kuchni i przyschroniskowym ogródku (S6T, S3M, S4H). Schronisko dla bezdomnych kobiet i matek z dziećmi prócz wsparcia w postaci schronienia i wyżywienia swoim pensjonariuszkom oferuje także innego typu pomoc mającą na celu ich reintegrację społeczną i usamodzielnienie. Praca taka podejmowana jest zwłaszcza wobec bezdomnych matek z dziećmi. Bezdomne kobiety trafiające do schroniska mają możliwość skorzystania z porad psychologa i pedagoga. Organizowane są grupy wsparcia z udziałem psychologa i pedagoga oraz pracownika organizacji. Kobiety motywowane są do podjęcia działań mających na celu zmianę swej sytuacji, podjęcia pracy, oferowana jest im pomoc w poszukiwaniu pracy. Matkom z dziećmi oferowana jest pomoc mająca na celu zwiększenie ich kompetencji rodzicielskich w zakresie opieki i wychowania dzieci. W tym celu organizacja współpracuje także z pedagogami szkolnymi. Pracownicy organizacji oferują kobietom pomoc przy umieszczeniu dziecka w żłobku i przedszkolu. Kobiety uczone są prowadzenia gospodarstwa domowego i zarządzania budżetem domowym, „Uczymy takich przyziemnych spraw (…) ale nie z wszystkimi się udaje”(S7P). Praca z podopiecznymi prowadzona jest zasadniczo wyłącznie własnym (finansowym i organizacyjnym) wysiłkiem organizacji, często woluntarystycznie. (S7P). Działania w kierunku integracji społecznej podejmowane są także w ramach projektów finansowanych ze źródeł unijnych realizowanych przez MOPR. Oprócz integracji społecznej mają one na celu aktywizację zawodową różnych kategorii osób wykluczonych, a osoby bezdomne stanowią jedną (choć nieliczną) z kategorii beneficjentów. Wśród wymienionych projektów znalazły się:
47 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
a. Projekt „Bliżej Pracy” mający na celu aktywizację zawodową podopiecznych i zwiększenie ich atrakcyjności na rynku pracy (dofinansowanie kursów, edukacji szkolnej, dojazdów na kursy i szkolenia). Do programu zaproszono obecnie dwie osoby bezdomne (S2M). b. Program Aktywności Lokalnej prowadzony przez MOPR, mający na celu zawodową i społeczną aktywizację podopiecznych. Osoby bezdomne miały możliwość skorzystania z porad radcy prawnego, mediatora, wizażysty, psychologa, doradcy zawodowego oraz wzięcia udziału w kursie podstawowej obsługi komputera (S2M). W ramach projektu prowadzone były także zajęcia z zakresu organizacji czasu wolnego w postaci działającej sekcji wędkarskiej. W każdym roku w programie brało udział 10 osób bezdomnych (S4H) Inną wymienianą formą pracy na rzecz reintegracji społecznej osób bezdomnych jest praca socjalna pracowników MOPR. Obejmuje ona głównie pomoc w załatwianiu niezbędnych spraw formalnych: wyrobienia odpowiednich dokumentów, ubezpieczenia zdrowotnego, złożenia wniosku o mieszkanie, rejestracji w Urzędzie Pracy, uzyskania orzeczenia o niepełnosprawności, zdobycia praw do określonych świadczeń socjalnych, zasiłków oraz motywowanie w kierunku podjęcia leczenia w przypadku uzależnienia od alkoholu, poszukiwania i podjęcia pracy (S3M). Ponadto przy współudziale rejonowych pracowników socjalnych poszukiwane są osoby, z którymi może zamieszkać osoba bezdomna, a tym samym zyskać adres zamieszkania i przejść do sfery mieszkalnej (S3M). Badani wskazywali także na pracę z osobami bezdomnymi uzależnionymi od alkoholu realizowaną przez ośrodek resocjalizacyjny w Gajkach. Podopieczni poddawani są tam terapii w kierunku leczenia z uzależnienia i terapii przez pracę a (prowadzonym tam gospodarstwie (S3M, S2M, S4W). Osoby bezdomne mogą korzystać z terapii w kierunku leczenia uzależnień prowadzoną w Przychodni Zdrowia Psychicznego. Jak zauważają niektórzy respondenci, trudno jednoznacznie ocenić skuteczność oferowanych zajęć i podejmowanych działań, gdyż zależy to od tego, jakie efekty zostaną zakwalifikowane jako ich sukces (S4H, S3M). Na różnych etapach bezdomności konieczna jest innego typu aktywizacja (aktywizacja co innego oznacza), a zarazem co innego jest uważane za sukces takich działań. Co jest warte odnotowania w zależności od tego jakiego rodzaju instytucję reprezentowali badani, różnie oceniona została skuteczność działań realizowanych w ramach projektów systemowych finansowanych ze środków unijnych (Program Aktywności Lokalnej). Badani wywodzący się z Ośrodka Pomocy społecznej zwracali uwagę na przydatność realizowanych projektów. W ich opinii podejmowane w ich ramach działania były w tym sensie skuteczne, że wyselekcjonowane do nich osoby brały w nich udział i projekt angażował ich, aktywizował do działania, były sposobem organizacji czasu, wpływały na znaczną poprawę samooceny beneficjentów (S4H, S3M). Jak zauważa jeden z badanych: „Na pewno ten program działał na poprawę wizerunku, poczucia własnej wartości” (S3M), choć niekoniecznie prowadziło do uzyskania pracy. Badani reprezentujący organizację pozarządową koncentrowali się tu na „twardych” kryteriach sukcesu, jakim jest np. znalezienie pracy lub usamodzielnienie. W tym sensie projekty te zostały uznane ogólnie za nieskuteczne, jak zauważali bowiem badani osoby biorące udział w szkoleniach nadal nie mają pracy. „Może to podniosło ich świadomość, ale nie na tyle skutecznie, żeby szukały pracy” (S6T). „Zero skuteczności. Może w papierach im wychodzi, że jakiś procent bezdomnych wzięło udział, ale ja znam te osoby bezdomne, które wzięły udział, które nawet skończyły i dostały te certyfikaty i siedzą teraz przy śmietnikach, czyli rezultat jest mierny” (S8T). 48 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Zdaniem jednej z osób badanych reprezentujących ten pogląd, w ramach tego typu programów osoby bezdomne uczone są nieadekwatnych wobec ich potrzeb umiejętności (np. obsługi komputera) lub środki te poświęcane są na kółka zainteresowań i zagospodarowanie wolnego czasu – np. kółka wędkarskie, podczas gdy osoby te wymagają codziennej systemowej pracy, która pozwoliłaby im na wyrobienie nawyków i umiejętności niezbędnych w codziennym życiu, a zatem tych, które zaowocować mogłyby usamodzielnieniem. Często osoby kwalifikowane są do tego typu programów w sposób nieprzemyślany tak, że nie przekłada się to później na ich codzienne życie i go nie zmienia. Osoby bezdomne często nie rozumieją sensu określonych zajęć, w których brały udział, nie umieją zastosować w życiu umiejętności, których były uczone, podczas gdy powinny być zaopatrywane w konkretne informacje i kompetencje, które pomogą im funkcjonować w codziennym życiu, załatwiać sprawy urzędowe, pisać pisma urzędowe, płacić rachunki, gospodarować budżetem i radzić sobie w codziennym życiu. Programy skierowane wobec osób bezdomnych powinny uwzględniać osobiste możliwości ich beneficjentów i być zindywidualizowane. „Jak już dostajemy te środki w ramach projektów systemowych, (…) to nie tylko pokazujmy, że nauczymy się pisać na komputerze, że zrobimy CV (…) tylko uczmy ludzi podstawowych rzeczy jak sobie radzić [w życiu codziennym], jakie masz prawa, taką wiedzę potoczną, taką jak my nie mamy z nią problemu, a oni mają, bo oni nie funkcjonują w ramach społecznych (…) a u nas człowieka uszczęśliwia się na siłę przekazując wiedzę, której w życiu nie wykorzysta” (S8T). Mówiąc o ogólnym sukcesie podejmowanych działań zmierzających w kierunku wyprowadzania z bezdomności, badani wskazują także na ilość osób, które opuściły system i usamodzielniły się (czyli opuściły rejestr osób bezdomnych MOPR), czyli takich, które „zostały wyprowadzone do sfery mieszkalnej”, zyskały adres zamieszkania, choć nie koniecznie prawo do mieszkania. W 2010 roku odsetek ten wynosił ok. 10 proc. osób (27 osób). Jak przyznaje jeden z badanych, ich status mieszkaniowy często jest wciąż stosunkowo niepewny (S3M). W odniesieniu do kobiet trafiających do placówki odsetek osób, które usamodzielniają się wynosi 40 proc. Jak zauważa jedna z badanych, w dużej mierze jest to efektem motywacji samych podopiecznych i stopnia ich własnej pracy nad sobą. Niektóre kobiety stawiają silny opór wobec zmian i nie współpracują (S7P). W chwili obecnej badani zauważają kilka istotnych ograniczeń działań z zakresu aktywizacji zawodowej osób bezdomnych, a tym samym ich reintegracji społecznej. W konsekwencji bariery te obiektywnie ograniczają szanse osób bezdomnych na znalezienie zatrudnienia na konkurencyjnym rynku pracy. Są to ograniczenia takie jak: a. trudna sytuacja na lokalnym rynku zatrudnienia, wysoki poziom bezrobocia na terenie gminy w wyniku czego aktywizacja tego typu okazuje się być ogólnie nieskuteczna (S5W, S2M) Osobom bezdomnym trudno o legalny dochód, co stanowi skuteczną barierę uniemożliwiającą przejście do ostatniego etapu na drodze do usamodzielnienia, mieszkania treningowego. W efekcie czego, jak zauważa jeden z badanych: „Nie ma aż takiego parcia na to mieszkanie treningowe” (S6T). W chwili realizacji wywiadu jeden pokój w mieszkaniu treningowym był wolny. b. wiek wielu osób bezdomnych; osoby bezdomne to często osoby w wieku ok. 50 lat (S5W) c. niskie kwalifikacje zawodowe i kompetencje wielu osób bezdomnych (zwłaszcza kobiet) i ograniczone możliwości ich zwiększenia (S7T) d. stygmat osoby bezdomnej (i brak adresu), który jest często skuteczną barierą przed podjęciem pracy przez osoby bezdomne (S2M). 49 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
e. ogólny deficyt motywacji tych osób; często osoby bezdomne w ogóle nie wyrażają woli uczestnictwa w programach aktywizacyjnych. „Tu mamy problem, te osoby nie chcą zmieniać wielu swoich przyzwyczajeń, nabywać nowych umiejętności. Nie mają takiej potrzeby, nie mają takiej motywacji. I to jest największym problemem. Ale z brakiem motywacji to my mamy problem z osobą, która już powyżej roku nie pracuje, a co dopiero jak ktoś jest bezdomny, nie ma swojego domu, nie ma swojej rodziny (…) to jakby tej motywacji, żeby coś zmienić w swoim życiu jest o wiele mniej.” „Są terapeuci, psycholodzy, to nie wiem, na ile oni są w stanie to zmienić (…) mimo że takie działania są, mimo że są szkolenia, programy, to jakby taka mobilizacja (osoby bezdomnej) żeby przejść cały cykl, jest bardzo mała”.(S5W) f. nierozwiązany problem alkoholowy wielu osób (S2M, S5W) d) współpraca międzyinstytucjonalna Podstawową formą współpracy między miastem a organizacjami pozarządowymi jest bieżące wspieranie 5 zadań w zakresie schronienia i wyżywienia na rzecz osób bezdomnych realizowanych przez organizacje pozarządowe (TPBA i PCK) przez miasto. WZiSS jest tym organem, który reprezentuje miasto, jest organizatorem i koordynatorem działań instytucji świadczących usługi na rzecz osób bezdomnych (S3M). Jego zadaniem jest pośrednictwo i interweniowanie w sprawach dotyczących osób bezdomnych w sytuacji zaistnienia problemów (mediacje między MOPR a organizacją pozarządową w sytuacji niemożności umieszczenia osoby bezdomnej w placówce, pośrednictwo między Ośrodkiem Pomocy a placówkami szpitalnymi w wymianie informacji na temat hospitalizowanych osób bezdomnych) (S2M). Między partnerami prowadzone są wzajemne konsultacje mające na celu kreowanie polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemów osób bezdomnych oraz kształtowania systemu wsparcia na rzecz tej grupy wykluczonych. Ważnym narzędziem współpracy są organizowane przez WZiSS cykliczne spotkania reprezentantów organizacji i instytucji świadczących usługi na rzecz osób bezdomnych odbywające się dwa razy w roku w okresie wiosennym i jesiennym mające na celu wzajemną wymianę informacji, podsumowanie dotychczasowego okresu (półrocza), omówienie dotychczasowej i przyszłej współpracy, rozwiązanie problemów jakie pojawiły się, wypracowanie skutecznych rozwiązań na przyszłość i ich wdrożenie (S4H, S5W, S9D). Na spotkaniach wskazywane są imiennie osoby odpowiedzialne za rozwiązywanie określonych problemów w zakresie osób bezdomnych w poszczególnych instytucjach i organizacjach tworzących system. Na tej podstawie tworzone są i rozdawane uczestnikom spotkań listy kontaktowe wskazujące z imienia i nazwiska osoby odpowiedzialne za poszczególne sprawy, z którymi należy się kontaktować o ile zajdzie taka potrzeba (S5W). Część rozmówców bardzo pozytywnie oceniła współpracę między instytucjami i organizacjami zaangażowanymi na rzecz wsparcia osobom bezdomnym. Jak zauważa ta grupa badanych, wspólne działanie różnych instytucji miasta i organizacji będzie warunkiem skutecznej pomocy tej grupie wykluczonych i możliwości realizacji wspólnych pomysłów i projektów. „My tutaj naprawdę umiemy współpracować, wiemy, jak to robić, i wszyscy partnerzy, którzy biorą udział, wszystkie instytucje i organizacje biorące udział w pomocy 5
Co istotne jest to wspieranie, nie zaś zlecanie, co implikuje określony, niższy udział finansowy miasta w ponoszonych kosztach.
50 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
osobom bezdomnym widzą korzyści ze współpracy” (S4H) „To, co mamy sobie do powiedzenia, to przychodzimy i mówimy (…) bo współpracować trzeba”. „Nie powiem, mamy jakieś tam sprzeczki, ale one się rozwiązują, my mamy problem. My nie mamy do siebie pretensji, jako ludzie, tylko problem, jaki musimy rozwiązać. I to jest cała recepta na to, że to jakoś tam działa” (S5W). Część badanych w pewien sposób unikała otwartej oceny dotychczasowej współpracy (S2M, S3M, S7P). Badani zwłaszcza pozytywnie oceniają fakt sformalizowania współpracy w ramach zawiązanego Partnerstwa, choć należy zauważyć, że współpraca międzyinstytucjonalna w zakresie wsparcia osób bezdomnych miała miejsce także przed jej sformalizowaniem. Z faktem formalizacji współpracy wiązane są duże nadzieje (S3M, S7P, S5W, S4H). Jak zauważa jeden z badanych w chwili obecnej organizacje i instytucje podejmują kroki w kierunku jeszcze większego zacieśnienia nawiązanej współpracy: „Myślę, że przez najbliższe parę lat to się wszystko podociera i będzie taka [jeszcze większa] współpraca” (S6T). Dotychczasowa współpraca między poszczególnymi partnerami była różnie oceniana: a. Niedostatecznie została oceniona wzajemna współpraca między MOPR a TPBA. Wobec organizacji prowadzącej placówki dla bezdomnych mężczyzn sformułowany został zarzut mówiący o przypadkach odmowy przyjęcia kierowanych tam przez Ośrodek Pomocy Społecznej osób bezdomnych (S2M, S4H). Wyrażona została potrzeba posiadania większego wpływu MOPR na umieszczanie osób bezdomnych w placówkach prowadzonych przez organizację pozarządową. Jedna z osób badanych mówi o nie do końca skutecznej wymianie informacji między ośrodkiem a organizacją dotyczącą osób w placówce przebywających (S2M). Wobec MOPR formułowany jest zarzut niedostatecznej pracy socjalnej i kontaktów pracownika socjalnego z osobami bezdomnymi pozostającymi w placówkach. Z podopiecznymi zasadniczo nie pracuje się, są także problemy z ubezpieczeniem zdrowotnym osób bezdomnych (nie zawsze ubezpieczenia te zawarte są dostatecznie szybko, co utrudnia korzystanie osób bezdomnych z publicznej opieki zdrowotnej) co pozostaje w kompetencji ośrodka (S6T, S8T). Pozytywnie została oceniona wzajemna współpraca między MOPR a PCK (S7P, S2M).„Jeszcze się nie zdarzyło, żeby nam kobiety nie przyjęli” (S2M). Badani mówią o „poprawnej” współpracy między organizacjami a instytucjami reprezentującymi miasto (WZiSS). Istniejące ograniczenia współpracy powstają na tle niewystarczających środków na finansowanie usług świadczonych przez organizacje (S6T, S7P, S4H). „Czasami jak się zetrzemy, to zetrzemy się o brak środków” (S6T). Bardzo pozytywnie została oceniona współpraca MOPR z ośrodkiem resocjalizacji w Gajkach (Stowarzyszenie Solidarni Plus). Ośrodek ten służy pomocą (przyjmuje osoby bezdomne) w sytuacji niemożliwości umieszczenia osoby bezdomnej w innego typu placówkach (S2M, S3M, S5W). Bardzo pozytywnie została oceniona współpraca organizacji i MOPR ze służbami mundurowymi, co jest widoczne zwłaszcza w okresie zimowym (S7P, S3M, S1SM). Jak zauważyła jedna z osób badanych poziom tej współpracy podnosi się z roku na rok. Dobrze oceniona została współpraca z Publicznym Zakładem Opieki Zdrowotnej. Przychodnia ta wydaje orzeczenia lekarskie, które są późniejszą podstawą orzekania o niepełnosprawności na komisjach lekarskich, pomaga w kompletowaniu dokumentacji i wypełnianiu skierowań do DPS-ów, ZOL-ów. Przeprowadzenie tego typu procedury zasadniczo przebiega bez komplikacji i jest realizowane bez opóźnień. ZOZ świadczy także usługi w zakresie 51 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
podstawowej opieki zdrowotnej osobom bezdomnym (S5W, S2M). „Jeszcze nigdy nie zdarzyło się, że nam odmówiono [mowa o ZOZ-ie]” (S2M). Jeden z rozmówców upatruje źródeł pozytywnej współpracy z placówką ochrony zdrowia w tym, że jest to zakład publiczny, na którego funkcjonowanie miasto może mieć wpływ. W sytuacji, gdyby była to instytucja niepubliczna, najprawdopodobniej w zakresie opieki nad osobami bezdomnymi doświadczano by problemów (S5W). b. Pewnych problemów dostarcza współpraca z niektórymi oddziałami szpitalnymi, choć widoczna jest w tej sprawie pewna poprawa (S2M, S6T, S5W, S3M). Jeden z badanych tak to ujmuje: „Nie jest źle, nie jest tragicznie” (S6T). Zdaniem rozmówców ma to uwarunkowania osobowe. „Są ludzie, którzy pomagają, ale są ludzie tacy, którzy utrudniają, to wtedy kiepsko się współpracuje” (S2M). Jedna z rozmówczyń zwraca uwagę na niedostateczną wymianę informacji między szpitalem i MOPR dotyczącą osób bezdomnych trafiających do szpitala. Szpitale nie zgłaszają, pomimo kierowanych próśb, faktu przyjęcia do szpitala osoby bezdomnej, i co istotne, nie zawsze informują o prawdopodobnej dacie wypisu ze szpitala. W dużym stopniu sprawność komunikacji zależy od oddziału szpitala i osób nim zawiadujących (S2M). Lepiej niż w przeszłości układa się współpraca z pogotowiem ratunkowym (S5W, S6T). Obecnie nie zdarzają się już przypadki zostawiania osób bezdomnych pod schroniskiem czy noclegownią, co w przeszłości miewało miejsce (tzw. „syndrom znikających świateł” (S6T)). c. Problemów doświadcza współpraca TPBA z Komisją ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Jest to spowodowane różną wizją właściwego i skutecznego sposobu rozwiązywania problemu alkoholowego osób bezdomnych organizacji i przedstawicieli komisji (S8T). „
Ad. Jak zwraca się na to uwagę, organizacje pozarządowe świadczące usługi na rzecz tej grupy wykluczonych nie mogą we własnym zakresie prowadzić profilowanej terapii uzależnień osób bezdomnych, wykorzystując własne doświadczenie w tej sprawie i pozyskiwać środków na tego typu działania6 (pracę terapeutów uzależnień, psychiatrów). To, na co wskazuje się, to fakt, że w przeszłości istniała taka możliwość i profilowane programy profilaktyczne skierowane do podopiecznych przynosiły wymierne efekty: wiele osób poradziło sobie z uzależnieniem i wyszło z bezdomności (S8T). „Z komisji alkoholowej nie dostanę ani złotówki, na rozwiązywanie problemów alkoholowych osób bezdomnych (…) ponieważ komisja nawet jak napiszę porządny wniosek na program profilaktyczny dla takich osób to oni uważają, że są placówki pomocowe w ZOZ-ach publicznych, że tam bezdomny może uzyskać też taką pomoc. Nie rozumiejąc, problemu, że bezdomny alkoholik jest to inny alkoholik niż ten, który jest w środowisku rodzinnym. Bo on ma inne cele, na innych celach można oprzeć jego drogę do trzeźwości” [S8T] „oni [osoby bezdomne] nie umieją się tam odnaleźć, najpierw trzeba pierwsze ziarenko zasiać tu na placówkach, a potem dalej motywować, że można, że można chodzić na terapię dzienną, ale niestety członkowie komisji alkoholowej uważają, że od tego są placówki powołane, specjalistyczne. Oni nie rozróżniają tego, że to jest inny typ alkoholizmu” (S8T) Dla nas jest to sens żeby ta komisja przejrzałą na oczy, bo my to widzimy w inny sposób, bo my mamy doświadczenie już tutaj nabyte, (…), ale niestety członkowie komisji alkoholowej uważają, że od tego są placówki powołane, specjalistyczne. 6
Ze środków Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
52 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Oni nie rozróżniają tego, że to jest inny typ alkoholizmu. (…) Chociaż my tłumaczymy, to panie stoją twardym murem, którego nie jesteśmy w stanie obecnie przebić” (S8T). Badani przyznają że w wyniku dotychczasowej, wieloletniej współpracy, w ramach systemu wsparcia osobom bezdomnym między osobami reprezentującymi różne instytucje i organizacje powstało wiele powiązań o charakterze nieformalnym, które nie wynikają z relacji służbowych. Relacje te mają istotny wpływ na ogólną skuteczność systemu i stanowią istotne wsparcie powiązań o charakterze formalnym (ich znaczące uzupełnienie), choć nie oznacza to, że system na nich w głównej mierze zasadza się. Jak zauważa się, współpraca między wieloma instytucjami nie wynika z formalnych przepisów prawa czy faktu istnienia instytucjonalnej zależności. W tych wypadkach brak jest możliwości wywierania nacisków o charakterze instytucjonalnym i pozostaje wzajemna, życzliwa współpraca (S3M). Jak zauważa jeden z badanych, powiązania tego typu są i mogą być pomocne w rozwiązywaniu różnego rodzaju zaistniałych problemów, choć w miarę możliwości organizacja stara się w pierwszym rzędzie rozwiązywać różnego rodzaju sprawy w oparciu o formalne procedury (S6T). Stąd też w oparciu o powiązania nieformalne załatwiane są zazwyczaj najbardziej skomplikowane przypadki i sprawy, wymagające ponadstandardowej mobilizacji określonych osób, zasobów, które nie mogą być rozwiązane w oparciu o formalne procedury lub ich rozwiązywanie w ten sposób trwałoby więcej czasu. Wykorzystywane są także wówczas, gdy system okazuje się być w jakichś sprawach niewydolny, a więc w sytuacji braków (np. wolnych miejsc w palcówkach) (S4H). „Teraz sobie uświadamiam, że my sobie załatwiamy nie w postaci formalnej, ale taką życzliwą argumentacją, gdy ktoś się w jakimś przymusie znajduje i my ni możemy tego czy tamtego załatwić, a chcielibyśmy” (S3M). „Trwało to wiele lat pracy, i okazało się, że nawiązanie bliższych, pozaformalnych kontaktów z innymi uczestnikami pomagania osobom bezdomnym wszystkim się opłaca. W momencie, kiedy znamy własne ograniczenia to nie będziemy się pieklić, ze ktoś nie chce czegoś zrobić, bo wiadomo, że nie „nie chce”, tylko „nie może”. Nie mówię, że nie ma tam iskrzenia, (…) bo klienta jest trudny i problemy są rzadko spotykające przeciętnych ludzi. (…) ale ten system w Słupsku bardzo ładnie działa” (S4H). „My się wszyscy znamy, od lat, dużo łatwiej się (wówczas) rozmawia”. (S4H). „Wszyscy już od dawna razem pracujemy i wiemy, że możemy na sobie polegać. Jak mamy jakiś problem, to go rozwiązujemy” (S5W)„Życzliwość kontaktów ułatwia nam rozmowę i rozwiązywanie spraw” (S3M) Powiązania nieformalne wskazywane są jako istotna okoliczność pomocna w przypadku kierowania osób i umieszczania w szpitalach. To, czy dana osoba umieszczona zostanie na określonym oddziale zależy najprawdopodobniej od powiązań o charakterze nieformalnym, jak i osobistych nastawień osoby zarządzającej oddziałem (S2M). Z powiązań o charakterze nieformalnym, jak i osobistego nastawienia zarządców oddziałów szpitalnych wynika różny poziom współpracy, wymiany informacji i różny poziom obsługi osób bezdomnych. Jak wskazują na to wypowiedzi badanych, fakt ścisłego przestrzegania istniejących przepisów uniemożliwia niekiedy życzliwą współpracę. Świadczy o tym jedna z uwag, sformułowana jako zarzut pod adresem niektórych przedstawicieli oddziałów szpitalnych „Są ludzie, którzy trzymają się sztywno przepisów”. (S2M). Jak zauważają badani, zasadniczo wszystkie instytucje i organizacje, które należało zaangażować w systemową pomoc osobom bezdomnym zostały zaangażowane (S5W, S2M, S4H, S7P). „Jeśli chodzi o organizacje, które należałoby zaangażować jeszcze w pomoc, to tak 53 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
naprawdę już chyba wszystkie możliwości wyczerpaliśmy (…) Już chyba nie ma u nas na terenie Słupska organizacji, którą można byłoby zaangażować” (S2M) „Wydaje mi się, że wszyscy, którzy chcieli i którzy mają jakiś kontakt z osobami bezdomnymi to w jakiś tam sposób przez ten system się przewijają” (S4H). Badani wskazywali na konieczność większego zaangażowania następujących organizacji i instytucji: a. „niektórych” oddziałów szpitalnych i Izby Przyjęć 7 (S2M, S5W, S3M). b. podmiotów mieszkalnictwa (S3M) c. Centrum Inicjatyw Obywatelskich w zakresie wspólnego realizowania określonych projektów, jak i włączenie organizacji biznesowych, np. za pośrednictwem Rady Organizacji Pożytku Publicznego (S6T). e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym, ZALETY LOKALNEGO SYSTMU POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM W opinii badanych zaletą systemu wsparcia osobom bezdomnym działającego na terenie Słupska jest fakt, że system ten jest, jest spójny i zasadniczo posiada większość niezbędnych elementów. Zaletą jest także to, że system taki udało się stworzyć pomimo znacznie ograniczonych środków na ten cel przeznaczanych, co było możliwe dzięki współpracy różnych instytucji i organizacji. „Największą zaletą (systemu) to to, że on jest i funkcjonuje (…) Jak patrzę jak ludzie w Polsce przebijają się przez rzeczy, które ja załatwiam na telefon… jest działający, sprawny, może nie do końca wydolny, może nie taki, jakbyśmy do końca chcieli” (S4H) „osoby bezdomne nie są zostawione same sobie i są instytucje świadczące im pomoc” (S7P). Badani wskazali na następujące pozytywne strony działającego systemu: a. OBECNOŚĆ W SYSTEMIE PLACÓWEK W RÓŻNYM STANDARDZIE ZGODNYCH Z ZAŁOŻENIEM SYSTEMU HIERARCHICZNEGO PFWB: W działającym na terenie Słupska systemie placówek obecne są różne typy placówek dla osób bezdomnych o różnym standardzie: od ogrzewalni do mieszkania treningowego będących kolejnymi etapami na drodze do społecznej integracji (S5W, S4H, S6T, S8T). W tym zakresie system realizuje założenia systemu hierarchicznego placówek zgodnego z standardem wypracowanym przez PFWB. b. PROWADZENIE PLACÓWEK DLA ORGANIZACJE POZARZĄDOWE:
OSÓB
BEZDOMNYCH
PRZEZ
Zdaniem osoby badanej (reprezentującej miasto) wskazującej na ta zaletę jest to rozwiązaniem efektywniejszym i z punktu widzenia miasta tańszym (S5W). Potwierdzają to także w pewien sposób reprezentanci organizacji pozarządowych zwracając uwagę, że miasto ponosi tylko 40-50 proc. kosztów utrzymania placówek dla osób bezdomnych, co potwierdza fakt, że dla miasta jest to rozwiązanie stosunkowo korzystne. 7
Badani nie byli w stanie wskazać, z którymi.
54 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
c. WYDOLNOŚĆ SYSTEMU WSPARCIA W ZAKRESIE WYŻYWIENIA
SCHRONIENIA I
Pomimo znacznie ograniczonych środków na ten cel system pomocy osobom bezdomnym w zakresie pomocy doraźnej (udzielania schronienia, wyżywienia i odzieży) był dotąd wydolny, co oznacza , że gwarantował on tego typu wsparcie dla wszystkich osób bezdomnych, które wyraziły taką potrzebę. W tym sensie skutecznie realizował podstawowe potrzeby osób bezdomnych (S6T, S3M, S7P, S4H, S5W). „I latem i zimą każda osoba, która chce w placówce się znaleźć i spełnia pewne warunki może w tej placówce znaleźć miejsce” (S4H) „Nikt nie zostaje bez pomocy” (S6T). Skutecznie realizowana była potrzeba wyżywienia także dla osób, które pozostają poza systemem placówkowym, dzięki prowadzonej jadłodajni wydającej posiłki w porze obiadowej i współpracy z Bankiem Żywności, dzięki czemu stworzono punkt wydawania żywności osobom bezdomnym (S4H, S3M,S2M). W systemie w okresie zimowym stworzono także możliwość dostępu do usługi schronienia dla osób będących pod wpływem alkoholu za pośrednictwem działającej ogrzewalni i izby wytrzeźwień, w której stworzone zostało specjalne pomieszczenie dla osób bezdomnych (S3M). Rozwiązania te zabezpieczają potrzeby schronienia osób nadużywających alkoholu, które z uwagi na niemożliwość respektowania zasad placówkowych (zasady utrzymania trzeźwości), nie mogą przebywać w placówkach. Dużym sukcesem i wskaźnikiem skuteczności przyjętych rozwiązań jest brak zgonów na terenie miasta spowodowanych wychłodzeniem i zamarznięciem w ubiegłych 10 latach. Ogrzewalnia w dużej mierze rozwiązała także problem osób bezdomnych przebywających na dworcach i w klatkach schodowych (S6T). Zwraca się przy tym uwagę na fakt dużej zasługi w tym zakresie organizacji pozarządowych (TPBA i PCK), gdyż finansowanie gminy tego typu usług nie przekracza 50 proc. ponoszonych kosztów. d. OBJĘCIE PODSTAWOWĄ OPIEKĄ ZDROWOTNA OSÓB BEZDOMNYCH: Dobrze oceniony został poziom realizacji potrzeb osób bezdomnych pod względem podstawowej opieki zdrowotnej (S5W, S2M, S4H). Jak zwraca się na to uwagę jest to możliwe dzięki współpracy z publicznym Zakładem Opieki Zdrowotnej (S5W) Jak stwierdziła jedna z badanych osób: „Ale jak to by była niepubliczna służba zdrowia, to byśmy chyba mieli problem. Widzimy to na przykładzie szpitala, gdzie ten bezdomny jest traktowany trochę gorzej” (S5W). Dzięki współpracy MOPR z Joannitami niemieckimi zapewniony został dostęp do niektórych medykamentów. e. FUNKCJONOWANIE STREETWORKINGU: Zaletą systemu jest to, że na terenie miasta w jakimkolwiek zakresie (choć ograniczonym) funkcjonuje streetworking. Jest to możliwe dzięki realizowanemu przez stowarzyszenie Horyzont programowi „Pierwszy kontakt” oraz dzięki współpracy pracowników socjalnych sekcji ds. osób bezdomnych MOPR z służbami mundurowymi (S4H, S3M). Mimo ograniczonego zakresu działań streetworkerzy znani są osobom bezdomnym (S4H). f. DOTYCHCZASOWA DROŻNOŚĆ SYSTEMU PLACÓWKOWEGO: 55 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Jak stwierdzają to niektórzy badani, istniejący system placówkowy jest drożny: wszystkie istniejące placówki (zarówno ogrzewalnia, noclegownia, schronisko jak i mieszkanie treningowe) dysponują miejscami wolnymi, nie ma w nich przepełnienia. „Myślę, że ta ilość miejsc, którymi placówki teraz dysponują jest wystarczająca” (S6T). Widoczny jest także ruch podopiecznych między placówkami, osoby bezdomne przechodzą na kolejne etapy wyższy (schroniskowy) poziom. „U nas ciągle jest ten ruch (…) Jest ten proces przejścia, ja nie widzę, że mało, wręcz powiedziałbym że prawidłowo (…) kilka osób miesięcznie przechodzi” (S6T). g. DOBRE KOMPETENCJE I MERYTORYCZNE PRZYGOTOWANIE KADRY: Badani dobrze oceniali kompetencje i merytoryczne przygotowani kadry pracującej z osobami bezdomnymi, zarówno w placówkach, streetworkingu, jak i pracowników socjalnych sekcji ds. osób bezdomnych MOPR (S3M, S4H, S6T). „Kadra jest dobra, kadra jest sprawdzona, w zarządzaniu są osoby z wyższym wykształceniem, również studiują osoby które są opiekunami, takie minimum to średnie wykształcenie i doświadczenie w tej dziedzinie. Jeżeli chodzi o kadrę to muszę pochwalić, naprawdę się sprawdza” (S6T) WADY LOKALNEGO SYSTEMU POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM a. OGÓLNE NIEDOFINANSOWANIE SYSTEMU WSPARCIA: Podstawową wadą systemu wsparcia osób bezdomnych jest niewystarczająca ilość środków finansowych w stosunku do istniejących potrzeb. Brak środków na tego typu wsparcie stwierdzany jest zarówno przez działające organizacje pozarządowe jak i instytucje miejskie (MOPR) (S2M, S2M, S7P, S6T, S4H, S8T). Ogólne niedofinansowanie obejmuje:
NIEDOFINANSOWANIE ZADAŃ PODSTAWOWYCH GMINY Z ZAKRESU SCHRONIENIA I WYŻYWIENIA: Gmina nie finansuje w pełnym stopniu zadań podstawowych, do jakich ustawowo jest zobowiązana (schronienia, wyżywienia), co oznacza, że organizacje pozarządowe prowadzące placówki dla osób bezdomnych (TPBA, PCK) otrzymują zwrot tylko części poniesionych kosztów pobytu osoby w placówce (ok. 40-50 proc.). Jak zauważa się uniemożliwia to nie tylko dostarczenie kompleksowej pomocy osobom bezdomnym wykraczającej poza doraźne wsparcie w postaci schronienia i wyżywienia, ale także stawia pod znakiem zapytania przyszłe funkcjonowanie placówek dla osób bezdomnych zwłaszcza placówki dla bezdomnych kobiet (S7P), jak i ogrzewalni, jako że generuje ona największe koszty (S8T). „Za takie pieniądze nie jesteśmy w stanie im (bezdomnym kobietom) zapewnić tego, do czego zobowiązuje ustawa o pomocy społecznej” (S7P). „W związku z tym przydałaby się troszeczkę większa odpowiedzialność finansowa gminy powierzając nam to zadanie. 50 proc. to nie jest do końca taka odpowiedzialność. Bo my naprawdę wykonujemy zadanie gminy, w 100 procentach” (S6T). „Ja bym chciała, żeby ktoś tam miał świadomość że my wiecznie balansujemy na granicy prawa, ponieważ oni wykorzystują istniejące w prawie możliwości, że nas tylko wspierają. A jak nie damy rady, to będziemy likwidować działalność. Utrzymamy to, co jest najmniej kosztowne” (S8T). Sytuację finansową schroniska dla kobiet pogarsza fakt braku miejsc interwencyjnych 56 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
w wyniku czego nie jest możliwe uzyskanie zwrotu środków z tytułu przyjęcia osób bez skierowania, którego uzyskanie nie zawsze jest możliwe (np. w dni, kiedy nie pracuje MOPR). Likwidacja ogrzewalni będzie de facto oznaczał brak zabezpieczenia schronienia dla osób pod wpływem alkoholu w okresie zimowym. „Nam przyjmują tylko te zgłoszenia na osoby, które są kierowane, a te osoby, które do nas trafiają bez skierowań, to są w naszej ewidencji, ale nie możemy się starać o zwiększenie tych środków, bo tych osób formalnie „nie ma”(S7P). Jak zauważają przedstawiciele organizacji pozarządowych, pozyskiwane środki finansowe z dodatkowych źródeł (programów wojewódzkich i ministerialnych oraz sponsorów prywatnych) starczają jedynie na „bieżące łatanie istniejących w budżecie dziur” i nie mogą być przeznaczone na innego typu pracę, np. w kierunku reintegracji osób bezdomnych (S8T). NIEDOFINANSOWANIE SKUTKUJĄCE BRAKAMI KADROWYMI W INSTYTUCJACH I ORGANIZACJACH DZIAŁĄJĄCYCH NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH: W efekcie ogólnego niedofinansowania systemu instytucje i organizacje zaangażowane na rzecz osób bezdomnych (zwłaszcza TPBA, MOPR, PCK) doświadczają braków kadrowych. W tym kontekście zwraca się uwagę na niedostateczną ilość pracowników w stosunku do istniejących potrzeb. Badani zwracają uwagę na zbyt małą liczbę osób zatrudnionych w sekcji ds. osób bezdomnych, co oznacza, że na pracownika socjalnego w tym przypadku przypada ponad 100 osób bezdomnych, co uniemożliwia efektywną pracę socjalną (S2M, S3M, S4H, S6T). Na brak odpowiedniej ilości personelu zwracają uwagę także przedstawiciele organizacji pozarządowych. Mówią zarówno o braku (i niemożliwości zatrudnienia) specjalistów i terapeutów do pracy z podopiecznymi (S7T), jak i brakach w podstawowym personelu prowadzonych placówek (S8T, S6T). W chwili obecnej, w wyniku redukcji zatrudnienia schronisko dla bezdomnych mężczyzn nie posiada całodobowego nadzoru w postaci opiekuna i tym samym jest niezabezpieczone. Niedostatek działań z zakresu profilaktyki bezdomności wskazy został jako jedna z wad systemu pomocy osobom bezdomnym (S2M, S8T). „Z tą profilaktyką to zawsze wszędzie kulejemy, jeśli chodzi o bezdomność.(G2M)
b. BRAK MIESZKAŃ SOCJALNYCH DLA OSÓB POTRZEBUJĄCYCH. Wskazany został brak mieszkań socjalnych na słupskim rynku mieszkaniowym, do których dostęp mógłby uchronić wiele osób przed bezdomnością. Problem ten zgłaszany jest zwłaszcza w odniesieniu do matek z dziećmi, które trafiają do schroniska dla bezdomnych kobiet z powodu niemożności zapłaty za stancje, w których często zamieszkują (S7P). c. OGÓLNA NIEWYDOLNOŚĆ SYSTEMU POMOCY SPOŁECZNEJ Z powodu niewystarczających środków, ale i ograniczonej efektywności działań (nieefektywnego wykorzystania środków będących w dyspozycji) niewydolny jest cały system pomocy społecznej stąd wynikają jego ograniczone możliwości m.in. przeciwdziałania zjawisku bezdomności. Udzielana pomoc nie wykracza poza obowiązki wynikające z ustawy o pomocy społecznej, w dużym stopniu ma więc charakter doraźny, nie systemowy, a więc nie zmienia wiele w życiu podopiecznych, nie likwiduje niekorzystnych zjawisk, nie przeciwdziała im. W tym sensie pomoc ma charakter uzależniający, nie pozwala zaś na osiąganie 57 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
samodzielności (S2M). d. OGRANICZONY MONITORING I WSPARCIE (LUB BRAK WSPARCIA) OSÓB POSIADAJĄCYCH ZADŁUŻENIE. W niewystarczającym zakresie prowadzone są działania skierowane np. wobec osób zadłużonych z tytułu najmu lokali. Z zagrożonymi eksmisją (a zatem i bezdomnością) środowiskami nie pracuje się skutecznie (S2M, S8T). Z uwagi na ustawę o ochronie danych osobowych utrudniona jest współpraca w tej sprawie z Zakładem Gospodarki Komunalnej. Ośrodek Pomocy Społecznej nie jest informowany na bieżąco o osobach posiadających zadłużenie z tytułu zajmowania lokalu, co uniemożliwia podęcie szybkich i skutecznych działań zmierzających do zapobieżenia eksmisjom. Problemem jest to, że udzielenie pomocy przez pomoc społeczną odbywa się na wniosek osoby, a bywa tak, że wiele osób nie korzysta z tej pomocy, nie zwraca się o taka pomoc i pracownicy socjalni nie mają wiedzy na temat osób mających zadłużenie (S2M). e. BRAK W ISTNIEJĄCEJ NA TERENIE GMINY HIERARCHII PLACÓWEK PLACÓWKI OPIEKUŃCZEJ NA KSZTAŁT ZOL-U. Badani zwracają uwagę na fakt, że w istniejącym systemie wsparcia dla osób bezdomnych brak jest placówki świadczącej usługi na rzecz osób, których stan zdrowia (okres bezpośrednio po zakończonej hospitalizacji, choroby przewlekłe, znaczna niepełnosprawność, niedołężność) wyklucza samodzielne funkcjonowanie i stwarza wymóg stałej, całodobowej opieki pielęgnacyjno-lekarskiej (S4H, S3M, S2M, S5W, S7P). Patrząc z tego punktu widzenia (tego typu potrzeb) obecny system pod względem jego zdolności do udzielania schronienia i opieki tej kategorii osób jest zasadniczo niewydolny i nie zaspokaja pilnych potrzeb w zakresie ochrony zdrowia i życia wielu osób bezdomnych. „osoby te wychodzą ze szpitala i my nie mamy tak naprawdę co z nimi zrobić”(S5W) „My zostajemy z tymi ludźmi na bruku” (S3M). Obecne możliwości oferowane przez istniejące placówki nie stwarzają warunków na realizowanie tego typu potrzeb ze względu na brak odpowiedniej kadry mogącej sprawować opiekę nad tego typu osobami (w postaci opiekuna medycznego, lekarza, pielęgniarki) jak i odpowiednich warunków lokalowych (S5W, S8T).Osoby te zazwyczaj muszą być umieszczane w placówkach znajdujących się w innych gminach, co jest procedurą bardzo skomplikowaną ze względu na konieczność transportu tych osób i częsty brak wolnych miejsc (S4H). „Jeśli w PCK mi powiedzą, że nie ma miejsc (pielęgnacyjnych) to ja zostaję z panem do wypisu, leżącym i nie mam co z nim zrobi” „Hostel, coś na kształt DPS-u o obniżonym standardzie, placówka zapewniająca usługi (pielęgnacyjne) całodobowe, bo tak naprawdę ja dla osób bezdomnych nie mam możliwości wprowadzenia usług opiekuńczych (…) z tym jest największy problem u nas” (S2M). f. NIEDOSTATECZNY ZAKRES I INTENSYWNOŚĆ STREETWORKINGU W MIEJSCACH NIEMIESZKALNYCH – NIEDOSTATECZNA REALIZACJA POTRZEB OSÓB BEZDOMNYCH W MIEJSCACH NIEMIESZKALNYCH: Z uwagi na bardzo niski budżet projektu („Pierwszy Kontakt”) działania streetworkerskie prowadzone przez organizację Horyzont w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby osób 58 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
bezdomnych pozostających w miejscach niemieszkalnych (dwóch streetworkerów pracuje kilka godzin tygodniowo). W podobnie ograniczonym zakresie prowadzony jest streetworking przez pracowników socjalnych sekcji ds. osób bezdomnych. Z tej uwagi prowadzone działania mają jedynie interwencyjny charakter, ograniczający się do patrolowania i monitoringu miejsc, w których potencjalnie przebywać mogą osoby bezdomne i krótkotrwałego kontaktu (przekazanie podstawowych informacji o możliwościach wsparcia) (S4H, S2M). W tym sensie, z uwagi na ograniczony zakres streetworkingu potrzeby osób bezdomnych przebywających w miejscach niemieszkalnych (i na działkach) nie są skutecznie realizowane, a osoby te nie są w wystarczających stopniu zabezpieczone. g. NIEDOFINANSOWANIE DZIAŁAŃ Z WYPROWADZANIA Z BEZDOMNOŚCI.
ZAKRESU
REINTEGRACJI
I
Gmina nie partycypuje w kosztach z zakresu specjalistycznej pomocy na rzecz osób bezdomnych mającej na celu rozwiązanie problemów z powodu których stały się bezdomne (pedagogów, psychologów, terapeutów uzależnień), jak i kosztów aktywizacji społeczno-zawodowej osób bezdomnych. Jak zauważa jeden z badanych: „Z finansowaniem reintegracji jest tragedia”(S4H). Badani wskazują na następujące przykłady:
W chwili obecnej Sekcja ds. Osób Bezdomnych w znikomym stopniu prowadzi program indywidualnego wychodzenia z bezdomności. W tym celu spisano jedynie dwa kontrakty socjalne z osobami bezdomnymi (na ok. 200 osób bezdomnych). Skuteczność tych działań jest ograniczona np. niemożliwością zagwarantowania tym osobom miejsc w placówce, jak i dodatkowych motywacji: „zresztą co ja mogę zakontraktować (…) nie mamy ani kija ani marchewki?”, „zresztą ja nawet na kontrakcie nie mogę za wiele zaoferować (…) nie dam mu ani pracy, ani mieszkania, nie ma takiej jakiejś porządnej marchewki, żeby ruszył do przodu”(S2M). W wyniku braku wsparcia ze strony władz lokalnych (finansowego, merytorycznego w postaci specjalistów) TPBA w poważnym stopniu ograniczyło realizację indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności skierowanych do osób bezdomnych przebywających w prowadzonych placówkach (program autorski organizacji) 8 . Organizacja utraciła także możliwość pozyskiwania środków niezbędnych na skuteczną realizację projektu z Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Środki jakimi dysponuje organizacja wystarczają jedynie na pokrycie bieżących kosztów związanych z prowadzonymi placówkami, nie wystarczają na realizację programu. „Teraz nie stać nas na wyłożenie kilku tysięcy na takie zajęcia a to co zdołamy jakoś pozyskać to wydajemy na żywność, na prąd, na środki dezynfekcyjne, i prosimy wojewodę czy ministra na łatanie naszych [bieżących] dziur”. „Ileż czasu można coś robić woluntarystycznie. Wolontariusz też ma dom”. Jak zauważa się, w sytuacji, gdyby gmina zwiększyła dotacje na realizację podstawowej pomocy na rzecz osób bezdomnych (udzielenie schronienia i wyżywienia), wówczas najprawdopodobniej możliwe byłoby realizowanie także tego programu (S8T).
8
W ciągu czasu funkcjonowania programu (8 lat do roku 2008) usamodzielniło się i wyszło z bezdomności 18 osób (z 46)..
59 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Jak zauważa się, istotnym warunkiem realizacji indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności (a zarazem częścią tych programów) jest skuteczna i adekwatna terapia uzależnień, która uwzględniać powinna sytuację życiową osób bezdomnych i ich specyfikę. Z tego względu zasadne jest, by była realizowana w placówkach. W wyniku centralizacji terapii uzależnień i konieczności realizacji jej w ramach ZOZ, organizacja utraciła możliwość pozyskiwania środków9 na wdrażanie indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności (dokładniej, na realizowana we własnym zakresie terapię uzależnień osób pozostających w prowadzonych przez nią placówkach) z programów profilaktycznych na rzecz przeciwdziałania alkoholizmowi będących w dyspozycji Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. W wyniku tego, z braku środków finansowych na opłacenie specjalistów (terapeuty uzależnień i psychiatry) pełną realizację tych programów zasadniczo zawieszono w roku 2008 (S8T). , Idea programu realizowanego w przeszłości: Osoby uczestniczące w indywidualnych programach wychodzenia z bezdomności kierowane były do tzw. „domu przystosowawczego”. Mieszkanie to łączyło cechy mieszkania treningowego (samodzielne mieszkanie) i schroniska dla osób bezdomnych (pokrycie kosztów utrzymania mieszkania przez organizację). Uczestnicy zobowiązani byli do brania udziału w terapii, która łączyła elementy psychoterapii (mającej na celu motywowanie osób do zmiany swego życia) i terapii uzależnień. W ramach prowadzonych zajęć uczestnicy uczeni byli elementarnych umiejętności potrzebnych w codziennym życiu (liczenia, czytania, płatności rachunków, gospodarowania budżetem, kultury osobistej, składania wniosków, załatwiania spraw urzędowych, dbania o zdrowie i chodzenia do lekarza, zachowania się w miejscach publicznych, składania podań i wniosków). W ramach programu z osobami bezdomnymi pracował psychoterapeuta, psychiatra i pracownik socjalny. Specjaliści byli opłacani ze środków pochodzących ze środków pozyskiwanych z Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, co ogólnie umożliwiało na realizację programu. To, na co wskazuje się, to fakt, że w przeszłości, gdy istniały profilowane programy terapii uzależnień skierowane do podopiecznych, przynosiły one wymierne efekty: wiele osób poradziło sobie z uzależnieniem i wyszło z bezdomności (S8T). Bez tego typu wsparcia finansowego, w ramach budżetu jakim dysponuje organizacja, realizowanie tego programu nie jest możliwe, nie jest możliwe zapewnienie udziału psychoterapeuty i psychiatry, czyli terapii uzależnień, co jest podstawą programu. Realizowana jest jedynie podstawowa praca pracownika organizacji, pozwalająca na przechodzenie przez kolejne etapy systemu szczebelkowego i przechodzenie do mieszkania treningowego.
W chwili obecnej można mówić o braku dofinansowania reintegracji zawodowej, podnoszenia kwalifikacji zawodowych bezdomnych kobiet, co byłoby konieczne z uwagi na fakt, że wiele bezdomnych kobiet kwalifikacji takich nie posiada (S7P).
h. BRAK PRACY SOCJALNEJ Z OSOBAMI BEZDOMNYMI. Rozmówcy, zarówno reprezentujący MOPR, jak i organizacje pozarządowe zwracają 9
Ze środków Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
60 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
uwagę na niewystarczający zakres i intensywność pracy socjalnej pracowników MOPR z osobami bezdomnymi, zwłaszcza z osobami przebywającymi w placówkach. W chwili obecnej pracy tego typu zasadniczo się nie prowadzi, co oznacza także brak aktywizacji tej grupy wykluczonych (S6T, S2M, S3M, S8M). Jak zauważają reprezentanci MOPR w chwili obecnej, ze względu na posiadaną liczbę środowisk pod opieką i wynikającą z tego ilość obowiązków, pracownicy socjalni nie mają możliwości dotarcia do wszystkich osób bezdomnych, utrzymywania kontaktu z nimi, a tym bardziej indywidualnego rozpoznawania spraw poszczególnych podopiecznych i skutecznej pracy socjalnej w kierunku ich aktywizacji i reintegracji społecznej10. W dużej mierze, z powodu ograniczeń kadrowych, praca ich ograniczona została do interwencyjnej pomocy osobom bezdomnym. Niewystarczający kontakt pracowników socjalnych z osobami bezdomnymi dotyczy zarówno osób bezdomnych pozostających w placówkach, jak i działkach oraz miejscach niemieszkalnych. Problem ten narasta w okresie zimowym, gdy istnieje potrzeba monitorowania i patrolowania miejsc niemieszkalnych i działek pod kątem przebywania tam osób bezdomnych. Jak zwracają na to uwagę badani, w obliczu istniejących braków kadrowych działania o charakterze interwencyjnym zabezpieczające życie i zdrowie (np. w miejscach niemieszkalnych) mają w tym przypadku pierwszeństwo, stąd osoby bezdomne pozostające w placówkach, które mają zabezpieczone schronienie i wyżywienie są zaniedbane pod względem ich aktywizacji społeczno-zawodowej, co umożliwiałyby ich reintegrację społeczną (S3M, S2M). „Cierpią na tym osoby przebywające w placówkach, bo do niech już nie docieramy, albo oni musza się do nas do godziny 10.00 pofatygować. Dla mnie są wtedy najważniejsi ci (z miejsc niemieszkalnych i działek), żeby nie zamarzli. Jakby docierał ktoś do osób w miejscach niemieszkalnych to dla mnie byłoby łatwiej z nimi (osobami z placówek) pracować”(S2M „Mając 110 klientów 11 ja nie jestem w stanie skutecznie z nimi pracować” (S2M). „to już jest takie nasze ograniczenie czasowe (…) zwłaszcza, że my obsługujemy całe miasto” (S2M). Potwierdzają to relacje rozmówców będących reprezentantami organizacji prowadzącej placówki dla osób bezdomnych. Stwierdzają oni, że w istocie pracownicy socjalni zasadniczo nie wizytują podopiecznych w placówkach, co oznacza, że w istocie „nie ma pracy socjalnej” (S6T). W niewystarczającym zakresie załatwiane są także innego typu sprawy: wiele osób wymaga rozpoczęcia procedury przydziału grupy inwalidzkiej, załatwienia formalności związanych z ubezpieczeniem zdrowotnym, i formalności te pozostają niezałatwione. By pracownicy socjalni sekcji zajęli się przypadkami konkretnych osób organizacja musi interweniować w ich sprawie, gdyż w innym przypadku osoby „pozostawione są same sobie” (S8T). i.
BRAK DOSTĘPU DO MIESZKAŃ SOCJALNYCH
Brak mieszkań socjalnych wskazany został jako zasadnicza przeszkoda na drodze do skutecznej reintegracji (usamodzielnienia i wyjścia z bezdomności) osób bezdomnych 10
W chwili obecnej obowiązki obejmują: nawiązywanie kontaktu z osobami bezdomnymi i interwencja w terenie (prowadzenie pracy streetworkerskiej w terenie), prowadzenie wywiadów środowiskowych i wydawanie skierowań do placówek, projektowanie i prowadzenie pracy socjalnej z osobami w placówkach i poza placówkami, prowadzenie w wymaganej dokumentacji, wydawanie odzieży i żywności, monitorowanie osób zgłaszających się do jadłodajni. 11 średnia osób bezdomnych przypadających na jednego pracownika socjalnego
61 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
(S7P, S3M, S2M, S6T, S4H). Jak zauważają badani wynika to z ogólnych braków pod tym względem na terenie Słupska. Osoby bezdomne nie mają preferencji w tym zakresie. Jedynie sporadycznie niektóre osoby bezdomne dostają lokal socjalny. Najczęściej osoby usamodzielniające wynajmują stancje co oznacza w tym przypadku niepewność dotyczącą zamieszkiwania. „W tej chwili ani my [MOPR] ani TPBA nie mamy możliwości zapewnić lokalu mieszkalnego (…) ani nie mamy na to środków” (S2M). j.
BRAK SKUTECZNEJ I BEZDOMNYCH
ADEKWATNEJ TERAPII
UZALEŻNIEŃ OSÓB
Jak zwraca się na to uwagę, reintegracja osób bezdomnych jest trudnym, a często też skazanym na porażkę przedsięwzięciem, gdyż w systemie brakuje właściwej i adekwatnej terapii uzależnień (S4H, S2M, S8T). W chwili obecnej istnieje centralizacja terapii uzależnień i osoby bezdomne muszą korzystać z ogólnie dostępnego poradnictwa i terapii prowadzonej w ZOZ-ach co oznacza, że leczenie tego typu jest często niedostosowane do specyfiki osób bezdomnych, ich uwarunkowań, sytuacji życiowej, stąd jest nieskuteczne lub osoby bezdomne z niej nie korzystają (S8T).. k. OBCIĄŻENIE LEGALNYCH DOCHODÓW ZASĄDZONYMI EGZEKUCJAMI Jak zwraca na to uwagę jeden z badanych ograniczeniem aktywizacji zawodowej wielu osób bezdomnych jest fakt, iż posiadają oni wyroki egzekucyjne z tytułu zadłużenia (najczęściej alimentacyjnego). Ze względu na to, że większość ich legalnego dochodu byłaby zajęta przez komornika osoby te nie są skłonne do podjęcia legalnej pracy (S6T). Podsumowanie Jak zwróciły na to uwagę osoby kluczowe biorące udział w pogłębionych wywiadach indywidualnych, podstawową wadą systemu wsparcia osób bezdomnych jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb ilość środków finansowych. Brak środków na tego typu wsparcie stwierdzany jest zarówno przez działające organizacje pozarządowe jak i instytucje miejskie. Gmina nie finansuje w pełnym stopniu zadań podstawowych, do jakich ustawowo jest zobowiązana (schronienia, wyżywienia), co oznacza, że organizacje pozarządowe prowadzące placówki dla osób bezdomnych (TPBA, PCK) otrzymują zwrot tylko części poniesionych kosztów pobytu osoby w placówce (ok. 40-50 proc.). Jak zauważa się uniemożliwia to nie tylko dostarczenie kompleksowej pomocy osobom bezdomnym wykraczającej poza doraźne wsparcie w postaci schronienia i wyżywienia, ale także stawia pod znakiem zapytania przyszłe funkcjonowanie placówek dla osób bezdomnych. W efekcie ogólnego niedofinansowania systemu instytucje i organizacje zaangażowane na rzecz osób bezdomnych (zwłaszcza TPBA, MOPR, PCK) doświadczają wydatnych braków kadrowych. W tym kontekście zwraca się uwagę na niedostateczną ilość pracowników w stosunku do istniejących potrzeb co uniemożliwia skuteczną pracę z osobami bezdomnymi na rzecz zmiany ich sytuacji. Z uwagi na fakt iż gmina nie partycypuje w kosztach z zakresu specjalistycznej pomocy na rzecz osób bezdomnych mającej na celu rozwiązanie problemów z powodu których stały się bezdomne (pedagogów, psychologów, terapeutów uzależnień), jak i kosztów ich aktywizacji społeczno-zawodowej, w ograniczonym zakresie prowadzi się działania reintegracyjne, mające 62 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
na celu wyprowadzanie z bezdomności. W systemie brakuje mieszkań socjalnych dla osób usamodzielniających się i wychodzących z bezdomności, co wskazuje się za główną przeszkodę na drodze do skutecznej reintegracji tej grupy wykluczonych. To, na co zwraca się uwagę to także brak skutecznej i adekwatnej terapii uzależnień osób bezdomnych, dostosowanej do ich specyfiki, uwarunkowań i sytuacji życiowej, która jest warunkiem skutecznej reintegracji społeczno-zawodowej. Badani zwracali uwagę na fakt, że w istniejącym systemie wsparcia dla osób bezdomnych brak jest placówki świadczącej usługi na rzecz osób, których stan zdrowia lub wiek wyklucza samodzielne funkcjonowanie i stwarza wymóg stałej, całodobowej opieki pielęgnacyjno-lekarskiej. Z tego punktu widzenia obecny system pod względem jego zdolności do udzielania schronienia i opieki tej kategorii osób jest zasadniczo niewydolny i nie zaspokaja pilnych potrzeb w zakresie ochrony zdrowia i życia wielu osób bezdomnych. Pomimo iż w mieście w pewnym zakresie funkcjonuje streetworking, z uwagi na niski budżet przeznaczany na tego typu działania (projekt „Pierwszy Kontakt” realizowany przez stowarzyszenie Horyzont) i ograniczenia kadrowe w MOPR działania streetworkerskie w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby osób bezdomnych pozostających w miejscach niemieszkalnych i działkach. W tym sensie, potrzeby tej grupy bezdomnych nie są skutecznie realizowane, a osoby te nie są w wystarczających stopniu zabezpieczone. Badani zwracali także uwagę na ogólną niewydolność całego systemu pomocy społecznej z czego wynikają jego ograniczone możliwości m.in. przeciwdziałania zjawisku bezdomności. W tym kontekście wskazano na brak mieszkań socjalnych na słupskim rynku mieszkaniowym, do których dostęp mógłby uchronić wiele osób przed bezdomnością. W niewystarczającym zakresie prowadzone są także działania skierowane np. wobec osób zadłużonych z tytułu najmu lokali. Wypowiedzi rozmówców wywiadów indywidualnych wskazały także na zalety istniejącego systemu wsparcia osobom bezdomnym działającego na terenie Słupska. Zauważano, że system ten pomimo znacznie ograniczonych środków na ten cel przeznaczanych jest spójny i zasadniczo posiada większość niezbędnych elementów. Pozytywną stroną działającego systemu jest to, że realizacja zadań w zakresie schronienia i wyżywienia zlecone zostało organizacjom pozarządowym. Ze względu na specyfikę tych organizacji, rozwiązanie takie jest efektywniejsze, oferowane usługi są tańsze i o wyższej jakości. Pomimo znacznie ograniczonych środków na ten cel system pomocy osobom bezdomnym w zakresie pomocy doraźnej (udzielania schronienia, wyżywienia i odzieży) był dotąd wydolny, co oznacza , że gwarantował on tego typu wsparcie dla wszystkich osób bezdomnych, które wyraziły taką potrzebę. W systemie w okresie zimowym stworzono także możliwość dostępu do usługi schronienia dla osób będących pod wpływem alkoholu za pośrednictwem działającej ogrzewalni i izby wytrzeźwień oferującej także miejsca dla osób bezdomnych. Jak stwierdzili to badani, istniejący system placówkowy był dotąd drożny: wszystkie istniejące placówki (zarówno ogrzewalnia, noclegownia, schronisko jak i mieszkanie treningowe) dysponowały miejscami wolnymi i nie były przepełnienione. Dobrze oceniony został poziom realizacji potrzeb osób bezdomnych pod względem podstawowej opieki zdrowotnej. Jak zwracano na to uwagę jest to możliwe dzięki współpracy z publicznym Zakładem Opieki Zdrowotnej. Zaletą systemu jest to, że na terenie miasta w jakimkolwiek zakresie (choć 63 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ograniczonym) funkcjonuje streetworking. Jest to możliwe dzięki realizowanemu przez stowarzyszenie Horyzont programowi „Pierwszy kontakt” oraz dzięki współpracy pracowników socjalnych sekcji ds. osób bezdomnych MOPR z służbami mundurowymi. Badani dobrze oceniali kompetencje i merytoryczne przygotowani kadry pracującej z osobami bezdomnymi, zarówno w placówkach, streetworkingu, jak i pracowników socjalnych sekcji ds. osób bezdomnych MOPR.
7. OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE. RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PROWADZONYCH WŚRÓD OSÓB BEZDOMNYCH W SŁUPSKU. Można powiedzieć, że badania terenowe prowadzone wśród osób bezdomnych w Słupsku były bardzo dobrze zorganizowane. Osoby, z którymi współpracowała badaczka prezentowały pozytywne nastawienie, dodatkowo służyły bardzo pomocnymi radami, które usprawniały cały proces badawczy. Podobnie jak przyjęcie sama atmosfera wytworzona przez kierowników jak również opiekunów w placówkach była doskonała, co bardzo pomagało w realizacji procesu badawczego. Poprzez tą bardzo dobra atmosferę należy rozumieć bardzo miłe i ciepłe przyjęcie, wytłumaczenie zasad panujących w placówce (niektóre osoby przychodziły później, niektóre już były w swoich pokojach), udzielenie odrębnego pokoju do prowadzenia wywiadów, nie wtrącanie się w realizację wywiadów. Bardzo ważną dla badacza pomocą był fakt przekonywania niektórych panów do wzięcia udziału w badaniu, co bardzo usprawniło pracę. Przekonywanie jednak nie odbywało się w sposób nachalny, ale bardzo rzeczowy i konkretny. Dodatkowo, jako, że badacz przemieszczał się pomiędzy dwoma placówkami, zostało mu zaproponowane przewiezienie go służbowym samochodem, co znacznie skróciło czas przechodzenia pomiędzy placówkami. Na koniec realizacji badań badacz został odwieziony do hotelu, co było jedynie dobrą wolą opiekuna a nie obowiązkiem. Podsumowując, wszystkie te „ludzkie odruchy” złożyły się na dopełnienie badania w bardzo dobrej jakości zarówno merytorycznej, ale także ilościowej. Pracownicy noclegowni i schroniska w których prowadzone były badania byli otwarci, chętni do współpracy, sympatycznie nastawieni do badaczki. Badania terenowe wśród osób bezdomnych w Słupsku pod kątem dostępności respondentów można określić jako dobre. W ramach samej placówki zbadano wszystkie osoby, które w tych dniach przebywały w niej. Badania prowadzono w dwóch rodzajach placówek: w schronisku i w noclegowni. W schronisku, z racji całodobowości tejże placówki, dostępność do osób była zdecydowanie większa, niż w noclegowni, gdzie spora liczba osób pojawiała się dopiero po godzinie 16.30. Jako kłopot określić można niesprzyjające warunki pogodowe (brak mrozu, temperatura utrzymująca się na poziomie +5) które sprawiły, iż osoby bezdomne niechętnie zgłaszały się do placówek typu noclegownia czy schronisko. Mimo wymienionych kłopotów dostępność osób można określić na poziomie dobrym. Jak się okazało przedstawiciele partnerstwa lokalnego okazali się bardzo pomocni przy realizacji badań terenowych. Można zdecydowanie powiedzieć, że gdyby nie zaangażowanie PL w badania wśród osób bezdomnych trwały by one zdecydowanie dłużej a ich efekty były by zdecydowanie gorszej jakości. Główną pomocą PL (opiekunowie na dyżurach) było mobilizowanie osób bezdomnych do brania udziału w badaniu.
64 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Analizując liczebność osób bezdomnych biorących udział w badaniu przyjęto, że powinna być ona dostosowana z jednej strony do wielkości partnerstwa lokalnego (zgodnie z zapytaniem ofertowym badaniem metodą zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu powinno zostać objętych między 50 a 100 osób bezdomnych chyba że, minimalna założona liczebność ze względu na małą skalę zjawiska bezdomności instytucjonalnej nie jest możliwa do osiągnięcia), z drugiej zaś do realnej liczby osób bezdomnych przebywających w placówkach dla osób bezdomnych na ternie partnerstwa lokalnego. Ostatecznie w badaniu w Słupsku wzięło udział 65 osób bezdomnych. Uzyskane dane dla przebadanych osób są, z powodu małej liczebności próby, dalece niewystarczające do tworzenia zaawansowanych statystyk, korelacji, współzależności, dlatego w dalszej części raportu przyjęto, iż przeprowadzona analiza danych sprowadzać się będzie do ukazania rozkładu odpowiedzi na poszczególne pytania bądź bloki pytań zawarte w kwestionariuszu. Treść samego narzędzia badawczego, jakim jest zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu skoncentrowana była wokół 24 pytań o charakterze zamkniętym oraz dziesięciu pytaniach o charakterze metryczkowym. Szczegóły dotyczące zastosowanego kwestionariusza dostępne są w aneksie do niniejszej diagnozy lokalnej. a) charakterystyka badanej grupy Jak już wspomniano w gminie Słupsk przebadano łącznie 65 osób bezdomnych, z czego wszyscy bezdomni to mężczyźni. Wszystkie osoby biorące udział w badaniu zadeklarowały posiadanie obywatelstwa polskiego. Z przeprowadzonych badań wynika, że pod względem wykształcenia dominują osoby z wykształceniem zawodowym – 34 osoby czyli 52% oraz podstawowym (20 osób czyli 30,8%). Pod względem wieku wskazać należy, że badane osoby maja przeciętnie 53,4 lat z czego 9% nie przekroczyła 30 roku życia. Osoby, które przekroczyły 50 rok życia stanowią ponad połowę wszystkich przebadanych osób 73,5% wszystkich respondentów co oznacza, że pod kątem wieku mamy do czynienia z populacją osób starszych. Omawiając pokrótce społeczno-demograficzną charakterystykę respondenta warto również wskazać, że jedynie 10 osób (15,4%) przyznała, że w ciągu ostatnich 3 lat wyjeżdżała za granicę w celach zarobkowych. Z przeprowadzonych badań wynika, że 2/3 osób bezdomnych biorących udział w badaniu posiada dzieci (42 osoby czyli 64,6%), najczęściej jedno (11 osób 26,2%) bądź dwoje (18 osób 42,9%). Analizując cechy odnoszące się bezpośrednio do sytuacji bezdomności powiedzieć trzeba, że przeciętny czas trwania w sytuacji bezdomności kształtuje się na poziomie 10 lat. Analizując długość pozostawania bez dachu nad głową w ujęciu fazowym przyznać trzeba, że 24,6% badanych (16 osób) przyznaje, że nie posiada własnego miejsca zamieszkania do 2 lat. w fazie ostrzegawczej (między 2 a 4 lata) znajduje się 10,8% badanych (7 osób), zaś 3,1% (2 osoby) w fazie adaptacyjnej czyli między 4 a 6 lat. Relatywnie najdłużej (powyżej 10 lat) bez dachu nad głową pozostaje dokładnie 30 osób czyli 46,2% wszystkich badanych respondentów12. Omawiając pokrótce sytuację mieszkaniową badanych 12
W przypadku faz bezdomności posłużono się podziałem zastosowanym przez Marka Jaździkowskiego w „Pomoście” z roku 2000 (Jaździkowski M., Syndrom bezdomności, Pismo Pomost, Gdańsk 2000, 9 i następne). Autor artykułu, analizując czas pozostawania w bezdomności, dzieli go na pięć faz. Faza pierwsza to faza wstępna (0-2 lata) polegająca na rozwoju syndromu bezdomności. Cechą charakterystyczną tej fazy jest fakt, iż same osoby nie postrzegają się jako osoby bezdomne w dużej mierze, dlatego, że w dowodzie osobistym wciąż widnieje zameldowanie. Nie przyznanie się do faktu bycia osobą bezdomną to również doskonały mechanizm
65 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
osób jaka istniała tuż przed okresem bezdomności okazuje się, że prawie połowa respondentów (46,2% czyli 30 osób) przyznała, że mieszkała we własnym mieszkaniu, kolejne 11 osób (16,9%) zadeklarowała zamieszkiwanie w mieszkaniu rodziców. Jak wskazują dane zawarte w poniższej tabeli to dwie dominujące formy (dwa dominujące miejsca) zamieszkiwania osób bezdomnych tuż przed ich okresem bezdomności. Na dalszych miejscach pod względem częstotliwości zamieszkiwania uplasowało się mieszkanie w wynajętym lokum (9,2%) oraz mieszkanie w więzieniu (9,2%). Szczegółowy rozkład częstości na to pytanie ukazany jest w poniższej tabeli. Tabela nr 1.Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie N % bezdomnym? we własnym mieszkaniu 30 w mieszkaniu rodziców 11 w wynajętym mieszkaniu 6 w więzieniu 6 w mieszkaniu konkubenta/ki 4 w hotelu robotniczym/mieszkaniu zakładowym 5 u kolegi/koleżanki 3 u innego członka rodziny 3 w innym miejscu 7 Ogółem 75 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź
46,2% 16,9% 9,2% 9,2% 6,2% 7,7% 4,6% 4,6% 10,8% 115,4
Analizując miejsca zamieszkania badanych osób już w trakcie trwania bezdomności okazuje się, że w ciągu ostatniego roku 84,6% respondentów (55 osób) zadeklarowało przebywanie w placówkach przeznaczonych dla osób bezdomnych (schroniska, noclegownie, domy dla osób bezdomnych). Jak wskazują dane zawarte w poniższej tabeli to zdecydowanie dominująca forma zamieszkiwania w okresie braku dachu nad głową. Na drugim i trzecim miejscu z wynikiem zaledwie 20% (13 osób) uplasowało się zamieszkiwanie kątem u znajomych bądź na terenie ogródków działkowych (10,8%). Jak wskazują badania prowadzone w Słupsku przeciętnie osoba bezdomna w gminie w ciągu ostatnich 12 miesięcy przebywała w 1,8 miejsca, co może być dowodem na wysoką stabilność w zakresie miejsc zamieszkiwania przez osoby bezdomne w Słupsku. Innymi słowy można powiedzieć, że jeśli już osoby obronny, dzięki któremu nie mamy do czynienia z całkowitym załamaniem się własnej wartości i godności. Faza wstępna trwa dwa lata, w ciągu których to kontakt z rodziną ulega powolnemu słabnięcia. Kolejną fazą wyodrębnioną przez autora jest faza ostrzegawcza trwająca od 2 do 4 lat. Sytuacja braku domu nadal traktowana jest przez osobę bezdomną jako tymczasowa pomimo tego, iż więzi rodzinne w ciągu roku praktycznie nie istnieją. Druga faza to okres, w którym w wielu przypadkach zaczynają rosnąć zobowiązania finansowe (kary za przejazd bez biletu, mandaty, niezapłacone alimenty). Trzeci okres to faza adaptacyjna trwająca od 4 do 6 lat. Przez ostatnie sześć lat osoba zdążyła bardzo mocno osadzić się w strukturze środowiska osób bezdomnych, codziennie uczestnicząc ich w życiu. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w tej fazie zmniejsza się ilość prób wychodzenia z bezdomności a „poczucie winy wobec rodziny zostaje zamienione na poczucie krzywdy”. Faza chroniczna to okres trwający od 6 do 10 lat. W tej fazie mamy do czynienia z całkowitym przystosowaniem się do warunków bezdomności. Brak kontaktów z rodziną, wygodne urządzenie się w schronisku albo w innym miejscu niemieszkalnym pomaga im się przystosować do warunków ciągłego życia poza własnym domem. Ostatnia faza opisywana przez autora to faza bezdomności trwałej trwającej więcej niż 10 lat. Bezdomny traci wszelką motywację do podejmowania prób wyjścia z bezdomności, nie potrafi samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie. Bardzo często uzależniony jest od otrzymywanej przez ostatnie dziesięć lat pomocy. W ostatnich dwóch kategoriach pojawia się problem racjonalizacji bezdomności poprzez przekonanie jej pozornego wyboru.
66 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
bezdomne trafią do Słupskich placówek wsparcia, to raczej nie obserwuje się ich dalszego „przemieszczania się” w inne możliwe miejsca i formy zamieszkiwania. Tabela nr 2. Miejsca zamieszkiwane przez osoby bezdomne w N % ciągu ostatnich 12 miesięcy. Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) 55 84,6 Kątem u rodziny lub znajomych 13 20,0 Altanki, baraki na działkach 7 10,8 Stancje, pokoje wynajmowane 10 15,4 Klatki schodowe, strychy, piwnice 7 10,8 Dworzec, wagony, bocznice kolejowe 6 9,2 Szpital 4 6,2 Zakład penitencjarny (więzienie) 3 4,6 Mieszkania wspierane 2 3,1 Rury i węzły ciepłownicze, bunkry 1 1,5 Pustostany, domy do rozbiórki 1 1,5 Inne 8 12,3 Ogółem 117 180,0 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź
b) system wsparcia w opinii osób bezdomnych - poziom obłożenia systemu wsparcia (korzystanie z pomocy), działanie systemu wsparcia, ocena placówki Jednym z głównych celów realizowanych badań prowadzonych wśród osób bezdomnych przebywających w instytucjonalnych formach wsparcia w Słupsku było określenie, na ile badane osoby korzystają z różnorodnych form oferowanego wsparcia. Jak się okazuje badane osoby bezdomne w Słupsku chętnie korzystają z różnorodnych form wsparcia dla nich przeznaczonych. Najczęściej są to formy zapisane w ustawie o pomocy społecznej takie jak schronienie (100%), wyżywienie (86,9%) oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku (75,4%) i pomoc lekarska (70,5%).Te cztery formy wsparcia w górują nad pozostałymi wymienionymi w kafeterii podczas realizacji badań terenowych. Z przeprowadzonych badań wynika, że około ¾ badanych osób bezdomnych korzystała z pomocy w postaci skorzystania z łaźni (77%) a w przypadku 52,5% respondentów pomocą okazała się bezpłatna możliwość dostępu do odzieży. Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie relatywnie najrzadziej badane osoby korzystały z takich form wsparcia jak udział w kursach i stażach zawodowych (8,7%), podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia (5,2%), pomoc w spłacie zadłużenia (2,6%) czy pomoc udzielona przez streetworkera (3,5%). Warto w tym miejscu dodać, że niska partycypacja osób bezdomnych w „edukacyjnych” formach wsparcia (udział w kursach i stażach zawodowych, podjęcie nauki) zapewne związana jest z relatywnie wysokim wiekiem badanych osób. Dla przypomnienia warto powiedzieć, że przeciętnie badane osoby bezdomne w Słupsku to osoby koło pięćdziesiątego roku życia. Na takie formy pomocy jak pomoc w znalezieniu pracy czy własnego miejsca zamieszkania wskazało około 13-19% badanych respondentów. Analiza statystyczna ukazuje, że przeciętnie badane osoby deklarowały korzystanie z sześciu form pomocy. Na jedną formę pomocy wskazało jedynie 1,5% badanych (1 osoba), na dwie formy pomocy 9,2% badanych (6 osób), na trzy i cztery formy 9,2% (6 osób) Istniej relatywnie duża grupa takich osób bezdomnych, która w ciągu ostatniego roku korzystała z co najmniej pięciu form wsparcia (66,2% - 48 osób). Rekordzista w zakresie korzystania z pomocy skorzystał z wszystkich 11 form wsparcia wymienionych na 67 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
poniższym wykresie. Wykres nr 1. KORZYSTANIE Z RÓŻNORODNYCH FORM POMOCY przez osoby bezdomne - ODPOWIEDZI "TAK" Nie korzystałem z żadnej 3,3 Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy
16,4
Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 3,3 Pomoc w znalezieniu pracy
13,1
Pomoc w znalezieniu mieszkania
19,7
Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, 1,6 innych) Korzystanie z poradni uzależnień
29,5
Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking)
9,8
Łaźnia
77
Indywidualny program wychodzenia z bezdomności
14,8
Wyżywienie
86,9
Odzież
52,5
Pomoc lekarska, szpitalna
70,5
Pomoc psychologiczna
39,3
Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną
19,7
Schronienie (noclegownia / schronisko)
100
Wsparcie finansowe w postaci zasiłku
75,4
0
20
40
60
80
Czy dochodziło do takich sytuacji, w którym osobom odmawiano pomocy? Jak wskazują wyniki badań taka sytuacja miała miejsce w 16,9% przypadków (11 osób). Tego rodzaju sytuacje miały miejsce sporadycznie.. Kiedy poproszono osoby bezdomne o to, by wskazali najważniejszą (najbardziej potrzebną) według nich formę pomocy okazało się, że badane osoby nie są w stanie podać jednej jedynej. Na etapie analizy danych postanowiono zapisać interesujące nas pytanie w takiej postaci, aby można było udzielić na nie wielu odpowiedzi. Jak wskazuje poniższa tabela w rzędzie OGÓŁEM badane w Słupsku osoby bezdomne przeciętnie wskazywały na 1,9 najważniejszych form wsparcia osób bezdomnych. Dane zawarte w poniższej tabeli wskazują ponownie, że najbardziej potrzebną formą wsparcia 68 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
100
w opinii samych osób bezdomnych okazało się być wsparcie finansowe w postaci schronienia (72,1% czyli 44 osób), oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku (25 osób czyli 41%). Na pomoc zapewnieniu wyżywienia wskazało 9 badanych osób (14,8%). Relatywnie najrzadziej badane osoby w Słupsku wskazywały na potrzebę wchodzenia w indywidualne programy wychodzenia z bezdomności (tylko 2 osoby) oraz udział w kursach zawodowych i stażach podnoszących własne umiejętności (2 osoby). Dokonując analizy zliczania wystąpień warto dodać, że połowa badanych osób (49,5%) wskazała tylko na jedno źródło pomocy, które aktualnie wydaję się być najważniejsze. Tabela nr 3. Najbardziej niezbędne formy pomocy w opinii osób N % bezdomnych. Schronienie (noclegownia / schronisko) 44 72,1 Wsparcie finansowe w postaci zasiłku 25 41,0 Wyżywienie 9 14,8 Korzystanie z poradni uzależnień 6 9,8 Pomoc psychologiczna 5 8,2 Pomoc lekarska, szpitalna 5 8,2 Łaźnia 5 8,2 Pomoc w znalezieniu mieszkania 5 8,2 Pomoc w znalezieniu pracy 5 8,2 Odzież 4 6,6 Indywidualny program wychodzenia z bezdomności 2 3,3 Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 2 3,3 Inne, prosimy wpisać jakie………............................. 1 1,6 Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 1 1,6 Ogółem 119 195,1 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź
Korzystanie z pomocy przez osoby bezdomne nie ogranicza się jedynie do instytucjonalnych form wsparcia. Badania w Słupsku pokazują, że osoby bezdomne same z siebie starają się uzyskać pomoc, bardzo często w sposób niezgodny z prawem. Analizowane poniżej postępowania czy zachowania można z jednej strony uznać za nielegalne, ale z drugiej mogą być przejawem zaradności życiowej osób bezdomnych. Jak się okazuje 44,6% osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku otrzymywała darmowe ubrania a 38,5% osób bezdomnych przyznała, że w ciągu ostatniego roku korzystała z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”. Wyniki badań wskazują ponadto, ze istnieje taka grupa osób bezdomnych, która prosi ludzi o datki na ulicy (4,6% osób wskazało na żebractwo jako formę zarobkowania), 23,1% respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku zamieszkiwała różnego rodzaju miejsca w sposób nielegalny. Prawie co piąta osoba biorąca udział w badaniu zadeklarowała ponadto, że korzystała w ciągu ostatnich 12 miesięcy z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście” (18,5%).
69 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 2. Radzenie sobie z własną bezdomnością - ODPOWIEDZI "TAK" Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy?
4,6
Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”?
38,5
Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania?
44,6
Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach?
23,1
Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”?
18,5
0
5
10 15 20 25 30 35 40 45 50
Kontynuując wątek korzystania przez osoby bezdomne z pomocy powiedzieć należy, że zdecydowana większość badanych osób w ciągu ostatniego roku korzystała z pomocy ośrodka pomocy społecznej (73,8%),26,2% respondentów zadeklarowała, że z pomocy ośrodka w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie korzystała. Wskazać jednakże należy, że podczas prowadzenia badań z osobami bezdomnymi osoby badane nie do końca umiały wskazać, kto tak naprawdę udziela im wsparcia, na przykład w postaci schronienia.
70 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 3. Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej ?
26,2
73,8
tak
nie
Jak wskazują wyniki prowadzonych w Słupsku badań osoby bezdomne dostatecznie oceniają działanie słupskiego ośrodka pomocy społecznej. Średnia ocena uzyskana na skali szkolnej od 2 do 5 (od oceny niedostatecznej do bardzo dobrej) wyniosła 3,6. Analizując w sposób szczegółowy rozkład odpowiedzi możemy powiedzieć, że w ocenie ośrodka pomocy społecznej przeważają oceny dobre, na które wskazało nieco ponad jedna trzecia badanych osób (37,5%). Jedna siódma badanych respondentów przyznała podczas wywiadu, że ośrodek pomocy społecznej w Słupsku ocenia dostatecznie (14,6%) a co czwarta osoba wystawiła ocenę bardzo dobrą (25%). Prawie co czwarta osoba wystawiła działalności ośrodka pomocy społecznej w Słupsku ocenę niedostateczną (22,9%). Tabela nr 4. Jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej na terenie Procent Procent Częstość Procent ważnych skumulowany Ważne Niedostatecznie 11 16,9 22,9 22,9 Dostatecznie 7 10,8 14,6 37,5 Dobrze 18 27,7 37,5 75,0 Bardzo dobrze 12 18,5 25,0 100,0 Ogółem 48 73,8 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 17 26,2 Ogółem 65 100,0
Nieco lepiej została oceniona pomoc, którą badane osoby uzyskują w placówce, w której realizowane były badania kwestionariuszowe. Oceny średnie kształtują się na poziomie oceny prawie dobrej (4,3 na skali od oceny niedostatecznej do bardzo dobrej). W przypadku pomocy otrzymywanej w placówce dominują oceny bardzo dobre (50,8%) i dobre (31,7%). 12,7% badanych osób bezdomnych oceniło pomoc na poziomie dostatecznym, zaś trzy osoby (4,8%) przyznała ocenę niedostateczną.
71 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Tabela nr 5. Jak ogólnie Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) pomoc, którą uzyskuje Pan/i w placówce, w której aktualnie się znajdujemy? Procent Procent Częstość Procent ważnych skumulowany Ważne Niedostatecznie 3 4,6 4,8 4,8 Dostatecznie 8 12,3 12,7 17,5 Dobrze 20 30,8 31,7 49,2 Bardzo dobrze 32 49,2 50,8 100,0 Ogółem 63 96,9 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 2 3,1 Ogółem 65 100,0
Wyniki badań prowadzonych w Słupsku uwidaczniają, że prawie wszystkie badane osoby (96,9%) w placówce, w której aktualnie przebywaj czują się bezpiecznie. Ponadto respondenci jednoznacznie wskazują, iż w placówce istnieją jasne zasady pobytu (93,8%) jak również łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (96,9%). Faktem godnym odnotowania jest stwierdzenie, że 100% osób bezdomnych traktowanych jest w placówce z należytym szacunkiem, zaś sama placówka w opinii większości położona jest w dogodnym miejscu (76,9%). Pozytywna ocena placówki, w których mieszkają badani respondenci wyraża się również w przekonaniu, że jedynie 23,1% osób wskazuje na przepełnienie placówki, zaś 68,3% osób przyznała, że w placówce można mówić o poczuciu prywatności. Prowadzone badania w Słupsku ukazują również, że w sytuację bezdomności wpisane jest poczucie bycia osobą bezdomną: wyniki ukazane na poniższym wykresie jednoznacznie pokazują, że prawie dwie trzecie badanych osób (60%) w miejscu, w którym aktualnie przebywa czuje się osobą bezdomną. Wykres nr 4. Ocena placówki pobytu dokonana przez osoby bezdomne - ODPOWIEDZI TAK Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną?
60
Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje ma Pan/i łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (toalety,…
96,9
Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje traktowany(a) jest Pan/i przez opiekunów z szacunkiem?
100
Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje ma Pan/i poczucie prywatności?
68,3
Czy placówka, w której się Pan/i znajduje aktualnie jest według Pana/i przepełniona?
23,1
Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje czuje się Pan/i bezpiecznie?
96,9
Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje istnieją jasne zasady pobytu?
93,8
Czy placówka, w której się Pan/i znajduje położona jest w dogodnym miejscu?
76,9 0
20
40
60
72 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
80
100
120
c) sytuacja społeczno-ekonomiczna osób bezdomnych - położenie na rynku pracy (aktywność zawodowa) i sytuacja finansowa, różne zachowania społeczne, sytuacja finansowa Analizując kondycję finansową badanych osób można powiedzieć, że głównym źródłem dochodów badanych osób okazały się stałe/okresowe zasiłki udzielane przez ośrodek pomocy społecznej (58,5%) oraz zasiłki celowe (40%). 15,4% badanych osób bezdomnych wskazuje, iż posiadany dochód jest wynikiem podejmowania pracy zbieraczej, tyle samo deklaruje dochód płynący na podstawie wykonywania pracy na czarno. Na brak jakichkolwiek dochodów wskazuje 5 osób czyli 7,7% wszystkich badanych respondentów. Fakt życia w skrajnej biedzie i związane z tym trudności same w sobie nie muszą więc być wystarczającym motywatorem na rzecz zmiany sytuacji i szukania źródeł stałego zarobku, dodatkowych źródeł finansowania lub wreszcie aktywnego poszukiwania i podjęcia pracy. W obliczu swoich braków osoby bezdomne, biorąc pod uwagę całą badaną populację, posiadały średnio 1,5 źródła. Na jedno źródło dochodów wskazuje 43,1% osób, na dwa źródła - 40% zaś na co najmniej trzy źródła 9,3%. Tabela nr 6. Źródła dochodów osób bezdomnych* N % Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej 38 58,5 Zasiłek celowy z pomocy społecznej 26 40,0 Zbieractwo 10 15,4 Praca bez formalnej umowy („na czarno)” 10 15,4 Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło 5 7,7 Wsparcie członków rodziny 5 7,7 Nie mam żadnych dochodów 5 7,7 Renta 4 6,2 Emerytura 2 3,1 Ogółem 105 161,5 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź
Analizując dane dotyczące wysokości miesięcznego dochodu okazuje się, że najczęściej badane osoby deklarują posiadanie dochodu w wysokości od 401 do 600 zł (43,3%). Kolejne 23,3% respondentów przyznała się do dochodu mniejszego niż 200 zł zaś 15% w przedziale 201-400 zł. Patrząc z nieco innej perspektywy można powiedzieć, że zdecydowana większość badanych osób deklaruje dochód do 600 zł (80%). Jak wskazują dane istnieje i taki odsetek osób bezdomnych, które w ciągu miesiąca zadeklarowały dochód powyżej 1.000 zł: takich osób w badaniu jest 6,6%.
73 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 5. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem
3,3
powyżej 1800 zł od 1500 zł do 1800 zł od 1201 zł do 1500 zł
3,3
od 1001 zł do 1200 zł
3,3
od 801 zł do 1000 zł od 601 zł do 800 zł
5,0 3,3
od 401 zł do 600 zł
43,3
od 201 zł do 400 zł
15,0
Do 200 zł
23,3 ,0
5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0
Pomimo względnego radzenia sobie z trudną sytuacją finansową (32,3% osób posiada inne środki finansowe niż te pochodzące ze źródeł pomocy społecznej) wskazać należy, że dla połowy badanych osób okres przebywania bez dachu nad głową jest ściśle powiązany z brakiem środków finansowych na najbardziej niezbędne rzeczy codziennego użytku. Dane zawarte na poniższym wykresie nie pozostawiają złudzeń wskazując, że 66,2% osób bezdomnych borykało się w ciągu ostatniego roku z sytuacją braku pieniędzy na zakup jedzenia, odzieży, leków, zaś 44,6% osób bezdomnych przyznała, że posiada aktualnie jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe (najczęściej są to zadłużenia alimentacyjne). Dodatkowo 15,4% przyznaje, że posiada jakieś niespłacone pożyczki u znajomych kolegów/koleżanek a zaś 4,6% w ciągu ostatniego roku zdarzały się sytuacje, w których osoby bezdomne musiały się ukrywać przed osobami/instytucjami z powodu własnego zadłużenia.
74 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 6. Sytuacja finansowa osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pani/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać 4,6 przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien pieniądze? Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pani/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp?
66,2
Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej?
32,3
Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”?
15,4
Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia komornicze?
44,6
0
10
20
30
40
50
60
70
Z przeprowadzonych w Słupsku badań wynika, że zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu posiada jakiś fach, zawód (87,7%). Posiadanie kwalifikacji zawodowych nie warunkuje jednakże podjęcia zarobkowej pracy: jedynie 12,3% osób bezdomnych przyznała, że pracuje zarobkowo a 21,5% respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku uczęszczała na specjalistyczne zajęcia mające na celu podniesienie własny kwalifikacji zawodowych. Z deklaracji badanych osób wynika ponadto, że prawie połowa osób bezdomnych jest gotowa do podjęcia pracy w najbliższych dniach (biorąc pod uwagę najbliższe dni po realizacji badań terenowych) – 49,2%. O wysokiej deklarowanej aktywności zawodowej badanych osób świadczyć może fakt, że 36,9% respondentów wskazała, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy poszukiwała w sposób aktywny pracy.
75 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 7. Sytuacja zawodowa osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo?
12,3
Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy?
36,9
Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych…
21,5
Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach?
49,2
Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach?
87,7 0
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
d) sytuacja prawna osób bezdomnych Pod względem posiadania dokumentu tożsamości w postaci dowodu osobistego, jak również ubezpieczenia zdrowotnego można powiedzieć, że system wsparcia osób bezdomnych zabezpiecza w sposób odpowiedni funkcjonowanie osób wykluczonych mieszkaniowo: 87,7% badanych osób posiada dowód osobisty zaś 78,5% respondentów deklaruje posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego. W przypadku kwestii mieszkaniowych wskazać warto, że jedna trzecia osób bezdomnych w Słupsku (32,2%) zadeklarowała bycie na liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne czy komunalne. 15,4% badanych osób przyznała, że posiada stały meldunek, zaś 7,7% posiada prawo własności do lokalu.
76 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 8. Sytuacja prawna osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy posiada Pan/i stały meldunek?
Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego?
15,4
7,7
Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne?
32,3
Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne?
78,5
Czy posiada Pan/i dowód osobisty?
87,7 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90 100
e) profil psychospołeczny badanych osób bezdomnych - patologie społeczne, kapitał społeczny, wsparcia społeczne, dobrostan psychiczny Osoba bezdomna bardzo często uwikłana jest w inne problemy społeczne takie jak przemoc w rodzinie, niepełnosprawność, bieda czy uzależnienia. Dowodem takiego stanu rzeczy są wyniki badań prowadzonych w Słupsku w środowisku 65 osób bezdomnych z których wynika, że 2/3 respondentów przebywała w swoim życiu choć raz w zakładzie karnym/areszcie śledczym/zakładzie poprawczym (64,5%). Również dwie trzecie respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku doszło do sytuacji silnego upicia się napojem alkoholowym (67,7%). Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie prawie co siódma osoba bezdomna zadeklarowała, że w najbliższym otoczeniu respondenta dochodzi do sytuacji stosowania przemocy (15,4%), dodatkowo 18,5% badanych osób wspomina, że w ciągu ostatniego roku wchodziła w konflikty z przedstawicielami służb mundurowych (policja, straż miejska, służba ochrony kolei). Relatywnie najrzadziej badane osoby przyznawały, że miały doświadczenia stosowania w swoim życiu substancji narkotykowych (9,2%).
77 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 9. Uwikłanie osób bezdomnych w inne problemy społeczne - ODPOWIEDZI "TAK"
Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków?
9,2
Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pani/i upić się?
67,7
Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrony kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.?
18,5
Czy w Pani/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy?
15,4
Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym?
64,5
0
5
10 15 20 25 30 35 40 45 50
Ważnym wątkiem poruszanym w badaniu była kwestia osobistego zaangażowania w życie społeczne. Zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu przyznała, że czuje się pełnoprawnymi obywatelami społeczeństwa polskiego (84,6%), jedynie 25% osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku angażowała się nieodpłatnie wykonując różnorodne działania na rzecz najbliższej społeczności, sąsiedztwa. Badając postawy prospołeczne można również powiedzieć, że prawie połowa respondentów ufa ludziom (41,3%), jak również deklaruje posiadanie jakiejkolwiek pasji, zainteresowania, które aktualnie są realizowane (55,4%). Kiedy pytamy badane osoby o to, czy uczestniczyły w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP okazuje się, że odsetek osób aktywnych politycznie jest bardzo niski i wynosi 10,8%.
78 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 10. Poziom kapitału społecznego osób bezdomnych ODPOWIEDZI "TAK"
Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa?
84,6
Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?
25
Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje?
55,4
Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom?
41,3
Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku?
10,8
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Czy badane osoby bezdomne w Słupsku mogą liczyć na jakiekolwiek wsparcie? Z przeprowadzonych badań wynika, że tak, jednakże jego wysokość i charakter uzależniona jest od instytucji/organizacji/ludzi niosących pomoc. Osoby bezdomne jednoznacznie wskazały, że instytucją, na której pomoc mogą na pewno liczyć jest lokalny ośrodek pomocy społecznej (94,2%). Nieco ponad połowa respondentów może liczyć na wsparcie członków najbliższej rodziny (59,6%) oraz na wsparcie kolegów i znajomych (46,2%). Nieco ponad jedna trzecia badanych osób (34,6%) przyznała, że może również liczyć na wsparcie bliskich osób spoza rodziny a na wsparcie organizacji kościelnych i instytucji charytatywnych liczyć może 40,4%).
79 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
90
Wykres nr 11. WSPARCIE osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.?
21,5
Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej?
72,3
Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych?
30,8
Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć?
30,8
Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny?
36,9
0
10
20
30
40
50
60
70
80
W tej części badania postanowiono bliżej przyjrzeć się również kondycji psychicznej osób bezdomnych. Poziom dobrostanu psychicznego – bo o nim mowa - jest istotny z punktu przeżywania własnej bezdomności, jak również z punktu procesu reintegracji zawodowej i społecznej osób bezdomnych. Należy przypuszczać, iż im wyższy jest poziom dobrostanu psychicznego tym większe zdają się być szanse na usamodzielnienie osób bezdomnych zmianę swojego dotychczasowego życia. Ogólnie rzecz biorąc wszystkie badane osoby w miejscu aktualnego zamieszkania czują się bezpieczne (100%), zaś 81,5% z nich uważa, że ma realny wpływ na własne życie. O relatywnie wysokim poziomie kondycji psychicznej świadczyć może również fakt, że 52,3% osób bezdomnych widzi szansę na poprawę własnej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Pomimo tego, że ¾ osób biorących udział w badaniu czuje się osobami bezdomnymi (70,8%) aż ponad połowie respondentów (53,8%) towarzyszy poczucie samotności.
80 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 12. Dobrostan psychiczny osób bezdomnych ODPOWIEDZI "TAK" Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?
52,3
Czy ma Pan/i wpływ na własne życie?
81,5
Czy czuje się Pan/i osobą samotną?
53,8
Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną?
70,8
Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie?
100 0
20
40
60
80
100
120
f) sytuacja zdrowotna badanych osób bezdomnych W badaniach prowadzonych wśród osób bezdomnych w ramach realizowanych diagnoz lokalnych badaczy interesuje przede wszystkim somatyczne zdrowie obiektywne. Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie 3/4 badanych osób zadeklarowała, że w ciągu ostatniego roku była u lekarza (78,5%), 30,8% respondentów przyznała, że była hospitalizowana. Co druga osoba bezdomna wskazuje na bycie osobą przewlekle chorą (53,8%), 61,5% respondentów przyznaje się do posiadania formalnie orzeczonego stopnia o niepełnosprawności (najczęściej stopień umiarkowany oraz lekki). Zły stan zdrowia osób bezdomnych uwidacznia się również w fakcie starania się o przyznanie formalnego orzeczenia o niepełnosprawności (4% osób bezdomnych) a 18,5% respondentów przyznaje, że ze względu na stan zdrowia ma trudności w wykonywaniu codziennych czynności takich jak mycie się czy ubieranie się. Ważne jest również to, że 61,5% osób bezdomnych deklaruje bycie pod stałą kontrolą lekarską.
81 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykres nr 13. KONDYCJA ZDROWOTNA osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy jest Pan/i w trakcie starania się o przyznanie grupy inwalidzkiej /stopnia niepełnosprawności?
4
Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności/grupę inwalidzką?
61,5
Czy jest Pan/i przewlekle chory?
53,8
Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza?
78,5
Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu?
30,8
Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności…
18,5
Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan() u jakiegoś lekarza?
61,5
Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę?
53,8
Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową?
49,2 0
10
20
30
40
50
60
70
80
g) przyczyny bezdomności oraz wychodzenie z niej. Podczas realizacji badań prowadzonych wśród osób bezdomnych w Słupsku poproszono respondentów o wskazanie tych czynności, które były podejmowane w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a które miały na celu usamodzielnienie mieszkaniowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszym działaniem okazało się podjęcie leczenia (40%) oraz poszukiwanie pracy (33,3%). Na trzecim miejscu pod względem częstotliwości podejmowanych działań uplasowało się poszukiwanie miejsca do zamieszkania (30%), co czwarta badana osoba przyznała się do podjęcia terapii (23,3%). Relatywnie najrzadziej osoby bezdomne wskazują na podjęcie edukacji (6,7%) oraz redukcji zadłużenia (1,7%). Pozostaje odpowiedzieć na pytanie ile jednocześnie działań badane osoby podejmują w kierunku własnego usamodzielnienia się. Analiza zliczania wystąpień wykazała, że przeciętnie badane osoby wskazały na 1,7 działań. Na wykonywanie tylko jednej czynności wskazuje 21,5% badanych osób, na dwa działania wskazuje 20% respondentów a wykonywanie trzech działań wskazuje 23,1% badanych osób. Istnieje grupa 10,7% respondentów, która w ciągu ostatniego roku podejmowała w kierunku wyjścia z bezdomności cztery albo pięć określonych działań/czynności.
82 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
90
Tabela nr 7. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, N % jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował/a Pan/i, aby wyjść z bezdomności? Podjąłem/am leczenie 24 40,0 Szukałem/am pracy / korzystałem/am z doradztwa zawodowego 20 33,3 Szukałem/am miejsca do zamieszkania 18 30,0 Podjąłem/am terapię 14 23,3 Wyrobiłem/am dokumenty 11 18,3 Poprawiłem/am kontakty z rodziną 11 18,3 Nic nie robiłem/am 11 18,3 Przystąpiłem/am do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności 8 13,3 Podjąłem/am edukację (szkoła, kursy, szkolenia) 4 6,7 Zredukowałem/am zadłużenie 1 1,7 inne 3 5,0 Ogółem 125 208,3 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź
Kiedy pytamy osoby bezdomne o to, co najbardziej pomogłoby im w wyjściu z bezdomności okazuje się, że jest to przede wszystkim posiadanie własnego miejsca zamieszkania (58,5) oraz wsparcie finansowe i zapomogi (27,7%). Z przeprowadzonej analizy zliczania wystąpień okazuje się, że przeciętnie z poniżej podanych czynności respondenci wskazują na 1,8 działań zmierzających do wyjścia z bezdomności. 46,2% badanych osób wskazuje tylko na jedną czynność, 27,7% na dwie czynności, 6,2% na trzy czynności. Istnieje również grupa 13,9% osób która pytana o podejmowane kroki w kierunku usamodzielnienia się wskazywała na więcej niż 3 działania. Jedynie jedna osoba przyznała, że w ciągu ostatniego roku nie robiła nic aby zmienić własną sytuację życiową. Tabela nr 8. Co według Pani/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z N bezdomności? Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania 38 Wsparcie finansowe, zapomogi 18 Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu 15 Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, 9 wsparcie terapeutyczne Pomoc rodziny, wsparcie rodziny 8 Pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego meldunku, 7 wyrobienie dowodu osobistego, ubezpieczenia zdrowotnego) Poprawa kontaktów rodzinnych, 7 Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.) 6 Redukcja zadłużenia 6 Nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności, 4 Inne, prosimy wpisać jakie 7 Ogółem 125 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź
% 58,5 27,7 23,1 13,8 12,3 10,8 10,8 9,2 9,2 6,2 10,8 192,3
W badaniach osób bezdomnych w Słupsku prowadzonych w ramach realizowanych diagnoz lokalnych postanowiono zapytać osoby bezdomne o to, czy na rok przed okresem bezdomności zaszły określone wydarzenia, które mogły przyczynić się do utraty własnego 83 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
miejsca zamieszkania. Jak się okazuje zebrane wyniki potwierdzają wcześniejsze rozważania dotyczące wystąpienia wielu przyczyn bezpośrednio wpływających na bezdomność. Jak się okazuje bezdomność badanych osób związana jest przede wszystkim z utratą pracy (46,2%) oraz z problemem uzależnień od substancji psychoaktywnych (44,6%). Ponad jedna trzecia badanych osób przyznała, że w ciągu roku przed staniem się osobą bezdomną nastąpiło rozpad związku małżeńskiego (38,1%) oraz eksmisja (39,7%). Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, że badane osoby przeciętnie wskazują na dwa wydarzenia krytyczne poprzedzające ich bezdomność: 32,3% osób bezdomnych wskazuje tylko na jedno wydarzenie, 35% na dwa wydarzenia, 22,4% na trzy wydarzenia a 8% respondentów na cztery, pięć bądź nawet sześć. Wykres nr 14. Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności. Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? - ODPOWIEDZI "TAK" Choroba psychiczna
13,8
Uzależnienie (alkohol, narkotyki)
44,6
Utrata pracy, bezrobocie
46,2
Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony)
31,7
Konflikty domowe, sytuacje przemocy
24,6
rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego
38,1
Eksmisja
39,7
Zadłużenie
23,1 0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Podsumowanie Z przeprowadzonych w Słupsku badań wynika, że osoby bezdomne to przede wszystkim nisko wykształceni mężczyźni, którzy przekroczyli 50-ty rok życia zaś przeciętny czas trwania bezdomności wyniósł 10 lat. Przed okresem bezdomności badane osoby najczęściej zamieszkiwały we własnym mieszkaniu bądź w mieszkaniu rodziców, obecnie wszystkie osoby bezdomne zamieszkują placówki dla osób bezdomnych na terenie miasta Słupsk. Jak się okazuje badane osoby bezdomne w Słupsku chętnie korzystają z różnorodnych form wsparcia dla nich przeznaczonych. Najczęściej są to formy zapisane w ustawie o pomocy społecznej takie jak schronienie, wyżywienie oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku i pomoc lekarska a analiza statystyczna ukazuje, że przeciętnie badane osoby deklarowały 84 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
korzystanie z sześciu form pomocy. Jak wynika z opracowanych danych najbardziej potrzebną formą wsparcia w opinii samych osób bezdomnych okazało się być wsparcie finansowe w postaci schronienia, oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku. Kontynuując wątek korzystania przez osoby bezdomne z pomocy powiedzieć należy, że zdecydowana większość badanych osób w ciągu ostatniego roku korzystała z pomocy ośrodka pomocy społecznej, którego średnia ocena ukształtowała się na poziomie oceny dostatecznej plus. Nieco lepiej została oceniona pomoc, którą badane osoby uzyskują w placówce, w której realizowane były badania kwestionariuszowe. Oceny średnie kształtują się na poziomie oceny prawie dobrej (4,3). Wyniki badań prowadzonych w Słupsku uwidaczniają, że prawie wszystkie badane osoby w placówce, w której aktualnie przebywaj czują się bezpiecznie. Ponadto respondenci jednoznacznie wskazują, iż w placówce istnieją jasne zasady pobytu, jak również łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych. Faktem godnym odnotowania jest stwierdzenie, że 100% osób bezdomnych traktowanych jest w placówce z należytym szacunkiem, zaś sama placówka w opinii większości położona jest w dogodnym miejscu. Z przeprowadzonych badań wynika, że głównym źródłem dochodów badanych osób okazały się stałe/okresowe zasiłki udzielane przez ośrodek pomocy społecznej oraz zasiłki celowe. Co siódma badana osoba w Słupsku wskazuje, iż posiadany dochód jest wynikiem podejmowania pracy zbieraczej, tyle samo deklaruje dochód płynący na podstawie wykonywania pracy na czarno. O trudnej sytuacji finansowej osób bezdomnych świadczyć może fakt, że osiem na dziesięciu bezdomnych deklaruje dochód nie przekraczający 600 zł a 2/3 respondentów przyznała, że borykała się w ciągu ostatniego roku z sytuacją braku pieniędzy na zakup jedzenia, odzieży, leków. Skupiając się na kwestiach związanych z aktywnością zawodową powiedzieć należy, że zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu posiada jakiś fach, zawód. Posiadanie kwalifikacji zawodowych nie warunkuje jednakże podjęcia zarobkowej pracy: jedynie jedna na dziesięć osób bezdomnych przyznała, że pracuje zarobkowo a co piąta w ciągu ostatniego roku uczęszczała na specjalistyczne zajęcia mające na celu podniesienie własny kwalifikacji zawodowych. Z deklaracji badanych osób wynika ponadto, że prawie połowa osób bezdomnych jest gotowa do podjęcia pracy w najbliższych dniach a co trzeci respondent przyznał, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy poszukiwał w sposób aktywny pracy. Pod względem sytuacji formalnej osób bezdomnych (posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego, posiadanie dowodu tożsamości) wydaje się, że badane osoby mają uregulowany stosunek do posiadania najważniejszych dokumentów. Z przeprowadzonych w Słupsku badań wynika, że z bezdomnością powiązane są inne problemy społeczne: 2/3 respondentów przebywała w swoim życiu choć raz w zakładzie karnym/areszcie śledczym/zakładzie poprawczym, również dwie trzecie respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku doszło do sytuacji silnego upicia się napojem alkoholowym. Wyniki badań wskazują, że osoby bezdomne mogą liczyć na pomoc, jednakże jej wysokość i charakter uzależniona jest od instytucji/organizacji/ludzi niosących pomoc. Osoby bezdomne jednoznacznie wskazały, że instytucją, na której pomoc mogą na pewno liczyć jest lokalny ośrodek pomocy społecznej, nieco ponad połowa respondentów może liczyć na wsparcie członków najbliższej rodziny oraz na wsparcie kolegów i znajomych (46,2%). Nieco ponad jedna trzecia badanych osób przyznała, że może również liczyć na wsparcie bliskich osób spoza rodziny a na wsparcie organizacji kościelnych i instytucji charytatywnych liczyć może prawie połowa badanych. Ważnym wątkiem poruszanym w trakcie realizacji wywiadów była kwestia zdrowia 85 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
fizycznego. W tym zakresie 3/4 badanych osób zadeklarowała, że w ciągu ostatniego roku była u lekarza, niespełna co trzeci przyznał, że był hospitalizowana. Co druga osoba bezdomna wskazuje na bycie osobą przewlekle chorą a 2/3 badanych przyznaje się do posiadania formalnie orzeczonego stopnia o niepełnosprawności (najczęściej stopień umiarkowany oraz lekki). W kontekście prób wychodzenia z bezdomności okazało się, że najczęstszym działaniem okazało się podjęcie leczenia oraz poszukiwanie pracy. Na trzecim miejscu pod względem częstotliwości podejmowanych działań uplasowało się poszukiwanie miejsca do zamieszkania, co czwarta badana osoba przyznała się do podjęcia terapii. Kiedy pytamy osoby bezdomne o to, co najbardziej pomogłoby im w wyjściu z bezdomności okazuje się, że jest to przede wszystkim posiadanie własnego miejsca zamieszkania oraz wsparcie finansowe i zapomogi. Z przeprowadzonej analizy zliczania wystąpień okazuje się, że przeciętnie z poniżej podanych czynności respondenci wskazują na 1,8 działań zmierzających do wyjścia z bezdomności. Jak się okazuje bezdomność badanych osób związana jest przede wszystkim z utratą pracy oraz z problemem uzależnień od substancji psychoaktywnych. Ponad jedna trzecia badanych osób przyznała, że w ciągu roku przed staniem się osobą bezdomną nastąpiło rozpad związku małżeńskiego oraz eksmisja. 8. WNIOSKI: NAJPILNIEJSZE POTRZEBY I REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA W PARTNERSTWIE LOKALNYM W SŁUPSKU (NA PODSTAWIE IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI)
8.1.
Wnioski płynące z analizy desk research
Zastanawiając się nad rekomendacjami związanymi z analizą desk research postanowiono podzielić je na dwie zasadnicze części: rekomendacje ogólne oraz szczegółowe odnoszące się bezpośrednio do sytuacji panującej w danym partnerswie lokalnym. Do rekomendacji ogólnych zaliczyć należy: a. Dbałość o wysoką jakość dokumentów poświęconych tematyce bezdomności, w tym: rzetelną sprawozdawczość z wykonywanych działań w zakresie bezdomności, podawanie informacji umieszczonej w kontekście innych problemów społecznych. b. Dokładne weryfikowanie podawanych danych dotyczących bezdomności. c. Dbałość o spójność dokumentacji poświęconej problematyce bezdomności z innymi dokumentami. d. Zwracanie uwagi na wcześniejsze wersje w przypadku tworzenia uaktualnionej dokumentacji. e. Ustalenie, jaki jest krąg odbiorców dokumentów i dostosowanie treści, w miarę możliwości, do potrzeb i oczekiwań czytelników. f. Określenie możliwego zakresu wykorzystania wygenerowanych źródeł, zarówno na potrzeby instytucji przygotowujących / opiekujących się dokumentacją oraz czytelników udostępnianej dokumentacji. g. Wymiana dokumentacji pomiędzy instytucjami zajmującymi się generowaniem źródeł uwzględniających problematykę bezdomności celem weryfikacji różnic w podawanych faktach. 86 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
h. Określenie formatu dokumentacji, w której pojawiają się odniesienia do problematyki bezdomności, także w celu możliwości porównywania dokumentów. i. Tworzenie instytucjonalnych archiwów / baz danych źródeł nt. bezdomności i określenie skali ich dystrybucji (w tym, przede wszystkim, w kwestii udostępniania materiałów w Internecie). j. Budowa zintegrowanego systemu wiedzy o osobach bezdomnych w oparciu o regularnie uzupełnianą bazę danych dokumentów. W przypadku partnerstwa lokalnego w Słupsku, warto by, w kontekście zebranego materiału badawczego w postaci dokumentów pośrednio i bezpośrednio nawiązującego do problematyki bezdomności wysnuć następujące rekomendacje: a. stworzenie listy postulatów i priorytetów wartych realizacji celem zwiększenia profesjonalnego charakteru wsparcia dla osób bezdomnych, b. wygenerowanie zestawu najbardziej palących problemów, których natężenie bądź pojawienie się grozi zachwianiem skuteczności dotychczas podejmowanych działań, c. by instytucje odpowiedzialne za pomoc osobom bezdomnym w większym stopniu brały pod uwagę – i uwzględniały to w oficjalnych dokumentach – umieszczanie bezdomności w szerszym kontekście problemów społecznych, nie tylko na poziomie założeń, ale i konkretnych pomysłów czy projektów, d. powtórkę przeprowadzonej dawniej analizy SWOT w zakresie bezdomności celem uzyskania bardziej adekwatnych na dziś wniosków dotyczących strategii świadczenia pomocy potrzebującym, e. kontynuację współpracy międzysektorowej i wcielanie w życie dobrych praktyk w zakresie zwalczania problemu bezdomności wypracowywanych zarówno na poziomie mikro, jak i w ramach ustaleń ponadlokalnych, f. dalsze rozwijanie innowacyjnych form pomocy osobom bezdomnym i stawianie na ich możliwie jak największą autonomizację, g. rozwinięcie działań mających na celu przezwyciężanie stereotypów związanych z bezdomnością, jak w projekcie „Werbel Demokracji”. W Słupsku możliwe byłoby rozszerzenie analizy o dodatkowe źródła, w których znalazłyby się dodatkowe informacje nt. funkcjonowania organizacji pozarządowych nakierowanych na wspieranie osób bezdomnych – ten aspekt w zbadanym materiale jest względnie słabo rozpoznany. Słabym punktem źródeł jest niewystarczająco pogłębione badanie bezdomności w kontekście innych trudności społecznych. Wskazuje się na relację bezdomności tylko do niektórych zjawisk patologicznych (m. in. uzależnienia od alkoholu czy trudności, jakich doświadczają osoby starsze), podczas gdy związek z innymi nie jest jasno określony. Z analizowanych źródeł widać, że kładzie się nacisk na stosowanie nowych, innowacyjnych metod pomocy osobom bezdomnym. Nie zawsze jednak jeszcze są na to środki (casus streetworkingu) i zapewne potrzeba czasu, by usankcjonować i usystematyzować nową metodykę wsparcia na dłuższy okres. W analizowanej dokumentacji wskazuje się na wiele mocnych stron lokalnego systemu pomocy, ale widoczne są też obawy, czy problem bezdomności nie rozwinie się w sposób nadmierny, nie stanie się częstszym i bardziej dokuczliwym problemem, na którego zwalczanie 87 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
może zabraknąć środków i mocy. Wśród czynników ryzyka źródła wskazują na niebezpieczne dziedziczenie bezdomności i powiązane z tym zjawisko uzależniania się od świadczonej instytucjonalnie pomocy. Rozwijanie programu zasobów mieszkaniowych jest skuteczną metodą profilaktyki w zakresie bezdomności, ale nie może do końca rozwiązać istniejących problemów. W Słupsku ponadto uważa się, że problemem w kontekście skutecznej walki z bezdomnością są ograniczenia etatowe i brak nowych placówek, w których można by świadczyć potrzebne podopiecznym usługi. Warto zauważyć, że poziom finansowania usług pomocowych w Słupsku jest generalnie niski, co każe postawić znak zapytania przy kwestii wypełniania przez gminę ustawowego obowiązku zapewniania schronienia osobom bezdomnym. Na podstawie dokumentów trudno też jednoznacznie ustalić, kto kontraktuje usługi, kto i w jakim wymiarze za nie płaci i jaka jest w tym zakresie rola MOPR. 8.2.
Wnioski płynące z indywidualnych wywiadów pogłębionych
Na podstawie indywidualnych rozmów z kluczowymi informatorami systemu wsparcia na rzecz osób bezdomnych w Słupsku, biorąc pod uwagę wskazane ograniczenia i wady istniejących rozwiązań, a także wskazane braki można wskazać na szereg potrzeb zdiagnozowanych na terenie zawiązanego Partnerstwa lokalnego. W ten sposób wyłania się także lista określonych rekomendacji. Badani zwracają uwagę, że wprowadzenie poniższych zmian wymaga zwiększenia środków finansowych na rzecz wsparcia osób bezdomnych, co w dużej mierze oznacza dofinansowanie instytucji i organizacji bezpośrednio zaangażowanych w rozwiązywanie problemu bezdomności i pracę z osobami bezdomnymi (S7P). a.
ZWIĘKSZENIE FINANSOWANIA POBYTU OSÓB BEZDOMNYCH W PLACÓWKACH PROWADZONYCH PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
W chwili obecnej miasto partycypuje jedynie w ok. 40-50 proc. kosztów związanych z pobytem osoby bezdomnej w placówce, co oznacza, że ze swojej strony udziela jedynie wsparcia organizacjom pozarządowym,, nie można zaś mówić o zleceniu wykonania zadania obowiązkowego gminy przez tego typu podmioty. Z tego względu wskazane jest zwiększenie finansowego udziału gminy w realizacji swojego zadania podstawowego (udzielenia schronienia, wyżywienia), do którego jest ustawowo zobowiązana. b.
ZWIĘKSZENIE FINANSOWANIA DZIAŁĄŃ Z ZAKRESU REINTEGRACJI SPOŁĘCZNEJ OSÓB BEZDOMNYCH I WYPROWADZANIA Z ABEZDOMNOŚCI
Wskazane jest zwiększenie finansowania działań z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych w celu umożliwienia realizacji indywidualnych planów wychodzenia z bezdomności. c.
POWSTANIE NOWYCH PLACÓWEK, KTÓRYCH PROFIL DOSTOSOWANY DO POJAWIAJĄCYCH SIĘ UWARUNKOWAŃ 88 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
BĘDZIE
W związku z tym, że, populacja osób bezdomnych w coraz większym stopniu starzeje się i pogarsza się jej stan zdrowia, wiele osób to osoby niepełnosprawne, uzależnione od alkoholu i w ograniczonym stopniu zdolne do podjęcia skutecznej terapii, cierpiące na schorzenia wielonarządowe i choroby przewlekłe (S2M, S3M, S5W). Okoliczność ta niesie za sobą konieczność dostosowania rozwiązań systemowych (systemu placówek) do pojawiających się w związku z tym nowych, coraz bardziej odczuwanych potrzeb związanych z koniecznością zapewnienia opieki tym osobom jak i faktem, że osoby te nie mają zasadniczo szans na reintegrację społeczną i wyjście z bezdomności. Oznacza to konieczność powstania nowych placówek, których profil będzie dostosowany do pojawiających się uwarunkowań. d.
POWSTANIE PLACÓWKI OPIEKUŃCZEJ OBNIŻONEJ ODPŁATNOŚCI
NA
KSZTAŁT
ZOL-U
O
Stwierdzona została pilna potrzeba powstania na terenie miasta odrębnej placówki pielęgnacyjnej dla osób bezdomnych (na kształt ZOL-u) świadczącej usługi na rzecz osób, których stan zdrowia wyklucza samodzielne funkcjonowanie i stwarza wymóg stałej, całodobowej specjalistycznej opieki pielęgnacyjno-lekarskiej (S4H, S3M, S2M, S5W, S7P). W związku ze stałą tendencją demograficzną (starzeniem się populacji osób bezdomnych i pogarszaniem jej stanu zdrowia) potrzeby tego typu zwiększają się i będą się zwiększać w przyszłości. Jak zauważają badani, potrzeba powstania tego typu placówki wynika z konieczności „ochrony życia i zdrowia” (S3M) osób, które z racji swoich problemów są całkowicie uzależnione od pomocy instytucjonalnej. e.
POWSTANIE DOMU DLA BEZDOMNYCH OBNIŻONYM STANDARDZIE I ODPŁATNOŚCI
NA
KSZTAŁT
DPS
O
Biorąc pod uwagę jakich osób bezdomnych jest najwięcej (przedział 40-60 lat), w związku z faktem starzenia się populacji osób bezdomnych niektórzy badani wskazują na narastającą potrzebę stworzenia osobnej placówki dla osób starszych (domu dla osób bezdomnych ) (S8T, S3M). Osób takich jest coraz więcej w systemie. Są to często osoby, które z racji wieku i często niepełnosprawności nie mają szans na wyjście z bezdomności, co oznacza także coraz większe ich uzależnienie od pomocy instytucjonalnej. Z tego też względu w chwili obecnej w schronisku znajdują się zarówno osoby aktywizowane w kierunku wyjścia z bezdomności się jak i z powodu swego wieku bez szans na usamodzielnienie. Jak zwracają na to uwagę niektórzy badani, potrzeba tego typu będzie w przyszłości coraz silniej odczuwana. Osoby starsze w coraz większym stopniu będą zależne od pomocy instytucjonalnej, co najprawdopodobniej oznacza także, że do systemu placówkowego będzie trafiało coraz więcej tego typu osób. Wówczas istniejące schronisko (z powodu przepełnienia) nie będzie w stanie zrealizować rosnących potrzeb, co osłabi drożność i wydolność systemu (S3M, S4H). Jak zauważa się, obecnie zasadniczo nie ma finansowych możliwości umieszczenia osób bezdomnych w DPS, jako że koszt pobytu osoby w tego typu placówce znacznie wykracza poza możliwości MOPR, jak i samych zainteresowanych (S3M, S2M). „Gdyby miał (bezdomny) mniejszy standard, to by nas mniej kosztowało, a miałby zapewnione nawet trochę więcej niż podstawowe potrzeby życiowe” (S3M).
89 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Jak zwraca się uwagę, dotychczasowa praktyka umieszczania bezdomnych osób starszych, chorych, niepełnosprawnych w DPS-ach nie zdała egzaminu także dlatego, że osoby te miały kłopot z aklimatyzacją w tego typu placówkach i dostosowaniu do zasad w nich obwiązujących (wynikało to zwłaszcza z problemu alkoholowego, na który często cierpią osoby bezdomne, zachowań agresywnych). Stąd DPS wnioskował o relegowanie tych podopiecznych (S3M, S5W). POWSTANIE PLACÓWKI NISKOPROGOWEJ
f.
Jak zauważa się, w chwili obecnej stosunkowo dużo osób pozostaje poza systemem i nie może z niego skorzystać ze względu na problem alkoholowy. Z punktu widzenia osób pozostających poza systemem placówkowym istnieje potrzeba powstania placówek niskoprogowych dla osób mających problem alkoholowy w tym celu by osoby te nie pozostawały w miejscach niemieszkalnych (S6T). g.
ZWIĘKSZENIE ILOŚCI KADRY PRACUJĄCEJ Z OSOBAMI BEZDOMNYMI W CELU ZINTENSYFIKOWANIA PRACY REINTEGRACYJNEJ
Badani powszechnie stwierdzają pilną potrzebę zatrudnienia większej ilości specjalistów i osób pracujących z osobami bezdomnymi, co jest konieczne, by skutecznie realizować działania mające na celu reintegrację społeczną tej grupy wykluczonych i wyprowadzanie ich z bezdomności 13 . Zgłaszają tą potrzebę przedstawiciele wszystkich instytucji i organizacji bezpośrednio zaangażowanych na rzecz pomocy tej grupie wykluczonych (S3M, S2M, S7P, S6T, S4H, S8T):
ZATRUDNIENIE DODATKOWEJ OSOBY W SEKCJI DLA OSÓB BEZDOMNYCH CELEM ZINTENSYFIKOWANIA PRACY SOCJALNEJ Z OSOBAMI PRZEBYWAJĄCYMI W PLACÓWKACH.
W ramach posiadanych zasobów kadrowych w chwili obecnej nie jest możliwa skuteczna praca osobami bezdomnymi, zwłaszcza mająca na celu ich reintegrację społeczno-zawodową i w efekcie wyprowadzanie z bezdomności (S2M, S3M, S4H). Zwiększenie kadry jest warunkiem realnej możliwości przechodzenia osób między kolejnym etapami wychodzenia z bezdomności (od ogrzewalni do mieszkania treningowego). W tym sensie zasadne jest zatrudnienie osoby zajmującej się wyłącznie aktywizacją osób bezdomnych, odpowiedzialnej za podejmowanie określonych działań mających na celu ich reintegrację (S4H, S3M).„Staramy się zatrudnić dodatkową osobę do Sekcji. Na razie nie mamy kandydatów na odpowiednim poziomie (…) ale rzecz rozbija się z jednej strony o pieniądze (…) tak, że nie jest to takie proste. Taka jest potrzeba i mamy zamiar poszerzyć sekcję do trzech osób” (S3M). W tym kontekście jeden z badanych zwraca uwagę na warunki skutecznej pracy z osobami bezdomnymi w kierunku ich aktywizacji i reintegracji, która jego zdaniem wymaga nawiązania osobistej, partnerskiej relacji 13
Z uwagi na silnie doświadczane braki kadrowe w organizacjach i instytucjach działających na rzecz osób bezdomnych, w chwili obecnej w bardzo ograniczonym zakresie prowadzona jest praca socjalna i podejmowane działania mające na celu reintegrację społeczną osób bezdomnych.
90 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
z podopiecznym. W tym sensie osoba powinna reprezentować wysoki poziom kompetencji i motywacji do pracy z tą grupą wykluczonych. Wskazuje to na osobę asystenta osoby bezdomnej, który z racji swej funkcji (i „minimum papierów do wypełniania” S3M) jest w stanie skuteczniej pracować z osobami bezdomnymi. Z powodu braku występującej tu relacji zależności asystent może nawiązać ściślejszą, opartą na zaufaniu i partnerstwie relację z podopiecznym, a tym samym są w stanie skuteczniej pomóc w rozwiązywaniu problemów, których osoby bezdomne doświadczają. „Musiałby być to człowiek, który poświęca na tyle czasu, że może pracować z tym bezdomnym” (S3M).
ZATRUDNIENIE W PEŁNYM WYMIARZE OSOBY STREETWORKERA.
Zatrudnienie osoby zajmującej się w pełnym wymiarze godzin streetworkingiem jest podyktowane koniecznością systematycznej i bardziej intensywnej pracy w terenie: patroli i monitoringu miejsc niemieszkalnych i działek, interwencji i zabezpieczania osób w okresie jesienno-zimowym, nawiązywania kontaktu z osobami pozostającymi poza systemem placówkowym, motywowania osób do zmiany ich sytuacji (S2M, S4H, S3M, S8T). Zasadnym, zdaniem badanych, rozwiązaniem jest zatrudnienie osoby która zajmowałby się wyłącznie streetworkingiem. Zwiększyłoby to liczę osób, do których w ten sposób dociera się, a same działania uczyniłoby skuteczniejszymi, co w konsekwencji zmniejszyłoby zagrożenie życia i zdrowia wielu osób bezdomnych przebywających w miejscach niemieszkalnych (S4H). Jak zwracają na to niektórzy badani, odciążyłoby to pracowników socjalnych MOPR i umożliwiłoby im skuteczniejszą pracę ze swoimi podopiecznymi (S2M, S4H). Jak zwraca się na to uwagę potrzeba rozwinięcia instytucji streetworkingu wynika także z tego, że osoby bezdomne są w większym stopniu skłonne nawiązać kontakt i zbudować relację z streetworkerem niż pracownikiem socjalnym z uwagi na brak istniejącej tu relacji zależności (uzależniania pomocy od spełnienia określonych formalnych wymagań) (S3M). Jak zwracają na to uwagę niektórzy badani zwiększenie zakresu działań streetworkera oznaczałoby także zwiększenie potrzeb w zakresie schronienia osób bezdomnych, a w konsekwencji konieczność dostosowania pod tym kątem systemu (zwiększenia ilości miejsc w istniejących placówkach i stworzenia dodatkowych placówek dla osób bezdomnych m.in. domu dla bezdomnych, placówki opiekuńczej). Zatrudnienie dodatkowego opiekuna w schronisku (TPBA) dla bezdomnych mężczyzn. Rozmówca stwierdza niewystarczającą liczbę opiekunów w stosunku do potrzeb. Z uwagi na to schronisko jest placówką zupełnie pozbawioną opieki całodobowej 14 Wymagałoby to zwiększenia nakładów finansowych, co wykracza poza możliwości organizacji (S6T).
Zatrudnienie specjalistów, którzy pracowaliby z bezdomnymi kobietami, zwłaszcza matkami z dziećmi (PCK).
Wskazane większe zaangażowanie pracy psychologów, terapeutów i pedagogów w celu rozwiązania problemów, dla których osoby te trafiają do placówki, zwłaszcza pracy mającej na celu ich aktywizację zawodową oraz wyposażenie w odpowiednie kompetencje społeczne oraz rodzicielskie i wreszcie usamodzielnienie (S7P). 14
Pełni tu dyżur tylko jedna osoba przez część dnia.
91 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
h. ZWIĘKSZENIE DOSTĘPU DO MIESZKAŃ SOCJALNYCH DLA OSÓB BEZDOMNYCH LUB WSPIERANEGO WYNAJMU. W chwili obecnej osoby usamodzielniające się (opuszczające schroniska 15 lub mieszkanie treningowe) nie mają szans na lokal socjalny. Oznacza to (zwłaszcza w przypadku kobiet z dziećmi), znaczne ograniczenie (a nawet brak) szans na usamodzielnienie się lub sytuację, w której po opuszczeniu placówki osoby znajdują się w sytuacji niezabezpieczonego mieszkania, a więc bezpośredniego zagrożenia bezdomnością (S7P, S6T, S4H). Zwiększenie dostępu do mieszkań socjalnych wydatnie skróciłoby okres pozostawania w bezdomności wielu osób. i.
SYSTEMATYCZNY MONITORING LOKALI ZADŁUŻONYCH I WSPARCIE OSÓB ZAGROŻONYCH UTRATĄ MIESZKANIA
Celem profilaktyki bezdomności badani zwracają uwagę na konieczność lepszego, systematycznego monitoringu lokali zadłużonych i intensywniejszej, systemowej pracy z osobami zagrożonymi utratą mieszkania wykraczającej poza pomoc doraźną w postaci świadczeń i wsparcia rzeczowego (S2M, S4H, S5W). Jak zauważa się odpowiednio szybka reakcja, nawet w krótkim czasie bardziej kosztowna w dłuższym okresie jest tańsza niż utrzymywanie osoby bezdomnej w placówce. Stwarza to wymóg lepszej współpracy MOPR ze spółdzielniami, wspólnotami mieszkaniowymi i zarządcami lokali komunalnych i konieczność specjalnego oddelegowania do tego typu działań pracowników socjalnych. W tym kontekście zwraca się uwagę na fakt, że obecnym ograniczeniem działań profilaktycznych jest to, że udzielana pomoc socjalna odbywa się na wniosek zainteresowanych, co oznaczać że na skuteczną pomoc w wielu przypadkach może być już za późno (S4H, S5W). W tym względzie, jako właściwe rozwiązanie wskazywany jest przykład działania systemu prewencji bezdomności w Niemczech, gdzie osoby, które nie zapłacą kilkukrotnie czynszu są odwiedzane przez pracownika socjalnego, którego zadaniem jest sprawdzenie sytuacji, jaka ma miejsce i stwierdzeni przyczyn, z powodu których zadłużenie powstało. „Z góry nikt nie czeka, aż ten dług urośnie trzydzieści tysięcy, pięćdziesięciu tysięcy, żeby w końcu tego kogoś wywalić. Jakby trochę inny ten system pomocy jest. (…) Jak nie płacisz to dlaczego, jak ci możemy pomóc i dlaczego tak się dzieje” (S5W). j.
WSPIERANIE DZIAŁAŃ I INICJATYW Z ZAKRESU EKONOMII SPOŁECZNEJ
Ograniczone możliwości osób bezdomnych zafunkcjonowania na konkurencyjnym rynku pracy i bariery zatrudnienia istniejące na lokalnym rynku (patrz. p. 3b ograniczenia reintegracji) stwarzają zasadność rozwoju przedsiębiorstw działających na zasadzie ekonomii społecznej, które byłyby szansą realnej aktywizacji zawodowej tej grupy wykluczonych i ich reintegracji społecznej (S6T, S5W, S8T). Wiele aktywizowanych zawodowo i społecznie osób bezdomnych w ograniczonym zakresie jest w stanie sprostać wymaganiom otwartego rynku pracy, co oznaczać może zaprzepaszczenie efektów pracy reintegracyjnej. „Jeżeli nie damy tej pracy, to już drugim razem nic nie zrobimy z tym człowiekiem, jak już raz jej nie dostał mimo że 15
Zarówno w przypadku mężczyzn jak i kobiet
92 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
włożył duży wysiłek, bo dla niego to będzie bardzo duży wysiłek, i nie dostanie tej pracy i nie będzie mógł nic zrobić, to możemy zapomnieć, że nam się uda następnym razem, bo już nie będzie chciał” (S5W). k. DOSTOSOWANIE TERAPII UZALEŻNIEŃ DO SPECYFIKI OSÓB BEZDOMNYCH I JEJ UWZGLĘDNIENIE W TWORZENIU INDYWIDUALNYCH PROGRAMACH WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI Terapia uzależnień ma kluczowe znaczenie w procesie wychodzenia z bezdomności i jest warunkiem skutecznej aktywizacji i reintegracji tej grupy wykluczonych, stąd też faktycznie powinna stać się częścią składową indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności (S8T). Jak zwracają na to uwagę badani osoby bezdomne wymagają odrębnej terapii uzależnień, która połączona jest z psychoterapią i pracą nad rozwiązywaniem problemów związanych z bezdomnością. Tym samym adekwatna terapia uzależnień prowadzona wobec przedstawicieli tej grupy wykluczonych winna uwzględniać ich specyfikę, sytuację życiową, możliwości. Osoby powinny być jednocześnie motywowane do zmiany swego życia i nawyków z nim związanych gdyż inaczej terapia nie jest skuteczna. Jest też zasadne, by była ona prowadzona w placówkach, w których osoby bezdomne przebywają. „To jest specyficzna grupa osób uzależnionych, która nie zawsze pójdzie na zwykłą terapię (…) oni tam pójdą, przystosują się i powiedzą, co chce wiedzieć terapeuta (…) ich nie można ciągnąć z tego alkoholizmu za uszy tak jak Kowalskiego, który pije w domu i ma czworo dzieci, mając inne cele. U tych osób trzeba poszukać indywidualnie u każdego na czym można oprzeć terapię, wymagają bardziej indywidualnego prowadzenia.” [S8T]. „oni [osoby bezdomne] nie chcą iść do tego Lubuczewa [ośrodka zamkniętego], lub jakiejś innej placówki, ponieważ oni nie umieją się tam odnaleźć, najpierw trzeba pierwsze ziarenko zasiać tu na placówkach, a potem dalej motywować, że można, że można chodzić na terapię dzienną, (…) to jest inny typ alkoholizmu” (S8T). 8.3.
Wnioski płynące z wywiadów kwestionariuszowych prowadzonych z osobami bezdomnymi
Skuteczne rozwiązywanie problemu bezdomności poniekąd polega na wsłuchaniu się w potrzeby samych osób, które korzystają ze wsparcia z tytułu własnej bezdomności. W tym kontekście warto wskazać na kilka najważniejszych rekomendacji: a. POTRZEBA STOSOWANIA WIELOWYMIAROWYCH FORM POMOCY Jak wskazują badania prowadzone w Słupsku osoby bezdomne chętnie korzystają z wielu (instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych) źródeł wsparcia. Praca z osobami bezdomnymi, zarówno w wymiarze społecznym jak i zawodowym, powinna prowadzić do rozwoju osoby bezdomnej i do pełnego włączenia ją w nurt życia społecznego. Stąd też nieodzowne jest stosowanie szerokiego wachlarza działań pomocowych, dostosowanych do bardzo zróżnicowanych potrzeb osób bezdomnych a także wprowadzenie do obecnego katalogu stosowanych w kraju form pomocy osobom bezdomnym rozwiązań nowatorskich. Warto w tym miejscu dodać, że stosowanie wielu form wsparcia osób bezdomnych zdaje się wszechstronnie oddziaływać na osobę korzystającą z pomocy. Praca z osobą bezdomną 93 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
powinna być procesem i jako proces powinna być dostosowana do potrzeb danej osoby. Koncentrować się on powinien na pokonaniu tych barier, które z różnych przyczyn (np. duże zadłużenia, niestabilna sytuacja zdrowotna, wypierany problem alkoholowy, brak kwalifikacji zawodowych) uniemożliwiają danej osobie odzyskanie i utrzymanie pełnego uczestnictwa społecznego. b. STOSOWANIE POMOCY MAJĄC NA WZGLĘDZIE PROBLEM UZALEŻNIENIA OD UZYSKIWANEGO WSPARCIA Z racji tego, że osoby bezdomne chętnie korzystają z udzielanego im wsparcia trzeba mieć na uwadze fakt częstego uzależnienia sią od udzielanej pomocy. W praktyce oznacza to, że świadcząc wsparcie osobom bezdomnym należy zadbać o właściwą partycypację samych osób bezdomnych w procesie kształtowania planu pomocy. W tym kontekście wskazać należy, że pomoc osobom bezdomnym powinna być „uszyta” na ich miarę, ich potrzeby i problemy. Indywdidualizacja pomocy osobom bezdomnym zapewnia bardziej skuteczną pomoc, sama w sobie wymaga zaangażowania osoby bezdomnej, jak również może przyczyniać się do zwiększenia poczucia własnej wartości, poziomu sprawczości życiowej.
c. PODEJMOWANIE PRACY W KIERUNKU USAMODZIELNIANIA Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby bezdomne podejmując działania w kierunku wyjścia z bezdomności zazwyczaj ograniczają się do poszukiwania miejsca zamieszkania oraz źródeł zarobkowania. Niepokojem napawać może fakt, że jedynie niewielka liczba osób bezdomnych wskazuje na podejmowanie indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności. W tym kontekście postuluje się większe zwrócenie uwagi na podejmowanie działań zmierzających do usamodzielnienia osób bezdomnych. Myśląc o zawiązywaniu indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności należy przyłożyć szczególną uwagę do odpowiedniego procesu przygotowania potencjalnych kandydatów do uczestnictwa w tego rodzaju programach. d. PRACA Z OSOBAMI ZAGROŻONYMI BEZDOMNOŚCIĄ, KTÓRE UWIKŁANE SĄ W RÓŻNORODNE PROBLEMY SPOŁECZNE Jak wskazują badania prowadzone w Słupsku wiele osób bezdomnych doświadczało przed okresem własnej bezdomności problemu uzależnienia, uwikłania w przemoc czy problemy związane z przestępczością (pobyty w zakładach karnych), rozpad związków małżeńskich. W tym kontekście rekomenduje się pracę socjalną prowadzoną nie tylko na gruncie pomocy społecznej, która skupiona jest na problemie bezdomności, ale również pracę pomagającą rozwiązywać inne najważniejsze problemy życiowe osób bezdomnych. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na pracę z całą rodziną zagrożoną bezdomnością w odpowiednim czasie i w odpowiednim zakresie. Wydaje się, że wsparcie, jakie otrzymują całe rodziny jeszcze przed okresem bezdomności jest niewystarczające i nie adekwatne do indywidualnych potrzeb osób zagrożonych bezdomnością
94 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
e. PODEJMOWANIE DZIAŁAŃ PROWADZĄCYCH DO WZROSTU AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH Mając na uwadze fakt, że osoby bezdomne bardzo często długo pozostają w swojej bezdomności, istnieje pilna potrzeba przygotowania osoby bezdomnej do podjęcia stałej, legalnej pracy zarobkowej. W tym celu należy poddawać osoby bezdomne szkoleniom nastawionym przede wszystkim na wzbudzenie nawyku pracy, umiejętności racjonalnego planowania swoich wydatków, umiejętności planowania czasu wolnego. Po drugie należy baczną uwagę zwrócić należy na aktywizację zawodową młodych osób bezdomnych. Z przeprowadzonych badań wynika, że część osób, które nie przekroczyła 30 roku życia w ogóle nie podejmuje pracy zarobkowej. W tym kontekście istnieje pilna potrzeba wyszukania takich osób i włączenia ich w różnego rodzaju programy nakierowane na reintegrację zawodową i społeczną. Jest to o tyle istotne, że osoby młode najkrócej przebywają w bezdomności i jako takie wydają się posiadać największe szanse na wyjście z niej. Aktywizacja zawodowa młodych osób dotyczy przede wszystkim kobiet, które posiadają dzieci. W tym zakresie należałoby w sposób odpowiedni stworzyć samotnej bezdomnej matce odpowiednie warunki do podjęcia pracy poprzez indywidualne wsparcie (na przykład w postaci asystenta), połączone z opłaceniem dziecku pobyt w żłobku, czy w przedszkolu. W tym momencie bezdomna matka będzie mogła bez problemu podjąć pracę zarobkową, uzyska wsparcie przy rozwiązywaniu bieżących problemów, wynikających z łączenia roli matki i pracownika, a dziecko będzie część swojego codziennego czasu spędzać wśród swoich rówieśników – poza sferą bezdomności i zasięgiem instytucji dla osób bezdomnych. Takie postępowanie, powinno być zapisane w indywidualnym kontrakcie wychodzenia z bezdomności. Jak wskazują wyniki badań głównym problemem w kwestii zatrudnienia nie wydaje się być brak ofert pracy, lecz pogarszające się zdrowie osób bezdomnych. To właśnie zła kondycja zdrowotna, częste orzeczenia o niepełnosprawności, chorowanie w sposób przewlekły powodują, że pomimo wykazywanych chęci osoby bezdomne są niezdolne do podjęcia w sposób trwały pracy. Jak wskazują wyniki badań istnieje grupa osób, która pomimo swojej niepełnosprawności (zazwyczaj w stopniu lekkim) podejmuje czynności zarobkowe. Biorąc pod uwagę fakt, że coraz częściej niepełnosprawność osoby nie jest czynnikiem hamującym zatrudnienie osoby (w wielu przypadkach jest wręcz na odwrót), należy osobom bezdomnym umożliwić kontakt z tymi pracodawcami, którzy wyrażają chęć zatrudnienia niepełnosprawnej osoby bezdomnej. W tym celu istnieje pilna potrzeba nie tylko dokonania rzetelnej diagnozy w zakresie zlokalizowania takich osób, ale również podjęcie szerokich i międzysektorowych rozmów z przyszłymi potencjalnymi pracodawcami osób bezdomnych. Podobnie, jak w aspekcie zdrowia, również w przypadku problemu aktywności zawodowej osób bezdomnych, pomysłem godnym uwagi jest dokonanie specjalizacji placówek, w których przebywają osoby bezdomne. Wydzielenie na terenie Słupska miejsc, w którym będą przebywać osoby chcące podjąć pracę, z jednej strony ułatwiłoby ich szkolenia, z drugiej zaś osoby takie zostałyby fizycznie oddzielone od tych osób bezdomnych, którzy nie przejawiają chęci zmiany swojej dotychczasowej sytuacji życiowej. f. WYCHODZENIE Z BEZDOMNOŚCI JAKO GŁÓWNY WARUNEK SKUTECZNIE DZIAŁAJĄCEGO SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH
95 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Z przeprowadzonych w Słupsku badań wynika, że przeciętnie osoby bezdomne trwają w sytuacji bezdomności dziesięć lat. Średni wynik, jaki udało się zanotować należy uznać za bardzo wysoki i jako taki stanowi on poważne zagrożenie dla procesu wychodzenia z bezdomności. W tym zakresie rekomenduje się podjęcie takich działań, które w relatywnie krótkim czasie doprowadzać będą do „uwolnienia” osób bezdomnych z krytycznej sytuacji życiowej, jaką jest brak miejsca zamieszkania. Doświadczenie badawcze, jak również doświadczenia wielu osób bezpośrednio świadczących pomoc osobom bezdomnym wskazują, że praca z osobą bezdomną w kierunku usamodzielnienia jest o wiele łatwiejsza w sytuacji niskiego „stażu” pozostawania w bezdomności. innymi słowy można powiedzieć, że im krócej osoba bezdomna doświadcza sytuacji bezdomności tym jej szanse na usamodzielnienie wzrastają. Tak wysoka przeciętna liczba lat pozostawania w bezdomności, jaką udało się zanotować w Słupsku może również świadczyć o tym, że lokalny system wsparcia osób bezdomnych ma przede wszystkim charakter interwencyjny. W tym zakresie rekomenduje się z jednej strony wdrożenie działań reintegracyjnych prowadzących do usamodzielnienia mieszkaniowego, z drugiej zaś bieżący monitoring indywidualnych potrzeb osób bezdomnych na ich poszczególnych etapach przeżywania własnej bezdomności. Docelowo działania skierowane do osób bezdomnych powinny być nakierowane na skrócenie czasu doświadczania stanu bezdomności, jak również skrócenia pobytu w placówce dla osób bezdomnych. g. ZABEZPIECZENIE ZDROWIA SOMATYCZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH W komponencie zdrowia osób bezdomnych można powiedzieć, że badana grupa respondentów często choruje na przewlekłe choroby, relatywnie często korzysta z opieki medycznej w postaci hospitalizacji. Biorąc pod uwagę sytuację biedy i braku wystarczających środków finansowych niezbędnych do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie zabezpieczenie usług medycznych skierowanych do osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Dbając o dobrą kondycję zdrowotną osób bezdomnych słusznym wydaje się być pomysł zacieśnienia współpracy między placówkami medycznymi a systemem pomocy osobom bezdomnym. Pozwoliłoby to na zdobycie podstawowej wiedzy zarówno z zakresu bezdomności, jak i możliwości leczenia osób bezdomnych. Rekomendacją dla pracy z osobami bezdomnymi jest wzbudzenie wśród osób bezdomnych potrzeby dbania o własne zdrowie poprzez uświadomienie negatywnych skutków antyzdrowotnych zachowań. W kontekście wzrostu odsetka osób aktywnych zawodowo należałoby się zastanowić nad podjęciem działań prowadzących do zwiększenia aktywności zawodowej tych osób bezdomnych, które posiadają orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu lekkim. Warto w przypadku Słupska wskazać, że osoby bezdomne, kiedy pytane są o to, jakie kroki podejmują aby zmienić swoją sytuację życiową najczęściej wskazują na działania związane z podejmowaniem leczenia. W tym aspekcie rekomenduje się zwrócenie uwagi na świadczenie usług medycznych dla osób bezdomnych na odpowiednim poziomie. Doświadczenie wskazuje, że również pomoc o charakterze medycznym (lekarskim, higienicznym) musi być ściśle dopasowana do najpilniejszych potrzeb osób bezdomnych. h. PRACA W KIERUNKU REDUKCJI ZADŁUŻENIA OSÓB BEZDOMNYCH
96 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Badania prowadzone w Słupsku jasno wskazują, że prawie połowa badanych osób posiada niespłacone długi, pożyczki, kredyty. Praktycy na co dzień świadczący pracę socjalną osobom bez dachu nad głową często borykają się z problemem zadłużeń swoich podopiecznych, który to problem stanowi poważną przeszkodę w procesie reintegracji zawodowej i społecznej. Duży odsetek osób zadłużonych może mieć swoje realne konsekwencje w postaci braku chęci podejmowania legalnej pracy a więc jako taki może w sposób bezpośredni wpływać nie tyle na bierność zawodową osób bezdomnych, co na ich dalsze pogłębianie biedy. Dlatego rekomenduje się w przypadku badań prowadzonych z osobami bezdomnymi natychmiastowe podjęcie działań zmierzających do powolnego, ale konsekwentnego zmniejszania zadłużeń osób bezdomnych. i.
WSPARCIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH
W sytuację pozostawania dłuższy czas bez własnego miejsca zamieszkania wpisane są różnego rodzaju czynniki, które mają negatywny wpływ na kondycję psychiczną osób bezdomnych. Do tego rodzaju zmiennych zaliczyć należy brak wpływu na własne życie, poczucie samotności i osamotnienia, stany depresji czy brak poczucia sensu własnego życia. Każdy czynnik wskazany powyżej może obniżać szanse na usamodzielnienie się bądź poprawę własnej sytuacji życiowej. Mając na uwadze proces reintegracji zawodowej i społecznej, jak również godne życie w sytuacji bezdomności należy baczniejszą uwagę zwrócić na niesienie pomocy stricte psychologicznej oraz psychiatrycznej, bez względu na to, w jakim miejscu osoby te przebywają. W tym aspekcie istotną kwestią wydaje się być również prowadzenie odpowiednich zajęć przez terapeutów zajęciowych w celu aktywizacji zawodowej i społecznej osób bezdomnych, jak również prowadzenie terapii indywidualnych i grupowych w zakresie pokonywania syndromów choroby alkoholowej. j.
PROWADZENIE PRACY SOCJALNEJ BEZDOMNOŚCIĄ I ICH RODZINAMI
Z
OSOBAMI
ZAGROŻONYMI
Prowadzone wśród osób bezdomnych badania pokazują, że na rok przed staniem się osobą bezdomną znaczna część respondentów starała się o uzyskanie pomocy ze strony różnego rodzaju instytucjach/organizacjach/podmiotach. Część z osób starających się o pomoc ją uzyskała, część niestety nie. W obu przypadkach okazało się, że udzielona pomoc bądź jej brak nie uchroniła badanych osób przed staniem się osobom bezdomną. Oznacza to, że w przyszłości należy w sposób odpowiedni zadbać o udzielanie odpowiedniej pomocy, w odpowiednim wymiarze i w odpowiednim czasie osobom zagrożonym bezdomnością. W tym celu należy zadbać o szczegółową identyfikację najpilniejszych potrzeb osób bezdomnych przede wszystkim przez pracowników socjalnych. Nie bez znaczenia jest również podejmowanie pracy z osobami zagrożonymi bezdomnością, zadłużonymi, posiadającymi orzeczoną eksmisję w celu ograniczenia ich zadłużenia i spłaty zaległości finansowych. Wydaje się, że właściwą rekomendacją dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Słupsku jest również potrzeba szerszego poinformowania osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością o dostępnych formach pomocy. Warto w tym miejscu wskazać, że na bardzo niskim poziomie realizowane są indywidualne programy wychodzenia z bezdomności. W tym kontekście postuluje się bardziej profesjonalne działania prowadzące do wchodzenia osób bezdomnych w tego rodzaju działania. 97 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
W trakcie realizowanych badań okazało się, że tuż przed okresem bezdomności badane osoby bezdomne często doświadczały konfliktów małżeńskich, których wynikiem okazywał się rozpad związku małżeńskiego. Mając na uwadze relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością należy w zakresie profilaktyki bezdomności dołożyć starań do roztoczenia odpowiedniego wsparcia wszystkich członków rodzin pozostających w kryzysie. Odpowiednim narzędziem w tym celu wydaje się być prowadzona nie tylko środowiskowa praca socjalna ale również asystentura pozwalająca na prowadzenie pogłębionej pracy z rodziną i poszczególnymi jej członkami. k. ODPOWIEDNIE WSPIERANEGO
ZABEZPIECZENIE
W
ZAKRESIE
MIESZKALNICTWA
Z przeprowadzonych badań wynika, że prawie połowa badanych osób jest na liście osób oczekujących na przyznanie mieszkania komunalnego bądź socjalnego. Doświadczenie każe wskazywać, że czas oczekiwania na przyznanie własnego lokum kształtuje się na poziomie kilku lat. W konsekwencji często dochodzi do sytuacji, w której osoba bezdomna będąca w końcowym procesie usamodzielnienia zapisanym w indywidualnym programie wychodzenia z bezdomności jest zmuszona do ciągłego zamieszkiwania w placówce dla osób bezdomnych, bez możliwości przebywania we własnym mieszkaniu. W tym kontekście postuluje się, i jest to postulat zbieżny z wypowiedziami osób kluczowych biorących udział w badaniu zwiększenie aktywności gminy w kierunku poprawy sytuacji mieszkaniowej osób najuboższych. Gmina powinna zaplanować mieszkania dla tych osób bezdomnych, które kończą proces reintegracji społecznej i zawodowej. Odpowiednim działaniem w tym zakresie wydaje się być tworzenie mieszkań wspieranych, chronionych czy treningowych.
98 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ANEKS 1. LISTA ANALIZOWANYCH DOKUMENTÓW W ANALIZIE DESK RESEARCH 1. Rocznik Demograficzny 2011 (Główny Urząd Statystyczny) 2. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku. Stan w dniu 31 XII (Główny Urząd Statystyczny) 3. Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r. (Główny Urząd Statystyczny) 4. Bank Danych Lokalnych (Główny Urząd Statystyczny) 5. Rynek pracy województwa pomorskiego w 2011 roku wg powiatów (Wojewódzki Urząd Pracy) 6. Informator o instytucjach niosących pomoc osobom bezdomnym w województwie pomorskim 7. Sprawozdanie roczne MPiPS-03 z udzielonych na terenie Słupska świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za I-XII 2010 8. Działania Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta w Słupsku adresowane do bezdomnych mężczyzn (zima 2011/12) 9. Drabinkowy program wyjścia z bezdomności realizowany w placówkach Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta w Słupsku 10. Wstępne wyniki z badania socjodemograficznego osób bezdomnych na terenie Słupska 11. Informacja o liczbie osób bezdomnych w miejscach noclegowych w Słupsku 12. Sprawozdanie z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku za 2010 rok 13. Budżet miasta Słupska na 2010 rok 14. Statut miasta Słupska 15. Regulamin organizacyjny Urzędu Miejskiego w Słupsku 16. Statut Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku 17. Regulamin organizacyjny Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Słupsku 18. Uchwała Rady Miejskiej w Słupsku z dnia 3 marca 2010 roku w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu Gminy Miejskiej Słupsk 19. Program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Miasta Słupska w latach 2012-2016 20. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2010-2018. Aktualizacja „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku w latach 2002-2012” 21. Sprawozdanie z realizacji Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Mieście Słupsku za Rok 2010 22. Oferta Partnerstwa lokalnego Słupsk do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I) 23. Wniosek Gminy Miejskiej Słupsk i Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej o dofinansowanie projektu z PO KL „Bliżej Pracy – aktywizacja społeczna i lokalna mieszkańców miasta Słupska wymagających wsparcia i wzmocnienia umiejętności społecznych” 99 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
24. Wniosek Ośrodka Resocjalizacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” „Powrót do domu” 25. Wniosek Zarządu Rejonowego Polskiego Czerwonego Krzyża w Słupsku „Dom Interwencji Kryzysowej PCK w Słupsku, stacjonarna placówka udzielająca kompleksowej pomocy w przeciwdziałaniu ubóstwa i wykluczeniu społecznemu”
100 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ANEKS 2. ZESTANDARYZOWANY KWESTIONARIUSZ WYWIADU DLA OSÓB BEZDOMNYCH Szanowny Panie / Szanowna Pani! rozmowa, którą zaraz z Panem/Panią przeprowadzę służy zebraniu bardzo ogólnych informacji o warunkach życia ludzi, którzy borykają się z problemem braku własnego dachu nad głową. W realizowanym badaniu chodzi o to, aby wiedza, jaką uzyskamy, była pomocna tym wszystkim, którzy odpowiadają za poprawę usług dla osób bezdomnych. chciał(a)bym zwrócić uwagę na jedną istotną rzecz: Pani/i odpowiedzi są całkowicie anonimowe a zebrane w trakcie realizacji wywiadów informacje posłużą jedynie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych i jako takie pozostaną w pełni poufne. Nikt nie będzie zatem wiedział, jakich udzielił(a) Pan/i odpowiedzi. Warto również dodać, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych a jedynie szczere i odnoszące się do Pani/i życia.
Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie ...........korzystał/a Pan/i z którejkolwiek z wymienionych form pomocy udzielanych przez różne instytucje (pomoc społeczna, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie, itd.)? Proszę wskazać wszystkie, z których pomocy Pan/i korzystał/a POKAŻ KARTĘ NR 1 1. Wsparcie finansowe w postaci zasiłku 2. Schronienie (noclegownia / schronisko) 3. Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 4. Pomoc psychologiczna 5. Pomoc lekarska, szpitalna 6. Odzież 7. Wyżywienie 8. Indywidualny program wychodzenia z bezdomności 9. Łaźnia 10. Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 11. Korzystanie z poradni uzależnień 12. Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 13. Pomoc w znalezieniu mieszkania 14. Pomoc w znalezieniu pracy 15. Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 16. Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 17. Nie korzystałem z żadnej 18. Inne, prosimy wpisać jakie……….............................
Korzystanie z pomocy Korzystał/a
Nie korzystał/a
2.
Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie ........... spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy? 1. tak – przejdź do pytania nr 3 2. nie – przejdź do pytania nr 5
3.
Ile razy odmówiono Pani/i pomocy w ciągu ostatniego roku? POKAŻ KARTĘ NR 2 1. 1-2 razy 2. 3-5 razy 3. więcej niż 5 razy 4. trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi
101 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Która z form pomocy jest najbardziej Pani/i potrzebna?
4.
Proszę pomyśleć sobie o ostatniej sytuacji, w której odmówiona została Panu/i pomoc. Proszę powiedzieć, czym uzasadniano odmowę? Pytanie prekategoryzowane czyli takie, w którym zadajemy pytanie otwarte i czekamy na odpowiedź osoby bezdomnej. Uzyskaną odpowiedź zaznaczamy na widocznej poniżej kafeterii. W przypadku odpowiedzi, której nie ma w poniższej liście prosimy o wpisanie jej w kategorię inne odpowiedzi 1. nie uzasadniono w ogóle 2. Brak zameldowania na terenie gminy (rejonizacja pomocy) 3. nietrzeźwością 4. Brak niezbędnych dokumentów (dowód os.) 5. brakiem wystarczających środków 7. nie wiem dlaczego odmówiono mi pomocy na pomoc 8. Inne, prosimy wpisać jakie…........... 6. niechęć i brak dobrej woli pracownika socjalnego
5.
Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej działającego w …………………………..? 1. tak – przejdź do pytania nr 6 2. nie – przejdź do pytania nr 7
6.
Jeśli tak, to jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej w …………………..? Proszę wpisać ocenę…………………. nie wiem, trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi
7.
Interesuje nas z pomocy jakich instytucji lub stowarzyszeń działających na terenie .............. korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku. W tabeli poniżej prosimy wymienić ich nazwy oraz ocenić oferowaną przez nie pomoc, posługując się szkolna skalą ocen (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) Nazwa organizacji, proszę wpisać(np. Caritas) Ocena
A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie. 8.1. Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach? 8.2. Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 8.3. Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności? 8.4. Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy? 8.5. Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo? 9.
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
Proszę zaznaczyć z jakiego źródła / źródeł pochodzą Pan/i dochody w bieżącym roku? (Proszę zakreślić wszystkie źródła, z których czerpie Pan/i dochody). POKAŻ KARTĘ NR 3 1. 3. 5. 7. 9. 11.
Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej Praca bez formalnej umowy („na czarno” Zasiłek celowy z pomocy społecznej Alimenty Wsparcie członków rodziny
2. 4. 6. 8. 10. 12.
Renta Zbieractwo Zasiłek dla bezrobotnych Emerytura Żebractwo Nie mam żadnych dochodów – przejdź do pytania nr 11
102 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
10. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. POKAŻ KARTĘ NR 4 1. Do 200 zł 2. od 1001 zł do 1200 zł 3. od 200 zł do 400 zł 4. od 1201 zł do 1500 zł 5. od 400 zł do 600 zł 6. od 1500 zł do 1800 zł 7. od 601 zł do 800 zł 8. powyżej 1800 zł 9. od 801 zł do 1000 zł 10. trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem – nie czytać tej odpowiedzi 11. nie powiem – nie czytać tej odpowiedzi
A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie. 11.1. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”? 11.2. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach? 11.3. Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania? 11.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”? 11.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy?
SYTUACJA FINANSOWA
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
Przejdź do pyt. 13.6
Przejdź do pyt. 14.1
Przejdź do pyt. 14.1
12.1. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia komornicze? 12.2. Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”? 12.3. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej? 12.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pani/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp? 12.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pani/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien pieniądze?
SYTUACJA FORMALNA 13.1. Czy posiada Pan/i dowód osobisty? 13.2. Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 13.3. Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne? 13.4. Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego? 13.5. Czy posiada Pan/i stały meldunek?
103 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
13.6. Czy posiada Pan/i stały meldunek znajduje się na terenie gminy, na terenie której Pan/i aktualnie przebywa? 1. tak 2. nie PATOLOGIE SPOŁECZNE
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
TAK
NIE
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
14.1. Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym? 14.2. Czy w Pani/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy? 14.3. Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrona kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.? 14.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pani/i upić się? 14.5. Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków? KAPITAŁ SPOŁECZNY 15.1. Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku? 15.2. Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom? 15.3. Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje? 15.4. Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób? 15.5. Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa? WSPARCIE 16.1. Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny? 16.2. Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć? 16.3. Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych? 16.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej? 16.5. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.? DOBROSTAN PSYCHICZNY 17.1. Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie? 17.2. Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną? 17.3. Czy czuje się Pan/i osobą samotną? 17.4. Czy ma Pan/i wpływ na własne życie? 17.5. Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?
104 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ZDROWIE 18.1. 18.2. 18.3. 18.4.
18.5. 18.6. 18.7. 18.8.
Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową? Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę? Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan() u jakiegoś lekarza? Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności takich jak mycie się, ubieranie, poruszanie się, dbanie o własną higienę, przygotowanie posiłku? Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu? Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza? Czy jest Pan/i przewlekle chory? Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności?
19. Jeśli tak, to jaki stopień niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4. Nie wiem
TAK
NIE
przejdź do pytania nr 19, omiń pytanie nr 20
przejdź do pytania nr 20
NIE WIEM Nie czytać tej odp.
- przejdź do pytania nr 20
20. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej /stopnia niepełnosprawności? 1. tak 2. nie 3. nie wiem – nie czytać tej odpowiedzi
21. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował(a) Pan/i, aby wyjść z bezdomności? Można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź – POKAŻ KARTĘ NR 5 1. Szukałem/szukałam pracy / 2. Przystąpiłem/przystąpiłam do indywidualnego korzystałem/korzystałam z doradztwa zawodowego programu wychodzenia z bezdomności 3. Wyrobiłem/wyrobiłam dokumenty 4. Poprawiłem/poprawiłam kontakty z rodziną 5. Szukałem/szukałam miejsca do zamieszkania 6. Podjąłem/podjęłam terapię 7. Podjąłem/podjęłam edukację (szkoła, kursy, 8. Podjąłem/podjęłam leczenie szkolenia) 9. Zredukowałem/zredukowałam zadłużenie 10. Nic nie robiłem/robiłam 11. Inne działania, jakie?............................................... 22. Co według Pani/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z bezdomności? Można zaznaczyć maksymalnie 5 odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 6 1. Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu 2. Wsparcie finansowe, zapomogi 3. Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania 4. Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, wsparcie terapeutyczne 5. Redukcja zadłużenia 6. Pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego meldunku, wyrobienie dowodu osobistego, ubezpieczenia zdrowotnego) 7. Poprawa kontaktów rodzinnych, 8. Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.) 9. Pomoc rodziny, wsparcie rodziny 10. Nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności, 11. Inne, prosimy wpisać jakie………….................................................................................................
105 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
23. Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności. Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? Jeśli tak, proszę powiedzieć, czy zwracał się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji oraz czy była to instytucja działająca na obszarze gminy …………….. Jeśli dane wydarzenie nastąpiło przed okresem bezdomności (23A) to należy zadać pytanie 23V oraz 23C. Jeśli wydarzenie nie miało miejsca należy ominąć zadawanie pytani 23B i 23C i przejść do czytania kolejnych wydarzeń 23A. Czy w okresie jednego roku przed bezdomnością wystąpiło, któreś z następujących wydarzeń? Tak
Nie
23B. Czy zwracał(a) się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji?
Tak
Nie
23C. Czy instytucja ta działa na terenie …………………?
Tak
Nie
23.1. Zadłużenie 23.2. Eksmisja 23.3. rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego 23.4. Konflikty domowe, sytuacje przemocy 23.5. Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony) 23.6. Utrata pracy, bezrobocie 23.7. Uzależnienie (alkohol, narkotyki) 23.8. Choroba psychiczna 23.9. Inne, prosimy wpisać jakie......................
Na koniec prosimy o podanie jeszcze kilku informacji na Pana/i temat. Przypominamy, że wszystkie dane zebrane za pośrednictwem ankiet są anonimowe i posłużą wyłącznie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych. M1. Proszę podać swoją płeć? Prosimy nie czytać tego pytania tylko bezpośrednio zaznaczyć właściwą odpowiedź 1. kobieta 2. mężczyzna M2. Proszę podać rok Pani/i urodzenia:
………………………..rok
M3. Czy jest Pan/i obywatelem Polski? 1. tak 2. nie M4. Jakie ma Pan/i wykształcenie? POKAŻ KARTĘ NR 7 1. Niepełne podstawowe 2. Zawodowe 3. Podstawowe 4. Średnie
106 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
5. Gimnazjalne 6. Wyższe M5. Od ilu lat jest Pan/i osobę bezdomną? Proszę wpisać liczbę lat:
……………………….. lat
M6. Gdzie przebywał/a Pan/i najczęściej w ciągu ostatnich roku? Proszę wymienić wszystkie pasujące odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 8 1. Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) 2. Rury i węzły ciepłownicze, bunkry 3. Stancje, pokoje wynajmowane 4. Kątem u rodziny lub znajomych 5. Altanki, baraki na działkach 6. Mieszkania wspierane 7. Pustostany, domy do rozbiórki 8. Szpital 9. Dworzec, wagony, bocznice kolejowe 10. Zakład penitencjarny (więzienie) 11. Klatki schodowe, strychy, piwnice 12. Inne, prosimy wpisać jakie...............................................................................................………… M7. Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym? POKAŻ KARTĘ NR 9 1. We własnym mieszkaniu 2. W mieszkaniu wynajętym 3. W więzieniu 4. W mieszkaniu rodziców 5. W domu dziecka 6. W mieszkaniu konkubenta/tki 7. W domu poprawczym 8. W szpitalu 9. W hotelu robotniczym / mieszkaniu zakładowym 10. U kolegi/koleżanki 11. U innego członka rodziny 12. W innym miejscu, w jakim?...................................... M8. Od jakiego czasu (lat lub miesięcy) przebywa Pan/i na terenie gminy, na której aktualnie się znajdujemy? Proszę wpisać liczbę lat. Jeśli respondent poda liczbę miesięcy proszę ją przeliczyć na liczbę lat ......... lat M9. Czy ma Pan/i dzieci? 1. tak, podaj liczbę…………………. 2. nie, nie mam dzieci M10. Czy w ciągu ostatnich 3 lat wyjeżdżał/a Pan/i za granicę w celach zarobkowych? 1. tak, 2. nie
107 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ANEKS 3. INDYWIDUALNY WYWIAD POGŁĘBIONY DYSPOZYCJE DO WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH Z PRZEDSTAWICIELAMI INSTYTUCJI/ORGANIZACJI DZIAŁAJĄCYMI NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH Temat ogólny
1. Bezdomność jako (lokalny) problem społeczny
Temat ogólny
Zagadnienia szczegółowe 1.
Jakie znaczenie (jaką rangę) ma bezdomność wśród problemów społecznych gminy – zdaniem respondenta?
2.
Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie zdaniem respondenta (także u ujęciu dynamicznym); należy dopytać się o źródła informacji (badania, statystyki, itp.).
3.
Najważniejsze potrzeby bezdomnych w gminie.
4.
Czy/jak w ciągu ostatnich lat zmienił się charakter bezdomności w gminie: przyczyny i charakterystyka socjodemograficzna bezdomności, potrzeby?
5.
Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności na podstawie doświadczeń respondenta: świadomość problemu i skali zjawiska, stosunek (nastawienie) do osób bezdomnych.
Przykładowe pytania szczegółowe 1. Jakie są najważniejsze problemy społeczne miasta/gminy? ■ Wymienił(a) Pan(i) następujące problemy społeczne gminy… Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) uszeregować je od najważniejszego do najmniej ważnego? [Poprosić o uzasadnienie]. ■ [Jeśli wśród problemów nie ma bezdomności – poprosić o wyjaśnienie dlaczego zabrakło jej na liście, następnie poprosić o porównanie znaczenia problemu bezdomności z problemami z listy]. 2. Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) coś powiedzieć na temat liczby bezdomnych na terenie miasta i gminy? Czy Pana(i) zdaniem w ciągu ostatnich kilku lat skala zjawiska bezdomności zmieniała się (jak?, dlaczego?), czy też utrzymywała się na względnie niezmienionym poziomie? Czy na terenie gminy były prowadzone jakieś badania/szacunki/statystyki dotyczące bezdomności (wykluczenia społecznego)? 3. Jakie są Pana(i) zdaniem obecnie najważniejsze potrzeby bezdomnych na terenie gminy? 4. Czy zauważył(a) Pan(i), żeby w ciągu ostatnich kilku lat na terenie miasta/gminy zmienił się charakter bezdomności, czy też pozostaje on względnie niezmienny (chodzi mi np. o wiek bezdomnych, przyczyny wchodzenia w bezdomność, itp.)? ■ [W przypadku zmian: jakie?, jaki mają charakter?, jak je Pan(i) ocenia, czy się utrzymają (będą maleć/narastać)?, czy dotyczą np. wieku?, stanu zdrowia?, proporcji kobiet i mężczyzn? grup społecznych, których dotyczy ten problem, korzystania z instytucjonalnego wsparcia?, przyczyn bezdomności?]. 5. Jak w Pana(i) ocenie społeczność miasta/gminy traktuje kwestię bezdomności? Czy bezdomność dostrzegana jest przez społeczność miasta/gminy jako widoczny problem społeczny, czy też nie? Jaki obraz osoby bezdomnej dominuje wśród mieszkańców gminy? Czy na tę kwestię ma wpływ wielkości miejscowości, w której się mieszka?
Zagadnienia szczegółowe
Przykładowe pytania szczegółowe
108 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
2. Działania podejmowan e przez instytucję/org anizację reprezentowa ną przez respondenta
1.
Zakres świadczonych usług, ocena adekwatności (realizacji istotnych potrzeb) i skuteczności oraz efektywności działań podejmowanych przez instytucję/organizację.
2.
Ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu instytucji/organizacji: zakres świadczonych usług, organizacja pracy, kompetencje kadry, kooperacja z innymi instytucjami/organizacjami, infrastruktura, finansowanie.
1. Prosił(a)bym, aby pokrótce opisał(a) Pan(i) działania podejmowane przez instytucję/organizację, którą Pan(i) reprezentuje (zakres usług). ■ Jakie są podstawowe cele tych działań (dopytać się o cele krotko- i długoterminowe)? ■ W jakim zakresie działania te zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań, np. co uważa się za sukces w pracy z uczestnikami terapii?] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu instytucji, którą Pan(i) reprezentuje (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, współpracę z innymi instytucjami/organizacjami, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nią projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]
109 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Temat ogólny
Zagadnienia szczegółowe 1.
2. 3. Współpraca międzyinstytu cjonalna
Przykładowe pytania szczegółowe
Stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit: przypisywanie rangi problemowi, gotowość do angażowania się w projekty na rzecz bezdomnych (wykraczające poza statutowe działania instytucji/organizacji). Współpraca pomiędzy instytucjami działającymi na rzecz osób bezdomnych (także spoza partnerstwa): a. formy i zakres kooperacji, b. ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian, najważniejsze wyzwania i trudności – jak je przezwyciężyć, c. instytucje które warto zaangażować – zainteresować problemem bezdomności, d. powiązania nieformalne – ocena na ile są funkcjonalne z perspektywy rozwiązywania problemów osób bezdomnych.
1. Jaki stosunek do problemu bezdomności reprezentują przedstawicie kluczowych instytucji z terenu miasta/gminy? Jaką rangę przypisują problemowi bezdomności? Jak Pani(i) ocenia ich zaangażowanie w pomoc osobom bezdomnym (chodzi mi oczywiście o działania wykraczające poza te, które wynikają z realizacji przepisów)? 2. Jak na terenie miasta/gminy ocenia Pan(i) funkcjonowanie systemu pomocy oferowanej osobom bezdomnym? ■ Jak przebiega współpraca pomiędzy instytucjami ważnym z perspektywy pomocy osobom bezdomnym? ■ Czy jakieś projekty realizowane są wspólnie? ■ Czy warto byłoby wprowadzić jakieś zmiany we współpracy pomiędzy instytucjami i organizacjami, które Pan(i) wymienił(a)? ■ Czy są jakieś instytucje/organizacje, które warto byłoby zaangażować w rozwiązywanie problemów osób bezdomnych (dlaczego?), ewentualnie zwiększyć ich zaangażowanie? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]. ■ Jak ocenia Pan(i) nieformalną stronę relacji pomiędzy przedstawicielami instytucji/organizacji, które Pan(i) wymienił(a)? Czy/w jaki sposób przekładają się one na rozwiązywanie problemów osób bezdomnych?
110 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Temat ogólny 1.
4. doraźna
Zagadnienia szczegółowe Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest pomoc doraźna; w tym kadra, infrastruktura, finansowanie. Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.
Pomoc
2.
Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.
Przykładowe pytania szczegółowe 1. Chciał(a)bym poprosić Pana(ią) o opis działań podejmowanych na terenie miasta/gminy przez instytucje i organizacje, których celem jest tzw. pomoc doraźna (nocleg, wyżywienie, zabiegi medyczne, itp.). ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. Należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. urząd miasta/gminy, 2. ośrodek pomocy społecznej, 3. powiatowe centrum pomocy rodzinie 4. przychodnia, 5. szpital, 6. ośrodek interwencji kryzysowej, 7. stacjonarny dom dla bezdomnych, 8. noclegownia, schronisko, ogrzewalnia, 9. dom pomocy społecznej, 10. zakład opiekuńczo-leczniczy, 11. zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, 12. hospicjum, 13. poradnia terapii uzależnień, 14. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 15. ośrodek detoksykacyjny/izba wytrzeźwień, 16. organizacje pozarządowe zajmujące się pomocą doraźną, streetworkingiem. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].
111 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Temat ogólny
Zagadnienia szczegółowe 1.
Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest wychodzenie z bezdomności (inaczej – reintegracja społeczna, resocjalizacja); w tym kadra, infrastruktura, finansowanie.
2.
Poprawa skuteczności działań integracyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.
5. Integracja społeczna
Przykładowe pytania szczegółowe 1. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest wyprowadzanie ludzi z bezdomność (reintegracja społeczna)? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. ośrodek interwencji kryzysowej, 2. stacjonarny dom dla bezdomnych, 3. schronisko, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. poradnia terapii uzależnień, 8. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 9. mieszkania wspierane, hostele, 10. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się reintegracją społeczną. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].
112 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Temat ogólny
Zagadnienia szczegółowe
Przykładowe pytania szczegółowe
1.
Co – zdaniem respondenta – oznacza „prewencja bezdomności”? Skuteczność prewencji – od czego zależy?
2.
Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest prewencja bezdomności; kadra, infrastruktura, finansowanie.
3.
Poprawa skuteczności działań prewencyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.
1. Czy – patrząc z lokalnej perspektywy – bezdomności można zapobiegać? ■ [Jeśli nie to dlaczego?] ■ Czy prewencja jest lub może być skuteczna? ■ Od czego to zależy? ■ Co należy robić, aby zapobiegać bezdomności? 2. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest prewencja bezdomności? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby beneficjentów? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. szpital, 2. ośrodek interwencji kryzysowej, 3. stacjonarny dom dla bezdomnych, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się prewencją bezdomności. 3. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].
6. Prewencja
113 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wykonał dr Sylwiusz Retowski
przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Justyna Nesterowicz-Wyborska Krzysztof Stachura Anna Michalska
114