Yard. Doรง. Dr. Efsun KARABUDAK
Yard. Doç. Dr. Efsun KARABUDAK
Katk›da Bulunanlar Ziraat Müh. Ayflegül B‹T‹KTAfi Ziraat Müh. Erizan AYSAN Ziraat Müh. Yasin YILMAZ
BESLENME NED‹R? ‹nsan›n büyümesi, geliflmesi, sa¤l›kl› ve üretken olarak uzun süre yaflayabilmesi için gerekli olan besinleri yeterli miktarda yemesine “Beslenme” denir.
4
SA⁄LIKLI BESLENME
Cinsiyete ve yafla,
sa¤l›k durumuna,
yap›lan ifle
özel duruma,
yaflan›lan bölgenin özelli¤ine göre
UYGUN Y‹YECEKLER‹ YEMEKT‹R.
5
BES‹N GRUPLARI 3. Tah›l Grubu
1. Süt Grubu
4. Sebze ve Meyve Grubu
2. Et Grubu
Sa¤l›kl› beslenmek için her ö¤ünde bu besin gruplar›ndan en az biri yenmelidir. 6
YETERL‹ VE DENGEL‹ BESLENME Vücudun ihtiyac› olan tüm besinlerden uygun miktarda yemekle sa¤lan›r.
7
BESLENME KAVRAMI Beslenme; Besin; Büyümenin tamamlanmas›, yaflam›n sürdürülmesi Beslenmek için tüketilen bitki ve hayvan ve sa¤l›¤›n korunmas› için besinlerin yenilmesidir. dokular›n›n tamam›na denir. Bu da cinsiyete, yafla, gebelik, emziklilik, hastal›k Besinler, elde edildikleri kaynaklara göre ikiye gibi özel durumlara, fiziksel aktivite düzeyine, ayr›l›r: yaflan›lan bölgenin özelliklerine ba¤l› olarak 1. Hayvansal kaynakl› besinler: de¤iflebilmektedir. Süt, yumurta, et, bal›k, tavuk Yeterli ve dengeli beslenme; Vücudun ihtiyac› olan besinleri almak için her 2. Bitkisel kaynakl› besinler: Sebze ve meyveler, tah›l ve tah›l ürünleri fleyden azar azar da olsa yenilmesi gerekir. Bu (bu¤day, bulgur, un, makarna, ekmek vb), kuru besinlerin her birinden gün içinde tüketilmesine baklagiller (nohut, kuru fasulye, mercimek, vb) yeterli ve dengeli beslenme denir. Ancak yeterli ve dengeli beslenerek günlük hayat aksamadan sürdürülebilecek sa¤l›k ve güç kazanabilir. Ama her gün ayn› fleyler tüketilirse vücut beslenemez, büyüyemez, kaslar geliflemez, dolay›s›yla sa¤l›k her geçen gün biraz daha kaybedilir.
8
BES‹N GRUPLARI Benzer besin ö¤elerini içeren besinler bir araya 2. Et Grubu: toparland›¤›nda 4 besin grubu oluflmaktad›r. Nas›l ki bir evin yap›lmas› için tu¤la, harç Yeterli ve dengeli beslenmek için her ö¤ün bu gerekirse, ayn› flekilde deri, kas, kemik ve tüm gruptaki besinlerden en az biri tüketilmelidir. organlar›n oluflmas›nda, çal›flmas›nda da proteinlere gereksinim vard›r. Et grubu içindeki 1. Süt Grubu: besinler kas, kemik, difl, deri ve tüm organlar›n Süt, yo¤urt, ayran, peynir ve bunlardan yap›lan canl›l›¤›n› sürdürmesi için gerekli olan proteini yiyecekler bu gruba girer. Her gün 1-2 su barda¤› içerirler. "Protein" denen besin ö¤eleri süt, süt, yo¤urt veya sütlü tatl›lar ile 1 - 2 kibrit kutusu yo¤urt, peynir, bal›k, tavuk, hindi gibi kümes büyüklü¤ünde peynir tüketmelidirler. Bu hayvanlar›nda, yumurtada, nohut, kuru fasulye gruptaki g›dalar kemiklerin ve difllerin geliflmesi gibi kuru baklagillerde bol miktarda bulunur. için kalsiyum, proteinler ile baz› vitaminleri içerir. Ekmek ve tah›llarda daha az protein vard›r. Kan ya¤lar› yüksek olan bireyler, ya¤› ayr›lm›fl Sebze ve meyvelerde ise yok denecek kadar süt ürünlerini tüketmelidirler. Peynir alt› suyu azd›r. Ya¤l› etler, derili tavuk - hindi eti kan yada yo¤urt suyu dökülmeyip, ekmek veya kolesterolünü yükseltebilece¤i için fazla çorba yap›m›nda kullan›labilir. tüketilmemelidir. Tüm et çeflitleri ya¤da k›zart›lmamal›, kömür ateflinde piflirilmemelidir.
9
BES‹N GRUPLARI 3. Tah›l Grubu: Ekmek, flehriye, yufka, pirinç, makarna, bulgur ve unun yer ald›¤› bu grup bir evin temeli gibi günlük enerji ihtiyac›n› karfl›lar. Gün içinde 4-6 orta dilim ekmek, 1 kâse çorba, 4 yemek kafl›¤› pilav veya makarna ya da 1 orta dilim börek tüketilebilir. Vücut a¤›rl›¤› fazla olan bireyler ise tah›l grubu besinleri gün içinde fazla tüketmemelidirler. Bulgur, esmer ekmek ve esmer un da posa, vitamin ve mineral içeri¤i daha yüksek oldu¤undan tercih edilmelidir.
olur. Sebzeleri k›zartmak, onlar›n tüm vitaminlerini kaybettirir, ya¤ tüketimini art›r›r. Ya¤›n yanmas› ile zararl› maddeler oluflturaca¤›ndan k›zartmadan kaç›nmal›, hafllama veya di¤er piflirme yöntemleri tercih edilmelidir. Sebzeler az suda piflirilmeli, hafllama sular› dökülmeyip yemeklerde kullan›lmal›d›r. Dal›ndan toplan›lan sebze ve meyveler iyice y›kad›ktan sonra tüketilmelidir. Tar›m ilaçlar› ve çevredeki pislik, dal›ndaki sebze, meyveyi de kirletir. Meyveleri soyup, suyunu s›kt›ktan sonra hemen tüketilmelidir. Taze s›k›lm›fl meyve sular› bekletilecekse a¤z› kapal› olarak buzdolab› so¤uklu¤unda muhafaza edilmelidir.
4. Sebze ve Meyve Grubu: Bütün taze ve kuru sebzeler ile meyveler bu gruba girer. Bir orta boy elma veya portakal, 1 avuç kuru Kat› ve S›v› Ya¤lar, fiekerler: meyve ve 1 su barda¤› taze s›k›lm›fl meyve suyu Bu gruptaki besinler, di¤er besinlerin içinde do¤al her zaman bulunabileceklerdendir. Taze sebze olarak bulundu¤undan ayr›ca tüketilmelerine ve meyveler vitamin ve minerallerden zengin gerek yoktur. Et yemekleri piflirilirken ya¤ olduklar›ndan pek çok hastal›klara karfl› eklenmemelidir. Kan ya¤lar› yüksek olanlar›n ve koruyucudurlar. Taze sebzeler ve meyveler fliflmanlar›n ise mümkün oldu¤unca ya¤dan, ya¤l› posadan zengin oldu¤undan vücuttaki zararl› ve flekerli besinlerden kaç›nmalar› gerekir. maddelerin ba¤›rsaklar yoluyla at›lmas›na yard›mc› 10
EN SA⁄LIKLI BES‹NLER Anne sütü, BALIK, Tavuk, Sebze ve meyve, Kuru baklagiller (Mercimek, kuru fasulye, vb.) Esmer tah›llar (kepekli ekmek, bulgur, vb) Ya¤l› tohumlar (Ceviz, f›nd›k, f›st›k, vb) 11
SA⁄LIK AÇISINDAN BALI⁄IN ÖNEM‹ Bal›¤›n içinde bulunan omega - 3 ya¤ asitleri; • Kolesterolü düzenler, • Kalp damarlar›n›n t›kanmas›n›, engeller, felç riskini azalt›r, • Özellikle bal›k tüketen çocuklar daha ak›ll› olur, • Kemikleri ve diflleri kuvvetlendirir, • Unutkanl›¤› önler, • Guatr› önler.
12
BALIK NEDEN EN SA⁄LIKLI BES‹NLERDEN B‹R‹D‹R? Bal›kta vücudumuz için gerekli olan protein, ya¤, yafl ve cinsiyetteki insan›n ihtiyac› vard›r. baz› vitaminler ve mineraller gibi tüm besin ö¤eleri Çocuklarda zihin geliflimini sa¤lar, büyüme ve bol miktarda vard›r. geliflmeyi olumlu etkiler, kalp-damar sa¤l›¤›n›n Bal›k besleyici bir besindir! Bal›k, k›rm›z› et, kümes bozulmamas› için daha erken yafllardan koruyucu hayvanlar› ve kuru baklagiller proteinden zengin etki gösterir. Yetiflkinler ve yafll›lar düzenli olarak besinlerimizdir. Ama bal›¤›n protein de¤eri di¤er bal›k tüketirlerse omega - 3 ya¤ asitlerini de besinlerden daha fazla, ya¤ miktar› ise daha azd›r. ald›klar›ndan damar sa¤l›klar› korunur ve kalp Bal›kta bulunan omega - 3 ya¤ asitleri, di¤er hastal›¤› riski azal›r. Kolesterolün yükselmesi de besinlerde bulunan ya¤ asitlerinden daha faydal›d›r. teflvik edilmedi¤inden felç gibi damar hastal›klar› A, D, K, tiamin, riboflavin vitaminleri ile kalsiyum, riski azal›r; tansiyon düflük tutulabilir, kemik sa¤l›¤› fosfor, iyot ve çinko gibi mineraller aç›s›ndan korunur ve kemik dayan›kl›l›¤› artar. Çünkü zengindir. Bal›¤›n yap›s›nda bulunan iyot, e¤er tuz bal›ktaki D vitamini, kemikler için gereken kalsiyum da iyotlu kullan›l›rsa, guatr oluflumunu engeller. ve fosfor emilimini art›r›r. Bal›k tüketmenin sa¤l›¤›m›za faydalar› vard›r! Bal›¤›n içinde bulunan ya¤ gözle görülmez, fakat bal›k yerken bu ya¤ da yenilmifl olur. Bal›¤›n ya¤›nda "Omega - 3" ad›nda çok özel ya¤ asitleri vard›r ve sa¤l›k aç›s›ndan çok önemlidir. Bal›¤a her 13
TAZE BALI⁄IN ÖZELL‹KLER‹ Gözleri parlak, lekesiz, d›fla ç›k›nt›l›, Solungaç k›s›mlar› k›rm›z› - pembe, Pullar› düz, s›k›, deriye yap›fl›k Kaslar› sert, diri, esnek Kuyruk k›sm› gevflekçe sallanmal›, Kokusu kendine özgü olmal›, çürük et kokmamal›d›r.
14
BAYAT BALI⁄IN BAfiINA GELENLER M‹KROPLAR uygun nem, s›cakl›k ve besin bulduklar›nda
olduklar› yerde ço¤al›rlar ve besinin her yerine bulafl›rlar. 15
BALIK NASIL MUHAFAZA ED‹L‹R? Taze bal›¤›n hemen tüketilmesi en iyisidir. Bal›k bekletilecek ise:
bafl› kesilir,
16
içi temizlenir,
y›kan›r ve suyu süzülür,
buzdolab›nda en fazla 2 gün bekletilir!
BALI⁄A M‹KROP NEREDEN BULAfiIR? Kirli deniz, göl ve akarsulardan, bal›kç› teknelerinden, kirli ellerden, kirli su veya buzlardan mikrop bulafl›r.
Do¤ru koflullarda saklanmayan bal›klar da bozulur. 17
TAZE BALIK NEREDEN ALINIR? Seyyar sat›c›larda sat›lan bal›klar, günefl alt›nda uzun süre dolaflt›r›ld›klar› için çabuk bozulur. Bal›k zorunlu kal›narak seyyar sat›c›dan al›nacaksa bal›kç›, bu bal›klar› buz içinde bekletmesi konusunda uyar›lmal›d›r. En do¤rusu bal›k, mümkün oldu¤unca kapal› ve so¤uk ortamlarda saklanan yerlerden sat›n al›nmal›d›r. Böylece toz, sinek, kedi gibi d›fl etkenlerden korunur ve beklerken mikroplar›n ço¤almas› engellenmifl olur.
18
TAZE BALIK ALMANIN ‹NCEL‹KLER‹ Taze bal›k nas›l anlafl›l›r? Bal›k nas›l muhafaza edilir? Taze bal›k suya b›rak›ld›¤›nda dibe çöker; gözleri Taze bal›k hemen tüketilmelidir. K›sa süre parlak, lekesiz, d›fla ç›k›nt›l›d›r; solungaç k›s›mlar› bekletilecekse vakit geçirmeden bafl› kesilmeli, k›rm›z›-pembe; pullar› düz, s›k›ca derisine yap›fl›k içi temizlenmeli, y›kanmal›, suyu süzüldükten ve parlakt›r; kaslar› sert / diri ve esnektir. Bal›¤›n sonra buz içinde veya buzdolab›nda en fazla üzerine bas›ld›¤›nda çukurlaflma olmaz; kuyru¤u 2 gün bekletilmelidir. gevflekçe sallan›r ve kokusuzdur. Bal›¤a mikrop nereden bulafl›r? Bal›k bayatsa ne olur? Kirli deniz, göl ve akarsulardan; bal›kç› Yakalanmadan önce beslenmifl bir bal›¤›n mide teknelerinden; kirli ellerden; kirli su veya ve ba¤›rsaklar›n›n içi besinle dolu oldu¤undan buzlardan ve kötü koflullarda saklamaktan bozulmaya neden olan mikroplar hemen bulafl›r. vücuduna sald›racakt›r. Bu nedenle ne kadar ‹yi bal›k nereden sat›n al›n›r? erken içi temizlenirse o kadar yararl› olur. ‹çi Seyyar sat›c›lar›n toz ve sinekler gibi her türlü temizlenip y›kanmadan ve s›cak ortamda d›fl etkiye aç›k, günefl alt›nda bekletilmifl bekletilen bal›¤›n dokular›ndaki mikroplar ürünlerini almak yerine kapal› ve so¤uk uygun nem, s›cakl›k ve besin bulduklar›nda sistemlerde muhafaza edilmifl, d›fl etkilere maruz olduklar› yerde ço¤alarak bal›¤›n her yerine kalmam›fl bal›klar› almak do¤rudur. Aksi halde bulafl›rlar. Bu tip bir bal›¤›n yenmesi ile de bozulmufl bal›k alma ve bal›k zehirlenmesine mikroplar insan vücuduna girer. maruz kalma riski vard›r.
19
BALI⁄I UZUN SÜRE SAKLAMA YÖNTEMLER‹
20
Konserve yap›l›r
Kurutulur
Dondurulur
Tuzlan›r
BALIK NEDEN TUZLANIR? Bal›k, taze bal›k bulunamad›¤› zamanlarda yenilmek üzere tuzlan›r. ‹nci kefal› mümkün oldu¤u kadar taze olarak tüketilmelidir. E¤er mutlaka tuzlanacaksa, sa¤l›¤a zarar vermeyecek bir yöntemle tuzlanmal›d›r.
21
‹NC‹ KEFALI TUZLAMAK ‹Ç‹N DO⁄RU B‹R YÖNTEM
Bal›¤›n bafl› kesilir
‹ç organlar› ç›kar›l›r
‹çi ve d›fl› iyice y›kan›r 22
Serin yerde bal›¤›n içi ve d›fl› (3 kg. Bal›k - 1 kg. Tuz ölçüsüne göre) tuzlan›r.
23
TUZLAMADA KULLANILACAK TUZ M‹KTARI
BALIK 3 kg. 24
TUZ 1 kg.
BALIK ‹Ç‹N KULLANILACAK TUZ Bal›k tuzlamas›nda orta kal›nl›ktaki temiz tuzlar kullan›lmal›d›r.
25
‹çi - d›fl› tuzlanan bal›klar, bir süre süzgeçte bekletilip suyu iyice süzüldükten sonra saklanaca¤› tuzlama kab›na yerlefltirilir.
26
TUZLU BALIK KONMAMASI GEREKEN KAPLAR
Metal Kaplar
Renkli Plastik Kaplar
Deterjan Kaplar›
27
TUZLU BALIK SAKLANMASINA UYGUN OLMAYAN ORTAMLAR Günefl ›fl›¤› alan, s›cak ve rutubetli yerler
Haflerelerin oldu¤u ortamlar 28
Kirli ve a¤z› aç›k kaplar
Odalar, sedir altlar›, kap› arkalar›; kömürlük, samanl›k, ah›r, banyo - tuvalet gibi yerler K‹LER DE⁄‹LD‹R Buralarda hiçbir g›da saklanmaz.
29
BALI⁄I MUHAFAZA YÖNTEMLER‹ Taze bal›k hemen tüketilmelidir! Bal›k tuzlanarak muhafaza edilecekse; Bal›k k›sa süre bekletilecekse; içi temizlenmeli, bafl› kesilerek iç organlar› temizlenip iyice y›kanmal›, suyu süzüldükten sonra buzdolab› y›kand›ktan sonra suyunun süzülmesi gibi so¤uk ortamda en fazla 2 gün bekletilmelidir. beklenmelidir. Bal›klar›n suyu süzüldükten sonra serin bir ortamda, temiz ve orta kal›nl›ktaki Yoksa ne mi olur? taneli tuz ile iyice tuzlanmal›d›r. Tuzlama için en ‹çi temizlenmeden, y›kanmadan so¤uk ortamda uygun miktar, 3 kg suyu süzülmüfl bal›¤a 1 kg saklanmayan bal›¤›n içinde bulunan tuz kullanmakt›r. Tuzlama yap›lacak kap mikroorganizmalar›n say›s› gittikçe artar. Bu seçilirken de mümkünse cam kaplar tercih mikroplar uygun nem, ›s› ve besin bulduklar›nda edilmelidir. E¤er cam kap yoksa tahta veya olduklar› yerde ço¤al›rlar ve besinin her yerine renksiz plastik kaplar tercih edilmelidir. Tuzlanan bulafl›rlar. bal›klar; rutubetsiz, hava ak›m› olan, günefl ›fl›¤› almayan, serin ve temiz alanlarda saklanmal›d›r.
30
BALI⁄I MUHAFAZA YÖNTEMLER‹ Dondurma: Bal›klar boylar›na göre s›n›fland›ktan sonra iyice y›kanarak -40°C s›cakl›kta floklama yap›larak -18°C s›cakl›kta 6 ay dan uzun süre ilk günkü özelli¤inden hiçbir fley kaybetmeden saklanabilir.
bal›¤a geçmesini sa¤layarak mikroorganizmalar›n geliflmesini engeller. Konserve: Bal›klar boylar›na göre seçildikten sonra bafl, yüzgeç ve iç organlar› ç›kar›larak y›kan›r. Bal›klar türlerine göre belli s›cakl›kta bir süre piflirildikten sonra k›lç›k ve derisi ayr›larak uygun büyüklükteki konserve kutular›na yerlefltirilir. Bu s›rada kutulara sos ve ya¤ gibi ek maddeler ilave edilir ve kutu kapat›larak, y›kan›r ard›nda sterilizasyon ifllemi yap›l›r.
Kurutma: Bal›klar›n günefl ›fl›¤› ve rüzgar›n yard›m›yla kurutularak saklanmas› ifllemine kurutma denir. Kurutma ifllemi yap›lacak bal›klar›n bafl ve iç organlar› ç›kar›larak %5'lik tuz çözeltisinde (1 litre suya yar›m çay barda¤› tuz konularak %5'lik tuz çözeltisi elde edilebilir) 5-10 dk bekletilerek Ezme: Bal›klar›n eti ay›klanarak k›y›l›r. K›y›lan et kan ve di¤er kirlilik etmenleri uzaklaflt›r›l›r. ezilerek içine tat verici, renklendirici ve koruyucu Temizlenmifl ve y›kanm›fl olan bal›klar tel ›zgaralar›n maddeler kar›flt›r›larak flekil verilir ve ürün sterilize üzerine veya uygun yerlere as›larak kurutulur. veya pastörize edilerek saklan›r. Dumanlama: K›fl›n yapra¤›n› döken sert a¤açlar›n Paketleme: Su ürünlerinin tazeli¤ini, görünümünü odun ve talafl› ile elde edilen duman içerisinde uzun süre muhafaza edebilmek için çeflitli ambalaj belirli tekniklerle tuzlanm›fl taze bal›klar›n maddeleriyle saklanmas›na paketleme denir. bekletilmesi ile elde edilen ürüne dumanlanm›fl bal›k denir. Dumanlama ile suyun bir k›sm› uçurularak, dumandaki bakteri önleyici maddelerin 31
BALIK NASIL P‹fi‹R‹L‹R?
Izgara 32
Bu¤ulama
ODUN ATEfi‹NDE BALIK P‹fi‹RME Bal›k do¤rudan atefl üzerine konmaz, atefl ile bal›k aras›nda en az 1 kar›fl (10 - 15 cm) mesafe b›rak›l›r, kor haline gelmifl köz üzerinde piflirilir, tüten yak›tlar kullan›lmaz. 33
TANDIRDA BALIK P‹fi‹RME
• E¤er bal›k tuzlu bal›ksa, tuzu ç›kar›ld›ktan sonra; taze bal›ksa içi temizlendikten sonra piflirilir. • ‹çi temizlenmifl bal›¤a çok az ya¤ ilâve edilebilir. • Teneke içinde bal›k piflirmek yanl›flt›r. • Bal›k, tand›r›n duman› kesildikten sonra piflirmelidir.
34
TUZLU BALI⁄I YEMEDEN ÖNCE YAPILACAKLAR • Tuzlu bal›k yenmeden en az 1 saat önce so¤uk suda bekletilmeli, • Bekletme suyu s›k s›k de¤ifltirilmelidir. Böylece bal›¤›n fazla tuzu at›lm›fl olur.
35
TAZE VEYA TUZLU BALI⁄I TÜKETME SIKLI⁄I
Taze bal›k EN AZ haftada 1-2 kez ve 2-3 adet TÜKET‹LMEL‹! 36
Tuzlu bal›k EN FAZLA haftada 1 kez ve en fazla 1 adet TÜKET‹LMEL‹!
BALIKLA B‹RL‹KTE YENEB‹LECEK BES‹NLER Sebze salatalar›, so¤an, Bulgur - pirinç pilav› veya makarna, Meyve, Nohut, kurufasulye, mercimek yemekleri.
37
BALIKLA B‹RL‹KTE YENMEYECEK BES‹NLER
K›zart›lm›fl yiyecekler Gazl› içecekler 38
Turflular
TUZLU BALI⁄IN SA⁄LI⁄A ZARARLARI Afl›r› tuz tüketimi nedeniyle; • Kalp-damar hastal›klar›, • Yüksek tansiyon, • Baz› kanser türleri gibi hastal›klar oluflabilir. • ‹çi temizlenmeden tuzlanan bal›klar›n yenmesi ile çok fazla mikrop da tüketilmifl olur.
39
TAZE BALIK VE TUZLU BALIK ARASINDA ÇOK FARK VAR
Tuzlama ile suyunu b›rakan bal›kta vitamin kayb› olur,
40
Vücuda afl›r› miktarda tuz girer,
Uygun olmayan saklama koflullar› sonucu mikroplar da ço¤al›r.
‹Y‹ SAKLANMAYAN TUZLU BALIK BOZULUR Bal›k etinin tad› ve kokusu de¤iflir, Mikroplar›n vücutta ço¤almas› sonucu • Bulant›, kusma • Bafl dönmesi • ‹shal • Felç ile sonuçlanabilen BES‹N ZEH‹RLENMES‹ OLUR!
41
BALIK Y‹YEL‹M AMA D‹KKAT! En sa¤l›kl› bal›k piflirme yöntemleri nelerdir? ile harmanland›ktan sonra bir tepsi içinde Bal›¤› en sa¤l›kl› piflirme yöntemi ›zgara ve piflirilmelidir. Bal›k tuzland›¤› teneke içinde bu¤ulama yöntemleridir. Böylece bal›kta do¤rudan piflirilmemelidir. Unutulmamal› ki, tuz bulunan vitaminler daha az kayba u¤rar. tüketimi artar ve tenekeden bal›¤a metal Bu¤ulama yaparken sebze ilave edilirse besin geçifli olur ve bal›¤›n tüketimi ile bu zararl› yap›lar de¤eri de artar. Bal›k piflirmede ve di¤er vücuda geçer. Tand›r›n duman› geçince bal›k besinlerin piflirilmesinde alüminyum kaplar piflirilmeli, bal›¤a duman ve atefl do¤rudan kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca mangalda yada odun de¤memelidir. ateflinde piflirilecekse; ateflle besin aras›nda Bal›kla birlikte hangi besinler tüketilmelidir? 10-15 cm mesafe olmal›, tüter yak›t Sebze salatalar›, bulgur-pirinç pilav› veya kullan›lmamal› ve kor alevde piflirilmemelidir. makarna, meyve, nohut, kuru fasulye ve Tand›rda piflirilecekse; içi temizlenmifl, y›kanm›fl mercimek tüketilebilir. Bal›kla birlikte k›zart›lm›fl ve e¤er tuzlu bal›ksa, tuzu ayr›lm›fl bal›k, tand›r›n yiyecekler, turflu ve gazl› içecekler tüketilmemelidir. duman› geçince tand›r içine vurulmal›d›r. ‹çi temizlenen bal›k kuru oluyor ise bir miktar bitkisel s›v› ya¤ veya tereya¤› ile istenirse baharat
42
Tuzlu bal›¤›n sa¤l›¤a zararlar› nelerdir? Tuzlu bal›k iyi saklanmazsa ne olur? Afl›r› tuz tüketimi sonucu; kalp damar hastal›klar›, Bal›k etinin tad› ve kokusu de¤iflir. Mikroplar›n yüksek tansiyon, baz› kanser türleri ve fleker ço¤almas› sonucu; besin zehirlenmeleri görülür. hastal›¤› gibi hastal›klar oluflabilir. ‹çi Besin zehirlenmelerinin belirtileri ço¤u zaman, temizlenmeden tuzlanan bal›klar›n tüketimi ile bulant›, kusma, atefl, kar›n a¤r›s›, kanl›-mukuslu mikroplar vücuda girmifl olur. olabilen ishal belirtileri ile ortaya ç›kar. Bal›k, süt ve süt ürünleri, tavuk ve di¤er kümes Taze bal›k ile tuzlu bal›k aras›ndaki hayvanlar›n›n etleri ile haz›rlanan yiyecekler, fark var m›d›r? yumurtal› yiyecekler, piflirilip uygun koflullarda Tuzlama ile suyunu b›rakan bal›kta vitamin kayb› saklanmayan etler, bozulma riski yüksek olur. Afl›r› tuz tüketilmesine neden olur. Uygun yiyeceklerdir. olmayan saklama koflullar› sonucu mikroplar ürer.
43
VAN GÖLÜ’NDE BALIK YAfiAR MI?
Gölün sodal›, tuzlu sular›nda yaflayabilen tek tür bal›k vard›r: ‹nci Kefal›, di¤er ad› ile Van Bal›¤›. Ortalama 20 cm boyunda olan bu bal›k, göl içindeki gözle görülemeyen küçük bitkicikleri ve hayvanc›klar› yiyerek beslenir. 44
‹NC‹ KEFALI KAÇ YAfiINDA ÜREMEYE BAfiLAR? ‹nci kefal›, 3 yafl›na geldi¤inde yani boyu 16 cm'ye ulaflt›¤› zaman yumurtlamaya bafllar ve böylece üreme yetene¤ini kazanm›fl olur.
45
ÜREME GÖÇÜ NASIL BAfiLAR?
Bal›k yumurta b›rakmak için Nisan ay›n›n bafl›ndan itibaren, gölün içinde akarsu ile göl suyunun kar›flt›¤› bölgeler olan mansaplarda toplanmaya bafllar. 46
BALIK GÖLDEN AKARSUYA HEMEN GEÇER M‹?
Bal›klar önce akarsu a¤›zlar›nda toplan›r. Bu s›rada vücutlar›nda tuzlu sodal› sudan tatl› suya geçifli kolaylaflt›racak bir dizi de¤iflim bafllar. 47
BALIK AKARSULARA NE ZAMAN G‹RER?
Vücutlar›nda gerekli de¤iflim gerçekleflen erkek ve difli bal›klar, akarsuyun su s›cakl›¤› üreme için uygun hale gelince, kayna¤a do¤ru göçe bafllarlar. 48
‹NC‹ KEFALI GÖÇÜ 49
BALIKLAR YUMURTALARINI NEREYE BIRAKIR?
Difli bal›klar sürtünerek yumurtalar›n› derelerin derin olmayan kumlu, çak›ll› zeminlerinin üzerine b›rak›rlar. Erkek bal›klar da yumurtalar›n üzerine sütlerini b›rak›rlar ve döllenme gerçekleflir.
50
YUMURTA BIRAKMA NE KADAR SÜRER?
Bal›klar›n Nisan ay›nda bafllayan üreme göçü ve yumurta b›rakma ifllemi, y›llara göre de¤iflmekle birlikte genellikle Temmuz ay›na kadar devam eder. 51
‹NC‹ KEFALI NE ZAMAN DAHA LEZZETL‹ OLUR?
‹nci kefal›, A¤ustos ay›ndan itibaren üremenin etkisinden kurtulup beslenmeye bafllar ve en lezzetli haline sonbahark›fl aylar›nda ulafl›r. 52
‹NC‹ KEFALI NASIL AVLANIR?
‹nci kefal›, sonbahar ve k›fl aylar›nda gölde, teknelerle avlan›r. Üreme zaman›nda akarsu a¤›zlar›nda ve derelerde yap›lan avc›l›k ise kanunsuzdur.
53
ÜREME ZAMANINDA KANUNSUZ / KAÇAK AVCILIK Kaçak avc›l›k, bal›k mansaplarda topland›¤› zaman manyat a¤› ile etraflar› çevrilerek veya derelerde tafllardan yap›lan basit bentlerde yumurtas›n› b›rakmam›fl bal›klar›n yakalanmas›yla yap›l›r.
54
AVCILIK ‹NC‹ KEFALINA ZARAR VER‹YOR MU? Üreme zaman›n›n d›fl›nda ve göz aç›kl›¤› 20 mm'den daha büyük a¤larla avlan›rsa, avc›l›¤›n inci kefal›na çok fazla zarar› yoktur. 20 m
m.
A¤lar›n göz aç›kl›¤› 20 mm.’den küçük olmamal›! 55
‹NC‹ KEFALI KORUNMALI MI? Evet, korunmal›. Çünkü üreme zaman›nda yap›lan bilinçsiz avc›l›k, bal›¤›n neslini tehlikeye düflürebilir. Di¤er taraftan inci kefal› dünyada sadece bu gölde yaflayan (endemik) bir bal›kt›r.
56
‹NC‹ KEFALI KORUNMALI MI? ‹nci kefal› korunmal›, çünkü Van Gölü Havzas› için büyük bir zenginlik olan bu do¤al kaynak pek çok kifli için de bir geçim kayna¤›d›r.
57
‹NC‹ KEFALI KORUNMALI MI? Evet korunmal›, çünkü ‹nci Kefal› onu sevenler, göçünü izleyenler için vazgeçilemeyecek bir tutkudur.
58
‹NC‹ KEFALI KORUNMALI MI?
Evet, korunmal› çünkü biz bu dünyay› korudu¤umuz kadar var›z.
59
‹NC‹ KEFALI NE ZAMAN AVLANMAMALI? Üreme dönemi olan 15 Nisan-30 Haziran tarihleri aras›nda kesinlikle inci kefal› avlanmamal› ve sat›n al›nmamal›d›r.
60
S‹Z NE YAPAB‹L‹RS‹N‹Z?
Polis 155
Jandarma 156
Ailemiz ve çocuklar›m›z›n sa¤l›¤› için çok önemli olan bu bal›¤›n korunmas› çabas›n› sizinle birlikte yürütmeliyiz. • 15 Nisan-30 Haziran aras›nda bal›k avlanmamal› ve sat›n almamal›y›z. • Bu tarihler aras›nda bal›k avlayan yada satanlara engel olmal›y›z. 61
‹NC‹ KEFALI BU KADAR ÇOK ENGEL‹ AfiMAYA ÇALIfiIRKEN B‹R ENGEL DE S‹Z ÇIKARMAYIN! 62
63
P.K. 44 65000 VAN Telefon: (432) 225 14 01 www.dogagozculeri.org