เครื่องแต่งกายอ่าข่า จังหวัดล�ำปาง อรนันท์ เครือสบจาง
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
เครื่องแต่งกายอ่าข่า จังหวัดล�ำปาง
1
ชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง จังหวัดล�ำปางถือเป็นจังหวัดหนึ่งที่มีชาวเขาอพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานหลากหลาย ชนเผ่า ซึ่งชาวเขาเผ่าอ่าข่าก็ถือเป็นหนึ่งในนั้น ปัจจุบันสันนิษฐานว่ามีชาวอ่าข่า อาศัยอยู่ถึง 10 หมู่บ้านในเขตพื้นที่ 3 อ�ำเภอของจังหวัดล�ำปาง ได้แก่ อ�ำเภองาว อ�ำเภอแม่เมาะ และอ�ำเภอแจ้ห่ม โดยอาศัยอยู่ในอ�ำเภองาวมากที่สุด ในพื้นที่ จังหวัดล�ำปางมีจ�ำนวนประชากรชาวอ่าข่าประมาณ 7% ของชาวเขาเผ่าอ่าข่า ทั้งหมดในประเทศไทย ในการอพยพเข้ามาก็ได้น�ำวัฒนธรรมท้องถิ่นดั้งเดิมติด มาด้วย โดยเฉพาะวัฒนธรรมด้านการแต่งกาย ซึ่งมีความโดดเด่นเป็นเอกลักษณ์ ของชาวเขาเผ่าอ่าข่า
ภาพถ่ายเก่าของชาวอ่าข่า กลุ่มผะหมี่๊อ่าข่า เป็นกลุ่มแรกๆ ที่อพยพมาในจังหวัดลำ�ปาง
ภาพถ่ายเก่าของชาวเขาเผ่าอ่าข่ากลุ่มโอ่โล้ อ่าข่าที่อพยพเข้ามาอาศัยในหมู่บ้านทาน เป็นกลุ่มแรกๆ เมื่อประมาณ 20 ปีที่ผ่านมา
2
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง เครื่องแต่งกายนั้นถือเป็นสิ่งที่บ่งบอกตัวตนของชาวเขาเผ่าอ่าข่า เพราะเมื่อเห็น ชุุดเครื่องแต่งกาย ก็บอกได้ว่าเป็นชาวเขาเผ่าอ่าข่า ภาพรวมชุดอ่าข่ามีสีพื้นหลัก เป็นสีด�ำ-น�้ำเงิน มีการประดับตกแต่งด้วยผ้า และเครื่องประดับด้วยสีสันที่หลาก หลาย เมื่อดูรายละเอียดเครื่องแต่งกายให้ลึกเข้าไป ก็จะสามารถบอกได้ว่าเป็น ชาวอ่าข่ากลุ่มหรือประเภทไหน (ชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางมี 5 กลุ่ม ใหญ่ๆ ได้แก่ กลุ่มโอ่โล้อ่าข่า โลมีอ่าข่า หน่าค๊าอ่าข่า อาจ้ออ่าข่า และละบืออ่า ข่าหรือผะหมี๊อ่าข่า) นอกจากนี้เครื่องแต่งกายของชาวอ่าข่าแต่ละช่วงอายุก็ยังมี รายละเอียดที่แตกต่างกันไป ยกตัวอย่างเช่นการสวมหมวกของเด็กหญิงโอ่โล้ อ่าข่ามักจะเป็นทรงกลม ส่วนหมวกของหญิงโอ่โล้อ่าข่าที่แต่งงานแล้วก็มักจะ เป็นหมวกทรงสูง และมีการตกแต่งด้วยเครื่องประดับมากกว่าด้วย
ภาพเครื่องแต่งกายเด็กหญิงช่วงอายุระหว่าง 3-12 ปี(ซ้าย) และหญิงที่ แต่งงานแล้ว (ขวา) กลุ่มโอ่โล้อ่าข่า หมู่บ้านทาน
3
กลุม่ โอ่โล้อา่ ข่า กลุม่ โอ่โล้อา่ ข่ามีลกั ษณะทีเ่ ด่นชัดคือ “หมวกทรงสูง” ในเครือ่ งแต่งกายหญิงที่ แต่งงานแล้ว หมวกลักษณะสูงแหลม ประดับตกแต่งด้วยลูกปัด ขนไก่รอ้ ย ไหมพรม และเครือ่ งเงินหรือทองให้ดสู ง่างาม หมวกทรงสูงแหลมดังกล่าวประกอบด้วยส่วน ฐานของหมวกเรียกว่า “ซือเปีย” ส่วนกลางเรียกว่า “อูซ่ ”ึ และส่วนทีส่ งู ทีส่ ดุ ของ หมวกท�ำจากไม้ใฝ่ เรียกว่า “ชิควอหม๊ะ” และส่วนใต้คาง มีแมกกะหรือแผงลูกปัด และซือเปียแมกะหรือทีร่ ดั คางอยู่ ชาวโอ่โล้อา่ ข่านัน้ มีการประดิษฐ์ลวดลายให้มี ความซับซ้อนมากขึน้ และมีการปักลายแสดงสัญลักษณ์ตา่ งๆ เช่น ทีบ่ า้ นทานมีการ ปักภาพสุนขั แสดงถึงความเจริญเติบโตบนเสือ้ เด็ก เป็นต้น หมวกส่วนบน “ชิควอหม๊ะ” หมวกส่วนกลาง “อู่ซึ” หมวกส่วนฐานล่าง “ซือเปีย”
ส่วนใต้คาง “แมกกะ หรือแผงลูกปัด”
ภาพส่วนประกอบหมวกของหญิงอ่าข่าที่แต่งงานแล้ว
4
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
ภาพด้านหน้าเสื้อของเด็กโอ่โล้อ่าข่า ตกแต่งด้วยลายผ้าปักเรขาคณิตง่ายๆ (ซ้าย) และด้านหลัง ของเสื้อ มีการปักภาพสุนัข ซึ่งเป็นสัญลักษณ์แสดงความเจริญเติบโตของเด็ก (ขวา)
ภาพเครื่องแต่งกายของเด็กหญิงในกลุ่มโอ่โล้อ่าข่า มีการประดับด้วยลูกปัด เครื่องเงิน ลวดลายที่ ชายเสื้อ นอกจากนี้ยังมีขนชะนี และขนไก่ที่ย้อมสีแดง ซึ่งการย้อมสีดังกล่าวยังมีการทำ�อยู่
5
กลุม่ โลมีอา่ ข่า หมวกของหญิงกลุ่มโลมีอ่าข่ามีลักษณะที่แตกต่างจากกลุ่มโอ่โล้อ่าข่า หมวกของ กลุ่มโลมีอ่าข่ามีแผ่นเงินรูปสี่เหลี่ยมคางหมูเชิดด้านหลัง เรียกว่า “นาค้อนาโย้” มีการตอกหรือดุนลวดลายต่างๆ ลงไปในนาค้อนาโย้ด้วย ซึ่งเทคนิคการดุนลาย หรือตอกลายเรียกว่า “ชามโบ๊ะโจะ” และมีการใช้เงินทรงกลมขนาดใหญ่ประดับ ด้านหน้าของหมวก ต่อเหรียญลงมาเป็นชั้นๆ และประดับแผ่นเงินอีกครั้งหนึ่ง แสดงให้เห็นว่าอ่าข่ากลุ่มนี้นิยมในการใช้แผ่นเงินเป็นเครื่องประดับมากกว่ากลุ่ม อื่นๆ ส่วนเครื่องแต่งกายส่วนอื่นๆ นั้นมีลักษณะคล้ายเคียงกับเครื่องแต่งกาย ของชาวโอ่โล้อ่าข่าและกลุ่มอื่นๆ แต่มีความแตกต่างด้านลวดลายและวัสดุในการ ประดับตกแต่งไปบ้าง ชาวเขาเผ่าอ่าข่ากลุ่มโลมีอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางอาศัยอยู่ ในจังหวัดล�ำปาง 3 หมู่บ้าน คือ บ้านแม่งาวใต้ บ้านป่ากล้วย และบ้านห้วยน๊อต
ภาพถ่ายด้านหน้า (ซ้าย) และด้านหลัง (ขวา) แสดงหมวกของหญิงโลมีอ่าข่า
6
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
ภาพเครื่องแต่งกายของหญิงสาวโลมีอ่าข่า (ซ้าย) และเครื่องแต่งกายหญิงที่แต่งงานแล้ว (ขวา)
7
กลุม่ หน่ าค๊าอ่าข่า กลุ่มหน่าค๊าอ่าข่าอาศัยอยู่ที่หมู่บ้านแม่ค�ำหล้าเพียงกลุ่มเดียว ไม่ค่อยได้ติดต่อกับ กลุ่มชาติพันธุ์อื่นมากนัก ท�ำให้เครื่องแต่งกายของชนกลุ่มนี้มีการตกแต่งเครื่อง แต่งกายที่ใกล้เคียงกันมาก เห็นได้จากการใส่สนับแข่งที่ใช้สีเดียวกัน ลวดลายใกล้ เคียงกัน หมวกเป็นทรงกลมเหมือนกันหมด แต่จะประดับตกแต่งเครื่องเงินมาก เป็นพิเศษตามช่วงอายุ และตามฐานะ นอกจากนี้ยังนิยมน�ำเข็มขัดเงินที่มักใช้กัน ในกลุ่มคนเมืองมาใส่ แทนการใช้เข็มขัดแบบชาวอ่าข่าทั่วไป
ภาพเครื่องแต่งกายของหญิงสาวหน่าค๊าอ่าข่าด้านหน้า (ซ้าย) ด้านหลัง (กลาง) และภาพหมวกที่มี เครื่องประดับตกแต่งที่งดงาม ประณีต
8
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
ภาพสนับแข็งการสวมสนับแข็งของหญิงหน่าค๊าอ่าข่า
หน่าค๊าอ่าข่านิยมสวมเครื่องแต่งกายที่มี รายละเอียดคล้ายกัน จะเห็นได้จากการ สวมสนับแข้งที่ใช้สีและรูปแบบเหมือนกัน เนื่องมาจากอ่าข่ากลุ่มนี้มีพื้นที่อาศัยอยู่ห่าง จากตัวเมือง โดยเฉพาะหน่าค๊าอ่าข่าที่บ้าน แม่ค�ำหล้า อ.งาว จ.ล�ำปาง มีการตั้งถิ่นฐาน ในพื้นที่ที่ลอบรอบไปด้วยป่าเขา จึงไม่ค่อย ได้ติดต่อกับคนภายนอกมาก ท�ำให้มีการท�ำ ชุดที่คล้ายๆ กัน แต่อย่างไรก็ตาม ชาวอ่าข่า กลุ ่ ม หน่ า ค๊ า อ่ า ข่ า ในระยะหลั ง เริ่ ม มี ก าร ติดต่อกับบุคคลภายนอกมากขึ้น ภาพหญิงหน่าค๊าอ่าข่าที่แต่งงานแล้ว
9
กลุ่มอาจ้ออ่าข่า หมู่บ้านบ่อสี่เหลี่ยมมีอาจ้ออ่าข่าอาศัยอยู่ทั้งหมด มีพื้นที่อาศัยห่างจากตัวเมือง ค่อนข้างไกล พื้นที่อาศัยรายล้อมด้วยป่าไม้ มีสภาพอากาศที่หนาวเย็น จึงมีการ สวมหมวกทั้งชายและหญิง เสื้อส่วนใหญ่จะใช้เสื้อแขนยาว และการแต่งกายจะ ยังคงลักษณ์แบบดั้งเดิมซึ่งไม่ต่างกับเครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าใน จังหวัดเชียงรายมาก (ชาวเขาเผ่าอ่าข่ากลุ่มนี้รวมถึงกลุ่มอื่นๆ ในจังหวัดล�ำปาง ส่วนใหญ่อพยพมาจากจังหวัดเชียงราย) ลักษณะเด่นของอาจ้ออ่าข่าคือหมวก ทรงสูงของหญิงอ่าข่า มีลักษณะคล้ายกับหมวกของหญิงโอ่โล้อ่าข่าที่แต่งงาน แล้ว แตกต่างกันเพียงวัสดุและความสูงของหมวกเท่านั้น หมวกของอาจ้ออ่าข่า จะแหลมและสูงมากกว่ากลุ่มโอ่โล้อ่าข่า และมีการใช้เครื่องเงินมากกว่าเครื่อง ประดับอื่นๆ
ภาพแสดงหมวกทรงสูงแหลมของหญิงกลุ่ม อาจ้ออ่าข่าที่แต่งงานแล้ว (ซ้าย) และหมวก ของหญิงสาวอาจ้ออ่าข่า (ขวา)
10
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
กลุม่ ละบืออ่าข่าหรือผะหมี๊อา่ ข่า การแต่งกายของหญิงจะสวมหมวกสตรีมีรูปคล้ายหมวกเกราะของนักรบโบราณ และประดับด้วย กระดุมเงิน เหรียญ ลูกปัด ด้านข้างห้อยสายลูกปัดสีแดงร้อย ยาวเกือบถึงเอว เสื้อด้านหลังมักเย็บด้วยแถบผ้าคราม เข้มกุ้นขาวเล็กๆ เรียง ซ้อนกัน แต่ละแถบยังปักลายละเอียด เช่นเดียวกับแขนเสื้อ ผ้าผูกเอว และย่าม ของชาวอาข่ากลุ่มนี้ จะแตกต่างจากอีกสองกลุ่มคือ จะ มีตัวเสื้อชั้นในอีกตัวหนึ่ง เป็นผ้าฝ้ายย้อมสีด�ำตกแต่งด้วยกระดุมเงินเหรียญ และแผ่นเงิน
ภาพเครื่องแต่งกายของหญิงผะหมี๊อ่าข่าที่แต่งงาน แล้ว (ซ้าย) สวมหมวกคล้ายเกราะนักรบ และ ประดับด้วยเครื่องเงินและลูกปัดหลากสี (ขวา)
11
งานฝีมือที่สืบทอดมาแต่อดีต ชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางส่วนใหญ่ มักจะมีชุดเครื่องแต่งกายประจ�ำเผ่า กันทุกครัวเรือน โดยแม่บ้านเป็นผู้ท�ำและถ่ายทอดวิธีการท�ำให้แก่ลูกสาว ทั้งการ ปักลวดลาย การตัดเย็บ ตลอดจนการประดับตกแต่งชุดด้วยลุกปัดสีต่างๆ ซึ่งมัก จะมีเทคนิคและวิธีการท�ำที่หลากหลายแตกต่างกันออกไป แต่โดยหลักแล้วโดย ภาพรวมนั้นจะใช้ผ้าฝ้ายสีด�ำเป็นพื้น ตกแต่งด้วยเครื่องประดับสีสันหลากหลาย ให้สว่างออกมาจากเนื้อผ้าสีด�ำ
ภาพหญิงสูงวัยกลุ่มโลมีอาข่า สวมเครื่องแต่งกายประจำ�เผ่า ในงานเทศกาลประจำ�ปี อำ�เภองาว จังหวัดลำ�ปาง ชุดที่สวมใส่นี้ ทำ�ขึ้นเอง
12
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
เทคนิ ค 1. การปักหรือเย็บ การเย็บผ้าของชาวอ่าข่าส่วนใหญ่ที่พบ ในจังหวัดล�ำปางจะเป็นผ้าฝ้ายสีด�ำปัก ด้วยด้ายสีต่างๆ เป็นรูปกากบาทต่อกัน หรือปักให้เป็นเส้นขนานต่อกัน ให้เกิด รูปภาพที่ต้องการ ซึ่งในช่วงแรกของการ ตกแต่งลวดลายนั้น สันนิฐานว่าอาจจะ เป็ น การเย็ บ ผ้ า หรื อ เนาผ้ า ให้ เ ป็ น รู ป ภาพผ้าปักลวดลายสีสันต่างๆ บนพื้นผ้า เรขาคณิตง่ายๆ ต่อมาจึงพัฒนาลวดลาย ฝ้ายสีดำ�-นำ�้เงิน ให้ละเอียดประณีตมากขึ้น 2. การตัดแปะ
ภาพผ้าตัดแปะบนกระเป๋่าของชาวอ่าข่า ในจังหวัดลำ�ปาง
เทคนิคการตัดแปะเป็นเทคนิคการตัดผ้า เป็นรูปทรงต่างๆ แปะบนผ้าที่มีสีต่างกัน ส่ ว นใหญ่ เ ป็ น ลายเรขาคณิ ต แบบง่ า ยๆ สามารถพบการตัดแปะผ้าบนเครื่องแต่ง กายของชาวเขากลุ ่ ม อ่ า ข่ า ทั่ ว ไปโดย เฉพาะจะมีการท�ำที่กระเป๋า แขนเสื้อ และสนับแข้งเป็นส่วนใหญ่ ซึ่งลักษณะที่ โดดเด่นของการตัดแปะผ้าของชาวอ่าข่า คือการใช้ด้ายสีแดงสดหรือสีอื่นๆ ที่มี ความความเด่นมีการเย็บที่ขอบของผ้า อย่างชัดเจน รูปทรงที่มักจะใช้โดยหลัก คือรูปทรงสี่เหลี่ยมรูปว่าวที่ทุกด้านยาว เท่ากัน และลายเลขหนึ่งกลับด้านชนกัน
13
3. การกุ๊นผ้า ผ้ า กุ ๊ น เป็ น อี ก เทคนิ ค หนึ่ ง ที่ นิ ย มใช้ ใ น เครื่องแต่งกายของชาวอ่าข่า เป็นการน�ำ ผ้าแถบสีต่างๆ มาเย็บขอบให้มีสีสัน และ ไม่ให้ขอบผ้าหลุดลุ่ยออก เพื่อให้ผ้าใช้ได้ นานขึ้น ซึ่งการกุ๊นผ้าจะใช้ในหมวก เสื้อ ที่ห้อยหน้า และสนับแข้ง เส้นของผ้าที่กุ๊น ที่ขอบส่วนต่างๆ จะเป็นเส้นเล็ก ส่วนชาว เขาเผ่าอ่าข่าบางกลุ่มเน้นการกุ้นผ้าที่คอ ภาพเสื้อที่มีการกุ๊นขอบของเสื้อทั้งตัว เสื้อให้ใหญ่กว่าส่วนอื่น หรือกุ๊นขอบคอ ของเด็กชายอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง เสื้อให้เชิดขึ้น 4. การอัดกลีบ
ภาพกระโปรงของเด็ ก หญิ ง อ่ า ข่ า ที่ ใช้วิธีการอัดกลีบแบบดั้งเดิม พบที่ หมู่บ้านทาน อำ�เภอแม่เมาะ จังหวัด ลำ�ปาง
การอั ด กลี บ ของชาวเขาเผ่ า อ่ า ข่ า ใน จังหวัดล�ำปางไม่นิยมในปัจจุบัน ชาวเขา เผ่าอ่าข่าหันไปใช้กระโปรงส�ำเร็จรูปแทน อย่างไรก็ตาม ยังมีกระโปรงที่อัดกลีบเอง ของเด็กหญิงกลุ่มโอ่โล้อ่าข่าที่บ้านทาน ต�ำบลจางเหนือ อ�ำเภอแม่เมาะ ซึ่งมี จ�ำนวน 2 ผืน มีลักษณะที่ค่อนข้างเก่า ท�ำให้ทราบว่าการอัดกลีบในอดีตจะจับ กลีบกระโปรงแล้วเย็บด้วยด้ายแบบเนา ห่างๆ แล้วน�ำของหนักๆ หรือใช้ไม้วางทับ เมื่อต้องการน�ำไปใช้งานจึงจะน�ำมาแกะ ด้ายออก ใช้แล้วก็ใช้วิธีเดิมเช่นนี้ตลอด
14
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
5. เย็บเครื่องประดับติดกับผ้า เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่ากลุ่ม ต่างๆ มีความจ�ำเป็นอย่างมากที่จะต้อง มีการประดับตกแต่งเครื่องแต่งกายด้วย วัสดุต่างๆ เพราะผ้าสีพื้นของอ่าข่านั้น เป็นสีด�ำ ซึ่งเครื่องประดับตกแต่งที่ใช้ เย็บติดกับตัวผ้าจะมีหลากหลาย เช่น ลูกปัด กระดุมเงิน กระดุมพลาสติก เปลือกหอยรูปก้ามปู เหรียญ พู่ขนไก่ กลมยาว พู่ขนชะนี พู่ไหมพรม และผ้า พันด้วยด้ายหลายสี เป็นต้น การประดับ หมวกของเด็กหญิงกลุ่มโอ่โล้อ่าข่า บ้านทาน ตกแต่งจึงท�ำให้เครื่องแต่งกายมีสีสันขึ้น อำ�เภอแม่เมาะ จังหวัดลำ�ปาง 6. การตอกลาย การตอกหรือการดุนลายจะปรากฏบน แผ่นเงินทรงสี่เหลี่ยมคางหมู่ของหญิง โลมีอ่าข่าที่แต่งงานแล้ว และบนแผ่น เครื่องเงิน ในอดีตนั้นไม่ทราบแน่ชัดว่า เหตุใดจึงต้องมีการดุนลายนี้ แต่ปัจจุบัน ดุนลายเพื่อให้เกิดความสวยงาม ภาพหมวกหญิงโอ่โล้อ่าข่า มีการดุนลาย เป็นรูปต่างๆ บนแผ่นเงิน
15
ลวดลาย ลวดลายผ้าปัก และลายในการเย็บแถบผ้าสี นับเป็นส่วนส�ำคัญที่ท�ำให้เครื่อง แต่งกายของชาวอ่าข่ามีความงดงาม ประณีต ประดับบบนชายเสื้อ กระเป๋า สนับแข้ง เป็นต้น ซึ่งการเย็บลวดลายผ้าลงบนผืนผ้านั้นต้องใช้ทักษะ และความ อดทนในการปักลวดลายแต่ละชิ้น โดยลวดลายที่ปรากฏบนเครื่องแต่งกายของ ชาวเขาเผ่าอ่าข่าส่วนใหญ่เป็นรูปเรขาคณิตซึ่งเป็นลายพื้นฐาน ต่อมาก็มีการ พัฒนาลวดลายพันธุ์พฤกษาและสัตว์ต่างๆ และมีการน�ำความรู้ทักษะที่เคยท�ำมา ประดิษฐ์ ที่ใช้ลายเดิมมาพัฒนาขึ้น รับมาจากกลุ่มอื่นและลวดลายที่คิดขึ้นใหม่ ซึ่งลวดลายหลักๆ ที่ปรากฏบนเครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าได้แก่ ลาย เรขาคณิตมีรูปทรงในแบบดั้งเดิมจะเป็นรูปสามเหลี่ยม รูปทรงสี่เหลี่ยม ลายดาว แปดแฉก เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีลายพันธุ์พฤกษา ภาพสัตว์ต่างๆ ลวดลาย ประดิษฐ์ และลวดลายที่รับอิทธิพลจากกลุ่มชาติพันธุ์อื่น 1. ลายพันธุ์พฤกษา ลายพันธุ์พฤกษาเป็นลายที่พัฒนามา จากพื้นฐานการปักลายเรขาคณิต และ การสั ง เกตธรรมชาติ ร อบตั ว ซึ่ ง ส่ ว น ใหญ่ลายผ้าปักอ่าข่าจะท�ำเป็นรูปทรง ของดอกไม้รูปแบบต่างๆ โดยลายช่วง ต้นๆของการปักลวดลายจะเป็นลาย ดอกไม้กลมและลายดอกไม้สี่เหลี่ยม นอกจากนี้ยังมีลายดาว แปดแฉกที่ กลายเป็นดอกไม้ ปัจจุบันการปักผ้ามี การรับอิทธิพลจากชนเผ่าอื่นๆ ที่มี ทักษะความช�ำนาญในการปักลวดลาย โดยเฉพาะกลุ่มเย้าและม้ง
16
ภาพลวดลายพันธุ์พฤกษาบนเสื้อของชาว อ่าข่า อำ�เภอแม่เมาะ จังหวัดลำ�ปาง
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
2. ลายเรขาคณิต ลายเรขาคณิตเป็นกลุ่มลายที่เริ่มใช้ต้ังแต่ เริ่มมีการปักลวดลายผ้าปักของชาวเขาเผ่า อ่าข่าเหมือนกับเผ่าอื่นเช่นกัน เพราะเป็น ลายพื้นฐานที่มีวิธีและขั้นตอนในการท�ำที่ ง่ายที่สุด จนสามารถพัฒนาลวดลายให้มี ความวิจิตรงดงามขึ้นได้ ลายเรขาคณิตถือ เป็นลายพื้นฐานที่จะท�ำให้เกิดพัฒนาการ ของลวดลายรูปทรงอื่นๆ ซึ่งลวดลายที่ใช้ จะปักด้วยด้ายเป็นเส้นๆต่อกันหรือเป็น กากบาทต่อกันเป็นลวดลาย รูปทรง เรขาคณิต โดยส่วนใหญ่รูปทรงในแบบ ดั้งเดิมจะเป็นรูปสามเหลี่ยม รูปทรง สี่เหลี่ยม ดาวแปดแฉก เป็นต้น ต่อมาจึง พั ฒ นาลวดลายเรขาคณิ ต จากเดิ ม ให้ มี ความละเอียดซับซ้อนขึ้น มีลายสี่เหลี่ยมที่ มีการท�ำแฉกและซ้อนสี่เหลี่ยม 2 ชั้นเป็น วงนอก วงใน
ภาพลวดลายเรขาคณิ ต โบราณบนเสื้ อ ของหญิงอ่าข่า (บน) ภาพลวดลาย เรขาคณิตปัจจุบัน และนิยมปักภาพ นกคู่แสดงถึงสถานะของผู้ใส่ที่แต่งงาน แล้ว(ซ้าย)
3. ภาพสัตว์ต่างๆ ภาพสัตว์จะใช้วิธีการปักด้ายสีต่างๆ ลงบนผ้าพื้นสี่ด�ำ-น�ำ้เงิน แสดงสัญลักษณ์ ต่างๆ เช่น ปักเป็นรูปนก ปลา และสุนัข เพราะสัตว์ทั้งสองเป็นสัตว์มงคลในความ เชื่อของชาวอ่าข่า ถือเป็นสัตว์ที่แสดงความอุดมสมบูรณ์ และการเจริญเติบโต
17
4. ลายที่รับอิทธิพลจากกลุ่มอื่น เนื่องจากชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดล�ำปาง บางหมู่บ้านมีการอยู่รวมกับชนเผ่าอื่นและ ยั ง มี ก ารติ ด ต่ อ กั บ กลุ ่ ม อื่ น เนื่ อ งด้ ว ยการ ติดต่อท�ำกิจกรรมทางคริสต์ศาสนา จึงส่งผล ให้ชาวอ่าข่าเริ่มมีการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรม กับกลุ่มอื่นมากขึ้น รวมถึงลวดลายผ้าปัก ด้วย ซึ่งจะเห็นได้จากหมู่บ้านห้วยน๊อต ภาพลวดลายผ้ า ปั ก ของชาวเขาเผ่ า ต�ำบลบ้านโป่ง อ�ำเภองาว จังหวัดล�ำปางนั้น อ่าข่าในจังหวัดลำ�ปางที่สันนิฐานว่ารับ อยู่ร่วมหมู่บ้านเดียวกับเผ่าลาหู่ เย้า และ อิทธิพลจากผ้าปักของชาวเขเาเผ่าเย้า ลีซอ ซึ่งก็สามารถอยู่ร่วมกันได้ด้วยการ สร้างเอกภาพทางศาสนา 5. ลายประดิษฐ์
ภาพผ้าปักลวดลายประดิษฐ์ของชาว เขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
ลายผ้าประดิษฐ์เป็นลายที่คิดขึ้นเองโดยมี พื้นฐานการปักที่เป็นแบบกากบาทเหมือน เดิมชาวเขาเผ่าอ่าข่าบางหมู่บ้านในจังหวัด ล�ำปางมีการคิดค้นลายประดิษฐ์ขึ้นเพื่อเป็น ลายประจ�ำตระกูลและให้พัฒนาได้แต่ห้าม เปลี่ยนโครงสร้างเดิม ดังนั้นลวดลายจึงถูก พัฒนาในแต่ละหมู่บ้าน แต่อย่างไรก็ตามใน ปัจจุบันลายที่ประดิษฐ์ขึ้นส่วนใหญ่เพื่อการ ประดั บ ตกแต่ ง เครื่ อ งแต่ ง กายให้ มี ค วาม วิจิตรและประณีตขึ้นเท่านั้น
18
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
พัฒนาการด้านเครื่องแต่งกาย เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่านั้น เดิมทีน่าจะมีความต่างกันไม่มาก แต่เมื่อ ต้องย้ายถิ่นฐานกระจายออกไปตั้งถิ่นฐานเพราะปัจจัยต่างๆ มีการปรับเปลี่ยน ลักษณะการแต่งกายตามสภาพแวดล้อม เป็นเหตุหนึ่งที่ท�ำให้ชาวเขาเผ่าอ่าข่า ขึ้นหลายๆ กลุ่มต่างกัน ซึ่งมีความเป็นเอกลักษณ์และเห็นความแตกต่างได้อย่าง ชัดเจน เมื่อมีการย้ายถิ่นฐานก็มักจะมีการติดต่อแลกเปลี่ยน ค้าขายกับคน ภายนอก ชาวอ่าข่าจึงมีของมีค่าอยู่มาก นอกจากนี้ี่ชาวอ่าข่าในอดีตมีการหนีภัย สงครามและย้ายถิ่นฐานอยู่บ่อยครั้ง ท�ำให้ชาวอ่าข่าต้องมีวิธีในการเก็บของมีค่า อยู่กับตัว เพื่อเวลาเดินทางจะได้สะดวกมากขึ้น อ่าข่าจึงน�ำของมีค่ามากตกแต่ง ร่างกาย ซึ่งการตกแต่งในอดีตจะเป็นการตกแต่งง่ายๆ ให้มีความสะดวกต่อการ ใช้งาน ปัจจุบันเน้นเรื่องของการตกแต่งมากกว่าการใช้สอยเพื่อแสดงฐานะของ ตนเอง จะเห็นว่าคนที่มีฐานะจะมีเครื่องแต่งกายชนเผ่าที่งดงาม มีเครื่องประดับ มาก และมีราคาแพง พัฒนาเรื่องของการปักลวดลายที่วิจิตรมากขึ้น
ภาพถ่ายเก่าแสดงเครื่องกายของหญิงโอ่โล้อ่าข่าในอดีต (ซ้าย) และภาพเครื่องแต่งกายของหญิง โอ่โล้อ่าข่าที่แต่งงานแล้วในปัจจุบัน (ซ้าย) บ้านทาน ตำ�บลจางเหนือ
19
ความโดดเด่นของเครื่องแต่งกาย การสวมชุดที่เป็นสีด�ำ มีการประดับตกแต่งด้วยลวดลายผ้าปัก เครื่องประดับ เป็นต้น ซึ่งจะเน้นสีสันฉูดฉาดมาก ท�ำให้รู้สึกสนุกสนาน มีการสวมหมวกที่มี ความแตกต่างกันแต่ละวัยและกลุ่มประเภทอ่าข่า เครื่องแต่งกายจะต้องมีการท�ำ ขึ้นใหม่ในแต่ละช่วงวัย เพื่อใช้สวมใส่ในงานส�ำคัญของอ่าข่าเพื่อแสดงความ สวยงามและฐานะของผู้สวมใส่ เครื่องแต่งกายจึงต้องมีความประณีตมากขึ้น เพราะต้องติดต่อสัมพันกับคนต่างชาติพันธุ์ในกิจกรรมทางศาสนาหรือทางอื่นๆ นอกจากนี้เครื่องแต่งกายของชาวอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางยังมีการเปลี่ยนแปลงไป บ้าง มีการแลกเปลี่ยนด้านการแต่งกายกับชาวชาติพันธุ์อื่นๆ ที่มีความเกี่ยวข้อง ท�ำให้ชาวอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางแตกต่างจากที่อื่น
ภาพชาวเขาเผ่าอื่นๆ ทำ�กิจกรรม ทางศาสนาร่วมกับชาวเขาเผ่าอ่าข่า ที่อำ�เภองาว จังหวัดลำ�ปาง
20
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
การแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมการแต่งกาย ชาวอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางมีการติดต่อกับกลุ่มชาวเขาเผ่าอื่นๆ ผ่านการอยู่ร่วม กันในหมู่บ้านเดียวกัน การร่วมกิจกรรมในคริสต์ศาสนาและทางอื่นๆ จึงท�ำให้ เกิดการรับอิทธิพลด้านเครื่องแต่งกายจากกลุ่มชาติพันธุ์อื่นๆ เช่น เผ่าม้ง เย้า มูเซอ กระเหรี่ยง เป็นต้น
ภาพหมวกทรงกระบอกอ่าข่า (ซ้าย) การใช้ผ้าเลื่อมในการประดับ หมวก (กลาง) และหมวกของชาวม้งที่มักจะใช้เลื่อมในการประดับ หมวก, ออนไลท์ (ขวา)
1. การใช้ผ้าเลื่อมที่มีหมวกคล้ายกับหมวกของชาวเขาเผ่าม้ง ในหมู่บ้านอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางบางหมู่บ้าน แม้จะไม่มีปรากฏว่ามีการอาศัยอยู่ ในหมู่บ้านเดียวกันกับชาวเขาเผ่าม้ง แต่ก็พบว่าชาวเขาเผ่าอื่นๆ ในจังหวัดล�ำปาง หลายกลุ่มที่อพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานในจังหวัดล�ำปางนับถือคริสต์ศาสนา จึงท�ำให้ เกิดการติดต่อสัมพันธ์และท�ำกิจกรรมต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับศาสนาร่วมกัน เป็น เหตุให้เกิดการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมการแต่งกาย เช่น การประดับผ้าเลื่อมที่ แถบหมวกของชายอ่าข่า มีความคล้ายเคียงกับผ้าเลื่อมแบบชาวเขาเผ่าม้ง อัน เป็นลักษณะเด่นของการท�ำหมวกของชาวเขาเผ่าม้ง
21
2. เครื่องประดับของหมวกชาวเขาอ่าข่า มีความคล้ายกับกลุ่มชาวเขาเผ่ามูเซอ บ้านห้วยน๊อต การรับอิทธิพลด้านการปักลวดลายและ วัสดุผา้ ทีเ่ ป็ นแบบกลุม่ ชาวเขาเผ่าอืน่ แล้ว ยังมีการใช้เครื่องประดับต่างๆ ทีค่ ล้าย กับชนเผ่าอืน่ ด้วย เช่น เครื่องประดับบน หมวกชาวเขาอ่าข่าทีม่ คี วามคล้ายกับชาว เขาเผ่ามูเซอ ทีอ่ าศัยในหมูบ่ า้ นห้วยน๊อต ต�ำบลบ้านโป่ ง อ�ำเภองาว
ภาพหญิงสูงวัยอ่าข่า (ซ้าย) และภาพหญิง สูงวัยชาวกระเหรี่ยง (ขวา)
3. การใช้ลายผ้าปักรูปดาวแปดแฉกในพื้นที่ หมู่บา้ นห้วยจอน คล้ายกับลายบนเสื้อของ ชาวเขเผ่าม้ง การประดั บ ตกแต่ ง เครื่ อ งแต่ ง กายของ ชาวเขาเผ่าอ่าข่าในอดีตมีความนิยมน้อย กว่าปัจจุบันมาก โดยเฉพาะการตกแต่ง ลวดลายผ้าปัก ซึ่งสันนิษฐานว่าชาวอ่าข่า ในจังหวัดล�ำปางได้รับรูปแบไไบลวดลาย ผ้าปักแบบกลุ่มชาวเขาเผ่าอื่น เช่น ลาย ดาวแปดแฉกที่คล้ายกับลายผ้าปักแบบ ภาพลายผ้าปักอ่าข่า (บน) และลายเสื้อ ชาวเขาเผ่าม้ง และเย้า เป็นต้น ม้ง (ล่าง)
22
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดลำ�ปาง
เครื่องแต่งกายของชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดล�ำปาง ภาพและเนื้อเรื่อง © 2014 (พ.ศ. 2557) โดย อรนันท์ เครือสบจาง, 540310147 สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพ์ครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2557 จัดพิมพ์โดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ออกแบบและจัดรูปเล่มโดย อรนันท์ เครือสบจาง โดยใช้ฟอนท์ Th Saraban New หนังสือเล่มนี้เป็นผลงานทางวิชาการจัดท�ำขึ้นเพื่อส่งเสริม และต่อยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
23
ชาวเขาเผ่าอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางโดยส่วนใหญ่แล้ว มีการอพยพมาจาก จังหวัดเชียงราย มีการน�ำวัฒนธรรมการแต่งกายดั้งเดิม ผสมผสาน วัฒนธรรมที่อยู่ใกล้เคียง และใช้ได้กับสภาพแวดล้อมใหม่ ชาวอ่าข่าใน จังหวัดล�ำปางท�ำชุดใหม่เอง ซึ่งใช้วัสดุที่สะสมไว้และแลกเปลี่ยนจาก กลุ่มชนชาติอื่นที่มีความเกี่ยวข้องกัน เช่น ชาวพื้นเมือง มูเซอ มั้ง เย้า กระเหรี่ยง เป็นต้น เครื่องแต่งกายมีสีสันหลากหลายบนพื้นผ้าสีน�้ำเงิน-ด�ำ ประดับไปด้วยลวดลายผ้าปัก ผ้าแถบสีต่างๆ และมีเครื่องประดับเงิน หรือทอง นอกจากนี้ยังมีการใช้ผ้าเลื่อมแบบม้งและวัสดุอื่นๆ ที่ใกล้เคียง กับกลุ่มชนชาติอื่นในจังหวัดล�ำปาง ท�ำให้ชาวอ่าข่าในจังหวัดล�ำปางมี เครื่องแต่งกายที่โดดเด่นเฉพาะตัว