Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και στην απώλεια ΚΕΔΔΥ ΑΧΑΙΑΣ
Αντικείμενα συζήτησης Πένθος και ομαλή διαδικασία του θρήνου Κοινές συμπεριφορές στο παιδί που θρηνεί (φυσικές, συναισθηματικές, ακαδημαϊκές, κοινωνικές αντιδράσεις) Παρεμβάσεις των εκπαιδευτικών στα παιδιά Πότε πρέπει να ζητηθεί η βοήθεια του ειδικού (ανησυχητικές αντιδράσεις)
Αποσαφήνιση όρων Απώλεια Θρήνος Πένθος
Στάδια του πένθους 1. 2. 3. 4. 5.
Άρνηση, μούδιασμα και σοκ Θυμός Διαπραγμάτευση ή «παζάρεμα» Προπαρασκευαστική κατάθλιψη Αποδοχή
Προσχολική ηλικία
• • • •
Περιορισμένη αίσθηση του χρόνου Εγωκεντρισμός Ανιμισμός Μαγική σκέψη
• Δεν κατανοούν την οριστικότητα του θανάτου. • Μπορεί να ερμηνεύσουν το θάνατο ως αποτέλεσμα των δικών τους δράσεων, σκέψεων, συναισθημάτων. • Συχνά ξαφνιάζουν τους μεγάλους με μια φαινομενικά ήπια αποδοχή του θανάτου.
• Τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατανοούν, ότι ο θάνατος είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός, αλλά πιστεύουν, ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. • Οι έφηβοι συνειδητοποιούν, ότι όλοι οι άνθρωποι, όπως και οι ίδιοι, είναι θνητοί. Επίσης, είναι σε θέση να δώσουν μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες στο θάνατο.
Πώς εκδηλώνεται ο θρήνος στα παιδιά; • θλίψη • ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος (πολλές φορές για ασήμαντο λόγο) • διάφοροι φόβοι (φόβος αποχωρισμού από αγαπημένα πρόσωπα, φόβος για το σκοτάδι κλπ) • αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και του φαγητού
• αλλαγές στη συμπεριφορά εσωστρέφεια, επιθετικότητα, απόδοσης στο σχολείο, συμπεριφορά κλπ)
(απομόνωση, μείωση της ριψοκίνδυνη
• εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (χρήση πιπίλας, ενούρηση, εξάρτηση από ενήλικες) • επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε και συνεχείς σκέψεις γύρω από το θάνατό του
• ενοχές για προσώπου
το
θάνατο
του
αγαπημένου
• αίσθημα ανακούφισης, όταν έχει προηγηθεί παρατεταμένη περίοδος άγχους, εξαιτίας του επικείμενου θανάτου
• σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, αναπνευστικά προβλήματα, έξαρση αλλεργιών κλπ)
Αγόρια - Διαταραχές κυρίως στη συμπεριφορά Κορίτσια- Διαταραχές με σωματικά συμπτώματα (ενούρηση, προβλήματα ύπνου)
Χαρακτηριστικές αντιδράσεις του θρήνου στα παιδιά προσχολικής ηλικίας • Μικρή διάρκεια θρήνου. • Θρηνούν ανά διαστήματα παλινδρομώντας ανάμεσα στη θλίψη και σε περιόδους γέλιου και παιχνιδιού, που δεν πρέπει να παρερμηνευτούν ως αδιαφορία ή ξεπέρασμα της θλίψης τους.
• Κάνουν παρατεταμένη χρήση του μηχανισμού της άρνησης, η οποία συνυπάρχει με αντιστροφή του συναισθήματος.
• Φοβούνται ότι θα πεθάνουν σύντομα και ταυτόχρονα φαντασιώνονται ότι θα ενωθούν με το άτομο που πέθανε.
• Κάνουν τις ίδιες ερωτήσεις ξανά και ξανά. Οι επαναληπτικές ερωτήσεις είναι ένα μέσο για να συλλάβουν την πραγματικότητα του θανάτου καθώς και ένα τεστ για να βεβαιωθούν ότι η ιστορία δεν έχει αλλάξει. • Κατασκευάζουν από μόνα τους μια ιστορία για να καλύψουν τα κενά, κυρίως όταν δεν παίρνουν ακριβείς πληροφορίες και μερικές φορές αυτή μπορεί να είναι πιο ακραία και πιο τρομακτική από το πραγματικό γεγονός.
• Η ικανότητα του λόγου δεν είναι τόσο ανεπτυγμένη, γι’ αυτό εκφράζουν το θρήνο έμμεσα στο παιχνίδι, στις ζωγραφιές τους και μέσα από τις αλλαγές στη συμπεριφορά τους στον ύπνο, στο φαγητό, στο σπίτι ή στο σχολείο. • Σπάνια ζητούν στήριξη, παρότι δε διαθέτουν ακόμη εκείνες τις κοινωνικές δεξιότητες και τις ικανότητες του εγώ που απαιτούνται για να ανταπεξέλθουν στην ένταση των συναισθημάτων που προκαλεί η απώλεια.
Ποιες είναι οι ανάγκες ενός παιδιού που θρηνεί; • Να κατανοήσει ακριβώς, τι συνέβη αγαπημένο του πρόσωπο και γιατί.
στο
• Να εκφράσει τα συναισθήματα προκαλεί η απώλεια.
του
που
• Να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου. • Να δέχεται στήριξη από το περιβάλλον του.
Πως στηρίζουμε ένα παιδί που πενθεί; • Ενημερώνοντάς το έγκαιρα, αξιόπιστα και με απλά λόγια. • Ενθαρρύνοντάς το να εκφράσει τα συναισθήματά του. • Διευκολύνοντάς το να διατηρήσει την ανάμνηση. • Ενισχύοντας τη συμμετοχή στο οικογενειακό πένθος. • Εξασφαλίζοντας τη σταθερότητα στη ζωή του.
Ανησυχητικές αντιδράσεις •
Παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και από τις σχέσεις με τους συνομήλικους.
•
Παρατεταμένη απουσία οποιασδήποτε εκδήλωσης θρήνου.
•
Επίμονες κατηγορίες του παιδιού, που απευθύνονται προς τον εαυτό του ή άλλους, τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο.
•
Αυτοκαταστροφική συμπεριφορά (ροπή για ατυχήματα)
•
Παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στη σχολική απόδοση ή στη σχέση με τους συμμαθητές και τους δασκάλους.
• η πλήρης ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια του παιδιού να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια. • οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή/και στον ύπνο (βουλιμία, επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες). • οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις ή συμπτώματα, που πολλές φορές είναι παρόμοια με αυτά που παρουσίαζε στο παρελθόν το άτομο που πέθανε.
Περίπου το 20% και κατ’ άλλους το 45% παρουσιάζουν τέτοια διαταραχή, που αναγκάζουν το περιβάλλον να ζητήσει τη βοήθεια ειδικού.
Το σχολείο είναι το ιδανικά βοηθητικό περιβάλλον για το παιδί που πενθεί… • Τα παιδιά περνούν πολύ χρόνο στο σχολείο. • Το περιβάλλον είναι οικείο διάθεση για υποστήριξη. • Οι φίλοι και βρίσκονται εκεί.
οι
και
συμμαθητές
με
του
Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να κάνουν πράγματα που οι γονείς δεν μπορούν διότι •
Τα παιδιά έχουν ανάγκη για υποστήριξη πέραν από το οικογενειακό περιβάλλον και ο εκπαιδευτικός έχει μεγάλη συναισθηματική αξία στα μάτια τους.
•
Οι εκπαιδευτικοί είναι αποστασιοποιημένοι από την απώλεια.
•
Οι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τα αναπτυξιακά στάδια των παιδιών.
•
Οι εκπαιδευτικοί ξέρουν την καθημερινή συμπεριφορά των παιδιών, μπορούν να αντιληφθούν τυχόν αλλαγές και να παρατηρήσουν τους εξωλεκτικούς τρόπους έκφρασης των συναισθημάτων τους.
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι διττός
• Άμεση υποστήριξη του μαθητή ή και ολόκληρης της τάξης, αν ο θάνατος είναι ένα γεγονός που τους άγγιξε όλους και οργάνωση της παραπομπής αν είναι αναγκαίο. • Γενικότερη αγωγή, ενημέρωση και εξοικείωση των παιδιών με το γεγονός του θανάτου.
• Εντάξτε στο πρόγραμμα των μαθημάτων σας θέματα που έχουν σχέση με την απώλεια, το θάνατο και το πένθος, με χρήση κειμένων, ιστοριών, ταινιών. • Θυμηθείτε ότι υπάρχουν διάφορες μορφές απώλειας, εκτός από το θάνατο ενός προσώπου (κατοικίδιο, μετανάστευση-απώλεια πατρίδας, μετακόμιση, διαζύγιο γονέων κλπ)
• Δώστε γενικά την ευκαιρία στους συμμαθητές να συζητήσουν σε ένα γενικότερο πλαίσιο τι σημαίνει να χάνουμε κάποιον που αγαπάμε, πώς μπορεί κανείς να εκφράζει το θρήνο του, πώς διατηρούμε την ανάμνηση του αγαπημένου και ακόμη τι είναι αυτό που μας βοηθάει και μας στηρίζει στις δύσκολες στιγμές. • Επικοινωνήστε στα παιδιά την πίστη σας πως – άσχετα με το παρόν – ο κόσμος είναι ένα σχετικά ασφαλές μέρος και η ζωή όμορφη. Εξηγήστε τους πως πολλοί ενήλικες προσπαθούν για τη δική τους ασφάλεια (γονείς, δάσκαλοι, κρατικές υπηρεσίες).
• Επικοινωνήστε με το παιδί πριν την επιστροφή του στο σχολείο. Συζητείστε μαζί του τι θα το βοηθούσε κατά την πρώτη μέρα στο σχολείο. • Λειτουργήστε ως πρότυπα συμπεριφοράς στην αντιμετώπιση του θρήνου. Αποφύγετε τη σιωπή. Η σιωπή του εκπαιδευτικού για ένα τόσο σημαντικό θέμα, μπορεί να μεγαλώσει το αίσθημα αδυναμίας και απελπισίας του μαθητή.
•
Τα παιδιά θρηνούν σε δόσεις, το ίδιο όμως έντονα, το ίδιο βαθιά αλλά ταυτόχρονα και διαφορετικά από τους ενήλικες. Μπορεί να μη μιλήσουν γι’ αυτό για πολύ καιρό. Να είστε διαθέσιμοι όποτε προκύψει!
•
Μιλήστε με τα παιδιά σε απλή γλώσσα και με εκφράσεις κατάλληλες για την ηλικία τους. Χρησιμοποιείστε τις σωστές λέξεις. Χρησιμοποιείστε λέξεις όπως «πέθανε», «θάνατος» και όχι διφορούμενες, ασαφείς εκφράσεις, όπως «χάθηκε», «έφυγε», «τον πήρε ο Θεός», κλπ. Οι διφορούμενες ή ασαφείς εκφράσεις συχνά παρερμηνεύονται, ιδιαίτερα από μικρότερα παιδιά, που δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι ο θάνατος είναι οριστικός.
•
Δείξτε τους εμπιστοσύνη. Δώστε πληροφορίες, αλλά όχι προγνώσεις.
•
Μην ωραιοποιείτε την πραγματικότητα του θανάτου. Η πραγματικότητα, αν και οδυνηρή, δεν αλλάζει. Μπορείτε να εξηγήσετε τι συμβαίνει, όταν πεθαίνει κάποιος, λέγοντας για παράδειγμα, ότι "το σώμα του σταματά να λειτουργεί, η καρδιά του δεν χτυπάει πια, δεν σκέπτεται, δεν αισθάνεται. Βάζουμε το σώμα σ’ ένα κουτί που το λέμε φέρετρο και το θάβουμε στη γη στο νεκροταφείο".
•
Οι μεταφυσικές ερμηνείες είναι δυσνόητες για τα πολύ μικρά παιδιά, καθώς έχουν την τάση να κατανοούν αυτά που τους λέμε με κυριολεκτικό τρόπο. Επομένως, πρώτα θα πρέπει να τα βοηθήσετε να καταλάβουν την οριστική παύση των οργανικών λειτουργιών και το μη αναστρέψιμο του θανάτου (ότι δηλαδή, δε θα ξαναδούμε ποτέ σ’ αυτή τη ζωή αυτόν που πέθανε) και μόνο όταν ρωτήσουν τι συμβαίνει μετά το θάνατο, μοιραστείτε μαζί τους τις προσωπικές σας θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις.
•
Σεβαστείτε τις αντιδράσεις του μαθητή/μαθήτριας που θρηνεί καθώς και την όποια διάθεσή του/της για συζήτηση. Δώστε του/της το κατάλληλο χώρο και το χρόνο για να εκφράσει όσα τον/την απασχολούν. Αποδεχτείτε χωρίς να κρίνετε, όλες τις αντιδράσεις του/της. Δώστε το μήνυμα ότι όλες αυτές οι αντιδράσεις είναι απολύτως φυσιολογικές.
•
Όσο το δυνατόν κρατήστε τις καθημερινές ρουτίνες σταθερές. Επιτρέψτε όμως λίγο χρόνο παραπάνω καθώς ο θρήνος εξαντλεί ενήλικες και παιδιά. Το να κάνουμε κανονικά πράγματα σε μη κανονικές στιγμές μας βοηθά να ισορροπήσουμε και πάλι.
• Δώστε ευκαιρία για έκφραση συναισθημάτων μέσα από ιστορίες και εικαστικές δραστηριότητες. • Έχετε κατά νου ότι το παιδί χρειάζεται στήριξη αλλά όχι οίκτο.
• Συνεχίστε να έχετε λογικές απαιτήσεις σε ακαδημαϊκό επίπεδο -αλλά παρέχετε σταθερή μαθησιακή βοήθεια. Αναγνωρίστε ότι το πρώτο διάστημα ο μαθητής σας θα έχει δυσκολίες στη συγκέντρωση και σχολική επίδοση. • Διατηρείστε συνεχή συνεργασία και επικοινωνία με την οικογένεια του μαθητή, με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη προσαρμογή του μετά την απώλεια.
• Έχετε στο νου σας άλλους ευάλωτους μαθητές στην τάξη, όπως για παράδειγμα αυτούς που έχουν βιώσει ή βιώνουν την αρρώστια ή το θάνατο αγαπημένου προσώπου, ή άλλη σημαντική απώλεια στη ζωή τους (Ανησυχητικές εκδηλώσεις θρήνου).
• Δώστε σημασία και στις δικές σας ανάγκες ως εκπαιδευτικοί και μην παραγνωρίζετε τα δικά σας συναισθήματα και τη δική σας ανάγκη για στήριξη.
Τραυματικό γεγονός στην τάξη (απώλεια συμμαθητή/τριας) •
Οι εκπαιδευτικοί και το υπόλοιπο προσωπικό του σχολείου για να μπορέσουν να στηρίξουν τους μαθητές τους χρειάζεται πρωταρχικά να χειριστούν οι ίδιοι τα δικά τους συναισθήματα. Η στάση και η συμπεριφορά τους αποτελεί σημείο αναφοράς για τα παιδιά και ανάλογα καθησυχάζει ή προκαλεί μεγαλύτερη αναστάτωση.
• Μην υποθέσετε ότι οι μαθητές δεν είναι ενήμεροι για το γεγονός. Συνήθως έχουν ήδη ενημερωθεί από τους γονείς τους.
• Καθοδηγήστε τους γονείς για τον τρόπο που θα ενημερώσουν το παιδί τους. • Συζητήστε με τα παιδιά για το λυπηρό γεγονός. Οι απαντήσεις σας πρέπει να είναι εντός πραγματικότητας, χωρίς να εμπεριέχουν άσκοπες λεπτομέρειες. • Εξηγήστε γιατί το άτομο πέθανε και διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι είναι απίθανο να συμβεί και στα ίδια.
• Μην αποφύγετε τις αναφορές στο συμμαθητή και αναζητήστε τρόπους για εκφραστούν τα συναισθήματά τους ως προς το γεγονός π.χ. φυτέψτε ένα δέντρο ή λουλούδια στη μνήμη του συμμαθητή τους, κάντε ένα λεύκωμα ομάδας για να το δώσετε στην οικογένεια, διαβάστε βιβλία για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου.
ΤΕΛΟΣ