The Female Dimension in Architecture by Μιρένα Σαπ

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Φοιτήτρια : Σαπουνά Ειρήνη Μιχαέλα Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Λυκουριώτη Ίριδα Βόλος, 2022

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Η Διάσταση του Γυναικείου Φύλου στην Αρχιτεκτονική

The Female Dimension in Architecture

Πίνακας Περιεχομένων Α. Εισαγωγή α1. Περίληψη α2. Σημείωμα α3. Σκοπός και μεθοδολογία της ερευνητικής εργασίας α4. Συντομογραφίες

8 10 11 12

Β. Το φύλο β1. Το κοινωνικό και το βιολογικό φύλο β2. Ο ρόλος του φεμινισμού στο χάσμα φύλων β3. Νομοθετικά πλαίσια στην Ελλάδα και στην Ευρώπη σχετικά με την ισότητα των φύλων

15 18 28

Γ. Η διάσταση των Φύλων στην Εκπαίδευση γ1. Έρευνα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ γ2. Η γυάλινη οροφή σαν έννοια στην εκπαίδευση γ3. Η διάσταση φύλου σε ευρωπαϊκό επίπεδο γ4. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία σε ευρωπαϊκό επίπεδο

35 39 45 47

Δ. Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα δ1. Στατιστικές αναλύσεις φοιτητών ΕΛΣΤΑΤ-EUROSTAT δ2. Μέλη ΔΕΠ στις Αρχιτεκτονικές Σχολές - ΕΛΣΤΑΤ δ3. Πρυτάνεις και αντιπρυτάνεις στις αρχιτεκτονικές σχολές

51 60 64

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα ε1. Αποδελτίωση Δεδομένων Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας

Στ. Συμπεράσματα και Μελλοντική Έρευνα στ1. Σύνοψη και συμπεράσματα στ2. Μελλοντική Έρευνα

83 86

Βιβλιογραφία Πηγές Εικόνων Πηγές Πινάκων

90 93 95

Α. Περίληψη

Κεφάλαιο Α. Eισαγωγή α1. Περίληψη Η παρούσα ερευνητική εργασία αποτελεί μία έρευνα αρχειακής μορφής, με σκοπό την ανάδειξη της διάστασης μεταξύ των δύο φύλων στο χώρο της Αρχιτεκτονικής Μηχανικής στην Ευρώπη και ειδικότερα στην Ελλάδα. Η έρευνα δε σχετίζεται με το αρχιτεκτονικό έργο των γυναικών, αλλά με τη θέση της γυναίκας κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης και στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα. Αρχικά, αναπτύσσεται μέσω σχετικής βιβλιογραφίας το πλαίσιο της κοινωνικής θέσης του γυναικείου φύλου και έπειτα το θεωρητικό πλαίσιο μεταφράζεται μέσω ερευνών, σε μία οπτικοποίηση ποσοστών. Η παρουσίαση των ποσοστών της έρευνας δεν έχει πρόθεση να δημιουργήσει αντιπαράθεση μεταξύ των φύλων, αλλά αποσκοπεί στην έρευνα σχετικά με τη μελέτη της διάστασης αυτών. Μέσω της παράθεσης στοιχείων και συμπερασμάτων, σκοπός της έρευνας είναι η δημιουργία ενός πλαισίου αξιολόγησης της υφιστάμενης κατάστασης. Η θέση της γυναίκας δίνεται πλέον με στατιστική ακρίβεια σχετικά με τη συμμετοχή της σε όλα τα στάδια των ακαδημαϊκών σπουδών μέχρι το χώρο εργασίας. Ειδικότερα, μελετήθηκαν τα ποσοτικά αρχεία σχετικά με τους φοιτητές προπτυχιακού , μεταπτυχιακού και διδακτορικού επιπέδου και στη συνέχεια του διδακτικού προσωπικού των αρχιτεκτονικών σχολών της Ελλάδας. Τέλος, έγινε αποδελτίωση δεδομένων βασικού φορέα για να δοθούν στοιχεία σχετικά με το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα. Η μελέτη των στοιχείων αυτών θα υποδείξει τη χαμηλή σε ποσοστά συμμετοχή των γυναικών σε επιστημονικά πεδία και την άνιση μεταχείριση, που τις εμποδίζουν να έχουν πρόσβαση σε ηγετικές θέσεις και την ικανότητα προαγωγής λόγω της γυάλινης οροφής. Σκοπός της εργασίας είναι η γνωστοποίηση αυτών των ανισοτήτων έτσι ώστε να αποτελέσει μέρος της έρευνας φύλου και βάση για περαιτέρω έρευνες. 8

Α. Περίληψη

Abstract The present research project is an archival research, aiming to highlight the gender dimension in the field of Architectural Engineering in Europe and especially in Greece. The research is not related to women’s architectural work, but to the position of women during their education and the profession as an architect. Initially, the framework of the social position of the female gender is developed through relevant literature and then, from a theoretical framework, it is translated through surveys into a visualization of percentages. The presentation of the survey percentages is not intended to create a gender controversy, but is intended to research the gender gap. Through the presentation of data and conclusions, the purpose of the research is to create a framework for assessing the current situation. The position of women is now given with statistical precision in terms of their participation in all stages of academic studies to their work place.In particular, quantitative records on undergraduate, postgraduate and doctoral students and then the teaching staff of the architecture schools in Greece were studied. Finally, data from a key institution was extracted in order to provide data on the profession of Architectural Engineering in Greece. A study of this data will highlight the low participation of women in scientific fields and the unequal treatment that prevents them from accessing leadership positions and the ability to be promoted due to the glass ceiling. The purpose of this paper is to highlight these inequalities so that they can be used as part of gender research and as a basis for further research.

Α. Περίληψη

α2. Σημείωμα Η θέση της γυναίκας στην αρχιτεκτονική είναι ένα από τα θέματα με τα οποία ήρθα αντιμέτωπη τα τελευταία χρόνια των προπτυχιακών σπουδών μου. Αφορμή να ασχοληθώ με αυτό το θέμα αποτέλεσαι το μάθημα επιλογής στη σχολή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημιίου Θεσσαλίας που διδάσκει η Ίρις Λυκουριώτη, σε συνεργασία με το Κέντρο Νέων Μέσων & Φεμινιστικών Πρακτικών στο Δημόσιο Χώρο και το Εργαστήριο Ιστορίας, Θεωρίας και Εννοιολογικού Σχεδιασμού για την Αρχιτεκτονική, την Πόλη και το Περιβάλλον. Το μάθημα ονομάζεται ΝΟΤΟΣ*: ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΜΗ ΗΓΕΜΟΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΝΩΣΗΣ, ενώ το θέμα που με απασχόλησε, ήταν η αρχιτεκτονική ιστορία και η θέση της γυναίκας σε αυτή αλλά κυρίως τους λόγους που είναι ανδροκρατούμενη. Μελετώντας το θέμα αυτό κατανόησα ότι υπήρχαν και υπάρχουν διακρίσεις στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα μεταξύ των δύο φύλων τις οποίες δεν είχα αντιμετωπίσει σε προσωπικό επίπεδο. Ακόμη, κατανόησα καλύτερα πως οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες επηρεάζουν τόσο έμμεσα αλλά και άμεσα το αρχιτεκτονικό επάγγελμα. Μετά την ολοκλήρωση της εργασίας μου, μου δημιουργήθηκε η ανάγκη να προσεγγίσω το θέμα, όχι πλέον σε θεωρητικό και ιστορικό πλαίσιο, αλλά να ερευνήσω μία πιο αντικειμενική και σφαιρική κατανόηση της σχέσης γυναίκας-φύλουαρχιτεκτονικής. Για αυτό το λόγο, η παρούσα ερευνητική εργασία προσπαθεί να προσεγγίσει το θέμα με έναν πιο αντικειμενικό τρόπο μέσω της παρουσίασης ερευνών και δεδομένων. Ακόμα, θα ήθελα αυτή η εργασία πέρα από μία έρευνα που συμβάλλει στην έρευνα φύλου, να αποτελέσει βάση για περαιτέρω έρευνες.

Α. Περίληψη

α3. Σκοπός και μεθοδόλογια της ερευνητικής εργασίας Η συλλογή στατιστικών στοιχείων και ερευνών σε συνδυασμό με τη βιβλιογραφική έρευνα, έχει ως σκοπό την δημιουργία μιας πιο αντικειμενικής εικόνας σχετικά με την ισότητα των φύλων στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα. Από την εκπαίδευση έως τον χώρο εργασίας , η συμμετοχή των γυναικών είναι άνιση , είτε αυτό σχετίζεται με την κάλυψη ηγετικών θέσεων, την ικανότητα προαγωγής είτε τις οικονομικές απολαβές. Παρά την θετική μεταβολή στα θέματα της εκπαίδευσης και εργασίας των γυναικών σχέση με τον προηγούμενο αιώνα , θα ήταν λάθος να θεωρούμε ότι έχει επέλθει η πλήρης ισότητα μεταξύ των φύλων. Αρχικά, η βιβλιογραφική έρευνα εστιάζει στα θέματα του κοινωνικού και του βιολογικού φύλου. Ενώ αναγκαιότητα αποτελεί το ιστορικό πλαίσιο, το οποίο αφορά τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία αλλά και εργασιακά της δικαιώματα. Η αρχειακή έρευνα εστιάζει στη συλλογή των νομοθετικών πλαισίων στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, που αποσκοπούν στη μείωση της διάστασης μεταξύ των φύλων. Έπειτα, αξιολογείται κατά πόσο έχουν πετύχει το σκοπό τους μέσω της ανάλυσης ερευνών που έχουν διεξαχθεί για τα δύο φύλα. Ύστερα, θα γίνει ανάλυση στατιστικών ποσοστών και δεδομένων, τα οποία θα ομαδοποιηθούν και θα συγκριθούν, ενώ για την καλύτερη κατανόησή τους, θα γίνει οπτικοποίηση αυτών μέσω διαγραμμάτων. Μέσω αυτών θα εξεταστεί η διάσταση του φύλου σε ένα γενικότερο επίπεδο αλλά κυρίως στο επαγγέλματα τομέων επιστήμης, τεχνολογίας, μηχανικής και μαθηματικών (STEM) και συνεπώς στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα. Στη συνέχεια, θα διεξαχθούν στοιχεία από επίσημους φορείς σχετικά με τους αριθμούς προπτυχιακών φοιτητών, μεταπτυχιακών και διδακτορικών φοιτητών αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Τέλος , θα παρουσιαστούν στοιχεία του ελεύθερου επαγγελματία αρχιτέκτονα, αλλά και ως μελών ΔΕΠ των ελληνικών αρχιτεκτονικών σχολών.

Α. Περίληψη

α4. Συντομογραφίες Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women European Institute for Gender Equality EIGE Environmental Protection Agency EPA General Communication Incorporated GCI International Labour Organization ILO International Standard Classification of Education ISCED Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Intersex, Queer LGBTQI and/or Questioning, and Asexual and/or Ally Research and Development R&D Research and Innovation R&I Science, Technology, Engineering , and Mathematics STEM United Nations Educational, Scientific and Cultural OrUNESCO ganization ______________ UNESCO Institute for Statistics UIS Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΑΕΙ Αναγκαστικός Νόμος ΑΝ Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής ΓΓΔΟΠΙΦ Γενική_________ Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων ____ Γενική Γραμματεία Ισότητας Φύλων ΓΓΙΦ Διδακτικό Ερευνητικό Προσωπικό ΔΕΠ Ειδικό Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό ΕΔΙΠ Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό ΕΕΠ Ελληνική Στατιστική Αρχή ΕΛΣΤΑΤ Εθνικό Σχέδιο Δράσης Ισότητας Φύλων ΕΣΔΙΦ Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο ΕΟΧ Κέντρο Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων ΚΑΠΗ Οργανισμό της Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΟΣΑ Σχέδιο Δράσης Έμφυλης Ισότητας ΣΔΕΙ Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών ΤΠΕ Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός ΣΕΠ Φύλλα Εφημερίδας Κυβερνήσεως ΦΕΚ CEDAW

Β. Το φύλο

Κεφάλαιο Β. Το φύλο β1.Το κοινωνικό και το βιολογικό φύλο Αρχικά, θα πρέπει να γίνουν αντιληπτές οι διαφορές μεταξύ του κοινωνικού φύλου (gender), σε σχέση με το βιολογικό φύλο (sex). Η έννοια του κοινωνικού φύλου (gender) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την κοινωνιολόγο Ann Oakley (1972). Ο όρος αυτός επέτρεψε τη διάκριση ανάμεσα στο βιολογικό φύλο, δηλαδή τον βιολογικό, φυσικό καθορισμό και περιορισμό (sex), έναντι του κοινωνικού και πολιτισμικού φύλου (gender), δηλαδή τον κοινωνικό πολιτισμικό καθορισμό και περιορισμό. Οι δύο έννοιες του φύλου φέρουν διαφορές σχετικά με τη φύση και το πολιτισμό, όπως και η ιστορία με τη βιολογία. Όπως όλοι γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά του βιολογικού φύλου υπάρχουν σε δύο κύριες εκδοχές, το αρσενικό και το θηλυκό ή αλλιώς σε άνδρας και γυναίκα. Υπάρχει όμως και το ενδιάμεσο φύλο, όπως αναφέρει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2020: “Το φύλο (sex) αναφέρεται στα βιολογικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν το αρσενικό, το θηλυκό και το μεσοφυλικό φύλο (intersex)1” Οι όροι “γυναίκα” και “άνδρας” αποτελούν για πολιτισμικούς χαρακτηρισμούς που ορίζονται από πολλά χαρακτηριστικά όπως είναι η εθνικότητα, οι ρόλοι , οι ταυτότητες , οι αξίες και πρότυπα και άλλα. Άρα κατανοούμε, ότι οι έμφυλες διακρίσεις δεν προκύπτουν από τις βιολογικές διαφορές που δόθηκαν από τη φύση, αλλά πρόκειται για μία κατασκευασμένη έννοια που επηρεάζεται και μεταβάλλεται από την κοινωνική κατάσταση της εκάστοτε εποχής. Το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (EIGE) TO 2021, ορίζει ότι:

1 Το “Intersex” είναι ένας γενικός όρος που χρησιμοποιείται για μια ποικιλία καταστάσεων στις οποίες ένα άτομο γεννιέται με αναπαραγωγική ή σεξουαλική ανατομία που δεν ταιριάζει στα πλαίσια του «θηλυκού» ή του «αρσενικού» 15

Β. Το φύλο

«Το φύλο αναφέρεται σε κοινωνικά χαρακτηριστικά και ευκαιρίες που σχετίζονται με το να είσαι γυναίκα και άνδρας και με τις σχέσεις μεταξύ γυναικών και ανδρών και κοριτσιών και αγοριών, καθώς και στις σχέσεις μεταξύ γυναικών και αυτά μεταξύ ανδρών». Οι έμφυλες διακρίσεις ή η διαφορά των φύλων δεν παραμένει μόνο σε θεωρητικό επίπεδο. Οι γυναίκες, ακόμη και αν δε το “νιώθουν” ή δε το γνωρίζουν, αποτελούν μία από τις ευπαθείς ομάδες. “Ο όρος «ευπαθείς ομάδες» αναφέρεται σε γυναίκες, εθνικές μειονότητες, μετανάστες, αιτούντες ασύλου, πρόσφυγες και άλλες μη προνομιούχες ομάδες (ηλικιωμένοι, άτομα με αναπηρία, ουσιοεξαρτημένοι, άνεργοι, άστεγοι, κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ (LGBTQI+) κλπ.)”1 Ενώ και νομικά, σύμφωνα με το Νόμο 4019/2011(ΦΕΚ 216Α’) σχετικά με την Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα : “«Ευπαθείς Ομάδες Πληθυσμού», γενικά, είναι οι κοινωνικές ομάδες πληθυσμού, των οποίων η συμμετοχή στην κοινωνική και οικονομική ζωή δυσχεραίνεται, είτε εξαιτίας κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων, είτε εξαιτίας σωματικής ή ψυχικής ή νοητικής ή αισθητηριακής αναπηρίας, είτε εξαιτίας απρόβλεπτων γεγονότων, τα οποία επηρεάζουν την εύρυθμη λειτουργία της τοπικής ή ευρύτερα περιφερειακής οικονομίας.” Θα πρέπει λοιπόν να κατανοήσουμε ότι οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις των ατόμων δε βασίζονται μόνο στο βιολογικό φύλο, το οποίο μπορεί να είναι αυτό της γυναίκας, του άντρα ή του μεσοφυλικού. Αλλά επηρεάζονται κυρίως από το κοινωνικό φύλο και τους πολιτισμικούς χαρακτηρισμούς που φέρουν σαν άτομα. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον πρόσφατο ορισμό του ΕΟΧ σχετικά με τις ευπαθείς ομάδες, κάποιος ή κάποια συναντά περισσότερες δυσκολίες σε περίπτωση που η ταυτότητά του έχει παραπάνω από ένα από τα

Πρόγραμμα «Active Citizens Fund» στην Ελλάδα Χρηματοδοτικός Μηχανισμός Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ),2014-2021, Απρίλιος 2019, Αθήνα, σελ. 17

Β. Το φύλο

γνωρίσματα που προαναφέρθηκαν. Ακόμη, παρατηρούμε την άμεση συσχέτιση φύλου και οικονομίας, όπου κάποιος ή κάποια αποτελεί μέρος των «ευπαθών ομάδων», όταν επηρεάζει αρνητικά την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας. Αμέσως καταννούμε ότι οι γυναίκες, λόγω των γενετικών χαρακτηριστικών τους και μόνο, θεωρούνται λόγος μιας μη εύρυθμης λειτουργίας της οικονομιάς, πέρα από τα άλλα γνωρίσματα που μπορεί να φέρουν. Συνεπώς, ο χώρος της εργασίας που αφορά άμεσα στο κέρδος και την οικονομία τείνει να θεωρεί το γυναίκειο φύλο ως κάτι το μη ιδανικό.

Β. Το φύλο

β2. Ο ρόλος του φεμινισμού στο χάσμα φύλων Για να κατανοήσουμε καλύτερα την ανάγκη της διεκπεραίωσης της παρούσας έρευνας, θα πρέπει να γνωρίζουμε το γενικό κοινωνικό πλαίσιο και τις κοινωνικές αλλαγές που έχουν συμβεί σε βάθος χρόνου έως το σήμερα. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι κοινωνικές επιρροές είναι αυτές που επιφέρουν τις αλλαγές αλλά και το αντίθετο. Συνεπώς, αντιλαμβανόμαστε ότι για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα ποσοτικά δεδομένα που θα παρουσιαστούν, θα πρέπει να γνωρίζουμε τόσο την ιστορία όσο και τις κοινωνικές πιέσεις που οδήγησαν στην παρούσα κατάσταση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, σημαντικός είναι ο ρόλος του φεμινισμού και ο τρόπος που έχει επηρεάσει και επηρεάζει την κοινωνική κατάσταση και τις σχέσεις μεταξύ των φύλων. Αρχικά, θα παρουσιαστούν οι ορισμοί του όρου φεμινισμού από δύο πηγές λεξικών. Η πρώτη ερμηνεία είναι από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και ο ορισμός δίνεται ως εξής : Φεμινισμός : “Αντίληψη σύμφωνα με την οποία η γυναίκα θεωρείται ίση και ισότιμη με τον άντρα σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. || Το αντίστοιχο γυναικείο διεκδικητικό κίνημα, που στοχεύει στην κατάργηση κάθε διάκρισης σε βάρος των γυναικών: Οι αρχές / οι κατακτήσεις / οι απόψεις του φεμινισμού.” Ενώ σύμφωνα με το Oxford Dictionary ο φεμινισμός ορίζεται ως : “η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών στη βάση της ισότητας των φύλων”. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι η γυναικεία φύση και ο ρόλος της γυναίκας αναπροσδιορίζονται ανάλογα με τις ανάγκες της κοινωνικής οργάνωσης που κατασκευάζονται για αυτή. O φεμινισμός ως μόρφωμα συνεχώς επανεφευρίσκει τον εαυτό του ανάλογα με τις κοινωνικές μεταβολές και τις προκλήσεις κάθε νέας γενιάς. Συνεπώς, αποτελεί κάτι το πολύπλευρο και ποικιλόμορφο και σίγουρα συνεχώς μεταβλητό. Για να κατανοήσουμε την ανάγκη 18

Β. Το φύλο

μελέτης της διάστασης του γυναικείου φύλου στο χώρο της αρχιτεκτονικής, θα πρέπει να γνωρίζουμε την υπάρχουσα κατάσταση της ισότητας μεταξύ των φύλων και πως μέσα στο χρόνο με την ύπαρξη των φεμινιστικών κινημάτων η γυναίκα προσπαθεί να αναιρέσει τις έμφυλες ανισότητες. Για αυτό το λόγο θα γίνει μία σύντομη εξιστόρηση του κινήματος του φεμινισμού. Η ιστορία του φεμινισμού αποτελείται από μία σειρά αλλεπάλληλων “κυμάτων”: Το “πρώτο κύμα” χρονολογείται από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι των πρώιμο 20ο αιώνα και λαμβάνει χώρα στο Δυτικό Κόσμο και συγκεκριμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία. Η χρονική στιγμή της εμφάνισής του δεν αποτελεί μεμονωμένο γεγονός αλλά αποτελεί απόρροια επίδρασης των δύο μεγάλων Επαναστάσεων (Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση). Η εποχή επέφερε μεγάλες αλλαγές στον επαναπροσδιορισμό του πολιτικού και κοινωνικού πεδίου, αποδίδοντας ταυτοχρόνως καινούριους ρόλους σε άνδρες και γυναίκες. Πρόκειται για συστηματική οργάνωση από μέρος των γυναικών, με την υπεράσπιση ορισμένων αντρών, με στόχο τη διεκδίκηση των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων1, όπως νομικά και αστικά δικαιώματα, το δικαίωμα ψήφου και ίσα δικαιώματα στην εργασία και την εκπαίδευση. Τα ακτιβιστικά κινήματα είναι τα μέσα τα οποία οι γυναίκες προσπαθούν να κατοχυρώσουν αυτά τα δικαίωμα. Όπως το ακτιβιστικό κίνημα των σουφραζετών (suffragettes)2 που διεκδικούν τη γυναικεία ψήφο (women’s suffrage) στις αρχές του 20ου αιώνα στην Αγγλία. Η ολοκλήρωση του “πρώτου κινήματος” θα επέλθει με την γυναίκεια ψήφο να εισάγεται στις αρχές του 20ου αιώνα σε πολλές ευρωπαϊκές 1 Θεωρούνται ως «κοινώς αντιλαμβανόμενα αναπαλλοτρίωτα θεμελιώδη δικαιώματα που κάθε άτομο δικαιούται από τη στιγμή της γέννησής του, απλώς και μόνο επειδή είναι ανθρώπινο ον» 2 Η λέξη «σουφραζέτα» είναι η λέξη «suffragist» στο θηλυκό γένος και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1906 από έναν δημοσιογράφο τη Daily Mail με υποτιμητικό τρόπο για να κοροϊδέψει τις γυναίκες της Κοινωνικής και Πολιτικής Ένωσης Γυναικών που έκαναν πορεία ζητώντας δικαίωμα ψήφου γιατί η κατάληξη «-έτα» υποδηλώνει κάτι μικρό ή χαριτωμένο και έτσι μειώνεται η σημασία της λέξης με αποτέλεσμα να μειώνεται και η σημασία της πολιτικής δράσης του

Β. Το φύλο

χώρες και στην Αμερική θα συμβεί 2 χρόνια μετά το τέλος του A’ παγκοσμίου πολέμου, το 1920. Ενώ στην Ελλάδα, η πρώτη φορά που οι Ελληνίδες (άνω των 30 χρόνων) άσκησαν το εκλογικό τους δικαίωμα ήταν στις δημοτικές εκλογές της 11ης Φεβρουαρίου 1934, χωρίς όμως υπάρχει μεγάλο ποσοστό προσέλευσης. Οι γυναίκες έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα και το δικαίωμα ψήφου το 1956, με τον νόμο 2159/1952, παρότι στους άντρες αναγνωρίζεται ήδη από το 18641. Η πολιτική επιστήμων Νίκη Καλτσόγια -Τουρναβίτη το 1982, στην ιστορική ανάλυση της για το φεμινισμό στην Ελλάδα, θεωρεί ως αποκλειστικά υπεύθυνο για την καθυστέρηση της ανάπτυξης της γυναικείας πολιτικής συμμετοχής το πολιτικό σύστημα2. Ενώ, ακόμη και η άποψη των πανεπιστημιακών, εκφραζόταν σθεναρά κατά την κατοχύρωση του δικαιώματος της γυνακειας ψήφου.(Βλέπε Εικόνα 2)

Εικόνα 1 Απόκομμα της εφημερίδας της ελληνικής κυβέρνησης του 1952 σχετικά με το διάταγμα σχετικά με την εγγραφή

Εικόνα 2 (σελίδα 22)Ο κύριος Βιζουκίδης ωμίλησε χθες προς τους φοιτητάς μας: εξ’ αφορμής των επεισοδίων, Αρχειακές Συλλογές ΑΠΘ, Σειρά : Ε. Πανεπιστημιακό αρχείο, φάκελος Ε-1. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, υποφάκελος Ε-1.Ι.Ε. Από την ιστορία του Πανεπιστημίου 1926-36. Πρυτανεία Βιζουκίδη. Δεκάλογος. Δηλώσεις. Επεισόδια (1931-1932). “Κι είναι προς τιμήν των ελληνίδων, αι οποίαι μολονότι έλαβαν το δικαίωμα της ψήφου εις τα δημοτικάς εκλογάς, δεν επήγαν καν να εγγραφούν, τηρούσαι τας παραδόσεις της ελληνίδος”.

1 Τεπέρογλου Ε., Ψαρά Μ., Γυναίκα και Πολιτική, Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.), σελ.6 2 Papageorgiou, Y. (1985) Political involvement of Greek women: a statistical analysis of socio-demographic, ecological, attitudinal relationships, Διδακτορική Διατριβή, The Florida State University- College of Social Sciences

Β. Το φύλο

Το “δεύτερο κύμα” χρονολογείται από το 1960 με 1980, ενώ εμφανίζεται κυρίως στο αμερικανικό-δυτικό ημισφαίριο. Πρόκειται για το “φεμινισμό της απελευθέρωσης” ή όπως ονομάστηκε ”φεμινισμός της διαφοράς”, καθώς το κίνημα αντιτίθεται στη γυναικεία χειραφέτηση και στην έμφυλη διαφορά. Διεκδικούν την κατοχύρωση πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως την ισότητα στην εργασία και την αμοιβή αυτής (equal pay for equal work)(Εικόνα 3). Ακόμη , σημαντική είναι και η σεξουαλική επανάσταση των γυναικών καθώς προσπαθεί να διεκδικήσει τα δικαιώματα του ίδιου του σώματός της, όπως το δικαίωμα της άμβλωσης και προστασίας κατά της ενδοοικογενειακής βίας. Σημαντική είναι η διάκριση μεταξύ της έννοιας του βιολογικού φύλου (sex) και του κοινωνικού (gender) όπως προαναφέρθηκε. Οι φεμινίστριες εξετάζουν και δείχνουν τους τρόπους με τους οποίους οι έμφυλες ταυτότητες και οι διαφορές κατασκευάζονται κοινωνικά και πολιτισμικά και όχι βιολογικά, και ότι είναι δυνατό και επιθυμητό να αλλάξουν.

Εικόνα 3 Στιγμιότυπο από τη δράση γυναικών το 1963 για την ίση αμοιβή των φύλων

Β. Το φύλο

Λόγω της συνειδητοποίησης της κοινωνικής επιρροής , κατανοούν ότι οι έμφυλες διακρίσεις δεν αποτελούν μόνο θέμα φύλου, αλλά επηρεάζεται και από άλλους κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, όπως η κοινωνική τάξη, η φυλετική, η εθνική , ο σεξουαλικός προσανατολισμός η θρησκεία και άλλα. Γεγονός που δεν έχει εξαλειφθεί ακόμη και σήμερα. Μια φεμινίστρια μπορεί να ταυτίζεται με περισσότερες από μία ταυτότητες που να δέχεται κοινωνική καταπίεση ή/και υποτέλεια. Αυτός ο φεμινισμός που δίνει έμφαση στις “διασταυρώσεις” των ταυτοτήτων, ονομάζεται διαθεματικός φεμινισμός1. Η Σιμόν ντε Μποβουάρ2 στο βιβλίο της ”Το δεύτερο φύλο”, το1949, αναφέρει : “Δεν γεννιέται κανείς γυναίκα. Γίνεται. Κανένα βιολογικό, ψυχολογικό ή οικονομικό πεπρωμένο δεν καθορίζει την μορφή που ντύνεται το ανθρώπινο θηλυκό στην κοινωνία. Ο πολιτισμός, στο σύνολό του είναι εκείνος που προσδιορίζει αυτό το είδος που προβάλλει ανάμεσα στον αρσενικό και τον ευνούχο.”

Εικόνα 4 Πορτρέτο της Σιμόν ντε Μποβουάρ, Γαλλία, 1949

1 Cameron, D., 2020. Feminism / Φεμινισμός. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτη , σελ.19 και 22. 2 Γαλλίδα συγγραφέας, φιλόσοφος, διανοούμενη, ακτιβίστρια και φεμινίστρια. (9 Ιανουαρίου 1908 – 14 Απριλίου 1986)

Β. Το φύλο

Ως προς τον ”ακαδημαϊκό φεμινισμό” οι γυναίκες έχουν πλέον μια θέση στην ακαδημαϊκή εκπαίδευση. Οι φεμινιστικές προσεγγίσεις θεωρούν ότι η γνώση πρέπει να προάγει την ενδυνάμωση, χειραφέτηση και απελευθέρωση των γυναικών, και συνολικότερα την κοινωνική αλλαγή. Δε θα πρέπει να θεωρεί όμως ότι με την εισαγωγή τους στην ανώτατη εκπαίδευση, δεν έρχονται αντιμέτωπες με έμφυλες διακρίσεις. Στο τρίτο κύμα έρχεται σε συνέχεια του δεύτερου κινήματος και ονομάζεται μετα-μοντέρνος είτε μετα-δομιστικός φεμινισμός ,αναλύοντας περισσότερο την έννοια της έμφυλης διαφοράς. Αποδίδει αυτή τη διαφορά όχι στην εκμετάλλευση του ενός φύλου από το άλλο, αλλά την αποδίδει σε ένα ευρύτερο σύστημα διακρίσεων. Θεωρεί αναγκαία την αποδόμηση του υπάρχοντος συστήματος με σκοπό την επανένταξη της ”κανονικότητας” μεταξύ των δύο φύλων. Σημαντική είναι και η συμβολή των σπουδών φύλου που εισήχθησαν στα δυτικά πανεπιστήμια τη δεκαετία του 1990, εξετάζοντας τους τρόπους με τους οποίους ιστορικά, πολιτιστικά και κοινωνικά γεγονότα διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν το ρόλο του φύλου σε διαφορετικές κοινωνίες. Θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε ότι τα τρία κύματα δεν αποτέλεσαν τρία διαφορετικά ιστορικά γεγονότα, δηλαδή χωρίς συνέχεια μεταξύ τους, είτε ότι κάθε κύμα αντικαταστεί τα προηγούμενα, ούτε ότι τερματίζει τις δράσεις του με την επίτευξη του εκάστοτε στόχου. Κάθε κύμα ”πατάει” πάνω στις κατακτήσεις του προηγούμενου και είτε θα συμπληρώσει κενά ή ατέλειες του προηγούμενου. Ακόμη, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι ίδιες οι φεμινίστριες δεν αποτελούν μία ομοιογενή κοινωνική κατηγορία, ούτε ότι η ιδεολογία τους είναι πάντα “παράλληλη”. Γεγονός, το οποίο από το πρώτο κύμα έως και σήμερα είναι δυνατό να δημιουργήσει εσωτερικές συγκρούσεις. Όμως, πέρα από τις προσωπικές ιδεολογικές στρατεύσεις και διαφορετικά συμφέροντα, οι διαφωνίες θα πρέπει να παραμερίζονται ως προς την επίτευξη των προσπαθειών του κινήματος του φεμινισμού. Θα πρέπει από τη δημιουργία της φεμινιστικής θεωρίας να προχωράμε με έναν πρακτικό προσανατολισμό , που έμπρακτα πλέον θα προσπαθεί συνεχώς να δημιουργεί μία νέα κοινωνική πραγματικότητα. Καλούμαστε να αναλύουμε θεωρητικά και να 25

Β. Το φύλο

συνθέτουμε την πράξη και την εμπειρία. Αυτό θα πρέπει να συμβεί διότι η ισότητα, παρόλο που σε νομοθετικό ή θεωρητικό επίπεδο θεωρείται κατοχυρωμένη, στην πραγματικότητα δεν έχει επιτευχθεί. Πόσο μάλλον στο χώρο της αρχιτεκτονικής η οποία φαίνεται να μην ανταποκρίνεται με τον ίδιο ρυθμό στις κοινωνικές αλλαγές. Κάτι το οποίο θα φανεί στη συνέχεια της έρευνας με την παρουσίαση στατιστικών ερευνών. Σήμερα, βρισκόμαστε στο τέταρτο κύμα του φεμινισμού. Η διαφορά σχέση με τα προηγούμενα κύματα , είναι ο ρόλος της κοινωνικής δικτύωσης , των μέσων αυτής και της παγκοσμιοποίησης. Ακόμη και αν δεν αποτελεί επίσημη αναφορά, το 2012, το τέταρτο κύμα ξεκίνησε με επίκεντρο τη σεξουαλική παρενόχληση, τη σωματική ντροπή και την κουλτούρα του βιασμού με αφορμή ένα περιστατικό που συνέβη στην Ινδία, το οποίο πήρε μεγάλη διάσταση στο διαδίκτυο. Ενώ το 2017, μέσω διαδικτυακής ιστοσελίδας θα γίνει πρόταση για πορεία εναντίον του Προέδρου Donald Trump μετά από συνεχή εμπρηστικά σχόλια κατά των γυναικών. Η διαμαρτυρία έλαβε χώρα στις 21 Ιανουαρίου του 2017, αποτελώντας την μεγαλύτερη μονοήμερη διαδήλωση στην ιστορία της Αμερικής, με σχεδόν μισό εκατομμύριο συμμετοχές, ενώ παγκοσμίως συμμετείχαν πάνω από εφτά εκατομμύρια άτομα ανεξαρτήτως φύλου (Εικόνα 4). Στόχος πλέον των ετήσιων πορειών είναι να υποστηρίξουν τη νομοθεσία και τις πολιτικές σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα και άλλα θέματα, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των γυναικών, της μεταρρύθμισης της μετανάστευσης, της μεταρρύθμισης της υγειονομικής περίθαλψης, της δικαιοσύνης για αναπηρίες, των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων, του περιβάλλοντος, των δικαιωμάτων LGBTQ, της φυλετικής ισότητας, της ελευθερίας της θρησκείας δικαιώματα και ανοχή των εργαζομένων. Αυτό δε θα είχε συμβεί σε τόσο μεγάλο βαθμό άμα δεν υπήρχαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πρόκειται πλέον για μία παγκόσμια δικτύωση των φεμινιστριών, ανεξάρτητα από γεωγραφικά όρια, ενώ ο καθένας ή η καθεμία μπορεί να συμμετέχει. Τα θετικά που μπορεί να προσφέρει αυτή η μορφή του φεμινισμού, ή αλλιώς του κυβερνοφεμινισμού, είναι πολυάριθμα, όπως την ενδυνάμωση, τη μόρφωση και την ενημέρωση των γυναικών, ή την έναρξη έμπρακτων συμβολών στο 26

Β. Το φύλο

φεμινιστικό κίνημα. Δε θα μπορούσαμε όμως να αναφέρουμε και την αρνητική επίδραση αυτού του φαινομένου, αφού η παραπληροφόρηση ή υπερβολή αποτελούν γνωρίσματα των διαδικτυακών μέσων.

Εικόνα 5 Στιγμιότυπο από την πορεία γυναικών στην Ουάσιγκτον στις 21 Ιανουαρίου 2017

Β. Το φύλο

β3. Νομοθετικά πλαίσια στην Ελλάδα και στην Ευρώπη σχετικά με την ισότητα των φύλων Θέτοντας ένα σύντομο ιστορικό πλαίσιο σχετικά με το φεμινισμό, στη συνέχεια θα αναφερθούμε στα νομοθετικά πλαίσια τόσο του κράτους μας όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα οποία έχουν σκοπό την ισότητα μεταξύ των δύο φύλων. Η παράθεση αυτών θα γίνει με σκοπό να δούμε το ρυθμό και το χρονική σειρά των μεταβολών των νόμων. Η παράθεση αυτών θα γίνει με τη χρονική σειρά τα οποία έλαβαν χώρα φτάνοντας έως το σήμερα, αρχίζοντας από τη χρονική στιγμή που αναγνωρίστηκαν στις γυναίκες τα ίσα δικαιώματα με αυτά των αντρών. Στην Ελλάδα, η αρχή της ισότητας των φύλων καθιερώνεται με το Σύνταγμα του 1975, ”Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Με αφετηρία αυτή τη συνταγματική αρχή ψηφίστηκαν σημαντικοί νόμοι που αφορούν τους τομείς Οικογένειας, Παιδείας, Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης, Μητρότητας, Υγείας, ΜΜΕ, Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Βίας, Εγκληματικότητας. Το 1982 υπογράφηκε από την Ελλάδα Η Διεθνής Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για την εξάλειψη όλων των Μορφών Διάκρισης κατά των Γυναικών (CEDAW). Επαναβεβαιώνει την πίστη στα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, στην αξιοπρέπεια και την αξία του και στην ισότητα των δικαιωμάτων του άνδρα και της γυναίκας: Σημειώνοντας ότι : “Η παγκόσμια Διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βεβαιώνει την αρχή της μη διακρίσεως και διακηρύσσει ότι όλα τα ανθρώπινα όντα γεννιούνται ελεύθερα και ίσα σε αξιοπρέπεια και δικαίωμα και ότι το κάθε ένα μπορεί να ωφεληθεί από όλα τα δικαιώματα και από όλες τις ελευθερίες που αναφέρονται σ` αυτήν, χωρίς καμία διάκριση, κυρίως χωρίς διάκριση φύλου” Νόμος 1342 (ΦΕΚ Α΄ 39/1.4.1983) Τον ίδιο χρόνο στην Ελλάδα, για την προώθηση και εδραίωση της ισότητας στην Ελλάδα, δημιουργήθηκαν μηχανισμοί όπως η Γενική Γραμματεία Ισότητας που με το άρθρο 6 του Ν.1288/1982 (ΦΕΚ120/Α), ο οποίος ιδρύεται με σκοπό την προώθηση και την πραγματοποίηση της νομικής και ουσιαστικής εξίσωσης των δύο φύλων. 28

Β. Το φύλο

Σχετικά με την εκπαίδευση, ο Νόμος 1268 ΦΕΚ Α΄87/16.7.1982 σχετίζεται με τη δομή και τη λειτουργία των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων (Α.Ε.Ι.), που θα πρέπει να συμβάλλουν στην εμπέδωση της ισότητας των φύλων και της ισοπολιτείας μεταξύ των ανδρών και των γυναικών. Το 1983, με τη Διεθνή Σύμβαση 103 και το Νόμο 1302/82 (ΦΕΚ 133/ Α/29-10-82) θα γίνει λόγος για την προστασία της μητρότητας. Ένα χρόνο αργότερα, το 1984 , γίνεται η κύρωση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη με το Νόμο 1426/84 (ΦΕΚ 32/Α/21-3-1984). Με το νόμο αυτό διασφαλίζονται τα κοινωνικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην εργασία , το δικαίωμα στον επαγγελματικό προσανατολισμό και την επαγγελματική εκπαίδευση, τη προστασία υγείας, δικαίωμα στην ασφάλιση κ.λπ.. Ενώ αναφέρεται και η περίπτωση μητρότητας, δηλαδή πως εργαζόμενες γυναίκες και σε άλλες ορισμένες περιπτώσεις, έχουν το δικαίωμα για ειδική προστασία στην εργασία τους. Τον ίδιο χρόνο στην Ελλάδα, θα επικυρωθεί με το Νόμο 1426/84 (ΦΕΚ 32/α/21-3-1984) η 122η Διεθνής Σύμβαση Εργασίας σχετικά με την πολιτική της απασχόλησης. Η πολιτική της απασχόλησης εξασφαλίζει την ύπαρξη της ελεύθερης επιλογής απασχόλησης και ότι κάθε εργαζόμενος ή εργαζόμενη έχει τις ίδιες δυνατότητες ανεξάρτητα από φυλή, χρώμα, φύλο, θρησκεία, πολιτικές πεποιθήσεις, εθνική καταγωγή ή κοινωνική προέλευση. Η απαγόρευση της διάκρισης στο επάγγελμα σχετικά με τη φυλή, το φύλο , τη θρησκεία κ.λπ. θα κυρωθεί με το Νόμο 1424/84 (ΦΕΚ 29/Α/14-3-1984) στη 111η Διεθνή Σύμβαση Εργασίας, έχοντας έτσι το δικαίωμα επιδίωξης της υλικής προόδου και της πνευματικής ανάπτυξης με ελευθερίας, αξιοπρέπειας, οικονομικής ασφάλειας και ίσες ευκαιρίες επιτυχίας. Με τη κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης Εργασίας 156 και Νόμο 1576/85 (ΦΕΚ 218/Α/23-12-85) ισχύει η ισότητα των ευκαιριών και μεταχείρισης των εργαζομένων και των δύο φύλων : «Εργαζόμενοι με οικογενειακές υποχρεώσεις ». Στο Άρθρο 5 του ΦΕΚ γίνεται λόγος και για την ανάγκη του κοινοτικού προγραμματισμού για την ανάπτυξη και προώθηση δημόσιων ή ιδιωτικών υπηρεσιών, όπως οι υπηρεσίες που παρέχουν φροντίδα στα παιδιά ή αλλιώς «εξαρτώμενα μέλη» με 29

Β. Το φύλο

σκοπό την διευκόλυνση της οικογένειας. Το 1993, με την Εθνική Γενική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας (Αρ. κατάθεσης 37/11-6-93) προβλέπεται η άδεια γάμου και γεννήσεως τέκνου από την εργασία (Α.Ν. 539/45), η αμειβόμενη άδεια μητρότητας , η γονική άδεια ανατροφής , η άδεια θηλασμού και φροντίδας των παιδιών και τέλος η νυχτερινή εργασία εγκύων των παιδιών (Οι επιχειρήσεις που απασχολούν εργαζόμενες είτε µε πλήρη είτε µε µερική απασχόληση αναλαμβάνουν την υποχρέωση κατά την κατάρτιση προγραµµάτων εργασίας να αποφεύγουν την απασχόληση των εγκύων σε νυχτερινή βάρδια. Σε οποιαδήποτε στιγμή της εγκυμοσύνης και εφόσον η έγκυος το ζητήσει για λόγους υγείας, θα πρέπει να µμετακινείται σε θέση ημερήσιας απασχόλησης). Το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας, το 1994, με σκοπό να διεξάγει έρευνες και μελέτες για την παραγωγή και αξιοποίηση της γνώσης αυτής. Θα εισάγει την έμφυλη προσέγγιση και θα παρέχει συμβουλευτική υποστήριξη σχετικά με την επιχειρηματικότητα και την απασχόληση των γυναικών. Δημιούργησε μεθοδολογίες και εκπόνησε εργαλεία με στόχο την δωρεάν παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών σε γυναίκες σε πολλές περιοχές της χώρας. Πέρα από την επιχειρηματικότητα, το 2000, θα προσπαθήσει να μειώσει την εμφάνιση των έμφυλων ανισοτήτων στην εκπαίδευση. Σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας και με Πανεπιστήμια της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης , θα δημιουργήσει ένα πανελλαδικό δεκαετές πρόγραμμα επιμόρφωσης και ευαισθητοποίησης των εκπαιδευτικών. Θα πραγματοποιήσει παρεμβατικές δράσεις σε σχολικές μονάδες τόσο της δευτεροβάθμιας όσο και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αργότερα, το 2005-2007 διενεργεί για πρώτη φορά έρευνα που αφορά τις αντιλήψεις των ανδρών-πατεράδων στην Ελλάδα σχετικά με τους ρόλους των δύο φύλων στην οικογενειακή και επαγγελματική ζωή. Θα αναδείξει τις κύριες τάσεις που δημιουργούνται στις σχέσεις των ανδρών με την οικογένεια και το παιδί στην τότε εποχή μέσω έκδοση σχετικών εγχειριδίων και αναπτύσσοντας δράσεις. Ακόμη , προσπάθησε να συμβάλει στην ενίσχυση πολιτικών για τη συμφιλίωση μεταξύ ιδιωτικής είτε οικογενειακής ζωής και της επαγγελματικής ζωής. Οι δράσεις θα συνεχίσουν και το 2015 με 30

Β. Το φύλο

επέκταση του πεδίου διερεύνησης σχετικά με τις εργαζόμενες και τους εργοδότες των ελληνικών βιομηχανιών μέσω χρηματικών πλαισίων του Ε.Ο.Χ. . Το 1998, με την κύρωση του πρόσθετου Πρωτοκόλλου στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (1988) και του πρόσθετου Πρωτοκόλλου στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη που προβλέπει Μηχανισμό Συλλογικών Αναφορών (1995) και του Νόμου 2595/1998 (ΦΕΚ 63/Α’24-3-1998) κατοχυρώνεται το δικαίωμα για ισότητα ευκαιριών και μεταχείρισης στον τομέα της απασχόλησης και του επαγγέλματος , χωρίς τη διάκριση λόγω του φύλου. Το 2002,το 2003 και το 2006 θα υπάρξουν νομοθετήματα αλλά θα καταργηθούν το 2010 από το Νόμο 3896/2010 (Φ.Ε.Κ. 207/Α` 8-122010) που σχετίζεται με την ισότητα των φύλων όπως προβλεπόταν από τις διατάξεις της Οδηγίας 2006/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Οι διατάξεις πέρα από γενικά θέματα ισότητας για την άμεση ή έμμεση διάκριση λόγω φύλου, αναφέρουν την «παρενόχληση», δηλαδή την ανεπιθύμητη συμπεριφορά συνδεόμενη όμως με το φύλο του ατόμου , αλλά και τη «σεξουαλική παρενόχληση». Το 2005 θα εφαρμοστεί νομοθέτημα περί ισότητας αλλά θα καταργηθεί το 2016 από τη κύρωση του Αναθεωρημένου Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη(2005), με το Νόμο 4359/2016 (Φ.Ε.Κ 5/Α’20-1-2016). Πρόκειται για μία εκτενή νομοθεσία που εμπεριέχει όλα τα δικαιώματα σχετικά με τη διασφάλιση της ισότητας μεταξύ των δύο φύλων και την προστασία της μητρότητας. Η πιο πρόσφατη νομοθέτηση θα γίνει το Ιούνιο του 2021, με το Νόμο 4808/2021 (Φ.Ε.Κ. 101/Α’ 19-6-2021) που τροποποιεί και προηγούμενο Νόμο 4604 του 2019 και κυρώνει τη 187η Διεθνή Οργάνωση Εργασίας σχετικά με τη ισορροπία μεταξύ της επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής και ακόμη κυρώνει τη 190η Διεθνή Οργάνωσης Εργασίας η οποία σχετίζεται με την εξάλειψη της βίας και της παρενόχλησης στον εργασιακό χώρο. Ακόμη, βρίσκεται σε διαβούλευση το νέο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ισότητα των Φύλων 2021-2025 με σκοπό την εξασφάλιση συνθηκών σταθερότητας και ανάπτυξης, ειδικά μετά τις επιπτώσεις που επέφερε η πανδημία του COVID-19 στη χώρα μας αλλά και στις 31

Β. Το φύλο

άλλες χώρες της Ευρώπης. Το ΕΣΔΙΦ 2021-2025 οργανώνεται γύρω από τέσσερις βασικούς άξονες που αφορούν τη: “- Πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας. - Ισότιμη συμμετοχή γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων/ ηγετικούς ρόλους. - Ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. - Ενσωμάτωση διάστασης φύλου σε τομεακές πολιτικές.” (ΕΣΔΙΦ) Σε συνέχεια σχετικά με την έμφυλη ισότητα στην εκπαίδευση, η UNESCO σύνταξε τη Στρατιγική για την Ισότητα των Φύλων στην Εκπαίδευση 2019-20251. Η στρατηγική επικεντρώνεται σε συστημικές μετατροπές προς όφελος όλων των εκπαιδευόμενων μέσω στοχευμένων παρεμβάσεων για την ενδυνάμωση των γυναικών και των κοριτσιών. Προτείνει τρεις άξονες δράσης: - τη συλλογή καλύτερων δεδομένων για την κατάρτιση δράσεων που στοχεύουν στην έμφυλη ισότητα στην εκπαίδευση. - καλύτερα νομικά πλαίσια και βελτιωμένες πολιτικές για την προώθηση δικαιωμάτων. -καλύτερες μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης με στόχο την ενδυνάμωση. Ακόμη, ανάλογη δράση σχετικά με την έμφυλη ισότητα και την εξάλειψη των έμφυλων ανισοτήτων και διακρίσεων, της σεξουαλικής παρενόχλησης και άλλων μορφών βίας που σχετίζονται με το φύλο στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της Ελλάδας αποτελεί το νέο θεσμικό πλαίσιο για την Έρευνα και την Καινοτομία (2021-2027) του Συμβουλίου της Ευρώπης το οποίο διαμορφώνεται σύμφωνα με τις προδιαγραφές του προγράμματος Horizon Europe. Σε αυτό το πλαίσιο , τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα καλούνται να καταρτίσουν και να υλοποιήσουν τα Σχέδια Δράσης για την προώθηση της Έμφυλης Ισότητας (ΣΔΕΙ). Το πλαίσιο Horizon Europe (2021-2027) δίνει έμφαση σε τρία σημεία : - η ύπαρξη Σχεδίου Δράσης για την Έμφυλη Ισότητα αποτελεί εφεξής 1 From access to empowerment: UNESCO strategy for gender equality in and through education 2019-2025 διαθέσιμο στο: https://unesdoc.unesco.org/ ark:/48223/pf0000369000

Β. Το φύλο

κριτήριο αιρετότητας για ορισμένες κατηγορίες νομικών οντοτήτων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. - η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στο περιεχόμενο της έρευνας και της καινοτομίας συνιστά κριτήριο ανάθεσης και αξιολογείται σύμφωνα με το κριτήριο αριστείας - στοχεύει στην προώθηση της έμφυλης ισορροπίας σε όλο το πρόγραμμα με στόχο τη συμμετοχή των γυναικών κατά 50% σε όλα τα σχετικά συμβούλια , τις ομάδες εμπειρογνωμόνων , τις επιτροπές αξιολόγησης και εισάγει την έμφυλη ισορροπία στις ερευνητικές ομάδες ως κριτήριο κατάταξης σε περιπτώσεις ισοβαθμίας. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως οι νόμοι σχετικά με την ισότητα των δύο φύλων ανανεώνονται και μεταβάλλονται ανάλογα με τις ανάγκες της κοινωνίας μας. Ακόμη όμως κατανοούμε ότι παρά το γεγονός ότι ο πρώτος νόμος του Συντάγματος συνέβη σχεδόν μισό αιώνα πριν, η ισότητα δεν έχει επιτευχθεί και ότι οι κοινωνικές αλλαγές αργούν να φανούν παρά την ύπαρξη των νόμων. Για παράδειγμα, το φαινόμενο της παρενόχλησης και της σεξουαλικής παρενόχλησης έχει 20 χρόνια από το πρώτο σχετικό νόμο , αλλά το 2021 παρατηρούμε μεγάλη αύξηση της βίας κατά το γυναικών. Ενώ η πανδημία του Covid-19 πρόκειται να επιφέρει και άλλες επιπτώσεις σχετικά με τη διάσταση των φύλων σε όλους τους τομείς, είτε στο κοινωνικό, οικιακό είτε στον εργασιακό χώρο. Για αυτό το λόγω δε θα πρέπει να θεωρούμε κατοχυρωμένα και δεδομένα τα δικαιώματα των γυναικών αλλά να γνωρίζουμε ότι ακόμη δεν έχει επιτευχθεί η ισότητα μεταξύ των φύλων , η ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στο εργασιακό στίβο και τέλος η διαχώριση της ταυτότητας της γυναίκας από τη μητρότητα. Η αλλαγή των στερεοτυπικών αντιλήψεων των ατόμων χρειάζεται πέρα από νόμους και τη συνεχή συμβολή του ίδιου του κοινωνικού συνόλου, τόσο των γυναικών αλλά και των ανδρών. Θα πρέπει να υπάρξει μια πιο σφαιρική επιρροή από διαφορετικές πτυχές τόσο της ατομικής όσο και της κοινωνικής ζωής, σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο.

Κεφάλαιο Γ. Η διάσταση των φύλων γ1. Έρευνα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ Αφού θέσαμε θεωρητικά το πλαίσιο του φεμινισμού και την προσπάθεια να επέλθει η ισότητα μεταξύ των δύο φύλων μέσω των νομοθετικών πλαισίων. Θα πρέπει πρακτικά πλέον, μέσω ερευνών να δούμε με ποιον τρόπο και αν μετριέται η διάσταση μεταξύ των φύλων και τέλος το πού κυμαίνεται αυτή. Η απάντηση σε μεγάλο βαθμό θα δοθεί από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, το οποίο αποτελεί τον Διεθνή Οργανισμό Συνεργασίας Δημόσιου και ιδιωτικού τομέα , κάθε χρόνο συντάσσει από το 2006 μια αναφορά η οποία σχετίζεται και με το παγκόσμιο χάσμα των φύλων (gender gap) σε 156 χώρες. Σκοπός του οργανισμού είναι να συντάσσει την πρόοδο προς την ισότητα των φύλων σε σύγκριση μεταξύ χωρών. Το χάσμα εξετάζεται μέσω της ανάλυσης τεσσάρων βασικών τομέων , της Οικονομικής Συμμετοχής και Ευκαιρίας (Economic Participation and Opportunity), την Εκπαιδευτική Επίτευξη (Educational Attainment), την Υγεία και Επιβίωση (Health and Survival) και τέλος της Πολιτικής Ενδυνάμωσης (Political Empowerment). Στη τελευταία αναφορά, δηλαδή του 2021, κυκλοφόρησε ένα χρόνο αφού ο Covid-19 επισημοποιήθηκε ως πανδημία. Αναφέρεται πως η πανδημία του Covid-19 δημιούργησε εμπόδια τόσο για την ανάπτυξη της οικονομίας όσο και της κοινωνικής ευημερίας, συνεπώς διεύρυνε το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων. Τα στοιχεία της έρευνας δείχνουν ότι οι γυναίκες επηρεάστηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό από τους άντρες. Στατιστικά, σε παγκόσμιο επίπεδο φαίνεται να διευρύνθηκε από την παλαιότερη έκδοση έρευνας κατά 2,4% . Τα δεδομένα τείνουν να αυξηθούν καθώς η επιρροή της πανδημίας δεν έχει ολοκληρωθεί, άρα και τα δεδομένα της έρευνας του 2021 δεν αντικατοπτρίζουν τη συνολική επίπτωση της πανδημίας στο χάσμα μεταξύ των φύλων. Σύμφωνα με το έκθεση του 2020 εκτιμάτε ότι το χάσμα της ανισότητας στην Οικονομική Συμμετοχή (Economic Participation) θα χρειαστεί 267,6 χρόνια για να κλείσει, δηλαδή το έτος 2287,6. Για να υπάρχει μέτρο σύγκρισης, πρέπει να αναφέρουμε ότι η πρόβλεψη στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του 2018 ήταν 2021 χρόνια. Το οικονομικό χάσμα εμπεριέχει τρεις έννοιες , το χάσμα των αμοιβών, το χάσμα της προαγωγής και το χάσμα της συμμετοχής. 1 World Economic Forum, 2018.The Global Gender Gap Report 2018. Cologny /Geneva Switzerland, σελ. viii

Γ. Η διάσταση των φύλων

Το χάσμα των αποδοχών προκύπτει από την ανάλυση των δεδομένων μεταξύ των αναλογιών των κερδών μεταξύ γυναίκαάντρα. Το χάσμα προαγωγής σχετίζεται με την αναλογία των φύλων μεταξύ ανώτερων στελεχών, διευθυντικών στελεχών είτε πολιτικών. Αιτία της αργής προόδου της μισθολογικής ισότητας, δεν αποτελεί το γεγονός ότι οι γυναίκες πληρώνονται λιγότερο από τους άντρες αλλά ότι υπάρχει σοβαρή υποεκπροσώπηση των γυναικών σε διευθύνουσες θέσεις. Ενώ ταυτόχρονα η συνεχής εξειδίκευση των γυναικών σε επαγγέλματα χωρίς να αναλαμβάνουν θέσεις μεγάλων ευθυνών, αυξάνει συνεχώς το χάσμα. Προφανώς δεν αποτελεί αρνητικό το γεγονός η είσοδος όλο και περισσότερων γυναικών στον επαγγελματικό στίβο αλλά ότι η ισότητα των φύλων δεν αποτελεί πολιτική όλων των φορέων. Περίπτωση παραδείγματος σχετικά με την αναλογία κερδών μεταξύ ανδρών και γυναικών αποτελεί το αρχιτεκτονικό γραφείο “FOSTER + PARTNERS”. Το 2017 λόγω της ανησυχητικής της έμφυλης ανισότητας στο θέμα των αποδοχών, η βρετανική κυβέρνηση ζήτησε από τις εταιρίες που απασχολούν πάνω από 250 άτομα, να δημοσιεύσουν ετήσιες εκθέσεις σχετικά με τις αμοιβές μεταξύ των φύλων. Η έρευνα χωρίζεται σε 4 επίπεδα αμοιβών, από το χαμηλότερο έως το υψηλότερο. Στο υψηλότερο επίπεδο που αφορά τα ανώτερα επίπεδα ιεράρχησης οι γυναίκες αποτελούν το 24% έναντι των αντρών με 76% για το 20211, ενώ για το 20172 ήταν 20% και 80% αντίστοιχα. Το κατώτερο επίπεδο αποτελείται 40% από γυναίκες και 60% από άντρες για το 2021, ενώ για το 2017 44% από γυναίκες και 56% από άντρες. Ενώ και στα 2 ενδιάμεσα επίπεδα το σύνολο των αντρών υπερτερεί έναντι των γυναικών με μικρότερη διαφορά. Οι υπεύθυνοι της εταιρείας επιμένουν πως δεν πρόκειται για αποτέλεσμα διακρίσεων. Παρόλα αυτά κατανοούμε ότι από το 2017 μέχρι και το 2021 τα ποσοστά παραμένουν στάσιμα. Προφανώς από μία εταιρεία δεν μπορούμε να εξάγουμε κάποιο συμπέρασμα, αλλά μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το φαινόμενο του χάσματος των αποδοχών μεταξύ των φύλων. Σε καλύτερα ποσοστά όμως χάσματος βρίσκεται το επίπεδο Εκπαιδευτικής Επίτευξης (Educational Attainment) και Υγείας και Επιβίωσης (Health and Survival). Με το εκπαιδευτικό επίτευγμα στο 95%, με 37 χώρες να βρίσκονται σε ισοτιμία. Ενώ ο εκτιμώμενος χρόνος για να κλείσει εντελώς το χάσμα είναι στα 14,2 χρόνια. Επισημαίνεται όμως από το Παγκόσμιο Φόρουμ ότι είναι πιθανό να 1 2

FOSTER + PARTNERS HOLDINGS LIMITED 2020/21 Gender pay gap report FOSTER + PARTNERS HOLDINGS LIMITED 2017 Gender pay gap report

Γ. Η διάσταση των φύλων

υπάρχουν σημαντικές μελλοντικές επιπτώσεις λόγω της πανδημίας. Από τον Πίνακα 1 (σελίδα 37) των χωρών του Φόρουμ 20213 για το 2018, βλέπουμε πως σε καμία χώρα δεν έχει επιτευχθεί η πλήρως ισότητα με την Ελλάδα να βρίσκεται στη 84η θέση . Τις καλύτερες επιδόσεις εμφανίζει η βόρεια Ευρώπη, με πρώτες στον πίνακα να βρίσκονται η Ισλανδία και η Φιλανδία οι οποίες έχουν κλείσει πάνω από το 85%. Από τις 20 χώρες η μόνη που δεν έχει φτάσει το όριο του 70% είναι η Ελλάδα με ποσοστό 68,9% . Ενώ αναφέρεται ότι ειδικά στην Ελλάδα το χάσμα διευρύνθηκε λόγω της απότομης πτώσης του ποσοστού των γυναικών σε υπουργικές θέσεις. Ακόμη, αναφέρεται ότι δεδομένου της καραντίνας και το κλείσιμο των σχολείων αλλά και των χώρων απασχόλησης είτε φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων, αύξησε το άγχος και τη δυσκολία διατήρησης της ισορροπίας μεταξύ της επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Λόγω της καραντίνας οι αναφορές δείχνουν ότι το 5% των εργαζόμενων γυναικών έχασαν την δουλειά τους έναντι του 3,9% των αντρών. Το 5% των γυναικών προφανώς δεν αφορά μόνο όσες έχουν παιδιά ή ασχολήθηκαν με την οικογενειακή μέριμνα. Συγκεκριμένα στην Ελλάδα , η Γενική Γραμματεία Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (Γ.Γ.Δ.Ο.Π.Ι.Φ.) στο 26ο Ενημερωτικό Σημείωμα του Νοεμβρίου του 2020 αναφέρει ότι : “Αναφορικά με τη σύγκριση της ανεργίας των δύο φύλων, παρατηρούμε ότι μετά την εφαρμογή των μέτρων τον Μάρτιο του 2020, μήνας κατά τον οποίο η διαφορά ανεργίας γυναικών - αντρών ήταν η μικρότερη του έτους, η μεγαλύτερη διαφορά σημειώθηκε τον Μάιο - 8,5%, ακολούθησε σημαντική μείωση τον Ιούνιο στο 5% και τελικά σταθεροποίηση λίγο ψηλότερα τους καλοκαιρινούς μήνες Ιούλιο και Αύγουστο (6,2% και 6,1% αντίστοιχα), ωστόσο η διαφορά αυξήθηκε σε σχέση με το επίπεδο του Μαρτίου (4,2%). [...]” .

3 World Economic Forum, 2021.The Global Gender Gap Report 2021. Cologny /Geneva Switzerland, σελ. 10

Γ. Η διάσταση των φύλων

Πίνακας 1 Κατάταξη χωρών του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (Πηγή: Global Gender Gap Report 2020)

Γ. Η διάσταση των φύλων

γ2. Η γυάλινη οροφή σαν έννοια στην εκπαίδευση Με σκοπό την περιγραφή κάποιων κοινωνικών φαινομένων σχετικά με τις ανισότητες και τα στερεότυπα που βιώνουν οι γυναίκες, χρησιμοποιούνται συχνά κάποιες μεταφορές ως μέσο κατανόησης αυτών. Συχνά πρόκειται για μεταφορές που παραπέμπουν σε εικόνες, για παράδειγμα : ο “γυάλινος ανελκυστήρας”, ο “παγωμένος μέσος”, το “κολλώδες έδαφος”, η “διαρροή αγωγού”, η “διπλή βάρδια” , η “μητρική τροχιά”, ο “γυάλινος γκρεμός” και τέλος ο “ροζ γιακάς” είναι κάποιες από αυτές. Ο “γυάλινος ανελκυστήρας” αναφέρεται στο φαινόμενο ότι οι άντρες ανέρχονται γρηγορότερα στην ιεραρχία σχέση με τις γυναίκες, αφού ο ένας χρησιμοποιεί τον ανελκυστήρα ενώ ο άλλος τη σκάλα (Williams,1992). Ο “παγωμένος μέσος” συσχετίζεται με την προηγούμενη έννοια καθώς αφορά την αργή εξέλιξη των γυναικών και το γεγονός ότι δεν μπορούν να ανελιχθούν πέρα από τις μεσαίες βαθμίδες ιεραρχίας ανεξάρτητα με τις επιδόσεις τους (Wentling 1992). Tο “κολλώδες έδαφος” σχετίζεται με τις διαφοροποιήσεις και ανισότητες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στα χαμηλότερα επίπεδα αμοιβών καθώς λαμβάνουν χαμηλότερες αποδοχές λόγω φύλου (Tesch, Wood, Helwig & Nattinger 1995). Η “διαρροή αγωγού” πρόκειται μια μεταφορά που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την απώλεια των γυναικών στα πεδία STEM1 και γενικότερα η διακοπή κατά την άνοδό τους σε υψηλότερα στάδια ιεραρχίας (Goulden et al., 2011; Resmini, 2016; Howes et al., 2018) . Η “διπλή βάρδια” (Craig 2007) και η “μητρική τροχιά” (Hill, Märtinson, Ferris et al. 2004) αναφέρονται στο στερεότυπο της γυναίκας – μητέρας, καθώς η ίδια θα πρέπει να διαθέσει χρόνο πέρα της εργασίας, στις οικιακές εργασίες και στην παροχή φροντίδας είτε 1 Ο όρος STEM (Science, Technology, Engineering and Mathematics) είναι το ακρωνύμιο το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως από άτομα σχετικά με την εκπαιδευτική πολιτική, για τα πεδία που αναφέρονται στις Φυσικές Επιστήμες, την Τεχνολογία, την Επιστήμη των Μηχανικών και τα Μαθηματικά. Ο όρος “STEM” πρωτοεμφανίσθηκε το 2001 από τη βιολόγο Judith A. Ramaley, η οποία ως Διευθύντρια του Ιδρύματος Φυσικών Επιστημών των ΗΠΑ, ήταν υπεύθυνη για την ανάπτυξη νέων προγραμμάτων σπουδών.”(Οργανισμός Εκπαίδευσης Ρομποτικής Επιστήμης, Τεχνολογίας και Μαθηματικών)

Γ. Η διάσταση των φύλων

νέων μελών της οικογένειας ή γηραιότερων. Ο “γυάλινος γκρεμός” (Ryan and Haslam, 2005) αφορά τις γυναίκες που έχουν κατακτήσει θέσεις υψηλής ιεραρχίας αλλά οι θέσεις τους είναι είτε επικίνδυνες είτε επισφαλείς με πιθανή την απομάκρυνσή τους από τη θέση αυτή. Ενώ τέλος, ο “ροζ γιακάς”1 αναφέρεται για δουλειές που γυναικοκρατούνται και συνήθως ανταμείβονται λιγότερο από θέσεις που κατέχουν κυρίως άντρες. Πρόκειται για στερεότυπο μεταξύ την επιλογή επαγγελμάτων, υπάρχουν ανάλογα επαγγέλματα με “μπλε γιακά”. Στην παρούσα έρευνα όμως θα αναλυθεί κυρίως η έννοια της “γυάλινης οροφής”, η οποία πρόκειται για έναν όρο, που χρησιμοποιείται με σκοπό να περιγράψει τα “αόρατα εμπόδια” που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες κατά την προαγωγή τους σε ανώτερες θέσεις. Οι θέσεις αυτές μπορεί να σχετίζονται πέρα από την επαγγελματική , με την πολιτική, την κοινωνική ακόμη και την προσωπική (ΕΣΔΙΦ,2021). Σαν όρος, αποτελεί μία νέα κατασκευή (Roman,2017) αφού πρώτη φορά εισηγήθηκε σαν φράση το 1978 από την Marilyn Loden κατά τη διάρκεια ομιλίας της σχετικά με τις φιλοδοξίες των γυναικών. Παρά το γεγονός ότι σαν όρος είναι σχετικά καινούριος, το φαινόμενο αυτό, της γυναίκας δηλαδή να μην λαμβάνει ηγετικές θέσεις προϋπάρχει πολλά χρόνια πριν. Η “γυάλινη οροφή” σχετίζεται άμεσα με τον οριζόντιο και τον κάθετο διαχωρισμό. Ο οριζόντιος διαχωρισμός αναφέρεται στο γεγονός ότι ανάλογα με το φύλο, γίνεται διαχωρισμός των επαγγελμάτων με την κύρια παρουσία ή την απουσία ενός φύλου από αυτό. Δημιουργώντας έτσι τη διάκριση ανάμεσα στα “γυναικεία” και τα “ανδρικά” επαγγέλματα, “αποκλείοντας” ή δυσκολεύοντας με αυτό το τρόπο ένα άτομο του αντίθετου φύλου να εισέλθει σε αυτό. Από την άλλη ο κάθετος διαχωρισμός, αναφέρεται στην ικανότητα 1 Η έννοια των θέσεων εργασίας με ροζ γιακά ξεκίνησε πιθανότατα τη δεκαετία του 1940 κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι γυναίκες μπήκαν στο εργατικό δυναμικό σε μεγάλους αριθμούς. Η Louise Kapp Howe, μια συγγραφέας που επικεντρώθηκε σε κοινωνικά ζητήματα, έκανε δημοφιλή τον όρο στα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν έγραψε για νοσοκόμες, γραμματείς και δασκάλους - βιομηχανίες που κυριαρχούσαν σε αυτές τις θέσεις οι γυναίκες εκείνη την εποχή.

Γ. Η διάσταση των φύλων

κάποιου να ανελιχθεί στο επάγγελμά του και να φτάσει στις ανώτατες θέσεις της εκάστοτε επαγγελματικής του καριέρας. Η πρόσβαση των γυναικών στις ανώτερες ή ηγετικές θέσεις παραμένει περιορισμένη , ακόμη και αν τα επαγγέλματα γυναικοκρατούνται. Η ύπαρξη αυτών των εμποδίων που είτε αποκλείουν είτε καθυστερούν την εξέλιξη των γυναικών ονομάζεται “γυάλινη οροφή”. Με την μη ύπαρξη της γυάλινης οροφής και την απουσία των γυναικών στις ανώτερες θέσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα, υπάρχει η περίπτωση να διαμορφωθεί μία ασυνείδητη προκατάληψη, με τα πρότυπα να είναι άνδρες. Ενώ και στην διαδοχή αυτών, τα στερεότυπα χρόνων, να μην επιτρέψουν την ανέλιξη του άλλου φύλου. Το φαινόμενο αυτό, ονομάζεται “gatekeeper” κατά το οποίο οι ηγέτες, ασυνείδητα ενεργούν με τέτοιο τρόπο ο οποίος υποστηρίζει τη σταδιοδρομία όσων μοιάζουν με τους ίδιους.2 Το Glass Ceiling Index (GCI) πρόκειται για δείκτη ο οποίος συγκρίνει τα δεδομένα των γυναικών στον ακαδημαϊκό χώρο στην Ευρώπη. Ο τρόπος μέτρησης αυτό είναι ότι ο δείκτης GCI μπορεί να κυμαίνεται από το 0 έως το άπειρο. Όταν ο δείκτης αυτός είναι ίσος με το 1 σημαίνει ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο φύλων σχετικά με την προαγωγή αυτών. Εάν η βαθμολογία αυτή είναι χαμηλότερο της μίας μονάδας, σημαίνει ότι υπάρχει υπερεκπροσώπιση των γυναικών στο Βαθμό Α, δηλαδή της ανώτατης ακαδημαϊκής βαθμίδας . Άρα όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή του δείκτη, τόσο ισχυρότερη είναι η “γυάλινη οροφή”, άρα και πιο δύσκολο για τις γυναίκες να ανελιχθούν σε υψηλότερες θέσεις. Σύμφωνα με την Γενική Διεύθυνση Έρευνας και Καινοτομίας, η τελευταία έκθεση έδειξε ότι στην ΕΕ-28 , το 2018 το GCI ήταν ίσο με 1.59 (Βλέπε Πίνακα 3). Τιμή αυξημένη σχέση με το 2015, αφού η τιμή ανερχόταν στο 1.54. Παρατηρούμε όμως ότι σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι τιμές είναι πάνω της μίας μονάδας, το οποίο δείχνει ότι πράγματι οι γυναίκες αντιμετωπίζουν μεγαλύτερες δυσκολίες κατά την ανέλιξή τους σε υψηλότερες ακαδημαϊκές θέσεις.

2 European Commission. Directorate General for Research and Innovation., Science Metrix., KU Leuven., ICFI., 2016. She figures handbook 2015. Publications Office, LU. σελ. 89

Γ. Η διάσταση των φύλων

O δείκτης GCI για την Ελλάδα (EL), το 2013 ανερχόταν στο 1.48 (Βλέπε Πίνακα 2), το 2016 στο 1.42, το 2015 στο 1.36 ενώ το 2018 το ποσοστό ανερχόταν στο 1.41. Η Γενική Διεύθυνση Έρευνας και Καινοτομίας για το 2019, τοποθετεί την Ελλάδα στα χαμηλότερα ποσοστά γυναικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σε πανεπιστημιακά ιδρύματα με 16%, ενώ χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά ξεπερνούν το 40%, όπως η Λετονία 44,4% , η Σουηδία 41,7% και η Ισλανδία 40%.

Πίνακας 2 Glass Ceiling Index την περίοδο 2013-2016 (Πηγή She Figures)

Γ. Η διάσταση των φύλων

Κατανοούμε λοιπόν, πως ο ακαδημαϊκός χώρος απαιτεί αλλαγή του υπάρχοντος προτύπου και οργάνωσης. Οι λήψεις αποφάσεων των πανεπιστημίων, του κράτους είτε ακόμη και της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι σημαντικές για την αλλαγή αυτού. Ακόμη, κατανοούμε πως οι τιμές GCI δεν ακολουθούν μία σταθερή μείωση αλλά οι τιμές του αυξομειώνται συνεχώς, ανάλογα μα τις κοινωνικές αλλαγές.

Πίνακας 3 Glass Ceiling Index την περίοδο 2015-2018, (Πηγή She Figures)

Γ. Η διάσταση των φύλων

Παρότι το φαινόμενο της γυάλινης οροφής τεκμηριώνεται με αυτές τις ποσοτικές μετρήσεις, δεν πληροφορούνται οι λόγοι και οι διαδικασίες που μέσω αυτών παγιώνεται η έμφυλη ανισότητα. Θα μπορούσαμε μόνο να συμπεράνουμε ότι καθώς ο πανεπιστημιακός χώρος αποτελεί μικρογραφία της κοινωνίας, έτσι και σε αυτό το περιβάλλον εκδηλώνονται και αναπαράγονται οι έμφυλες διακρίσεις. Αυτές θα μπορούσαν να ήταν η αναπαραγωγή σεξιστικών λόγων, συνέχιση λανθασμένων στερεοτύπων και πρακτικών είτε ακόμη και σεξουαλικής παρενόχλησης. Ακόμη, κατανοούμε πως πέρα από την ανάγκη ποσοτικών δεδομένων, για να κατανοήσουμε καλύτερα την κατάσταση με σκοπό να υπάρξει και η ανάλογη δράση , θα πρέπει να υπάρχουν ποιοτικά δεδομένα. Kαι στην περίπτωση των διοικητικών συμβουλίων έχουμε υποεκπροσώπηση των γυναικών στις ηγετικές θέσεις σε όλους τους θεσμούς που προαναφέρθηκαν. Στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αναφέρεται ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το 2019, τα διοικητικά συμβούλια αποτελούνταν από 31,15 γυναίκες και κάτω από το ένα τέταρτο του διοικητικού συμβουλίου ήταν γυναίκες σε ηγετική θέση, με εκπροσώπηση 24,5%. Η διάσταση στον ακαδημαϊκό χώρο, αποτελεί αδιαμφησβήτητα μία ανδροκρατούμενη κατάσταση, ειδικά όπως θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο στα πεδία των επιστήμων. Ενώ η κατάσταση θυμίζει φαύλο κύκλο, με τις γυναίκες να πρέπει να πρέπει να έρθουν αντιμέτωπες με τη “γυάλινη οροφή” σε πολλά επίπεδα έτσι ώστε να μην συνεχιστεί η παρούσα κατάσταση.

Γ. Η διάσταση των φύλων

γ3. Η διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση σε ευρωπαϊκό επίπεδο Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε ακόμη καλύτερα τη διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση, θα πρέπει να παραθέσουμε τα αποτελέσματα ανάλογων ερευνών, με σκοπό την οπτικοποίηση της κατάστασης σε δεδομένα αλλά και να έχουμε και τη δυνατότητα σύγκρισης. Ακόμη και αν δεν υπάρχουν τόσο εκτενείς βιβλιογραφικές πηγές ή έμφαση για το φαινόμενο της υποεκπροσώπευσης των γυναικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (Bradley , 2009) , τα τελευταία χρόνια διεξάγονται συνεχείς εκθέσεις σχετικά με τα μέλη ΔΕΠ από τη Γενική Διεύθυνση Έρευνας και Καινοτομίας Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αυτό συμβαίνει διότι με αυτό το τρόπο μπορούμε όχι μόνο να δημιουργήσουμε μία πιο ρεαλιστική εικόνα της υπάρχουσας κατάστασης, πέρα από τη θεωρητική, αλλά και να κατανοήσουμε κατά πόσο είναι αποτελεσματικές οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Η έκθεση αυτή που μελετά στατιστικά πλέον την ισότητα μεταξύ των φύλων στην Έρευνα και την Καινοτομία (R&I, Research and Innovation) στην Ευρώπη ονομάζεται “She Figures”. Οι εκδόσεις “She Figures” κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά το 2003 και από τότε διεξάγονται ανά τρία χρόνια. Τα περισσότερα από τα δεδομένα για την έκθεση She Figures εξάγονται από τις στατιστικές έρευνες της Eurostat για την εκπαίδευση. Σε περίπτωση που δεν υπήρχαν διαθέσιμα στατιστικά για την εκπαίδευση από την Eurostat, συγκεντρώθηκαν από ιστοσελίδες της Διεθνής Οργάνωσης Εργασίας (ILO), τον Οργανισμό της Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και του Ινστιτούτου Στατικής της UNESCO (UIS). Η έρευνα επεκτάθηκε σε 44 χώρες, και πιο συγκεκριμένα, στα 27 ευρωπαϊκά κράτη-μέλη (ΕΕ-27) και το Ηνωμένο Βασίλειο. Όσων αφορά το φύλο, η έρευνα λαμβάνει υπόψη τη συλλογή δεδομένων ανά φύλο γυναικών και ανδρών, δηλαδή δεν λαμβάνεται υπόψη το μη δυαδικό φύλο ή αλλιώς το μεσοφυλικό φύλο , το οποίο αναφέρεται όμως πως θα ληφθεί σε μελλοντικές δημοσιεύσεις όπου είναι αυτό δυνατό.

Γ. Η διάσταση των φύλων

Αρχικά, σε προπτυχιακό επίπεδο (Επίπεδο ISCED 6)1 φαίνεται ότι οι γυναίκες εξακολουθούσαν να είναι πιο πιθανό από τους άνδρες να αποφοιτήσουν από τις προπτυχιακές σπουδές. Η μέτρηση αυτή βασίζεται στον αριθμό των αποφοίτων προπτυχιακού πτυχίου σε σύγκριση με τον αριθμό των εισακτέων σε αυτό ανά πεδίο σπουδών, με τη μέτρηση των γυναικών να είναι υψηλότερη από των ανδρών2. Σύμφωνα με την Eurostat3, με τελευταία ενημέρωση τον Οκτώβριο του 2021, από το σύνολο των πτυχιούχων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην ΕΕ-28, το 2019, το 57.92% είναι γυναίκες. Όμως η αναλογία αυτή αλλάζει σε μεταπτυχιακό επίπεδο πτυχιούχων (ISCED 7) σχέση με το προπτυχιακό. Τα στοιχεία της έρευνας της χρονιάς 2018 για την ΕΕ-28, δείχνουν ότι οι γυναίκες αντιπροσώπευαν το 48,1% των αποφοίτων των μεταπτυχιακών σπουδών, έναντι το 47,5% το 2010. Το ποσοστό αυτό σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι πολύ ικανοποιητικό και κατανοούμε ότι υποδεικνύει μία ισότητα μεταξύ των φύλων. Όμως θα ήταν λάθος να καθησυχαστούμε σε αυτό το ποσοστό καθώς σε μία μεγαλύτερη ανάλυση, θα διαπιστώσουμε την υποεκπροσώπηση των γυναικών σε πεδία STEM. Οι γυναίκες διδακτορικών πτυχίων (ISCED 8) εκπροσωπούνται λιγότερο από τους άντρες στις Φυσικές Επιστήμες κατά 38,4% , στα Μαθηματικά & Στατιστική κατά 32,5% , στις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) κατά 20,8% ,στη Μηχανική και Μηχανολογία κατά 27% ενώ τέλος στην Αρχιτεκτονική και στις Κατασκευές κατά 37,2%. Παρά την άνοδό τους σχέση με την έκθεση του 2015, το ποσοστό παραμένει χαμηλό. Σε γενικό επίπεδο για την ΕΕ-28 , το 2019 , το 47,74% των διδακτορικών αποφοίτων ήταν γυναίκες με 60,160 άτομα έναντι του συνόλου.

1 Η Διεθνής Πρότυπη Ταξινόμηση της Εκπαίδευσης (ISCED / International Standard Classification of Education) είναι ένα στατιστικό πλαίσιο για την οργάνωση πληροφοριών σχετικά με την εκπαίδευση που διατηρεί ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO). 2 She Figures: Gender in Research and Innovation Statistics and Indicators (2021). European Commission, Brussels, σελ. 44 3 Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_ grad5

Γ. Η διάσταση των φύλων

γ4. Η ακαδημαΪκή σταδιοδρομία σε ευρωπαϊκό επίπεδο Στη συνέχεια της έκθεσης ”She Figures” διεξάχθηκε έρευνα για τη συμμετοχή των γυναικών στη λήψη αποφάσεων και της ηγετικές θέσεις στον ακαδημαϊκό χώρο. Αναφέρεται ότι το 2012, τα κράτη μέλη κλήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διασφαλίσουν ότι τουλάχιστον το 40% του υποεκπροσωπούμενου φύλου πρέπει να συμμετέχει σε επιτροπές επαγγελματικής εξέλιξης και προόδου με σκοπό την ισορροπία των φύλων μεταξύ των καθηγητών. Όμως, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2020 αναφέρει ότι οι ακαδημαϊκές θέσεις στην ΕΕ-28 συνεχίζουν να αποτελούν σημαντικό ζήτημα, εμποδίζοντας έτσι την ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας (ΕΡΑ). Ειδικότερα, θα εξετάσουμε το χάσμα στον τομέα STEM , στο οποίο ανήκει και η αρχιτεκτονική. Ως ακαδημαϊκό προσωπικό ΔΕΠ (Διδακτικό και Ερευνητικό Προσωπικό) μπορεί να υπάρξει στο βαθμό Γ και να ανελιχθεί στο βαθμό Α, με το βαθμό Α να αποτελείται από τους πανεπιστημιακούς καθηγητές-τριες. Όπως προαναφέραμε, το επίπεδο των ποσοστών αποφοίτων σε προπτυχιακό, μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο, στο σύνολό τους είναι σε ικανοποιητικό επίπεδο εκτός από τον κλάδο των πεδίων STEM. Θα πρέπει να διευκρινιστεί , ότι το ήδη υπάρχων διδακτικό προσωπικό δεν πρέπει να συγχέεται με τους απόφοιτους διδακτορικού πτυχίου που προαναφέρθηκε. Καθώς, το ακαδημαϊκό προσωπικό στην ΕΕ-28 μειώθηκε σημαντικά στις υψηλότερες θέσεις του ακαδημαϊκού χώρου , δηλαδή σε βαθμό Α. Το ”She Figures” του 2018 αναφέρει πως το ποσοστό των γυναικών μειώθηκε από 46,6% στις θέσεις του βαθμού Γ σε 40,3% στις θέσεις του βαθμού Β, με πτώση σε περίπου το ένα τέταρτο των γυναικών (26,2%) που αντιπροσωπεύονται στις υψηλότερες θέσεις , δηλαδή βαθμού Α . Δεν υπήρξε καμία αλλαγή από το 2015 σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, με μόνο μικρή αλλαγή σε όλες τις βαθμίδες του ακαδημαϊκού προσωπικού. Τα στοιχεία δείχνουν ότι μεταξύ 2015 και 2018, υπήρξε πολύ μικρή βελτίωση στην εκπροσώπηση των γυναικών σε θέσεις Α βαθμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε την υποεκπροσώπηση των γυναικών σε πεδία STEM στην ΕΕ-28 το 2018 , από το προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο (ISCED 6 & 7) μέχρι την ακαδημαϊκή θέση 47

Γ. Η διάσταση των φύλων

Βαθμού Α . Στον Πίνακα 4 βλέπουμε τα ποσοστά των ανδρών και των γυναικών σε μία τυπική ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, από φοιτητές έως το ανώτατο ακαδημαϊκό προσωπικό, ενώ στο Πίνακα 5 βλέπουμε την ίδια ακαδημαϊκή σταδιοδρομία από φοιτητές έως ακαδημαϊκό προσωπικό στην επιστήμη και τη μηχανική, δηλαδή στα πεδία STEM. Σε μεγαλύτερη ανάλυση στον Πίνακα 5, παρατηρούμε ότι το 2018, οι γυναίκες σε επίπεδα ISCED 6 & 7 ήταν 33% των μαθητών και 36% των αποφοίτων στα πεδία STEM. Σε σύγκριση με την τυπική ακαδημαϊκή σταδιοδρομία βρίσκεται 22% χαμηλότερα. Στα επίπεδα ISCED 8 , οι γυναίκες ήταν το 37% των φοιτητών και το 38% των αποφοίτων στα πεδία STEM. Και σε αυτή την περίπτωση τα ποσοστά είναι κατά 11% και 10% χαμηλότερα από το σύνολο των πεδίων. Το χάσμα πέρα από τις ποσοστιαίες διαφορές στα πεδία , είναι σε όλες τις περιπτώσεις ανησυχητικό καθώς τα ποσοστά των γυναικών είναι αρκετά μικρότερα από εκείνα των ανδρών, ειδικά όσο ανεβαίνει η ακαδημαϊκή βαθμίδα. Στην ΕΕ-28 το 2018, οι γυναίκες αποτελούν το 35% σε βαθμό Γ, 28% σε βαθμό Β και τέλος 18% σε βαθμό Α. Ακόμη βλέπουμε πως η βελτίωση από το 2015 είναι σχεδόν ανύπαρκτη, αφού οι μόνοι δείκτες που έχουν μετατοπιστεί είναι οι φοιτητές και οι απόφοιτοι του ISCED 6 & 7 κατά 1% , ενώ ο βαθμός Α μόλις 2%. Στην ίδια έκθεση ”She Figures” του 2018, στο ανάλογο διάγραμμα υπήρχε μία βελτίωση μεταξύ του 2013 και του 2016 σε όλα τα επίπεδα και βαθμίδες, με το χάσμα να φαίνεται να μικραίνει καθώς και τα ποσοστά των ανδρών μειώθηκαν αλλά και των γυναικών αυξήθηκαν. Παρότι και σε αυτή την περίπτωση τα ποσοστά βελτίωσης ήταν πολύ μικρά, υπήρχε βελτίωση και όχι στασιμότητα σαν την τελευταία έκθεση. Κατανοούμε λοιπόν το μέγεθος της διάστασης μεταξύ των δύο φύλων σε προπτυχιακό έως και ακαδημαϊκό επίπεδο. Σε άλλη ανάγνωση αυτών των ποσοστών σημαίνει ότι οι γυναίκες έχουν σχεδόν τις μισές πιθανότητας να φτάσουν στην ακαδημαϊκή θέση βαθμό Α ή αλλιώς Καθηγήτριες στην ΕΕ-28, αφού σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι γυναίκες έχουν 7,6% πιθανότητες έναντι των 15,7% των ανδρών. Παρά τη μεγάλη διαφορά , υπάρχει μία μικρή βελτίωση από τα στοιχεία του 2016 που οι γυναίκες είχαν 7,4% και οι άνδρες 16,7% (She Figures 2018). Ενώ ειδικότερα, στα πεδία μηχανικής οι πιθανότητες είναι 12,2% για τις γυναίκες και 20,7% για τους άνδρες. 48

Γ. Η διάσταση των φύλων

Πίνακας 4 Ποσοστό ανδρών και γυναικών σε τυπική ακαδημαική καριέρα, φοιτητές και ακαδημαϊκοί (Πηγή She Figures 2021)

Πίνακας 5 Ποσοστό ανδρών και γυναικών σε τυπική ακαδημαική καριέρα στις επιστήμες(STEM) (Πηγή She Figures 2021)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Κεφάλαιο Δ. Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα δ1. Στατιστικές αναλύσεις φοιτητών ΕΛΣΤΑΤ-ΕYROSTAT Έχοντας αναλύσει τη διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και ειδικότερα στα πεδία STEM, στη συνέχεια θα μελετήσουμε την παρούσα κατάσταση στην Ελλάδα. Η ανάλυση των δεδομένων βασίζεται στα δεδομένα της Eurostat1 και στην Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ). Σκοπός αυτής της μελέτης είναι να μελετηθούν και να παρουσιαστούν, ειδικότερες πληροφορίες και ποσοστά σχέση με τη “γυάλινη οροφή” στον ακαδημαϊκό χώρο της Ελλάδας. Η Eurostat παρέχει δεδομένα από το 2013 έως το 2019 σχετικά με τα δεδομένα της Ευρώπης και αναλυτικότερα για κάθε χώρα. Ενώ τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ παρέχουν ειδικότερες πληροφορίες για τα ελληνικά πανεπιστήμια και υπάρχουν στοιχεία για παλαιότερες χρονολογίες σχέση με της Eurostat. Θα ακολουθήσουμε τα δεδομένα κατά την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία των φοιτητών και φοιτητριών αρχιτεκτονικής από το επίπεδο των σπουδών έως την ανώτατη ακαδημαϊκή θέση. Αρχικά θα πρέπει να αναφέρουμε τa τμήματα των Α.Ε.Ι. Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στην Ελλάδα. Το έτος 2021, ανέρχονται σε επτά, και θα παρουσιάζονται με τη σειρά που εμφανίζονται στους πίνακες της ΕΛΣΤΑΤ. Τα ιδρύματα είναι : - Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης - Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας - Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων - Το Πανεπιστήμιο Πάτρας - Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο - Το Πολυτεχνείο Κρήτης 1 Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_ uoe_enrt03

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Προπτυχιακοί φοιτητές Βάσει με την ΕΛΣΤΑΤ σύμφωνα με έρευνα σχετικά με την ανώτατη εκπαίδευση για τη λήξη του ακαδημαϊκού έτους 2019/2020, στην Ελλάδα ο αριθμός των εγγεγραμμένων προπτυχιακών φοιτητών σε πανεπιστημιακή εκπαίδευση, ανέρχεται στο σύνολο σε 530.109 ατόμων εκ των οποίων τα 270.578 είναι γυναίκες και τα 259.531 είναι άντρες. Ενώ από το προηγούμενο έτος, οι γυναίκες αυξήθηκαν κατά 7,9% ενώ οι άντρες κατά 8,9%. Πιο ειδικά για τις αρχιτεκτονικές σχολές στην Ελλάδα τα στοιχεία προήλθαν από την Eurostat. Όπως φαίνεται στο Πίνακα 6, το ποσοστό εγγεγραμμένων αντρών στις αρχιτεκτονικές σχολές είναι μεγαλύτερο από ότι των γυναικών. Στο διάστημα 2013-2019 βλέπουμε ότι δεν υπάρχει κάποια μεταβολή μεταξύ των εγγεγραμμένων φοιτητών στην Ελλάδα, με σταθερή διαφορά περίπου 3 χιλιάδων ατόμων με τους άντρες να υπερτερούν. Δυστυχώς, δεν μπόρεσε να γίνει αντιστοίχιση του ποσοστού των ατόμων ανά σχολή. Πίνακας 6 Γυναίκες-Άνδρες εγγεγραμμένοι σε αρχιτεκτονικές σχολές - εγγεγραμμένοι που έλαβαν πτυχίο τη χρονιά 2019-2020, (Στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Από τους εγγεγραμμένους σε πανελλήνιο επίπεδο του ακαδημαϊκού έτους 2019-2020 , το 6% των αντρών έλαβαν το πτυχίο της σχολής τους έναντι του 8% των γυναικών (Πίνακας 7). Γεγονός που επαληθεύει την έρευνα “She Figures”, που προαναφέρθηκε, με την αναφορά ότι οι γυναίκες να είναι πιο πιθανό από τους άνδρες να αποφοιτήσουν από τις προπτυχιακές σπουδές. Παρότι το ποσοστό των γυναικών είναι μεγαλύτερο, παρατηρήθηκε μεταβολή σχέση με το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος κατά -0.5% ενώ στους άντρες υπήρχε αύξηση 5,6%. Η διαφορά αυτή είναι μεγάλη καθώς αυτό μπορεί να σημαίνει ότι κάποιες φοιτήτριες είτε διέκοψαν είτε για κάποιο λόγο αργεί η ολοκλήρωση των σπουδών τους.

Πίνακας 7 Γυναίκες-Άνδρες εγγεγραμμένοι σε αρχιτεκτονικές σχολές - εγγεγραμμένοι που έλαβαν πτυχίο τη χρονιά 2019-2020, (Στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Μεταπτυχιακοί φοιτητές Σύμφωνα με την έρευνα του ΕΛΣΤΑΤ για το 2019/2020, το ποσοστό που αποτελεί τους εγγεγραμμένους μεταπτυχιακούς φοιτητές στα πανεπιστήμια της Ελλάδας ανέρχεται στους 84.077. Οι γυναίκες αποτελούν σχεδόν το 60% του συνόλου με 50.402 άτομα ενώ οι άντρες αποτελούν το υπόλοιπο 40% με 30.982. Σημαντικό θα ήταν να μπορούσαμε να συγκρίνουμε το ποσοστά σε πεδία STEM, αλλά δεν έχουμε τη δυνατότητα καθώς στην έρευνα παρουσιάζονται τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, χωρίς όμως να υπάρχει ανάλυση για τη κάθε σχολή, με σκοπό να μελετήσουμε αν τα ποσοστά είναι ανάλογα σε αυτές. Σε πιο ειδικό επίπεδο, για τις σχολές δηλαδή της αρχιτεκτονικής των ελληνικών πανεπιστημίων, η Eurostat παρέχει τον αριθμό των εγγεγραμμένων μεταπτυχιακών φοιτητών. Όπως φαίνεται στο γράφημα, (Πίνακας 8) οι γυναίκες όντως βρίσκονται σταθερά σε μεγαλύτερο αριθμό και στο πεδίο της αρχιτεκτονικής σχεδόν κατά 100 με 150 άτομα.

Πίνακας 8 Ποσοστά εγγεγραμμένων γυναικών - ανδρών σε επίπεδο μεταπτυχιακού στην Ελλάδα 2013-2019,(Στοιχεία Eurostat)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Το γεγονός ότι οι άντρες είναι περισσότεροι σε προπτυχιακό επίπεδο, αλλά ο αριθμός των γυναικών σε μεταπτυχιακό επίπεδο περισσότερες, μπορεί να συμβαίνει διότι οι γυναίκες θεωρούν ότι χρειάζονται περεταίρω εξειδίκευση στο πεδίο για την καλύτερη επαγγελματική αποκατάσταση σχέση με τους άντρες. Θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ότι είναι για την συνέχεια στη διδακτορική εκπαίδευση αλλά θα δούμε στη συνέχεια ότι αυτή η υπόθεση δεν ισχύει.

Διδακτορικοί Φοιτητές Στη συνέχεια λοιπόν θα μελετήσουμε τα δεδομένα σχετικά με τους εγγεγραμμένους διδακτορικούς φοιτητές. Από την έρευνα του ΕΛΣΤΑΤ για το 2019/2020 το ποσοστό των εγγεγραμμένων σε όλα τα πανεπιστήμια της χώρας μας ανέρχεται στους 31.167, με τους άντρες να είναι περισσότεροι από τις γυναίκες με 16.232 και 14.935 φοιτητές αντίστοιχα. Σχέση με τα ποσοστά της χρονιάς 2018/2019 οι γυναίκες σημείωσαν μεταβολή κατά 0.5% ενώ οι άντρες κατά 2,6%, κατανοώντας έτσι ότι το επίπεδο των γυναικών που εγγράφονται στο διδακτορικό παραμένει σχεδόν σταθερό. Πίνακας 9 Ποσοστά εγγεγραμμένων γυναικών - ανδρών σε διδακτορικό επίπεδο στην Ελλάδα 2013-2019, (Στοιχεία Eurostat)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Όντως , σύμφωνα με την Eurostat (Πίνακας 9) οι άντρες για το πεδίο της αρχιτεκτονικής από το 2013 έως το 2019 υπερτερούν σε αριθμό , εκτός από το 2018 που οι γυναίκες ήταν περισσότερες κατά 12 άτομα.Η διαφορά μεταξύ των δύο φύλων δεν είναι μεγάλη, δίνοντας έτσι την πεποίθηση ότι στα επόμενα χρόνια ο αριθμός των καθηγητών θα αρχίσει να είναι ισάριθμος χωρίς να υπάρχει χάσμα μεταξύ των δύο φύλων. Για αυτό το λόγο στη συνέχεια θα αναλύσουμε την υπάρχουσα κατάσταση στις αρχιτεκτονικές σχολές και τα μέλη ΔΕΠ που την αποτελούν.

Γενικότερες παρατηρήσεις και συμπεράσματα Θα ήταν παράληψη να μην παρουσιάσουμε και στατιστικά από άλλες σχολές για να συγκρίνουμε το πεδίο της αρχιτεκτονικής με άλλα πεδία. Για τη σύγκριση των σχολών επιλέχθηκαν ακόμη δύο πεδία STEM και μία παιδαγωγική σχολή στην Ελλάδα. Τα στοιχεία συλλέχθηκαν από την Eurostat για τις χρονολογίες 2013 με 2019 στην Ελλάδα. Το ένα πεδίο από τα δύο πεδία STEM αποτελεί η σχολή των πολιτικών μηχανικών καθώς έχει άμεση σχέση με τη σχολή της αρχιτεκτονικής, και δεύτερο αποτελεί το γενικότερο πεδίο μηχανικής, βιομηχανοποίησης και κατασκευής. Τέλος , επιλέχθηκε το πεδίο της παιδαγωγικής με σκοπό να δούμε αν υπάρχει διαφορά μεταξύ των 2 πεδίων ως προς τη διάσταση των φύλων. Στους Πίνακες 10 με 21 (σελίδες 58-59) παρουσιάζονται τα γραφήματα από το 2013 με 2019 : Πεδίο 1 : Εγγεγραμμένοι προπτυχιακοί , μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές αρχιτεκτονικής μηχανικής εκπαίδευσης. Πεδίο 2 : Εγγεγραμμένοι προπτυχιακοί , μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές πολιτικής μηχανικής εκπαίδευσης. Πεδίο 3 : Εγγεγραμμένοι προπτυχιακοί , μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές μηχανικής, βιομηχανοποίησης και κατασκευής εκπαίδευσης. Πεδίο 4 : Εγγεγραμμένοι προπτυχιακοί , μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές παιδαγωγικής εκπαίδευσης.

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Συγκρίνοντας, το πεδίο 1 της αρχιτεκτονικής με το πεδίο 2 της πολιτικής μηχανικής, κατανοούμε ότι το χάσμα , τουλάχιστον στην Ελλάδα, είναι μικρότερο σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Βλέπουμε ότι ο αριθμός ειδικά των προπτυχιακών φοιτητών είναι αρκετά μεγαλύτερος για τους άντρες. Στη μεταπτυχιακή εκπαίδευσης όμως, παρατηρούμε ότι μπορεί να υπάρχει διάσταση μεταξύ των δύο φύλων , αλλά το 2013 όπως και το 2019 έχει μειωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό με τα άτομα να είναι σχεδόν ίσα. Η μεγάλη διαφορά παραμένει όμως στους διδακτορικούς εγγεγραμμένους που παρά τις αυξομειώσεις στα ποσοστά των αντρών οι γυναίκες μένουν μόνιμα πιο χαμηλά, με το 2019 να μη εμφανίζει κάποια βελτίωση . Με ακόμη μεγαλύτερη και ανησυχητική θα έλεγε κανείς διαφορά είναι τα ποσοστά που εμφανίζονται στο Πεδίο 3. Το χάσμα σε αυτή τη περίπτωση είναι υπερβολικά μεγάλο , οπτικοποιώντας ακόμη καλύτερα την διάσταση που προαναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο σχετικά με τα πεδία STEM και το πόσο ανδροκρατούμενα είναι. Παρά τη μεγάλη διάσταση , το ποσοστά των μεταπτυχιακών φοιτητών δεν είναι ανάλογα με αυτά των προπτυχιακών. Κατανοώντας ότι μεγάλο ποσοστό των γυναικών συνεχίζει σε παραπάνω εξειδίκευση σχέση με τους άντρες. Σε διδακτορικό επίπεδο, πάλι η διάσταση είναι μεγάλη , με τις γυναίκες να είναι σχεδόν υποδιπλάσιες σε αριθμό έναντι των αντρών. Σε αντίθεση έρχεται το Πεδίο 4, στο οποίο τα ποσοστά αντιστρέφονται με τις γυναίκες να είναι τριπλάσιες έως τετραπλάσιες από τους άντρες σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Ενώ και σε αυτή την περίπτωση το ποσοστό των διδακτορικών δεν είναι ανάλογα των προπτυχιακών είτε των μεταπτυχιακών . Η επιλογή του Πεδίου 4 είναι με σκοπό να μελετηθεί αν όντως υπάρχουν στερεότυπα και προκαταλήψεις σχετικά με τα επαγγέλματα που πρέπει ή τείνει να ακολουθήσει κάθε φύλο. Σίγουρα η παρουσίαση αυτών των στατιστικών δεν αποτελεί γενικό συμπέρασμα για αυτή τη περίπτωση, αλλά θα πρέπει να αποτελέσει σίγουρα μία είδους αφύπνιση.

Πίνακας 10 Πεδίο 1: προπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 13 Πεδίο 2: προπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 11 Πεδίο 1: μεταπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 14 Πεδίο 2 : μεταπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 12 Πεδίο 1: διδαπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 15 Πεδίο 2 : διδαπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 16 Πεδίο 3: προπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 19 Πεδίο 4: προπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 17 Πεδίο 3 : μεταπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 20 Πεδίο 4 : μεταπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 18 Πεδίο 3 : διδαπτυχιακό επίπεδο

Πίνακας 21 Πεδίο 4 : διδαπτυχιακό επίπεδο

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

δ2. Μέλη ΔΕΠ στις Αρχιτεκτονικές Σχολές -ΕΛΣΤΑΤ Στη συνέχεια θα γίνει παρουσίαση δεδομένων σχετικά με το Διδακτικό Ερευνητικό Προσωπικό (ΔΕΠ) στις Αρχιτεκτονικές Σχολές της Ελλάδας. Για τον “ΠΙΝΑΚΑ 2.1 ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΠΟΥ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΣΕ ΑΥΤΟ ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ, ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ, ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ” της ΕΛΣΤΑΤ συλλέχθηκαν δεδομένα κατά τη λήξη του ακαδημαϊκού έτους 2018-2019. Το σύνολο του προσωπικού αποτελείται από το τακτικό διδακτικό-ερευνητικό προσωπικό (ΔΕΠ) , το έκτακτο διδακτικό προσωπικό , το συνεργαζόμενο ερευνητικό προσωπικό (ΣΕΠ), το ειδικό εργαστηριακό διδακτικό προσωπικό (ΕΔΙΠ) ,τους ειδικούς μεταπτυχιακούς υποτρόφους (ΕΕΠ), το βοηθητικό διδακτικό προσωπικό και τέλος λοιπές περιπτώσεις διδασκόντων Ν.1566 κλπ. Στο γενικό σύνολο όλων των ιδρυμάτων της Ελλάδας, τα ποσοστά είναι 64% άνδρες και 36% γυναίκες με 10.186 άτομα και 5.806 αντίστοιχα.

Πίνακας 22 Ποσοστό (%) γυναικών-ανδρών σε σύνολο προσωπικού ΔΕΠ

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Ειδικότερα στις αρχιτεκτονικές σχολές το διδακτικό προσωπικό αποτελείται από 168 άντρες και 120 γυναίκες, με τα ποσοστό των γυναικών να είναι στο 71,43%. Ακόμη και αν αυτό το ποσοστό αποτελεί καλύτερο έναντι του γενικού συνόλου, δεν παύει να υπάρχει υποεκπροσώπιση των γυναικών. Από ό,τι βλέπουμε στον Πίνακα 23 , παρουσιάζονται κατά φύλο το σύνολο του διδακτικού προσωπικού από τα 7 ελληνικά ιδρύματα αρχιτεκτονικής , μόνο στην Θεσσαλονίκη υπάρχει υπερεκπροσώπιση των γυναικών ενώ στα άλλα ιδρύματα οι γυναίκες βρίσκονται σε μικρότερο ποσοστό με την σχολή της Πάτρας να εμφανίζει το μεγαλύτερο χάσμα.

Πίνακας 23 Δεδομένα μελών ΔΕΠ αντρών - γυναικών ανά αρχιτεκτονική σχολή (Στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τα ποσοστά αντρών - γυναικών ανά καθηγητές/τριες , αναπληρωτές/τριες , επίκουρους και τέλος λέκτορες. Παρουσιάζοντας τον Πίνακα 24 κατανοούμε ότι σε όλες τις σχολές , εκτός της Θεσσαλονίκης , το ποσοστό αντρών καθηγητών είναι πολύ μεγαλύτερο σχέση με το ποσοστό των γυναικών. Μεγαλύτερο χάσμα φαίνεται να εμφανίζεται στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με 13 άντρες και 3 γυναίκες. Σε σχέση με τον Πίνακα 25 που εμφανίζονται οι αναπληρωτές και οι αναπληρώτριες , το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων φαίνεται να μειώνεται καθώς σε τρεις σχολές τα ποσοστά είναι ίσα. Στο Εθνικό Μετσόβιο ο αριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος ενώ μεγάλη διαφορά υπέρ των αντρών παρατηρείται στο Πολυτεχνείο της Κρήτης. Επόμενη ανάλυση αποτελείται από τους επίκουρους καθηγητές στις αρχιτεκτονικές σχολές. Στο γράφημα του Πίνακα 25 βλέπουμε πως τα ποσοστά δεν έχουν τόσο μεγάλες αποκλείσεις όπως στα προηγούμενα δύο. Όντως στο σύνολο τα ποσοστά αντρών – γυναικών είναι σχεδόν ίδια με τις γυναίκες να υπερτερούν κατά 1 άτομο. Σε τέσσερις σχολές βλέπουμε πως οι γυναίκες υπερτερούν των αντρών , Θεσσαλονίκη Θεσσαλία Ιωάννινα και Κρήτη, ενώ τη μεγαλύτερη διαφορά κατά των γυναικών εμφανίζεται στο Πολυτεχνείο της Θράκης. Τέλος οι λέκτορες στο σύνολο τους είναι μόνο 3, με δύο άντρες στην αρχιτεκτονική Θεσσαλονίκης και Πάτρας, και μία γυναίκα επίσης στην Πάτρα. Από αυτή την παρουσίαση των ποσοστών κατανοούμε καλύτερα την διάσταση των φύλων στο Διδακτικό Προσωπικό στις αρχιτεκτονικές σχολές της Ελλάδας. Με την παρουσίαση ποσοστών ανά βαθμίδα κατανοούμε ότι όσο υψηλότερη είναι αυτή, τόσο υπάρχει υποεκπροσώπηση των γυναικών. Θα πρέπει ακόμη να σημειωθεί ότι τα μεταπτυχιακά προγράμματα στην Ελλάδα άρχισαν από τη δεκαετία του 1990 και πολλαπλασιάστηκαν τη δεκαετία του 2000. Συνεπώς μεγάλο μέρος των (παλαιότερων) μελών ΔΕΠ προέρχεται από διδάκτορες-ισσες οι οποίοι-ες ολοκλήρωσαν τις σπουδές του στο εξωτερικό.

Πίνακας 24 Δεδομένα καθηγητών-καθηγητριών ανά αρχιτεκτονική σχολή 2018-2019 (Στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ)

Πίνακας 25 Δεδομένα αναπληρωτών/τριών ανά αρχιτεκτονική σχολή 2018-2019 (Στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ)

Πίνακας 26 Δεδομένα επίκουρων ανά αρχιτεκτονική σχολή 2018-2019 (Στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ)

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

δ3. Πρυτάνεις και αντιπρυτάνεις στις αρχιτεκτονικές σχολές Καθώς έγινε παρουσίαση των στατιστικών σχετικά με τα μέλη ΔΕΠ, θα ήταν παράληψη να μην παρουσιαστούν και τα ποσοστά των πρυτάνεων και των αντιπρυτάνεων των ΑΕΙ Αρχιτεκτονικής. Ο κατάλογος που λήφθηκαν οι πληροφορίες , συνάχθηκε το Σεπτέμβριο του 2021 από το Προεδρείο Πρυτάνεων (Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Πολυτεχνείο Κρήτης). Θα παρουσιαστούν τα στοιχεία των 7 πανεπιστημίων από το σύνολο των 18 , στα οποία οποία υπάρχουν αρχιτεκτονικές σχολές . Στον Πίνακα 27 τα φύλα αναλύονται από δύο παράγοντες , τις αρχιτεκτονικές σχολές και τον βαθμό πρύτανη ή αντιπρύτανη όπως παρουσιάζονται παρακάτω : Βαθμός 1 Πρύτανης Βαθμός 2 Αντιπρύτανης Διοικητικών Υποθέσεων Βαθμός 3 Αντιπρύτανης Έρευνας και Διά Βίου Εκπαίδευσης Βαθμός 4 Αντιπρύτανης Οικονομικών, Προγραμματισμού και Ανάπτυξης Βαθμός 5 Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Φοιτητικής Μέριμνας Πίνακας 27 Γυναίκες - Άνδρες ανά σχολή και Βαθμό ( Γ = Γυναίκα , Α= Άνδρας , όπου ”*” πρόκειται για άτομο που έχει θέση δύο θέσεις/Βαθμούς )

Δ.Η διάσταση του φύλου στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση στην Ελλάδα

Από τον Πίνακα 27 κατανοούμε ότι το ποσοστό των γυναικών είναι πολύ χαμηλό σε σχέση με των ανδρών. Από τις 35 θέσεις , εκ των οποίων οι δύο καλύπτονται από το ίδιο άτομο (Βλέπε Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και Πάτρας), οι γυναίκες καλύπτουν μόνο 3 θέσεις. Ενώ καμία δεν βρίσκεται στο Βαθμό 1, δηλαδή στη θέση πρύτανη. Λόγω της πλειοψηφίας των ανδρών οι πιθανότητες να είναι περισσότεροι στις διοικητικές θέσεις είναι σχεδόν επόμενο, χωρίς όμως να πρέπει να θεωρήσουμε ότι δεν υπάρχουν καθηγήτριες που δεν έχουν ανάλογη εκπαιδευτικές και πανεπιστημιακές αξίες για να επιλεχθούν. Άρα μία υπόθεση είναι ότι τα ποσοστά αυτά θα αλλάξουν όταν αλλάξει και το ποσοστό των γυναικών καθηγητριών. Ακόμη, όπως προαναφέρθηκε νωρίτερα, η επικράτηση των ανδρών μπορεί να είναι απόρροια του φαινομένου “gatekeeping”1. Και στις δύο περιπτώσεις, το χρονικό διάστημα μέχρι να αλλάξει η δεδομένη κατάσταση δεν πρόκειται να είναι σύντομο.

Εικόνα 6 Οι 3 θέσεις γυναικών στο σύνολο των 35 θέσεων πρυτάνων και αντιπρυτάνων

1 Έγινε ανάλυση στο κεφάλαιο “ Η γυάλινη οροφή σαν έννοια στην εκπαίδευση”

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Κεφάλαιο Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα ε1. Αποδελτίωση δεδομένων του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Στη συνέχεια θα αναλυθούν και θα σχολιαστούν ποσοτικές έρευνες που διεξάχθηκαν από επίσημο φορέα του κράτους. Οι έρευνες απευθύνονται τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες αρχιτέκτονες ενώ κάποια πεδία έρευνας τα στοιχεία λαμβάνονται κατά φύλο. Πιο συγκεκριμένα αφορά τις ποσοτικές δειγματοληπτικές έρευνες του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας με όνομα «Έρευνα για την επαγγελματική κατάσταση και απασχόληση των διπλωματούχων μηχανικών». Οι έρευνες διεξήχθην πρώτη φορά το 1997 , ύστερα το 2003 ,το 2006 και τέλος 2009. Η ερευνητική μεθοδολογία : -το 1997 πραγματοποιήθηκε με προσωπικές συνεντεύξεις, με συλλογή και ανάλυση δεδομένων από τις εταιρίες MRB Hellas και ORCO. -το 2003 πραγματοποιήθηκε με τηλεφωνικές συνεντεύξεις, με συλλογή και ανάλυση δεδομένων από τις εταιρίες MRB Hellas. -το 2006 πραγματοποιήθηκε με τηλεφωνικές συνεντεύξεις, με συλλογή δεδομένων από την εταιρία TNS ICAP και η ανάλυση από την εταιρία VENTRIS. -το 2009 πραγματοποιήθηκε με τηλεφωνικές συνεντεύξεις, με συλλογή δεδομένων από την εταιρία PUBLIC ISSUE και η ανάλυση από την εταιρία thkConsultants. Δυστυχώς, δεν υπάρχει νεότερη έρευνα για την λήψη πιο πρόσφατων στοιχείων για τη μελέτη και σύγκριση μεγαλύτερου χρονικού εύρους. Ακόμη, θα ήταν σημαντική η ύπαρξη έρευνας κατά τη διάρκεια ή ύστερα από την οικονομική κρίση της Ελλάδας με σκοπό την μελέτη πώς και κατά πόσο η οικονομική κρίση-και η κοινωνική-επηρεάζει το επάγγελμα του αρχιτέκτονα, και όχι μόνο. 67

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Ύστερα από τηλεφωνική επικοινωνία με το Τεχνικό Επιμελητήριο υπήρξε ενημέρωση ότι ήδη από το τέλος του 2021 ξεκίνησε έρευνα έτσι ώστε το 2022 να δημοσιευτεί. Δυστυχώς, δε μπορούμε να έχουμε πρόσβαση έστω στα ποσοτικά στοιχεία, οπότε η έρευνα θα περιοριστεί στις ήδη υπάρχουσες. Οι έρευνες του 2007 και του 2009 δεν ακολούθησαν την ίδια μεθοδολογία με τις προηγούμενες, οπότε δε γίνεται η σύγκριση μεταξύ όλων των δεδομένων των ερευνών. Στις δύο πρώτες πήραν μέρος 2400 διπλωματούχοι μηχανικοί όλων των ειδικοτήτων, οι οποίοι επιλέχθηκαν τυχαία από τα μητρώα στο ΤΕΕ. Το ποσοστό που αφορά την έρευνα, οι αρχιτέκτονες μηχανικοί ανέρχονται στο 18% του συνόλου, δηλαδή στα 431 άτομα. Το σύνολο των μηχανικών σήμερα (Νοέμβριος του 2021) ανέρχεται περίπου στο 108.242, ενώ οι αρχιτέκτονες αποτελούν τους 17.257. Πρέπει όμως να διευκρινιστεί ότι το σύνολο αυτό δεν αποτελεί το σύνολο των αρχιτεκτόνων στη χώρα μας, αλλά μόνο όσους έχουν τη δυνατότητα εγγραφής στα μητρώα του ΤΕΕ και έχουν τη δυνατότητα πληρωμής των ασφαλιστικών εισφορών.

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Οι γυναίκες αρχιτέκτονες σαν δεδομένα Στην έρευνα του 2009 του ΤΕΕ (Μέρος Α), από το σύνολο των δειγματοληψιών οι γυναίκες αποτελούν το 27% ενώ το 2006 αποτελεί το 28% (Πίνακας 2009Α:α2 σ.11). Όμως υπάρχει αύξηση στο σύνολο των γυναικών που απόκτησαν άδεια άσκησης επαγγέλματος από 13% στη διάρκεια 1974-1980 , σε 38% το 2009 (Πίνακας 2009Α:α2 σ.13). Ακόμη όμως βλέπουμε ότι το επάγγελμα του μηχανικού ανδροκρατείται. Το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών μεταξύ των μηχανικών αποτελεί το επάγγελμα του αρχιτέκτονα με σύνολο των 431 ατόμων, οι γυναίκες αποτελούν το 50%.

Πίνακας 28 Ανάλυση ποσοστών γυναικών-αντρών μηχανικών (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα Πίνακας 29 Ανάλυση ποσοστών γυναικών-αντρών ανά ειδικότητα (Στοιχεία ΤΕΕ)

Πίνακας 30 Ανάλυση ανά έτος σχετικά με την απόκτηση άδειας άσκησης επαγγέλματος μηχανικών (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Στη συνέχεια υπάρχει πίνακας με τη μέση ηλικία ανά ειδικότητα και φύλο (Πίνακας 2009Α:α2 σ.15) η μέση ηλικία στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα αποτελεί το 2003 48,2 , το 2006 44,4 και το 2009 43,3. Παρατηρούμε ότι η μέση ηλικία μειώνεται και αυτό συμβαίνει διότι δημιουργήθηκαν νέες σχολές όπως η αρχιτεκτονική σχολή στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας , στο πανεπιστήμιο Ξάνθης και των Ιωαννίνων. Με τα πρώτα δύο πανεπιστήμια να έχουν τους πρώτους απόφοιτους την ακαδημαϊκή χρονιά 2004-2005 ενώ το τελευταίο η έναρξη λειτουργίας του πραγματοποιήθηκε το ακαδημαϊκό έτος 2015-16. Άρα θεωρητικά ο μέσος όρος ηλικίας θα συνεχίσει να μειώνεται λόγω αυτού. Ακόμη μία παρατήρηση αποτελεί ότι η ειδικότητα του αρχιτέκτονα εμφανίζει τον μεγαλύτερο μέσο όρο ηλικίας από όλες τις ειδικότητες. Ως προς τα δεδομένα για την οικογενειακή κατάσταση (Πίνακας 2009Α:α2 σ.20), το ποσοστό έγγαμος-συζεί για τους αρχιτέκτονες ανέρχεται στο 62% ενώ του άγαμου στο 31% . Δεν υπάρχει διαχώριση μεταξύ φύλων όπως στην έρευνα του 2003, που υπάρχει ανάλυση της οικογενειακής κατάστασης βάσει φύλου(Πίνακας 2003Α:α σ.14). Ακόμη παρατηρείται ότι το ποσοστό των διαζευγμένων αρχιτεκτόνων ανέρχεται στο 7%, σχεδόν στο διπλάσιο ποσοστό σχέση με τις άλλες ειδικότητες. Ενώ ο μέσος αριθμός παιδιών το 2009 αντιστοιχεί σε 1,03 παιδιά(Πίνακας 2009Α:α2 σ.25). Στη συνέχεια παρουσιάζεται το επίπεδο εκπαίδευσης των γονιών (Πίνακας 2009Α:α2 σ.28), με το ποσοστό των πατέρων με πτυχίο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης να ανέρχεται στο 42% ενώ των μητέρων μόλις στο 25%. Κατανοώντας με αυτό το τρόπο την αποχή των γυναικών δεν υπήρχε-υπάρχει μόνο στο αρχιτεκτονικό επάγγελμα, αλλά γενικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σε σχέση με τους άντρες. Οι αρχιτέκτονες εμφανίζουν από τα μεγαλύτερα ποσοστά επίπεδου εκπαίδευσης πατέρα σχέση με τις υπόλοιπες ειδικότητες, δεν ισχύει όμως το ίδιο και για τις μητέρες(Πίνακας 2009Α:α2 σ.27). Παρατηρούμε ότι από τις έρευνες του 2003 σχέση με του 2009 το ποσοστό των μητέρων με πτυχίο, από το 17% αυξάνεται στο 25%.

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Πίνακας 31 Επίπεδο εκπαίδευσης γονιών ανα φύλο στο σύνολο των μηχανικών (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Πίνακας 32 Επίπεδο εκπαίδευσης γονιών ανα φύλο στο σύνολο των μηχανικών (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Πίνακας 33 Επίπεδο εκπαίδευσης μητέρας στο σύνολο των μηχανικών ανά χρονολογία (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Στη συνέχεια τα δεδομένα στην Β ενότητα της έρευνας του ΤΕΕ/2009 (ΜΕΡΟΣ Α) σχετίζονται με τα εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά. Οι ειδικότητα του αρχιτέκτονα βρίσκεται στη κορυφή όσων αφορά το πρώτο πτυχίο από ανώτατη σχολή στο εξωτερικό(Πίνακας 2009Α:β1 σ.38). Ειδικότερα, αποτελούν το 38% των μηχανικών εκ των οποίων το 61% ολοκλήρωσε τις προπτυχιακές του σπουδές στην Ιταλία (Πίνακας 2009Α:β1 σ.39). Όμως στη συνέχεια βλέπουμε ότι αυτή η κατάσταση αλλάζει καθώς η ανάλυση ανά έτος άδειας άσκησης επαγγέλματος δείχνει ότι τα ποσοστά της Ιταλίας μειώνονται δραματικά (από 54% πριν το 1980 με 8% το 2009) ενώ της Μεγάλης Βρετανίας το αντίθετο (από 6% πριν το 1980 σε 77% το 2009). Το ποσοστό των αντρών που βρέθηκαν για το πρώτο τους πτυχίο στο εξωτερικό ανέρχονται στο 23% ενώ οι γυναίκες μόλις στο 12%. Πίνακας 34 Πρώτο πτυχία από ανώτατη σχολή στο εξωτερικό ανά ειδικότητα και φύλο (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Στη συνέχεια αναλύονται οι μεταπτυχιακές σπουδές. Το 42% των μηχανικών προχωρούν σε μεταπτυχιακές σπουδές, με τις γυναίκες να ξεπερνούν τους άντρες κατά 4%. Οι αρχιτέκτονες μαζί με τους πολιτικούς μηχανικούς αποτελούν τις πρώτες ειδικότητες που προχώρησαν σε μεταπτυχιακές σπουδές πάνω στην ειδικότητα των σπουδών τους(Πίνακας 2009Α:β1 σ.51), από τους 135 αρχιτέκτονες 54% στο εξωτερικό και το υπόλοιπο 44% στην Ελλάδα(Πίνακας 2009Α:β1 σ.54). Και σε αυτή την περίπτωση τα ποσοστά αντιστρέφονται, μετά μεταπτυχιακά στην Ελλάδα πριν το 1980 να βρίσκονται στο 31% ενώ το 2009 στο 65% , και αντίθετα στο εξωτερικό πριν το 1980 στο 66% ενώ το 2009 στο 33%(Πίνακας 2009Α:β1 σ.55).

Πίνακας 35 Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα και εξωτερικό ανά άδεια άσκησης επαγγέλματος (Στοιχεία ΤΕΕ)

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Στο ΜΕΡΟΣ Β της έρευνας του ΤΕΕ στο περιεχόμενο ε3, παρουσιάζονται τα δεδομένα που αφορούν τις σπουδές σε συνδυασμό με την αγορά εργασίας. Στην ερώτηση : «Πόσο προετοιμασμένος ήσασταν από το πρόγραμμα των σπουδών σας όταν αντιμετωπίσατε για πρώτη φορά προετοιμασμένος” είτε ”καθόλου προετοιμασμένος”(Πίνακας 2009Β:ε3 σ.190). Συγκεκριμένα οι αρχιτέκτονες το 35% απάντησε “όχι και τόσο προετοιμασμένος“ ενώ το 30% “καθόλου προετοιμασμένος“. Ποσοστό μεγαλύτερο από όλους τους υπόλοιπους μηχανικούς (Πίνακας 2009Β:ε3 σ.191), με επόμενο μεγαλύτερο ποσοστό εκείνο των πολιτικών μηχανικών στο 22%. Ακόμη, με μεγάλη διαφορά 11% σχέση με τις άλλες ειδικότητες, το 50% των αρχιτεκτόνων θεωρούν πολύ χαμηλό το επίπεδο εξειδίκευσης σε προγράμματα Η/Υ. Ειδικά για αυτή τη κατηγορία, θα ήταν ενδιαφέρον αν μπορούσαμε να συγκρίνουμε τα τωρινά δεδομένα στο κενό αυτών των 12 χρόνων μεταξύ του 2009 και του 2021, αφού πλέον οι αρχιτεκτονικές σπουδές έχουν άρρηκτη σχέση με προγράμματα υπολογιστών(Πίνακας 2009Β:ε3 σ.201). Οι οικονομικές και διοικητικές γνώσεις των αρχιτεκτόνων θεωρούνται χαμηλές κατά το 52% του συνόλου των αρχιτεκτόνων (Πίνακας 2009Β:ε3 σ.204) όπως και κατά 39% του συνόλου θεωρούν χαμηλό το επίπεδο των δεξιοτήτων, δεξιότητες όπως τη σύνταξη αναφορών, ικανότητες διαπραγμάτευσης, διαχείριση προσωπικού , κλπ. (Πίνακας 2009Β:ε3 σ.207). Στην άποψη αν θα έπρεπε η πολυτεχνικές σχολές να δώσουν παραπάνω βάρος στα θεωρητικά μαθήματα έναντι των πρακτικών/ τεχνικών γνώσεων, η ειδικότητα των αρχιτεκτόνων με το μεγαλύτερο ποσοστό, 69% ,διαφώνησε (Πίνακας 2009Β:ε3 σ.209). Στο δεδομένο αυτό υπάρχει και ανάλυση ανά φύλο , με τις γυναίκες να μη θεωρούν πιο σημαντική τη θεωρητική κατάρτιση σε σχέση με τους άνδρες. Αυτό θα μπορούσε να υποδηλώνει την ανάγκη των γυναικών σε μία καλύτερη προετοιμασία πρακτικών/τεχνικών ζητημάτων σχέση με την εργασία (Πίνακας 2009Β:ε3 σ.210). Στο τρίτο περιεχόμενο του ΜΕΡΟΥΣ Α παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας που αφορά την απασχόληση των μηχανικών. Το ποσοστό των αρχιτεκτόνων που εργάζεται είναι το 90% ενώ το άλλο 10% είναι ” άνεργοι” είτε ”δεν απασχολούνται προσωρινά. Θα πρέπει 77

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

να σημειωθεί , όπως παρατέθηκε στην αρχή ότι το δείγμα μηχανικών είναι από εκείνους όσους ήδη εγγραφεί στα μητρώα του ΤΕΕ(Πίνακας 2009Α:γ1 σ.66). Το 63% εμφανίζονται ως αυτοαπασχολούμενοι (Πίνακας 2009Α:γ1 σ.78) που όμως οι γυναίκες εμφανίζουν αρκετά χαμηλότερα ποσοστά ως ”Ελεύθερος επαγγελματίας χωρίς ή με προσωπικό - αυτοαπασχολούμενος”(Πίνακας 2009Α:γ1 σ.81). Ενώ εμφανίζονται να εργάζονται οι γυναίκες , με διαφορά ποσοστού από τους άντρες, σε μόνιμες θέσεις δημοσίου υπαλλήλου. Μεγάλη διαφορά ποσοστών υπάρχει και στη εξαρτημένη σχέση εργασίας με Δελτίο Παροχής Υπηρεσιών (οιονεί μισθωτοί) όπως και στη μισθωτή με σύμβαση ορισμένου χρόνου στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, με τις γυναίκες να ξεπερνούν τα ποσοστά των ανδρών. Θα πρέπει να σημειωθεί όμως ότι είναι πιθανό τα ποσοστά αυτά να έχουν διαφοροποιηθεί σημαντικά μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα, δεδομένου ότι υπήρξε περίοδος κρίσης τόσο οικονομική όσο και η περίοδος της πανδημίας. Ως προς τη νομική μορφή των επιχειρήσεων, οι αρχιτέκτονες εμφανίζουν το μεγαλύτερο ποσοστό σχέση με τους άλλους μηχανικούς που δημιουργούν τη δική τους επιχείρηση με ποσοστά 73% προσωπικό γραφείο, 6% ΑΕ και 10% Ε.Π.Ε. ,Ο.Ε ή Ε.Ε. (Πίνακας 2009Α:γ1 σ.83) ή θέλουν να δημιουργήσουν τη δική τους επιχείρηση στα επόμενα πέντε χρόνια με ποσοστό 42% (Πίνακας 2009Β:δ2 σ.162). Το κίνητρο της δημιουργίας νέας επιχείρησης αποτελεί η ανεξαρτησία δράσης και τις καλύτερης προοπτικές επαγγελματικής έκφρασης με ποσοστό 75% των αρχιτεκτόνων. Ενώ κίνητρο αποτελεί για τις γυναίκες μηχανικούς η δημιουργία προσωπικής επιχείρησης η δυσκολία εύρεσης εργασίας ως μισθωτές με ποσοστό 13% του 8% του συνόλου ( Πίνακας 2009Β:δ2 σ.166). Δυστυχώς, δεν υπάρχει κεφάλαιο στην έρευνα που να αναλύει τις ”δυσκολίες” εύρεσης εργασίας, αλλά είναι πιθανό να σχετίζεται με τη δυσκολία που βιώνουν στην εύρεση κατάλληλων θέσεων εργασίας, ίσως λόγο των έμφυλων διακρίσεων. Παρόλο που οι γυναίκες προσπαθούν να αποτελούν αυτοαπασχολούμενες με την δημιουργία δικού τους γραφείου, το ποσοστό των ελεύθερων επαγγελματιών αφορά κυρίως μηχανικούς μεγαλύτερης επαγγελματικής ηλικίας και άνδρες (Πίνακας 2009Γ: σ.9). 78

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Στο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας το κύριο ποσοστό είναι οι οικοδομήσεις και τα δημόσια έργα (μελέτες και κατασκευές), με ποσοστό 52% (Πίνακας 2009Α:γ3 σ.85). Ειδικότερα, αναλύεται ο τομέας αρμοδιοτήτων των μηχανικών αλλά δε γίνεται ανάλυση κατά φύλο(Πίνακας 2009Α:γ3 σ.93). Θα ήταν σημαντικό να μελετηθεί σε ποιους τομείς εργάζονται κυρίως οι γυναίκες και αν υπάρχει διαφορά μεταξύ ανδρών. Δηλαδή , αν οι γυναίκες συμβάλουν το ίδιο σε αρμοδιότητες όπως το εργοτάξιο ή εργάζονται κυρίως σε θεωρητικό επίπεδο όπως τις μελέτες ή αποτελούν τεχνική υποστήριξη. Ανάλυση ανά φύλο υπάρχει όμως σχετικά με τις ώρες εργασίας των μηχανικών. Ο μέσος όρος ωρών εργασίας στην κύρια απασχόληση είναι 8,80 ώρες, με τους άντρες με μ.ο. 9.03 και τις γυναίκες 8,10 (Πίνακας 2009Α:γ6 σ.109). Ειδικότερα, ο μ.ο. ωρών του αρχιτέκτονα είναι στις 8,69. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα γραφεία ελεύθερων επαγγελματιών ανήκουν σε άνδρες ,όπως προαναφέρθηκε, επόμενη είναι και η διαφορά στο ετήσιο εισόδημα. Σε προηγούμενη ανάλυση του κειμένου , παρατηρήθηκε ότι οι γυναίκες βρίσκονται πιο συχνά σε θέσεις μονίμου δημοσίου υπαλλήλου είτε ως οιονεί μισθωτές παρά ως ελεύθεροι επαγγελματίες με προσωπικό, όμως ως ελεύθεροι επαγγελματίες χωρίς προσωπικό, δηλαδή αυτοαπασχολούμενες, έχουν μόνο διαφορά 2% από τους άντρες (Πίνακας 2009Α:γ3 σ.81). Ενώ η κύρια διαφορά τους ως προς τον τύπο εργασίας, βρίσκεται στο ποσοστό των ελεύθερων επαγγελματιών με προσωπικό, που αποτελεί και την μεγαλύτερη πηγή εσόδων σύμφωνα με τον Πίνακα2009Α:γ3 (σελ118). Παρόλο που η διαφορά δεν είναι τόσο μεγάλη, η αντιστροφή των δεδομένων μεταξύ των δύο φύλων κατά την αύξηση του εισοδήματος θα μπορούσε να πει πως είναι ανησυχητική. Το 71% των αρχιτεκτόνων έχει ετήσιο εισόδημα έως 30.000€, το 21% άνω αυτού του χρηματικού ποσού, ενώ το 7% δεν απάντησε. Οι γυναίκες έχουν ετήσιο εισόδημα κάτω των 30.000€ κατά 76% ενώ οι άντρες κατά 54%. Το ποσοστό με μεγαλύτερο εισόδημα αποτελούν οι άντρες και σε μεγαλύτερη ηλικία, κατανοώντας λοιπόν πως το μεγαλύτερο μέρος των γυναικών εργάζονται σε θέσεις περιορισμένων ευθυνών, είτε ως οιονεί μισθωτές είτε ως δημόσιοι υπάλληλοι, χωρίς δηλαδή να βρίσκονται σε θέσεις ανώτερης ή ανώτατης πληρωμής. 79

Ε. Το επάγγελμα του Αρχιτέκτονα Μηχανικού στην Ελλάδα

Πίνακας 36 Κατηγορία ένταξης ετησίου εισοδήματος ανά φύλο (Στοιχεία ΤΕΕ)

Στ. Συμπεράσματα και Μελλοντική Έρευνα

Κεφάλαιο Στ. Συμπεράσματα και Μελλοντική Έρευνα στ1. Σύνοψη και συμπεράσματα Ολοκληρώνοντας την ερευνητική εργασία, έχοντας εξετάσει όλα τα στάδια των γυναικών αρχιτεκτόνων από την ακαδημαϊκή τους σταδιοδρομία έως το χώρο εργασίας, κατανοούμε ότι παρά την σημαντική πρόοδο σχετικά με τη διάσταση μεταξύ των φύλων, η υφιστάμενη συμμετοχή αυτών παραμένει άνιση. Η διάσταση όντως υπάρχει και η γυάλινη οροφή αποτελεί γεγονός, ειδικά στους τομείς STEM, ενώ όσο αυξάνεται το επίπεδο της σταδιοδρομίας τόσο πιο έντονο είναι και το χάσμα. Παρά τις προσπάθειες των εθνικών οικονομιών , των νομοθετικών πλαισίων και τις αποφάσεις των βιομηχανιών οι οποίες σχετίζονται με την ισότητα των φύλων, δεν έχουν επιτύχει το βέλτιστο δυνατό. Η ανισότητα αυτή κατανοούμε πως σχετίζεται άμεσα και με την κοινωνική κατάσταση. Η ύπαρξη προκαταλήψεων και στερεοτύπων αποτελούν κοινωνικά κατασκευάσματα τα οποία εμποδίζουν τις γυναίκες να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες για την εκπλήρωση των επιθυμιών τους σχετικά με το επάγγελμα του αρχιτέκτονα. Η αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών είναι κάτι το οποίο έχει την ανάγκη του χρόνου για να μεταβληθεί, αλλά και τη συνεχή προσπάθεια αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης είτε από τις ίδιες τις γυναίκες όσο και από τη διοίκηση πολιτικών αποφάσεων. Σημαντική είναι και η παρατήρηση ότι το ενδιάμεσο φύλο δεν συμπεριελαμβάνεται στις έρευνες. Πέρα από το βιολογικό διαχωρισμό θα πρέπει να γίνονται και κατηγοροποιήσεις που αφορούν και το ενδιάμεσο φύλο. Είναι δεδομένο ότι η διάσταση σε αυτές τις περιπτώσεις θα είναι ακόμη μεγαλύτερη. Για αυτό το λόγο αποτελεί και αυτό πολύ σημαντικό μέρος και πεδίο μελέτης στις σπουδές των φύλων. Τόσο τα εκπαιδευτικά ιδρύματα όσο και οι χώροι εργασίας, θα πρέπει να υιοθετήσουν πολιτικές οι οποίες θα προάγουν εξίσου όλα τα φύλα. Δημιουργώντας ένα ετερογενές σύνολο, που θα

Στ. Συμπεράσματα και Μελλοντική Έρευνα

αποτελείται από όλα τα κοινωνικά φύλα είτε αυτό είναι το αρσενικό, το θηλυκό είτε το μεσοφυλικό φύλο, θα μπορέσει να επωφεληθεί ανάλογα αφού θα υπάρχει η αξιοποίηση πολλών και διαφορετικών ιδεών, σκέψεων και ταλέντων. Οι πολιτικές νομοθεσίες θα πρέπει να συνεχίσουν την προσπάθεια αναίρεσης αυτής της διάστασης ειδικά σε πεδία έντονων διακρίσεων όπως αυτά της πολιτικής είτε των θετικών επιστημών και της μηχανικής. Ακόμη , θα πρέπει να γίνουν πιο στοχευμένες έρευνες και σε ακαδημαϊκό επίπεδο και σε επαγγελματικό με σκοπό την δημιουργία μιας πιο σφαιρικής και ακριβέστερης εικόνας με απώτερο σκοπό την ανάλογη αντιμετώπιση των προβλημάτων. Ενώ αυτές οι στατιστικές έρευνες θα πρέπει να γίνονται ανά σταθερά χρονικά διαστήματα, για την καλύτερη παρακολούθηση της προόδου σχετικά με την επίτευξη ή όχι της ισότητας των φύλων. Ακόμη, οι έρευνες αυτές πέρα από το κριτήριο του φύλου, θα πρέπει να απαντούν και σε άλλα ερωτήματα όπως : -Το εάν αντιμετωπίζουν οι γυναίκες εμπόδια κατά την προαγωγή τους και ποιά είναι αυτά; -Εάν πιστεύουν οι γυναίκες στην ύπαρξη γυάλινης οροφής και με ποια μορφή έρχονται αντιμέτωπες; -Πως διαχειρίζονται τη σχέση προσωπικής και επαγγελματικής ζωής. Οι απαντήσεις τέτοιων ερωτημάτων θα μπορούσαν να δημιουργήσουν και τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων με σκοπό την εξάλειψη αυτών. Καθώς κάθε χώρα διέπεται από διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά, η κάθε χώρα θα πρέπει να δράσει διαφορετικά ανάλογα με τα αποτελέσματα αυτών. Επίσης, σημαντική θα ήταν και η διεκπεραίωση ερευνών εντός των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Καθώς η πρόσβασή μας αποτελείται μόνο από αριθμητικά δεδομένα μέσω ερευνών τις ΕΛΣΤΑΤ, θα ήταν σκόπιμη μίας πιο ουσιώδους έρευνας με στόχο την παρακολούθηση της διάστασης των φύλων στα ανώτατα ιδρύματα όλων θετικών πεδίων STEM αλλά και των θεωρητικών επιστημόνων με σκοπό τη σύγκριση αυτών. Συμπερασματικά, θα πρέπει να δημιουργηθούν περισσότερες πολιτικές πρακτικές που να εξετάζουν και να προωθούν την ισότητα των φύλων. Η συλλογή στοιχείων και όχι απλά θεωρητικών πλαισίων 84

Στ. Συμπεράσματα και Μελλοντική Έρευνα

θα αποσκοπήσει σε πιο ακριβή αντιμετώπιση των εμποδίων σχετικά με τη συμμετοχή των γυναικών είτε αυτό είναι σε ακαδημαϊκό επίπεδο είτε σε εργασιακό. Από τη μεριά των γυναικών, θα πρέπει να υπάρξει συνεχής κοινητοποίηση και να μην αποδέχονται τα στερεότυπα ή τα εμπόδια που συναντούν. Ακόμη και όταν αυτά υπάρχουν, θα πρέπει να απαιτεί ίση μεταχείριση και να στρέφεται σε φορείς εκπροσώπησης των γυναικών για την επίλυσή τους. Ως ενεργή πολίτης , θα πρέπει να παίρνει μέρος σε έρευνες και σε ανάλογες οργανώσεις με σκοπό την ισότητα των φύλων και να μην περιμένει την αλλαγή χωρίς η ίδια να έχει προσπαθήσει για αυτή. Ακόμα, θα πρέπει να κρατούν μία αδιάλειπτη κριτική στάση ως προς την υφιστάμενη κατάσταση και να αναζητούν την ίση ικανοποίηση είτε αυτή είναι στη θέση εργασίας είτε έως μητέρα ή ακόμα και απλά γυναίκα. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι γυναίκες κατέχουν τα μισά ταλέντα και τις μισές ικανότητες του κόσμου. Για αυτό το λόγο τα στατιστικά θα έπρεπε και πρέπει να αλλάξουν, με την ισότητα μεταξύ αυτών να είναι ορατή.

Στ. Συμπεράσματα και Μελλοντική Έρευνα

στ2. Μελλοντική Έρευνα Η παρούσα ερευνητική εργασία μπορεί να αποτελέσει βάση για περεταίρω έρευνες σε μελλοντικό χρόνο με σκοπό την καταγραφή της διάστασης των φύλων κυρίως στην Ελλάδα για το πεδίο της αρχιτεκτονικής. Η συλλογή των συγκεκριμένων ερευνών και τα αποτελέσματα αυτών μπορούν να συνεχιστούν για τη συλλογή στοιχείων μεγαλύτερων χρονικών περιόδων είτε να συγκριθούν με παλαιότερες ή άλλες έρευνες. Η συνέχιση της ερευνητικής εργασίας θα αποτελούσε η διεξαγωγή ερευνών στα πανεπιστήμια των αρχιτεκτονικών σχολών, τόσο στατιστικά όσο και με πιο στοχευμένες ερωτήσεις σε φοιτήτριες και φοιτητές προπτυχιακού, μεταπτυχιακού και διδακτορικού επιπέδου σχετικά με τις απόψεις τους και τα βιώματά τους σχετικά με την ισότητα των δύο φύλων. Σημαντική ακόμα θα ήταν η πρωτογενής έρευνα σχετικά με τα μέλη ΔΕΠ μέσω συνεντεύξεων σχετικά με τη διάσταση φύλου στα ιδρύματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και τους τρόπους που θα προτείνονταν για την εξάλειψη αυτής. Ακόμη, ως προς το επάγγελμα του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα, σημαντική θα ήταν η σύγκριση των στοιχείων με την νέα έρευνα του Τεχνικού Επιμελητήριου όπως προαναφέρθηκε (Κεφάλαιο Ε) το οποίο θα δημοσιευτεί μέσα στο έτος 2022. Το χρονικό κενό μεταξύ των ερευνών παρόλο που θα είναι μεγάλο, η σύγκριση αυτών θα είναι σημαντική.

Εικόνα 7 Η ισότητα που θα πρέπει να υπάρχει μεταξύ των βιολογικών φύλων

Εικόνα 8 “Η πίτα είναι για όλους” Το γυναικείο , το αρσενικό και το μεσοφυλικό κοινωνικό φύλο σε ισορροπία

Βιβλιογραφία Basu, S., Ratcliffe, G., Green, M., 2015. Health and pink-collar work. Occupational Medicine 65, 529–534. Διαθέσιμο σε : https:// doi.org/10.1093/occmed/kqv103 Cameron, D., 2020. Feminism / Φεμινισμός. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτη European Commission. Directorate General for Research and Innovation., Science Metrix., KU Leuven., ICFI., 2016. She figures handbook 2015. Publications Office, LU Makryniote, D., Agamben, G., Athanasiou, K., 2004. Τα όρια του σώματος : Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Νήσος, Αθήνα. Papageorgiou, Y. (1985) Political involvement of Greek women: a statistical analysis of socio-demographic, ecological, attitudinal relationships, Διδακτορική Διατριβή, The Florida State University- College of Social Sciences Rice A. (2012), “Barbie Architect Costs Less than Barbie Doctor”, Architect - The journal of the AIA, https://www.architectmagazine.com/design/barbie-architect-costs-less-than-barbie-doctor_o, (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) She Figures : Gender in Research and Innovation Statistics and Indicators (2021). European Commission, Brussels. Διαθέσιμο σε : https://op.europa.eu/en/web/eu-law-and-publications/publication-detail/-/publication/67d5a207-4da1-11ec-91ac-01aa75ed71a1 (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) She Figures Handbook (2015). European Commission , Brussels. Διαθέσιμο σε : https://eige.europa.eu/sites/default/ files/she_figures_2015_handbook_final_0.pdf (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) Stratigakos D., (2016), Where are women architects? Princeton and Oxford: Princeton University Press

Tether B. (2016), “Results of the 2016 Women in Architecture Survey revealed”, The Architectural Review, Διαθέσιμο σε : https://www.architectural-review.com/rethink/results-of-the-2016women-in-architecture-survey-revealed/10003314.article, Απρίλης 2018 (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) Tether B. (2017), “How architects cheats women: results of the 2017 Women in Architecture Survey revealed”, The Architectural Review, Διαθέσιμο σε : https://www.architectural-review. com/rethink/how-architecture-cheats-women-results-of-the-2017women-in-architecture-survey-revealed/10017497.article, (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) World Economic Forum, 2018.The Global Gender Gap Report 2018. Cologny /Geneva Switzerland World Economic Forum, 2020.The Global Gender Gap Report 2020. Cologny /Geneva Switzerland World Economic Forum, 2021.The Global Gender Gap Report 2021. Cologny /Geneva Switzerland Ysseldyk, R., Greenaway, K.H., Hassinger, E., Zutrauen, S., Lintz, J., Bhatia, M.P., Frye, M., Starkenburg, E., Tai, V., 2019. A Leak in the Academic Pipeline: Identity and Health Among Postdoctoral Women. Frontiers in Psychology 10. Αβδελά Ε. (1993), «Ιστορία των γυναικών, ιστορία του φύλου, φεμινιστική ιστορία :μεθοδολογικές διεργασίες και θεωρητικ ζητήματα «, Δίνη, τ.6, 12-30 Διαθέσιμο σε : https://anemi.lib.uoc.gr/ metadata/c/d/0/metadata-1453892163-252083-11065.tkl (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο : Το χάσμα αμοιβών μεταξύ των δύο φύλων στην ΕΕ: στοιχεία και αριθμοί (γράφημα) Διαθέσιμο σε : https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/ society/20200227STO73519/to-chasma-amoivon-metaxu-ton-duofulon-stin-ee-stoicheia-kai-arithmoi-grafima Βαΐου Ντ. – Λυκογιάννη Ρ. (2007), «Όταν ο αρχιτέκτων είναι γυναίκα», Αρχιτέκτονες, τ. 61,σ. 69-71 91

Λιάλιος Γ. (2016), «Αιμορραγία μηχανικών από το ΤΕΕ», Καθημερινή, 14.06.2016 Διαθέσιμο σε : https://www.kathimerini. gr/society/863669/aimorragia-michanikon-apo-to-tee/ (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) ΜΑΡΝΕΛΑΚΗΣ, Γ., 2014. ΣΤΕΝΕΣ ΕΠΑΦΕΣ ΦΥΛΟΥ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΥ. FUTURA. Πρόγραμμα «Active Citizens Fund» στην Ελλάδα Χρηματοδοτικός Μηχανισμός Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ),20142021, Απρίλιος 2019, Αθήνα Διαθέσιμο σε : https://www.activecitizensfund.gr/wpcontent/uploads/2019/02/Guidelines_GR_%CE%95%CE%A0 %CE%99%CE%9A%CE%91%CE%99%CE%A1%CE%9F%CE%A0 %CE%9F%CE%99%CE%97%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%97%CE%95%CE%9A%CE%94%CE%9F%CE%A3%CE%97-4.19.pdf Λαδά Σ. (2009), «φύλο και χώρος: Αρχικές προσεγγίσεις και νέα ερωτήματα ή μεταξύ ορατών και αοράτων» στο Σ. ΛΑΔΑ (επ.), Μετατοπίσεις. Φύλο, διαφορά και αστικός χώρος, Αθήνα: future, σ. 15-32. Τεπέρογλου Ε., Ψαρά Μ., Γυναίκα και Πολιτική, Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.). Διαθέσιμο σε : https:// www.kethi.gr/sites/default/files/wp-content/uploads/2009/07/170_ GYNAIKES_POLITIKI.pdf (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ (2007), Έρευνα για την απασχόληση τωνδιπλωματούχων Μηχανικών. Αθήνα, εκδόσεις ΤΕΕ. (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ (2009), Έρευνα για την απασχόληση των διπλωματούχων Μηχανικών. Αθήνα, εκδόσεις ΤΕΕ (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κριτική, Συλλογικό έργο , 2006 , Νήσος

Διαδικτυακές Πηγές John P. Rafferty , Women’s March , Britannica ,2017 . Διαθέσιμο σε : https://www.britannica.com/event/WomensMarch-2017 Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων : https://isotita.gr/systasi-skopos-antikeimeno/ ‘Αρθρο 4: (Ισότητα των Ελλήνων) : https://www.hellenicparliament. gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/article-4/ (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) Νόμος 4019/2011 : Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και λοιπές διατάξεις : https://www.e-nomothesia.gr/katepikheireseis/n-4019-2011.html (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) Πύλη για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση : φεμινισμός https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/ tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CF%86%CE%B5%CE%B C%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%82&dq= (τελευταία επίσκεψη Δεκέμβριος 2021) ΦΕΚ Ψήφο Γυναικών 1952: Διαθέσιμο σε: https://www.eetaa.gr/ metaboles/fek/1952/fek_343a_1952.pdf FOSTER + PARTNERS HOLDINGS LIMITED 2017,Gender pay gap report 2017:https://www.fosterandpartners.com/media/2637184/genderpay-report.pdf?utm_medium=website&utm_source=archdaily.com 2020/2021: https://gender-pay-gap.service.gov.uk/Employer/ nFcunjLI/2020

Σχετικές Ιστοσελίδες Women’s March : https://womensmarch.com/ Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας : https://www.kethi.gr/ Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλ δας: www.tee.gr Γενική Γραμματεία Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος: http:// www.statistics.gr

Πηγές Εικόνων Εικόνα 1 : Απόκομμα της εφημερίδας της ελληνικής κυβέρνησης του 1952 σχετικά με το διάταγμα σχετικά με την εγγραφή Διαθέσιμο σε : https://www.eetaa.gr/metaboles/fek/1952/ fek_343a_1952.pdf Εικόνα 2 : )Ο κύριος Βιζουκίδης ωμίλησε χθες προς τους φοιτητάς μας: εξ’ αφορμής των επεισοδίων, Αρχειακές Συλλογές ΑΠΘ, Σειρά : Ε. Πανεπιστημιακό αρχείο, φάκελος Ε-1. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, υποφάκελος Ε-1.Ι.Ε. Από την ιστορία του Πανεπιστημίου 1926-36. Πρυτανεία Βιζουκίδη. Δεκάλογος. Δηλώσεις. Επεισόδια (1931-1932). “Κι είναι προς τιμήν των ελληνίδων, αι οποίαι μολονότι έλαβαν το δικαίωμα της ψήφου εις τα δημοτικάς εκλογάς, δεν επήγαν καν να εγγραφούν, τηρούσαι τας παραδόσεις της ελληνίδος”.Διαθέσιμο σε : http://digital.lib.auth.gr/record/38793 Εικόνα 3 : Στιγμιότυπο από τη δράση γυναικών το 1963 για την ίση αμοιβή των φύλων Διαθέσιμο σε : https://www.quotemaster.org/ equal+pay+rights#&gid=1&pid=4 Εικόνα 4 : Πορτρέτο της Σιμόν ντε Μποβουάρ, Γαλλία, 1949 Διαθέσιμο σε : https://www.newstatesman.com/culture/2019/10/ simone-de-beauvoirs-second-coming Εικόνα 5 : Στιγμιότυπο από την πορεία γυναικών στην Ουάσιγκτον στις 21 Ιανουαρίου 2017 Διαθέσιμο σε : https://www.makery.info/en/2017/01/23/tricoter-sonpussy-hat-le-bonnet-rose-feministe-anti-trump/ Εικόνα 6 : Οι 3 θέσεις γυναικών στο σύνολο των 35 θέσεων πρυτάνων και αντιπρυτάνων Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Εικόνα 7 : Η ισότητα που θα πρέπει να υπάρχει μεταξύ των βιολογικών φύλων Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Εικόνα 8 : “Η πίτα είναι για όλους” Το γυναικείο , το αρσενικό και το μεσοφυλικό κοινωνικό φύλο σε ισορροπία Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά 94

Πηγές Πινάκων Πίνακας 1 Κατάταξη χωρών του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ Πηγή: World Economic Forum, 2021.The Global Gender Gap Report 2021. Cologny /Geneva Switzerland, σελ. 10 Διαθέσιμο σε : https://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2020. pdf Πίνακας 3 : Glass Ceiling Index την περίοδο 2015-2018 Πηγή : She figures 2021, σελ.197 Διαθέσιμο σε : https://op.europa.eu/en/web/ eu-law-and-publications/publication-detail/-/publication/ 67d5a207-4da1-11ec-91ac-01aa75ed71a1 Πίνακας 4 :Ποσοστό ανδρών και γυναικών σε τυπική ακαδημαική καριέρα, φοιτητές και ακαδημαϊκοί Πηγή : She figures 2021, σελ.116 Διαθέσιμο σε : https://op.europa.eu/en/web/ eu-law-and-publications/publication-detail/-/publication/ 67d5a207-4da1-11ec-91ac-01aa75ed71a1 Πίνακας 5 : Ποσοστό ανδρών και γυναικών σε τυπική ακαδημαική καριέρα στις επιστήμες(STEM) Πηγή : She figures 2021, σελ.117 Διαθέσιμο σε : https://op.europa.eu/en/web/ eu-law-and-publications/publication-detail/-/publication/ 67d5a207-4da1-11ec-91ac-01aa75ed71a1 Πίνακας 6 : Γυναίκες-Άνδρες εγγεγραμμένοι σε αρχιτεκτονικές σχολές - εγγεγραμμένοι που έλαβαν πτυχίο τη χρονιά 2019-2020 Πηγή: Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων: ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΕΡΕΥΝΑ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ),ΛΗΞΗΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2018/2019, σελ.2 Διαθέσιμο σε : https://www.statistics.gr/el/statistics?p_p_ id=documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_ qDQ8fBKKo4lN&p_p_lifecycle=2&p_p_state=normal&p_p_ mode=view&p_p_cacheability=cacheLevelPage&p_p_col_ id=column-2&p_p_col_count=4&p_p_col_pos=1&_documents_ 95

WAR_publicationsportlet_INSTANCE_qDQ8fBKKo4lN_javax.faces. resource=document&_documents_WAR_publicationsportlet_ INSTANCE_qDQ8fBKKo4lN_ln=downloadResources&_ documents_WAR_publicationsportlet_INSTANCE_qDQ8fBKKo4lN_ documentID=430567&_documents_WAR_publicationsportlet_ INSTANCE_qDQ8fBKKo4lN_locale=el Πίνακας 7 : Γυναίκες-Άνδρες εγγεγραμμένοι σε αρχιτεκτονικές σχολές - εγγεγραμμένοι που έλαβαν πτυχίο τη χρονιά 2019-2020 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΕΡΕΥΝΑ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ),ΛΗΞΗΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2018/2019, σελ.5 Διαθέσιμο σε : Δες Πηγή Πίνακα 6 Πίνακας 8 : Ποσοστά εγγεγραμμένων γυναικών - ανδρών σε επίπεδο μεταπτυχιακού στην Ελλάδα 2013-2019 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή Στοιχείων : http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=educ_grad5&lang=en Πίνακας 9 : Ποσοστά εγγεγραμμένων γυναικών - ανδρών σε διδακτορικό επίπεδο στην Ελλάδα 2013-2019 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή Στοιχείων : http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=educ_grad5&lang=en Πίνακας 10 : Πεδίο 1 : προπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 11 : Πεδίο 1 : μεταπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 12 : Πεδίο 1 : διδακτορικό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 96

Πίνακας 13 : Πεδίο 2 : προπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 14 : Πεδίο 2 : μεταπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 15 : Πεδίο 2 : διδακτορικό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 16 : Πεδίο 3 : προπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 17 : Πεδίο 3 : μεταπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 18 : Πεδίο 3 : διδακτορικό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 19 : Πεδίο 4 : προπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 20 : Πεδίο 4 : μεταπτυχιακό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03

Πίνακας 21 : Πεδίο 4 : διδακτορικό επίπεδο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Eurostat – Education Statistics, Διαθέσιμο με τον ηλεκτρονικό κωδικό: educ_uoe_enrt03 Πίνακας 22 : Ποσοστό (%) γυναικών-ανδρών σε σύνολο προσωπικού ΔΕΠ Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : ΠΙΝΑΚΑ 2.1 ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΠΟΥ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΣΕ ΑΥΤΟ ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ, ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ, ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ”, ΕΛΣΤΑΤ Πίνακας 23 : Δεδομένα μελών ΔΕΠ αντρών - γυναικών ανά αρχιτεκτονική σχολή Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 22 Πίνακας 24 : Δεδομένα καθηγητών-καθηγητριών ανά αρχιτεκτονική σχολή 2018-2019 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 22 Πίνακας 25 : Δεδομένα αναπληρωτών/τριών ανά αρχιτεκτονική σχολή 2018-2019 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 22 Πίνακας 26 : Δεδομένα επίκουρων ανά αρχιτεκτονική σχολή 20182019 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 22 Πίνακας 27 : Γυναίκες - Άνδρες ανά σχολή και Βαθμό ( Γ = Γυναίκα , Α= Άνδρας , όπου ”*” πρόκειται για άτομο που έχει θέση δύο θέσεις/Βαθμούς ) Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 22 Πίνακας 28 : Ανάλυση ποσοστών γυναικών-αντρών μηχανικών Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Tεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, « Έρευνα για την επαγγελματική κατάσταση και απασχόληση των διπλωματούχων 98

μηχανικών » Διαθέσιμο σε : http://portal.tee.gr/portal/page/portal/ PROFESSIONAL_ISSUES/neoi_mixanikoi/Tab5230282:Tab3 Πίνακας 29 : Ανάλυση ποσοστών γυναικών-αντρών ανά ειδικότητα Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 28 Πίνακας 30 : Ανάλυση ανά έτος σχετικά με την απόκτηση άδειας άσκησης επαγγέλματος μηχανικών Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 28 Πίνακας 31 : Επίπεδο εκπαίδευσης γονιών ανα φύλο στο σύνολο των μηχανικών Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 28 Πίνακ13 Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 28 Πίνακας 35 : Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα και εξωτερικό ανά άδεια άσκησης επαγγέλματος Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά Πηγή στοιχείων : Βλέπε πηγή πίνακα 28 Πίνακας 36 : Κατηγορία ένταξης ετησίου εισοδήματος ανά φύλο Πηγή : Ειρήνη-Μιχαέλα Σαπουνά

100