Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Πολυαισθητηριακοτητα, σωμα και αρχιτεκτονικη στο εργο του

Juhani Pallasmaa

ΑΘΙΑΝΑ ΠΟΛΥΞΕΝΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ- ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: 2019-2020

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa ΑΘΙΑΝΑ ΠΟΛΥΞΕΝΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΣΟΥΚΑΛΑ

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2020 Θεσσαλονίκη

Περιεχόμενα 8 9

_Αντικείμενο Μελέτης

_Μεθοδολογία

12

_Εισαγωγή

20

_Κεφάλαιο 1

_Η αρχιτεκτονική των αισθήσεων

21

_1.1 Μάτι, Όραση και η αρχιτεκτονική της εικόνας

21 21 23 24

_1.1.1 _1.1.2 _1.1.3 _1.1.4

26 27

_1.2.1 Τι είναι το χέρι; _1.2.2 Η αίσθηση της αφής και η σημασία της στη χωρική εμπειρία

26 28 29 30

31

Η Αρχιτεκτονική του ματιού

Όραση και χωρική αντίληψη

Η σημασία της εικόνας Η κυριαρχία της εικόνας και η αρχιτεκτονική του αμφιβληστροειδούς

_1.2 Το χέρι κα η αίσθηση της αφής

_1.3 Ο χώρος της ακοής _1.4 Ο χώρος της όσφρησης _1.5 Ο χώρος της γεύσης _Κεφάλαιο 2

_Σώμα, νους και χώρος

32 33

36

_2.1 Ο ρόλος του σώματος στη χωρική αντίληψη _2.2 Ο κόσμος του νου

40

_Κεφάλαιο 4

_Ο χρόνος

_Κεφάλαιο 3 _Ο χώρος

44

44 46 48 48 49

50

51 53 54 58

58 59 60

_Κεφάλαιο 5

_Η αρχιτεκτονική των αισθήσεων _5.1 Το έργο της αρχιτεκτονικής _5.2 Η αρχιτεκτονική ως βιωματική εμπειρία _5.3 Αρχιτεκτονικές ποιότητες _5.3.1 Υλικότητα

_5.3.2 Φως- Σκιά _5.3.3 Ήχος

_5.4 Η αρχιτεκτονική του δημιουργού _5.5 Η αρχιτεκτονική του σήμερα _5.6 Η αρχιτεκτονική της νευροεπιστήμης

_Κεφάλαιο 6 _Αρχιτεκτονικά παραδείγματα _6.1 Το έργο του Steven Holl _6.2 Kiasma Museum of Contemporary Art

62 64 66

_6.2.1 _6.2.2 _6.2.3 _6.2.4

72 75 79

_6.4.1Συνθετική προσέγγιση και ένταξη στο περιβάλλον _6.4.2 Σώμα, αισθήσεις και βίωμα του χώρου

_ 6.4.3 Η υλικότητα και η επίδραση της στην αρχιτεκτονική εμπειρία _6.4.4 Ο ρόλος του φωτός

68 69 69

Συνθετική προσέγγιση και ένταξη στο περιβάλλον Το σώμα και η αίσθηση του χώρου Η κίνηση και ο ρόλος της στην χωρική εμπειρία Ο ρόλος του φωτός

_6.3 Το έργο του Peter Zumthor _6.4 Thermal Vals

82

_Επίλογος

86

_Βιβλιογραφία

89

_Ερευτήριο Εικόνων

Αντικείμενο

μελέτης

Η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στο έργο του Φιλανδού αρχιτέκτονα και θεωρητικού Juhani Pallasmaa, ο οποίος έχει συνεισφέρει σημαντικά στην έρευνα που αφορά στην σύγχρονη αρχιτεκτονική θεωρία, καθώς έχει εισάγει τα φαινομενολογικά στοιχεία και την πολύ-αισθητηριακή αντίληψη του ανθρώπινου σώματος στην αρχιτεκτονική θεωρία. Με τη βαρύτητα από τις φαινομενολογικές απόψεις που χαρακτηρίζουν τα προηγούμενα έργα του, ο Pallasmaa δίνει τη δυνατότητα να εξετάσουμε τη σχέση του χώρου με τον άνθρωπο και να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο, σύμφωνα με αυτόν, πρέπει αντιμετωπίζεται η αρχιτεκτονική αλλά και ο κόσμος γενικότερα.

Στόχος της μελέτης είναι να κατανοηθεί, μέσα από τα κείμενα του Pallasmaa, η αλληλεπίδραση ανθρώπου-χώρου, το πώς τα χωρικά ερεθίσματα διεγείρουν σωματικά και διανοητικά τον άνθρωπο αλλά και πώς διαμορφώνονται μέσα από τις συγκινησιακές ανταποκρίσεις τους στο περιβάλλον. Ποιός είναι ο ρόλος των αισθήσεων στην χωρική εμπειρία, πως η αρχιτεκτονική τις ενεργοποιεί, και με ποιόν τρόπο αλληλεπιδρούν με αυτήν; Με ποίον τρόπο οι ανθρώπινες αισθήσεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους για την καλύτερη χωρική εμπειρία; Ποιός ο ρόλος την αρχιτεκτονικής στην βιωματική εμπειρία του χώρου και με ποία εργαλεία επιδρά στην ανθρώπινη ψυχολογία και συμπεριφορά; Ποιά η σχέση του χρόνου με την αρχιτεκτονική εμπειρία και πώς την επηρεάζει; Η αρχιτεκτονική επιδρούσε πάντα με τον ίδιο τρόπο στην ανθρώπινη συμπεριφορά ή η σχέση αυτή ποικίλει ανάλογα με το εκάστοτε αρχιτεκτονικό ρεύμα που επικρατούσε; Έχουν επηρεάσει τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα την σχέση του ανθρώπου με την αρχιτεκτονική και με ποιον τρόπο;

10

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Μεθοδολογία

Η παρούσα έρευνα θα στηριχθεί κατά κύριο λόγο σε κείμενα του Juhani Pallasmaa, σχετικά με την αρχιτεκτονική θεωρία, την φαινομενολογία και την νευροεπιστήμη, αλλά και σε άλλες επιστημονικές πηγές, προκειμένου να σκιαγραφηθεί καλυτέρα το πλαίσιο στο οποίο υλοποιείται η ίδια η έρευνα του Pallasmaa. Θα χρησιμοποιηθούν άρθρα, διαλέξεις, έρευνες και βιβλία, κυρίως του Pallasmaa αλλά και άλλων συγγραφέων, σχετικά με τους κλάδους της φαινομενολογίας, της γνωστικής και περιβαλλοντικής ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης.

Στην πρώτη φάση γίνεται μια εκτενής μελέτη του σώματος, των αισθήσεων του ανθρώπου και του εγκεφάλου από την οπτική του Pallasmaa σχετικά με τον τρόπο που αυτά λειτουργούν αλλά και την ιδιαιτερότητα του ρόλου τους στην εμπειρία την αρχιτεκτονικής από τον άνθρωπο. Στην συνέχεια μελετάται ο ρόλος του χώρου στην ανθρώπινη αντίληψη αλλά και ποιά η σχέση του χρόνου σε αυτήν. Έπειτα αναλύεται η αρχιτεκτονική όπως την ορίζει ο Pallasmaa. Πιο συγκεκριμένα, μελετάται ο σκοπός της αρχιτεκτονικής και ποιός ο ρόλος της στην χωρική εμπειρία του ατόμου, με ποιά μέσα τον επηρεάζει και ποιός ο ρόλος του αρχιτέκτονα σε αυτήν. Επιπλέον, αναλύεται η αρχιτεκτονική του σήμερα και ποιά είναι αυτά τα στοιχεία που ο Pallasmaa θεωρεί ότι την οδήγησαν στην σημερινή της κατάσταση. Ασχολείται με το πιο πρόσφατο αλλά εξίσου σημαντικό αντικείμενο του έργου του Pallasmaa, το πεδίο της νευροεπιστήμης, με τον ρόλο της στην αρχιτεκτονική και με τον τρόπο που την προσεγγίζει. Τέλος, αναλύεται το έργο σημαντικών αρχιτεκτόνων, στο οποίο βρίσκουν εφαρμογή τα κείμενα του Pallasmaa και πολύ συχνά χρησιμοποιεί και ο ίδιος στα κείμενα του ως παραδείγματα προκειμένου να αποδώσει τον τρόπο με το οποίο εφαρμόζονται τα λεγόμενα του, καθώς ο ίδιος έχει επικεντρωθεί στον θεωρητικό κλάδο της αρχιτεκτονικής.

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

11

Εισαγωγή

Εισαγωγή

Η επαφή του ανθρώπου με την αρχιτεκτονική είναι καθημερινή και αναγκαία. Κάθε έκφανση της σωματικής μας δραστηριότητας έρχεται σε ένα βαθμό αντιμέτωπη με την ανάγκη αντίληψης του χώρου στον οποίο κινούμαστε. Πρόκειται για μία άρρηκτα στενή σχέση, καθώς κάθε χώρος, τόσο ο φυσικός αλλά και ο δομημένος, αποτελείται από ερεθίσματα τα οποία το άτομο προσλαμβάνει με σκοπό να ανταποκριθεί σε αυτά με την βοήθεια του σώματος και των αισθήσεων. Η βίωση του χώρου αποτελεί μία σύνθετη διαδικασία κατά την οποία το περιβάλλον αποκωδικοποιείται από το αισθητηριακό μας σύστημα και γίνεται αντιληπτό μέσα από το συνδυασμό των γνωστικών λειτουργιών, μεταφράζεται από τον εγκέφαλο και καταγράφεται στη μνήμη ως εμπειρία. Στην διαδικασία αυτή η αρχιτεκτονική παίζει πρωταρχικό ρόλο, καθώς αποτελεί το μέσο με το οποίο αναλύονται ο χώρος και ο χρόνος, δίνοντάς τους ανθρώπινο μέτρο.

Το βίωμα στην αρχιτεκτονική τις τελευταίες δεκαετίες αποτελεί ένα από τα πιο επίκαιρα θέματα και έχει αρχίσει να εμφανίζεται με τεκμηριωμένες και ευρέως αποδεκτές θεωρίες. Κατά το 1945 άρχισε να γίνεται λόγος για το βίωμα και τις βιωματικές κατηγορίες του χώρου. Στην αρχιτεκτονική επικρατούν δυο τάσεις: του κριτικού τοπικισμού και της φαινομενολογίας.

Ο κριτικός τοπικισμός δεν είναι ο κοινώς κατανοητός τοπικισμός που αναφέρεται στην τοπική αρχιτεκτονική παράδοση. Η κύρια αιτία για την δημιουργία του πηγάζει από το φαινόμενο της διεθνοποίησης. Αν και αποτελεί πρόοδο για τον άνθρωπο και την κοινωνία, παράλληλα μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες στην παράδοση, καθώς είναι πιθανό να προκαλέσει σημαντική φθορά στα πολιτιστικά στοιχεία ενός τόπου. Με αυτές ακριβώς τις ισορροπίες ανάμεσα σε διεθνή και τοπικό χαρακτήρα ασχολείται ο κριτικός τοπικισμός.

Οι φιλοσοφικές του ρίζες πηγαίνουν πίσω στη φαινομενολογία του Edmund Husserl και διατυπώθηκε στα έργα του νορβηγικού αρχιτέκτονα Christian Norberg-Schulz: «Οι αρχιτεκτονικές προθέσεις» (1963) και «Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου» (1983) καθώς και το βιβλίο του Kenneth Frampton «Prospects for a Critical Regionalism» (1983). Ο κριτικός τοπικισμός είναι ένα ρεύμα «διανοητικού» τοπικισμού που θα προσπαθήσει να ενώσει το διεθνές με το τοπικό, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Ο Paul

14

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Ricoeur, στο «Universal civilization and national cultures» μας βοηθάει να κατανοήσουμε αυτό το δίπολο λέγοντας ότι ένας τόπος πρέπει να βρίσκεται ριζωμένος στο παρελθόν του, το οποίο προσδιορίζει και την ταυτότητά του, ενώ παράλληλα πρέπει να ακολουθεί και να συμβαδίζει με τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις. Βασιζόμενος σε αυτή τη διαλεκτική σχέση καλείται ο κριτικός τοπικισμός να απαντήσει στο πώς αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί (Κατραμαδάκη, 2015).

Ο Α. Τζώνης και η L. Lefaivre εισήγαγαν τον όρο «κριτικός τοπικισμός», τον οποίο υιοθέτησαν και διέδωσαν με λίγο διαφορετικό νόημα από αυτό που του απέδωσε ο K. Frampton. Ο όρος κριτικός, σύμφωνα με τον Τζώνη, δεν αναφέρεται στην συγκρότηση μιας τοπικής κριτικής ενάντια σε μια παγκόσμια κουλτούρα. Αφορά την συγκρότηση των νοητικών εργαλείων του τοπικισμού με την έννοια της συνεχούς κριτικής δοκιμασίας της εσωτερικής συνοχής τους αλλά και στην ταυτόχρονη συνεχή κριτική δοκιμασία της σχέσης τους με την πραγματικότητα στην οποία αναφέρονται.

Βασικό χαρακτηριστικό του κριτικού τοπικισμού είναι η διαλεκτική σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στην οικουμενικότητα και την τοπική κουλτούρα. Κύριο μέλημά του είναι να δημιουργήσει ένα κτισμένο περιβάλλον το οποίο ανταποκρίνεται στις ανάγκες ενός τόπου, σέβεται την ιστορία και το νόημα που προϋπάρχει και είναι βαθιά ριζωμένο σε αυτόν, προσπαθώντας να αναδείξει αυτά τα στοιχεία με μια σύγχρονη ερμηνεία. Οι αρχιτέκτονες καλούνται να σχεδιάζουν με τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες ενός τόπου, χωρίς όμως να μένουν ανεπηρέαστοι από το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και των επιπτώσεών της στον ανθρώπινο πολιτισμό. Το κτίριο παύει να αποτελεί ένα μεμονωμένο αντικείμενο ανεξάρτητο από το περιβάλλον του, αλλά γίνεται αντιληπτό σε αλληλεπίδραση με αυτό ως ένα σύνολο. Επομένως, ο κριτικός τοπικισμός αποτελεί ένα κίνημα το οποίο δίνει έμφαση στην διατήρηση του πνεύματος του τόπου, χωρίς να υπάρχει επανάληψη στοιχείων, με αναφορά πάντα στον πολιτισμό (Κατραμαδάκη, 2015).

Η φαινομενολογία ήταν ένα από τα πολλά ισχυρά φιλοσοφικά ρεύματα που εμφανίστηκαν στην αρχή του 20ου αιώνα. Διατυπώθηκε το 1900-1901 αρχικά μέσα από τις θεωρίες του Edmund Husserl. Η φαινομενολογία άρχισε

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

15

να ενδιαφέρει την αρχιτεκτονική και τους θεωρητικούς της την δεκαετία του 40’ και το 50’. Εκείνη την περίοδο οι θεωρίες του Husserl αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης και επεξεργασίας από θεωρητικούς όπως ο Martin Heidegger, ο Jean-Paul Sartre, o Maurice Merlaeu-Ponty. Μέσα από την φαινομενολογική σκέψη οι αρχιτέκτονες θεωρητικοί της αρχιτεκτονικής προσπαθούν να κατανοήσουν τον κόσμο και την ανθρώπινη ύπαρξη σε ένα βαθύτερο συμβολικό επίπεδο, να έρθουν σε επαφή με την υλικότητα και να ενσωματώσουν τις αισθήσεις μέσα στην αρχιτεκτονική πρακτική (Moran, 2008).

O Edmund Husserl στην εισαγωγή στον δεύτερο τόμο της πρώτης έκδοσης του Logische Untersuchungen (Logical Investigations, 19001901), εξέφρασε την ανάγκη για ένα ευρύ φάσμα θεωρητικής γνώσης, και αναφέρεται για πρώτη φορά «στη φαινομενολογία των εμπειριών της σκέψης και της γνώσης». Για πρώτη φορά μέσα από το έργο του επέκτεινε την εφαρμογή της περιγραφικής ψυχολογίας στην αποσαφήνιση των επιστημονικών εννοιών, στο πλαίσιο μια γενικότερης προσπάθειάς του να κατανοήσει τη φύση των μαθηματικών και λογικών αληθειών (Moran, 2008). Για τον Husserl, η φαινομενολογία σημαίνει την επιστροφή στα «φαινόμενα», στα «ίδια τα πράγματα» όπως αυτά δείχνουν να είναι, ως «αυτό που εμφανίζεται ως τέτοιο», όχι ως αναπαράσταση (Shirazi, 2010). Για να κατανοήσουμε την ουσία των πραγμάτων, σύμφωνα με τον Husserl χρειάζεται να αναστείλουμε όλες τις προσωπικές μας πεποιθήσεις μέσα από μια διαδικασία που ονομάζει «μείωση».

Μετά τον Husserl κι άλλοι ευρωπαίοι φιλόσοφοι που ασχολήθηκαν με τη φαινομενολογία, συμπεριλαμβανομένου του Martin Heidegger (1889-1976) και του Maurice Merleau-Ponty (1908-1961), μετατόπισαν τις φαινομενολογικές επεξηγήσεις πέρα από τη «συνείδηση», προς συναφή φιλοσοφικά θέματα, όπως η φύση του ανθρώπου και ο κεντρικός ρόλος του σώματος στην ανθρώπινη εμπειρία (Shirazi, 2010). Οι φιλόσοφοι αυτοί διαφέρουν σημαντικά στα ενδιαφέροντα τους και στην ερμηνεία τους για τα κεντρικά ζητήματα της φαινομενολογίας (Moran, 2008).

Ο Heidegger (αμφιλεγόμενη φιγούρα, κυρίως λόγω των πολιτικών του δεσμών) αποτελεί σημαντικό συντελεστή της ευρωπαϊκής σκέψης του

16

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

20ου αιώνα. Ασχολήθηκε ενεργά δέκα χρόνια με τη φιλοσοφία του Husserl, προσπαθώντας να πραγματοποιήσει το όραμά του και αποφάσισε ότι προκειμένου να ξεπεράσει και να αποφύγει τον αποστειρωμένο τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε ο Husserl την σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, ήταν να εγκαταλείψει τη χρήση των όρων «συνείδηση» και «σκοπιμότητα» συνολικά (Moran, 2008). Η φαινομενολογία του Heidegger σκοπεύει να φανερώσει τα πράγματα όπως εκδηλώνονται, είναι ένας τρόπος να δούμε χωρίς ιδεαλιστικές ή ρεαλιστικές προϋποθέσεις (Shirazi, 2010).

Στο έργο του, Being and Time (1927), προσπαθεί να παρουσιάσει μια φαινομενολογική περιγραφή της ουσιώδους δομής της ανθρώπινης ύπαρξης στον κόσμο. Υποστήριξε ότι η συνείδηση δεν ήταν ξεχωριστή από τον κόσμο και την ανθρώπινη ύπαρξη (Coates και Seamon, 1984). Για τον Heidegger η θέση του ανθρώπου στον κόσμο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ζήτημα της κατοίκισης. Τονίζει ιδιαίτερα τη σχέση ανάμεσα στην κατοικία και το είναι. «Για να κατοικήσει αυθεντικά ο άνθρωπος, πρέπει να κατοικήσει ποιητικά» (Leach, 2010).

Η φαινομενολογία μεταφράζεται επίσης με ποικίλους τρόπους στην αρχιτεκτονική. Μετά τον Husserl και τον Heidegger, φαινομενολόγοι όπως ο Jean-Paul Sartre και ο Maurice Merleau-Ponty και ο Gaston Bachelard εμπλούτισαν το φαινομενολογικό κίνημα με τις δικές τους προσεγγίσεις (Moran, 2008). Τόσο ο Jean- Paul Sartre όσο και ο Maurice Merleau-Ponty είδαν τη φαινομενολογία ως μέσο να ξεπεράσουν τις στενές εμπειρικές, ψυχολογικές υποθέσεις για την ανθρώπινη ύπαρξη και να διευρύνουν την φιλοσοφία στο πεδίο της βιωματικής εμπειρίας.

Ο Sartre βλέπει τη φαινομενολογία ως μέσο περιγραφής των χωροχρονικών βιωμάτων του ανθρώπου, συνολικά και όχι ένα άθροισμα επιμέρους «στατικών», «αντικείμενων» μελετών, αλλά μέσα από την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αυτή βιώνεται ουσιαστικά. Περισσότερο από κάθε άλλο φιλόσοφο, διερευνά τις ψυχολογικές, ηθικές και ανθρώπινες συνέπειες της ριζοσπαστικής κρίσης στον κόσμο, την απόλυτη έλλειψη λογικής του. Επηρεασμένος από τον Heidegger, μιλά για την άμεση επαφή της συνείδησης με τον κόσμο και με την ύπαρξη. Ο Sartre παρέχει μια φαινομενολογική οντολογία, που μιλάει για τρόπους ύπαρξης,

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

17

αντί για είδη οντολογίας, καθώς ισχυρίζεται πως υπάρχει μια ενιαία υπαρξιακή οντότητα. Η μεγαλύτερη συνεισφορά του στη φαινομενολογία είναι η πολύ σαφής υπεράσπιση της αντίληψης της συνειδητότητας, της προσεκτικής συζήτησης σχετικά με τα διαφορετικά είδη φαντασιακής συνείδησης και της δυναμικής της διεπιστημονικής ζωής (Moran, 2008).

Επηρεασμένος από τον Husserl, o Merleau-Ponty θεωρεί ότι η φαινομενολογία διαδραματίζει υποστηρικτικό και διευκρινιστικό ρόλο απέναντι στην επιστήμη. Η φαινομενολογία του Merleau-Ponty απορρέει από την αρχική ανάγνωση του Husserl, μετατρέποντας τις δύσκολες, ατελείωτες φαινομενολογικές μελέτες του σε όμορφα γραμμένες, σχεδόν ποιητικές, περιγραφές της ανθρώπινης εμπειρίας. Διερευνά τη σχέση της συνείδησης με το σώμα και τον τρόπο με τον οποίο η εμπειρία του ίδιου σώματος διαφέρει από την εμπειρία ενός άψυχου αντικειμένου. Στο έργο του «Φαινομενολογία της αντίληψης» (1945), το οποίο θεωρείται από πολλούς ως η σημαντικότερη φαινομενολογική μελέτη της αντίληψης, προσφέρει ένα φαινομενολογικό απολογισμό της ύπαρξής μας στον κόσμο, περιγράφοντας την εμπειρία της ανθρώπινης ύπαρξης. Αναγνωρίζει ότι υπάρχει μια συμβιωτική σχέση μεταξύ της αντιληπτικής πράξης και του περιβάλλοντος (Moran, 2008). Σύμφωνα με τον ίδιο, το κύριο κέρδος της φαινομενολογίας «είναι να ενώσει τον ακραίο υποκειμενισμό και τον ακραίο αντικειμενισμό στην αντίληψή του για τον κόσμο.»(Merleau-Ponty, 1962).

Η φαινομενολογία για τον Bachelard έχει ένα βαθύτερο συμβολικό επίπεδο. Επιδιώκει να προχωρήσει πέρα από την κωδικοποιητική ικανότητα της σημειολογίας για να αποκαλύψει μια πλουσιότερη κατανόηση του κόσμου. Ο Bachelard τόνισε τη διαλεκτική σχέση μεταξύ του ορθολογισμού και του ρεαλισμού. Στο μεταγενέστερο του έργο «Η ποιητική του χώρου» η επιρροή της ψυχανάλυσης και ο ρόλος της φαντασίας γίνεται όλο και πιο κυρίαρχη. Προκειμένου να κατανοήσει τον κόσμο, υποστηρίζει ότι πρέπει να υπερβούμε τους περιορισμούς της ρεαλιστικής αντίληψης και να καταφύγουμε στον κόσμο του ονείρου όπου «η μνήμη και η φαντασία παραμένουν συνδεδεμένες.» (Leach, 2010).

Για τον Norberg-Schulz, η φαινομενολογία είναι «μια μέθοδος

18

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

κατάλληλη για να διεισδύσει στον κόσμο της καθημερινής ύπαρξης». Κατανοεί τη φαινομενολογία ως «μέθοδο», με την οποία μπορεί να εξηγήσει τον κόσμο και επομένως τον κόσμο της αρχιτεκτονικής. Χρησιμοποίησε τη φαινομενολογία ως σημείο εκκίνησης στην ερμηνεία και την κατανόηση της αρχιτεκτονικής και παρέμεινε πάντα πιστός σε αυτήν (Shirazi, 2010). Θυμίζει την αναγκαιότητα της φαινομενολογίας ως τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να ανακτήσουμε τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής. Στο πρώτο του σημαντικό φαινομενολογικό έργο, «Ύπαρξη, χώρος και αρχιτεκτονική» (Norberg-Schulz 1971: 14, 37), υποστήριξε ότι μια ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική κατανόηση απαιτεί «μια θεωρία όπου ο χώρος είναι πραγματικά κατανοητός ως διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης ...» Ως εκ τούτου, ο αρχιτεκτονικός χώρος θεωρείται ως «μια» υλοποίηση «υπαρξιακού χώρου» Στο βιβλίο του «Genius Loci, προς μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής» (1980), το πνεύμα του τόπου διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην θεωρία του για την ανάλυση της αρχιτεκτονικής(Coates και Seamon, 1984).

Ιδιαίτερα λόγω του έργου του Norberg-Schulz, η φαινομενολογία εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική προσέγγιση, θεωρητική και πρακτική, και απασχολεί μέχρι και σήμερα την αρχιτεκτονική. Σημαντική είναι η συνεισφορά του Φιλανδού αρχιτέκτονα και θεωρητικού Juhani Pallasmaa στο πεδίο της φαινομενολογίας αλλά αργότερα και στην σχέση νευροεπιστήμης και αρχιτεκτονικής, του οποίου το έργο θα μελετήσουμε εκτενέστερα στην παρούσα μελέτη.

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

19

Κεφαλαιο 1 Η αρχιτεκτονική των αισθήσεων

Η

αρχιτεκτοτνική των αισθήσεων

Ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με το περιβάλλον, δέχεται ερεθίσματα, επηρεάζεται από αυτό. Η είσοδος όλων αυτών των ερεθισμάτων, των μηνυμάτων και γενικότερα των εξωγενών στοιχείων που αυτός δέχεται γίνεται μέσω του σώματος. Το εξωτερικό περιβάλλον αντιδρά με τον ανθρώπινο οργανισμό και έτσι ειδικευμένα μέρη του σώματος δέχονται εξωτερικές πληροφορίες. Οι εξειδικευμένες αυτές νευρικές ίνες αναγνωρίζουν τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και τα μετατρέπουν σε διαφορετικές ποιότητες αισθήσεων. Το αισθητηριακό σύστημα παραλαμβάνει αυτές τις πληροφορίες και τις μεταφέρει στον εγκέφαλο προκειμένου να επεξεργαστούν, να ερμηνευτούν και τελικά να γίνουν αντιληπτές. Επομένως, η αντίληψη του περιβάλλοντος ξεκινάει από το σώμα και καταλήγει στον εγκέφαλο, και συνεπώς οι αισθήσεις είναι το πρώτο επίπεδο επαφής του ανθρώπου με το περιβάλλον (Σαραντοπούλου, 2015).

Στην σύγχρονή εποχή δίνεται μεγάλη έμφαση στην οπτική επαφή του ανθρώπου με το περιβάλλον, παραμελώντας και καταπιέζοντας τις υπόλοιπες αισθήσεις στον τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική συλλαμβάνεται, διδάσκεται και κρίνεται. Ο Juhani Pallasmaa εξέφρασε έντονα της ανησυχία του γι’ αυτό το φαινόμενο και τις συνέπειες αυτού στην αρχιτεκτονική πρακτική. Πιστεύει ότι πολλές πλευρές της παθολογίας της σύγχρονης αρχιτεκτονικής μπορούν να γίνουν κατανοητές μέσα από την ανάλυση της επιστημολογίας των αισθήσεων (Pallasmaa, 2005). Συνεπώς, η μελέτη και κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι αισθήσεις κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος βιώνει και κατανοεί την αρχιτεκτονική.

Εικ.1 Οπτική αντίληψη

22

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

1.1 Μάτι, Όραση

και η αρχιτεκτονική της εικόνας

1.1.1Η Αρχιτεκτονική

του

Ματιού

Η όραση είναι ίσως η κυρίαρχη από τις πέντε αισθήσεις, καθώς ο άνθρωπός αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του πρωταρχικά οπτικά (Σαραντοπούλου, 2015). Συνεχώς οπτικά ερεθίσματα από το οπτικό πεδίο φτάνουν στα μάτια, τα οποία σε συνδυασμό με τις κινήσεις του σώματος διαρκώς μεταβάλλονται (Κωνσταντινίδου και Μωισίδου, 2014). Τα μάτια έχουν την ικανότητα να ανιχνεύουν ηλεκτρομαγνητικά κύματα εντός του ορατού φάσματος του φωτός. Αντιλαμβάνονται μια εικόνα τμηματικά και στην συνέχεια αυτή ανακατασκευάζεται στον οπτικό φλοιό όπου τελικά γίνεται αντιληπτή ως σύνολο. Στην περίπτωση που η πληροφορία που δέχονται δεν επαρκεί ώστε να δημιουργηθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα ο εγκέφαλος προσπαθεί να συμπληρώσει τα κενά και ταυτόχρονα να την συνδέσει με εικόνες ήδη αποθηκευμένες στη μνήμη (Σαραντοπούλου, 2015).

Το ανθρώπινο οπτικό σύστημα αποτελείται από ένα ευρύ φάσμα περιοχών στον εγκέφαλο. Η κάθε περιοχή αναγνωρίζει διαφορετικά ερεθίσματα του χώρου όπως το φως, το χρώμα και τις κινήσεις. Η αίσθηση της όρασης πραγματοποιείται στο οριζόντιο επίπεδο καθώς εκεί συναντάται το μεγαλύτερο εύρος. Όσο πιο κοντά στο αντικείμενο βρίσκεται ο παρατηρητής τόσο μεγαλύτερο είναι και το εύρος της πληροφόρησης. Όταν η απόσταση ελαττωθεί αρκετά τότε ενεργοποιούνται συμπληρωματικά και οι υπόλοιπες αισθήσεις (Κωνσταντινίδου και Μωισίδου, 2014).

1.1.2 Όραση

και χωρική αντιληψη

Η πρώτη επαφή του ανθρώπου με το εξωτερικό περιβάλλον πραγματοποιείται μέσω της οπτικής αντίληψης. Υπάρχει μία απρόσμενη νευρολογική σχέση συγγένειας μεταξύ της εικόνας και της αντίληψης. Μελέτες δείχνουν ότι οι εικόνες δημιουργούνται στις ίδιες ζώνες του εγκεφάλου όπως και οι οπτικές αντιλήψεις. Η περιοχή του εγκεφάλου στην οποία φθάνουν μέσω των νευρωνικών σημάτων οι πληροφορίες του περιβάλλοντος αποτελεί και το πεδίο επεξεργασίας και φιλτραρίσματος αυτών των πληροφοριών (Pallasmaa, 2011). Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

23

Η οπτική χωρική εικόνα εξακολουθεί, σύμφωνα με τον Pallasmaa, να θεωρείται η πλέον σημαντική στην εποχή μας με αποτέλεσμα το μάτι να συνεχίζει τον «ηγεμονικό ρόλο» του στη αρχιτεκτονική δημιουργία. Η ποιότητα μιας αρχιτεκτονικής πραγματικότητας φαίνεται να εξαρτάται θεμελιωδώς από την περιφερειακή όραση. Ο υποσυνείδητος κόσμος, ο όποιος βιώνεται έξω από τη σφαίρα της εστιασμένης όρασης, φαίνεται ότι είναι εξίσου σημαντικός όσο και η εστιασμένη εικόνα. Αποδεικνύεται ιατρικά ότι η περιφερειακή όραση έχει μεγαλύτερη προτεραιότητα στο αντιληπτικό και πνευματικό μας σύστημα. Η υποσυνείδητη περιφερειακή αντίληψη μετατρέπει την εικόνα του αμφιβληστροειδή σε μία χωρική και σωματική εμπειρία (Pallasmaa, 2005).

Η αρχιτεκτονική θεωρία και πρακτική είναι άμεσα συνδεδεμένη με τους μηχανισμούς της όρασης ενώ συχνά η αρχιτεκτονική μορφή αναλύεται μέσα από τους όρους τις οπτικής αντίληψης. Ο Pallasmaa αναγνωρίζει ότι το μάτι αποκτά τον «ηγεμονικό του ρόλο» τόσο συνειδητά όσο και ασυνείδητα, σταδιακά με την εμφάνιση του παρατηρητή χωρίς σώμα (Pallasmaa, 2005).

Ωστόσο, η αντίληψη του χώρου δεν κυριαρχούνταν πάντα από το μάτι. Βασισμένος σε κείμενα του Robert Mandrou, ο Pallasmaa αναγνωρίζει ότι η ιεραρχία των αισθήσεων δεν ήταν όπως είναι σήμερα. Η σταδιακά αυξανόμενη ηγεμονία του ματιού φαίνεται πως είναι παράλληλη με την εξέλιξη της δυτικής αντίληψης του ανθρώπου και του σταδιακά αυξανόμενου διαχωρισμού του από τον κόσμο. Ήδη στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική το σύστημα οπτικών διορθώσεων, εξυπηρετούσε καθαρά την ικανοποίηση του ματιού. Ήταν δηλαδή καθαρά προσανατολισμένο στην λειτουργία της οπτικής αντίληψης. Η δυτική κουλτούρα κυριαρχείται από μία οπτικοκεντρική ερμηνεία της γνώσης, της αλήθειας, και της πραγματικότητας. Το αναγεννησιακό σύστημα των αισθήσεων σχετιζόταν με την εικόνα του κοσμικού σώματος, συσχετίζοντας την όραση με τη φωτιά και το φως. Ωστόσο, το μάτι δεν παραμένει στις μονόπλευρες αναγεννησιακές θεωρίες της αντίληψης. Απελευθερώνεται από το καρτεσιανό σύστημα την αντίληψης και κατακτά νέο έδαφος στην χωρική αντίληψη και έκφραση. Η παρουσία της αίσθησης της όρασης

24

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

είναι έντονη στα κείμενα πολλών μοντερνιστών όπως του Le Corbusier και του Mies van der Rohe (Pallasmaa, 2005).

Στο σύγχρονο κόσμο του καταναλωτισμού, της παγκοσμιοποίησης, της παγκόσμιας οικονομίας και της γρήγορης επικοινωνίας, βομβαρδιζόμαστε αδιάκοπα από οπτικές εικόνες. Η συνεχώς εξελισσόμενη τεχνολογία της εικόνας έχει αλλάξει τον τρόπο που βιώνουμε τον κόσμο κι επικοινωνούμε για αυτόν. Ταυτόχρονα, όμως η κυριαρχία της έχει και αρνητικές επιδράσεις (Pallasmaa, 2011).

Εικ. 2: Σχέση ματίου και οπτικών νεύρων κατα την οπτική αντίληψη

1.1.3 Η

σημασια τησ εικονασ

Η εικόνα είναι απαραίτητη για την αντίληψη, την σκέψη, τη γλώσσα και την μνήμη. Έχει πολλαπλά πρόσωπα τα οποία επηρεάζουν άμεσα την χωρική εμπειρία. Καμιά εμπειρία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς τη μεσολάβηση της εικόνας, η οποία προκαλεί την συναισθηματική αντίδραση. Από μόνη της είναι μία πραγματικότητα η οποία δεν έχει ποιότητες εκτός εάν δοθούν από εμάς (Kearney). Μέσα από την συναισθηματική μας σχέση με την εικόνα προσδίδεται νόημα στο αντικείμενο. Είναι δηλαδή μία προβολή του εαυτού μας σε αυτό (Pallasmaa, 2011). Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

25

Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται την οντότητα, την ανατομία και τη σημασία μιας εικόνας πριν ακόμα μπορέσει να αναγνωρίσει τις λεπτομέρειες της ή να την κατανοήσει διανοητικά. Αυτό αποδίδεται στο γεγονός ότι το αισθητηριακό και αντιληπτικό μας σύστημα είναι σχεδιασμένο να σκανάρει συνεχώς το αντιληπτικό πεδίο για ένα πιθανό νόημα. Αυτή η εγγενής λειτουργία του εσωτερικού νευρικού συστήματος μπορεί να κατανοηθεί μέσα από βιωματικές εμπειρίες (Pallasmaa, 2011).

Οι εικόνες αντιμετωπίζουν άμεσα την υπαρξιακή μας αίσθηση και έχουν αντίκτυπο στο σώμα μας. Η εικόνα έχει μια ποικιλομορφία η οποία επηρεάζει την βιωματική εμπειρία του ανθρώπου τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. Υπάρχουν εικόνες που χειραγωγούν, εθίζουν και αποδυναμώνουν, καθιστώντας τον άνθρωπο αβέβαιο για την ίδια του την ύπαρξη και άλλες πού απελευθερώνουν, ενδυναμώνουν, εμπνέουν και ενισχύουν την αυτονομία και την ατομική ανεξαρτησία (Pallasmaa, 2011).

Η αρχιτεκτονική εικόνα μπορεί να προκαλέσει συναισθήματα που βρίσκονται στις υποσυνείδητες αντιδράσεις μας και τη βιολογική ιστορικότητα. Δεν είναι απλώς στιγμιότυπα και περιορισμένες οπτικές λεπτομέρειες, είναι ολόκληροι κόσμοι. Υποστηρίζουν ότι η εμπειρία του κόσμου κατασκευάζεται μέσω της σωματικής εμπειρίας με διαδικασίες υποσυνείδητης εσωτερίκευσης, αναγνώρισης και προβολής. Πρόκειται για μία ερμηνεία της ιδανικής οργάνωσης του χώρου, τόσο εκείνης που αφορά στην υλικότητα της κατασκευής όσο και στον ιδεαλιστικό και πνευματικό χαρακτήρα της (Pallasmaa, 2011).

1.1.4 Η κυριαρχία της

αμφιβληστροειδούς

εικόνας

και

η

αρχιτεκτονική

του

Φιλόσοφοι όπως οι Marting Heidegger, Micael Foucault and Jacques Derrida έχουν όλοι συμφωνήσει ότι η σκέψη και η κουλτούρα του σύγχρονου κόσμου όχι μόνο έχει συνεχίσει το ιστορικό προνόμιο της όρασης, αλλά έχει επεκτείνει και τις αρνητικές τις τάσεις. Η όραση έχει ενισχυθεί στην εποχή μας χάρις σε ένα πλήθος τεχνολογικών

26

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

ανακαλύψεων, με αποτέλεσμα τον ατελείωτο πολλαπλασιασμό και παραγωγή των εικόνων (Pallasmaa, 2005).

Τα προβλήματα πηγάζουν από την απομόνωση του ματιού έξω από τη φυσική του αλληλεπίδραση με τις υπόλοιπες αισθήσεις και από την υποβάθμιση και καταπίεση των υπολοίπων αισθήσεων, όπου όλο και αυξανόμενα περιορίζονται στην εμπειρία του κόσμου μέσα από τη σφαίρα της όρασης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον κατακερματισμό της έμφυτης πολυπλοκότητας, της περιεκτικότητας και πλαστικότητας του αντιληπτικού συστήματος ενδυναμώνοντας την αίσθηση της απομόνωσης και της αποξένωσης (Pallasmaa, 2005). Σε συνδυασμό με την υπερβολική ροη της εικόνας προκαλεί την αποσπασματική και ασυνεχή εμπειρία του κόσμου. Την ιδία στιγμή που οι εικόνες πολλαπλασιάζονται, έχουν αλλάξει και χαρακτήρα. Αντί για αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, δημιουργούν δικές τους πραγματικότητες που απέχουν πολύ από τον υπάρχον φυσικό και ανθρώπινο κόσμο. Συχνά κυριαρχούν ή αντικαθιστούν την πραγματικότητα, και το πραγματικό και το φανταστικό είναι σχεδόν αδύνατο να διαχωριστούν (Pallasmaa, 2011).

Η «ηγεμονία του ματιού» αναζητάει κυριαρχία σε όλα τα πεδία της πολιτιστικής παραγωγής, και συνεπώς και στην αρχιτεκτονική. Εξαιτίας του κατακλυσμού των εικόνων, η αρχιτεκτονική της εποχής μας συχνά εμφανίζεται ως μία απλή οπτική τέχνη του ματιού και μια τέχνη της άμεσης οπτικής εικόνας. Αντί να ενισχύει την βιωματική και ολοκληρωμένη, πλαστική εμπειρία του χώρου από τον άνθρωπο, και να δημιουργεί υπαρξιακούς μικρόκοσμους, απομονώνει το σώμα και προβάλλει οπτικές εικόνες για χάρη της διαφήμισης και της άμεσης πειθούς (Pallasmaa, 2005). Συνεπώς η σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργεί ένα πεδίο για το μάτι το οποίο φαίνεται να πηγάζει από μία μόνο στιγμή και προκαλεί την εμπειρία μιας επίπεδης προσωρινότητας. Η επιπεδότητα των επιφανειών και των υλικών, η ομοιομορφία του φωτισμού καθώς και η εξάλειψη των μικρών διαφορών ενδυναμώνει την αδιάκοπη και κουραστική ομοιομορφία της εμπειρίας (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Καθώς τα κτίρια χάνουν την πλαστικότητά τους, τη σύνδεσή τους με τη γλώσσα και τη σοφία του σώματος, λειτουργούν αποκλειστικά ως στοιχεία ενός ψυχρού απόμακρου κόσμου (Pallasmaa, 2005). Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

27

1.2 Το

χέρι και η αίσθηση της αφής

1.2.1 Τι

ειναι το χερι;

Αντιμετωπίζουμε το χέρι μας ως ένα συνηθισμένο και αυτονόητο κομμάτι του σώματός μας. Η κλασική ανατομία έχει προσδιορίσει το χέρι ως το ανθρώπινο όργανο το οποίο εκτείνεται από τον καρπό μέχρι τα δάχτυλα και αντιμετωπίζεται ως κομμάτι ολόκληρου του βραχίονα-μπράτσου, όμως λειτουργεί σε δυναμικό συντονισμό με το υπόλοιπο σώμα (Pallasmaa, 2015).

Τα χέρια μπορεί να ικανοποιούν τις ανθρώπινες ανάγκες, ταυτόχρονα, όμως, έχουν τη δική τους μοναδική εμφάνιση, τους δικούς του κοινωνικούς ρόλους και συμπεριφορές, και τη δική τους διακριτή προσωπικότητα. Κάθε ζευγάρι χεριών είναι εξοπλισμένο με μοναδικά μοτίβα από αποτυπώματα τα οποία δεν αλλάζουν καθόλου 5 μήνες από τη γέννηση του ανθρώπου. Αυτές οι χαράξεις στο ανθρώπινο δέρμα είναι σύμφωνα με τον Pallasmaa τα «ιερογλυφικά της ατομικότητας» (Pallasmaa, 2015).

Εικ. 3: Harbert Bayern, The Lonely Metropolitan, Vision and the tactile sense are fused in actual lived experience. 2005

28

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Πρόσφατα ανθρωπολογικές και ιατρικές έρευνες και θεωρίες δίνουν στο χέρι σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ανθρώπινης ευφυΐας, γλώσσας και συμβολικής σκέψης. Η ψυχολογική και λειτουργική ανατομία επιπλέον θεωρούν ότι κομμάτια του εγκεφάλου ρυθμίζουν τις λειτουργίες του χεριού σαν να αποτελεί μέρος τους. Η εκπληκτική κινητική ευστροφία, η γνωστική ικανότητα και η ανεξαρτησία των κινήσεων του χεριού μπορεί να μην είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης της ανθρώπινης εγκεφαλικής ικανότητας, όπως τείνουμε να νομίζουμε, αλλά η αξιοσημείωτη εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου μπορεί να είναι συνέπεια της εξέλιξης του χεριού ή όπως το διατυπώνει ο Pallasmaa «το χέρι μιλάει στον εγκέφαλο με τον ίδιο τρόπο που ο εγκέφαλος μιλάει στο χέρι» (Pallasmaa, 2015).

Το χέρι έχει πολλαπλούς ακόμα και αντίθετους συμβολισμούς στις κοινωνικές επικοινωνίες και τέχνες. Εμφανίζεται σε ποικίλες θρησκευτικές κουλτούρες, εκφράζει την προσωπικότητα, την κοινωνική θέση, τον πλούτο, το επάγγελμα κάποιου, διακοσμείται με τατουάζ καθώς και με δαχτυλίδια και βραχιόλια τα οποία επικοινωνούν πολυάριθμους κοινωνικούς κώδικες. Το γεγονός ότι το χέρι είναι το κομμάτι του ανθρώπινου σώματος που εμφανίζεται πιο συχνά στους συμβολισμούς, αντανακλά τη σημαντικότητά του καθώς και την εκφραστικότητα και τις πολλαπλές ερμηνείες του (Pallasmaa, 2015).

1.2.2 Η αίσθηση Εμπειρια

της αφής και η σημασία της στη χωρικη

Η αφή είναι η αίσθηση η οποία ενοποιεί τις εμπειρίες του κόσμου με τον άνθρωπο και μέσω αυτής επιτυγχάνεται οικειοποίηση και βιωματική σχέση με αυτόν. Πολλοί υποστηρίζουν ότι όλες οι άλλες αισθήσεις αποτελούν εκφάνσεις της αφής, εξειδικεύσεις του δέρματος και συνεπώς όλες οι αισθητηριακές εμπειρίες είναι μορφές αφής και σχετίζονται με αυτή (Pallasmaa, 2015). Η φύση της απτικής αντίληψης ενισχύεται με την στενή επαφή με το αντικείμενο και συνδέεται άμεσα με την σωματική και αισθητηριακή εμπειρία που αυτά προκαλούν. Η αίσθηση της αφής συνδέει τον άνθρωπο με το χρόνο και την παράδοση, καθώς μέσω αυτής έρχεται σε επαφή με αμέτρητες γενιές (Pallasmaa, 2005). Συνεπώς με την Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

29

απουσία αυτής η αρχιτεκτονική γίνεται επίπεδη, άυλη και εξωπραγματική.

Η αφή είναι η δεύτερη πιο οικεία αίσθηση μετά την όραση. Η επαφή του ανθρώπου με τον κόσμο πραγματοποιείται μέσω το δέρματος και πιο συγκεκριμένα μέσω εξειδικευμένων τμημάτων της περιβάλλουσας μεμβράνης μας. Αυτή η θεμελιώδης απλότητα της ανθρώπινης ζωής εντείνει τη σημαντικότητα του χεριού (Pallasmaa, 2015). Μέσω της αφής ο άνθρωπος είναι ικανός να αναγνωρίσει την υφή, την υλικότητα και θερμοκρασία ενός χώρου λαμβάνοντας ένα μεγάλο πλήθος πληροφοριών σχετικά με αυτό, αφού το δέρμα, ως το μεγαλύτερο όργανο, καλύπτει όλο το σώμα (Σαραντοπούλου, 2015).

Εικ.4: Blind light exhibition, Hayward Gallery, London, 2007

1.3 Ο

χώρος της ακοής

Η ακοή είναι η αίσθηση αντίληψης του ήχου, δηλαδή δονήσεων που μεταφέρονται μέσω του αέρα. Αυτές οι δονήσεις προκαλούν την κίνηση μιας μεμβράνης στο εσωτερικό του αυτιού, η οποία ταλαντώνεται σύμφωνα με τις αλλαγές της πίεσης του αέρα. Τα ηχητικά κύματα προσκρούουν σε αντικείμενα του περιβάλλοντος και ανάλογα με την κατεύθυνση και την αλλοίωση αυτών, υπολογίζεται η θέση και τα χαρακτηρίστηκα υλικά του

30

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

αντικειμένου. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να αγνοεί τους ήχους που δεν τον ενδιαφέρουν και να εστιάζει σε αυτούς που του προκαλούν εντύπωση. Και αυτό σχετίζεται με το επίπεδο της προσοχής στα ακουστικά ερεθίσματα (Σαραντοπούλου, 2015).

Η ακοή κατασκευάζει την εμπειρία και την κατανόηση του χώρου. Συνήθως δεν κατανοούμε τη σημαντικότητα της ακοής στην χωρική εμπειρία, αν και ο ήχος συχνά παρέχει μια προσωρινή συνέχεια στην οποία οι οπτικές εντυπώσεις είναι ενσωματωμένες. Σύμφωνα με τον Pallasmaa, η ακοή δημιουργεί μία αίσθηση σύνδεσης και αλληλεγγύης (Pallasmaa, 2005). Το άκουσμα ενός συγκεκριμένου ήχου μπορεί να παραπέμψει σε έναν χώρο ή να καθορίσει την ανάμνησή του. Με αυτό τον τρόπο ο ήχος επηρεάζει την υπόσταση ενός χώρου, καθώς παράγει εικόνες που αναφέρονται στις συνθήκες παραγωγής ήχου (Σαραντοπούλου, 2015). Κάθε κτίριο ή χώρος έχει το χαρακτηριστικό του ήχο. Διαφορετικοί χώροι αντηχούν με διαφορετικό τρόπο. Ένας χώρος κατανοείται και εκτιμάται μέσα από την ηχώ του. Οι ποιότητες ενός κτιρίου επηρεάζουν τον ήχο που γίνεται αντιληπτός από τον άνθρωπο και με τη σειρά του ο ήχος επηρεάζει το πώς γίνεται αντιληπτός ο χώρος μέσα από αυτόν (Pallasmaa, 2005).

1.4 Ο

χώρος της όσφρησης

Η όσφρηση είναι η αίσθηση η οποία ευθύνεται για την πρόσληψη των οσμών. Οι υποδοχείς της όσφρησης δεν περιορίζονται αποκλειστικά στο εσωτερικό της μύτης αλλά βρίσκονται σε ολόκληρο το σώμα. Η όσφρηση επηρεάζει την κίνηση νευρικών και ορμονικών μηχανισμών, καθώς και τα οσφρητικά ερεθίσματα δεν περνούν μέσα από τον οπτικό θάλαμο του εγκεφάλου, όπως συμβαίνει με τις υπόλοιπες αισθήσεις. Η ανθρώπινη μνήμη έχει την δυνατότητα να αποθηκεύει οσμές και να τις συνδέει συνειρμικά με καταστάσεις και γεγονότα. Ο Pallasmaa χαρακτηρίζει την οσμή ως την αμετάβλητη μνήμη ενός χώρου (Σαραντοπούλου, 2015).

Ο ρόλος των στοιχείων της όσφρησης στην διαμόρφωση της φυσιογνωμίας ενός χώρου είναι ιδιαίτερα ισχυρός και άρρηκτα συνδεδεμένος με τις ατομικές βιωματικές εμπειρίες. Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

31

Μια μυρωδιά έχει την ιδιότητα να ανακαλεί από την μνήμη καταστάσεις και εικόνες, συνεπώς καθιστά ικανή την αναγνώριση ενός χώρου μέσω του οσφρητικού συστήματος. Όταν μια μυρωδιά γίνει αντιληπτή, ενεργοποιείται άμεσα η μνήμη ανακαλώντας παρεμφερείς οσμές, επιδρώντας στην συμπεριφορά του ατόμου στο χώρο. Λειτουργεί ως συμπύκνωση του χαρακτήρα ενός τόπου, εντοπίζει τα σημεία ενδιαφέροντος και δηλώνει γεγονότα που συνέβησαν (Κωνσταντινίδου και Μωισίδου, 2014).

1.5 Ο

χώρος της γευσησ

Η γεύση είναι η δυνατότητα του ανθρώπινου σώματος να μετατρέπει τα μόρια και τα ιόντα των τροφών σε αίσθηση. Οι γλώσσα και οι γευστικοί κάλυκες συγκεκριμένα, δέχονται το γευστικό ερέθισμα και το μεταφέρουν μέσω κατάλληλων νευρώνων στον εγκέφαλο (Σαραντοπούλου, 2015).

Η γεύση δεν λειτουργεί αυτόνομα. Υπάρχει μία ομαλή μετάβαση μεταξύ της αφής, της όρασης και της γεύσης ως εμπειρίας. Η αισθητηριακή εμπειρία του κόσμου πηγάζει από την εσωτερική αίσθηση του στόματος. Και ο κόσμος έχει την τάση να επιστρέφει στις γευστικές του στοματικές ρίζες. Η πιο αρχαϊκή ρίζα του αρχιτεκτονικού χώρου είναι η στοματική κοιλότητα (Pallasmaa, 2005). Γευόμενοι κάτι, μπορούμε να αντιληφθούμε το χώρο στον οποίο βρισκόμαστε, να κατανοήσουμε τους κανόνες που τον διέπουν. Ωστόσο η γεύση από μόνη της δεν είναι αρκετή (Σαραντοπούλου, 2015).

Αν και οι έννοιες της αρχιτεκτονικής και της γεύσης μοιάζουν τελείως ασύνδετες με την πρώτη ματιά, υπάρχουν πολυάριθμα αρχιτεκτονικά παραδείγματα που αποδεικνύουν το αντίθετο. Η συνύπαρξη της γεύσης και της αρχιτεκτονικής έχει άμεση σχέση με κάποια γεύση ή φαγητό που είναι συνυφασμένο με το χώρο. Η γεύση δεν επηρεάζει την αρχιτεκτονική ως αίσθηση, αλλά και την αντίληψη του χρήστη, όμως αυτό συμβαίνει υποσυνείδητα καθώς συνδέεται μέσω γευστικών ποιοτήτων στο χώρο (Παπαευθυμίου Παναγιώτα, 2014).

32

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Κεφαλαιο 2 Σώμα, Νους και Χώρος

Σώμα, Νουσ 2.1 Ο

και

Χώρος

ρόλος του σώματος στην χωρική αντίληψη

Το σώμα παίζει βασικό ρόλο στην σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, όχι μόνο ως τόπος αντίληψής του, αλλά και ως τόπος μνήμης, και φαντασίας. Το σώμα μας και οι κινήσεις του είναι σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Ο κόσμος και ο άνθρωπος αλληλοενημερώνονται και επαναπροσδιορίζουν το ένα το άλλο συνεχώς (Pallasmaa, 2005). Ωστόσο, η σημαντικότητα του γίνεται κατανοητή απλά μέσω της φυσικής υπόστασης και υποτιμάται και παραγκωνίζεται ο ρόλος του ως η βάση της βιωματικής εμπειρίας και γνώσης καθώς και η πλήρης κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Το σώμα δεν είναι απλώς μία φυσική οντότητα. Είναι εμπλουτισμένο τόσο από τη μνήμη και τα όνειρα όσο και από το παρελθόν και το μέλλον (Pallasmaa, 2015). Ο κόσμος αντανακλάται στο σώμα και το σώμα προβάλλεται στον κόσμο. Ο Pallasmaa αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «θυμόμαστε μέσα από το σώμα μας με τον ίδιο τρόπο που θυμόμαστε με το νευρικό σύστημα και το νου» (Pallasmaa, 2005).

Η αντίληψη του σώματος και η εικόνα του κόσμου μετατρέπονται σε μία συνεχή υπαρξιακή εμπειρία. Οι αισθητηριακές εμπειρίες συγχωνεύονται μέσω του σώματος ή μάλλον της ίδιας της σύστασης του σώματος και του υπαρξιακού είναι του. «Βιώνω τον εαυτό μου μέσα στην πόλη και η πόλη υπάρχει μέσα από τη βιωματική μου εμπειρία. Η πόλη και το σώμα μου συμπληρώνουν και καθορίζουν το ένα το άλλο. Κατοικώ στην πόλη και η πόλη κατοικεί σε μένα» αναφέρει ο Pallasmaa (Pallasmaa, 2005).

Ο ρόλος του σώματος στην αρχιτεκτονική δημιουργία είναι αναντικατάστατος, αφού ο νους δεν μπορεί να παράξει αρχιτεκτονική χωρίς την συμβολή του. Ενεργοποιεί τις ανθρώπινες αισθήσεις από τη στιγμή που εντάσσεται σε ένα χώρο. Ο άνθρωπος συνδέεται με το χώρο μέσω του ανθρώπινου σώματος. Οι απαραίτητες ικανότητες προκειμένου να ζήσει κάποιος στις παραδοσιακές κοινωνίες βασίζονταν στη σοφία του σώματος. Ο πρωτόγονος άνθρωπος χρησιμοποιούσε το σώμα του προκειμένου να δώσει διαστάσεις και αναλογίες στις κατασκευές του. Η κατανόηση της αρχιτεκτονικής κλίμακας ενός χώρου προϋποθέτει μία υποσυνείδητη μέτρησή του με το σώμα μέσω της προβολής του σε αυτόν. Ο Pallasmaa 34

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

υποστηρίζει ότι «όταν βιώνουμε μία κατασκευή, υποσυνείδητα μιμούμαστε την σύνθεσή της μέσα από το σύνολο σώμα μας, με τα οστά και τους μυς μας». Όταν ένας χώρος είναι στην ανθρώπινη κλίμακα δημιουργείται ένα αίσθημα ασφάλειας και προστασίας μέσα σε αυτόν (Pallasmaa, 2005).

Ωστόσο στην εποχή της τεράστιας βιομηχανικής παραγωγής, του σουρεαλιστικού καταναλωτισμού και των ψηφιακών περιβαλλόντων, οι αισθήσεις και το σώμα μας είναι αντικείμενα αδιάκοπης εμπορικής χειραγώγησης και εκμετάλλευσης. Ο ρόλος του σώματος στην διαδικασία παραγωγής αρχιτεκτονικής είναι σημαντικά υποτιμημένος από τον σύγχρονο πολιτισμό (Pallasmaa, 2015).

2.2 Ο

κόσμος του

Νου

Το σώμα και ο νους γίνονται κατανοητά σαν μη συσχετιζόμενες οντότητες. Αυτός ο διαχωρισμός πηγάζει από την ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, όπου γίνεται αυστηρός διαχωρισμός των ανθρώπινων ικανοτήτων και δραστηριοτήτων σε φυσικές και πνευματικές (Pallasmaa, 2015). Ο Pallasmaa θεωρεί πολύ σημαντική την συνεργασία του νου και του σώματος στην διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Είναι απαραίτητο να γίνει κατανοητό ότι ο άνθρωπος ζει σε ένα πνευματικό και υποκειμενικό κόσμο της μνήμης, του ονείρου, και της φαντασίας καθώς και σε έναν αντιληπτικά υλικό και φυσικό κόσμο (Pallasmaa, 2011).

Οι αισθήσεις δεν μεσολαβούν μόνο πληροφορίες, αποτελούν μέσο πυροδότησης της φαντασίας και της μνήμης. Αντίληψη, μνήμη και φαντασία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση (Pallasmaa, 2005). Η μνήμη και η φαντασία σχετίζονται με την ταυτότητα του ατόμου. «Είμαστε ό,τι θυμόμαστε», όπως αναφέρει και ο Pallasmaa (McCarter και Pallasmaa, 2012). Στην ανθρώπινη συνείδηση, η εμπειρία, η μνήμη και η φαντασία είναι ισοδύναμες, καθώς σύμφωνα με έρευνες οι πνευματικές εικόνες της μνήμης και της φαντασίας δημιουργούνται στο ίδιο τμήμα του εγκεφάλου με τις εικόνες που γίνονται αντιληπτές από τα μάτια (Pallasmaa, 2011). Όμως, οι αναμνήσεις δεν εντοπίζονται μόνο στον ανθρώπινο εγκέφαλο, αλλά αποτελούν μία πράξη σωματικής προβολής. Οι αναμνήσεις δεν είναι αποκλειστικά αποθηκευμένες στις ηλεκτροχημικές διαδικασίες του Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

35

εγκεφάλου, αλλά επίσης και στο σύνολο σώμα.

Όταν βιώνουμε ένα χώρο πραγματοποιείται μια μορφή συναλλαγής. Ο χώρος προβάλλει την αύρα του στον άνθρωπο που τον βιώνει, και ο άνθρωπος προβάλλει τα συναισθήματα του σε αυτόν (Pallasmaa, 2015). Ένας αρχιτεκτονικός χώρος πλαισιώνει και ενισχύει τις σκέψεις. Ο άνθρωπος μπορεί να ονειρευτεί, όμως χρειάζεται την αρχιτεκτονική γεωμετρία ενός δωματίου για να σκεφτεί καθαρά. «Η γεωμετρία της σκέψης έχει τη γεωμετρία του δωματίου» (Pallasmaa, 2005).

Όλες οι μορφές τέχνης, και συνεπώς η αρχιτεκτονική, αποτελούν συγκεκριμένες μορφές σκέψης. Η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα αυτόνομο γνωστικό πεδίο το οποίο λειτούργει και τέμνεται με πολλά αλλά πεδία του επιστητού. Δεν παρέχει απλά ένα καταφύγιο για το σώμα, επαναπροσδιορίζει το πλαίσιο της συνείδησης και επεξεργάζεται και εξωτερικεύει την ανθρώπινη σκέψη. Τα κτίρια δεν είναι αφηρημένες χωρίς νόημα κατασκευές. Αποτελούν επεκτάσεις και καταφύγια του σώματός και του νου. «Καθώς κατασκευάζουμε τον δικό μας κόσμο κατασκευάζουμε προβολές και μεταφορές του νου μας» (Pallasmaa, 2015).

Η κουλτούρα μας έχει ελάχιστη κατανόηση και ανοχή για ενδογενώς διάχυτα, αυτόνομα, μεταβλητά και απροσδιόριστα φαινόμενα, όπως το ανθρώπινο συναίσθημα, η πνευματική εικόνα και φαντασία. Η φαντασία γεμίζει τους χώρους, τα δωμάτια και τα κτίρια με αναμνήσεις και τα μετατρέπει σε προσωπικές περιοχές. Ωστόσο, τα κτίρια στην εποχή μας στερούνται συναισθηματικού υπόβαθρου καθώς δεν παρέχουν πλέον εικόνες για το νου ούτε τροφή για όνειρα (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Η φαντασία σαν αυτόνομη πνευματική λειτουργία φαίνεται να αντικαθίσταται, αντί να διεγείρεται, από υπερβολικές και παθητικές εξωτερικές εικόνες. Συνεπώς, με την αποδυνάμωση της φαντασίας είναι αναπόφευκτο οι εμπειρίες μας και η συμπεριφορά μας να κινδυνεύουν από εικόνες ακαθόριστης προέλευσης και σκοπού.

36

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Κεφαλαιο 3 Ο χώρος

Ο

χωρος

Ο χώρος είναι η πιο θεμελιώδης αρχιτεκτονική έννοια. Η αρχιτεκτονική συνήθως ορίζεται ως η τέχνη της κατασκευής ανθρώπινων εκφραστικών χώρων γεμάτων με νόημα. Ωστόσο, ο κτισμένος χώρος είναι ταυτόχρονα ένας μεταφορικός χώρος, συνεπώς, η αφηρημένη και αόριστη έννοια του χώρου είναι πάντα παρούσα στην αρχιτεκτονική (McCarter και Pallasmaa, 2012). «Δεν κατοικούμε σε έναν αντικειμενικό κόσμο της ύλης, όπως υποθέτει ο ρεαλισμός του τόπου» όπως τονίζει ο Pallasmaa. Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος κατοικεί σε έναν κόσμο των πιθανοτήτων, οι οποίες πλάθονται μέσα από την φαντασία. «Ζούμε σε έναν κόσμο όπου το υλικό και το πνευματικό, το εμπειρικό και το φανταστικό συγχωνεύονται απόλυτα το ένα με το άλλο». Πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε ότι ταυτόχρονα προσλαμβάνουμε τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος που βρίσκονται τριγύρω σαν χωρικές οντότητες και συνθέσεις (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να παρέχει στον άνθρωπο ένα χώρο κατοίκησης μέσα στο φυσικό χώρο (McCarter και Pallasmaa, 2012). Όμως δεν αποτελεί απλώς ένα γεωμετρικό χώρο, αλλά ταυτόχρονα ένα χώρο πνευματικής και καλλιτεχνικής επικοινωνίας και ένα αντικείμενο αισθητικής άρθρωσης. Ο αρχιτεκτονικός χώρος είναι ένας βιωματικός χώρος. Σε αντίθεση με το φυσικό χώρο, ο βιωματικός χώρος υπερβαίνει τη γεωμετρία και το μέτρο (Pallasmaa, 2005). Ο βιωματικός χώρος είναι κατασκευασμένος βάσει νοημάτων και αξιών που αντανακλούνται από το άτομο είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα. Πρόκειται για μια μοναδική εμπειρία του χώρου η οποία ερμηνεύεται μέσω της μνήμης και των εμπειριών του ατόμου. Πρόκειται δηλαδή για έναν χώρο τόσο υλικό όσο και πνευματικό και η γεωμετρία είναι το πιο εμφανές μέσο μέσα από το οποίο αυτοί οι δύο χώροι συγχωνεύονται σε έναν (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Τις τελευταίες δεκαετίες εξαιτίας της τεχνολογικής εξέλιξης έχει εμφανιστεί μια καινούργια μορφή χώρου η οποία αν και έχει συμβάλει σημαντικά στην ενίσχυση της βιωματικής εμπειρίας του χώρου ταυτόχρονα αποτελεί σημαντική απειλή. Ο ψηφιακός χώρος, ο οποίος είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένος στον υπολογιστή, αναφέρεται σε

38

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

έναν κόσμο στον οποίο ο παρατηρητής δεν έχει δέρμα, χέρια ή σώμα (Pallasmaa, 2015). «Η έννοια της πραγματικότητας έχει γίνει τελείως σχετική, χρειάζεται να διευκρινίσουμε ποιανού πραγματικότητα και σε ποιο πλαίσιο αναφερόμαστε». Η πραγματικότητα από μόνη της είναι μια φιλοσοφικά συζητήσιμη έννοια, όμως ποτέ δεν ήταν τόσο ασαφής όσο σήμερα (Pallasmaa, 2011).

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

39

Κεφαλαιο 4 Ο χρόνος

Ο

χροnoς

Ο χρόνος είναι η πιο μυστηριώδης διάσταση τόσο της φυσικής πραγματικότητας όσο και της ανθρώπινης συνείδησης (McCarter και Pallasmaa, 2012). Πέρα από το χώρο, ο άνθρωπος είναι απαραίτητο να βιώνει και το χρόνο. Ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να βιώνει την ύπαρξη του μέσα στη χρονική συνέχεια. Η εμπειρία της συνέχειας είναι μία από τις βασικές ψυχολογικές ανάγκες, η οποία πηγάζει από τον υποσυνείδητο φόβο για το θάνατο (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Υπάρχουν ποικίλες χρονικές κλίμακες. Ο κοσμικός χρόνος, ο γεωλογικός χρόνος, ο χρόνος της εξέλιξης, ο πολιτισμικός χρόνος και ο χρόνος της ανθρώπινης εμπειρίας-βιώματος (McCarter και Pallasmaa, 2012). Ο άνθρωπος ζει ανάμεσα σε δυο χρονικές κλίμακες. «Ως βιολογικά όντα είμαστε γενετικά προσκολλημένοι στο έργο του χρόνου και τις εξελίξεις του, ενώ την ίδια στιγμή ζούμε στον επιταχυνόμενο χρόνο του πολιτισμού». Η ανθρώπινη συμπεριφορά και οι αντιδράσεις συνεχίζουν σε μεγάλο βαθμό να είναι γενετικά και υποσυνείδητα υποκινούμενες, ενώ ταυτόχρονα ο άνθρωπος χειραγωγείται από τους πολύ γρήγορους μηχανισμούς του πολιτισμού (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Συνεπώς ο άνθρωπος δεν κατοικεί μόνο στο χώρο αλλά και στο χρόνο. Η αρχιτεκτονική είναι το βασικό εργαλείο το οποίο συσχετίζει το χώρο και το χρόνο και δίνει στις δύο αυτές διαστάσεις ανθρώπινα μεγέθη. Ο χρόνος ήταν πάντα μία θεμελιώδης διάσταση της αρχιτεκτονικής εμπειρίας, όχι τόσο μέσα από την προσπάθεια να δείξει την φυσική συνέχεια του χρόνου μέσα στο χώρο, αλλά με τη μορφή μιας εμπειρικής πνευματικής αλλά και φυσικής διάστασης. Είναι μια απαραίτητη φυσική διάσταση καθώς συνοψίζει ταυτόχρονα τη συλλογική και ατομική ιστορία στη στιγμή της εμπειρίας. Γι’ αυτό και η αρχιτεκτονική αποτελεί μια πολυδιάστατη χρονική εμπειρία. Η αρχιτεκτονική ενεργοποιεί το νου και το σώμα. Επίσης είναι σκόπιμο να μην περιορίζεται σε μια παροντική βιωματική σχέση κατοίκου-χώρου, αλλά να επιχειρεί να συνδέσει τον άνθρωπο με το παρελθόν μεταφέροντας του μηνύματα πολιτισμικά, ιστορικά και κοινωνικά. Με αυτό τον τρόπο η διάσταση του χρόνου εμπλέκεται εντονότερα στις βιωματικές ποιότητες του χώρου. Όλες οι αρχιτεκτονικές κατασκευές δίνουν υπόσταση στο χρόνο μετατρέποντας

42

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

τον σε μία εύπλαστη διάσταση η οποία μπορεί να συστέλλεται και να διαστέλλεται (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Τα κτίρια και οι πόλεις είναι μουσεία του χρόνου. Μας απελευθερώνουν από το βιαστικό χρόνο του παρόντος και μας βοηθάνε να βιώνουμε τον αργό και επουλωτικό χρόνο του παρελθόντος. Αν και ο χρόνος της αρχιτεκτονικής είναι ένας παγιωμένος χρόνος, μέσω αυτής ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να βιώνει τις αργές διαδικασίες της ιστορίας και να έρθει σε επαφή με χρονικούς κύκλους οι οποίοι ξεπερνούν την ατομική του ζωή (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Όμως κάθε κτίριο διαθέτει τον δικό του χαρακτηριστικό του χρόνο και την δικά του ταχύτητα. Υπάρχουν ήρεμοι χώροι που εγκλωβίζουν το χρόνο, όπως υπάρχουν και νευρικοί χώροι που διαρκώς τον μετασχηματίζουν. Παραδόξως ένας ποιητικός αρχιτεκτονικός χώρος συγχωνεύει τη διάσταση του χρόνου και την έλλειψη αυτού (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Τα τελευταία χρόνια διακρίνονται σημαντικές αλλαγές στην αντίληψή και την κατανόηση της σχέσης και της αλληλεπίδρασης του χώρου και του χρόνου. Εγκαταλείπεται η ιδέα ενός αντικειμενικού και στατικού χώρου και ενός κλειστού γραμμικού χρόνου και δημιουργείται μία δυναμική εμπειρική πραγματικότητα της ανθρώπινης αντίληψης και συνείδησης η οποία εμπλέκει το χρόνο με το χώρο, την πραγματικότητα με το όνειρο, το πραγματικό με τη μνήμη. Ταυτόχρονα, παρατηρείται μια χρονική κατάρρευση η οποία αντανακλάται και στην αρχιτεκτονική. Σύγχρονα αρχιτεκτονικά έργα συχνά αρνούνται το εμπειρικό στοιχείο του χρόνου, το σταδιακό χρονικό συνεχές και τη διάρκεια, για μια στιγμιαία χωρική εικόνα (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει διαταράξει την σχέση του με το χρόνο. Έχοντας απορρίψει την παράδοση, έχει υποχρεώσει τον εαυτό του να αναζητήσει την φυσική, πνευματική και απαραίτητη εμπειρία της συνέχειας στο χώρο αντί για το χρόνο. Στην προσπάθειά του να σταματήσει το χρόνο προκειμένου να ζήσει μια αιώνια νιότη δημιουργείται μια καταπιεσμένη αντίδραση σε σχέση με τη διαδικασία της γήρανσης και του θανάτου. Ο χρόνος μετατρέπεται σε ένα υλικό προϊόν. Η φυσική και αναπόφευκτη φθορά του ανθρώπου, των κτιρίων και των αντικειμένων

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

43

είναι καταπιεσμένη. Αντί να προσπαθεί να επεκτείνει τη διάρκεια της ανθρώπινης ύπαρξης στο χρόνο, αναζητά τρόπους να επεκτείνει τα όρια της ύπαρξής του στο χώρο. Η συμπίεση του χώρου και του χρόνου, και συνεπώς η επιπεδότητα της εμπειρίας, έχει προκαλέσει μία περίεργη συγχώνευση των δύο αυτών διαστάσεων, της χωρικότητας του χρόνου και της προσωρινότητας του χώρου. Ο χρόνος μετριέται με χωρικούς όρους και ο χώρος με μονάδες του χρόνου (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Η αδυναμία της εμπειρίας του χρόνου στη σύγχρονη ζωή έχει συντριπτικές επιδράσεις στην πνευματική υγεία. Καθώς ο χρόνος χάνει την ουσία του, o άνθρωπος χάνει την αίσθησή του ως ιστορικό όν και απειλείται από αυτόν (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Τα σύγχρονα κτίρια μοιάζουν σαν να βρίσκονται μέσα σε ένα χώρο χωρίς χρόνο, χωρίς επαφή με το παρελθόν και το μέλλον. Αντί να αντανακλούν την ιστορικότητα, αποκόπτουν και αποξενώνουν τον άνθρωπο από το στοιχείο του χρόνου. Οι κατασκευές φαίνεται να παραμελούν την εξέλιξη του χρόνου και να αντιστέκονται σε αυτήν και τις αρνητικές της συνέπειες (McCarter και Pallasmaa, 2012).

44

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Κεφαλαιο 5 Η αρχιτεκτονική των αισθήσεων

Η

αρχιτεκτονική των αισθήσεων

5.1 Το

έργο της αρχιτεκτονικής

Ένας ευρύτερα αποδεκτός ορισμός του όρου αρχιτεκτονική, την παρουσιάζει ως την τέχνη η οποία έχει ως στόχο την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών στο χώρο. Η αρχιτεκτονική εξυπηρετεί τις κοινές ωφελιμιστικές λειτουργιές, όμως ξεπερνά το καθαρά χρηστικό, τεχνικό και ορθολογικό της πεδίο και μετατρέπεται σε μία μεταφορική έκφραση του κόσμου και της ανθρώπινης ύπαρξης (Pallasmaa, 2015). Μέσα από χωρικές και υλικές εικόνες που κατασκευάζει, δίνει νόημα στον κόσμο και την ύπαρξή του ανθρώπου μέσα σε αυτόν. Δεν αποτελεί απλώς μία προβολή του ανθρώπινου σώματος και των κινήσεων του μέσα στο χώρο, πρόκειται για μία προέκταση της φύσης μέσα στον ανθρωπογενή κόσμο, η οποία παρέχει τη βάση της αντίληψης και τον ορίζοντα στον οποίο ο άνθρωπος βιώνει και κατανοεί τον κόσμο (Pallasmaa, 2005).

Η αρχιτεκτονική είναι ουσιαστικά μία πρακτική και μεταφυσική πράξη, μία ωφελιμιστική, τεχνολογική, καλλιτεχνική, υπαρξιακή, συλλογική και ατομική δήλωση της ανθρώπινης ύπαρξής (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Το αρχιτεκτονικό έργο απαιτεί διπλή προοπτική, καθώς εστιάζει ταυτόχρονα στον κόσμο και στον άνθρωπο, στον εξωτερικό χώρο και στον εσωτερικό πνευματικό χώρο (Pallasmaa, 2015). Προστατεύει τον άνθρωπο από όλα τα στοιχεία της φύσης, ταυτόχρονα όμως τον προστατεύει από τους εσωτερικούς του φόβους (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Η αρχιτεκτονική βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο ανθρώπινο σώμα. Οι αρχιτεκτονικοί χώροι φιλοξενούν μετρήσεις, κινήσεις και εργονομικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου σώματος με αμέτρητους τρόπους (Pallasmaa, 2011). «Το ανθρωπινό σώμα εγκαθίσταται μέσα στο χώρο και ο χώρος εισχωρεί μέσα σε αυτό», όπως αναφέρει ο Pallasmaa (McCarter και Pallasmaa, 2012). Το κτιστό περιβάλλον γίνεται μέρος του ανθρώπου και ο άνθρωπος μέρος αυτού. Εκτός όμως από το ανθρώπινο σώμα, κατασκευάζει τη συνάντηση του κόσμου με τον ανθρώπινο νου (Pallasmaa, 2011). Τα κτίρια οξύνουν τις αισθήσεις, προκαλούν τα ανθρώπινα συναισθήματα και διευρύνουν την αντίληψη, καθιστώντας τον άνθρωπο δεκτικό στις πραγματικότητες του κόσμου.

46

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Πραγματικός σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να παρέχει το πλαίσιο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να βιώνει και να κατανοεί τον κόσμο και κατά συνέπεια τον εαυτό του (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Το έργο της αρχιτεκτονικής να παρέχει το χώρο στον οποίο ο άνθρωπος κατοικεί είναι πλήρως αναγνωρισμένο. Όμως, πολλοί αγνοούν το ρόλο που καλείται να παίξει η αρχιτεκτονική στην σχέση του ανθρώπου με την τρομακτική και εφήμερη διάσταση του χρόνου. Τα κτίρια συσχετίζουν την ανθρώπινη ύπαρξή με τον κόσμο τόσο σε σχέση με το χώρο όσο και το χρόνο. Η αρχιτεκτονική καθιστά πιθανή τη συνέχεια του χώρου και τη ροή του χρόνου για τον ανθρώπινο εγκέφαλο (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Οι ανθρώπινες κατασκευές εξημερώνουν το χώρο, μετατρέποντας το φυσικό χώρο σε διακριτά μέρη ανθρώπινης σημαντικότητας, ενώ ταυτόχρονα καθιστούν τον ατελείωτο χρόνο ανεκτό, δίνοντας του διάρκεια με ανθρώπινα μέτρα. Συνεπώς, η αρχιτεκτονική δημιουργεί συγκεκριμένους ορίζοντες προοπτικής, μέσα από τους οποίους ο άνθρωπος κατανοεί τις χωρικές και χρονικές του εμπειρίες (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Η αρχιτεκτονική διαπραγματεύεται μεταξύ των κοσμικών και ανθρωπίνων διαστάσεων. Έχει κεντρικό ρόλο στη δημιουργία και προβολή της ιδανικής εικόνας του ανθρώπου και του κόσμου την εκάστοτε εποχή. Πάντα οραματιζόταν τον πραγματικό κόσμο μέσω την μετατροπής ανθρωπίνων συνθέσεων σε εικόνες και μεταφορές της εξιδανικευμένης ζωής, μέσα από αρχιτεκτονικές αφηγήσεις. Αδιαμφισβήτητα αναφέρεται στο σήμερα, όμως αντηχεί και επαναφέρει βαθιά στρώματα ιστορίας και κουλτούρας (Pallasmaa, 2011). Οι πόλεις και τα κτίρια είναι μία επέκταση της συλλογικής μνήμης της κοινωνίας και των ατόμων που την αποτελούν (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Η αρχιτεκτονική, σύμφωνα με τον Pallasmaa, δεν ανταποκρίνεται μόνο σε θεμελιώδεις και συνειδητές κοινωνικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου, πρέπει να θυμάται τον πρωτόγονο άνθρωπο που είναι καλυμμένος μέσα στο σώμα του. Οι αρχιτεκτονικοί χώροι θα πρέπει να αναφέρονται στο συνεχές της ανθρώπινης κουλτούρας, στα χαρακτηριστικά της αρχέγονης συμπεριφοράς που παρουσιάζονται και περνούν από γενιά σε γενιά, και όχι απλώς στην τεχνολογία ή τις σαφείς αισθητικές προτιμήσεις (Pallasmaa, 2005).

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

47

Το αρχιτεκτονικό έργο είναι σχεδόν πάντα περίπλοκο, καθώς περιέχει ασυμβίβαστα και αντιφατικά συστατικά, τα οποία δεν μπορούν να επιληφθούν λογικά. Ένα αρχιτεκτονικό έργο μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα από ταυτόχρονη σωματική και υπαρξιακή λογική και ποιητική συνάντηση, η οποία ξεπερνά τα λογικά όρια και κατηγορίες. Καθήκον της αρχιτεκτονικής είναι να υπερασπίζεται την αυθεντικότητα και την αυτονομία της ανθρώπινης εμπειρίας (Pallasmaa, 2011), ταυτόχρονα όμως πρέπει να διατηρεί το αδιαπέραστο μυστήριο προκειμένου να προκαλεί φαντασία και συναισθήματα. Αντί να συμμετέχει στην διαδικασία επιτάχυνσης της εμπειρίας του κόσμου, πρέπει να επιβραδύνει την εμπειρία και να υπερασπίζεται αυτή την επιβράδυνση. Η αρχιτεκτονική μετατρέπεται σε μία απλή αισθητική εικόνα, όταν απομακρύνεται από τα πρωταρχικά της κίνητρα να κατοικεί το χώρο και το χρόνο, να κατανοεί τον κόσμο και να τον αναπαριστά μέσω της πράξης της κατασκευής (Pallasmaa, 2005).

5.2 Η

αρχιτεκτονική ως βιωματική εμπειρία

Είναι προφανές ότι η αρχιτεκτονική, η οποία έχει ως στόχο τη βελτίωση της ανθρώπινης ύπαρξης στον κόσμο, πρέπει να αντιμετωπίζει όλες τις αισθήσεις ταυτόχρονα και να συγχωνεύει την εικόνα του ανθρώπου με την εμπειρία του χώρου. Η αρχιτεκτονική ενδυναμώνει την αίσθηση της πραγματικότητας και της ανθρώπινης ύπαρξης στον κόσμο, κατασκευάζοντας τις υπαρξιακές του εμπειρίες σε αυτόν και δίνοντάς τους συγκεκριμένο πλαίσιο και νόημα (Pallasmaa, 2005). Η αρχιτεκτονική έχει νόημα μόνο όταν ενεργοποιούνται όλες οι αισθήσεις. Βιώνεται μέσω πολλών ταυτόχρονων αισθήσεων και το νόημα της επικοινωνείται μέσα από την υποσυνείδητη γλώσσα του σώματος. Ένα κτίριο προσεγγίζεται, αντιμετωπίζεται, σχετίζεται με το σώμα. Ποιότητες της ύλης του χώρου μετριούνται με το μάτι, το αυτί, τη μύτη, το δέρμα, τη γλώσσα, το σκελετό και τους μυς. «Η καλή αρχιτεκτονική μας κάνει να βιώνουμε τους εαυτούς μας ως ενιαία σωματικά και πνευματικά όντα», όπως αναφέρει ο Pallasmaa (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Κάθε αρχιτεκτονική εμπειρία είναι πολυαισθητηριακή. Ένα αρχιτεκτονικό έργο δεν βιώνεται ως μία σειρά απομονωμένων οπτικών 48

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

εικόνων, αλλά μέσα από την πλήρη υλική και πνευματική του ύπαρξη. Η αυθεντικότητα της χωρικής εμπειρίας βασίζεται στην γλώσσα του κτιρίου και την κατανόηση της ύπαρξής του από τις αισθήσεις (Pallasmaa, 2005). Δεν έχει να κάνει απαραίτητα με το πώς μοιάζει ένα κτίριο, αλλά με το πώς εντάσσεται μέσα στο περιβάλλον, το κλίμα και το φως του τόπου στον οποίο βρίσκεται, πώς είναι οργανωμένοι χώροι οι οποίοι πρόκειται να φιλοξενήσουν δραστηριότητες, πως είναι χτισμένο, πως είναι κατασκευασμένο, από ποια υλικά, πώς όλα αυτά επηρεάζουν τη μορφή του κτιρίου, την εμπειρία αυτών που το βιώνουν (McCarter και Pallasmaa, 2012). Δημιουργεί ένα αδιαίρετο σύμπλεγμα εντυπώσεων και αισθήσεων, όπως οι εμπειρίες της κίνησης, του βάρους, της έντασης, της κατασκευαστικής δυναμικής, του ρυθμού δίνοντας στην υπαρξιακή μας εμπειρία συνοχή και νόημα (Pallasmaa, 2015).

Οι αρχιτεκτονικές εικόνες δεν προβάλλουν συγκεκριμένα νοήματα, αλλά φέρνουν στην επιφάνεια συγκεκριμένες εμπειρίες και συναισθήματα (Pallasmaa, 2011). Η αρχιτεκτονική εμπειρία συμβαίνει ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. Σε επίπεδο συλλογικών πολιτισμικών συζητήσεων και ερμηνειών, σε επίπεδο αυτόματων και βιολογικά καθορισμένων συμπεριφορών και αντιδράσεων, σε επίπεδο υποσυνείδητων εμπειριών και αναμνήσεων και σε επίπεδο συλλογικών αρχετύπων. Ο χώρος, το υλικό και ο χρόνος φαίνεται να ενώνονται σε μία μοναδική διάσταση η οποία εισχωρεί στην συνείδηση. Σε τέτοιες εμπειρίες ο χρόνος φαίνεται να σταματά και ο χώρος κυριαρχείται από την σιωπή. Μία ισχυρή αρχιτεκτονική εμπειρία αποσιωπά όλο τον εξωτερικό θόρυβο και εστιάζει την προσοχή του ατόμου στην ίδια του την ύπαρξη. Η εμπειρία ενός χώρου είναι μία ιδιωτική διαδικασία, ένας ιδιωτικός διάλογος, μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στο έργο και τον άνθρωπο που το βιώνει. Ο άνθρωπος ταυτίζεται με το χώρο, τον τόπο, τη στιγμή και όλα γίνονται κομμάτι του σώματος και της συνείδησής. «Η χωρική εμπειρία επιστρέφει σε μας, συνεπώς πρόκειται για την εμπειρία του εαυτού μας» (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Όμως, οι βαθύτερες υπαρξιακές αρχιτεκτονικές εμπειρίες, επηρεάζουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο μέσω των εικόνων (Pallasmaa, 2011), διεγείροντας την αντίληψη, τα συναισθήματα, την σκέψη και την

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

49

φαντασία. Κατά κύριο λόγο η εμπειρία ενός χώρου πραγματοποιείται από υποσυνείδητα και διάχυτα μηνύματα. Υπάρχουσες εμπειρίες και μνήμες εισχωρούν μέσα στην πνευματική πραγματικότητα του θεατή, ο οποίος γίνεται μέρος του χώρου ο οποίος του παρουσιάζεται. Ο χώρος εισχωρεί μέσα σε όλο του το είναι, μεταλλάσσει την αίσθηση του ίδιου του εαυτού του, αλλάζοντας τόσο τον κόσμο όσο και τον ίδιο. Συνεπώς, η αρχιτεκτονική εμπειρία είναι σε ένα βαθμό μη αναγνωρίσιμη από συνειδητές εκφράσεις (McCarter και Pallasmaa, 2012).

5.3 Αρχιτεκτονικές

ποιότητες

5.3.1 Υλικότητα

Ο άνθρωπος κατοικεί τόσο σε έναν κόσμο του πνεύματος και των ανθρώπινων ιδεών όσο και σε έναν κόσμο υλικό, μέσα στις ποσότητες και τις ποιότητες του φυσικού κόσμου. Τα υλικά και οι επιφάνειες σίγουρα έχουν δική τους γλώσσα και ασκούν επιρροή στον άνθρωπο και τον τρόπο που βιώνει το χώρο. Τα βασικά υλικά της ιστορίας αρχιτεκτονικής, η πέτρα, το τούβλο, το ξύλο και το μέταλλο, προέρχονται από τη γη. Αυτά τα υλικά επανενώνουν τα κτίρια με το φυσικό περιβάλλον και τις διεργασίες του. Αυτά τα φυσικά υλικά επιτρέπουν στην όραση να εισχωρεί στις επιφάνειες δίνοντας τη δυνατότητα στον άνθρωπο να πειστεί για την αυθεντικότητα τους (Pallasmaa, 2011).

Όλα τα φυσικά υλικά υπάρχουν στη συνέχεια του χρόνου, βρίσκονται σε διάλογο με αυτόν και τις διαδικασίες του. Εκφράζουν την ηλικία τους, την ιστορία της προέλευσής τους και της ανθρώπινης χρήσης τους. Η πέτρα μιλάει για τις γεωλογικές τις ρίζες, τη διάρκεια της και τον έμφυτο συμβολισμό μονιμότητας. Το τούβλο κάνει κάποιον να σκεφτεί τη γη και την αέναη παράδοση της κατασκευής. Ο χαλκός μετρά το πέρασμα του χρόνου μέσα από την οξείδωση του. Το ξύλο μιλάει για τις δύο υπάρξεις του, τις δύο χρονικές κλίμακες, την πρώτη του ζωή ως δέντρο και τη δεύτερη ως ανθρώπινο κατασκεύασμα φτιαγμένο από το χέρι ενός επιπλοποιού (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

50 Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Τα σύγχρονα εργοστασιακά, συνθετικά υλικά, όπως φύλλα από γυαλί και συνθετικά πλαστικά, έχουν την τάση να παρουσιάζουν άκαμπτες τις επιφάνειες τους στο μάτι, χωρίς να μεταδίδουν τη φυσική τους προέλευση ή τον τρόπο κατασκευής τους και δεν εκφράζουν την ηλικία τους και το πέρασμα του χρόνου. Συνήθως σκόπιμα στοχεύουν σε μία αιώνια τελειότητα, η οποία περιλαμβάνει και τη διαδικασία της γήρανσης. Ωστόσο, αντί να προάγουν το αίσθημα της οικειότητας, δημιουργούν ένα κλίμα αποξένωσης και αποκοπής, με αποτέλεσμα να ενδυναμώνεται η επιπεδότητα της σύγχρονης κατασκευής (Pallasmaa, 2005).

5.3.2 Φως- Σκιά

Ο χώρος και το φως είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, καθώς δεν υφίσταται αρχιτεκτονική χωρίς το φως. Κάθε χώρος έχει το δικό του χαρακτηριστικό φως, και είναι συνήθως η ποιότητα αυτού που καθορίζει τις συνθήκες της ανθρώπινης διάθεσης. Το φώς καθορίζει και ελέγχει τις βιολογικές διαδικασίες ακόμα και κάποιες ορμονικές δραστηριότητες του ανθρώπου που εξαρτώνται από αυτό. Έχει τη δική του ατμόσφαιρα και έκφραση, είναι το πιο διακριτικό και υποβλητικό μέσο της αρχιτεκτονικής έκφρασης (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Το φως έχει την τάση να είναι εμπειρικά και συναισθηματικά απών, μέχρι την στιγμή που θα περιβάλλεται από έναν χώρο ή θα εστιάζεται σε μια επιφάνεια που φωτίζει. Έχει την ιδιότητα να κατευθύνει την κίνηση και την προσοχή, δημιουργώντας χώρους σημαντικούς και εστιασμένους. Σε συνδυασμό με τη σκιά, δίνουν σε όγκους, χώρους, επιφάνειες χαρακτήρα και τους ενώνουν με τη δυναμική του φυσικού κόσμου, των εποχών και των ωρών της ημέρας. Διαμορφώνουν το χώρο σε μικρότερους χώρους (υποχώρους), του δίνουν ρυθμό και κλίμακα ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτουν το σχήμα, το βάρος, τη σκληρότητα, την υφή, την υγρασία, την ομαλότητα και τη θερμοκρασία των υλικών από τα οποία αυτός αποτελείται (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Η σκιά δίνει σχήμα και ζωή στα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα στο φως. Οι βαθιές σκιές και σκοτάδι είναι απαραίτητες καθώς εντείνουν την οξύτητα της όρασης, κάνουν το βάθος και την απόσταση ασαφή και

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

51

προσκαλούν την υποσυνείδητη περιφερειακή όραση και την απτή φαντασία. Αν και δεν το συνειδητοποιούμε, το ανθρώπινο δέρμα έχει διατηρήσει την ικανότητα να αναγνωρίζει το φως και το χρώμα, και αυτές οι συνήθως καταπιεσμένες-κατασταλμένες δυνατότητες ενεργοποιούνται από την απουσία ή την αποδυνάμωση της όρασης (McCarter και Pallasmaa, 2012).

Στην εποχή μας το φως έχει μετατραπεί σε ένα απλό ποσοτικό υλικό. Το παράθυρο έχει χάσει τη σημαντικότητα του ως μεσολαβητής μεταξύ των δύο κόσμων του κλειστού και του ανοιχτού, της εσωτερικότητας και της εξωτερικότητας, του ιδιωτικού και του δημόσιου και έχει μετατραπεί σε μία απλή απουσία του τοίχου (Pallasmaa, 2005). Επιπλέον οι σχεδιαστικοί κανονισμοί καθορίζουν ελάχιστα επίπεδα φωτός και μεγέθη ανοιγμάτων, αλλά δεν καθορίζουν μέγιστα επίπεδα φωτεινότητας ή ακόμα και επιθυμητές ποιότητες φωτός, όπως η κατεύθυνση, η θερμοκρασία,, το χρώμα ή η αντανακλαστικότητα. Τα σύγχρονα κτίρια έχουν την τάση να επιτρέπουν να περνάει πολύ φως, το οποίο κατανέμεται ομοιόμορφα, αποδυναμώνοντας έτσι το χώρο και το αίσθημα της οικειότητας του (McCarter και Pallasmaa, 2012).

5.3.3 Ήχος

Η πιο απαραίτητη ακουστική εμπειρία που δημιουργείται από την αρχιτεκτονική είναι η ηρεμία (Pallasmaa, 2005). Η εμπειρία ενός χώρου δεν έχει να κάνει μόνο με την κίνηση μέσα σε αυτόν, την παρατήρηση των μορφών του και των υλικών του και την αίσθηση των επιφανειών του. Προσκαλεί τον χρήστη να αφουγκραστεί τη χαρακτηριστική και μοναδική ησυχία του. Έργο της αρχιτεκτονικής είναι να δημιουργήσει, να διατηρεί και να προστατεύει την ησυχία (Pallasmaa και MacKeith, 2012). Η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της εκκωφαντικής σιωπής. «Μία ισχυρή αρχιτεκτονική εμπειρία αποσιωπά όλο τον εξωτερικό θόρυβο, εστιάζει την προσοχή μας στην ίδια μας την ύπαρξη, και μας κάνει να αντιληφθούμε τη θεμελιώδη μοναξιά μας.» τονίζει ο Pallasmaa. Η ησυχία δεν είναι απλά η απουσία του ήχου και του θορύβου. Πρόκειται για μια οντολογική κι ανεξάρτητη κατάσταση, μια παρατηρητική, ακουστική και γνωστική σιωπή, η οποία ξυπνάει την πνευματική και αισθητηριακή επίγνωση (Pallasmaa, 2005).

52 Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

«Κάθε πόλη έχει τον ήχο της ο οποίος εξαρτάται από το μοτίβο και την κλίμακα των δρόμων και των επικρατούντων αρχιτεκτονικών στυλ και υλικών. Όμως οι πόλεις έχουν χάσει τον ήχο τους συνολικά. Οι ανοιχτοί χώροι των σύγχρονων οδών δεν επιστρέφουν τον ήχο, καθώς αυτός απορροφάται και χάνεται. Η προγραμματισμένοι ήχοι της μουσικής των εμπορικών κέντρων και των δημόσιων χώρων μειώνει την πιθανότητα να ακουστεί η ένταση του χώρου. Τα αυτιά έχουν πλέον τυφλωθεί». (Pallasmaa,2005)

5.4 Η

αρχιτεκτονική του δημιουργού

Ο σχεδιασμός ενός χώρου είναι μια πολύπλοκη και βαθιά υπαρξιακή διαδικασία. Απαιτεί καθαρή σκέψη, αλλά αυτή τη συγκεκριμένη σωματική μορφή σκέψης η οποία συμβαίνει μέσω των αισθήσεων και του σώματος και μέσω συγκεκριμένων μέσων της αρχιτεκτονικής (Pallasmaa, 2005). Ουσιαστικά, αποτελεί μια επίπονη διαδικασία αναζήτησης ανάμεσα σε εκατοντάδες λύσεις που δοκιμάζονται επαναλαμβανόμενα, προκειμένου σταδιακά να καταλήξει σε μία ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική οντότητα που ικανοποιεί εκατοντάδες λειτουργικές, τεχνικές και άλλες απαιτήσεις και κριτήρια, ενώ ταυτόχρονα πετυχαίνει τον ιδανικό συντονισμό με την προσωπικότητα του αρχιτέκτονα. Πρόκειται για μία έρευνα η οποία είναι τόσο ένα βιωματικό ταξίδι του σώματος όσο και μία οπτική και διαλεκτική εμπειρία (Pallasmaa, 2015).

Ωστόσο, ένα αρχιτεκτονικό έργο δεν είναι απλώς μια διαδικασία λύσης ενός προβλήματος. Πρόκειται για μία διαδικασία η οποία εκφράζει την προσωπικότητα, τον πνευματικό κόσμο του δημιουργού του και την

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

53

κατανόησή του για τον κόσμο. Μέσα από την σχεδιαστική διαδικασία συγχωνεύονται η εξωτερική πραγματικότητα του χώρου και της ύλης και η εσωτερική πραγματικότητα της αντίληψης, της σκέψης, της πνευματικής εικόνας σε μία μοναδική και διαλεκτική οντότητα. Κάθε χώρος περιλαμβάνει ένα κομμάτι του δημιουργού του και ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει τον πραγματικό κόσμο (Pallasmaa, 2015).

Ένας αρχιτέκτονας δουλεύει με ολόκληρό του το σώμα και την αίσθηση του εαυτού του. Καθώς εργάζεται πάνω σε ένα αντικείμενο ολόκληρη η σωματική και πνευματική του σύσταση γίνεται το περιβάλλον της εργασίας. Κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, ο αρχιτέκτονας σταδιακά εσωτερικεύει ολόκληρο το περιβάλλον και τις λειτουργικές απαιτήσεις καθώς συλλαμβάνει το κτίριο. Οι κινήσεις, η ισορροπία, η κλίμακα βιώνονται υποσυνείδητα από το σώμα σαν σπασμοί στα κόκκαλα και τα όργανα (Pallasmaa, 2005). Ο δημιουργός χρειάζεται να αναπτύξει μία συγκεκριμένη σχέση μεταξύ της σκέψης και της κατασκευής, της ιδέας και της εκτέλεσης, της πράξης και της ύλης, της προσωπικής του ταυτότητας και του έργου. Χρειάζεται να βιώσει το εργαλείο, να εσωτερικεύσει τη φύση του υλικού και συνεπώς να μετατρέψει τον εαυτό του στο ίδιο του το προϊόν είτε υλικά ή άυλα (Pallasmaa, 2015).

Καθώς δουλεύει σε ένα σχέδιο, ο αρχιτέκτονας αγγίζει όλες τις γωνίες και τις επιφάνειες του αντικειμένου που σχεδιάζει με την άκρη του μολυβιού, το οποίο έχει γίνει προέκταση των δακτύλων. Η σύνδεση του χεριού με το μάτι και το νου στο σχέδιο είναι φυσική. Το μολύβι αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ δύο πραγματικοτήτων. Ένας καλός αρχιτέκτονας δεν εστιάζει στις γραμμές τις οποίες σχεδιάζει αλλά ασχολείται με την ίδια την υλικότητα του χώρου που σχεδιάζει. Συνεπώς η πνευματική μεταφορά από το ίδιο το σχέδιο ή το μοντέλο στην υλική πραγματικότητα του πρότζεκτ, oι εικόνες με τις οποίες ο αρχιτέκτονας δημιουργεί δεν είναι απλές οπτικές απεικονίσεις. Αποτελούν μία πλήρη απτική και πολυαισθητηριακή πραγματικότητα της φαντασίας (Pallasmaa, 2015).

Αυτή είναι μία οικειότητα η οποία, σύμφωνα με τον Pallasmaa είναι σίγουρα δύσκολη, αν όχι ακατόρθωτη να δημιουργηθεί μέσα από τον υπολογιστή. O υπολογιστής δημιουργεί μία απόσταση μεταξύ του

54 Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

δημιουργού και του αντικειμένου, ενώ στο σχέδιο με το χέρι καθώς και στην κατασκευή μακέτας, ο δημιουργός βρίσκεται σε άμεση επαφή με το αντικείμενο ή το χώρο (Pallasmaa, 2005). Σήμερα ο αρχιτέκτονας συνήθως δουλεύει από την απόσταση του αρχιτεκτονικού του γραφείου, μέσα από σχέδια και λεκτικές διευκρινίσεις, αντί να βρίσκεται απευθείας στην υλική και φυσική διαδικασία της κατασκευής. Συνεπώς, η εκτεταμένη χρήση του υπολογιστή έχει διαλύσει την αισθητηριακή σύνδεση μεταξύ της φαντασίας και του αντικειμένου που σχεδιάζεται (Pallasmaa, 2015).

5.5 Η

αρχιτεκτονική του σήμερα

Οι σύγχρονες ισχυρές τεχνικές της εικόνας, και πιο συγκεκριμένα της στιγμιαίας αρχιτεκτονικής εικόνας, δημιουργούν ένα κόσμο στον οποίο παραμελείται πλήρως ο θεμελιώδης και υπαρξιακός σκοπός της τέχνης της αρχιτεκτονικής και έχει συμβάλλει σημαντικά στην εξαφάνιση της φυσικής, αισθητικής και σωματικής της ουσίας. Ο ακατάπαυστος βομβαρδισμός των εικόνων οδηγεί μόνο σε ένα σταδιακό άδειασμα των εικόνων από το συναισθηματικό τους περιεχόμενο. Εικόνες μετατρέπονται σε ατελείωτα εμπορεύματα και ο σύγχρονος άνθρωπος με τη σειρά του αναλώνεται άσκοπα, στερούμενος από τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει την υπαρξιακή πραγματικότητά του. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική έχει επηρεαστεί από αυτή την προκατάληψη της εικόνας με αποτέλεσμα να στραφεί προς μία καθαρά οπτική σχεδιαστική φύση, προς μια αρχιτεκτονική της εξωτερικότητας. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική αποκομμένη και αποξενωμένη από τον κόσμο και την ύπαρξη του ανθρώπου μέσα σε αυτόν. Ωστόσο δεν μπορεί να γίνει όργανο απλής λειτουργικής, σωματικής και αισθητικής ικανοποίησης χωρίς να χάσει την πολυαισθητηριακότητά της (Pallasmaa, 2005).

Συμφωνά με τον Pallasmaa, στην σύγχρονη εποχή συναντάμε δύο μορφές αρχιτεκτονικής, την αρχιτεκτονική της ουσίας και την αρχιτεκτονική της μορφής. Η αρχιτεκτονική της ουσίας αντιλαμβάνεται το μεταφυσικό και υπαρξιακό πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης και προσπαθεί να την ενισχύσει στον κόσμο. Βασίζεται σε εικόνες οι οποίες είναι βαθιά ριζωμένες στην μνήμη, έχει στόχο να αιχμαλωτίσει Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

55

την προσοχή του χρήστη διεγείροντας τις αισθήσεις και την σκέψη του. Αντίθετα, η αρχιτεκτονική της μορφής προσπαθεί να χειραγωγήσει τον άνθρωπο, να προκαλέσει το δέος και τον θαυμασμό του χρησιμοποιώντας εικόνες χωρίς προσωπική ταυτότητα, αναμνήσεις και όνειρα του ατόμου (Pallasmaa και MacKeith, 2012).

Στον κατασκευαστικό και τεχνολογικό τρόπο ζωής μας έχουμε χάσει δραματικά την αίσθηση ποιότητας αλλά είναι δουλειά της αρχιτεκτονικής να επαναφέρει αυτή τη βασική βιωματική εμπειρία. Η αρχιτεκτονική χρειάζεται να επανενώσει τον άνθρωπο με την εμπειρική και βιωματική πραγματικότητα και όχι να τον αποξενώνει από αυτήν.

5.6 Η

αρχιτεκτονική της νευροεπιστήμης

Η αρχιτεκτονική βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε θεωρίες και ευρήματα άλλων επιστημών. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολυαρίθμων επιστημονικών κλάδων. Ωστόσο επικεντρώνονται στις υλικές και τεχνικές διαστάσεις της αρχιτεκτονικής και παραμελούν την πνευματική της φύση. Παρ’ όλα αυτά, η νευροεπιστήμη, δίνοντας έμφαση στις βιωματικές ιδιότητες του ατόμου, υπόσχεται μια βαθύτερη κατανόηση της επίδρασης του κτισμένου περιβάλλοντος στον άνθρωπο, που μέχρι τώρα αμελούσαν οι ορθολογικές αναλύσεις (Pallasmaa κ.ά, 2013). Ο Pallasmaa υποστηρίζει ότι η νευροεπιστήμη είναι ικανή να δώσει την ορθολογική βάση στους πνευματικούς στόχους του σχεδιασμού, οι οποίοι παραμελούνται εξαιτίας της υποκειμενικής φύσης τους. Η αρχιτεκτονική πέρα από τις χρηστικές της ιδιότητες χρειάζεται να εξετάσει και το πνευματικό της πεδίο (Robinson και Pallasmaa, 2015).

Πρόσφατες έρευνες στο πεδίο της νευροεπιστήμης σχετικά με την πολυπλοκότητα του νευρικού συστήματος του ανθρώπου αποκαλύπτουν τον πολυαισθητηριακό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής εμπειρίας. Η ανακάλυψη των νευρώνων-καθρέφτη συμβάλλουν στην κατανόηση της προέλευσης και της αλληλεπίδρασης των αισθήσεων και των συναισθημάτων που βιώνει ο άνθρωπος όταν έρχεται σε επαφή με έναν χώρο. «Ελπίζω ότι η νευροεπιστήμη θα ανακαλύψει νέα στοιχεία σχετικά με την ουσία

56 Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

του εγκεφάλου, των ψυχικών λειτουργιών και της συνείδησης, οι οποίες μπορούν να αξιοποιήσουν την αλληλεπίδραση της αρχιτεκτονικής και του ανθρώπινου νου, τα οποία απέτυχαν να ανακαλύψουν οι ορθολογικές αναλύσεις», δηλώνει ο Pallasmaa (Pallasmaa κ.ά, 2013). Ωστόσο, αντί να εστιάσει στο πώς τα ευρήματα της νευροεπιστήμης μπορούν να εφαρμοστούν στην αρχιτεκτονική πρακτική, ο ίδιος δηλώνει ότι προτιμά να ασχοληθεί με τις πνευματικές διαστάσεις της οι οποίες θα μπορούσαν να μελετηθούν εκ νέου από αυτήν (Robinson και Pallasmaa, 2015).

Η αρχιτεκτονική αποτελεί μια υλοποιημένη έκφραση του πνευματικού χώρου, αλλά και ο ίδιος ο ψυχικός χώρος δομείται από την αρχιτεκτονική. Η διαλεκτική σχέση του δομημένου εξωτερικού χώρου με τον πνευματικό εσωτερικό χώρο είναι αύτη που καθιστά δύσκολη την επιστημονική προσέγγιση των αρχιτεκτονικών φαινόμενων. Ωστόσο, η μελέτη αυτής της σχέσης από την νευροεπιστήμη, σύμφωνα με τον Pallasmaa, μπορεί να ενισχύσει την θεμελιωδώς πνευματική ουσία της πολυαισθητηριακής αρχιτεκτονικής και να επιβεβαιώσει ότι οι χωρικές εμπειρίες στηρίζονται σε βαθιά και ασυνείδητα στρώματα του ανθρώπινου εγκεφάλου (Pallasmaa κ.ά, 2013).

Η αλληλεπίδραση του σύγχρονου ανθρώπου με τον πρωτόγονο ανθρώπινο νου είναι μια ακόμη πτυχή της καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής εικόνας που μπορεί να γίνει κατανοητή μέσω της νευρολογικής έρευνας. Πρέπει να δεχτούμε την ουσιαστική ιστορική και βιωματική ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, της εμπειρίας, της γνώσης και της μνήμης. Στο σώμα μας μπορούμε ακόμα να εντοπίσουμε τα υπολείμματα της πρωτόγονης ζωής. Ο Pallasmaa θεωρεί πως αντίστοιχα απομεινάρια εντοπίζονται και στο νευρικό μας σύστημα. Έχουν γίνει σημαντικές μελέτες, στο παρελθόν, που δείχνουν υποσυνείδητους μηχανισμούς και την χημική επικοινωνία των ενδοκρινικών αδένων, που αποδεικνύουν τον δεσμό του ανθρώπινου εγκεφάλου με τις βιολογικές του ρίζες. Νευρολογικές μελέτες επίσης αποδεικνύουν ότι όλες οι χωρικές και περιβαλλοντικές αντιδράσεις του ανθρώπου μπορούν να αναχθούν πίσω στις πρωταρχικές του ανάγκες (Pallasmaa κ.ά, 2013).

Σύμφωνα με μελέτες φαινομενολόγων και νευροεπιστημόνων, οι

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

57

δημιουργοί μιας υλικής εικόνας υποσυνείδητα λειτουργούν ως νευρολόγοι, καθώς χάρη στον διαρκή πειραματισμό και αναζήτηση έχουν καταφέρει να κατανοήσουν σε κάποιο βαθμό τον τρόπο οργάνωσης του οπτικού εγκεφάλου. Συνεπώς πρόκειται για μια «επέκταση των λειτουργιών του οπτικού εγκεφάλου στην αναζήτηση του για τις ουσιώδεις ανάγκες». Βασισμένος σε αυτά τα ευρήματα, ο Pallasmaa διευρύνει αυτή τη σχέση στο πεδίο της αρχιτεκτονικής πρακτικής, και μάλιστα την επεκτείνει πέρα από το οπτικό πεδίο. «Πιστεύω ότι η τέχνη παρέχει στιγμιαίες επεκτάσεις των λειτουργιών, αντιληπτικών, και νευρικών συστημάτων μας, της συνείδησης, της μνήμης, των συναισθημάτων και της υπαρξιακής “κατανόησης”» (Pallasmaa κ.ά, 2013).

Ο Pallasmaa τονίζει ότι δεν προτείνει μια αντιπαράθεση μεταξύ των επιστημονικών και καλλιτεχνικών προσεγγίσεων, αλλά μια αλληλεπίδραση της νευροεπιστήμης και της αρχιτεκτονικής, μια μεθοδικά μορφοποιημένη γνώση, αφενός, και βιωματική, υπαρξιακή γνώση από την άλλη. Μια τέτοια συνεργασία είναι ικανή να προσφέρει τεράστιες δυνατότητες για τη βελτίωση της ποιότητας του κτισμένου περιβάλλοντος (Pallasmaa κ.ά, 2013).

Οποιαδήποτε επιστημονική απόδειξη των ψυχικών φαινομένων και των συνεπειών τους σχετικά με τα χαρακτηριστικά του κτισμένου περιβάλλοντος, σίγουρα συμβάλλουν στην ενίσχυση των επιχειρημάτων για πολυαισθητητριακές αρχιτεκτονικές ποιότητες έναντι στην σύγχρονη υλιστική κουλτούρα. Αυτή η συζήτηση είναι στην αρχή της και μέχρι στιγμής έχει διερευνηθεί σε μεγάλο βαθμό από νευροεπιστήμονες. Είναι προφανές ότι η νευρολογική έρευνα των αρχιτεκτονικών εμπειριών και των εννοιών πρέπει να βασίζεται σε ένα βαθύ διάλογο μεταξύ επιστημόνων και κατασκευαστών αρχιτεκτονικής (Pallasmaa κ.ά, 2013).

58 Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Κεφαλαιο 6 Αρχιτεκτονικά Παραδείγματα

Αρχιτεκτονικά 6.1 Τtο

έργο του

παραδείγματα

Steven Holl

Ο Steven Holl είναι γνωστός για τις τυπολογικές και φαινομενολογικές του προσεγγίσεις στο σχεδιασμό, με στόχο την υπέρβαση της ανθρώπινης εμπειρίας. Το πεδίο εφαρμογής του σχεδιαστικού του έργου ποικίλλει εντυπωσιακά, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί μία συνέπεια ως προς την φαινομενολογική προσέγγιση του. Όλα του τα έργα χαρακτηρίζονται από ατμοσφαιρικότητα και διαθέτουν πολυαισθητητριακές ποιότητες. Η πνευματική και φαινομενολογική ιδιαιτερότητα στην αρχιτεκτονική του προέρχεται από το φιλοσοφικό βάθος που παρεμβαίνει στη σκέψη του καθώς και από την έντονη δημιουργική αναζήτηση στην τυπική, αντιληπτική και ψυχική ουσία της τέχνης της κατασκευής. Ο Holl δίνει μεγάλη βαρύτητα στην «φαινομενολογική φύση της ιδέας», καθώς προσπαθεί να «συνδέσει τις φαινομενολογικές ιδιότητες με εννοιολογική στρατηγική», αναμιγνύοντας τη δημιουργική διαδικασία του σχεδιασμού με φιλοσοφική διαύγεια και ποιητική έκφραση (Holl και Reenberg, 2009).

Η ποιότητα της αρχιτεκτονικής του είναι άμεσα προσβάσιμη στις αισθήσεις. Διερευνά τα αντιληπτικά φαινόμενα που εμπεριέχονται σε διάφορες πτυχές του έργου του και στοχεύει στη διαμεσολάβηση των αληθινών αισθηματικών και πνευματικών εμπειριών, ιδιαίτερα «στον κόσμο της αφής». Για τον Holl, «οι φαινομενολογικές ιδιότητες ενός χώρου, το φως και η ακουστική του, οι αλληλεπικαλυπτικές προοπτικές και οι λεπτομέρειες - αποτελούν την αληθινή εμπειρία της αρχιτεκτονικής», και είναι και αυτές που καθιστούν τα κτίρια ανθεκτικά στο χρόνο (Schoof, 2017).

Στα έργα του δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο φως καθώς ο ίδιος πιστεύει ότι οι εμπειρίες που βιώνει το άτομο μέσα σε ένα χώρο σχηματίζονται με βάση καταστάσεις που δημιουργούν το φως και η σκιά. Με μεγαλύτερη έμφαση στο τεχνητό φως και σε συνδυασμό με την χρήση χρωμάτων, δημιουργεί έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς μεταξύ των όγκων του κτιρίου. Όσον αφορά στο χρώμα, δείχνει ενδιαφέρον στις ιδιότητες των ανακλώμενων και προβαλλόμενων χρωμάτων και τις διαφορές και τα

60

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

φαινόμενα που αυτά δημιουργούν σε σχέση με το διαθέσιμο φώς (Ραβάνη, 2014).

Ως προς την υλικότητα των έργων του, αν και χρησιμοποιεί μοντέρνα υλικά, όπως το μέταλλο και το γυαλί, τάσσεται υπέρ της φθοράς των υλικών και κατορθώνει μέσα από την επεξεργασία τους να παράξει ολοκληρωμένες εμπειρίες με την συμμετοχή των όλων των αισθήσεων. Ιδιαίτερη σχέση αναπτύσσει και με το νερό, το οποίο το αντιμετωπίζει ως σημείο επαφής του μέσα με το έξω. Το νερό είναι από τα λίγα υλικά που ενσωματώνουν όλες τις αισθήσεις, δημιουργώντας μια μαγική εμπειρία αντίληψης για την αρχιτεκτονική (Ραβάνη, 2014).

6.2 Kiasma Museum

of

Contemporary Art

Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ελσίνκι (1992), είναι γνωστό και ως Kiasma ένας όρος δανεισμένος από τα γραπτά του γαλλικού φαινομενολόγου Maurice Merleau-Ponty. Ο όρος Chiasma αποτελεί επιστημονικό όρο, καθώς χρησιμοποιείται επίσης από την ανατομία για να περιγράψει τη διασταύρωση νηματίων, όπως τα οπτικά νεύρα, και την ανταλλαγή γενετικού υλικού μεταξύ δύο χρωμοσωμάτων στη γενετική. Με την χρήση αυτού του όρου, ο Holl δίνει το εννοιολογικό υπόβαθρο στο μουσείο, θέλοντας να δηλώσει «το σημείο όπου ποικίλα φυσικά και αντιληπτικά στοιχεία διασταυρώνονται» (Riccardo Bianchini, 2017).

Εικ.5: Kiasma Museum of Contemporary Art, Helsinki, Finland, 1998

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

61

6.2.1 Συνθετική

προσέγγιση και ένταξη στο περιβάλλον

Tο μουσείο αποτελείται από δύο κύριους όγκους: Μια ευθύγραμμη μορφή παράλληλη με το κύριο πλέγμα της πόλης, που περιβάλλεται από μια μεγαλύτερη, καμπυλόγραμμη μορφή, η οποία στρέφεται γύρω από την ευθύγραμμη, στα βόρεια και ανατολικά και ενώνει το μουσείο πολιτισμικά με το Finlandia Hall. Οι δύο αυτοί όγκοι, οι οποίοι συναντώνται στο βόρειο άκρο συνθέτοντας το κτίριο του μουσείου, προκύπτουν από την συμβολή ποικίλων κανάβων της πόλης του Ελσίνκι. Ο ίδιος ο Holl χαρακτηρίζει τους δύο αυτούς όγκους ως τις γραμμές της «φύσης» και του «πολιτισμού», δηλώνοντας έτσι την αλληλεπίδραση αυτών στην πόλη (Drake, 2005).

Η είσοδος του μουσείου πραγματοποιείται από την νότια πλευρά του κτιρίου, στο σημείο που συγκλίνουν οι δυο όγκοι του κτιρίου, μέσα από ένα ευρύχωρο λόμπι με γυάλινη οροφή. Από το σημείο της εισόδου γίνεται και η πρόσβαση στους υπόλοιπους χώρους του μουσείου μέσα από ράμπες, κλιμακοστάσια και διαδρόμους (Drake, 2005).

Εικ.6: Kiasma Museum of Contemporary Art, Helsinki, Finland, 1998- Σχέση του κτιρίου με την πολεοδομία της περιοχης

62

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Το εσωτερικό του παρουσιάζει έντονο δυναμισμό, καθώς οι σχεδόν τετράγωνοι εκθεσιακοί χώροι εναλλάσσονται με επιμήκεις και ψηλούς. Το κτίριο εξωτερικά εμφανίζεται ως μια μακρά λωρίδα, ενώ εσωτερικά αποκαλύπτει μία πολύπλοκη και αρθρωτή ακολουθία χώρων διαφορετικών ως προς το ύψος, τη διάσταση και το σχήμα, συχνά με θέα το ένα το άλλο και μερικές φορές ανοίγοντας την θέα προς την πόλη και τον αστικό ιστό, οριοθετώντας την δυτική πλευρά του μουσείου (Bianchini, 2017).

Οι εσωτερικοί χώροι ρέουν κατά μήκος του άξονα που δημιουργείται από την περιστρεφόμενη καμπύλη μορφή. Αυτή είναι που οργανώνει το εσωτερικό του μουσείου και τις κινήσεις του. Οι ράμπες και οι σκάλες ανεβαίνουν κατά μήκος αυτής της απαλής καμπύλης, ενώ οι χώροι που προορίζονται για περιστασιακές εκθέσεις χαρακτηρίζονται από την κεκλιμένη οροφή. Οι κύριες δημόσιες λειτουργίες, ωστόσο, είναι αυστηρά ευθύγραμμες. Το καφέ μπαρ και το επίπεδο του δρόμου ανοίγουν στη δυτική πλατεία αλλά δεν διατηρούν κανένα από τα χαρακτηριστικά της εκφραστικής αρχιτεκτονικής μορφής (Sedar, 2011).

Η κεντρική ιδέα της σύνθεσης του μουσείου βασίζεται στην ανταλλαγή, την αλληλεπίδραση και τη φυσική σύνδεση του κτιρίου με την πόλη. Πιο συγκεκριμένα, το κτίριο χρησιμοποιεί την τέχνη ως το μέσο συνάντησης και αλληλεπίδρασης των ανθρώπων με στόχο τις εποικοδομητικές πολιτιστικές ανταλλαγές (Lecuyer, 2011). Το κτίριο, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, αποτελείται από δύο κύριους όγκους: μια ευθύγραμμη μορφή παράλληλη με το κύριο πλέγμα της πόλης, που περιβάλλεται από μια μεγαλύτερη, καμπυλόγραμμη μορφή στα βόρεια και ανατολικά. Οι δύο μορφές επιτρέπουν στo Holl να διερευνήσει το θέμα της αλληλεπίδρασης σε διάφορα επίπεδα: μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού, του αντικειμένου και του χώρου, της κίνησης και της στάσης, του φωτός και του υλικού. Ο Holl εξηγεί τον τοπολογικό μετασχηματισμό ως «εσωτερικό μυστήριο και εξωτερικό ορίζοντα, όπως τα δύο χέρια που συγκολλώνται μεταξύ τους», για να δημιουργήσει το εύστοχα ονομαζόμενο Kiasma στην φινλανδική γλώσσα, μια διασταύρωση ή διέλευση (Sedar, 2011).

Μολονότι, ο κανόνας της διασταύρωσης εφαρμόζεται στο σύνολο της αρχιτεκτονικής του κτιρίου, δεν είναι κατ ‘ανάγκη ενδεικτικό για το σύνολο Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

63

της μορφής. Ενώ η μορφή είναι αντιπροσωπευτική της σύντηξης μεταξύ δύο επιφανειών, το προκύπτον αποτέλεσμα είναι εμφανές ως μια ενοποιητική, δημόσια εμπειρία. Η αρχιτεκτονική προσεγγίζει με επιτυχία την τοπική γλώσσα. Το δημόσιο μέτωπο παραμένει μια στατική εμπειρία, κάπως υποτάσσοντας τον δυναμισμό με την επίπεδη τριώροφη πρόσοψή του, ένα απότομο τέλος σε μια κατά τα άλλα ρευστή μορφή (Sedar, 2011).

Η δυναμική εσωτερική κυκλοφορία, με τις κεκλιμένες ράμπες και τις σκάλες, επιτρέπει μια ανοιχτή διαδραστική προβολή, εμπνέοντας τον επισκέπτη να επιλέξει τη δική του διαδρομή μέσα από τις γκαλερί. Σε αντίθεση με μια ιεραρχική ακολουθούμενη ή διαταγμένη κίνηση, αυτή η απροσδόκητη κυκλοφορία ανοιχτού τύπου προκαλεί στιγμές παύσης, αντανάκλασης και ανακάλυψης.

Εικ.7: Άποψη της ράμπα στο λόμπι του μουσείου

6.2.2 Το

Εικ.8: Άποψη της γυάλινης οροφής μεταξύ του καμπύλου και του ευθυγραμου όγκου

σώμα και η αίσθηση του χώρου

Το μουσείο παρέχει μια ποικιλία χωρικών εμπειριών. Παρουσιάζει μια ποιητική συνέχεια παρά τις γεωμετρικές διαφοροποιήσεις. Οι γραμμές και οι άκρες φαίνεται να κινούνται μέσα στο χώρο. Η αρχιτεκτονική ορίζει σαφώς τα όρια του χώρου με μια καθαρή και δυναμική μορφή. Ο Holl μέσα από την αρχιτεκτονική του προσδίδει στο σώμα την ευχαρίστηση της μορφής και της λειτουργίας. Μέσω αυτής, οδηγεί το σώμα σε μια σειρά από

64

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

κλιμακωτούς όγκους, τοποθετώντας το μέσα σε κλίσεις και περίκλειστους χώρους, δημιουργώντας απόλαυση μέσα από τις εναλλαγές των χώρων. Δεν επιδιώκει να επηρεάσει απλά την σωματική συνείδηση στο χώρο, αλλά την τροποποιεί και την ενημερώνει μέσω της αρχιτεκτονικής του. Το μουσείο προσφέρει πολυάριθμα παραδείγματα, ιδιαίτερα για εσωτερικό των εκθεσιακών χώρων, σχετικά με το πώς μπορεί να επηρεαστεί το σώμα μέσω της όρασης καθώς και για τον τρόπο με τον οποίο η μορφή γίνεται το αρχιτεκτονικό σώμα και ορίζει τις χωρικές σχέσεις (Sedar, 2011).

Η αρχική εντύπωση, μπαίνοντας στο μουσείο, είναι αυτή του τυπικού εσωτερικού χώρου. Ωστόσο, μόνο περνώντας μέσα από κάθε χώρο κάποιος ανακαλύπτει διάφορες απροσδόκητες οπτικές προς τα έξω. Αυτή η χορογραφημένη εστίαση προς τα έξω, σε συνδυασμό με τις ακανόνιστες μορφές του εσωτερικού, δημιουργεί αυτό που ο Holl αποκαλούσε «μια ποικιλία χωρικών εμπειριών». Αυτή η ποικιλία ήταν, για το Holl απαραίτητη για τη λειτουργία του μουσείου (MacLeod, 2017).

Οι βιωματικές και φαινομενολογικές ιδιότητες της αρχιτεκτονικής του Holl δεν μπορούν να περάσουν απαρατήρητες. Είναι σαφές με προσεκτική ανάλυση του χώρου ότι η βιωματική αλληλεπίδραση με αυτόν είναι μια προτεραιότητα. Οι ακανόνιστοι και ελαφρώς διαφοροποιημένοι χώροι του μουσείου προσφέρουν ένα «σιωπηλό, αλλά και δραματικό σκηνικό», όπως το ονομάζει ο Holl, απαραίτητο για να φιλοξενήσει την σύγχρονη τέχνη και να ανταποκριθεί στις ποικίλες ανάγκες και απαιτήσεις των καλλιτεχνών με σκοπό την προβολή και έκθεση των έργων τους. Αυτοί οι χώροι προορίζονται να είναι σιωπηλοί, αλλά όχι στατικοί. Η μικρή διακύμανση του σχήματος και μεγέθους των χώρων των εκθέσεων, λόγω του ελαφρώς καμπυλωτού τμήματος του κτιρίου επιτρέπει την είσοδο του φυσικού φωτός με διάφορους τρόπους. Επιπλέον, διαφοροποιεί κάθε διαδοχικό χώρο, δημιουργώντας μια περίπλοκη οπτική και χωρική εμπειρία, αρκετή για να δημιουργήσει μυστήριο, καθώς οι επισκέπτες περνούν μέσα από τους χώρους του μουσείου. Συνεπώς, η χωρική ροή δημιουργείται από το συνδυασμό του οριζόντιου φωτισμού και της συνέχειας του εσωτερικού χώρου (Warchol, 2012).

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

65

6.2.3 Η

κίνηση και ο ρόλος της στην χωρική εμπειρία

Σημαντικό ρόλο στο τρόπο που ο χρήστης βιώνει τον χώρο παίζει η οργάνωση της κυκλοφορίας στο εσωτερικό του μουσείου. Ξεκινώντας από την κύρια είσοδο, κοντά στο άγαλμα του στρατάρχη Mannerheim, ο επισκέπτης μπαίνει σε ένα ψηλό λόμπι στο οποίο δεσπόζει μια γυάλινη οροφή. Η κυκλοφορία ξεκινά με μια ράμπα, η οποία ακολουθεί τον καμπύλο και κεκλιμένο τοίχο. Αυτή η ράμπα επανεμφανίζεται και σε ψηλότερα σημεία του τοίχου, υποδηλώνοντας μια σπειροειδή κυκλοφορία, η οποίο πηγαινοέρχεται και μεταξύ των δύο όγκων του κτιρίου, διατηρώντας έτσι μια συνεχή ροή. Η διαδρομή σε ποικίλα σημεία παραμένει ανοικτή, επιτρέποντας στον χρήστη να ανατρέψει την πορεία του στο χώρο με ποικίλους τρόπους. Στο τέλος του μεγάλου αίθριου της εισόδου, στο σημείο που οι δύο μορφές ενώνονται, ο χρήστης συναντά μια σπειροειδή σκάλα η οποία διακόπτεται από την καμπύλη ράμπα (Drake, 2005).

Εικ.9 Κατόψεις ορόφων

Ο επισκέπτης του μουσείου έχει την δυνατότητα να έχει πρόσβαση σε όλες τις αίθουσες του μουσείου και να τις βιώνει με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Καθένας από τους εκθεσιακούς χώρους, τοποθετημένοι εκατέρωθεν του 66

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

αίθριου, έχουν παρόμοιο μέγεθος και σχήμα. Έτσι, καθένας προσφέρει μια διαφορετική εμπειρία από το προηγούμενο, καθώς ο επισκέπτης κυκλοφορεί από τον έναν στο άλλο, αλλά η διαφορά είναι λεπτή, σχεδόν ανεπαίσθητη (Drake, 2005).

Συνολικά, αυτές οι παραλλαγές μιμούνται το τον τρόπο με τον οποίο το σώμα μπορεί να διερευνήσει ένα χώρο ή μια μορφή, κινούμενος προς, γύρω, ή μέσα από αυτό με πολλαπλούς συνδυασμούς. Έτσι, η διαφορά μεταξύ των γκαλερί δημιουργεί μια συνθήκη η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια σειρά διαφορετικών εμπειριών του ίδιου χώρου, μέσω της κίνησης. Σε αυτόν το χειρισμό o καμπύλος τοίχος παίζει κεντρικό ρόλο (Drake, 2005).

Εικ 10-11 Άποψη σκάλα και ράμπα κυκλοφορίας

Ο Holl κατορθώνει να φέρει τον επισκέπτη σε επαφή με την αρχιτεκτονική του μουσείου χωρίς να του εφιστά την προσοχή. Η αντίληψή του χώρου εξαρτάται από την κίνηση του σώματος σε αυτόν, δημιουργώντας πολλαπλές προοπτικές του ίδιου αντικειμένου. «Η κίνηση του σώματος καθώς αυτό διασχίζει τις αλληλεπικαλυπτόμενες προοπτικές που σχηματίζονται στο χώρο είναι η στοιχειώδη σύνδεση του ατόμου και της αρχιτεκτονικής.», όπως ο ίδιος εξηγεί (Drake, 2005).

Με τον τρόπο αυτό το σώμα συμμετέχει ενεργά στην εμπειρία του χώρου ως μέσο αντίληψης. Τονίζοντας την αυτονομία των αισθήσεων, ο Holl εστιάζει στο σώμα, ενεργοποιώντας το και στρέφοντας την προσοχή

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

67

προς το τα μέσα, προς της εσωτερική αναζήτηση. Έτσι οι αισθήσεις στρέφονται κι αυτές προς τα μέσα, πραγματοποιώντας ένα είδος εσωτερικής ανασκόπησης (Drake, 2005).

6.2.4 Ο

ρόλος του φωτός

Ακόμα ένα από τα βασικά στοιχεία του Kiasma είναι το φως. Από την αρχή του σχεδιασμού το φώς έπαιζε κυρίαρχο ρόλο στην διαμόρφωση της μορφής του κτιρίου. Ο Holl συνέλαβε ένα κτίριο όπου το φως παίζει ένα συναισθηματικό, μαζί με ένα λειτουργικό, ρόλο. Κατορθώνει να δώσει τον φως την ίδια βαρύτητα με τα υπόλοιπα συστατικά στοιχεία του κτιρίου, καθιστώντας το ως το βασικό συστατικό μέσω του οποίου κατασκευάζεται η αρχιτεκτονική εμπειρία(Descottes και Ramos, 2011).

Γοητευμένος από τον συνεχώς μεταβαλλόμενο χαρακτήρα του φυσικού φωτός της Φινλανδίας, περιηγείται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες του με τους πιο προσεγμένους και έξυπνους τρόπους. Εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι οι σκανδιναβικές χώρες παρουσιάζουν ασυνήθιστες κατευθύνσεις φωτός, δημιούργησε ένα καμπυλόγραμμο τοίχο που επιτρέπει στο φυσικό φως από το εξωτερικό να φωτίζει το εσωτερικό των εκθεσιακών χώρων κατά τη διάρκεια της ημέρας, παρέχοντας ταυτόχρονα ένα δυναμικό τοίχο φωτός μέσα από τη νύχτα. Καθώς το φυσικό φως μεταβάλλεται κατά την διάρκεια της μέρας, αλλάζοντας χαρακτήρα παρασέρνει και το τεχνητό φως του κτιρίου, το οποίο προσαρμόζεται σε αυτό (Sedar, 2011).

Εικ. 12-13-14 Φεγγίτες εκθεσιακών χώρων

68

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Το κτίριο διαθέτει μεγάλο αριθμό διαφανών επιφανειών. Η πλειοψηφία των παραθύρων αποτελείται από ημιδιαφανή υαλοστάσια, τα οποία διαχέουν το σκανδιναβικό ηλιακό φως καθώς εισέρχεται στο εσωτερικό. Με την χρήση πλήρως διάφανου γυαλιού, τόσο ως μια στενή λωρίδα αλλά και ως ολόκληρη πρόσοψη στο βόρειο και νότιο άκρο του κτιρίου, επιτυγχάνεται η θέα προς την πόλη με ρυθμικό τρόπο, κάνοντας την να μοιάζει με σκηνικό (Sedar, 2011).

Επιπλέον, το φως διαπερνά το μουσείο μέσα από μια πληθώρα φεγγιτών. Οι φεγγίτες σε συνδυασμό με την καμπύλη την ογκοπλασίας του κτιρίου, επιτρέπουν στο οριζόντιο φως να εκτρέπεται προς τα κάτω μετατρέποντας το σε ένα γλυπτό στοιχείο. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω ενός δευτερεύοντα φεγγίτη, ενός φεγγίτη “διαθλάσεως” στο καμπύλο τμήμα της οροφής, μέσω του οποίου το φως των φεγγιτών εκτρέπεται και διαχέεται προς τα κάτω στους χώρους του μουσείου. Με αυτό τον τρόπο, το φυσικό φως που εισέρχεται στο κτίριο από την οροφή, διαπερνά και φωτίζει πολλαπλά επίπεδα. Έτσι, το καμπύλο τμήμα οροφής εισάγει ένα άλλο μέσο για τη διανομή φωτός στους χώρους των εκθέσεων (Sedar, 2011). Τόσο το φυσικό όσο και το τεχνητό φως, σε συνδυασμό με την υλικότητα του μουσείου προσφέρουν έναν «καμβά» πάνω στον οποίο τα εκθέματα του μουσείου μπορούν να αναδειχτούν με τον καλύτερο τρόπο. Ενώ στο χώρο των γκαλερί χρησιμοποιούνται τόσο φυσικό όσο και το τεχνητό φως, ένα το δεν προσπαθεί να αντισταθμίσει το άλλο, καθώς τα επίπεδα φωτός μεταβάλλονται καθ ‘όλη τη διάρκεια της ημέρας. Αντιθέτως, η φωτεινότητα, τα χρώματα και οι υφές βρίσκονται μέσα σε μια σταθερή κατάσταση ροής, δημιουργώντας πολυάριθμες χωρικές εμπειρίες τόσο κατά την διάρκεια της μέρας όσο και κατά την διάρκεια του έτους (Descottes και Ramos, 2011).

Συνεπώς, με όλα αυτά τα τεχνάσματα, ο Holl καταφέρνει να μετατρέψει τον πυρήνα του κτιρίου από ένα στενό εσωτερικό χώρο με μια μακρά καμπύλη ράμπα που συνδέει το λόμπι με τους εκθεσιακούς χώρους, από έναν σκοτεινό χώρο σε ένα χώρο που φωτίζεται μέσα από μια γυάλινη οροφή. Αυτό, έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας κατακόρυφος φωτισμός που, εξαιτίας του καμπυλωτού τοίχου που περικλείει το χώρο, εξελίσσεται δραματικά κατά τις ώρες της ημέρας. Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

69

6.3 Το

έργο του

Peter Zumthor

Ο Peter Zumthor αποτελεί έναν από τους αρχιτέκτονες οι οποίο επιδίωξαν μέσα από την αρχιτεκτονική πρακτική τους να παράξουν ατμοσφαιρικούς χώρους με στόχο την επίταξη της ανθρώπινης εμπειρίας. Στα έργα του συναντώνται τα φυσικά στοιχεία, όπως το φώς, το νερό και ο αέρας, μέσα από τα οποία αναζητά την σχέση τους με το τεχνητό χώρο, τα αρχιτεκτονικά υλικά και κυρίως τον ίδιο τον άνθρωπο (Ραβάνη, 2014).

Η μορφή αποτελεί βασικό στοιχειό της αρχιτεκτονικής του χωρίς να είναι ο βασικός στόχος η επιβλητική τους παρουσία, καθώς στα έργα του δίνει έμφαση στο εσωτερικό, τις ατμόσφαιρες και τις λειτουργίες του. Μέσα από τα έργα του γίνεται αντιληπτό ότι προάγει μια εσωστρεφή αρχιτεκτονική η οποία στηρίζεται στην φαινομενολογική αντίληψη του χώρου, της ατμόσφαιρας και του ανθρώπου. Τα κτίρια του εκπέμπουν μια ηρεμία, την οποία ο Zumthor θεωρεί απαραίτητη, καθώς επιτρέπει στον χρήστη να βιώνει ενστικτωδώς το εσωτερικό τους, έχοντας σημαντική επίδραση σε αυτόν, καθώς καταφέρνουν να αφυπνίσουν το σύνολο των αισθήσεων του (Ραβάνη, 2014).

Γι’ αυτόν τα υλικά είναι σίγουρα ένα ιδιαίτερο εργαλείο σχεδιασμού. Χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του αποτελεί η χρήση τοπικών υλικών. Οι αισθήσεις και το ιδιαίτερο νόημα που ο αρχιτέκτονας θέλει να περάσει επιτυγχάνεται και αποδεικνύεται μέσα από την χρήση αντίστοιχων υλικών. Επεξεργάζεται τα υλικά και χρησιμοποιεί τις ιδιότητες τους για να παράγει την αίσθηση που κάθε φορά επιθυμεί. Πιστεύει ότι η φθορά, η τριβή και η χρήση των υλικών, είναι που χαρίζουν την ιδιαίτερη αύρα στο κτίριο και προσφέρουν μια ολοκληρωμένη εμπειρία, με την συμμετοχή όλων των αισθήσεων (Ραβάνη, 2014).

Στα έργα του το φυσικό φώς και σε ελάχιστες περιπτώσεις το χρώμα παίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο που προσπαθεί να δημιουργήσει ατμόσφαιρες στο εσωτερικό τους. Με την χρήση του φυσικού φωτός επιδιώκει να τονίζει τη βιωματική εμπειρία του ανθρώπου μέσα από την σχέση που αυτό αναπτύσσει με τα υλικά. Το χρώμα χρησιμοποιείται σε ελάχιστες περιπτώσεις, συνήθως ανεξάρτητα από το φώς, για συμβολικούς κυρίως λόγους, χωρίς να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη χρήση τους (Ραβάνη, 2014).

70

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

6.4 Thermal Vals

Το Thermal Vals, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Peter Zumthor, κατασκευάστηκε την περίοδο 1993-1996 και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μέσα από το οποίο εξυμνούνται το ανθρώπινο σώμα και οι αισθήσεις. Το κτίριο τοποθετείται πάνω στις ιαματικές πηγές της επαρχίας Graubünden, στο χωρίο Vals της Ελβετίας. Βρίσκεται στο κέντρο μιας προϋπάρχουσας ξενοδοχειακής μονάδας, της οποίας αποτελεί προέκταση. Το νέο κτίριο, το οποίο είναι αποτέλεσμα αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, είχε στόχο την αξιοποίηση των λουτρών ως αξιοθέατο αλλά και την προσέλκυση νέου κόσμου στην περιοχή (Hauser, Zumthor and Binet, 2007).

6.4.1 Συνθετική

προσέγγιση και ένταξη στο περιβάλλον

Ο Zumthor αναφέρεται στο κτίριο ως ένα μεγάλο μονολιθικό όγκο, ο οποίος βγαίνει από την πλαγιά ως ενιαία πέτρινη μάζα. Ολόκληρη η κατασκευή εκτείνεται σε πλάτος 58 μέτρων από τα οποία τα 34 βρίσκονται στο εσωτερικό της πλαγιάς, μπροστά από το βασικό κτίριο του ξενοδοχειακού συγκροτήματος, το οποίο βρίσκεται στην βορειοανατολική πλευρά του οικοπέδου. Η ανατολική όψη είναι ολόκληρη εμφανής ενώ η επιφάνεια της οροφής είναι εξ ολοκλήρου καλυμμένη από γρασίδι. Το κτίριο αποτελείται από 15 ορθογωνικές μονάδες, με μεγέθη που ποικίλουν από 3-5 μέτρα πλάτος, 6-8 μέτρα μήκος, και 5 μέτρα ύψος, με στατικό ρόλο και σύνθεση που βασίζεται σε έναν αυστηρό κάνναβο. Οι μονάδες αυτές είναι πιο ογκώδεις και πυκνότερες στο τμήμα του κτιρίου

Εικ. 15-16: Thermals Baths, Vals, Switzerland, 1996

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

71

που είναι χωμένο μέσα στο βουνό, και αραιώνουν και μικραίνουν, αφήνοντας μεγαλύτερα κενά μεταξύ τους καθώς προχωράμε προς την εκτεθειμένη όψη. Αν και οι όγκοι αυτοί μοιάζουν μετέωροι στον χώρο, στην πραγματικότητα καθορίζουν την κάτοψη των λουτρών, οριοθετούν τις χρήσεις τους και ταυτόχρονα καθορίζουν τις ζώνες κίνησης με τη μορφή διαδρόμων και σκαλιών μέσα σε αυτά (Hauser, 2007).

Από την οπτική της κοιλάδας το κτίριο προβάλλει μία έντονη γεωμετρία, ενός συνόλου από κύβους μέσα σε μία πλαγιά. Οι ενδιάμεσοι χώροι των κύβων δημιουργούν ανοίγματα στην μονολιθική κατασκευή, δημιουργώντας πλαίσια, τα οποία αναδεικνύουν την θέα προς την εντυπωσιακή τοπογραφία και στέλνουν φυσικό φως στο εσωτερικό του κτιρίου. Από την πάνω πλευρά, οι πέτρινες πλάκες δημιουργούν την εικόνα ενός μωσαϊκού σκεπασμένο από ένα πράσινο χαλί, καθώς το γρασίδι την κοιλάδας μεγαλώνει επάνω στις πλάκες (Hauser, 2007).

Εικ. 17: Thermals Baths, Vals, Switzerland, 1996- Κάτοψη ισογείου

72

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Στόχος του Zumthor ήταν να δημιουργήσει μια σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ της μορφολογίας του περιβάλλοντος και της δομής του βουνού. Συνεπώς, η δημιουργία ενός κτιρίου που μοιάζει με προέκταση του βουνού συνδυάζοντας ένα εσωτερικό που θυμίζει σπηλιά, ενδυναμώνει την ιδέα ενός μονολιθικού όγκου δίνοντας του ρυθμό, επανάληψη και ποικιλομορφία (Hauser, 2007).

Έμπνευση για την σύνθεση των λουτρών αποτέλεσε μια εικόνα οθωμανικών λουτρών. Ο Zumthor προσπάθησε να ανασυνθέσει αυτή την εικόνα δημιουργώντας και ο ίδιος ένα κτίριο που θα αποτελούνταν αποκλειστικά από τρία υλικά: την πέτρα, το νερό και το φώς. Από την αρχή της σχεδιαστικής διαδικασίας στόχος ήταν η δημιουργία ενός κτιρίου που θα θύμιζε ορυχείο, μια τεχνητή σπηλιά, το οποίο θα αποτελούνταν από μια καθαρή σκιερή μάζα στην οποία θα εισέρχεται μια νέα, συγκεκριμένα η άυλη μάζα του φωτός, η οποία θα ρέει στο εσωτερικό της (Hauser, 2007).

Η σύλληψη του κτιρίου βασίστηκε σε μία λογική πέτρινων όγκων που στέκονται πάνω στο νερό. Στόχος από την αρχή της σχεδιαστικής διαδικασίας ήταν να δημιουργηθεί ένα κτίριο το οποίο μέσα από την αφαίρεση μάζας από την βουνοπλαγιά, επινοούνται κενοί χώροι στους οποίους εγκαθίστανται χρήσεις με σκοπό την ευχαρίστηση του ατόμου (Hauser, 2007).

Με τη χρήση της τοπικής πέτρας, για την οποία έδειξε μεγάλο

Εικ.18: Δωμάτιο αποδυτηρίών

Εικ.19: Άποψη Fire Bath απο Εικ.20: Άποψη εσωτερικής την είσοδο πισίνας

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

73

ενδιαφέρον από τα πρώιμα κιόλας στάδια της σχεδιαστικής διαδικασίας, καταφέρνει να δώσει στο κτίριο ρυθμό, επανάληψη και ποικιλομορφία ενώ παράλληλα κατορθώνει να αντικατοπτρίσει την πατίνα του χρόνου στις επιφάνειές του (Hauser, 2007).

Σημαντικό ρόλο στην δημιουργία των λουτρών έπαιζε και το φως. Δόθηκε μεγάλη έμφαση στον τρόπο που το φως εισέρχεται στο εσωτερικό του κτηρίου, πώς αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα υλικά, καθώς και τι ποιότητες παράγει. Εισάγοντας το φυσικό φώς τονίζονται οι ατέλειες της πέτρας, ωστόσο δημιουργούνται ποικίλες εμπειρίες για τον χρήστη. Βασική επιδίωξη του Zumthor ήταν να δημιουργήσει μια νέα σχέση ανάμεσα στο κτίριο, την τοπική κοινωνία και το περιβάλλον, μια σχέση που θα φάνταζε αέναη (Hauser, 2007).

Εικ.21: Άποψη απο τον διάδρομο και τις σκάλες που οδηγούν στον κύριο χώρο των λουτρών

6.4.2 Σώμα,

Εικ.22: Άποψη απο τους χώρους ανάμεσα στους πυλώνες με φορά προς τη θέα

αισθήσεις και βίωμα του χώρου

Η πρόσβαση στο εσωτερικό του κτιρίου δεν είναι εύκολα διακριτή. Η είσοδος πραγματοποιείται μέσα από το υπόγειο του ξενοδοχείου μέσω ενός στενού διάδρομού. Κατά μήκος του τοίχου, από την πλευρά του βουνού, ρέει ζεστό ιαματικό ενώ ακριβώς απέναντι βρίσκονται τα αποδυτήρια, τα οποία σηματοδοτούνται από 5 εισόδους. Στο επενδυμένο με σκούρο γυαλιστερό ξύλο εσωτερικό τους πραγματοποιείται ο μετασχηματισμός του χρήστη σε επισκέπτη των λουτρών. Βγαίνοντας από εκεί ο χρήστης 74

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

κατευθύνεται προς το μακρύ και στενό εκθεσιακό χώρο όπου αντικρίζει για πρώτη φορά τα λουτρά. Από εκεί αποκαλύπτονται οι τοίχοι και κουτιά από πέτρα των λουτρών, επιτρέποντας ορισμένες οπτικές αλλά και απορρίπτοντας άλλες (Hauser, 2007).

Έπειτα, μέσω μιας πέτρινης σκάλας, ο χρήστης οδηγείται στον κυρίως χώρο του κτηρίου, όπου του δίνεται η ευελιξία να περιπλανηθεί ανάμεσα στους όγκους, καθώς η οργάνωση της κάτοψης δεν προδιαγράφει συγκεκριμένη πορεία. Τόσο στους χώρους μεταξύ των πυλώνων όσο και στο εσωτερικό τους συναντώνται λειτουργίες, καθεμία από τις οποίες δημιουργεί ένα δικό της κόσμο ο οποίος δεν διακρίνεται από το εξωτερικό. Καθένας από αυτούς τους χώρους είναι ξεχωριστός και χαρακτηρίζεται από διαφορετικές κάθε φορά αρχιτεκτονικές ποιότητες (Hauser, 2007).

Το Fire Bath είναι ο μοναδικός χώρος που προδίδει την χρήση, καθώς το κόκκινο του χρώμα λάμπει από το εσωτερικό γεμίζοντας την είσοδο. Ο κόκκινος τοίχος από σκυρόδεμα και η θερμοκρασία του νερού στους 42oC υπόσχονται μία έντονη εμπειρία όχι κάθαρσης αλλά χαλάρωσης (Hauser, 2007).

Στο Ice Bath, το οποίο βρίσκεται απέναντι από το Fire Bath, η πρόσβαση πραγματοποιείται από ένα στενό πέρασμα επτά σκαλοπάτια. Το δωμάτιο είναι στενό και ψηλοτάβανο, ο τσιμεντένιος τοίχος μπλε ενώ το πάτωμα από χαλίκι πολύχρωμο. Το μπλε συμβολίζει το κρύο και το άπειρο. Η θερμοκρασία του νερού στους -14οC, δίνει τη δυνατότητα στο

Εικ.23 Διάγραμμα κεντρικής ιδέας

Εικ.24 Προοπτικό σκίτσο κεντρικής ιδέας

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

75

χρήστη να συμμετάσχει σε μία αναζωογονητική εμπειρία, εκφράζοντας το σοκ από το παγωμένο νερό ελεύθερα και ατομικά (Hauser, 2007).

Το Flower Bath πρόκειται για ένα χώρο που διεγείρει την αίσθηση της οσμής με την χρήση των λουλουδιών. Τα πέταλα καλεντούλας που επιπλέουν στο νερό θερμοκρασίας 32οC, το οποίο δημιουργεί μια

Εικ.24: Λεπτομέρεια στρώσεων πέτρας

Εικ.25: Σκίτσο μελέτης σχισμών για την είσοδο του φωτός

ομιχλώδη ατμόσφαιρα, η οποία περιτριγυρίζεται από μαύρους τοίχους από σκυρόδεμα πάνω από τη στάθμη του νερού και άσπρους κάτω από αυτήν δίνοντας στα πέταλα ένα χρυσό χρώμα (Hauser, 2007)

Η πρόσβαση στο Sound Bath ή Sounding Stone γίνεται μέσα από ένα στενό και ψηλό χώρο (2,6x2,6x6 μέτρων) με σκαλιά όπου η στάθμη του νερού, θερμοκρασίας 35οC, φτάνει μέχρι το λαιμό. Ο χώρος επιτρέπει την πρόσβαση σε ένα άτομο τη φορά, μέσα από ένα στενό και χαμηλό πέρασμα, το οποίο καλύπτεται από μία πέτρινη πλάκα η οποία δεν επιτρέπει την οπτική επικοινωνία προς τα έξω. Οι εκτεθειμένες επιφάνειες του δωματίου καλύβονται από πέτρα και μία χάλκινη κουπαστή διατρέχει όλο το δωμάτιο. Μια πηγή φωτός στην οροφή, στρέφει την προσοχή προς τα πάνω. Το δωμάτιο λειτουργεί σαν κοιλότητα αντήχησης. Ο ήχος που παράγει αυτός που βρίσκεται μέσα ανακλάται στο χώρο, καθώς έρχεται σε επαφή με τις επιφάνειες των τοίχων. Κάθε συχνότητα του ήχου μεγεθύνεται και διαδίδεται, με αποτέλεσμα ο ήχος να δίνει την εντύπωση ότι προέρχεται από κάποιον άλλον και από κάπου αλλού (Hauser, 2007).

76

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Στο Drinking Stone το νερό ρέει από ψηλά, κατευθείαν από την πηγή, χωρίς καμία επεξεργασίας μέσα σε ένα στρογγυλό άνοιγμα στο δάπεδο και έπειτα στα χέρια του χρήστη. Το άνοιγμα περικλείεται από μια μπρούτζινη κουπαστή όπου επάνω της βρίσκεις κρεμασμένες μπρούτζινες κούπες (Hauser, 2007).

Το Sweat Stone αποτελεί τον μεγαλύτερο πυλώνα. Πρόκειται για έναν μαύρο και σκοτεινό χώρο, στο επίπεδο της εισόδου και των αποδυτηρίων, ο οποίος χωρίζεται σε δύο ίσα μέρη με ξεχωριστή πρόσβαση στο καθένα, οι οποίες δεν διακρίνονται εύκολα με την πρώτη ματιά. Καθένας από τους δύο αυτούς χώρους οδηγούν σε μια σειρά από 3 δωμάτια, τα οποία χωρίζονται με μια κουρτίνα και καθένα από τα οποία πιο ζεστό και σκοτεινό από το προηγούμενο του. Σε κάθε δωμάτιο υπάρχει ένας πάγκος από πέτρα βασάλτη, ο οποίος θερμαίνεται μέσω σωληνώσεων που περνούν από κάτω. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να ακουμπήσει το σώμα του και να νιώσει την θερμότητα όπου σε συνδυασμό με την σκοτεινή και υγρή ατμόσφαιρα του δωματίου δημιουργούν μια πλούσια αισθητηριακή εμπειρία (Hauser, 2007).

Συνεπώς, η αρχιτεκτονική σύνθεση προσφέρει στους χρήστες δύο τύπους χώρων, τους εσωστρεφείς χώρους που βρίσκονται στο εσωτερικό των ορθογωνικών όγκων και τους μετέωρους ενδιάμεσους χώρους μεταξύ αυτών. Καθένας από αυτούς χάρις στους προσεκτικούς σχεδιαστικούς χειρισμούς και τις αρχιτεκτονικές ποιότητες κατορθώνουν κάθε φορά να διεγείρουν τις αισθήσεις του χρήστη με ποικίλους τρόπους προσφέροντας του μια πολυαισθητηριακή εμπειρία.

6.4.3 Η

υλικότητα και η επίδραση της στην ανθρωπινή εμπειρία

Πάρα το μεγαλείο του κτιρίου, η κατασκευή αποτελείται από 3 βασικά υλικά, την πέτρα, το νερό και το φώς. Οι τοιχοποιίες αποτελούνται από ποικίλες ακολουθίες τριών στρώσεων πέτρας των οποίων εναλλάσσεται το πάχος και το μήκος. Την ίδια αρχή των πέτρινων στρώσεων ακολουθούν και τα υπόλοιπα στοιχειά του κτιρίου, όπως τα πατώματα, οι οροφές, οι σκάλες. Το κτίριο στηρίζεται σε 15 ορθογωνικές μονάδες, πυλώνες,

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

77

με μεγέθη που ποικίλουν από 3-5 μέτρα πλάτος, 6-8 μέτρα μήκος, και 5 μέτρα ύψος. Κάθε πυλώνας πατάει στην δική του ξεχωριστή πλάκα δαπέδου καθώς και στηρίζει την δική του πλάκα οροφής. Η πέτρινη πλάκα της οροφής τοποθετείται συνευθειακά με τον πυλώνα στη μία του πλευρά ή στη γωνία του, ενώ οι υπόλοιπες πλευρές του ακουμπάνε ασύμμετρα σε αυτήν. Ωστόσο, η αιωρούμενη πλάκα οροφής, πάνω από την εσωτερική πισίνα, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες στηρίζεται μόνο από τις γειτονικές πλάκες οροφής και όχι σε κάποιο πυλώνα. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται κενά μεταξύ των πλακών τα οποία επιτρέπουν στο φως να εισέλθει στο κτίριο (Hauser, 2007).

Χρησιμοποιώντας το πέτρωμα της περιοχής και έναν κυβικό σύστημα ως μονάδα, οι πλάκες της οροφής είναι τοποθετημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν το φως να περνά, μέσα από ένα δίκτυο γραμμών το οποίο δημιουργείται στην οροφή, στο εσωτερικό του κτιρίου. Οι σχισμές αυτές παίζουν σημαντικό ρόλο, καθώς επιτρέπουν στο φως να εισέρχεται πλευρικά στο κτίριο, τονίζοντας τις ακμές του και δημιουργώντας

Εικ.26: Αποψη απο τις σχισμές του φωτός στην οροφή

78

Εικ.27: Άποψη απο την είσοδο του φωτός στο εσωτερικό

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

αντανακλάσεις στις επιφάνειες του νερού. Στην καλυμμένη με γρασίδι οροφή οι σχισμές αυτές υποδεικνύονται από γυάλινα καλύμματα, τα όποια καλύπτουν έναν περίπλοκο μονωτικό μηχανισμό ενώ ταυτόχρονα λειτουργούν και ως αρμοδιαστολές, απαραίτητο στοιχείο για ένα κτίριο το οποίο υπόκειται σε τόσο έντονες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις. Αντίστοιχες σχισμές, βρίσκονται κατά μήκος του πατώματος. Αυτοί οι αρμοί, οι οποίοι υποδιαιρούν το πάτωμα και πληρώνουν πολλές λειτουργίες του κτιρίου (Hauser, 2007).

Στον σχεδιασμό δόθηκε μεγάλη έμφαση στην χρήση του φυσικού φωτός. Γι’ αυτό και μελέτησαν τον τρόπο με τον οποίο το φως της ημέρας και το νερό δημιουργούν μία συγκεκριμένη ατμόσφαιρα. Έτσι, προκειμένου να έχουν την ικανότητα να προβλέψουν μια τέτοια ατμόσφαιρα κατά την διαδικασία του σχεδιασμού, μελέτησαν συστηματικά το φώς και τις επιφάνειες των υλικών καθώς και τον τρόπο που αυτό αντανακλάται πάνω σε αυτές (Hauser, 2007).

Η σχέση μεταξύ του χρήστη και της κατασκευής αντανακλάται στο εσωτερικό των λουτρών. Το εσωτερικό ακολουθεί την αισθητική σεμνότητα της εξωτερικής όψης με αποτέλεσμα να ενισχύεται η εμπειρία του χρήστη. Η ατμόσφαιρα που επικρατεί στο εσωτερικό είναι πιστή στην κεντρική ιδέα: στιβαροί πυλώνες, μεγάλα πέτρινα δάπεδα, όλα τοποθετημένα σε πλήρη αρμόνια το ένα με το άλλο. Το κτίριο δίνει την εντύπωση ενός τεράστιου χωρικού συνεχούς, ενός δωματίου το οποίο βιώνεται ως ένα ενιαίο σύνολο, όμως είναι αδύνατο να το δεις ολόκληρο με μια ματιά. Η χωρική συνέχεια έχει σκοπό να τονίσει κάθε χώρο διαφορετικά, τα μικρά ιδιωτικά δωμάτια, μέσα σε φέροντα πέτρινα κουτιά και τον μεγάλο ανοιχτό χώρο ενδιάμεσα (Hauser, 2007).

Για τους επισκέπτες τα λουτρά αποτελούν έναν μεγάλο κοινόχρηστο χώρο μέσα στον οποίο κινούνται ελεύθερα. Η κίνηση στο εσωτερικό των λουτρών δεν είναι προκαθορισμένη. Ο καθένας έχει την δυνατότητα να ακολουθήσει όποια διαδρομή επιθυμεί, ανακαλύπτοντας εκείνη που ταιριάζει στις ανάγκες του. Με τον τρόπο αυτό ο Zumthor δίνει στους χρήστες την αρχιτεκτονική της κίνησης (Hauser, 2007).

Ήδη από τον στενό διάδρομο της εισόδου καθορίζεται η ατμόσφαιρα

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

79

των λουτρών. Είναι ο χώρος ο οποίος υποδέχεται και καθοδηγεί τον χρήστη στον χώρο τον αποδυτηρίων, όπου εκεί μετατρέπεται σε επισκέπτη των λουτρών. Έπειτα ο χρήστης είναι ελεύθερος να περιηγηθεί, να αναζητήσει και να ανακαλύψει τι είναι αυτό το οποίο απλώνεται μπροστά μου. Καλείται να περιηγηθεί στο χώρο και να ανακαλύψει το εσωτερικό των πέτρινων όγκων που συναντάει. Κινούμενος από τη βουνοπλαγιά στην πλευρά της κοιλάδας, από τη σκιά στο φως, από την εσωστρέφεια των στενών μονοπατιών προς τη θέα της κοιλάδας η οποία πλαισιώνεται από τους πέτρινους πυλώνες, κάνοντάς την να μοιάζει με πίνακα (Hauser, 2007).

Οι εμπειρίες που δημιουργούνται στο εσωτερικό των λουτρών ενισχύονται από τις αλληλεπιδράσεις των υλικών. Ο χρήστης βιώνει μια ποικιλία ευχάριστων συναισθημάτων, καθώς έρχεται σε επαφή με το νερό σε διαφορετικές θερμοκρασίες και χωρικές καταστάσεις και σε συνδυασμό με τις εναλλαγές του φωτός, του χρώματος, του κλίματος, των υλικών, των οσμών και του ήχου έρχεται σε επαφή με την απόλυτη γαλήνη και ηρεμία (Hauser, 2007).

Ο Zumthor κατορθώνει να δημιουργήσει μια σχεδόν ερωτική σχέση μεταξύ της πέτρας και του νερού. Αντιμετωπίζει τα δυο αυτά βασικά υλικά ως αναζωογονητικές ενέργειες. Με την πέτρα δημιουργεί δωμάτια, τα οποία περιέχουν νερό. Στο εσωτερικό των πέτρινων αυτών δωματίων είναι εύκολο να χαθεί η αίσθηση του χώρου και του χρόνου. Η πέτρα αφήνεται ανεπεξέργαστη χωρίς να της επιβάλλεται κάποια αρχιτεκτονική μορφή, με αποτέλεσμα να μην ανταγωνίζεται με το σώμα αλλά να το κολακεύει και να του δίνει χώρο, έχοντας έτσι ένα μοναδικό αντίκτυπο σε αυτό. Το νερό χρησιμοποιείται ως το υλικό μέσο μέσα στο οποίο μπορεί κάποιος να βυθιστεί. Εκεί, αφυπνίζονταιόλες οι αισθήσεις και δημιουργείται ένα σχεδόν θρησκευτικό τελετουργικό στο εσωτερικό των λουτρών (Hauser, 2007).

Ωστόσο, η σχέση του νερού με την πετρά οδηγήσει σε μια τόσο πρόωρη αλλοίωση της αρχιτεκτονικής. που δίνει χαρακτήρα στο κτίριο. Σταδιακά, με το πέρασμα του χρόνου, η πετρά θα έχει χαραγμένες επάνω της τις ιστορίες των χρηστών και το νερό θα χάσει την διαύγεια του,

80

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

τιμώντας έτσι το παρελθόν του κτιρίου και την σχέση των υλικών (Hauser, 2007).

6.4.4 Ο

ρόλος του φωτός

Μεγάλες σχισμές στην μονολιθική κατασκευή στέλνουν φως πλευρικά στο εσωτερικό του κτιρίου. Το φως φιλτράρεται μέσα από επιλεγμένα σημεία, φωτίζει την πέτρα και το νερό που αρχίζει να λάμπει μερικές φορές σαν καθρέφτης και άλλες σαν συμπαγής μάζα δημιουργώντας μία μοναδική ατμόσφαιρα. Προκειμένου να βρουν τον τρόπο με τον οποίο το φως εισέρχεται στο κτίριο άρχισαν να παρατηρούν την σύνθεση, τον τρόπο που το φώς αλληλεπιδρά μετα υλικά και τις επιφάνειες, να διαχωρίζουν τις ποιότητες και τα είδη του φωτός που εισέρχονται στο κτίριο, προσπαθώντας να βρουν την κατάλληλη ισορροπία (Hauser, 2007).

Εισάγοντας το φυσικό φως στους χώρους των λουτρών ο αρχιτέκτονας τονίζοντας τις ακμές του κτιρίου τις ατέλειες της πέτρας, καταφέρνει να δημιουργήσει ποικίλες εμπειρίες ανάλογα με την ώρα και την εποχή. Σημαντικότερα, αυτές οι ρωγμές μειώνουν το επιβλητικό χαρακτήρα της μονολιθικής οροφής, κάνοντάς την να μοιάζει σαν να αιωρείται (Hauser, 2007).

Προκειμένου να πετύχει αυτή την ατμόσφαιρα σημαντικό ρόλο παίζει η σχέση ανάμεσα της πλάκας της οροφής και των πυλώνων. η πέτρινη πλάκα της οροφής πρέπει να τοποθετείται Πιο συγκεκριμένα, η οροφή τοποθετείται συνευθειακά με τον πυλώνα στη μία του πλευρά ή στη γωνία του. Καθώς το φως διαπερνά τις ενώσεις μεταξύ των πλακών οι πυλώνες που βρίσκονται συνευθειακά με τις γωνιές της οροφής έχουν άμεσο φωτισμό από πάνω με διαφορετικές γωνίες στο πέρασμα της μέρας ποτίζοντας με φως τον τοίχο το μέχρι το πάτωμα (Hauser, 2007).

Με την χρήση του φωτός αλλά και του χρώματος δημιουργούνται ποικίλες εμπειρίες ανάλογα με την ώρα και την εποχή, αλλάζοντας δραματικάτο χώρο. Ο αρχιτέκτονας επέλεξε σημεία στο κτίριο στα οποία τοποθέτησε λάμψεις πάνω στην πέτρα. Χρησιμοποιείσαι υλικά όπως χαλκό, ορείχαλκο μαύρο χάλυβα και χρώμιο στους πυλώνες από μαύρο Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

81

οπλισμένο σκυρόδεμα οι οποίοι λειτουργούσαν χώροι κάθαρσης του σώματος. Επάνω από την εσωτερική πισίνα φωτίζουν μπλε τετράγωνα πάνελ δημιουργώντας ένα εφέ στάσης για το κεντρικό λουτρό. Στο εσωτερικό των πυλώνων που φιλοξενούν ποικίλες λειτουργίες χρωματίζει λίγο πιο θεατρικά το οπλισμένο σκυρόδεμα με κόκκινο, μπλε, μαύρο συμβάλλοντας ακόμα περισσότερο στην αφύπνιση των αισθήσεων και την δημιουργία μια; έντονα βιωματικής εμπειρίας για τον χρήστη (Hauser, 2007).

82

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Επίλογοσ

Επίλογοσ

Εν κατακλείδι, μέσα από την ανάλυση των ανθρώπινων αισθήσεων και τον τρόπο που αυτές επηρεάζονται και ενεργοποιούνται από ένα χώρο και τα ερεθίσματα αυτού, αντλούμε σημαντικά στοιχεία σχετικά με το πώς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του. Μέσα από τα κείμενά του ο Pallasmaa εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο οι ανθρώπινες αισθήσεις μπορούν να επηρεάσουν την διαδικασία σχεδιασμού μιας αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Ωστόσο, αν και υπερασπίζεται την πολυαισθητηριακή εμπειρία του χώρου, παρατηρείται ότι το έργο του επικεντρώνεται κυρίως στις αισθήσεις της όρασης και τις αφής και λιγότερο στις υπόλοιπες χωρίς όμως να τις παραμελεί.

Απαραίτητο έργο της αρχιτεκτονικής αποτελεί η ενεργοποίηση και αλληλεπίδραση των αισθήσεων και η συμμετοχή του σώματος στην επαφή με το κτιστό του περιβάλλον, δημιουργώντας μια έντονη βιωματική και πολυαισθητηριακή εμπειρία του χώρου. Πέρα όμως από το σώμα κρίνεται αναγκαία η συμμετοχή του ανθρώπινου εγκεφάλου στην αρχιτεκτονική εμπειρία. Ο χώρος εκτός από την διέγερση των αισθήσεων καλείται να ενεργοποιήσει και τις λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως η μνήμη και η φαντασία, οι οποίες αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για την χωρική εμπειρία. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως η αρχιτεκτονική δεν παράγει και συνδυάζει σχήματα και μορφές, οφείλει να ενεργοποιεί την ανθρώπινη αντίληψη και κάνει τον άνθρωπο να κατανοήσει την ύπαρξή του μέσα στον κόσμο και να τον κάνει να νιώσει κομμάτι αυτού.

Ωστόσο, σημαντικός είναι και ο ρόλος του αρχιτέκτονα τόσο ως χρήστη αλλά και ως δημιουργού του αρχιτεκτονικού χώρου. Ο αρχιτέκτονας οφείλει να γνωρίζει τα άυλα χαρακτηριστικά και τις διαδικασίες που εκτελούνται προκειμένου να βιωθεί ο χώρος από τον άνθρωπο καθώς και με ποιους τρόπους ένας χώρος επιδρά σε αυτόν και να τα λαμβάνει υπόψη του κατά την διαδικασία του σχεδιασμού ενός χώρου. Μέσα από τις γνώσεις του στην αρχιτεκτονική και τον συνδυασμό τους με τις πληροφορίες που προσφέρουν άλλοι επιστημονικοί κλάδοι, όπως ο κλάδος της νευροεπιστήμης, του δίνεται η δυνατότητα να αναπτύξει τα κατάλληλα εργαλεία και μεθόδους προκειμένου να παράγει χώρους που έχουν έντονη επίδραση στην χωρική αντίληψη του χρήστη, ικανοποιούν

84

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

τόσο τις βιολογικές όσο και τις πνευματικές ανάγκες και επιθυμίες του και τον ενεργοποιούν συναισθηματικά κρατώντας τον σε συνεχή διέγερση και εσωτερική αναζήτηση. Αν και ο Pallasmaa τα τελευταία χρόνια έχει ασχοληθεί με τον κλάδο της νευροεπιστήμης και την σχέση του με την αρχιτεκτονική, έχει εστιάσει στο να προτείνει στοιχεία της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού τα οποία ο ίδιος κρίνει κατάλληλα προς μελέτη από τον κλάδο της νευροεπιστήμης. Όμως δεν εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο τα αποτελέσματα τέτοιων ερευνών μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους σύγχρονους αρχιτέκτονες προκειμένου να παράξουν χώρους που θα δίνουν έμφαση στην βιωματική εμπειρία του ατόμου μέσα σε αυτούς.

Εάν επιθυμούμε η αρχιτεκτονική να έχει απελευθερωτικό ρόλο και όχι να ενισχύει την διάβρωση του υπαρξιακού νοήματος, πρέπει να γνωρίζουμε τους τρόπους με τους οποίους είναι δεμένη με τις λειτουργίες του σώματος και του εγκεφάλου. Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε τους τρόπους με τους οποίους η σκοπιμότητα της αρχιτεκτονικής απειλείται και περιθωριοποιείται από τη σύγχρονη πολιτική, πολιτισμική και οικονομική ανάπτυξη. Η νευροεπιστήμη μπορεί να αποκαλύψει και να ενισχύσει την θεμελιωδώς νοητική, αισθητική, βιωματική και βιολογική ουσία της αρχιτεκτονικής ενάντια στις σημερινές τάσεις προς τον συνεχώς αυξανόμενο υλισμό, πνευματικότητα και εμπορευματοποίηση, και να συμβάλει σημαντικά στην παράγωγη χώρων που προσφέρουν μια πολυαισθητηριακή και βιωματική εμπειρία για τον άνθρωπο.

Αν και ο ίδιος ο Pallasmaa δεν έχει κατορθώσει να παράξει αρχιτεκτονικό έργο στο οποίο να βρίσκουν εφαρμογή τα κείμενα του προς μια πολυαισθητηριακή αρχιτεκτονική εμπειρία, ωστόσο έχει ασχοληθεί με το έργο πολυάριθμων και σημαντικών αρχιτεκτόνων στα έργα των οποίων αυτά βρίσκουν εφαρμογή. Έτσι προκειμένου να κατανοηθεί ο τρόπος που υλοποιείται μέσω της αρχιτεκτονικής μια πολυαισθητηριακή εμπειρία μελετήθηκε το έργο του Steven Holl αλλά και του Peter Zumthor, το οποίο αποτελεί σημαντικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής που αντιπροσωπεύει ο Pallasmaa μέσα από τα κείμενα του.

Ειδικότερα, ο Holl μέσα από τα έργα του καταφέρνει να δημιουργήσει

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

85

χώρους γλυπτικούς, ρευστούς και σχεδόν ποιητικούς και σε άμεση αλληλεπίδραση με τον τόπο στον οποίο βρίσκονται, προσφέροντας έτσι μια έντονη βιωματική εμπειρία, αν και αποτελούνται από καθαρούς γεωμετρικούς όγκους. Χρησιμοποιώντας διάφορα αρχιτεκτονικά τεχνάσματα, όπως η υλικότητα, το φως και το χρώμα, τα οποία βασίζονται πάντα σε ένα ισχυρό εννοιολογικό πλαίσιο, κατορθώνει να διεγείρει τις αισθήσεις και να προσφέρει μια πολυαισθητηριακή εμπειρία στον χρήση. Αν και χρησιμοποιεί μοντέρνα υλικά, όπως το μπετόν ή το μέταλλο, τα οποία σύμφωνα με τον Pallasmaa δεν χαρακτηρίζονται ως εκείνα τα οποία κατορθώνουν να διεγείρουν τις ανθρώπινες αισθήσεις, ωστόσο ο Holl μέσα από την επεξεργασία τους προσφέρει ένα περιβάλλον που χαρίζει μια έντονα βιωματική αρχιτεκτονική εμπειρία.

Από την άλλη ο Zumthor υποστηρίζει ότι η αισθησιακή μας σύνδεση με το κτίριο πρέπει να σέβεται την διαδικασία της μνήμης. Τα έργα του βρίσκονται πάντα σε επικοινωνία με τον τόπο στον οποίο βρίσκονται και συνδιαλέγονται με αυτόν πάντα με σεβασμό στο παρελθόν του. Δημιουργεί χώρους ατμοσφαιρικούς, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο εσωτερικό χωρίς να αγνοεί το εξωτερικό. Χρησιμοποιεί συνήθως τοπικά υλικά, υλικά που μεταβάλλονται με τον χρόνο, κάνοντας εμφανή την πατίνα του χρόνου επάνω τους. Σε συνδυασμό με την υλικότητα των κτιρίων του, σημαντικό ρόλο παίζει το φυσικό φως. Σχισμές στις επιφάνειες, ακτίνες φωτός που εισέρχονται δυναμικά στο εσωτερικό των κτιρίων του σε συνδυασμό με έναν κατά βάση σκοτεινό χώρο είναι εργαλεία που χρησιμοποιεί για να παράξει την επιθυμητή ατμόσφαιρα.

Αν και πρόκειται για αρκετά διαφορετικές προσεγγίσεις κατά τη σχεδιαστική διαδικασία, ωστόσο μοιράζονται αρκετά κοινά στοιχεία τα όποια χρησιμοποιούνται με διαφορετικό τρόπο και οι δύο κατορθώνουν να παράξουν χώρους με τέτοιες αρχιτεκτονικές ποιότητες, προσφέροντας στον χρήστη μια πολυαισθητηριακή εμπειρία, ενεργοποιώντας τόσο τις αισθήσεις του όσο και την μνήμη και την φαντασία, στην κατανόηση της ύπαρξης του μέσα στο χωροχρόνο.

86

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Βιβλιογραφια

Caruso, A. (2012) Steven Holl: Not A ‘signature’ architect (and why that’s good), National Building Museum. [online] Διαθέσιμο στο: <www.nbm.org> (Πρόσβαση στις 9/10/2019).

Coates, G. J. και Seamon, D. (1984) ‘Toward a Phenomenology of Place and Place-Making: Interpreting Landscape, Lifeworld and Aesthetics’, [pdf], Oz Oz, 6(1). Διαθέσιμο στο: <newprairiepress.org>.

Descottes, H. και Ramos, C. E. (2011) Architectural Lighting: Designing with Light and Space. New Yrok: Princeton Architectural Press. [ebook] Διαθέσιμο στο: <www.scribd.com>.

Drake, S. (2005) ‘The “Chiasm” and the Experience of Space: Steven Holl’s Museum of Contemporary Art, Helsinki’, Journal of Architectural Education (1984-), Vol.59, pp. 53–59. [pdf], Διαθέσιμο στο:<www.jstor.org>.

Hauser, S., Zumthor, P. και Binet, H. (2007) Peter Zumthor-Therme Vals. Zurich: Scheidegger & Spiess.

Holl, S. και Reenberg, H. (2009) Steven Holl - heart : [Herning Museum of Contemporary Art ; Herning, Denmark. Ostfildern: Hatje Cantz.

Leach, N. (2010) Rethinking architecture : a reader in cultural theory.[pdf] London: Routledge. Διαθέσιμο στο: <designpracticesandparadigms.files.wordpress.com>.

Lecuyer, A. (2011) 1998 August: Art Museum, Steven Holl Architects (Helsinki, Finland), The Architectural Review. [online] Διαθέσιμο στο: <www.architectural-review.com> (Πρόσβαση στις 22/5/2019).

MacLeod, F. (2017) Spotlight: Steven Holl, ArchDaily. [online] Διαθέσιμο στο: <www.archdaily.com> (Πρόσβαση στις 5/11/2019).

McCarter, R. και Pallasmaa, J. (2012) Understanding architecture : a primer on architecture as experience. London; New York: Phaidon Press.

Mindel, L. F. (2014) The Architect’s Eye: The Museum of Contemporary Art Kiasma in Helsinki, THE ARCHITECT’S EYE. [online] Διαθέσιμο στο: <www.architecturaldigest.com> (Πρόσβαση στις 22/5/2019).

88

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Moran, D. (2008) Introduction to phenomenology. London: Routledge. [pdf] Διαθέσιμο στο: <b-ok.cc> (Πρόσβαση στις 15/4/2019).

Pallasmaa, J. κ.ά. (2015) Architecture and Empathy. Espoo: Tapio Wirkkala-Rut Bryk Design Reader. [pdf] Διαθέσιμο στο: <www.researchgate.net>.

Pallasmaa, J. (2011) The embodied image: imagination and imagery in architecture. Chichester: John Wiley & Sons Ltd.

Pallasmaa, J. (2005) The eyes of the skin: architecture and the senses. Chichester: John Wiley & Sons Ltd.

Pallasmaa, J. (2015) The thinking hand existential and embodied wisdom in architecture. Chichester: John Wiley & Sons Ltd.

Pallasmaa, J. και MacKeith, P. B. (2012) Encounters : architectural essays. Helsinki, Finland: Rakennustieto Publishing.

Pallasmaa, J. κ.ά. (2013) Architecture and neuroscience. Espoo: Tapio Wirkkala-Rut Bryk Design Reader. [pdf] Διαθέσιμο στο:<anfarch. org>.

Riccardo Bianchini (2017) Helsinki | An overview of the Kiasma museum by Steven Holl, Inexhibit. [online] Διαθέσιμο στο: <www.inexhibit.com> (Πρόσβαση στις 5/11/2019).

Robinson, S. και Pallasmaa, J. (eds) (2015) Mind in Architecture.

London: Mit Press. [ebook] Διαθέσιμο στο: <books.google.gr>.

Schoof, J. (2017) ‘No Designed for All Senses: the Architecture of Steven Holl Title’, D/A magazine #27 [online]. Διαθέσιμο στο: <iva. velux.com> (Πρόσβαση στις 10/9/2019).

Sedar, J. (2011) Kiasma Museum of Contemporary Art: form, body, technique, space. [pdf] Διαθέσιμο στο: <www.sfu.ca>.

Shirazi, M. (2010) Architectural theory and practice, and the question of phenomenology the contribution of Tadao Ando to the phenomenological discourse. Brandenburg University of Technology. [pdf] Διαθέσιμο στο: < www.researchgate.net>.

Yorgancioglu, D. (2007) ‘Steven Holl: a translation of phenomenological philosophy into the realm of architecture’, in. Διαθέσιμο στο:

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

89

<www.academia.edu>.

Κατραμαδάκη Αρετή (2015) Σύγχρονες Μεταφράσεις ανώνυμης αρχιτεκτονικής στην μεταπολεμική Ελλάδα. Πολυτεχενείο Κρήτης, Χανιά. [ebook] Διαθέσιμο στο: <dias.library.tuc.gr>.

Κωνσταντινίδου Μ.Α και Μωισίδου Η.(2014) Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του χώρου. Δημοκρίτειο Πανεπιπστήμιο Θράκης. [ebook] Διαθέσιμο στο: <issuu.com>.

Ραβάνη Δήμητρα. (2014) Κατασκευάζοντας Ατμόσφαιρες. Πανεπιστήμιο Πατρών. [ebook] Διαθέσιμο στο:<issuu.com>.

Σαραντοπούλου Χριστίνα (2015) Άνθρωπος και χώρος ερμηνεύοντας την διαδικασία της αντίληψης και την επιρροή της στη χωρική συμπεριφορά. Πολυτεχνείο Κρήτης. [ebook] Διαθέσιμο στο: <issuu.com>.

90

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

Ευρετηριο

εικονων

Εικ.1: De Sousa M., (2013), Eyesight, [online] Διαθέσιμο στο: http://www.eyeinvent.com/detail/2346-figurative034.html(Πρόσβαση στις 15/11/19

Εικ.2: Vision and Brain connection. [online] Διαθέσιμο στο: https://geneticliteracyproject.org/2019/09/20/scientists-dive-deepinto-how-the-brain-processes-vision/ (Πρόσβαση στις 15/11/19)

Εικ.3: Harbert Bayern, The Lonely Metropolitan, Vision and the tactile sense are fused in actual lived experience. 2005 Διαθέσιμο στο: https://collectionapi.metmuseum.org/api/collection/v1/ iiif/302020/631731/restricted (Πρόσβαση στις 15/11/19)

Εικ.4: Blind light exhibition, Hayward Gallery, London, 2007 [online] Διαθέσιμο στο: https://finn-wilkie.tumblr.com/ post/126461737636/carmody-groarke-blind-light-exhibition-london (Πρόσβαση στις 15/11/19)

Εικ.5: Kiasma Museum of Contemporary Art, Helsinki, Finland, 1998 [online] Διαθέσιμο στο: https://museot.fi/uploadkuvat/museokuvat/kiasma_1.jpg (Πρόσβαση στις 15/11/19)

Εικ.6: Sedar J., (2011), Kiasma Museum of Contemporary Art, Helsinki, Finland, [pdf] Διαθέσιμο στό: http://www.sfu.ca/~paulb/ iat233/Holl-Kiasma/jasonsedarfbts.pdf.

Εικ.7: Pirje Mykkänen, Kiasma Museum of Contemporary Art, Helsinki, Finland, [online] Διαθέσιμο στο: https://kiasma.fi/en/ about-kiasma/architecture/

Εικ.8:TourismMedia, Kiasma Museum of Contemporary Art, Helsinki, Finland, [online] Διαθέσιμο στο: https://www.expedia.com/ pictures/helsinki/etelainen-district/kiasma-museum-of-contemporary-art.d6061897/modern-architecture?view=large-gallery

Εικ.9: Steven Holl Architects [online] Διαθέσιμο στο: https:// www.archdaily.com/784993/ad-classics-kiasma-museum-of-contemporary-art-steven-holl-architects

Εικ.10: Flikr user Sami [online] Διαθέσιμο στο: https://www. flickr.com/photos/blaahhi/5544113846

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa

91

Εικ.11: Galinski, [online] Διαθέσιμο στο: http://www.galinsky. com/buildings/kiasma/index.html

Εικ.12: Pirje Mykkaenen, [online] Διαθέσιμο στο: https://www. archdaily.com/784993/ad-classics-kiasma-museum-of-contemporary-art-steven-holl-architects/5703e4a7e58ece364900016a-ad-classics-kiasma-museum-of-contemporary-art-steven-holl-architects-photo

Εικ. 13: Benoit Pevelli, [online] Διαθέσιμο στο: https://www.lobsintl.com/project/kiasma-museum-contemporary-art

Εικ.14: Steven Holl Architects, [online] Διαθέσιμο στο: http:// www.stevenholl.com/news/679

Εικ.15: Pinterest user Madeline Brandt [online] Διαθέσιμο στο: https://gr.pinterest.com/pin/519673244491931498/?lp=true

Εικ.16: Flickr user Walter Schärer [online] Διαθέσιμο στο: https:// www.flickr.com/photos/schaerer/21958919915/

Εικ.17: Pinterest user Chai Jun Hui Chai [online] Διαθέσιμο στο: https://www.pinterest.cl/pin/493496071652864294/?lp=true

Εικ.18,19: The Therme Vals | Peter Zumthor, [online] Διαθέσιμο στο: https://www.arch2o.com/the-therme-vals-peter-zumthor/

Εικ.20: Φιλίππου Στυλιανή, [online] Διαθέσιμο στο: https://www. greekarchitects.gr/en/degrees/made-of-stone-and-water-for-the-human-body-id2843

Εικ.21: Fernando Guerra, [online] Διαθέσιμο στο: https://www. dezeen.com/2016/09/25/peter-zumthor-therme-vals-spa-baths-photography-fernando-guerra/

Εικ.22: Fabrice Fouillet, [online] Διαθέσιμο στο: https://divisare.com/projects/388269-peter-zumthor-morphosis-architects-thommayne-fabrice-fouillet-thermes-vals-at-7132-hotel

Εικ.23: Thermas Vals, [online] Διαθέσιμο στο: https://en.wikiarquitectura.com/building/thermas-vals/

Εικ.24, 25, 26: Hauser, S., Zumthor, P. and Binet, H. (2007) Peter Zumthor--Therme Vals. Zurich: Scheidegger & Spiess.

Εικ. 27: Hélène Binet, [online] Διαθέσιμο στο: https://divisare. com/projects/273885-peter-zumthor-helene-binet-therme-vals 92

Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa