Ә.Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы Өлкетану библиографиясы секторы
Сыр өңірін зерттеушілер ( ХҮІІІ – ХХ ғасыр)
Әдебиеттердің ұсыныстық тізімі
Қызылорда, 2016 1
Сыр өңірін зерттеудің бастапқы кезеңі қазақ жерінің Ресей империясының қол астына кіруімен тікелей байланысты болды. 1731 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайыр Ресейге бодандығы туралы ант қабылдады. Осы уақыттан бастап Ресей империясының қазақ жерін және оған көршілес жатқан азиялық елдерді жан-жақты зерттеу жұмыстары басталады. Бірақ бұл зерттеулердің барлығы дерлік саяси мақсатта жүргізілгендігін айта кету керек. Сондықтан XVIII ғасырдағы әскери шенді зерттеушілердің жазбалары мен есептері негізінен аймақты жалпы сипаттаумен, ескерткіштерді тіркеумен және ауданның географиялық картасын түсірумен шектелді. Ресей мемлекеті Қазақстан жерінің географиялық жағдайын нақтылы зерттеп білу үшін бірнеше арнаулы экспедициялар ұйымдастырды. Мысалы, А.И.Бутаков экспедициясы Арал теңізін, оның жағалауын, Сырдария, Амудария өзендерін зерттеп, оларды картаға түсіреді. Оның экспедициясына ол кезде Аралда айдауда жүрген Украинаның ардақты ұлы Тарас Шевченко да қатысады. 1867 жылы Археологиялық комиссия құрамында жолсапармен Оңтүстік Қазақстанға келген шығыстанушы П.И.Лерх Түркістан өлкесіндегі және Сырдарияның төменгі ағысы өңіріндегі археологиялық ескерткіштерді зерттей бастайды. Н.И. Веселовскийдің 1885 жылы Орта Азияға келуі ескерткіштерді қазуды археолог-мамандар арқылы жүргізудің бастамасы болды. Сыр өңірі қалаларын В.А.Каллаур, В.В.Бартольд, А.Ю.Якубовский сынды т.б. бірқатар атақты ғалымдар зерттеп, көптеген деректер қалдырған. 1895 жылы құрылған Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшелері маңызды зерттеулер жүргізді. 1911 жылы Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің тағы бір мүшесі А.Кастаньенің Сыр бойындағы археологиялық ескерткіштерге қатысты «Древности киргизских степей и Оренбургского края» деген жинақтама еңбегі жарық көреді. Сыр өңірі 1946 жылдың күзінде Хорезм археологиялық - этнографиялық экспедициясы (ХАЭЭ) С.П. Толстовтың басқаруымен Жаңадария мен Қуаңдария бойындағы «Жанкент қалалар тобын» зерттеуді қолға алды. Ғылыми тұжырымдама көрсеткендей, ҮІІІ-ІХ ғасырларда Сырдария мен Әмудария өзендері бойында Жетіасар қалалары орналасты. Олар Батпақтағы қалалар мәдениеті, Кердері мәдениеті деп аталды. Экспедицияның кең көлемде жүргізген археологиялық кешенді жұмыстары нәтижесінде С.П.Толстов Сырдария мен Әмударияның төменгі ағысындағы су жүйелері мен тарихи ескерткіштерінің археологиялық-геоморфологиялық картасын жасады.
2
Ал, А.Макшеев Арал экспедициясында өлкенің тарихи - географиялық бейнесін сипаттаған. Cонымен бірге Райым бекінісінен Қосарал аралына дейінгі саяхатты сипаттап, қазақтардың ауыр жағдайын суреттеді... Орыс саяхатшылары мен зерттеушілерінің өмірбаяны мен еңбектерін көрсету арқылы, туған жер тарихын білуге құштар оқырманға Сыр бойы мәдениетін насихаттау мақсатында осы библиографиялық құрал дайындалды.
Әдебиеттер тізімі Кітаптар: 1. Александр Юрьевич Якубовский (1886 – 1953) // Якубовский А.Ю. талқандалған Сығанақ ( Сунақ): Сығанақтың жұқаналары. – Алматы: Дәуір, 2008. – 118 – 126 б. 2. Арал өңірі тарихының зерттелуі (ХІХ – ХХ ғғ.) // «Еуразия тарихы мен мәдениетіндегі Арал-Сырдария өңірінің орны» атты халықаралық ғылыми конференция МАТЕРИАЛДАРЫ / Ред. басқарған Б.Момынбаев. – Алматы: АРНА, 2009. - 185-189 б. 3. Арал өңірін зерттеушілер //Сыр өңірі тарихы: Көне дәуірден бүгінге дейін / Құраст.: Қ.Махамбетов, А.Айдосов, Ы.Қалиев, Ә.Нұртілесов. – Алматы: Атамұра, 1998.- 221- 223 б.: Суретті 4. Арал теңізі аумағын зерттеушілер //Сәрсенов Қ. Қазалым – қарашаңырағым / Сәрсенов Қ. Пікір жазғандар Б.Кәрібозұлы, Т.Мәмиев. – Қызылорда: Тұмар, 2009. -22 – 23 б. 5. Баяндин Н. Саяхатшылар ізімен. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 208 б. 6. Берг Лев Семенович //Баяндин Н. Саяхатшылар ізімен. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 81 – 82 б.
7. Бутаков Александр Иванович //Баяндин Н. Саяхатшылар ізімен. – Алматы: қазақстан, 1966. – 62 – 64 б. 8. Бутаков экспедициясы //Жұмаханов Т., Жұматаев Б. Қазақ хандығы (ІІ бөлім): Қазақстан балалар энциклопедиясы. – Алматы: Аруна, 2006. – 224 б. 9. Жаппасов Ж.Е. ХҮІІ – ХҮІІІ ғғ. Қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихы: Оқу құралы. – Алмакты: Қазақ университеті, 2011. – 202 б. 10. Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер: Сыр бойының ежелгі тарихы мен мәдениеті. - Алматы, 1996. - 36 б. 11. С.П.Толстов және ХАЭЭ // Байгунаков Д.С. Көне Қазақстанды зерттеген ғалымдар. - Алматы, 2015. – 110 – 121 б. 3
12. Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның ХҮІІІ ғасырдағы қарым – қатынастары: (Қазақтың кіші жүзіне қатысты мәліметтер негізінде / Жауапты ред. М.Асылбеков. – Алматы: Ғылым, 1970. – 140 б. 13. Северцов Николай Александрович //Баяндин Н. Саяхатшылар ізімен. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 68 – 69 б.
Энциклопедиялар. Сөздіктер. Анықтамалар 14. Аничков Иван Васильевич – археолог, этнограф //Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 50 б. – (Мәдени мұра) 15. Аничков Иван Васильевич: Өмірбаяны // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы, 2005. – 94 б. 16. Арал флотилиясы: А.Бутаков пен Поспеловтың зерттеулері туралы //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. – 111-112 б. 17. Бартольд Василий Владимирович // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Б.Аяған. – Алматы, 2005. – 158 б. 18. Берг Лев Семенович: Өмірбаяны // Сыр елі.Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы, 2005. – 170 б. 19. Бутаков Алексей Иванович / / Қазақстан ғылымы: Энциклопедия. Т.1. / Бас ред.Б.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС, 2009. – 277 б. 20. Бутаков Алексей Иванович: Өмірбаяны //Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. -179 б. 21. Веселовский Николай Иванович – шығыстанушы, археолог // Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 137 б. – (Мәдени мұра) 22. Гладышев Дмитрий – Орынбор драгун полкінің поручигі // Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 149 б. – (Мәдени мұра) 23. Каллаур Василий Андреевич: Өмірбаяны // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы, 2005. – 257 б. 24. Кастанье Иосиф Антонович – этнограф, тарихшы //Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 263 б. – (Мәдени мұра) 25. Левшин Алексей Ираклевич – түркітанушы // Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б. Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 116 б.
4
26. Левшин Алексей Ираклиевич: Өмірбаяны // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. – 351 – 352 б. 26. Лерх Петр Иванович – шығыстанушы, археолог // Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 388 б. – (Мәдени мұра) 27. Лерх Петр Иванович: Өмірбаяны // Сыр елі. Қызылорда облысы: Энциклопедия. – Алматы, 2005. – 352 б. 28. Северцов Николай Алексеевич – зоогеограф, саяхатшы // Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 481 б. – (Мәдени мұра) 29. Тевкелев Александр Иванович – елші //Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 502 б. – (Мәдени мұра) 30. Толстов Сергей Павлович – шығыстанушы, этнограф // Қазақстан: Ықшам энциклопедиялық сөздік / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. – 507 б. 31. Толстов Сергей Павлович: Өмірбаяны // Сыр елі: Қызылорда облысы: Энциклопедия / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы, 2005. – 485 б.
Мерзімді басылымдар: 32. Ахметов Қ. Ғылым жолындағы ерлік: Саяхатшы Н.А. Северцовтың Сырдың төменгі ағысына жасаған саяхатының 100 жылдығына //Ленин жолы. – 1958. – 15 июль 33. Аяғанова Н. Арал өңірі – орыс ғалымдарының зерттеулерінде: Арал теңізі бассейіні //Ақмешіт хабаршысы. – 2010. - №3. – 88 – 92 б. 34. Әбілов Е. Арал – анам келе жатыр, Арал анам: Бутаков И.А., Берг Л.С., Шевченко Т. туралы және т. б. тақырыптар қамтылған //Сыр бойы. – 2007. – 20 наурыз 35. Әлиев С. В.А.Каллаурдың өлкетанушылық қызметі: Әулиеата үйезі бастығының балбал тастарды ашуы // Қазақстан тарихы. – 2004. - №5. – 83 – 88 б. 36. Әмірбек Ш. Ресей тарихшыларының зерттеулері: Левшин А.И., Бартольд В.В. //Қазақ әдебиеті. – 2015. – 16-22 қаңтар (№1/2). – 9 б. 37. Бейсенова Ә. География Бергтен басталып еді: Орыстың көрнекті ғалымы Л.Бергтің Қазақстан жерін зерттеуі туралы // Зерде. – 2004. - №7. – 9 – 10 б. 38. Беркінбаев Д. Өлке тарихының өзгеше келбеті: Сыр өңірінің тарихы орыс деректерінде. Жаңа кітап // Сыр бойы. – 2009. – 13 маусым 5
39. Қаназ М. Жарылқаушы ма, жазалаушы ма?: А.И. Бутаков туралы шындық / Қаназ М. // Егемен Қазақстан.- 2006. -25 қаңтар. 40. Қожақұлы Ө. Арал флотилиясының тарихы: А.И.Бутаков және т.б. //Тұрмағамбет. – 2011. - №2. – 44-52 б. 41. Қыдырбаев А. Орыстар Аралға неге қызықты?: Арал теңізін зерттеген А.Бутаков экспедициясы жайлы // Парасат.- 2006.- N6.- 11-13 б. 42. Нұртаева Ұ. Теңізші терген тарих: Арал өңірін зерттеуші А.И.Бутаков туралы // Сыр бойы.- 2004. - 21 тамыз 43. Өзбекұлы С. Қазақ туралы құнды еңбек: Белгілі зерттеуші А.И. Левшиннің «Описание киргиз – казачьих или киргиз – кайсацких Орд и степей» (Санкт-Петербург, 1832 ж.) атты кітабы туралы // Заман – Қазақстан. – 1996. – 18 қазан(№39). – 4 – 5 б. 44. Пірназар С. Арал теңізінің магелланы: Зерттеуші А. Бутаков туралы // Егемен Қазақстан.- 2005. - 28 қазан 45. Пірназар С. Шірік – Рабат шаһары: С.П.Толстов еңбегі айтылады // Сыр бойы. – 2008. – 17 қазан. – 4 б. 46. Сағидуллақызы Г. Қосарал және Шевченко: Бутаков экспедициясы және Т.Шевченко туралы / Сағидуллақызы Г. // Сыр мектебі.- 2014. - 12 сәуір (№ 11/12). - 6 б. 47. Ұйықбаев Қ. Достық көпір: / 1731 – 1732 ж. А.И.Тевкелев бастаған орыс елшілігінің Қазақстанға сапары туралы/ // Қазақстан мектебі. – 1987. – №2. – 73 – 77 б.
6