ՀԱՏԿԱԿԱՆ ՍՍԴ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ И З В Е С Т И Я А К А Д Е М И И НАУК А Р М Я Н С К О Й С С Р Հասարակական qիւոոէ ρjni ննԼւ՝ № 10, 1954
«Լ. Պսւրսաւքjuifi ԱՐեՎ.եԼ311ն ՃԱՅԱՍՏԱՆՒ ՄՒԱՑՈՒՄԸ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻՆ՚ 1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ XIX
XIX տանի թյան
դարի
(Իրանի) մեշ
սկզբին
ծանր
Թյուրքի ան և Իրանը Հայաստանը։ Իրանի
իսկ
իսկ
րում
էին շահի
սուլթանի
կողմից
կողմից
Արևելյան Երևանի խանի
Արևմտյան բումի,
Հայաստանը
Բայազետի,
հերթին
կին փաշաների
էին
կողմից
Թյուրքիայում էր։
տակների
կյանքի
իսկ
զավթ ել
խանությունկառավա-
փաշայություններր՝ խանության
որոնք
մեջ։
կառա վար ո ւմ էին
էր 6 փաշայությունների՝
Կարսի,
Փաշայություններն
(գավառների),
որոնց
էրզիրենց
գլուխ
կանգնած
բեյերը։
տիրող
և շահի
ու գույքի
էին
էր Երևանի
և Դիարբեքիրի։
նշանակված
Սուլթանի
արել
մելիքները։
սանջակների
և Իրանում
պոտիզմն
ու
Մուշի
հովիտը
կազմվել
խաները,
մտնում
\բաժանված
Վանի,
բաժանված
էին
Խանությունները
էր 15 մահալիների,
բեկերն
այդ։
փաշաները։
մասը
բաժանված
նշանակված
Արաքսի
մասում
պարսիկ
թուրք մեծ
էր
պատմու-
բաժան՛-բաժան
մինչև
փաշայություններ։
նշանակված
խանությունը կողմից
և
Պարսկաս՛
Իրանը։
նշանակված
Հայաստանի
Հաչ ժողովրդի
նվաճել
տակ գտնվող
մասում՝
էր շահական
մասը՝՝
մասըճ
ության
Թյուրքիայի
գտնվում լծ՛ի տակ։
մի ժամանակաշրջան
ու սրով
արևմտյան
արևելյան
տիրապետ
ներ,
դեռևս
ու մռայլ
ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՍԿՋԲԻՆ
Թյուրքիայի
հրով
Հայաստանի
էր Թյուրքիան,
ԴԱՐԻ
Հայաստանը
և սուլթանական
չափազանց
ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
վարչական
սիստեմը
իրավունքներն
ռազմական
անսահմանափակ
ապահովությունը
կախված
էր
դես-
էին։
նրանց
Հպաքմահա-
ճույքիցt Ինչպե и շահն շաներն
իրենց
պետներ
էին։
դատական
իշխանության Նրանց
բոլոր
Խաներն .կամքը։
ները
տարբեր
պատկանում
ձեռքում
կենտրոնումt Տարբեր
էին արտոնյալ
Թյուրքիայի
տակ էին
երկրռւմ,
գտնվող
այնպես
էլ խաներն
շրջաններում,
միահեծան
կենտրոնացած
ունեին այնպես
վարչական,
բազմաթիվ
ստորադաս
էլ տեղերում
իրագործում
խանություններում
իրավունքներ
Արտոնյալ
ամբողջ
ու
փաբռնա-
տնտեսական
և
գործերը։
ու փաշաներն
որոնք ինչպես րերի
ու սոզթանն
շահագործող
ու փաշայություններում
ու պարտականություններ դասին, դասին
և Իրանի հետամնաց
պաշտոնյաներ, էին իրենց
ազատ
ունեին,
էին հարկերից
էր պատկանում
նաև
ռազմա-ֆեոդալական
ու
տե-
պաշտոնյաբայց
բոլորն
էլ
տուրքերից։
հոգևորականությունը։ դեսպոտիզմի
պ։սյ-
* Տպաղ րում ենք Պատմության ինստ ի ut ու տի կողմից՝ պրոֆ. պրոֆ» Մ· Ներ и ի и յան ի Л Վ· Պարսամ յանի խմրաղրությամր Հրատարակության պատրաստվող *Հայ ժողովրդի պատմություն* ձեռնարկի երկրորդ Հատորից մի գլուխ և իւն ղր ում ենք ընթեր η ողն եր ի ն, Հատկապես պատմության դասատուներին, իրենց դիտողություններն ուղարկել խմրաղրության Հասցե ով t
Վ՛ Պ արսամյան
4
մ աններում, գնում։
երկրի
արտադրողական
Տնտեսության
աստիճան
հետամնաց
եղանակով, ցածր
գլխավոր
գացած
վիճակում։
չկար
նապես
աշխատանքի
և Իրանի
հասարակության
տոնյալ
դասերի ամբողջ
էր
ձեռքում։
դառը
ու փաշաները, վրա
էին
շատ
ու առևտուրը
տրվող
բահրա
մուլք
(բերքի
^/\օ-ը)
էին
նաև
բազմաթիվ
անասնահարկ Պե տա կան
և այլն)։
այլ
զար-
Հայերից,
առանձ-
գյուղացիության
գտնվում
էր պետության
զուրկ
էին հողից։
գրեթե
կոչվող
դրու-
վիճակում
և
ու
ե
(գլխահարկ, հարկն
տուրքերը։
կալվածատիրոջը վճա-
արոտահարկ,
վերցվում էր։
էին
կողոպ-
գյուղացիները
ծխահարկ,
բերքից
ար-
եկեղեցին։
հարկերն
հարկերից,
նատուրալ
խլո ւմ,
ու
բոլոր
և
Նրանք մշակում
արդյունքը
(բերքի
ու բամբակի
ձևը
իսկ
կալվածատերերն
հարկեր
գլխավոր
որպես
քրիստոնյաների,
և թյուրքական
էր հասնում,
որ նրանք
նույնիսկ
Գյուղացիները պարտավոր
հերկել
և ցանել
վարձ»
Որոշ
էր 75
մասը։
տուրքեր
գան-
նրա
հողը,
կամ
առու
ուտելու
քիրասի
կալսել
համար
կատարում հանդերձ
և բերքը
հանել,
նաև
հավատի
հարկ։
այն
նրանցից
տեղն
վերցնում
)։
համար
ընտանիքով
էր իր համար
էին
սանձարձակություններն
հացը
(դիշ
կալվածատիրոջ էին իրենց
հարկավոր շինել
վերցնում
պաշտոնյաների
գյուղացիների
((ատամի
Նրանք
նապարհ
և
դրամով։
Պարսկական
ծատիրոջը
ուժի
ժողովրդի
հողը
հիմնական
Մետաքսի
ռենտայի
էին նաև
հայ ճ
կախյալ
դատում,
հայ
պետությանը
լցնել
շենքեր
Էին նաև կոռ ու
ծառայել նրա
կամ
շտեմարանը։
պարիսպներ
գյուղացիները
բեկար։
կալվածատիրոջը,. Կալվա-
կառուցել,
պարտավոր
էին
ճա-
նրա
համար·
աշխատել։ Ժողովրդի
կահավաքներն վածքը,
համար
Թյուրք կացած նրանց
կատարյալ
ընկնում
էին
կահկարասին, փաշաների
Նրանք գյուղացիներին ժամանակ գույքը,
հանդգնում տիժները՝
խլում
պատուհաս
գյուղերը
և պարսիկ համարում
աչքերը
հանել
Ռուս
պաշտոնյա
խանական
կարգերը,
սին գրում
է,
ոԳրասենյակս։յիճյ
և բռնագրավում
նվիրում
կամ
և անարգում
/՛սաների
ձևը։
Հար-
գյուղացիների
ունեց-
ե. կամ բերդի
ապա
սովորական քիթը,
պարիսպներից
Ի. Շոպենը, Երևանի
էին
խանի
որը
գործավարությունը
ուրիշի,
դարձած ձեռքերը ողջ-ողջ
ցան-
հափշտակում
էին մեկը
պատրաստ
էին
բարբարոսական
պա-
կամ ականջները
կըտ-
ցած
նետել։
ուսումնասիրել
գործադրած
տարվում
չուներ։ և
Իսկ եթե որևէ
նրա համար
մանրամասն
(սարդարի)
գոյություն
ու ստրուկները
ու աղջիկներին։
կամքին, լեզուն,
օրենք
ճորտերն
վաճառում կանանց
տիրոջ
ենթարկել,
համար
էին իրենց
և Պարսկաստանում
կրնկածեծի
էր հարկահավաքման
անասունները։
էր չենթարկվել
Թ յուրքիայում րել,
պրիմիտիվ
իրավազուրկ,
ծանրացած
ք*ացի
կոչվող
էր
Գյուղացիները
օրն աշխատում,
էին խաներն
ձրի
ծ՛այր
արտադրողականությունը արհեստներն
տակ գտնվող
միջոցը՝
տրվող
էին
էին
էր
ենթարկվում։
հիմնական
Գյուղացիների
ձում
անկում
գտնվում
էր միջնադարյան
արտադրող
գտնվում
շահագործման
Արտադրության
լծի
հիմնական
Գյուղացիությունը
դաժան
րում
ու դեպի
չէին։
թյունը։
տում
մշակվում
արդյունաբերություն.
Ծանր էր Թյուրքիայի
հողը,
քայքայվում
գյուղատնտեսությունը
Հողը
գյուղատնտեսական
էր։ Երկրռւմ
ուժերը
ճյուղը1
էր շատ
է
Երևանի
պատիժների
մա-
հասարակ
ձևովԻ
Արևելյան
չգիտեին կամ
ո՛չ ցուցակներ
բողոքներ,
որը տեղն էր,
ֆալախկային
ֆառաշները էր մեջքի
նրա
հրամայում
էլ կտրում հանում
ոտքերը,
եր էին
էին դատապարտյալի էին
մեկ
դուրս
իսկ
կամ
ուրիշ
աչքը,
երկուսը
արձակում,
պատժի
ենթակա
և մի
ակնթար-
պրծնում
բարձրացնում
մասրենու
կրունկներին։
ոտքը,
և այդ
զեկուցումներ
և վճիռ
ֆառաշ
լուսամուտից
ձեռքը,
երկու
էին
երկու
նրա
էր թշվառականին
էր
Եթե մեղադրյալը
վրա,
հասցնում
&
լսում
հանգամանքներին
նշանով
հարվածն
Ռուսաստանին
Սարդարը
էր ածվում։
պաոկեցված
կապած
պոտներով
էր գործի
ի կատար
սարդարի
նա արդեն
սարդարը
և ո չ էլ մատյաններ։
ծանոթանում
ու տեղը
ապա
թում
Հա յաս ս1 ան ի միացումը
դալար
Երբեմն
նետել
էին
Զանգուն,
երբեմն
մեկ կամ երկու ականջը,
ամենը
կատարվում
ճի-
կատաղած լեզուն,
էր
կայծակի
արա գութ յամբՅ>։ Ֆրանսիացի աչքերը
ճանապարհորդ
կուրացնում
էին
Շ արդենի
շիկացած
վկայությամբ,
երկաթով,
իսկ
առաջ
հետո
այգ
մեղադրյալի
անում
էին
սուր
գործիքով։ Անօրինակ խաների
ծանր
և թյուրք
պայմաններում
փաշաների
հովության
ամենատարրական
թյուններից
և քաղաքական
գային-կրոն
ական
լյացիայի։
խիստ
Բպյց
պարբերաբար էին նրանց նացնում
Նկարագրելով Ж Առ ովյանր •Օչ օղլուշաղը, 2.
իրավունքներից։
ավելի
հայ
ժողովրդի
չես իմանում,
ՀԱՅ
ԺՈՂՈՎՐԴԻ
դարի
ՊԱՅՔԱՐԸ
երկարատև
վերջին
պայքարը
և XIX
այդ
էր իրանը,
թե ո՛՛ւր ես,
ՎՐԱՍՏԱՆՒ
XVIII
ապրած
էր նաև
ու
ու
Պարսկաստանում
ծանր
օրերը,
երկրո"ւմը,
ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻՆ
պահում։
մեծ
հայրենասեր
ոչ ապրանքը, թե
խլում
մահմեդակա-
հարեմներում
ոչ մալը,
ազ-
ասիմի-
բռնությամբ
ու աղջիկներին,
ու խաների
ապա-
հարստահարու-
Ծնողներից
տղաներին
պարսիկ
ու գույքի
բնաջնջման
β*յուրքիայում էին։
փաշաների
է. «Ոչ տունն
ժողովուրդը
նա ենթարկվում
ֆիզիկական
նողկալին
գեղեցիկ
հայ
էր կյանքի Տնտեսական
բացի,
մանկաժողովներն ու շահի,
գրում
Նա զուրկ
հալածանքների,
երեխաներին^%
և սուլթանի
էր գտնվում
տակ։
ճնշումներից
ամենից
կրկնվող
լծի
ոչ
ջանը,
դժոխքումըո։
ՄԻԱՆԱԷՈԻ
ՀԱՄԱՐ
ՄՒ՛ԱՏՈՒՄԸ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻՆ
դարի
սկզբին
Ռուսաստանին
Անդրկովկասի
միանալու
համար
ժողովուրդների
է լ ավելի
է
ուժե-
ղանում ։ Թ, ոլրքիան հելու
և Իրանն
համար
ամեն
Ռուսաստանին։
կանին
•P ար վա նս ա ր այի Վրաստանի
միանում
են անցնում
ու Շամշադինի միացումը վրաց
հրահրում
է Ռուսաստանին։ նաև
Վրա ստանում
շրջաններում
Ռուսաստանին ժողովրդի,
այլն
որոնք օգնում
ապրող պրոգրեսիվ
Անդրկովկասի
հետ և
էին
դեմ։
ժողովուրդների է։ 1801
Իրագործվում
ժողովրդի
պա-
թշնամական
Ռուսաստանի
հաղթանակում
վրաց
տակ
միացումը
խիստ
Անդրկովկասի
օգնությամբ
Եղբայրական
լծի
Անդրկովկասի
գաղութարարները,
դժվարություններին,
իղձը։
տակ
ոչ միայն
սի ական
երին իրենց
նկատմամբ
պատերազմի
Ռուսաստանի
Վրաստանը
դարավոր
տիրապետության
ունեցավ
ժողովուրդների
նրանց
ստեղծված պայքարը
Արևելյան
ժողովրդի
էին ձախողել
նաև ան գլո ֊ֆրան և Իրանին,
Չնայած արդարացի
ժողովուրդն
աշխատում
Անդրկովկասի
դիրք էին բռնել fi՝յուրքիային
Անղրկովկասի
կերպ
թվաէ վրաց
Ռուսաստանի
Լ՛ոռու,
Հազախ-
հայերը։ մեծ
նշանակություն
բոլոր
ժողովուրդների
Վ. Պարսամյան
6 համար։
Պատմական
այդ
ակտ՛ը բարենպաստ
սաստ անի հետ Հայաստանի ցավ և վճռական կական
միացման
գործողությունների
և թյուրքական
լծից
թվականին գեներալ
գրավում
են Գյանջայի
թյան
Մամադ
ապահովելու զար հայ թյունը։
համար,
պարսկական
Երևանի,
օգնությամբ
պարս-
ԵՐԵՎԱՆԻ ՎՐԱ
սկա կան
պատերազմը։
1804
Իջևանի
Ռուսական
թվականի
խանության
հունվարին
հետ
շրջանը։
առաջին
Ռուսաստանի
1804
արշավանքը
Ցիցիանովի
Կոտայքի, առաջն
հայերը,
առաջապահ
գերությունից կեսերին
հունիսի
թվականի
մա-
Երևանի
Էջմիածնի
արած
կռվի
արշավանքի
բռնվելով
և անցնում
լուրը,
շրջաններից
քշում
զորամասերի
հազարանոց
ուժեղ
է դեպի
խանու-
խանի
Լ пл.ի ֊Փա մբակ՝
իր
թիկունքն
մոտ
Կարսի
զորքերի
օգնությամբ
ջոկատի
զինվորները
հերոսաբար նրանց։
Երևանի
հունիսի
մոտ
20
հա-
փաշայու-
հետ,
Շիրակ
ազատագրվում
ռուսական
են
տիրապետու-
մոտենում
րայց,
հետ
խանին վրա,
եկած
հեծելազորի
փայլուն
և Գառնիչայի
հույս
սպասածին,
շուրջ
պարսկական
միջև։
Աբբաս-Միրզան պարսիկների
զորքերը
էջմիածնի
Ցիցիանովի՝
օգնության
հակառակ
են շպրտում
են էջ մ իա ծնին։ ունենում
հազարանոց
զորքերի
Ռուսական 30-ին
20
է տեղի
Հարձակուներ
ռուսական գրոհները
հաղթանակ
ուղղությամբ
ան-
քաջարի
և
փախուս-
են տանում
հուլիսի
նաև
15-ին
տեղի
կռիվներում։
1804 Այստեղ
լի
նրանց։
տի մատնում ունեցած
ու Երևանի
փոքրաթիվ
ջախջախել
զորքերը
ճակատամարտ
Ա բբա и ֊Միրզա
վեք ով ռուսական միջապես
ռուսական
20-ին
գահաժառանգ
թ. հուլիսի նրանց
զինվոր
24-ին
ուժեղ
զորքի
տամրությունները և վերադառնալ
զորքերին։
Բերդի
ստիպում
Իրենց
տալիս
են Երևանի
կայազորը,
ձգձգվում
ջերմախտր
են Ցիցիա նովին
պատերազմի
բերդը։
որն
ուներ
էι Սննդամթերքի
պա-
և Վրա и տան ում ծագած
սեպտեմբերի
են ընկնում
մարտական Գրիգոր
Մանուչարյանն
Երևանի
պաշարման
հաստատում
ռուսների
Սակայն
խիզախները
Ռուսական
մեծ
2-ին
ապըս-
թողնել
Երևանը
իր
ժամանակ,
Պարսկական
շուտով
հեծյալ
մի խումբ
հետո,
կառավարությունը
ցույց
և
ռուս
առանձնապես
աչ֊
և
Մելիք֊Արու[ի
և գլխատում
Թավրիզում։
հայեր
գաղտնի
են
նրանցt
բարձրացվում։
դրություն
և Երևանի
կապեր
հաղորդում
են և կախաղան ծանր
երր
տալիս
ջոկատով
տեղեկություններ
բռնվում
հեռանալուց
ադրբեջանցին էին
հայերից
դերի են վերցնում
հետ և անհրաժեշտ
զորքերի
հայերը,
օգնություն
գործողություններով
որին պարսիկները
բերդի
ժամանակ
և ռազմական
որդի Ռոստոմը,
համար։
պաշարում
է ցույց
Վրաստան։
նյութական
այդ
զորքերը
գրավումը
մեջ տարածված
Ռուս ֊պարսկական վրացիները
ռուսական
դիմադրություն
ու 60 հրանոթ։
կասությունը,
յերի
Ռուստա-
տակ։ Հունիսի
քի
լսելով
և զորքի մոտ
ռուսական
թյան
7000
նաև
զորքերի
խանը,
հավաքում Արփաչայի
մտած
հինգ
ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ
Գյանջայի
Է անցնում
Է ռուսական
նան
նոր չիցք
վրաt Երևանի
մոտ
տակ
սկսվում
Ռուսաստանի
գլխավորությամբ
խանությունը։
ստեղծեց
ժողովուրդը
համարէ
Է ռուս-պար
Ցիցիանովի
տիրապետության յիսին
անցավի
ԱՌԱԾԻՆ
սկսվում
զորքերը
Հայ
ազատագրվելու
ՌՈՒՍԱԿԱՆ ԶՈՐՔԵՐԻ
1804
պայմաններ
համար։
Է ստեղծվում
խանր
սկսում
են
հադա-
dան
դատաստան
լցնում
են
Երևանի մի մեջ,
հայ
այն
թանաք»։
թվականին
ճնշումները, 1805
Շիրակի դիմում
թ.
թթ.
Ադրբեջանում։
ազատագրվեց թ.
պատմական
խոշոր
սաստանին
են միանում րաքվի
և ոչ Էլ ճընտիրա-
նաև
շրջաններում
Ուժեո
և Մեղրու
հավաքելով, մի
հեծելազորի մարտերից Հունիսի
թյուրքերը
՛մա յոր
Նույն
են
տարում
Ռու-
իսկ
1806
հունիսի
5-ին
նորից
զինվորները, Է գրոհում
գեներալ
են
Գուդովիչր։
փոքրաթիվ
Յուսուֆ
հայերի
ետ են մղում
նրանց*
ափին։
1807
սերասկյար
Յուսուֆ
Գյումրու մարուժեր
աջ
նոր
Թյուրքական
20
սկսվում
տևող
կովկասյան փաշան,
(զորա-
Է
անհավասար
վրա։
ութ ժամ
թ.
փաշան,
Այնուհետև
Ախուրյանի
Փոթիի
զինվորները,
ընդունելով
Է գալիս
հար-
դեմ։
հարձակվում
Գյումրու
պոլեոնի
զորքերը
Ախուրյանի
Գյումրին։
Նա
ռուսական
բանակ,
զինվորները
Գյումրի
նոր
և
անգամ
Գազազած
ետ են շպրտում
իր զորամասով
այդ և
Ախալցխայի
քաջարի
մի
կայսր
Թյուրքիայի
գործում
ռուս ամեն
ռմբակոծում
յի
Ռուսական
գլխավորությամբ,
Ռուս խիզախ
թշնամուն
դեմ։ և թե՛
Գ՛յումրի ում,
նրանց։
Պատմական
համար։
Ֆրանսիա
են
10 հազարանոց
Նեսվետաևի
պրոգրեսիվ
Անդրկովկասում
Ախալքալաքի,
բայց
ունենում
փաշայի
ժամ
գրոհները։
ան,
Երանի
Կարս ի,
խոշոր
ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ
մասնակցությամբ,
են մղում
ամբողջ
թե'
վրա,
են տեղի
և ետ
հրամանատար
պայմանագրով
Ռուսաստանին
համար։
միացման
հարձակումներ
Յուսուֆ
8-ին
օգնությամբ Ռուսաստանին։
կնքված հետ
դիրքերը
Ռո ւսաստանի
կռվել
թյուրքական
հեաո
միջև
Ռուսաստանին
Թյուրքի
Է սկսում
ակտիվ
մարտեր
Գեներալ ջարդում
ունեցան
զորքերի
և միացավ
ժողովրդի
Հայաստանի
բազմաթիվ
30-ին
տեղի
շրջանները։
Ռուսաստանի
դեկտեմբերին
թթ.
հրամանատար)
ռուս
խանի
միացումը
և սահմանապահների
ու վրացիների
օգնուհրամա-
Շ աքի ի ու Շ իր վան ի խանությունները,
Էին միաժամանակ
1806—1812
Երևանի
զորքերի
Նեսվետաևի
'Լարաբաղի
ադրբեջանական
ստեղծեց
պատերազմ
կադրված
տանել ռուս
Ռուսաստանին։
լծից
և Ւբրահիմ
ամրապնդեց
թվականի
դրդումով,
վոր
գրե-
ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻՆ
ՌՈՒՍ ֊ԹՅՈՒՐՔԱԿԱՆ
1806
գտնվող
ժողովուրդը
թափանի
ունեցավ
ավելի
նախադրյալներ
հրանոթ
կմնա
Էին ռուսական
չկարողանալով
բռնակալության
Ադրբեջանի
նշանակություն
տը,
դիմու-
վրա
խանությունը։
Հյուսիսային
վրա։
մի
պարսկական
իրադարձություններ
Է Ռուսաստանին։
թվականին՝
մայիսի
ում
գեներալ-մայոր
ՄԻԱՑՈՒՄԸ
Ցիցիանովի
միանում
Է՛լ
զորքերը
ԱԳՐԲԵՀԱՆԻ
նաև Զանգեզուրի,
զորքերի
ոչ թուղթ
շատերըյ
Շիրա կը և միացնում
Ադրբեջանական
մայիսին
միանում
են
պարսկական
Ղարաբաղը
ակտը
գրած
են, «Եթե թղթի
ապա
փախչում-անցն
բն ակիչները,
ռուս
գրավում
1805—1806
1805
ենք,
հայերից
են Լոռի ՛Փա մբակում
գարնանը
նատարությամբ
նաև
համար,
խոշտանգում։
թվականին
ասում
տանում
մեջ ապրող
բանտարկում,
ֆիզիկապես
1805
դրությունը,
որ մենք
խանության
մարդկանց
կամ
բնակիչները
ծանր
ճնշումները,
Բա զմաթիվ
թաղում
տակ։
1805 թյանը։
իրենց
ազատագրվելու
պետության
հետ։
ողջ-ողջ
և ադրբեջանցի
Երևանի
շումներից
նրանց
բերդը,
նկարագրելով
լու լինենք
խանի
տեսնել
Երևանի
են
անհավասար
ափը։ զորքերի Երևանի
գլխա-
խանին
«
Վ, Պ արսամյան
.8 Աբրա и ֊Միրզային միացյալ
ուժերով
Գուդովիչը, ձակվում 18-ին
Գռւդովիչի
գալստյան
ջախջախել
ռուսներին
և մտնել
առանց
է Յուսուֆ
Ախուրյանի
համառ
հետո
է ունենում
թյուրքերը
մոտ
գերի ընկնելուց։
երկու
փաշային,
քան 1000
չէր
մասին,
դեմ
սեպտեմբերին նաև
տարած
արշավում
հայկական
ադրբեջանական հոկտեմբերի
սկզբներին
Երևանի
բերդը
ինժեներների դեսպան օգնում
գեներալ
մերժում
բերդը,
գրավել
17-ին,
ռուսների
վրա և գգ էի
Գուդովիչը
մտադրվում
նկատի
ունենալով,
որ բերդի
վրա յով
գրավումը
ճանապարհները
նեղություն
կկրի,
վերադառնում
կարող
նոյեմբերի
30-ին
են տանում,
և միացյալ
1810
Բուխարեստում թյուրքական կովկասում
չնայած էին
կնքված պատերազմը։
տերիտորիալ
Անհամեմատ յոերազմր։
1812
զորքերը բերդը։ զինվորական
պայմանագիրր,
Ֆրանսիան
Ռուսաստանի սկզբում
պարետ
դեմ։
փորձում
Հասան
Է
խանից
խակըտ-
գրոհի։ մարդ
չորս
շարասյունով
և հրաձգային պատճառելով ՛գրոհել
է ձգձգվել,
ուժեղ նրանց,
բերդի
կրակ ետ
վրա,
իսկ վերահաս
ե. զորքը
սննդամթերքի
թողնում
է Երևանը
ձմեռու
և
են բայց
ռազ-
Ապարանի
ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ
Ռուս զորքերը նրան,
թվականին
ուժերով
ունեցած
և ռուս ֊պար սկա կան պատերազմները
տարիներին։
նորդությամբ,
տեղի
ռուսական
Վրաստան։
Ռուս-թյուրքական թանակ
ու
ֆրանսիական
անդամ
կփակվեն
ԳՅ ՈՒԼԻՍ ՏԱՆԻ
նաև հետագա
մոտ
էր
վրացական
ու
3000
կորուստներ
թ.
էր
հրետանային
է երկրորդ
1808
ուղարկել
Է անցնել մոտ
լսելով
սպաների
րուդովիչը
առավոտյան,
Պարսիկներր
էր
մասնակցում և
են Երևանի
լարում
երբ բերդի
հրամայում
մղում։
մամթերքի
բայց
ա
վա պայմաններում
Տիլզիտի
գեներալ
այն,
վաղ
վրա։
Երևանի
Թեհրանից
և նրանց
մտնել,
րուդովիչը
ինչպես
պաշարում
Խախտելով
փրկվում
օգնության
արշավանքին
էր ֆրանսիական
ու Թյուրքիայիէն
են բերդի
են բացում
անդամ
չհասց-
է
ԵՐԵՎԱՆԻ ՎՐԱ
գեներալ
և
4արս,
փաշան,
մեջ
դիմադրությունը,
որոնց
Է ստանում,
Նոյեմբերի գրոհում
երկրորդ
Երևանի
Այդ
տևող
դեպի
Նախիջևան։
ջոկատը,
Աշտարակում
հակառակորդի
Գարդանը։
Պ աշարելով
վրա։
հարհունիսի
Յոթ ժամ
և հազիվ
մարտի է
հետո,
հեծյալ
ամրացված
ղաղ ճանապարհով րական
է Երևանի
նրանց՝
թ.
են
զինվորներով
ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ
ղեկավարությամբ,
էր Երանին
12 հազար
հաղթանակից
հեծե լա,զորը։
ջարդելով
1807
Յուսուֆ
է ոտքով
համարձակվել
կամավորական
մարտերում,
սպանված։
վերադառնում
ՌՈՒՍԱԿԱՆ ԶՈՐՔԵՐԻ
Թյուրքերի
վրա։
ճակատամարտ։
փախչում
որը
է
Վրաստան։
զորքերի
ուժեղ
կիլոմետր
բայց
պարտության
հրավիրում
խուճապ ահ ար փախչում
Աբբաս-Միրզան,
Յուսուֆ
չուրը,
իր 7 ООО ֊ան ո ց զորամասով
հազարանոց
թողնելովավելի
ձի նստել,
թյուրքերի
կորցնելու,
20
մոտ տեղի
դաշտում
նելով
ժամանակ
փաշայի
մարտերից
մարտի
եկել
հայտնելով
.խոշոր թվականի
երկու
որ Երանը
փոխադարձ
կռ ժում
պատերազմում և Թյուրքիան
օգնության
փոփոխություններ հաղթանակով հայրենական
1812
պայմանագրով
Ρ h սա բա թի ա ն անցնում· չեն
էլ խոշոր
են հաղ-
, Ան գլի այի
պայմանագիր
Ռո ւսաստա նի դեմ։
հաշտության
շարունակվում
միջ-
էին
կնքել
թ. մայիսի
16-ին,
ավարտվում
է
է Ռուսաստանի՛ն։
ռուսԱնդրր-
լինում։
է ավարտվում պատերազմում
ռուս-պարսկական Նապոլեոնի
դեմ
պա֊ ռուս
ժողովրդի նակի
տարած
դեմ
պատմական
Ասլանդուզի,
Կոտլյարևսկու
տարած
համառությունը։ կնքվում
փայլուն
1813
թ.
մի անգամ
և Շամշադինի
Ршքվիι
Կ
Բ
ո ւ
ա
Շիրակի,
զուրի
և Ղ փ 'է*ի
ջանի
հետ,
լծից
և անցնում
մասում
մի
անգամ
3.
1826—1828
Գյուլիստանի
ԹԹ.
Անգլիան,
տանին,
դեմ։
ռազմական կանին
անգլիական կնքել
տանք
Ելնելով
Դեկաբրիստների կռիվներ
տեղի
է Գյուլիստանի
1826
թ.
հուլիսին
սահմանապահ
դեմ
Անգլիան
կռվելու
հետո,
իր պարս-
1817
շահը
համար։
և լեռնական
թվահատուկ դա-
Անգլիական
քայքայիչ
աշխա-
ժողովուրդների
մեջ։
անգլիական
գործա-
Ռուսաստանում են սկսվել
վտարելու։
էր
դեմ։
առաջարկում
հետ,
էր
Պարսկաս-
սովորեցնում
լրտեսների
թե
կերպով
հրահրում
էր մատակարարում,
պարսկական
մեջ խռովություններ
Անդրկովկասից
էր ակտիվ կերպ
и և սուլթանին
ապստամբությունից
Աբբաս-Միրզան, ագիէրը և առանց
հազարանոց զինվորներին,
գյուղերը,
տեղ
ուժեղ
և բերդում
խորհրդով
տարածում,
պայման
60
բեջանական յազորը
զորքի
սկսել ամեն
ւմ Ռո լսաստանի
Անդրկովկասում են
ռուս-պարս-
վերակազմում,
Ռուսաստանի
թագաժառանգ
տում
նրանց
Ռու-
Իրանը
գահակալական և
ամենահարմար
տենդորեն
պատ-
դրդումով,
խախ-
պատերազմի։
Պարսկական
րելով
դրած
հարաբերու-
պլաններից,
և պարսկական
հայտնի լուրեր
ունեն,
էր
հույս
լծի
ավարտվեց
և ռազմամթերք
Կոստանդնուպոլի
նաև
է ռուսներին
րաստվում
մեծ
փաշաների
և դրացիական
նրան
պատրաստո
ուժերով
էին կատարում
ժամանակն
զենք միջոցով
թյուրքական
Իրանում
Իսկ Հայաստանի
ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ
հետո
գործերին,
դիվանագետների
միացյալ
կալն երր
Ադրբե-
Պարսկաստանի
միջև։
իր նվաճողական
է ուղարկում
գործակալները,
Վրաստա նի ու
համար
տեսանք,
պարտությունից
ներքին
և պատերազմի
ներկայացուցիչ
Զանգե-
ու թյուրք
խաղաղություն
երկրների
մասնագետների
բանակր
Շիրվանի,
ՆԵՐԽՈՒԺՈՒՄԸ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍ
ինչպես
և Թյուրքիային,
կական
շինք
երկու
որը Նապոլեոնի
ինչպես
Շաքիի,
Ղա֊
*Լարաբաղի,
տակ։
խաների
ՌՈՒՍ-ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ
կայուն
Պարսկաստանի
Ռուսաստանի
Լոռու,
են շահական
իր ազատության
ԶՈՐՔԵՐԻ
բայց
չստեղծվեցին
միջամտել
էր պարսիկ
պայմանագրով,
պատերազմը,
թյուններ
պայմանագրով
վրա։
ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ
կական
Այդ
եղբայրական
տիրապետության
էր պայքարել
օգնության
շահի
(՛Հաբաբադ)
Վրաստանից,
նաև Գյանջայի,
ազատագրվում
մնում
Ֆաթ-Ալի
խանություններից։
շրջանները,
Ռուսաստանի
և շարունակում
սաստանի
են
պայմանագիրր։
ինչպես
բագեն՛երալ
τ յուլի ստանում
Ղ*** զա խ ի , Շամշադինի,
ընդմիշտ
ժողովուրդը
կոտրում
է Արևելյան
և Թալիշի Լոռու,
հայաբնակ
ա
հայ
շրջաններից,
յի / ւ՝երբենդի
Այդպիսով, ա
հրաժարվում
և Աբբաս-Միրզայի
ճակատամարտերում
12-ին
հաշտության
ընդմիշտ
րաբաղի
ինչպես
հաղթանակները
հոկտեմբերի
է ռուս-պարսկական
Իրանը
տակ
հաղթանակը,
Լեն քո բան ի և Մեղր ու
պարսկական
դիմադրություն ապաստանած
բանակով ավերելով զորքերը են ցույց տեղական
Ան գլի այի պատերազմ
ներխուժում և հրկիզելով պաշարում տալիս
հայկական
Կոտոև
ադըր-
բերդը։
Այն-
փոքրաթիվ
կա-
են Շուշու
ռուսական
բնա կիշները։
հայտարարելու,
Է Ղարաբաղ։
Չկարողանալով
գրա-
Վ. Պ արս ամյ ան
10 վել
բերդը,
դեպի
պարսիկներն
այն
թողնում
են
պաշարված
վիճակում
և
արշավում
Թիֆլիս։ Աբբաս-Միրզայի
խաներին
ներխուժումը
ու բեկերին։
Շիրակի
Երևանի
(Շորադյալի)
Անդրկովկաս՝
Հուսեին-Ղուլի
և Փամբակի
հայ բնակիչներին։
Եվ այսպես,
ոտքի
խանի
վրա,
կոտորում
վերստին
սկսվում
է հանում
զորքերը
ռուս
ռեակցիոն
հարձակվում
են
սահմանապահներին
և
է ռուս-պարսկական
պատե-
րազմը։ ՀԱՅԵՐԻ
ԾԱՆՐ ԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ,
ՆՐԱՆՑ
ԶԱՎԹԻՉՆԵՐԻ
Պարսկական թյուն
է ստեղծում
մանագլխին, և
զորքերի հայերի
նրանք
ամբողջապես
հաները,
«Ով
թալանի
քոլ
նոր
չոլից
սպանելու,
մեկ
մեջ
չափ
ներկած
է
չէր
եղբայր
չըլի,
սրանց
ժողովրդին։
կիմանար,
դառել
էր
առաջը
չբերեն։
մեր
երկրռւմ,
չկա
մեկի
թե
ղասապխանա։
խանի Քար
ամեն
Հասան
էին հայ
ու Հասան
կպցնում...
անխնա
սրտումը
հազար
հետ
վտանգից
կապելով,
հայերը,
այնպես
զորքերի
Հերոսական
տարածված,
թե
Երևանի
ազատվելու
իրենց
խանը
իր
մորուքի
սպանել։
ժամանակ,
և ռուս
էր
օրհասական
Ռուսաստանի նում
օր աչքը
վառում
Ապարանը
չի բռնեն
պարսիկ
ժողովուրդ,
արյունարբու
գցեի
հարվածները
խորքերը։
է Աբովյանը,—հենց
քանդել։
մարդ
սարսափ
մարդ
Ստեղծված տերազմի
կրակ
գրում
սահ-
իսկ
Այնուհետև,
երկրի
նրա
դրու-
ցցած»։
Ժողովրդի մազերի
մանավանդ
աշխարհս
արնով
քշում
ծ՛անր
ռուս-պարսկական առաշին
հավատարիմ
անում,
է ասում,
չափազանց
մատնվում։
ռուսներին
է մտել,—
ա եկել,
որ հայի
կա
ու ավերածության
որ սարից,
մարդ
չկա,
թուր
թշնամու
խանը,
Երևան
Օր չէր ըլում, Առանց
գտնվելով
կրում
Խ. Աբովյանն
սհաթը
ջրհեղեղը
Նախ
տեղահան
Հուսեին
ինչպես էս
համար։
ճ
էին
ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ
Անդրկովկաս՝
վրա
համարելով
էին նրանց,
Երևանի խանր,
իրենց
հայերին
ոչնչացնում
ներխուժումը
ՊԱՅՔԱՐԸ
ԴԵՄ
հետ
ինչպես
էլ այժմ,
մարտնչում
պայքարի
օրինակ
առաջին
են
ցույց
հույսերը
ռուս-պարսկական
միահամուռ թշնամու
ամբողջ
կերպով
ոտքի
պա-
են
կանգ-
դեմ։ տալիս
՛Հաբաբա
ղի
և
Շիրակի
հայերը։ ՛Հա բա բա ղում նալով-
Շուշու
վում
թշնամուն։
նայք։
Իրենց
հայերը,
բերդում՝
ռուս
48
Շուշու
Շիրակի
պաշտպանությանն
ակտիվ
առանձնապես
եյլի-Ղ^արաքիլիսա
ռուս
զինվորների զորքերի
հետ դեմ։
մինչև
է.
րին
դիմանալու
րնկան
շունչը զորքերը,
հետ
են և չեն
մասնակցում
են ընկնում
զորքերի իրենց
անխախտելի
հայերի մեր
հայ
ամրահանձնը-
են
նաև
Սա ֆար
գյուղացիները
հերոսաբար ծա(նր հրի
նահանգապետ
պատերազմում
«Պարսկական աչքի
վերջին
դիմադրությունր,
Թյ.շի լի սի ի զինվորական ռուս-պարսկական
գյուղում
Պարսկական
խլի-ղարաքիլիսեցիների
գրում
աչքի
կռվում
և
կա-
Ռոստոմ
եղբայրները։
խանի
հայերն
և ադրբեջանցիների
վիճակում
քաջությամբ
Թարխան յան
զինվորների
օր պաշարված
ու սրի
սահմանները
անվախությամբ կայունությա մբ
թշնամու
մարտնչում
են
կորուստների
գեներալ ունեցած
սահմանապահ
են
գնով
մատնում
Երևանի ճնշելով գյուղը։
Սիպյագինը,
խոսելով
մասնակցության
մասին,
ներխուժելու դեմ,
հենց
սկզբում
դժբախտություննե-
և Ռո ւս ասա ան ի հանդեպ
ունե-
ցած- օրինակելի
հավա տարմով}յամբ»։
նվիրվածությունը դեմ,
Ռուսաստանին
ընդհանուր Հա յերր,
տված,
պաշտպանության
եղբայրակից
ռուս զորքերի ներխուժած
հարազատ
հողերը։
տեղ
ասված
է։
մեշ առաջինը
վրացիների
շարքերում
դըրկովկաս
Մի այլ
անխախտելի
է. «Հայ
հայերը
և առանձին,
դեմ,
ցույց
հետ
հերոսաբար
զորքերի
ներխուժման
օրինակ
ու ադրբեջանցիների
պարսկական
ժողովրդի
Պարսիկների
տվին»։
ձեռք՛ձեռքի
մարտնչում
էին
պաշտպանում
Ան-
էին
իրենց
ձեռք
բերած
ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ ԶՈՐՔԵՐԻ ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ
1826
թ.
հուլիս — օգոստոս
ժամանակավոր տրամադրության այդ թվում կաս
ամիսներիս։
հաջողությունները տակ եղած
զորքերը
դեկաբրիստների
աքսորված
չեն
զորքերի
տևում։
Գեներալ
և Ռուսաստանից
ապստամբությանը
գվարդիական
են պարսիկների
պարսկական
երկար
այլև
շոսոով
դուրս
Երմոլովի
օգնական
մասնակցելու
զորամասերը,
առաջխաղացումը,
եկած
Ա.
ուժերը,
պատճառով
ոչ միայն
են շպրտում
Կով-
կանգնեցնում
նրանց
ռուսական
սահմաններից։ 1826
թ. սեպտեմբերի
վոր գեներալ
3-ին
Մա գա թովի
2000-անոց
է Ա բբաս - Միրզա յի
1 OQOOO-անոց
Սեպտեմբերի
Գյանջայի
փայլուն
13-ին
հաղթանակ
են տանում
ազատագրում
զորամասի
պարսկական
պի
ուղղությամբ
պատերա՛զմի
տեղական մղեյով
տալիս
նրան։
ռուսական
դեմ և նրանց
հոկտեմբերին
զորքերը ետ
շպըր-
ռուսական
վերջնականապես
զոր-
դուրս
վռնդում
թվականի
հայրե-
զավթիչներին։
Լոռի-Փամբակի նական
թշնամուն, այնտեղից
նշանա-
հարձակվում
ջարգ
նույնպես զորքերի
հայ
մոտ
վրա և լավ
պարսկական
են ՂաՐաԲազը>
մի ջոկատ,
Շամխորի
ճակատամարտում
տում դեպի Ղ, արաբ աղ։ Հետապնդելով քերը
ռուսական
հրամանատարությամբ,
հայերի
Հասան
հերոս ակտիվ
խանի
ռուսական
պարտիզան
զորքերը,
Դենիս
Ղավիդովի
մասնակցությամբ,
զորքերի
դեմ,
1812
գլխավորությամբ
մի շարք
սեպտեմբերին
հաղթական
նրանց
և
կռիվներ
ետ են շպրտում
դե-
Երևան։ Այսպիսով,
ների ակտիվ
1826
թ,
աշնանը
մասնակցությամբ,
կաս ներխուժած
պարսկական
վանի
1826
գրավումը։
թյուններ
թ.
են տեսնվում
վերջին
շավանք, տագրել
երբ վերջապես
Աշտարակէ ցին և թոթափել
հատուկ
հայոց
ռուսական կոչով
աշխարհի
թոթափեցեք
Երե-
նախապատրաստու-
ԿԱԶՄԱՎՈՐՈՒՄԸ
մեծ ոգևորություն
համարում
օգնությամբ հոգևոր
ջերմ
է իր հայրենակիցներին՝ ժամը,—գրում
և հայոց
մի արազա-
լծից։
ամենաազդեցիկ
պարսից
է առաջ
էին փրկարար
էր ռուս զորքերի
դաժան
«Հասավ
Անդրկով-
է դրվում
վրա։
օրիենտացիայի
դիմում
լուծը։
Արարատյան քաջեր,
խաների
ժամանակակից
պարսկական
տեսնենք
կանգնեք,
մեկր,
հաջողվելու
ժողովուրդ-
են տանում
թ. սկզբներին
Երևանի
արշավանքը
իրենց
պարսիկ
իրականության
կան գործիչներից
1827
տեղական
որով և հերթի
նախապատրաստությունը
Նրանք այդ
Հայաստանր
Հայ
պիտի
մեջ։
դեմ,
ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ՀՈԿԱՏՆԵՐԻ
Երևան յան արշավանքի հայերի
և
զորքերը,
հաղթանակներ
զավթիչների
արշավելու
ՀԱՅ
բերում
ռուսական փայլուն
ազգի լուծը,
և
քաղաքա-
պաշտպան
Ներս ես
ոտքի
կանգնել
է նա,—
երբ
ազատությունը..· ուրախացրեք
աչքով Ոտքի ալեզարդ
Վ·
12 Մ ա սի սին,
մի անգամ
արյունով
Պարսս/մյան
ներկեցեք
հայրենի
հողերն
ու ապա
ապրեցեք
աղա տշ>։ Ներս ես Աշտարակեցու մեջt Բազմաթիվ պով
մասնակցելու
Հարություն
լայն
հայրենիքի
արձագանք
փրկության
հետ
են հայկական մասնակցում
Հայկական
գործին։
նոնադրությունը
t ազգային
և հայ
կամավորական
ջոկատների
հոժար
կամքով։
Նրանք երդվում
պատերազմի
վերջը,
որից
ծառայության
մտնել
ների զինվորներն ռայության զենքը
ազատ
մեջ
գտնված
ժամանակ,
ունեին
իրենց
ռուսական
առանձին Ըստ
իսկ
իրենց
կանոտարե-
ծառայել
ցանկացողները
շարքերում։
կա-
այդ
Էին 17—30
Էին հավատարիմ
Էին,
բանակի
ինչպես
և
քաղաքներում
որոնք
մեջ ընդունվում
ու հրամանատարները,
և ռազմամթերքր,
և այլ
հրամանատարներ։
կան մարդիկ,
հետո
կեր
արշավանքին։
նադրության,
ռուսական
ժողովրդի
կամավոր Աշտարակեցու
ջոկատներ,
այդ ջոկատներն
դրոշակ
Ներսես
Թիֆլիսում
են Երևան յան
հայ
են հայտնում
կամավորական
կամավորական
են գտնում
ցանկություն
Ալամ դար յան ի ղեկավարությամբ
կազմակերպվում զորքերի
կոչերը
հայ երիտասարդներ
մինչև
կարող
Կամավորական
ընտանիքներով
Էին
ջոկատ-
հանդերձ,
ազատվում
Էին հարկերից։
նաև հագուստն
ու սննդամթերքը
ծա-
Նրանք
իրենց
ստանում
Էին
առաջին
ջո-
պետությունից։ 1827 կատը՝
թ. մարտին
117 մարդուց
կատներում կազմում նակ
Թիֆլիսում բաղկացած։
արդեն
հայ
Հայկական
ջոկատների
և լիովին
թ,
հաջորդը)
ակտիվ
Էր գրավել
Երևանի
Արաքս են
կանից
բերդը
թ.
ապրիլին
Երևանի
ավելի
ավելի
ու ավելի
քան հազար
ունեցավ
ևս
ժամաեն
հոգուι
Հայաստանի
ԱՐՇԱՎԱՆՔԸ
գեներալ
Պասկևիչի
են Երևանի
վերջին
կարևոր
տիրապետության
ռուսական
խանության
ռուսների
Ասլան յանին, մերձիմահ լանյանը
նա ոչինչ աչքը,
թողնում գիշերով
րությունը։
Պասկևիչի
և ցմահ
վրա։
(Երմոլովի
Այդ
արշավանքի
հենակետր սահմանր
Ապրիլի
13-ին
Հայաստան
նրանք,
ովքեր
լուրը։
կտրում
ռուսական մեծ
կարողացել
Ներսես
Անդրկովկահասցնել
մինչև
Փամբակից
մըտ-
ուղարկում
Գազազած
քիթը
ու հեռանում։
և
արյան
Ժամեր
և կատարում
անց
%
իրեն
կառավարությունը
ռուբլի
Բյուրա-
Է
պարսիկները
նրանց։
են լեզուն,
Էջմիածին՝ բռնում
դահիճները մեջ
շաղախված,
ուշքի գալով,
տրված նրան
են հաԱս֊
հանձնարա-
տալիս
Է ոսկե
Ռուս
զորքերի
թոշակ։
զորքերը
ցնծություն
Աշտարակեցին
ճանապարհին
Է Էջմիածին 100
զորամասերը
Ասլան յան)
չի հայտնում
միջնորդությամբ,
տարեկան
մուտքը
սահմանները։
են դաշտում հասնում
առաջապահ
(Հովհաննես
գալստյան
բայց
են նրա մեկ
մեդալ
արշավանքի
գնալով
ջո-
հայերը
իրեն։
արշավում
և ռուսական
մի քաջ երիտասարդի
հայտնելու նում
Երևան յան
զորքերը,
Պարսկաստանի
կամավորական
Ղարաբաղի
գետը։
1827 նում
ռուսական
Թիֆլիսի մարդ։
մասնակցություն
արդարացրեց
հրամանատարությամբ,
նպատակն սում՝
գարնանը
կամավորների
հասնելով
ԵՐԵՎԱՆՅԱՆ
1827
600
շարքերը
երիտասարդներով,
աշխարհազորը
ազատագրությանը
Էին մոտ
մի հեծելագունդ։
կամավորական հայրենասեր
Է հայ
Մայի սին միայն
ցուցակագրվել
են կամավորական
խտանում
կազմվում
մտնում
Է առաջ
Էին խուսափել
են
Էջմիածին։
բերում
Հասան
խանի
հայերի
մեջ։
Եվ
կազմակերպած
բոլոր մաս-
Ա ր libլյան
սա լական
բանտարկություններից
թոթափելու,
պարսկական
հունիսին
էջմիածին
բանակի
վեր
գրավել։
բերդը
գրոհում գեներալ
ափից
պահելու,
այդ,
անցնում
են
Արաքսը
տալիս
ռուս
բանաստեղծ
մեծ
Մ. /».
ռուսական
գտնվող
Պաս-
5-ին
հետ,
բերդում։
կարողաէ
Երևանի
հետապնդում
է
Հակառակորդն Կատաղի
փորձում
բայց
վերջիններս,
էև
աջ
իմանալով
ճակատամարտում
աչքի ընկածների
եղբայր
մարտեր
է Արաքսի
Ջևան-բուչազի
մարտերում
կրտսեր
ծավալ-
չեն
թողնում
են Նախիջևան։
ռուսներին,
Այդ
բայց
են
զորքերին։
մտնում
հասցնել
նա
Պուշկինր
թվումն և
էին
դեկաբրիստ
30 Հազար էջմիածնում
մադրություն ամառվա
են
ներխուժման
Սար դարամադի կայազորը
տալիս
իր
Գրիբոեդովին
բանակում
ուղարկում
բանակցություններ չունի
Եվ, իրոք,
շատ
ուղղությամբ
կնքե-
ուժերը
հավաքելու
չանցած՝
Արաքևն
է
վարելու։
հաշտություն
իր ցիրուցան
ներից
Աբբաս-Միր-
անցնելով,
կամավորները
հար-
Գեներալ
զորքերը են
Ռուսները 200
գերի)։
համար,
հասնել
էջմիածնիէն։ մոտ,
Պարսիկների
Սկսվում
զորամասի
ուժե-
Է
անհա-
կեսից
կորուստը
դիվի֊Միրզայի
գերազանց
զորքերին։
են իրենց
որբ,
իր
Աբբա и
Օշականի
ռուսական
կորցնում
դի-
Կրասովսկին,
տեղեկանալով
է օգնության
շրջապատում
հերոսական
պատսպարվելու
զով լանջերը,
պարսկական
սպանված,
և հայ
պարսիկներին։
շտապում
17-ին
ճակատամարտ։
(1154
համար։
էր Արագածի
հանկարծակի
վասար
Ս. հետ
շահել
ու հիվանդություն
մասին,
Օգոստոսի
Պ ա սկևիչն
Պասկևի-
վրա։
ցույց
զիա յով բարձրացել
Աբբասաբադ։
20-ին
Ա.
Հուլիսի
Աբբաս-Միրզան
ոչ մի ցանկություն
ժամանակ
ռուսական
շոգերից
են
հետո
Հուլիսի
աշխատակից
անցնելու
զորքով,
մտնում
Աբրաս-Միրզայի
է սոսկ
է էջմիածնի
է Աբբա սա բա դի բախտր։
կորցնելուց
է, որ Աբբաս-Միրզան աշխատում
ձակվում
ավելի
հաղթականորեն
ճամբարը՝
և հակահարձակման
րով,
որոշում
և Աբբա и արագը
դիվանագիտական
Պարզվում
ավե-
հնգապատիկ
Էր։ Պարսիկները
և հայերի տացել
հետ։
շատ Կտրում
Էր յուրաքանչյուր
այդօրինակ բանակում դեպի
վրա,
ուժերի
Աբբաս արադ
է զի նա դա դա ր կնքել։
Կարազիաղինի
Հակոբ
գլխավոր
և հուլիսի
սկսում
դիվիզիան
Աբբաս-Միրզան
Պուշկինի
զորքերը
խնդրում
լին
բերդի
համար։
ճակատամարտը
Նախիջևանը
զան
բանակը*
Պոլշչինը։
7-ին
լու,
գլխավոր
Աբբաս-Միրզայի
պարսիկներին։
Ջևան-բուլաղի
չից
ինքը,
գտնվող
հարված
լավ ջարդ
Երևանի
Կրասովսկու
զորքերը
ափին
Աբ բա սա բա դի
կանգնում ճանապարհով
գործողություններն
են
եկած
ռուսական
անսպասելի
են
կամավորներըι
իսկ
օգնության
է Արա քսի
սկսվում
հայ
Պասկեֆչի
պատերազմական
26-ին
ամրանում
նաև
գեներալ
զորքերը
խանին
Հունիսի
ոտքի
լուծը։
Պասկևիչը
պաշարված
Երևանի
են
էին
կեսերից
Ռուսական
նում
գերեվարությունից,
13"
Ստեփան ավան)—Համամլու—Աշտարակ
է հասնում
հետ
Հունիսի
միացում ը Ռուսաստանին
ու
դաման
Ջ ա լա լ - о ղլի (այժմ կհիշի
Հայաստանէ
անգթաբար Էին
նրանց
գլխի
եղած
անգլիական
պարսիկներր
հրանոթից թեժ նրանց
վճարել։
ծանր
կրակող, ժամանակ վրա։
իրենց
ձեռքն
որովհետև
5 ոսկի
և ռուսների
մարտի և կրակում
գլուխը,
համար
գազանությունները
Հարությունյանը
Էին վարվում
ընկած
Աբբաս-Միրզան Տեսնելով
կորուստները, փորձված
ռմբաձիգ,
հրանոթի
փողը
Պարսիկները
ռուսների խոս-
պարսիկների պարսկական երևանցի դարձնում
տեղնուտեղը
Է
բռնում
24
4· ՊարսամյաՆ
են Հարությունյանին,
հանում
կրունկները
դիակների
և նետում
Կառավարությունը ռուբլի
նրան
թոշակ։
4 վերստ
1834
հեռու),
նեցվում
նրա
մեջ։
տալիս
կտրում
Օշականի 17-ի
լեզուն,
Խոշտանգված
է միանվագ
թվականին
օգոստոսի
ալքերը,
քիթը,
հերոսը
տասը
ոսկի
կենդանի
և ցմահ
ճակատամարտի
նահատակների
ականջները, է
տարեկան
տեղում
հիշատակին
մնում։ 100
(էջմիածնից
արձան
է
կանգ-
։
Օշականի օգնության
ճակատամարտի
հասնել
լուրը
գեներալ
ստանալուն
Կրասովսկուն։
պես,
Պասկևիշը
Սեպտեմբերի
5-ին
շտապում
է
հասնում
է
նա
էջմիածին։ Աբբաս-Միրզան, է Արաքսի մեծ
խուսափելով
աջ ափը։
պաշարներ
Պասկևիչը
կային,
Սեպտեմբերի բերդը,
որը
կառուցվել
պարիսպներ թվով
Հայ
բերի
18-ին
մոտ
գիշերը,
է Երևան։
կերպ
Մի հայ,
գրավում
են
ժայռերով, Բերդն
իսկ
հետո,
Բերդում
անընդհատ
մեծ
Սեպտեմ-
ռմբակոծում
Հասան
բարձր
կային
զորքերին։ են
խանր
փախուստը,
Պասկևիչի զորքերը
բերդը։
իր
վազում
զորքերով
է
Սեպտեմբերի
ռուսների
20-ին
ռուս
բանակը
շարժվում
պաշարում
են
է
Երևանի
Երևանի բերդը
և
անընդհատ,
կռվի
և
բերդի
Սեպտեմբերի
էջմիածնի, շերից
մեկը.
պարիսպներով։ ֆրանսիական իր
ինվրա
էր
Պասկևիչը են բերդը
Նե ըսես
բերդում
ժամանակ, հրամայում
անգամ
էլ
կերպ
(Աստվածաարյան)
խիզախ
կատաղի մարդկանց
առաջարկելով նպաստել
պարսիկները
վերց-
մի քանի
t Հակառակորդը
հայերին՝
ամեն
է գրոհով
հրանոթներր
Աշտ արա կե ցին
եղած
այս
ներսից
բերդի բռնում
օր դիմիկազ-
գրավմանը։ են,
կապում
կրակում։ գրավումը 27-ին
Օշականի
օգնության
անմատչելի
ղեկավարությունն
պաշարողական
ռմբակոծում
տալիս։
մեկին
փողին
պաղ
ու
կրկնակի
կանոններով՝
պաշարման
բերդը։
պաշտպանությունր,
խիզախներից Երևանի
էր բարձր
ու բարձր
ռազմական
ռուսական
է ուղարկում
բերդի
թնդանոթի
հաստ
Գուդովիչի
հանձնել
ստացված էր ցույց
կոչեր
շրջապատված
պաշտպանության
ինչպես
գիշեր -ցերեկ
մադրություն մալուծել
Բերդի
խանր,
Նոր
կողմերից
4
խանը։
է առանց
այն:
կողմից
էր եվրոպական
Հասան
մերժում
Զանգուի
ձեռքով։
Հասան
նում։
և
սարբազներով
ԱԶԱՏԱԳՐՈՒՄԸ
ռուսական
մնացած
ամրացված
վերցրել
Այդ
25-ին
բերդը
ժ են երներ ի
ջոցով
կրկնակի
ռմբակոծել։
Երևանի
նել
գրավելուց
Սեպտեմբերի
Սարդարաբաղի
հազար
էին ռուս
խավարից, նրա
հացի
Սարդարաբադը։
Սարդարաբադը սկսում
ուներ
մի քանի
օգնում
իմանալով
որտեղ
են
էր բերդը։
20 հրանոթ
օգտվելով
ԵՐ ԵՎ ԱՆԻ
վրա։
ժամանակ,
խանը
«Սալդաթ, ի դի, սարդար ս տ ո ւ պ ա յ » :
և կանչում՝
զորքերը
ամեն
ռուսական
19-ի
խանի
անցնում
վրա։
պաշարում
պաշտպանում
որոնք
և 19-ին
Սեպտեմբերի
զորքերը
իր զորքով
Սարդարաբադը,
Երևանի
Հասան
հրանոթով
բնակիչներ,
փախչում
ռուսական էր Հուսեին
13
է գրավել
հարձակվել
ու աշտարակներ։
(զինվորներով),
ճակատամարտից,
որոշում
ապա
13-ին
նոր
ձպձգվոսէ
և 28-ին
և Աշտարակի
հասնել
ռուս
էր,
Ներսես հայ
զորքերին։
դրությունն
ավելի
Աշտարակեցին
ու ավելի
կոչեր
է
գյուղացիներին՝
պահանջելով
Ահավասիկ
այդ
նրա
լրջա-
ուղարկում
մարտական
անհակո-
Արևելյան
<(Աշտարակի Գրում պես,
շատ
մայր
ծուլանա
Երևանի ռուս
1-ի
դեկաբրիստների քաջարի
կալության Երևանի
գիշերը
խանի,
վերցվում։ և
մինչև
Եվ եթե
ձեզանից
որևէ
մեկը
որ թեկուզ
իմ
աչքի
լույսը
լինի,
խմբերով
օգնության
են
գաչիս
ներսոլմ։
ռմբակոծում նրանց
Շուտով
ավար,
գվար-
ներխուժում
ընկճվում
է
են
հակառակորդի
դարավոր
բռնա-
Հայաստանում։
հոգուց
բաղկացած
Հասան
Այրումի,
բերշար-
մասնակցած
է պարսկական
հենակետը 3000
են
ա ռաշին
կամավորները,
ընկնում
քան
է մեծ
Լույս
զորքերը,
խիզախ
գումարտակը,
Մարանդի,
մինչև
շենքեր։
ապստամբությանը
և հայ
բերդի
ավելի
գրոհին ι
կայազորը,
խանի,
Թավրիզի
և
4 դրոշակ,
մոտ
բերդի
ուրիշ
խաների
100
մեծ
Աբբաս-
պարետ
Սվան-
հետ
գերի
ու փոքր
են
թնդանոթ
այլնէ Երևանի
բերդի
պարգևատրվում ստանում շատ
գրավման
ռուս Մ.
մասնակցած
ռուսներից
«ԵրԱանի բերդի գրավումը»
են
նաև
քի են րնկնում
նշանավոր
գրող
Պուշչինր,
և հայերից
մեդալով։
Ա. Ս. Գրիբոեդովը։
Ն. Օրժիցկին,
շատերը
Այդպիսի
մեդալ
Դեկաբրիստներից
Պ. Կոնովնիցինը,
Է աչ-
Պ. Բեստուժևը
և
ուրիշներ։ Երևանի
գրավումը
ռազմական,
նշանակություն
ունեցող
նշանակություն
ուներ
Հայաստանի մը
օրը,
ռուսական
ամենակարևոր
Գրավվում
չորեքշաբթի
40 թնդանոթ
հայտնի
գվարդիական Ղուլի
28-ին, մեզ։
և մի շարք
սկսում
բերդի
տղա-
բերդի
և վերջնականապես
վերջին
վերաբերող կտրիճ
գյուղացիներր
զինվորները
ու մարտեր
և ընտանիքին և հետևակ
իմանա,
առավոտյան
դիական
դի մա դրությունը
թող
ստանալուն
և չունեցող
այստեղ
մասնակցում
30-ի
քերում բերդն
հայ
պարիսպները
Հոկտեմբերի
տանը
գրությունս
նետել»»
և ակտիվ
քանդում
ձեր
սեպտեմբերի
հասցնել
շբշակայքի
զորքերին Սե պտեմբերի
դը,
այսօր,
և դեն
որպեսզի
ունեցող
այգպի սին
հանել
Ռուսաստանին
հասարակությանը.
թողնեք
թվանք
մտնելը
և ուշանա,
խնայի
հայ
կորցնելու, և
միացումը
օրհնություններով,
գործերը,
հավաքել
արեգակի չեմ
րոպե
կարևոր
ներ
և Օշականի
եմ բազմաթիվ
առանց
բոլոր
Հայաստանի
գրած
((Շն որհավորում երկաթե
եմ
հնոցից»։
հեռավոր
դառն
ազատությունը, αՎերք բերդը, վորների Համար·.
համար
1827
թ.
աշխարհի
Է. «Աչքներդ
հազար
Էս գինը
ազատվեց...
ուրախությամբ վեպում չէր
դիտում
12-ին
Երևանի
հայ-
Ներսես
Աշ-
գրավումը,
ասում
անգութ Մեսրոպ
երբ
որ մեր
որ լսեցի
Է.
պարսիկների Թաղիադյանը,
հայրենակիցների՝ լույս,
Էր
ջերմ
երևանցիների քաղցր
ներկա
աշխարհն
մեր
աշխարհի
Երևանի
սարդարի
վաովեց»։
Աբովյանը,
տանջարան, ունենալ,
մեծ
ազատագրու-
ժողովուրդը
հոկտեմբերի
Լուսավորիչ իր
մի հրեշավոր
կարևոր
Է լ ավելի
բանաստեղծ,
փրկությունր
շնորհավորելով
չարչարանքիցն սիրտս
գրող,
հայ
նշանավոր
շնորհավորելով
դրում
Դա
մայրաքաղաքի
լծից՝
Հայ
նամակում,
Հայաստանի3)
որպես .J>f
ր,
դարավոր սիմվոլ։
հայ
տնտեսական
համար։
կենտրոնի՝
Հայաստան Անվանի
ու
համար։
այդ
Ալամդարյանը
Հնդկաստանից
ա ղա տա գրություն պարսից
ժողովրդի
ընկնող
փրկության
Հարություն
տարակն ցհւն
Էր Ռուսաստանի
բռնակալության
հայրենիքի
րենասեր
հայ
աչքի
պարսկական
որպես
ակտ
քաղաքական
նկարագրելով
ասում ինչպես
Է. ({Դժոխքի Երևանա
բերդի
քանդվելը
մեղա-
առնելը
հայերի
՛շ Երևանի զայի
β
ազատագրության
ձգտումներն
թյուն
ունեցավ
ն երի
հա մ ար։
Վչ Պսէքաամյան ՚
Հեա
Հայ
ժողովուրդը
ու ցանկությունները* ոչ միայն
հայ
Երևանի
ժռղովբգի,
այլև
ԹՈԻՐՔՄԵՆՉԱՅԻ
Երևանր
գրավելուց
կում
են իրենց
Տեղի
հայերը
մարտիկները
սահմանը հայերի
կողմից
Անդրկովկասի
զորքերը
ապա-
նշանակու-
բոլոր
ժողովուրդ-
հաջողությամբ
և հոկտեմբերի
13-ին
աղ
են
ու հացով
մտնելիս,—
ամենանկատելի
էր իր չավ
ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ
ռուսական
և ադրբեջանցիները
(՛Պարսկաստանի ղովուրդը
հետո,
առաջխաղացումը
կապում
գրավում ր խոշոր
գրում
ընդունվում
շարունա-
մտնում
են
դիմավորում
ռուսներին։
է ականատեսներից
են որպես
մասնակցությունն
Թավրիղ։
մեկը,
—• ռուս
հայրենակիցներ։
ունեցավ
մեր
Այս
զենքի
ժո-
հաջողու-
թյանըՏ>։ Թավբիզի
գրավումր
սիկների,
այլև
Երանում
և կոպիտ
ստիպում
են
քերի
իրարանցում մեջ։
կերպով
է առաջ
Անգլիացիք
միջամտում
Աբբա и ֊Միրզա
յին
էին
նրա
հաշտություն
բերում
մեծ
ոչ
ներքին
կնքել
միայն
պար-
ազդեցություն
ունեին
գործերին։
և կանգնեցնել
Նրանք ռուս
զոր-
առաջխաղացումը։ 1827
թ.
նոյեմբերին
նակցությունները։ են ունենում Տան ագրի մանկ
հայ
և 1828
Ս ալմաստը,
1828
դեպի
β'եհ ր ան։
անգլիական
տանող
Բայց
պայ֊
իրենց
խորա-
են
նրանց
դեսպան
բանակցոլ-
վրա։
1827
Խոյը,
դեռ
թ.
Ուրմիան,
Միանե
չհասած,
Մակդոնալդը
և
հայտ-
պայմանները։
ճանապարհի
10-ին
ձգձգում
է Մարաղան,
է հաշտության
փետրվարի
ներկայացնում՝
գործադրել
՛նա գրավում
և շարժվում
Թեհրան
թ,
կնքվում
վրա է
ընկած
Թուրքմեն
ռուս-պարսկական
չայ
գյու-
հաշտության
անագիրը։
Թուրքմեն չայի ջորդների նաչում
պայմանագրով
անունից Երևանի
Կովկասր։ վունք
միանդամ
պարսկական ընդմիշտ
ու Նախիջևանի
Պարսկաստանի
է տրվում
կողմերի տանը
սկզբներին
ընդունում
Թավրիզից պա յմ
թ.
ճնշում
բա-
տեսակցություններ
դի վանագ ետներր,
համաձայն,
է նոր
են հաշտության
հետ
պահանջները
Պարսկական
է Պարսկաստանի
որ շահն
ղում
որոշում
Արդաբիլր
ներկայանում
և իրենց
համար։
սկսվում
և Դրիբոեդովի
քաղաքականության
Պասկևիչը
վերջերին,
Պասկևիչի
պատվիրակներր
ու խարդախ
նում,
Դեհ կ արխ ան գյուղում
Այստեղ
մեջ մտցնելու
թյուններր։
գաղթել
պարտավորվում
դրկովկասում հայ
չայի
է վճարել
տակ
ռուբլի
Թուրքմեն
չայի
ինչպես
հաճա-
ամբողջ իրաԵրկու
Պարսկաս
տուգանք
Ռուսաստանի
Նա կարևոր
է և
հայերին
հայրենիք։
ոադմական
ամրապնդեց
և
դիրքերը
նշանակություն
-
այլն։ Ան-
ունեցավ
համար։ ՊԱՐՍԿԱՀԱՑԵՐԻ
կաստանի
և
սահմանները։
վերադառնալ
20 միլիոն
Արևելքում։
ժառանգների
մնացած
տիրապետության
է տրվում
պայմանագիրը
իր
խանությունները,
տիրապետության
և Մերձ ավոր
ժողովրդի
շահն
Ռո ւս աստ ան ի սեփականություն
նախկին
ռուսական
ո ա դմա գերին երին թույլ
Թուրքմեն նաև
մեծ
անգլիացիների
պայմանագիրը
տիրապետության
տակ
ԳԱՂԹԸ
մասսայական մնացած
շարժում
հայերի
մեջ՝
առաջ հայրենիք
բերեց
Պարսվերադառ-
Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին
նա լու
համար։
րության
Հայերը
ձգտում
էին
համախմբվել
Ռուսաստանի
կյանք
իրենց
տակ և քիչ թե շատ բարեկեցիկ
1828 կական
թ. գարնանը
սկսվում
իշխանությունների
դոտներին,
մի քանի
բիզի,
Մակուի,
վանի
ու Նախիջևանի
ամսվա
ստեղծեի
է նրանց մասսայական
և անգլիական
ավելի
Ուրմիայի,
գավառները։
Խոյի
Նրանց
Չնայած
պարս-
բոլոր
խոչըն-
հարուցած
քան
հովանավո-
համարt
գաղթը։
միսիայի
ընթացքում
Սալմաստի,
J[9
40 հազար
գավառներից
մի մասը
հայեր
գաղթում
բնակեցվում
Թավ-
են
է
Երե֊
՛Հաբաբա֊
ղում ։ Նոր բնակավայրերում տական
հարկերից
Հայերի կանանց րենիք
և դրամական
գաղթի
վերադարձնելու
1828 այժմ
նրանց
նում
եմ
մի բան
գործում
թողած
նրանց
ունեցավ
գույքի
հարեմներից
համար
հայ
Ա. Ս,
և նույնիսկ
և
հայ-
Գրիբոեդովը։
մոտ 8 հազար
գիշեր֊ցերեկ
պե-
գերիներին,
աղատելու
Պե տ երբ ուրդ իր ընկերոջը
են անցել
հարստությունը
արվում
Հայերի
կողմն
էին
ստանում։
դեր կատարեց
Թավրիզից
է. «Մեր
ազատվում
տեղավորման,
խաների
մեծ
տարով
էին
և նրանց
պարսկական
թ. դեկտ եմբերին
նա ասում
վեց
որոշ նպաստ
կազմակերպման
ու աղջիկներին
կում
գրած
նամա֊
հայ ընտանիք
հանգիստ
չունեմ,
եկամուտները,
իմ
և ես
պաշտպախոսքով
գեթ
է»։
գաղթր
նրանց
և կենտրոնացումը
հետագա
գերությունից, գործ
գաղթականները
հայրենի
աշխատանքի։
Հայաստանում
զարգացման հողում
Նորից
սկսեց
4. 1828—1829
համար։
նրանք
ԹԹ.
հայ
նշանակության
Ազատագրվելով
վերստին
ծխալ
խոշոր
ձեռնամուխ
գեղջուկի
պարսկական եղան
մարած
ՌՈԻՍ֊ԹՅՈՒՐՔԱԿԱՆ
ստեղծա-
օջախը։
ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ
ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅԵՐԻ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ԶԳՏՈԻՄՆԵՐԸ
1826—1828 Թուրքմենչայի
թթ.
պայմանագրի
տագրվեցին
միայն
շարունակում
նույնպես
ժողովրդի ձգտում
Ռուսաստանի արևելահայ րիլին
օգնությամբ,
էին
սկսվեց
ազատագրական ազատագրվել հետ։
ոտքի
կանգնեցին
և ինչպես
թյուն
ցույց
ռուս
նրան
ծանր
լծից
էր
ճանկերից
ընտանիք
որ երբ 1828
կազմել
էլ ռազմական
և
իրենց
թվականի
արևմտահայերն
այնպես
ազատա-
Արևմտահայերը
զաւ[թիչների
տակ մի միասնական
մասը
էր և լուսավորում ուղին։
Այդ էր պատճառը,
ազա-
մի
տակ։
բռնակալության
թյուրքական
լծից
ժողովրդի լծի
վարակիչ
պատերազմը,
հաջորդած
բռնակալության
պայքարի
նյութական,
և
և հայ
Թյուրքիայի օրինակը
ռուս-թյուրքական տվին
պարսկական
պարսկական
կենդանի
հովանավորության եղբայրների
պատերազմի
Հայաստանի
սուլթանական
արևելահա յերի
արևմտահայ
շնորհիվ
արևելահայերը։
էր մնալ
Ռուսաստանի գրվելու
ռո լա ֊պար սկա կան
ապ-
ամենուրեք մեծ
օգնու-
զորքերին։
ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՍԿԻԶԲԸ. ԿԱՐՍԻ ԳՐԱՎՈԻՄԸ
1828
թ. ապրիլին
գործողությունները
սկսվում
է ռուս-թյուրքական
միաժամանակ
տեղի
էին
պատերազմը։
ունենում
Ռազմական
Բալկաններում
և Կով-
կասում1 1828 Գյումրու Տեղեկագիր
թ.
հունիսի
մոտ անցնում ւՕ֊֊շ
14-ին
Պասկևիչը
է Աիատյանը
12 հազար
զորքով
և 70
Կ/էսնվո^՛էթՀգխՀաբս։ f
ՀՏ
I
թնդանոթով ճանապարհին
Λ
Վ·
ռուս
զորքերն
գյուղերի։
ու հայ
Թյուրքերը
Սարսում
հայ
19-ին
ջարդում
տանի
Հունիսի
ամենանշանավոր այն։
Ռուսներր
հազարից տիվ
ավելի
տանիք։
առանձնապես լաշևսկին,
աչքի
քալակի, պես
հետո
մադրում
Ախալցխան
Ղորղանյանը, հայերը
և վրացիները
քաջությամբ,
հայ
Բեջանյանը,
դիմավորում
մյուսի
23-ին
Մեւիք֊Բեգլարյանր
գրոհով են
վերցվերցնում
Էր մոտ
ակ֊
2500
ըն֊;
սխրագործություններով
Այս
Ρ ուրցեր,
գրավում և
ուժեղ
Ախալհատկա-
կերպով
տալիս
են ընկնում
և ուրիշներ։
Միկ֊
են
քաղաքների են ցույց
և նրանց
Հայաս-
Կար սի գրավմանն
թշնամին աչքի
են
գերի
ետևից
օգնություն
զորքերին
ազատագրում
Վոլխովսկին,
ռազմիկներից
են ռուս
կանխում մարտերը»
իրենց
որտեղ
մեծ
հրամանով
ա ռաշին
հաշվվում
և Արդահանը։
ժամանակ,
՚
Ռուսները
33 դրոշակէ
թիվը
մեկը
խորքերը։
պաշարում
հունիսի
դեկաբրիստներ
զորքերը
ամայացած
և գերությունից
մարտերում
ռուսական գրավման
վրա։
զորքերը
իսկ
որոնց
ուրիշներ։
Է, հայերը
Իրենց
մղված
երկրի
Սարսի փաշային։
և շատ
Խերթվիսը,
Ախալցխայի
րին։
թվում
հայերը,
են ընկնում
Ակուլովր
Կարսից
Կարսը,
ու
սուլթանի
են ունենում
են 151 քՅնդանոթ,
այգ
համար
դեպի
և Երևանի տեղի
ռուսական
ամրոցը
են տեղի
Կարսի
էին
զորքերին
20-ին 4
զինվոր,
են ավերված՛
զորքերը
Գյումրու
գրավում
մասնակցում
քշել
Կարս ի մոտ
են թյուրքական
հայ ընտանիք։
նում
հանդիպում
թյուրքական
են հարձակվել
Հունիսի
Ռուսները
երր
բնակիչներին
կենտրոնացած
պատրաստվում են նրանց։ 750
կամավորն
Պարս ամյան
դի-
ռուսնեԲեհբութովը,
Արդահանում
հանձնում
բերդի
տեղի բանալի֊
ները։ Այս
կռիվների
զար հայերի, և քշում
որոնց
Էին դեպի
ժամանակ
ռուս
զորքերը
թյուրքերը
Արդահանի
Ռուս ֊թյուրքական Рш յաղետի
զետ,
Ռիադին,
հայեր ձգտում
պատերազմը
փաշայության մնացածը՝
Էին կրում
քրդեր
թյուրք
Էին ազատագրվել
1828
թ. օգոստոսի
Ա.
ճավճավաձեն
400
հա յ֊ադրբե
իր
են ընդունում
են
հեծելազորը
հայերի
ճնշման
27-ին
ռուս
և այլ
շատ
տեղերի
զորքերին,
նե-
Նրանք
Ռուսաստանինt գեներալ-մայոր 200
մտնում
հայ
ու
կողմից։
հետևակ,
շատերն
ավելին
զրկանքներ
կառավարիչ
(1400
հայե(Рш յա ֊
80 տոկոսից
և միանալ մարզի
Рш յաղետի
բեկերի
աշխարհազորական)
Рш յաղետի
պարտություն տակ,
հայ
ռուսներին։
Ա. Ս. Գրիբոեդովը,
բնակիչների
Է նկարագրել
մոտ Է կրում
Рш յա զետ ի
Рш յաղետի հնարին
η երել
կազակ
Է Рш
գյուղացիներն Էլ զենք
և
յաղետի ամենու-
վերցրած՚
միա-
նրանց։
Օգոստոսի կան
քուրդ
զորամասով
Արծափի
նաև
Հայերը և
հայկական
հեծյալ
սահմանը։
նում
գյուղերից
գավառներում
բնակիչների
ճնշումներից
25-ին
փաշայության
ապրող
և թյուրքերt
փոքրաթիվ
ջան ական
Է հանում
սանջակներում՝
փաշաների
այդ
րեք
գրկաբաց
հայկական
հա-
ԱԶԱՏԱԳՐՈՒՄԸ
ոտքի
չորս
Խամ ուր և Ալաշկերտ)
Էին, իսկ
ղություններ
շրջանի
են մի քանե
Էր գրում ։ ԲԱՑԱԶԵՏԻ
րին։
ազատագրում
այստեղի
մեծ
տեղի
ունեցած
և դիմում
փաշան
Է փախուստի։
հանձնում
բազմությունը
կռիվներում
թյուրքաՀաջորդ
Է բերդի
ցնծությամբ
Է
նկարագրելով
այդ
տեսարանը,
բնակիչների,
մեծ
մասամբ
օրը ρ
բանալիները։ դիմավորում
գրում
հայերի,
Է. (ГԱնհրճվան-
Ար libչյ ան Հայաստանի
քր,
որոնք
դուրս
կին
կարատ և տանջալի Բայաղետը րադի
լծից
հայերը
էրզրումի
Անատոլիայի
Գեներալ
մինչև
և հայկական
Արդահանի,
մոտ
հայերը խնդրում
առաջխաղացումից,
զորք
է բոլոր
օգնության ու այրել։
հասնելը,
քշել
ժողովրդի
լավ
թյուրքերի
գե-
թյուրքերին
Սեպտեմբերի
գրավում
հայերին
որը հայ
Ալաշկերտ ի հայերին
են
ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Ախալցխայի, ում
մեծ իրարանցում ռավարող
12-ին
հա-
ռուսական
Թոփրակ-Կալան
և
ազա-
Բայազետի
ռուսական
են առաջ
1829
գտնվող
ԹՎԱԿԱՆԻՆ
կարևոր
գրավումը,
զորքերի
տարած
ոչ միայն
Թյուրքիայի,
բերում
ամրությունների՝
ինչպես
խոշոր
և
Բալկան-
հաղթանակները,
այլև
Անգլիայի
կա-
շրջաններում։
Անգլիացիները,
հավատարիմ
տրադիցիոն
միջև բլոկ
Ռուսաստանի
ռուսական
Թ եհ բանում
(1829
մեջ
Իրանի
քաշեր
Թյուրքիայի
թ.
դեմ
դեմ
կենտրոնացնում Կարսի
են
հայերին
Ար գահ անի, են
կռիվներին։
Նրանք,
որպես
քի մատակարարման մտնելով
ոոճիկ
ստանալուց։
թյամբ
մի քանի
մեկը
կամավորական Բայազետի օրում
կազմակերպում
անցներ
էր
Անդրկովկասում։ պլաններին, դիմոսէ
լավ
ապահովության մեջ,
Մարտիրոսր հոգուց
տեղական օգնել
դեմ
ծանոթներ, պահպանում,
մասին
հոգ
սեփական բաղկացած
մղվող առաջզորտանում։
և բայազետցի
հրաժարվում
ռուս
կոչերին,
կամավորական
թյուրքերի
ու կանոն
Է, որ կարսեցի
Է 500
Է
պատ-
այդ
մի շարք
պայմաններին կարգ
միաժամանակ
կազմակերպել,
հայերը
ջոկատների Մելիռ
է հարձակման
Ծրագրված
մասնակցում
ներսում
վկայում
առնում։
Արձագանքելով
Ալաշկերտի
և ճանապարհների
Ռու и հեղինակներից
ձեռք
միաժամանակ
և ակտիվ տեղական
է
հակառակորդի
համար։
երկրի
միջոցներ
նոր խմբեր
պատերազմի չհաջողվեց։
կազմակերպել
լինելով
Պասկևիչը
Բայազետի,
համաձայն,
ռազմաճակատում
նրանց
որը պետք
խռովություններ
կաղմպկերպում
Էին ռուս զորքերին,
մի շարք
բանակ,
ջախջախելու
այդ
Իրանի
սպանությունը
նոր
Կովկասյան Բայց
հանելու և
պլանների
է Ռուսաստանին
ուղղությամբ։
կամավորական
շագանակ
էին Թյուրքիայի
խարդախ
ջլատեր
հերթին
իրազեկ
հա՛կահարվածի։ անում
պետք
է մեծ
և ներքին
թշնամուն
ջոկատներ
իր
կրակից
Ա. Ա. Գրիբոեդովի
ուժերը։
և Ախալցխայի
զորքերը,
և կոչ
զորքերին՝
30)
ռուսական
էրզրումում
Գուրիա
Նրանց
և այդպիսով
Բայազետի,
րաստվում
դեմ։
հունվարի
սուլթանն
Ռո լսական
ձեռքով աշխատում
մինիստր-դեսպան
գործող
Թյուրքական
ներխուժել
ուրիշի
քաղաքականությանը,
ստեղծել
Պարսկաստանի
շատերր,
գավառի
տակ։
սահմանագլխում
ռազմաճակատ
նորդում
որտեղ
և
կարգադրում
ռուսների
Սարդարա-
Ալաշկերտր։
Կարսի,
Կարսի,
Խամուրի
ճավճավաձեն,
դատարկել
ՊԱՏԵՐԱԶՄԱԿԱՆ
իրենց
եր՛
Ղիադին,
Ճավճավաձեի
ռուսների
է փրկել
աշխարհազորը
Ռուս-թյուրքական յան
են գրկաբաց։
վախենալով
գյուղեր
ճավճավաձեն
է ուղարկում
Ρ ա յա զետ՝
և միաժամանակ
Բայց
յոր
հովանավորության
կարգադրում
է մի քանի
տագրում
ընդունում
խորքերը։
էր,
րեվարությունից։ զորքերը
մի ջոկատ
են ուղարկում
Ալաշկերտ
բարեկամներից ջողվում
գեներալ-մա
սերասկյարը,
է ուղարկում
մուսուլմանների
ազատողներին»։
կազմված
ռուսական
19
Ռուսաստանին
հաղթողներին,
հետո,
նրանց
ընդունել
դեպի
իրենց
հաչերից
պատգամավորություն իրենց
դիմավորելու
գրավելուց
և տեղի
տեղական
եկել
միացումը
հայերից
Էին
նույնիսկ
նախաձեռնուկամավորա-
կան մի ջոկատ,
պահանջելով
լիք Մարտիրոսր
նշանակվում
1829 ստին
թվականի գետի
Ախալցխայի զորքերր
են
մոտ,
քերով
ասած՝ Այդ
ընդառաջ
Հունիսի
27-ին
խորհուրդ նում է
տալու
հայ
բերդըճ
Էր գտնվում
գյուղացիները,
ռուս զորքերին
զորքերն
կենտրոն
առանց
էրզրում
գլխատել
համար, հետո
Ղերջանը,
մավորում
ջարդելով ռուսական
Պուշկինի
խոս-
Էրզրոլմ
նրան
և մինչև Ա. Ս.
Պուշկինը։
մանավանդ
թասեն ի
և ողջունում կռվի
ժամը
3-ին
քաղաքր։
բերդի
նրանց
մտնում
հաղթանակը։ Հա-
սերասկյարը,
որը
ռուսներին
բանալիները
հայերը,
են Արևմտյան
էրզրումի
էր տվել իր հայ բժշկին,
ռուսական
Մուշը
ռուսներին4
ազատողներին
և ամեն
թ.
ձունքներով
հանձնվեւու
և իր բախտը
օգնում
ճանապարհին
գյուղերը,
հանձ-
Բայազետի
որոնք
1812
Վանի
փաշան,
հրանոթով
զորքերը,
թվականի
էին,
տրամադրության
տակ ունեին
Էին
դաժան
մարտերում
իրենց
և Զիվինի
բար-
էրզրումի
սերասկյա-
հարձակվում
ավերելով
է
Բայազեաի
Ալաշկերտ ի
հայկական
տեղի
ռուսա-
հետ։ էին
հայրենական կոփված
մոտ 1500
դի-
էծից
են Рш յա զետ և կռվի բռնվում
մի լիցի ա յի
մասնակիցներից
ցնծությամբ
բեկերի
Սողանլուխի
պաշտ պան ութ յան ր գլխավորում
Պանյուտինը,
հն ուսը,
ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
զորքերը
12
հասնում
և հայկական
ամենուրեք
են անցնում
նրանց։
էրզրում,
զորքով,
թյուրքական
հո մսի սի 29-ին
կան կայազորի
էին
ՀԵՐՈՍԱԿԱՆ
էին դեպի
հազար
տակ
ու քուրդ
երր ռուսական
արշավում 15
Հայերն
փաշաների
կերպ
հունիսին,
րի հրամանով,
տիրապետության
և Բայբուրդը։ թյուրք
ԲԱՅԱԶԵՏԻ
1829
վրա։
լեռներ ում,
2-ին
Պասկևիչինէ
եր գրումից ՛Բդին,
են Հա и ան-Կալայի
վեր-
Հունիսի
բանակներին,
ռուս մեծ բանա ստեղծ
էին ելնում
ռուսական
նշանավոր
տերիտորիայում
Սողանլուխ
թյուրքական
բանակում
այցելած
մի ժամ առաջ
Մե-
բանալինΜ
ճանապարհին
խմբերով
Հայաստանի
19—20-ին
գրավում
հրամանով
գործողո ւթյունները։
արշավող
Պասկևիչի
է Կովկաս
յաստանի
հունիսի
Պասկևիչի
հրամանատար։
Արևմտյան
վրա
«Արգրումի
էր գրումի
միայն
իսկ
24-ին
օրերին
ուղեկցում
հրացանէ
պատերազմական
և Կարսի
հունիսի
300
Է ջոկատի
գարնանը
ծավալվում
Փոցխով
միայն
գեներալներ
Պապովը
պատերազմի
հրամանատարներ։
ռուս զինվորներ
և 1000
և
աչքի
ընկնող
Նրանք
իրենց
հոգի հայ
կա-
մավորներ։ յուրքերը գրոհում բոլոր
վաղ
գրոհները։
կիչներն
անցնում բոլոր
Հունիսի
են թշնամու
գիշեր
իրենց
պահում
առավոտյան հակառակորդի
գերազանց
երբ քաղաքի
կողմը
է գրավել
անընդհատ:
ետ են մղում
մուսուլմանական
և թիկունքից
հաջողվում
ուժերով
հարվածում քաղաքի
նրանց
թաղի
բնա-
Բայազետի
մի մասը
և
սրի
հայերին։ 20-ի
նրանք
երեկո
ռուս և հայ խիզախներր
միայն,
թյուրքերին
խորհրդակցությունը վբաններր
մինչև
վրա, բայց
Երեկո յան
պաշտպաններին, քաշել
առավոտից
են Բայազետի
գիշերը
գեներալների
որոշում
է մինչև
փոքրաթիվ իրենց
ռուսական
ուժերը
տեղերում՝ հրետանին
վրա և ավերում
մոտ
գումարված
հրամանատարների
վերջ գիմ ա դրել և չհանձնել կենտրոնացնում
թշնամուն
խաբելու
կործանիչ
կրակ
նրանց
դիրքերը։
քաղաքը։
են,
իսկ
համար։
է տեղում
Թյուրքական
դատարկ
Հունիսի քաղաք
հեծյալ
Այդ
և
21-ի մտած հետե֊
Արևելյան Հայաստանի
վակ
զորքերը
մի քանի
հում են ռուսների վում։
Կեսօրին
ձակվում
դիրքերի իր
Բայազետի
կան
հրանոթը
աղմուկ-աղաղակով
ծանր կորուստներ քաղաքից
ոգեշնչել
անգամ
գրո-
կրելով,
ետ
են4ըղ-
և այլևս
չի
համար-
վիճակում
շարունակում
և
հայերից
հետո
շատերն
Գեներալ-մայոր
է վարել մարտը և
Երիտասարդ
վիրավորվելուց
է հրանոթի
ռուսներից
սխրագործություններովг
մարտիկներին։
ծանր
և զոհվում
ժամանակ
հերոսական
ծանր վիրավոր
երեք
բա զմութ յամր
շ յէ
գրոհները։
իրենց
օրինակով
Ռուսաստանին
դուրս է արվում
պաշտպանության
են աչքի ընկնում
նովը
մեծ
վրա, բայց
հակառակորդը
կրկնել
Պանյուտինը
անգամ
միացումը
հրետանավոր
էշ շարունակում
սեփա-
Սելի վա-
է վարել
իր
որպես
հե-
մոտ։
Գե ներա լ ֊ մա յո ր Պ ապովի
վկայությամբ՝
հայերը
կռվում
էին
րոսներ։ Բայազետի արն չում
էին
ռուսական տական
հայ
և ռուս հերոս
թյուրքական
զենքի
վատրվում
զավթիչների
եղբայրությունը։
շքանշաններով
դեմ
համար»
համար»
շատերը
Հայերից
արծաթե
մեդալով
և
ձեռք-ձեռքի
և մարտի
Նրանցից
և մեդալներով։
է ((Արիության
<rՀավատարմության
պաշտպանները
տված
բովում
կոփում
պարգևատրվում
Բարսեզ
մեդալով,
մար-
Արծրունին
Նահապետ
հայ-
են
մար-
պարգե-
Բուդաղյանը
այլն։
ԱԳՐԻԱՆԱՊՈԼՍԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ
1829 սական
թվականի
զորքերը
11-ը հարկադրված սում 1829 յան
թ.
ափերրՀ
սեպտեմբերի
ամսվա
2(14)-ին։
իրենց
Ա դրի անապ ո լսի ների և հատկապես էրզրումը,
թիվ այլ գրաված վերստին
մնաց
է
պայմանագրով,
Արդահանը, վայրեր
վերադարձնել
սուլթանական
գաղթել
Թյուրքիային։
Թյուրքիայի
դաժան
18
տերիտորիան։ մեծ
պետություն-
հարկադրված Հայաստանի
Արևմտյան լծի
է-
կողմերի
դեպքում,
մյուս
և Արևմտյան
և
ներում
երկու
ցանկության
տակ, Ռուսաստանը
Բա յա գետը
Կովկաս-
Ախալցխա
Ընդհանուր
ա բեմ տա եվրոպական
ճնշման
Ադրիանապոլ-
նաև
մասնակցած
նրանց,
գույքով
է
ռու-
Մահմուդ
Սև ծովի
ինչպես
Ռուսաստանին։
տրվում
շարժական
Անգլիայի
Կարսը,
են
գործող
Սուլթան
պայմանագրով
ներառյալ,
գործողություններին
իրավունք
ընթացքում
դռներին։
որը և կնքվում
Այդ
Փոթի
անցնում
պատերազմական և
ռազմաճակատում
է խնդրում,
մինչև
քաղաքներն
հպատակներին
Բալկանյան
են Կոստանդնուպոլսի
հաշտություն
Կուրանից
Ախալքալակ շնորհվում
օգոստոսին
հասնում
եղավ բազմա-
Հայաստանը
տակ։
ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅԵՐԻ ԳԱՂԹԸ
Ադրիանապոլսի
պայմանագիրը
Նրանք կամ պետք է մնային նեին
թյուրք
կավայրերը
փաշաների և անցնեին
Չցանկանալով նույնիսկ
իրենց
հայերին տեղերում
քմահաճույքին, Ռուսաստանի
մնալ
թյուրքական
մինչև գաղթի թույլտվությունը,
բնակավայրերը։
դնում
էր ծանր կացության
և իրենց բախտը
կամ թողնեին լծի
տակ,
մարզերից
քարավանները։
Ո՛չ ձմեռվա
միանգամից
ծայր
դաժան ցրտերը
բնա-
շատ
դեպքերում,
հետ թողնում
Իսկ երբ ստաց վում է գաղթի թույլտվությունը,
սի, Բայազետի
հանձ-
դարավոր
տակ։
հայերը
ռուս զորքերի
վերստին
իրենց
տիրապետության
մեշ։
են առնում
էին
իրենց
էրզրումի,
Կար-
հայ
և ո չ էլ թյուրքական
գաղթականների կառա վար ու-
22
A
Վ.
թյան
ու անդլո֊ամերիկյան
նուՀI կանգնեցնել
միսիոներների
Հայերի
1829—1830
թթ.
(7300
Ախալքալակում,
ընտանիք)
Կարսից,
մոտ
և Ծալկ այի
Արևմտահայ մեծ
5.
մասամբ
գաղթականների
կան
ՀԵՏ
իսկ
Թյուրքիայի
թթ.
հետ
ժողովրդին։
նը մնաց
Թուրքմենչա
յի
լճի
շրջան-
բնակվում
են
տևեց
մինչև
ՄԻԱՑՄԱՆ
Այդ
պայմանագրերով
ավարտ-
թթ,
ռուս֊թյուրքա-
Հայաստանում
որբ
Իրանի
մղված
հետ
պատե-
տևական
եղավ,
պատերազմը։
ինչպես
օգնությամբ
պայմանագիրը։
գյուղատնտեսության,
համար։
դար
տեսանք,
շատ
Թյուրքիայի
լծի
քիչ
լծից
չիրագործվեցին։
բան
տվեց
ազատագրվելու
Արևմտյան
Հայաստա-
տակ։
համեմատաբար
պարսկական
արևմտահայերի
և 1828—1829
Ղրիմի
բռնակալության համար
արհեստավոր-
էլ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
ստեղծվեց,
ու ցանկությունները
ազատագրվեց
Ապարանի Սևանի
էին,
այնպես
հաշտության
մի քառորդ
Ռուսաստանի
ժողովրդի
և
ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
պայմանագիրր,
թյուրքական
Հայ
որոնք
Անդրկովկասի
ռուս-պարսկական Շուրջ
Ադրիանապոլսի հայ
հայեր։
և Ս ուրմալուի
գյուղացիներ
ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ
խաղաղություն
նրա ձգտումներն
հազար
Թալինի,
Գարաչիչակի
զարգացման
յի և Ա գրի ան ա պո լսի
հետո
գաղթում
Ախալցխայում
ըն,տանիք)՝
են նաև հույները,
ունեցավ
ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ
պատերազմները։
րազմներից
(4215
պարսկահայերի,
հետագա
1826—1828
90
են
Գյումրիի,
մեծ՛ մասը
Ինչպես
ու առևտրի
Թուրքմենչա
կարողա-
շրջաններում։
ՊԱՏՄԱԿԱՆ
վեցին
մոտ
բնակվում
ընտանիք)
գաղթում
նշանակություն
արհեստների
չեն
Ար դա հանից
անցնում
բայազետցիք
հետ
ներ ու առևտրականներ։ գաղթը
(2500
հայերի
են ճ
Նոր Բա յա զետ),
էրզրումի
Գյումրու
տակ
շրջաններում,
(այժմյան
ներում։
Բայազետից,
հիմնականում
կարսեցիք
և Լոռի-Փամբակի
պրովոկացիաները
գաղթը։
էրզրումի ց։
և Ռո ւս աստ ան ի տիրապետության էրզրումցիք
Պարսամյան
խոշոր
նշանակություն
պայմանագրով
բռնակալության
ունեցավ
Արևելյան
դարավոր
լծից
Հայաստանն
և միացվեց
Ռու-
սաստանին։ Առաջին.— միշտ
ազատագրվեց
դեսպոտիզմի կոզ
Ռուսաստանին հետամնաց
ծանր
գնալու
լծից,
Երկրորդ.—
Պարսկական
ժողովրդի
ամենից
հաստատվեցին քական
նախկին
մի մասր
ու Իրանի
մեկ
ընդ-
ռազմա-ֆեոդալական
ու ասիմիլյացիայի,
խանությունների
նրանց
նոր,
բ6յ ակչո ւթյան
Հայկական
հաստատուն
զավթիչներից
ու գույքը, և նրանց
կարգեր,
մա и -
տակ
մարզը,
ու ապահով
կենտրոնացված կյանքն
ֆեոդալական
տիրապետության
մի տերիտորիա՝ ավելի
ու պարսկական
Երրորդ.— նում
ժողովրդի
բնաջնջման
Ռուսաստանի
վարչական էին
ֆրանսիական Թյուրքիայից
Թյուրքիայի
ֆիզիկական
փոխարեն,
շատ թե քիչ ամբողջական
ապահովում
հայ
վտանգից։
ն ատ վա ծութ յան հայ
միանալով,
ստեղծվեց
որբ և
դարձավ
կենտրոնր։
Երկրռւմ
նոր օրենքներ,
պաշտ պանում
նրան
թիկունքում
կանգնած
140
հայեր
որոնք թյուր֊ անգլո-
գաղութարարներից։ Ռուսաստանի գաղթեցին
ու Անդրկովկասս
օգնությամբ
և բնակություն ւմ։
Ռո ւսաստանի
մոտ
հազար
հաստատեցին տիրապետության
Արևելյան տակ
Իրանից
ու
Հայաստահամախմբվեց
Հայերի
մի կոմպակտ
մասսա,
սարակ ական ֊քաղաքական, ման
հիմնական
տնտեսական
ղութային
Ռուսաստանի
ու կուլտուրական
ճիշտ
թյունները թյունը
տիրապետության
քաղաքականության,
թյունը։
նկատելի
է, նոր կարգերի
հիմնականում
կազմող
ճնշումներից
մնացին
գյուղացի
նույնը,
ո ւթյունն
ազատվեցին
Հարկերից,
ժողովրդի
կյանքի
կապվեց
տուրապես
Հա-
զարգաց-
և Թյուրքիայից
Ռուսաստանի
Հետ
նոր,
սաստանի
և Արևմտյան
Հանդիսացավ կություն
Հայ
ունեցավ
1851
ժողովրդի Մարքսին
Ռուսաստանն,
և թաթարների
Էնգելս,
Երկեր,
Վեցերորդ.— Հավերժ
կապեց
պայքարը
պիտալիստների ռուս
տական
ժողովրդի
բարձրացավ այլն։
անցնելով,
Հայ
տնտեսապես
և
երկրի
Հետ,
աստիճանաբար որով
ժոկուլորը ե
կանգնեց
ընթանում
էին
ժողովուրդները։
Ղա
և պրոգրեսիվ
խոշոր
կատարում
Սև ու Կասպից նկատմամբ Հատ.
ռուս մեծ դեմ,
տարի
զարգացմանը։
գրած մի նամակում իրոք,
21,
Ռուսաստանի
ցարիզմի
մեջ
և
դաժան վեց
զարգացած
վրա,
առաջավոր
պատմության
խաների
Հետագա
ժողովուրդը ուղու
մեծամասնու-
տարածությունը, տակ
դրու-
Ռու-
շրջադարձ նշանա-
Համար։
կան տիրապետությունը կիրների
Հայ
Եվրոպայի
նրա
թվականին
քի նկատմամբ
շատ ավելի
ու կուլտուրական
միանալով,
ճնշող
ու առևտուրը պետության,
գա-
փոխհարաբերու-
գաղթականները
ցանքերի
կապիտալիստական
ցարիզմի ժողովրդի
պարսիկ
Հայ
կենտրոնացված
նրա տնտեսական
զարգացման
ժողովրդի
տիրապետության
ուժեղ,
Իրանից
նպաստեց
բարեփոխվեց
բայց
։սրՀ ես տներն
ՀինգերորդՌուսաստանի ղովուրդը
չնայած
դասակարգային
ազատագրվեց
ընդարձակվեց
զարգացան
տակ,
չափով
ժամանակ
ու կամայականություններից,,
բերքատվությունը,
րեց
Հայ
Համար։ Չորրորդ,—
և Ֆ.
օջախ ստեղծվեց
ծովերի,
ժողովրդի
շնորհիվ
((Արևել-
Կենտրոնական
Ասիայի,
դեր է կատարում»
միանալով, բախտի
ժողովուրդն
ռևոլյուցիոն
Մեծ ռևոլյուցիայի
է.
Ռուսա-
(Կ·
բաշՄարքս
211)։
Հետ
ազգային-գաղութային Հայ
ասում
դեր...
քաղաքակրթող էջ
էնգելսն
է պրոգրեսիվ
Հայ
Հետ։
ժողովուրդն
Հետագայում
ճնշման, Հետ
ձեռք բերեց
պայքարը
և Հոկտեմբերյան իր վերջնական
բախտը
շարունակելով
կալվածատերերի
իր ազատագրական
պայքարի
իր
ու
կա-
միավոսոցիալիս-
ազատությունը։