τριήμερο φεστιβάλ
GAME O V E R 12-13-14 οκτώβρη 2 0 1 2 κ ε ί μ ε ν α φωτογραφίες σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς
2
Το φεστιβάλ του gameover διοργανώθηκε από τα μέλη της συνέλευσης, με τη βοήθεια φίλων και άλλων συλλογικοτήτων, τον Οκτώβριο του 2012. Επιλέξαμε την αρχή του πανεπιστημιακού και σχολικού έτους, σαν μια καλή περίοδο για να βάλει κανείς ορισμένους προβληματισμούς σχετικούς με τη σύγχρονη εκπαίδευση, που θα μπορούσαν να δουλευτούν την υπόλοιπη χρονιά από όσους έβρισκαν ενδιαφέροντα τέτοια θέματα. Μέχρι τη στιγμή που στήνεται αυτή η μπροσούρα βέβαια, την πανεπιστημιακή κοινότητα έχει απασχολήσει σχεδόν αποκλειστικά το νομοσχέδιο “Αθηνά”, το οποίο προβλέπει συγχωνεύσεις, μεταφορές και καταργήσεις τμημάτων, κυρίως των ΤΕΙ και σε μικρότερο βαθμό των ΑΕΙ. Ακόμα ένα νομοσχέδιο που αποδεικνύει πόσο άχρηστη βλέπει πλέον το κράτος την εκπαίδευση των πανεπιστημίων καθώς και τις πρόχειρες λύσεις που προσπαθεί να προωθήσει, υποτίθεται για να την αναδιοργανώσει. Το έχουμε πει πολλές φορές και με πολλούς τρόπους. Το εκπαιδευτικό παράδειγμα βρίσκεται σε διαδικασία μετάβασης προς ένα νέο μοντέλο, και μάλιστα σε προχωρημένο στάδιο. Το παλιό πανεπιστήμιο δεν εξυπηρετεί σήμερα κανέναν από τους στόχους για τους οποίους φτιάχτηκε, ούτε καν την κάλυψη των προσδοκιών για επαγγελματική ανέλιξη των πτυχιούχων του. Οπότε λοιπόν, το κράτος προσπαθεί και θα προσπαθεί να μετακυλίσει το πρόβλημα στους χρήστες του, είτε περιορίζοντας τα τμήματά του είτε ιδιωτικοποιώντας τα. Μέσα σε αυτήν τη μετάβαση, βρισκουμε πραγματικά χρήσιμη την πρακτική διεκδίκηση χώρου μέσα στις σχολές, για τους δικούς μας στόχους, για τους δικούς μας χρόνους μάθησης και δράσης. Και εξίσου χρήσιμο θεωρούμε την άσκηση της κριτικής εκείνης, που με την ευστοχία της θα μας αποκαλύπτει τους πιο αποτελεσματικούς δρόμους για να κατευθύνουμε και να εξελίξουμε αυτή τη δράση. Προς αυτό το στόχο κινείται το gameover, με τη θεματολογία που επιλέγει να επεξεργαστεί αλλά και με τους τρόπους που δομείται η ίδια η ομάδα και οι παρεμβάσεις μας.
Αυτά προς το παρόν.
ημέρα 1η Παρασκευή 12-10-2012 προετοιμασία του χώρου πάγκος εντύπων, τραπέζια, κατασκευές
19:00 συζήτηση: “Η γοητεία του πειρατή, ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία”
4
“Η γοητεία του πειρατή _ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία”
Εισαγωγή
Η εισήγηση που ακολουθεί είναι το κείμενο πάνω στο οποίο βασίστηκε η παρουσίαση για την πνευματική ιδιοκτησία. Τυπώθηκε σε 200 αντίτυπα και μοιράστηκε πριν τη συζήτηση και στη διάρκεια του φεστιβάλ. Όπως αναφέρεται και στο τέλος, δεν αποτελεί ολοκληρωμένη έρευνα πάνω στο θέμα της πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά είχε σαν στόχο να θέσει κάποια ερωτήματα και στη συνέχεια αν υπήρχαν κι άλλοι ενδιαφερόμενοι να φτιαχνόταν μια ομάδα που θα προχωρούσε στην περαιτέρω μελέτη του θέματος.
Η “προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας” είναι ένα ζήτημα που αναδεικνύεται τακτικά στη δημόσια σφαίρα τα τελευταία 10 - 15 χρόνια. Παρότι περιλαμβάνει εντάσεις και αντιθέσεις σοβαρές, δεν έχει αποκτήσει πάντως στα μέρη μας την κεντρικότητα που του αναλογεί. Αλλού, στις Ηπα κατά κύριο λόγο και στην Ευρώπη μετά, γίνεται μεγάλη προσπάθεια να ξανασερβιριστεί η πνευματική ιδιοκτησία σαν ένα “αυτονόητο δικαίωμα” (των “πνευματικών δημιουργών”). Και να θεωρηθούν οι κρατικές νομοθεσίες σαν η φυσιολογικά προστατευτική δράση υπέρ της ιδιοκτησίας. Όπως, όμως, θα δούμε στη συνέχεια, τα πράγματα ούτε “απλά” είναι, ούτε “φυσιολογικά”. Γύρω απ’ την πνευματική ιδιοκτησία (ή αντίθετα, την κοινοκτημοσύνη των έργων του πνεύματος) διεξάγεται μια σύγκρουση της οποίας η έκβαση θα έχει καθοριστικές συνέπειες σε πολλούς τομείς των κοινωνικών σχέσεων τις επόμενες δεκαετίες. Ας αρχίσουμε απ’ αυτό που παρουσιάζεται σαν προφανές, ενώ δεν είναι: πώς ορίζεται η πνευματική ιδιοκτησία; Τι ακριβώς σημαίνει ο συνδυασμός μιας τόσο ασαφούς έννοιας όπως “διανοητικό έργο” και μιας έννοιας κατασκευασμένης για εντελώς διαφορετική χρήση, όπως η “ιδιοκτησία”; Η ιδιοκτησία, η κατοχή δηλαδή, αφορά υλικά πράγματα (στο παρελθόν και ανθρώπους!) τα οποία μπορούν να προσδιοριστούν με ακρίβεια. Μπορούν να μετρηθούν, να ζυγιστούν, να φωτογραφηθούν, να χαρτογραφηθούν, να περιγραφούν με λεπτομέρειες. Κυρίως αυτά τα πράγματα στα οποία μπορεί να εννοηθεί ιδιοκτησία, έχουν συγκεκριμένη αρχή και συγκεκριμένο τέλος: ένα συγκεκριμένο χωράφι, ένα συγκεκριμένο κτίριο, ένα συγκεκριμένο όχημα, ρούχο ή αντικείμενο. Τελευταίο, και
5
ίσως το πιο χαρακτηριστικό απ’ όλα: η αναγνώριση και η θέσμιση της ιδιοκτησίας πάνω σε ένα συγκεκριμένο πράγμα, στοχεύει στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων χρήσης, νομής, αξιοποίησης εκ μέρους του ιδιοκτήτη του, έναντι του ενδεχόμενου της κλοπής. Είναι, δε, κλοπή, η στέρηση του πράγματος απ’ τον ιδιοκτήτη του. Εάν μια ιδιοκτησία κλαπεί, τότε ο (“νόμιμος”) ιδιοκτήτης της ΔΕΝ την (κατ)έχει, ενώ ο “κλέφτης” την (κατ)έχει παράνομα. Αν επρόκειτο να την έχουν και οι δύο εξ ολοκλήρου, τότε δε θα μιλούσαμε για κλοπή... Αυτοί οι συγκεκριμένοι προσδιορισμοί αποτελούν την ιστορική θεμελίωση της έννοιας της ιδιοκτησίας, και των νόμων που την προστατεύουν. Το τι είναι ακριβώς η συγκεκριμένη Χ ή Ψ ιδιοκτησία, πρέπει να προσδιορίζεται με τη μέγιστη ακρίβεια. Μια φράση, για παράδειγμα, επειδή έχει σαν περιεχόμενο συγκεκριμένες λέξεις, και έχει αρχή και τέλος, μπορεί ίσως να θεωρηθεί ιδιοκτησία κάποιου. Τι γίνεται όμως με μια διαφορετική φράση που εκφράζει την ίδια ιδέα με την προηγούμενη; Πώς είναι, τελικά, δυνατό να νοηθεί ιδιοκτησία πάνω στις διανοητικές δραστηριότητες, πάνω στις ιδέες και στις σκέψεις; Θα δούμε στη συνέχεια μερικά ιστορικά δεδομένα για το πώς έγινε κατορθωτό να ψευτοξεπεραστεί αυτή η αντίφαση, και πού στηρίχτηκαν οι πρώτες νομοθεσίες περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Αξίζει όμως να θυμίσουμε τις ενστάσεις κάποιου, που δεν ήταν τυχαίος (πρόκειται για τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τόμας Τζέφερσον), διατυπωμένες νωρίς νωρίς, τον Αύγουστο του 1813. Γιατί σ’ αυτή τη βασική αντίρρηση του Τζέφερσον περιγράφεται η αντινομία της “ιδιοκτησίας πάνω στις σκέψεις”, φαίνεται δε ακόμα πιο καθαρά πόσο έχουν μεγαλώσει, διογκωθεί, αυτές οι αντινομίες σήμερα. 6
Έγραφε λοιπόν ο Τζέφερσον στον φίλο του Ισαάκ Μακ Πέρσον στις 13 Αυγούστου του 1813: “Η σταθερή ιδιοκτησία είναι δώρο του κοινωνικού νόμου, και ήρθε με κάποια καθυστέρηση, μέσα στην εξέλιξη της κοινωνίας. Θα ήταν λοιπόν παράξενο εάν μια ιδέα, μια δραστηριότητα της σκέψης κάποιου, θεωρούνταν, σαν “φυσικό δικαίωμα” αποκλειστική και σταθερή ιδιοκτησία του. Εάν η φύση έφτιαξε κάτι που να είναι το λιγότερο συμβατό από οτιδήποτε άλλο με την αποκλειστική ιδιοκτησία, αυτό είναι η δράση της σκέψης, αυτό που λέγεται ιδέα. Μια ιδέα μπορεί ένα άτομο να τη θεωρεί αποκλειστικά δική του για όσο καιρό την κρατάει για τον εαυτό του• μόλις, όμως, την κοινοποιήσει, αυτή η ιδέα είναι προσιτή στον καθένα, και αυτός που την ακούει δεν μπορεί
να κάνει κάτι για να μην τη δεχθεί. Όμως είναι χαρακτηριστικό της ιδέας πως όσοι κι αν την έχουν, κανένας δε χάνει κάτι απ’ αυτήν, γιατί ο καθένας μπορεί να την έχει ολόκληρη και να μην τη στερηθεί αυτός που την είχε αρχικά. Κάποιος που θα πάρει μια ιδέα από εμένα, δε θα μειώσει την ίδια ιδέα όπως την έχω εγώ• όπως ακριβώς κάποιος που με διαφωτίζει δεν θα γίνει ο ίδιος πιο κουτός, πιο φτωχός στη σκέψη. Το γεγονός ότι οι ιδέες μπορούν ελεύθερα να διαδοθούν απ’ τη μια άκρη του κόσμου ως την άλλη, για την ηθική και υλική βελτίωση του ανθρώπου, δείχνει ότι σοφά σχεδιάστηκαν απ’ την φύση να είναι έτσι, σαν τη φωτιά, που μπορεί να επεκταθεί προς οποιαδήποτε μεριά χωρίς να χάσει την πυκνότητά της σε κανένα σημείο της, σαν τον αέρα που αναπνέουμε και μέσα του ζούμε σαν φυσικά όντα, χωρίς να είναι δυνατόν να έχουμε την αποκλειστικότητά του. Από φυσική άποψη, λοιπόν, οι εφευρέσεις δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο ατομικής ιδιοκτησίας.” Σ’ αυτές τις σκέψεις του Τζέφερσον περιγράφονται δύο βασικά χαρακτηριστικά της πνευματικής δημιουργίας, που είναι εξ ορισμού εχθρικά με τη σύλληψη (και τις θεσμίσεις) της ατομικής ιδιοκτησίας. Πρώτον, ότι μια ιδέα, μια σκέψη, μπορεί να “ταξιδέψει” προς οπουδήποτε, από στόμα σε στόμα, προκαλώντας σαν διαδοχικές (και διαφορετικές) συνέπειες άλλες σκέψεις, και δε γίνεται να περιφραχτεί ώστε να αποκτήσει “φυσικά όρια” τέτοια που να οριοθετείται ύστερα ο αποκλειστικός ιδιοκτήτης της. Και δεύτερον, ότι ακόμα κι αν χιλιάδες υιοθετήσουν την ιδέα, τη σκέψη κάποιου, δεν του την έχουν κλέψει, αφού κι αυτός εξακολουθεί να την έχει. Εάν, όμως, δεν υπάρχει κλοπή με την έννοια της στέρησης της χρήσης μιας πνευματικής δραστηριότητας απ’ αυτόν που την πρωτοέκανε, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει ζήτημα “πνευματικής ιδιοκτησίας”; Εάν οποιοσδήποτε υιοθετήσει, για παράδειγμα, τις απόψεις του game over περί πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ ταυτόχρονα δεν εμποδίζει τη συνέλευση αυτή να τις έχει, πως είναι δυνατό να μιλήσουμε για “ιδιοκτησία” και μάλιστα “προστατευόμενη”; Θα δούμε στη συνέχεια το τρικ που χρησιμοποιήθηκε για να ξεπεραστεί αυτή η αντίφαση, ένα τρικ όμως που δημιουργεί διαρκώς νέες αντιφάσεις: είναι τα (υλικά) μέσα καταγραφής, αναπαραγωγής και μεταφοράς της ιδέας, της πνευματικής παραγωγής (λέξεις και χαρτιά, νότες και χαρτιά ή μαγνητοταινίες, εικόνες και φωτογραφικά φιλμ, και εσχάτως μπάιτς) που περιφράσσονται, γίνονται το χειροπιαστό υλικό της (πνευματικής) ιδιοκτησίας. Έτσι ώστε στη συνέχεια η πνευματική παραγωγή να μπορεί να πουληθεί και να αγοραστεί. Τελικά η περιβόητη “πνευματική
ιδιοκτησία” είναι ένας νόθος ορισμός που σχετίζεται με τα μέσα αναπαραγωγής των διανοητικών έργων και μόνο μέσω αυτών με τη διανοητική παραγωγή την ίδια. Σχετίζεται επίσης και με τη δυνατότητα να δημιουργείται με τεχνητό τρόπο φτώχια, σπανιότητα, απαγορεύοντας (ή ελέγχοντας) την πρόσβαση στα όποια (κάθε φορά) “αντίτυπα”. Κατά τα άλλα, κανένας νόμος πνευματικής ιδιοκτησίας δεν μπορεί να κάνει οτιδήποτε όταν οι σκέψεις και γενικά τα διανοητικά έργα μεταφέρονται “από στόμα σε αυτί και από αυτί σε στόμα”. Φαίνεται ήδη, απ’ την αρχική περιγραφή του ζητήματος, ότι το θέμα της “πνευματικής ιδιοκτησίας” αναφύεται, προκύπτει, στην “κυκλοφορία”, στη διανομή, στη μοιρασιά των διανοητικών έργων. Εκεί γίνονται διαρκώς προσπάθειες να θεμελιωθεί το δίκαιο της ατομικής (ή της εταιρικής) ιδιοκτησίας. Τι γίνεται όμως με την παραγωγή; Τι γίνεται με τη διανοητική παραγωγή, τη δημιουργία οποιασδήποτε σκέψης, ιδέας ή καλλιτεχνικής σύλληψης; Είναι δυνατόν να υποστηρίξει κανείς ότι η “ιδέα του” είναι ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΔΙΚΗ ΤΟΥ, επειδή - έστω, “την κρατάει για τον εαυτό του”, και ότι δεν οφείλει τίποτα σε προηγούμενες ιδέες, σκέψεις, απόψεις• ότι δεν έχει επηρεαστεί (θετικά ή αρνητικά, δεν έχει σημασία) απ’ το κοινωνικό και ιστορικό περιβάλλον του; Είναι δυνατόν να υποστηρίξει κανείς ότι η σκέψη, η διανοητική παραγωγή είναι εντελώς “μοναχικές δραστηριότητες”, που δε χρωστούν τίποτα ούτε στους προηγούμενους ούτε στους δίπλα; ΌΧΙ! Αυτό που θεωρείται πνευματική παραγωγή μπορεί να έχει βέβαια τις “πινελιές” της ιδιαιτερότητας κάθε μυαλού• όμως ταυτόχρονα είναι και άμεσα και έμμεσα κοινωνικό προϊόν. Συλλογικό προϊόν. Κάποιος λέει μισή κουβέντα, κάποιος άλλος κάνει μια παρατήρηση, ένας τρίτος έναν συνδυασμό, ένας τέταρτος θυμάται κάτι, ένας πέμπτος κάνει μια σύγκριση. Απ’ αυτή τη διαδικασία ένας έκτος μπορεί να έχει μια ιδέα, μια σκέψη φαινομενικά ή πραγματικά καινούργια, κάπως πρωτότυπη• που όμως έχει τις ρίζες της, την καταγωγή της, ένα καλό μέρος της προέλευσής της, στη διανοητική παραγωγή πολλών άλλων. Είναι γνώμη της συνέλευσης του game over ότι το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας μπορεί μεν να αναλυθεί (και να αντιμετωπιστεί) στη σφαίρα της κυκλοφορίας, της διακίνησης των σκέψεων, των απόψεων ή των καλλιτεχνικών έργων, όπως συμβαίνει ήδη• όμως η άρνηση της πνευματικής ιδιοκτησίας (για εμάς) ξεκινάει νωρίτερα. Ξεκινάει απ’ την ίδια την παραγωγή της σκέψης, και απ’ την αναγνώριση ότι αυτή η παραγωγή είναι de facto κοινωνική - χωρίς αυτό να μειώνει στο ελάχιστο την κάθε φορά ατομική συμβολή του καθ ενός.
Η ιστορική διάσταση του θέματος της πνευματικής ιδιοκτησίας Τα νομικά κείμενα υποστηρίζουν ρητά πως «η πνευματική ιδιοκτησία», σαν ένα από τα πολλά «προστατευόμενα αγαθά» στο καπιταλισμό, προϋποθέτει τόσο την τεχνολογική εξέλιξη όσο και την πολιτισμική ανάπτυξη. Είναι προφανές ωστόσο και από τη νομική της ιστορία, ότι η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας ήρθε να πατήσει στην πολιτισμική ανάπτυξη όταν δημιουργήθηκε η ανάγκη αυτή να ελεγχθεί, να αποτελέσει πηγή κέρδους ή να εξυπηρετήσει συμφέροντα. Η πνευματική ιδιοκτησία ήρθε και πάτησε πάνω στην πολιτιστική ανάπτυξη που ήδη έτρεχε και πριν από αυτή, και χωρίς αυτήν. Οι λαϊκές παραδόσεις, τα τραγούδια, η ποίηση, το θέατρο, τα καταγεγραμμένα και τα μη καταγεγραμμένα, είχαν βρει τους τρόπους να κυκλοφορούν και μάλιστα να επιβιώνουν και να εμπλουτίζονται από τη μία γενιά στην άλλη – χωρίς καμία έννοια ή θέσμιση «πνευματικής ιδιοκτησίας». Τα μέσα για να συμβεί αυτό ανήκαν στους δημιουργούς και η «σωστή» ή «λάθος χρήση», η «σωστή» ή «λάθος αναπαραγωγή» καθορίζονταν από το δημιουργό και το κοινωνικό (του) περιβάλλον. Στη λαϊκή παράδοση πολλές φορές η δημιουργία ήταν συλλογική, δεν άνηκε σε μεμονωμένα άτομα. Οι κοινωνικές συνθήκες είναι, λοιπόν, ο λόγος που η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν εμφανίζεται πουθενά σαν τέτοια ως τον Μεσαίωνα. Αυτό δε σήμαινε ότι οι δημιουργοί δεν πληρωνόντουσαν ή δεν καταξιώνονταν ή ότι τα έργα δε διαδίδονταν. Υπήρχαν γιορτές και βραβεία που ικανοποιούσαν την ανάγκες των δημιουργών και για τα τρία. Και υπήρχε πάντα η μουσική, η τοιχογραφία κι η ζωγραφική, η διακόσμηση και το θέατρο σαν εργασία. Η αντιγραφή ή η παραποίηση ενός έργου χωρίς την αναφορά στο δημιουργό αποδοκιμαζόταν κοινωνικά αλλά ποτέ ο δημιουργός δεν αντιμετωπιζόταν σαν ιδιοκτήτης με την στενή έννοια. Ο έλεγχος συνέχιζε να περνάει μέσα από το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων και όχι τόσο με όρους οικονομικούς όσο με όρους αναγνώρισης, με όρους ηθικής. Η μαστοριά, η καινοτομία, το γέλιο και το κλάμα, όλα όσα παρήγαγε ο κοινωνικός πλούτος συλλογικά ή μεσολαβημένος απ’ την τέχνη του μεμονωμένου δημιουργού, είχαν αξία σαν τέτοια. Και η αξία αυτή γινόταν σεβαστή ή όχι στη βάση ενός ηθικού κώδικα που δεν ήταν καθόλου τυχαίος και αόριστος, που δεν είχε τελικά καμία ανάγκη το νόμο. Η πνευματική ιδιοκτησία σαν έννοια εμφανίζεται με την ανακάλυψη και τη διάδοση της τυπογραφίας. Είναι αυτή η συγκεκριμένη τεχνική εφεύρεση που γεννάει την αντίληψη ότι ο πολιτισμός «ευρείας απεύθυνσης» είναι με μια έννοια ιδιόκτητος, και ότι είναι οικονομικά εκμεταλλεύ-
7
σιμο αγαθό. Οι αρχικές μορφές, λοιπόν, θεσμοποιημένης πνευματικής ιδιοκτησίας θα είναι τα προνόμια που το κράτος παραχωρεί σε συγκεκριμένους τυπογράφους και εκδότες - βιβλιοπώλες. Το πρώτο τέτοιο προνόμιο παρέχεται σε κάποιον Jean de Spire το 1469 και αφορά την μονοπωλιακή χρήση της τυπογραφίας. Τα επόμενα προνόμια που θα ακολουθήσουν και αφορούν (φυσικά) εκκλησιαστικά κείμενα, παρέχονται και ελέγχονται από την εκκλησία. Είναι γνωστό πως η εκκλησία ήταν ήδη ο μηχανισμός με τη μεγαλύτερη δυνατότητα να αναπαράγει και να διαδίδει τα κείμενα της, ότι είχε ήδη σύστημα για να μεταφράζει και να καταγράφει την ιστορία της, μία δουλειά που γινόταν κυρίως από μοναχούς. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος μηχανισμός λογοκρισίας. Τα σημερινά νομικά κείμενα παραδέχονται ότι η γέννηση της ιδέας της πνευματικής ιδιοκτησίας, σε σχέση με την τυπογραφική αναπαραγωγή των βιβλίων, έγινε για να προστατευτούν συγκεκριμένα συμφέροντα, αλλά και η λογοκρισία. Απ’ την άλλη μεριά, οι σχετικοί νόμοι, είχαν σταθερά εχθρούς. Ακόμη και όταν ο έλεγχος των τυπωμένων κειμένων άρχισε να παίρνει πιο ξεκάθαρη μορφή, ακόμη και σε περιόδους που κράτος και εκκλησία ασκούσαν σκληρό έλεγχο ή πάλευαν για να διατηρήσουν την εξουσία τους, τυπώνονταν, εκδίδονταν και κυκλοφορούσαν «απαγορευμένα» κείμενα και έργα τέχνης, ανώνυμα ή υπογεγραμμένα με ψευδώνυμα. Η λαϊκή παράδοση συνέχιζε να υπάρχει και να διαδίδεται, συνέχιζε να λογοκρίνεται και να απαγορεύεται.
8
Η αναγνώριση του δημιουργού σαν «πνευματικού ιδιοκτήτη» θα γίνει αργότερα, και σε σαφή διάκριση από τα προνόμια των τυπογράφων. Η αναγνώριση αυτή έχει να κάνει με την θέση της φιγούρας του «καλλιτέχνη» απ’ τον 18ο αιώνα και μετά. Ο πρώτος ολοκληρωμένος σχετικός νόμος εμφανίζεται το 1709. Αναγνωρίζει το δημιουργό / συγγραφέα σαν τον «αποκλειστικό δικαιούχο» για να τυπώνει τα έργα του. Θα χρειαστεί ωστόσο να περάσει σχεδόν ένας αιώνας ακόμα, και να γίνει μια επανάσταση, για να διαμορφωθεί με μεγάλη συνοχή η νομική σχέση δημιουργού / πνευματικού έργου. Η πλήρης νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας σχεδιάζεται κατά τη γαλλική επανάσταση και διακηρύσσει το «ιερό, νόμιμο και αναφαίρετο» δικαίωμα της «φιλολογικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας». Σ’ αυτή τη βάση θα θεσμοθετηθούν δύο πολύ βασικά για τη μετέπειτα εξέλιξη δικαιώματα, της «δημόσιας εκτέλεσης» και το «αποκλειστικό δικαίωμα αναπαραγωγής». Με απλά λόγια, το πρώτο αφορά το πώς-πούπότε κλπ θα παίζονται (ή θα εκδίδονται) τα έργα δημόσια και το δεύτερο το πώς θα «πολλαπλασιάζονται». Από αυτό το ιστορικό σημείο και μετά, με
ξεκαθαρισμένη κάπως την έννοια της «πνευματικής ιδιοκτησίας» και τους πρώτους νόμους να προστατεύουν κυρίως τους δημιουργούς, αρχίζουν οι πρώτες συμβάσεις και ξεκινάει και η πρώτη προσπάθεια να θεσμοθετηθεί «διεθνώς» «η προστασία του δημιουργού», μέσω διάφορων διακρατικών συμφωνιών. Αυτές οι συμφωνίες είχαν σχέση κυρίως με την κυκλοφορία των έργων και των επιρροών (των επιρροών αυτών που έχουν μείνει γνωστές σαν «ρεύματα», από τη μουσική μέχρι τη φιλοσοφία), και είχαν άμεση σχέση με τις οικονομικοπολιτικές σχέσεις που υπήρχαν ήδη ή διαμορφώνονταν απ’ τα τέλη του 18ου αιώνα και μετά. Η πνευματική ιδιοκτησία ωστόσο δε θα βρει συμπαγής νομικές και υλικές διακυβεύσεις σε σχέση με το αντικείμενό της παρά από τον 20ο αιώνα και μετά, με την ανάπτυξη των τεχνολογικών μέσων. Είναι στη διάρκεια του 20ου αιώνα που οι λέξεις κλειδιά «εκτέλεση» και «αναπαραγωγή» θα αρχίσουν να αποκτούν σάρκα και οστά με ευκολία και ρυθμούς πολύ γρηγορότερους. Είναι σε αυτό το σημείο που η «προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας» ξεκινά μια μεγάλη προσπάθεια να προσαρμοστεί στις νέες τεχνολογικές εξελίξεις για την παραγωγή και την αναπαραγωγή, χωρίς όμως να αμφισβητεί πολύ τη βάση της, διατηρώντας δηλαδή τους τρόπους να ελέγχει, με κλασσικούς όρους καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η ανακάλυψη και η διάδοση της φωτογραφίας δημιούργησε κυρίως προβλήματα λογοκρισίας, ζητήματα δηλαδή σχετικά με το περιεχόμενο. Κι αυτό επειδή το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα, πριν οι φωτογραφικές μηχανές και η χρήση τους γίνουν προσιτές απ’ τον καθένα, ήταν πολύ δύσκολο να αντιγραφεί οποιαδήποτε φωτογραφία. Για πολλά χρόνια όσοι επαγγελματίες χρειάζονταν φωτογραφίες (από δημοσιογράφους μέχρι συγγραφείς και εκδότες) έψαχναν αρχεία και βιβλιοθήκες, και έφτιαχναν αντίτυπα ή και αρνητικά. Ο θεσμός στον οποίο απευθύνονταν για να κάνουν κάτι τέτοιο, συνήθιζε να χρεώνει κάποιο ποσό για «μη ακαδημαϊκές»-«εμπορευματικές χρήσεις» καθώς και για τα αντίτυπα, και δε δινόταν ιδιαίτερη προσοχή περαιτέρω στο ποιά ήταν αυτή η μελλοντική χρήση. Πολύ αργότερα ο νόμος του copyright στις ΗΠΑ θα προσπαθήσει ουσιαστικά να παγώσει τα φωτογραφικά αρχεία σε μία συγκεκριμένη χρονιά και να τα «κάνει δημόσια» μέχρι εκείνη. Η πρώτη χρονιά που θα παγώσει είναι το 1923. Η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας αρχίζει να τα βρίσκει πραγματικά σκούρα με τη διάδοση των μέσων κινηματογράφησης και ηχογράφησης, και όταν ο καλλιτέχνης έχει πια αναγνωριστεί σαν ιδιο-
κτήτης-δικαιούχος. Μία τεράστια και πολύ κερδοφόρα αγορά ανοίγεται για τον κινηματογράφο και τη μουσική. Λίγες δεκαετίες αργότερα, όταν ένα συγκεκριμένο μέσο αναπαραγωγής γίνει εξαιρετικά φτηνό και προσιτό στον καθένα, η δυνατότητα αναπαραγωγής της μουσικής θα αρχίσει να βγαίνει εκτός ελέγχου. Η περίοδος αυτή ξεκινάει με την εμφάνιση της άγραφης κασέτας. Στη μουσική η κατοχύρωση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ξεκινάει φυσικά πολύ πριν, όταν εμφανίζεται ο φωνογράφος. Ο δίσκος είναι πολύ ακριβός και έχει σημασία η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του καλλιτέχνη (και της εταιρίας) πάνω στην πρώτη εκτέλεση. Δεν μπορεί ο καθένας να τραγουδάει ό,τι θέλει, όπου θέλει, γιατί για να βγει ένα τραγούδι στην αγορά κοστίζει πολύ – συνεπώς υπάρχει «επένδυση κεφαλαίου», και όλα τα υπόλοιπα. Εδώ χρειάζεται μία σημαντική παρένθεση. Το 1961 η σύμβαση της Ρώμης θεσπίζει τα «συγγενικά δικαιώματα», που είναι τομή για την πνευματική ιδιοκτησία. Όπως φαίνεται και από την ονομασία τους, τα συγγενικά δικαιώματα «ανοίγουν» την πνευματική ιδιοκτησία στους παραγωγούς και στα μμε, αρχικά στους παραγωγούς φωνογραφημάτων και τους ραδιοτηλεοπτικούς παραγωγούς. Με τα «συγγενικά δικαιώματα» μπαίνουν νομικά στο παιχνίδι της πνευματικής ιδιοκτησίας οι επιχειρηματίες, που είναι έτοιμοι και διατεθειμένοι να εκμεταλλευτούν ορισμένα εμπορικά είδη δημιουργίας σε επίπεδο βιομηχανίας. Ο χαρακτήρας των «συγγενικών δικαιωμάτων» είναι καθαρά οικονομικός και τεχνικός, και στρώνει το έδαφος για αυτό που θα ακολουθήσει μετέπειτα. Το να έχουν δηλαδή δικαιώματα αναπαραγωγής και μεταποίησης ενός έργου οι εταιρείες, ισότιμες ή ακόμα και ανώτερες απ’ το δημιουργό. Σ’ αυτή τη βάση οι εταιρείες «πνευματικού εμπορίου» καθορίζουν μια ισχυρή νομική βάση που τους επιτρέπει όχι απλά ένα «καθημερινό εμπόριο», αλλά σχεδιασμούς και επενδύσεις μελλοντικής απόδοσης. Από τους κυνηγούς ταλέντων μέχρι το στήσιμο ολόκληρων μουσικών και κινηματογραφικών αστέρων, χάρη στα «συγγενικά δικαιώματα», η βιομηχανία θα φύγει «απ’ το πλάι» της όποιας πνευματικής /καλλιτεχνικής δημιουργίας και θα μπει μπροστά, επικεφαλής, «ατμομηχανή» της παραγωγής, καθορίζοντας η ίδια (η βιομηχανία) τους όρους των μελλοντικών διανοητικών έργων. Από την άγραφη κασέτα και μετά (κενό cd - dvd), όταν δηλαδή γίνεται τεχνικά εφικτό να κυκλοφορούν μουσική και ταινίες χωρίς την άδεια της εταιρείας (ή/και των «δημιουργών», που είναι πια υπάλληλοι των εταιρειών), χτίζεται και η έννοια της πειρατείας. Τυπικά αυτή η έννοια είναι
απλά παράλογη – όμως οι ιδιοκτήτες και οι έμποροι δεν μπόρεσαν να σκεφτούν κάτι άλλο για να ενοχοποιήσουν τους παραβάτες της νομοθεσίας περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Και είναι παράλογη, επειδή ιστορικά οι πειρατές έκλεβαν – στερούσαν δηλαδή την εμπράγματη ιδιοκτησία απ’ τους «νόμιμους» ιδιοκτήτες τους. Δεν ισχύει καθόλου το ίδιο με την αντιγραφή μουσικής στις παλιές κασέτες ή στους κενούς ψηφιακούς δίσκους. Εκείνο που συμβαίνει είναι ότι περιορίζονται τα κέρδη του «νόμιμου εμπορίου» πνευματικής ή / καλλιτεχνικής δημιουργίας – και, ενδεχομένως, μεγαλώνουν τα κέρδη του «μη νόμιμου εμπορίου» (όχι, πια, εξαιτίας του internet). Το να ηθικολογούν οι προστάτες της «πνευματικής ιδιοκτησίας» περί «κλοπής» χωρίς να λένε τι ακριβώς είναι που κλέβεται, θα αδυνάτιζε πολύ τα επιχειρήματά τους. Αν έλεγαν ανοικτά «τα κέρδη» μας, δεν θα εύρισκαν εύκολα συμπαραστάτες. Συνεπώς επιστρατεύεται ο δημιουργός, ο καλλιτέχνης, σε ένα θλιβερό ρόλο. Του «κακόμοιρου», που επίσης «χάνει» (δηλαδή του κλέβουν...) κάτι ... Η πνευματική παραγωγή σε συνθήκες ώριμου καπιταλισμού έχει πέσει πολύ χαμηλά, και οι δημιουργοί εκτός απ’ το να πουλάνε τους εαυτούς τους, καλούνται τώρα να γίνουν και προπαγανδιστές φτηνών επιχειρημάτων. Επιχειρημάτων που δεν θα τα χρησιμοποιούσε ούτε μια βιομηχανία παπουτσιών εάν πολλοί έκλεβαν απ’ τα εμπορικά τα εμπορεύματά της: δείτε λοιπόν, εάν κλέβετε απ’ το εμπόριο, πεινάνε οι υπάλληλοί μας...
Τα βασικά στηρίγματα της πνευματικής ιδιοκτησίας Είδαμε λοιπόν, πως η ιδέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και οι πρώτοι νόμοι για την προστασία της μετράνε περίπου τριακόσια χρόνια. Αναλογιζόμενοι την έκταση που έχει σήμερα το θέμα αυτό, ήρθε η ώρα να δούμε λίγο πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα-μύθους, που έχουν καλλιεργηθεί στο δημόσιο λόγο, και πάνω στα οποία στηρίχτηκαν διαχρονικά οι νομοθεσίες περί πνευματικών δικαιωμάτων. Ξεκινώντας αυτή τη δουλειά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από τις απαρχές του ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν καταδικασμένος να υποπέσει σε αντιφάσεις. Αυτό συνέβαινε επειδή αυτές οι νομοθεσίες θεμελίωσης και προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν έργα μιας τάξης που έκανε ιερή την ατομική ιδιοκτησία, της αστικής τάξης, που εν προκειμένω έπρεπε να ισορροπήσει μια θεμελιώδη αντινομία του πρωίμου καπιταλιστικού συστήματος. Αυτή που από την μία απαιτούσε την διάδοση της γνώσης (ως προϋπόθεση της παραγωγής), ενώ από την άλλη
9
όφειλε να την ιδιωτικοποιήσει. Η πνευματική ιδιοκτησία, λοιπόν, υποτίθεται ότι γεφυρώνει αυτές τις διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις. Και το πετυχαίνει (ή, για την ακρίβεια, προσπαθεί...) αναγνωρίζοντας τη φιγούρα των διανοούμενων, συγγραφέων, καλλιτεχνών και των ξεχωριστών τους δικαιωμάτων, σχεδόν όπως τους / τα ξέρουμε και σήμερα. Αναγνωρίζοντάς τους δηλαδή σαν κάτι το εξωκοινωνικό, σαν κάποιους που μοιάζει να πρέπει να ξεχωρίζουν από την υπόλοιπη πλέμπα. Στη φαρέτρα της αστικής ρητορείας περί πνευματικής ιδιοκτησίας, κυριαρχούν δυο βασικές οικογένειες επιχειρημάτων. Η μία αντλεί τα επιχειρήματα της από το λεγόμενο ηθικό δικαίωμα του δημιουργού. Η δεύτερη είναι διαφορετική, και αφορά το περιουσιακό δικαίωμα - κίνητρο του δημιουργού, που (έχοντας οικονομικά ελατήρια) φροντίζει για την ανάπτυξη και την πρόοδο του πολιτισμού.
10
Τι είναι το «ηθικό δικαίωμα του δημιουργού»; Η ιδέα προέρχεται απ’ το «φυσικό δίκαιο», που είναι η καταγωγή της αστικής νομοθεσίας, αν και ένας πρόεδρος των ΗΠΑ, κάποτε, τόνισε ότι η «ιδιοκτησία είναι δώρο του κοινωνικού νόμου», και ότι δεν υπάρχει τίποτα το «φυσικό» στην έννοια της ιδιοκτησίας – επί – των – ιδεών και των σκέψεων• αναφερθήκαμε ήδη στον Τζέφερσον. Εν πάσει περιπτώσει με την έννοια «ηθικό δικαίωμα του δημιουργού» εννοείται το ‘ιδιαίτερο ψυχικό δέσιμο’ που έχει ο καθένας με το έργο του, την προσφορά του στο κοινωνικό σύνολο (αρκεί, φυσικά, να μην είναι εργάτης...). Και σε σχέση μ’ αυτόν τον «ιδιαίτερο ψυχικό δεσμό», είναι το κράτος που οφείλει να τον αναγνωρίζει και να τον προστατεύει. Όμως ακόμα κι αν επρόκειτο κανείς να παραδεχτεί πως πράγματι υπάρχει τέτοιος «ιδιαίτερος ψυχικός δεσμός», ποιούς αφορά; Το μοναχικό καλλιτέχνη ή/και διανοούμενο όπως υποστηρίζει η αστική ιδεολογία; Αυτός και μόνον αυτός έχει «ψυχή»; Για παράδειγμα πόσο μόνος δημιουργός είναι ένας γλύπτης, όταν οι χαμάληδες του μεταφέρουν τα υλικά και γιατί η δικιά του εργασία κρίνεται ανώτερη από αυτή των χαμάληδων; Ένα κτίριο, ανήκει στον αρχιτέκτονα που το σχεδίασε ή και σε αυτούς που το έχτισαν; Ποιού το δέσιμο με το δημιούργημα είναι ισχυρότερο; Γιατί ένας τραγουδιστής - φίρμα έχει «μεγαλύτερο δεσμό» (και άρα πρέπει να ζει καλύτερα εκμεταλλευόμενος το έργο «του») από τους υπόλοιπους μουσικούς και τον ηχολήπτη; Δε θυμόμαστε ποτέ κανέναν Φρόιντ να δίνει μισθό σε κανένα από τους ασθενείς – πειραματόζωα - θύματα του (μάλλον το αντίθετο συνέβαινε), παρόλα αυτά το έργο του κρίνεται αρκετά πρωτότυπο και χρίζει την προστασία που παρέχει ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Εν τέλει από πότε η σύλληψη μιας ιδέας γεννιέται στο απόλυτο κενό, χωρίς επιρροές, χωρίς να βασίζεται στην προϋπάρχουσα γνώση, ώστε να μπορούμε να μιλάμε με όρους πρωτοτυπίας; Και πώς μπορούμε τελικά να μιλάμε για απόλυτα ιδιωτικά δικαιώματα ιδιοκτησίας για τα πνευματικά έργα, αναγνωρίζοντας έστω τον «ψυχικό δεσμό», όταν αυτά είναι a priori κοινωνικά προϊόντα; Είναι σαφές λοιπόν ότι το «ηθικό δικαίωμα», ακόμα κι αν διευρύνθηκε κάπως συν τω χρόνω για να συμπεριλάβει περισσότερους «συντελεστές» ενός έργου, αφήνει πάντα πολύ περισσότερους απ’ έξω, ιεραρχώντας τους στη βάση του καταμερισμού εργασίας. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για την αστική αναγνώριση του «ψυχικού δεσμού» σαν βάσης της πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι πως πρόκειται για σκόπιμα μεροληπτικό χειρισμό. Η δεύτερη προσέγγιση που χρησιμοποιείται διαχρονικά για την υπεράσπιση της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η ωφελιμιστική, η οποία δεν έχει ως κέντρο της το δέσιμο δημιουργού και δημιουργήματος, αλλά την προστασία της καινοτομίας από αντιγραφές που «εκμεταλλεύονται ξένο κόπο χωρίς αντάλλαγμα». Στη λογική αυτή, τα πνευματικά έργα προστατεύονται (αυτή τη φορά σαν επένδυση), δίνοντας τα απαραίτητα οικονομικά κίνητρα στους δημιουργούς και επενδυτές, έτσι ώστε να δημιουργήσουν και να διανέμουν / προωθήσουν τον πολιτισμό, ωφελώντας τελικά όλο το κοινωνικό σύνολο. Δε μας κάνει εντύπωση πως τη θέση αυτή σπεύδουν να επιβεβαιώσουν διάφορες επιστημονικές μελέτες και στατιστικές: ότι, δηλαδή, πράγματι ο πολιτισμός προοδεύει λόγω αυτού του θεσμού. Εδώ ίσως να ήταν υπερβολικό ή και περιττό να προσπαθήσουμε να πείσουμε για το αντίθετο. Είναι νομίζουμε ξεκάθαρο το πνευματικό επίπεδο της εποχής μας καθώς και η δυνατότητα κριτικής σκέψης. Έτσι κι αλλιώς για εμάς, ο λόγος αλήθειας της επιστημονικής κοινότητας είναι ο λόγος των αφεντικών. Παρ’ όλ’ αυτά, εάν θελήσουμε να δώσουμε μια δικιά μας ερμηνεία, μπορούμε να πούμε ότι, καθώς η περίφραξη και η πρόσβαση - εκμετάλλευση των προϊόντων του πνεύματος νοείται μονάχα από οργανωμένα ιδιωτικά συμφέροντα, και εφόσον η ίδια η στιγμή της δημιουργίας διαμεσολαβείται από την κουλτούρα του εμπορεύματος και της κατανάλωσης, τότε αυτή η υποτιθέμενη δημιουργικότητα και η ανάπτυξη του πολιτισμού ακυρώνονται ριζικά. Η δημιουργία χάνει τον κοινωνικό της χαρακτήρα, καθώς οι εταιρίες και τα επενδυτικά συμφέροντα προηγούνται, υπονομεύοντας τελικά την συλλογική νοημοσύνη και φαντασία.
“Και όπως ακριβώς οι απαγορεύσεις άνοιγαν πάντα το δρόμο στην παραγωγή τοξικότερων προϊόντων, έτσι και η απαγόρευση της θεωρητικής φαντασίας ανοίγει το δρόμο στην πολιτική παραφροσύνη.” (Adorno Horkheimer, Διαλεκτική του διαφωτισμού) Μέσα λοιπόν σε αυτή την πνευματική παραφροσύνη και εντελώς αντίθετα με αυτά που διαπιστώνουν οι (πάντα έγκυρες) επιστημονικές μελέτες, βλέπουμε ότι όποτε υπήρξε μια τεχνολογική έκρηξη που απελευθέρωσε, έστω και προσωρινά, τις τεχνικές της μηχανικής αναπαραγωγής του πνευματικού ή και καλλιτεχνικού έργου, δεν κοινωνικοποιήθηκε μόνο η διανομή και η κυκλοφορία αυτού που προηγούμενα θεωρούνταν ιερό, αλλά αποκαλύφθηκε η ίδια (ξεχασμένη) κοινωνικότητα της παραγωγής. Ενώ τα υπερφυσικά γνωρίσματα που συνδέονταν με τους καλλιτέχνες και τους συγγραφείς στιγμιαία έπαυαν να υπάρχουν, γιατί όλη μπορούσαν να γίνουν καλλιτέχνες και συγγραφείς, στον έναν ή στον άλλο βαθμό. Σε αυτή τη λογική αναγνωρίζουμε ότι με την έλευση του διαδικτύου, η απελευθέρωση των μέσων αναπαραγωγής είναι μεγαλύτερη από ποτέ, ενώ τα αφεντικά μοιάζει να μην είναι ακόμη εντελώς έτοιμα να αντιμετωπίσουν το ντόμινο που έχει ξεκινήσει εδώ και χρόνια. Στη συνέχεια θα δούμε λίγο πιο αναλυτικά το ψηφιακό παράδειγμα.
Η πνευματική ιδιοκτησία στην εποχή της ψηφιακής αναπαραγωγής Όπως φαίνεται και από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε, η ιδέα της πνευματικής ιδιοκτησίας επαναπροσδιορίζεται συνεχώς με την εξέλιξη των μέσων αναπαραγωγής και τα ζητήματα που προκύπτουν από αυτήν. Ποτέ όμως στην ιστορία δεν υπήρξε τόσο κομβική αλλαγή στην παραγωγή και στη διάδοση της γνώσης όσο αυτή που ήρθε με την ψηφιακή επανάσταση. Οι δυνατότητες πνευματικής δημιουργίας πολλαπλασιάζονται και επιταχύνονται με τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ενώ εμφανίζονται νέα γνωστικά αντικείμενα και επιστημονικοί τομείς που περιστρέφονται γύρω από το καινούργιο αυτό παράδειγμα (σχεδιασμός προγραμμάτων, βάσεων δεδομένων, ιστοσελίδων κ.τ.λ.). Η γνώση και γενικότερα τα προϊόντα της διανοητικής εργασίας ψηφιοποιούνται• γίνονται πληροφορίες. Η συνεχής εξέλιξη των δικτύων υπολογιστών, η γέννηση του διαδικτύου και η τεχνική αναβάθμιση των γραμμών (άρα και των ταχυτήτων) από τους παρόχους, κάνουν εφικτή την ανταλλαγή πληροφοριών σε τεράστιες ποσότητες και ελάχιστο χρόνο ανά την υφήλιο.
Από την ανταλλαγή mail στην τεχνολογία του rapidshare και στην ανταλλαγή αρχείων peer to peer, μπορεί κανείς να δει μια εξέλιξη, που δίνει τη δυνατότητα μεταφοράς πληροφοριών πρωτοφανούς όγκου και στο μέσο χρήστη του internet. Οι μεγάλες αυτές αλλαγές της ψηφιακής εποχής που επηρεάζουν καθοριστικά τη διανομή της πληροφορίας, είναι επόμενο να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για την άνθιση και της «παράνομης» διακίνησής της. Της διακίνησής της χωρίς την συγκατάθεση του ιδιοκτήτη, δηλαδή της πειρατείας. Από τη μια μεριά οι πειρατές, παράλληλα με τις εταιρίες που προσπαθούν να προστατέψουν τα προϊόντα τους, εξελίσσονται στο «σπάσιμο» των προγραμμάτων και των DRM ( λογισμικά που χρησιμοποιούνται από εταιρίες για να περιορίσουν την αναπαραγωγή του ψηφιακού περιεχομένου μετά την πώλησή του). Από την άλλη μεριά, η χρήση του γρήγορου internet και των torrents αλλάζει εντελώς το σκηνικό στη διανομή του «παράνομου» υλικού. Τα σπασμένα προγράμματα, παιχνίδια, ταινίες και album μουσικής, δε χρειάζεται πλέον να παραμένουν προσκολλημένα στην υλικότητα των πειρατικών cds και dvds, που διανέμονται στη ζούλα από τα συνοικιακά μικρομάγαζα και τους μικροπωλητές. Πλέον μπορούν να «κατεβαίνουν» μέσα σε λίγες ώρες ή και λεπτά από το διαδίκτυο μέσω των torrents, που ταυτόχρονα επιτρέπουν και την ανακύκλωσή αυτού του υλικού ανάμεσα στους χρήστες σε όλο τον κόσμο. Ή αν πρόκειται για αρχεία σχετικά μικρού μεγέθους (π.χ. βιντεάκια), μπορούν να καταναλώνονται επιτόπου με streaming. Μέσα σε αυτήν την κατάσταση η πνευματική ιδιοκτησία και αυτοί που κερδίζουν από αυτήν, δέχονται ίσως το μεγαλύτερο πλήγμα στην ιστορία τους. Το νομικό οπλοστάσιο που χρησιμοποιούν για να αντεπιτεθούν είναι πλέον ανεπαρκές, καθώς το φαινόμενο της πειρατείας έχει μαζικοποιηθεί και είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτο. Για κάθε ένα παράνομο site που καταφέρνουν να κλείσουν, φυτρώνουν πέντε. Ταυτόχρονα η πρακτική της καταπάτησης των πνευματικών δικαιωμάτων έχει νομιμοποιηθεί στις συνειδήσεις της πλειοψηφίας των χρηστών, καθώς κοινωνικοποιείται και αφομοιώνεται από αυτούς, ακόμα και με εξαιρετικά δημιουργικούς τρόπους: εικόνες, κείμενα, ήχοι και βίντεο που υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα, μπορούν να βρεθούν σε αφθονία μέσα στον ωκεανό των blogs, στo youtube και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, συχνά επεξεργασμένα από τους χρήστες και συνδυασμένα μεταξύ τους για την παραγωγή αρκετά ποιοτικών αποτελεσμάτων ( π.χ. ερασιτεχνικό μοντάζ για παραγωγή μικρού μήκους βίντεο στο youtube).
11
Με ξεκάθαρη την ανάγκη για ανανέωση του νομικού καθεστώτος περί πνευματικής ιδιοκτησίας και υπό τις πιέσεις των κατόχων και διαχειριστών της, τα κράτη θα επιχειρήσουν λοιπόν να περάσουν νόμους σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Ακόμα και με μια πρόχειρη ματιά σε αυτά τα εγχειρήματα, καταλαβαίνει κανείς ότι δεν πρόκειται για μια προσπάθεια κατανόησης των δομικών αλλαγών που έχουν έρθει ανεπιστρεπτί και μια επαναδιαπραγμάτευση της πνευματικής ιδιοκτησίας μέσα στα νέα δεδομένα. Αλλά για μέτρα που θέλουν να ενισχύσουν την καταστολή απέναντι στο μαζικό πλέον αυτό φαινόμενο, με τους παλιούς παραδοσιακούς τρόπους. Πολλές από αυτές τις προσπάθειες αποτυγχάνουν και απορρίπτονται, καθώς σκοντάφτουν πάνω στα προβλήματα που φέρνει μαζί της η Αλλαγή Παραδείγματος• και στο γεγονός ότι το νέο νομικό σημείο ισορροπίας που αναζητούν, αποτελεί διακύβευμα ενός ενδοταξικού πολέμου (μεταξύ των αφεντικών) που θα δούμε παρακάτω. Σε ότι αφορά τις νομοθετικές προσπάθειες ενδεικτικά αναφέρουμε:
12
• Το νόμο DMCA (Digital Millennium Copyright Act), που πέρασε τον Οκτώβριο του 1998 στις ΗΠΑ και στο μεγαλύτερο μέρος του ασχολείται με την καταπολέμηση του «σπασίματος» πνευματικών έργων που προστατεύονται με DRM. Ένα αρκετά σημαντικό κομμάτι του νόμου αυτού, είναι το Online Copyright Infringement Liability Limitation Act, μια διάταξη που θεσπίζει το λεγόμενο «safe harbor» για τα site που φιλοξενούν περιεχόμενο τρίτων. Σύμφωνα με αυτήν, αν κάποιος ιδιοκτήτης πνευματικών δικαιωμάτων θεωρήσει ότι ένα site φιλοξενεί παράνομο υλικό, οφείλει να ζητήσει από το αυτό να το αφαιρέσει μέσα σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Με αυτόν τον τρόπο προστατεύονται τα συγκεκριμένα sites από συνεχείς δικαστικές διενέξεις και εξασφαλίζεται η λειτουργία τους. • Τον PIPA (Protect IP Act), σχέδιο νόμου που προτάθηκε το Μάιο του 2011 στις ΗΠΑ και τελικά απορρίφθηκε (και λόγω αντιδράσεων από μεγάλες εταιρείες του internet), που κινείται προς τον περιορισμό της πρόσβασης σε ιστοσελίδες που ασχολούνται με την πώληση παράνομων αγαθών, ειδικά αυτών που βρίσκονται εκτός ΗΠΑ. • Το SOPA (Stop Online Piracy Act), σχέδιο νόμου που προτάθηκε από τον εκπρόσωπο των ΗΠΑ Lamar S. Smith τον Οκτώβριο του 2011 για να επεκτείνει τις δυνατότητες καταπολέμησης της διακίνησης πνευματικών έργων που προστατεύονται από copyright, και παράνομων αγαθών. Σύμφωνα με αυτό, το δικαστήριο μπορεί να μπλοκάρει τη διαφήμιση, τη χρηματοδότηση και την οικονομική συνεργασία με κάθε εταιρεία, σε ιστο-
σελίδες που βρέθηκαν να παραβιάζουν το ομοσπονδιακό ποινικό δίκαιο περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Επίσης μπορεί να μπλοκάρει τα links προς τις συγκεκριμένες σελίδες από τις μηχανές αναζήτησης και να ζητήσει από τους παρόχους να «κόψουν» την πρόσβαση σε αυτές. Ο νόμος θα επέκτεινε τον υπάρχοντα ποινικό κώδικα για να περιλάβει τη μη εξουσιοδοτημένη μετάδοση πνευματικών έργων από χρήστες, ορίζοντας μέγιστη ποινή φυλάκισης για πέντε χρόνια. Μεγάλες ανησυχίες προέκυψαν για την παράκαμψη του safe harbor που είχε θεσπίσει ο DMCA, καθώς με το SOPA θα μπορούσαν να ποινικοποιηθούν ακόμα και μεγάλες μηχανές αναζήτησης όπως η google, απλά και μόνο για κάποιο link σε κάποια παράνομη ιστοσελίδα, αφού η ευθύνη για το παράνομο περιεχόμενο θα βάραινε πλέον την ίδια τη μηχανή αναζήτησης, ή ένα site που φιλοξενεί ένα μικρό απόσπασμα. Τελικά το νομοσχέδιο δεν πέρασε λόγο αντιδράσεων παρόμοιων με την περίπτωση του PIPA. • Την ACTA (Anti-Counterfeiting Trade Agreement), μια πολυεθνική συνθήκη που υπογράφτηκε τον Οκτώβριο του 2011 με στόχο τον καθορισμό διεθνών προτύπων για την επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. • Παρόμοιες νομοθετικές ρυθμίσεις, έχουν προταθεί κατά καιρούς και στην Ευρώπη, με κυρώσεις για τη διακίνηση προστατευόμενου υλικού, ακόμα και διακοπή της σύνδεσης στους παραβάτες από τους παρόχους. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους: Loi Hadopi 1 και 2 στη Γαλλία, Digital Economy Act 2010 στο Ηνωμένο Βασίλειο και κάποιες παρόμοιες ρυθμίσεις στην Ισπανία. Τα παραπάνω μέτρα που επιχειρήθηκε να παρθούν και κυρίως τα ACTA, PIPA και SOPA, δέχτηκαν σκληρή κριτική από διάφορες μεριές: παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, παραβίαση της ιδιωτικότητας από την παρακολούθηση της IP, αυταρχισμό από μεριάς του κράτους, τεχνικής φύσης προβλήματα με το σύστημα των domain names, χτύπημα στην επιχειρηματικότητα στο internet με το μπλοκάρισμα των διαφημίσεων κ.τ.λ. Και ενώ θα πίστευε κανείς ότι το πιο ισχυρό μέρος των αντιδράσεων θα προέρχονταν από τους χρήστες που επωφελούνται από την πειρατεία, στην πραγματικότητα οι πιο δυναμικοί και αποτελεσματικοί «επαναστάτες» ήταν οι μεγάλοι κολοσσοί του κυβερνοχώρου: Google, Wikipedia, Yahoo, Youtube, Facebook, ebay, Mozilla κ.τ.λ. Και αυτό, γιατί οι συγκεκριμένες εταιρίες, βάσισαν την ανάπτυξη και την κερδοφορία τους σε αυτό το καινούργιο μοντέλο της θάλασσας των πληροφοριών, παράνομων ή όχι• και κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό να γίνουν η ΠΥΛΗ για αυτόν
το θαυμαστό καινούργιο κόσμο. Δεν ενδιαφέρονται για την πνευματική ιδιοκτησία, γιατί η κερδοφορία τους δε βασίζεται σε αυτήν, αλλά στην ίδια τη δύναμή τους, που τους εξασφαλίζει διαφημίσεις και χρηματοδότες. Οι παραδοσιακές εταιρίες που κερδίζουν από την πνευματική ιδιοκτησία από την άλλη μεριά (δισκογραφικές, κινηματογραφικά στούντιο, εκδοτικοί οίκοι κ.τ.λ.), προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν την πειρατεία μέσα στο αχανές του διαδικτύου, θέλουν να χρησιμοποιήσουν και τελικά να μεταθέσουν τις ευθύνες σε αυτές τις εταιρείες – πύλες. Η παραπάνω κατάσταση, μπορεί να φανεί καθαρά στις διατάξεις του SOPA που είναι και η πιο ολοκληρωμένη νομική απόπειρα μέχρι σήμερα. Κατανοώντας την αδυναμία του νομικού συστήματος να περιορίσει την πειρατεία που είναι ήδη πλατιά κοινωνικοποιημένη, μεταθέτει την ευθύνη εντοπισμού των παράνομων αρχείων σε sites που φιλοξενούν ακόμα και μέρος πειρατικού υλικού, μηχανές αναζήτησης που οδηγούν σε πειρατικό υλικό, σελίδες που φιλοξενούν υλικό χρηστών, ακόμα και σελίδες που έχουν απλά links, μέσω της ακύρωσης του safe harbor. Και με τις ευθύνες αυτές, έρχονται και οι αντίστοιχες κυρώσεις που αφορούν το μπλοκάρισμα της χρηματοδότησης – κερδοφορίας τους μέσω διαφημίσεων και συνεργασιών. Αν ο νόμος είχε περάσει, ενδέχεται πολλά μεγάλα sites που φιλοξενούν υλικό χρηστών να απειλούνταν με κλείσιμο (π.χ. το flickr). Η Zynga Game Network, δημιουργός των παιχνιδιών του Facebook Texas Holdem Poker και Farmville, έγραψε στους υποστηρικτές τέτοιων νομοσχεδίων, τονίζοντας τις ανησυχίες της σχετικά με την επίδραση της παράκαμψης του safe harbor «που ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της τεχνολογίας των ΗΠΑ, της ανάπτυξης του κλάδου και της επιτυχίας », και ότι η αντίθεσή της στο νομοσχέδιο, οφείλεται στις επιπτώσεις της «στην καινοτομία και το δυναμισμό». Βλέποντας λοιπόν κανείς αυτήν την κατάσταση, μπορεί να μιλήσει για έναν πόλεμο μέσα στο στρατόπεδο των αφεντικών, ανάμεσα στις εταιρίες του παλιού παραδείγματος, που κερδίζουν από τους φραγμούς της πνευματικής ιδιοκτησίας και αυτές του καινούργιου που αναπτύσσονται και κερδοφορούν από τις φαινομενικά αδέσποτες σχέσεις του internet. Πρόκειται για τη σύγκρουση ανάμεσα σε αυτούς που προσπαθούν μάλλον μάταια να επεκτείνουν τους φράχτες του παλιού κόσμου που δέχονται ανελέητη επίθεση από την ίδια την εξέλιξη του καπιταλισμού και αυτούς που σπεύδουν να γίνουν οι κόμβοι – οι κυρίαρχοι διαχειριστές της νέας πολύτιμης πρώτης ύλης της ψηφιακής εποχής, της πληροφορίας, απολαμβάνοντας και τα ανάλογα κέρδη. Στο φόντο αυτού του πολέμου βρίσκονται και οι φιλικά προσκείμενοι στους πειρατές χρήστες, που συνε-
χίζουν να καρπώνονται τα οφέλη της «ψηφιακής ανταρσίας» και να εντείνουν μια κατάσταση, που ενώ παρουσιάζεται ως νομικό πρόβλημα , στην ουσία της αποτελεί το σημείο ισορροπίας ενός τεράστιου ανταγωνισμού. Μέσα σε όλον αυτόν τον θόρυβο, το copyright μπαίνει για πρώτη φορά τόσο κεντρικά στο δημόσιο διάλογο. Θεωρητικοί και νομικοί γράφουν για τα νέα ζητήματα που φέρνει μαζί της η ψηφιακή εποχή και ανάμεσα στα άκρα των υποστηρικτών των κρατικών νόμων και των υποστηρικτών της πειρατείας, θα εμφανιστούν καινούργιες απόψεις που ζητούν επαναπροσδιορισμό της πνευματικής ιδιοκτησίας στη βάση των νέων δεδομένων. Έτσι θα δούμε να αναπτύσσεται η κουλτούρα του ελεύθερου λογισμικού των linuxάδων στη σφαίρα της παραγωγής ψηφιακών έργων, που δημιουργούν προγράμματα και εφαρμογές ανοιχτές ως προς τη χρήση αλλά και ως προς την τροποποίηση του περιεχομένου τους. Παράλληλα έχουμε τη δημιουργία νέων αδειών χρήσης πιο ανοιχτών και προσαρμοσμένων στη νέα εποχή, που θέλουν να αντικαταστήσουν το copyright. Οι άδειες αυτές, κινούνται προς την κατεύθυνση της διασφάλισης στους κατόχους των προγραμμάτων των τεσσάρων δικαιωμάτων, που στην κοινότητα του ελεύθερου λογισμικού είναι γνωστά και ως Τέσσερις Ελευθερίες: •
να
τρέξουν
ένα
πρόγραμμα
για
οποιοδήποτε
λόγο
•
να μελετήσουν τη λειτουργία ενός προγράμματος και να το τροποποιήσουν
•
να διανείμουν αντίγραφα του προγράμματος έτσι ώστε να βοηθήσουν άλλους • να βελτιώσουν το πρόγραμμα και να προσφέρουν τις βελτιώσεις στο κοινό, έτσι ώστε να ωφεληθεί ολόκληρη η κοινότητα.
Τέτοιες άδειες είναι το copyleft, η γενική άδεια δημόσιας χρήσης glu (που είναι πιθανόν η πιο δημοφιλής άδεια χρήσης ελεύθερου λογισμικού), ενώ σταθερά έδαφος κερδίζουν οι άδειες creative commons. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε και καθεστωτικές φωνές που ζητούν τη νομιμοποίηση της διάδοσης όλων των πνευματικών έργων (μέσω peer to peer), με αντιστάθμισμα κάποιο μικρό χρηματικό αντάλλαγμα προς τους δημιουργούς, που θα μπορούσε να εισπράττεται από τους παρόχους. Τον Ιανουάριο του 2008, επτά μέλη του Σουηδικού κοινοβουλίου από το «μετριοπαθές κόμμα» (μέρος του κυβερνητικού συνασπισμού), δημοσίευσε ένα άρθρο σε μια σουηδική εφημερίδα, κάνοντας έκκληση για την πλήρη αποποινικοποίηση της ανταλλαγής αρχείων. Έγραψαν ότι «η αποποινικο-
13
ποίηση της μη εμπορικής ανταλλαγής αρχείων και ο εξαναγκασμός της αγοράς να την αποδεχτεί, δεν είναι μόνο η καλύτερη λύση. Είναι η μόνη λύση, αν δε θέλουμε έναν ολοένα και πιο εκτεταμένο έλεγχο του τι κάνουν οι πολίτες στο διαδίκτυο.»
Επίλογος: η γοητεία του cyberπειρατή Ο κυβερνο-πειρατής είναι μια φιγούρα που γεννήθηκε απ’ την τεχνική ευκολία του να διαρρηγνύονται τα “θησαυροφυλάκια” της πνευματικής παραγωγής, εξαιτίας της ψηφιοποίησής τους. Πριν από 100 χρόνια, για παράδειγμα, δε θα είχε νόημα να διαρρήξει κανείς μια μεγάλη βιβλιοθήκη και να μοιράσει το περιεχόμενό της στον κόσμο: κάμποσοι (αλλά όχι οι πάντες!) θα έπαιρναν το πολύ ένα αντίτυπο, κάποιου βιβλίου, στην τύχη. Πριν 100 χρόνια όποιος θα ήθελε να διαφωτίσει τον κόσμο, να τον κάνει μέτοχο της πνευματικής δημιουργίας άλλων, θα έπρεπε να τον εκπαιδεύσει, και να παράξει ο ίδιος σε πολλά αντίτυπα ιδέες και σκέψεις, δικές του ή άλλων. Αντίθετα ο κυβερνοπειρατής είναι κάτι πολύ κοντινό στη φιγούρα ενός μάγου “Ρομπέν των Δασών”: κλέβει μεν για λογαριασμό άλλων (που δεν τους γνωρίζει καν), αλλά αυτά που κλέβει μπορούν να μοιραστούν σε απεριόριστη ποσότητα σε κάθε ενδιαφερόμενο. Κι αυτό είναι ένα κατόρθωμα, ένα πάρεργο, της ψηφιακής τεχνολογίας και της ευκολίας αναπαραγωγής (και άρα κυκλοφορίας, διανομής) των πάντων που είναι “αρχεία”.
14
Ο κυβερνοπειρατής είναι λοιπόν κοινωνικός από διάφορες απόψεις. Κατ’ αρχήν επειδή λειτουργεί de facto σαν ενδιάμεσος στο να μεγαλώσει η εξοικείωση όλο και περισσότερων με τα “νέα μέσα” και την ψηφιακή αναπαραγωγή. Ύστερα επειδή δρα σαν ενδιάμεσος στη δωρεάν διανομή “αγαθών” που έχουν κηρυχθεί επίσημα, απ’ την ίδια την καπιταλιστική ανάπτυξη, εδώ και τρεις τουλάχιστον δεκαετίες, σαν εμπορεύματα - πρώτης - γραμμής. Επιπλέον, επειδή δρα σαν “ανώνυμος / απρόσωπος”, μια κατάσταση που τα ίδια τα “νέα μέσα” έχουν προωθήσει στην κορυφή της κοινωνικής ηθικής που τους αντιστοιχεί. Το τελευταίο χαρακτηριστικό του κυβερνοπειρατή, που τον τοποθετεί σε μια αμφίσημη θέση σε σχέση με την κυρίαρχη (αν και όχι κοινωνικά) επιδίωξη καινούργιων (αυστηρών) ορισμών περί “πνευματικής ιδιοκτησίας”, είναι ότι κινείται στη σφαίρα της κυκλοφορίας, της διανομής, της κατανάλωσης και όχι στη σφαίρα της παραγωγής. Η κυβερνοπειρατεία αμφισβητεί την εμπορική (κερδοφόρα) περίφραξη της κυκλοφορίας
των διανοητικών και πολιτιστικών “αγαθών” (ή/και εμπορευμάτων) στον κυβερνοχώρο και στις ψηφιακές μηχανές - δεν αμφισβητεί όμως τις κυρίαρχες ιδεολογίες για την “παραγωγή” αυτών των “αγαθών”/εμπορευμάτων. Ο “κομμουνισμός” της κυβερνοπειρατείας, εάν μπορούμε να μιλήσουμε για κάτι τέτοιο, περιορίζεται στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της, στα μετά - την - παραγωγή. Θεωρούμε ωστόσο ότι το προηγούμενο “στάδιο”, το στάδιο της ίδιας της “δημιουργίας”, δεν πρέπει να αφεθεί στα χέρια ρητορικών περί “μοναχικού” διανοούμενου ή καλλιτέχνη. Η διανοητική παραγωγή είναι, και ήταν πάντα, κοινωνική παραγωγή• το Άτομο - Διανοούμενος ή το Άτομο - Καλλιτέχνης, η έννοια δηλαδή της “μοναδικότητας” του δημιουργού, έγινε σημαία της αστικής ιδεολογίας για προφανείς λόγους. Αλλά αυτή η ιδέα ήταν και είναι ξένη προς την διανοητική παραγωγή που ονομάζεται συλλήβδην “παράδοση”, όπου τα άτομα μνημονεύονται μεν αλλά μέσα στο περίγραμμα του κοινωνικού τους περιβάλλοντος. Η διανοητική παραγωγή είναι ακόμα πιο έντονα κοινωνική σήμερα, εξαιτίας - ακριβώς - των ψηφιακών τεχνολογιών και της εύκολης διάδοσης οποιουδήποτε είδους ηλεκτρονικών αρχείων. Θα άξιζε λοιπόν απ’ αυτήν την αφετηρία να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο, και να βαθύνει γινόμενη ουσιαστικότερη, η θεωρητική και πρακτική κριτική στην “πνευματική ιδιοκτησία”.
*Συνέλευση του game over, Παρασκευή 12 Οκτώβρη 2012 (τριήμερο φεστιβάλ) *(Η συνέλευση του game over θεωρεί ότι τα πιο πάνω είναι μια πρώτη προσέγγιση, και σε καμία περίπτωση η πλήρης ανάλυση του ζητήματος της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σκοπεύει το επόμενο διάστημα να ασχοληθεί συστηματικά με το θέμα, ώστε να καταλήξει στην δημοσιοποίηση μιας ολοκληρωμένης άποψης, θεωρώντας ότι έτσι θα δημιουργηθεί μια βάση για κινηματικές δράσεις ενάντια στην πνευματική ιδιοκτησία σε όλο το εύρος της. Όσοι, όσες ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στην επεξεργασία του θέματος, ας απευθυνθούν στα μέλη της συνέλευσης του game over).
bits and bytes
απ’ την ανοιχτή συζήτηση για την πνευματική ιδιοκτησία
Ενώ εκ πρώτης όψεως το ζήτημα της πνευματική ιδιοκτησίας έμοιαζε αρκετά στοχευμένο και εξειδικευμένο, στην πορεία, κατά το γράψιμο και τη συζήτησή μας προκειμένου να φτιαχτεί η εισήγηση, καταλάβαμε πως έχει πτυχές διάσπαρτες, τόσο στην καρδιά του νομοθετικού, του περιεχομένου και της ιστορίας της ιδέας, όσο και στην καθημερινότητα. Στο πώς κατασκευάζεται η ιδέα του ιδιοκτήτη πάνω σε ένα πνευματικό δημιούργημα, τι προεκτάσεις μπορεί να έχει αυτό στην παραγωγή και μετάδοση της γνώσης, στο πώς μπορούμε τελικά να εναντιωθούμε σε όλη αυτήν την ιδέα. Και όσο και αν είχαμε προσπαθήσει να εμπλουτίσουμε την εισήγηση με αυτές τις πτυχές, διατρέχοντας ταυτόχρονα τον κίνδυνο του να βγούμε εκτός θέματος, όσο και να είχαμε κουβεντιάσει πάνω σε αυτές, στη συζήτηση του φεστιβάλ ακούστηκαν εν τέλει και αναλύθηκαν πολλά τέτοια σημεία, που είτε είχαμε επιλέξει να αφήσουμε απ’ έξω είτε δεν είχαμε καν θέσει. Γι’ αυτό λοιπόν, μαζί με την εισήγηση που μοιράστηκε και εξηγήθηκε στο τριήμερο, είναι ενδιαφέρον να καταγραφούν σε αυτήν την έκδοση κάποιες από τις τοποθετήσεις αλλά και η γενικότερη συζήτηση πάνω σε αυτές. Επιλέγουμε να αναφέρουμε ορισμένες που θεωρήσαμε κομβικές και συμπυκνωμένες, όχι φυσικά αυτούσιες και με τη σειρά που ειπώθηκαν, αλλά με το πώς μας έμειναν στο μυαλό.
Σε ποιον ανήκει τελικά ένα βίωμα, μια εμπειρία, που μπορεί να τροφοδοτήσει τη σκέψη για να δημιουργηθεί κάτι; Από πολύ νωρίς στην κουβέντα, αυτό που είχαμε καταδείξει και στην εισήγηση ως τον πιο καταφανή παραλογισμό της ιδέας της πνευματικής ιδιοκτησίας, παρουσιάστηκε με ένα παράδειγμα, το οποίο πήγαινε κάπως έτσι: Αν ένας γλύπτης αποφασίσει να φτιάξει ένα άγαλμα για τα πάθη του ιρακινού λαού, είναι σαφώς η δικιά του ευρηματικότητα, το δικό του ταλέντο, η δικιά
15
του τεχνοτροπία, είναι όμως και ο ιρακινός λαός που έχει τα πάθη του. Είναι το βίωμα που τροφοδοτεί την καλλιτεχνική δημιουργία, σε πολλές περιπτώσεις τα συλλογικά βιώματα, η ίδια η ιστορία. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι η φαινομενικά και νομοθετικά κατάδική του ιδέα, δεν προέρχεται από το κοινωνικό του περιβάλλον, δεν είναι κομμάτι της ιστορίας αυτού του κόσμου, δεν προέρχεται τελικά από συλλογικά βιώματα. Και με τον τρόπο που τέθηκε το συγκεκριμένο παράδειγμα μας βάζει σε πολλές σκέψεις για αντίστοιχα παραδείγματα, όπου κομμάτια ιστορίας, πόνου και χαράς καταστάλαξαν σε ιδιοκτησία του ενός ή του άλλου καλλιτέχνη. Δεν είναι λίγες οι φορές που η αριστουργηματικότητα ενός έργου παρουσιάστηκε βάζοντας σε δεύτερη μοίρα το θέμα της, τον πόλεμο ας πούμε, δεν είναι λίγες οι φορές που η αριστουργηματικότητα ενός έργου συγκίνησε περισσότερο απ’ ότι η ουσία της ‘απεικόνισής’ του, φτάνοντας σε σημείο σήμερα μια φωτογραφία των αραβικών εξεγέρσεων να είναι περισσότερο εικόνα (φόρμα, φως, κινητικότητα, ένταση) και λιγότερο μια ιστορική πραγματικότητα που συμβαίνει σε μια μακρινή γωνιά του πλανήτη. Και η βιομηχανική ιδιοκτησία;
16
Η πνευματική ιδιοκτησία, είναι κομμάτι μιας πιο γενικής έννοιας, αυτής της διανοητικής ιδιοκτησίας, της οποίας κομμάτι είναι και τα σήματα, οι ευρεσιτεχνίες κλπ, δηλαδή η βιομηχανική ιδιοκτησία. Αυτό θα βοηθούσε κάποιον που ξεκινά να προβληματίζεται για το τι είναι και τι σκοπούς έχει η πνευματική ιδιοκτησία, κλείνοντάς του το μάτι και δείχνοντας προς τη κατεύθυνση κάτι πολύ λιγότερο ρομαντικού από παραδείγματος χάριν την τέχνη, του εργοστασίου. Η ιδιοκτησία σαν έννοια είναι η βάση όλου του οικοδομήματος της αστικής νομοθεσίας. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες φιλτράρονται και εξηγούνται μέσα από την ιδιοκτησία. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος μόνο μέσα από αυτήν, ζει μόνο αν (την) κατέχει, και θεωρείται ότι κλέβει,
αν (τη) στερήσει. Αυτό λέει η αστική νομοθεσία. Αν και αυτό είναι κάπου θαμμένο μέσα σε νομικά βιβλία, κάπου στην αρχή της ιστορίας του καπιταλισμού και της νομοθεσίας του, δεν πρέπει να ξεχνιέται, ακόμα και όταν αφορά κομμάτια στα οποία αυτή η αντίληψη φαίνεται να μην είναι και τόσο «βίαιη». Ο καπιταλισμός μπορεί και αναγνωρίζει την ατομική ιδιοκτησία στα έργα τέχνης επειδή πρώτα την αναγνωρίζει στις ίδιες τις ζωές μας, στις ίδιες τις βασικές ανάγκες μας. Και όσον αφορά το δικό μας επίμαχο, την εργατική τάξη, αυτό που της αρμόζει σύμφωνα με το αστικό δίκαιο να κατέχει, είναι τα χέρια της (και ό,τι άλλο αυτή κατέχει ατομικά, κατακερματισμένα). Tα χιλιάδες βιντεάκια, οι φωτογραφίες, τα μπλογκ, τα κείμενα, η μουσική, που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο δεν φανερώνουν τον κοινωνικό πλούτο; Με αφορμή την πνευματική ιδιοκτησία, το game over συζήτησε πολύ για το «youtube φαινόμενο», δηλαδή όλο αυτό το υλικό που φτιάχνεται (γράφεται, σχεδιάζεται, μοντάρεται) σε υπολογιστές παντού στον κόσμο και μοιράζεται (βλέπεται, ακούγεται, συμπληρώνεται) στο διαδίκτυο, και προσπαθεί εδώ και καιρό να ελεγχθεί με βλακώδεις νομοθεσίες από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας και του κυβερνοχώρου. Ενώ μέσα σ’ όλο το υλικό αυτό υπάρχει πολύ σαβούρα, εννοώντας, πολύ από τη διανοητική βλακεία των ημερών, του φτηνού χιούμορ, της κακής αισθητικής και της δεξιάς νοοτροπίας, μέσα σ’ αυτό υπάρχουν σίγουρα μικρά διαμάντια που κάπου κάποιος έφτιαξε και θέλησε να μοιραστεί. Υπάρχουν σίγουρα ιστορίες που ειπώνονται χάρη στην ευκολία του μέσου, και που πολύ πιο δύσκολα θα φτάνανε στα αυτιά μας και στα μάτια μας αν αυτό δεν είχε το χαρακτήρα που έχει. Μπορεί λοιπόν να κυκλοφορεί πολύ σαβούρα, αλλά σίγουρα αυτό δείχνει τα εξής δύο: πρώτον, ότι όσο και να προσπαθήσει ο καπιταλισμός να ελέγξει τη δημιουργικότητα του προλεταριάτου, όσο και να προσπαθεί να
Στην καρδιά του θέματος, συζητήθηκε το πώς τα πανεπιστήμια επιλέγουν να κρατούν κλειστές τις ιντερνετικές και όχι μόνο βιβλιοθήκες τους. Δεν αμφιβάλλαμε ποτέ πως τα πανεπιστήμια δεν είναι ναοί αλλά εχθροί της γνώσης. Αυτό φαίνεται κυρίως από το πόσο χωράνε μέσα τους οι ιδέες και η γνώση ενάντια στην τάξη αυτού του κόσμου. Δε χωράνε. Δε χωράμε. Φαίνεται από τα ερευνητικά που είναι προσανατολισμένα, αποκλειστικά σχεδόν, είτε σε ζητήματα που αφορούν τη στεγνή επιστήμη και στατιστική, είτε σε ζητήματα που μελλοντικά θα χρησιμεύσουν στο κράτος ή, ακόμα και φόρα παρτίδα, στη δημόσια τάξη. Φαίνεται από το πόσο βλάκες είναι (στην πλειοψηφία τους) οι καθηγητές μας και πόσο ζώα είναι (στην πλειοψηφία τους) οι συμφοιτητές μας. Αλλά εκτός των άλλων τα πανεπιστήμια παντού στον κόσμο, ιδιαίτερα τα μουράτα, κρατάνε κλειστή την πρόσβαση στις βιβλιοθήκες τους, κρατάνε «καλά φυλαγμένη» τη γνώση, και την κρατάνε έτσι γιατί κοστίζει, πρώτον, και γιατί δεν αφορά τους πάντες, δεύτερον, όσο και αν διακηρύττεται το αντίθετο. Επίσης, τα συγγράμματα, τα οποία, κοντός ψαλμός αλληλούια, θα πληρώνουμε στα ελληνικά πανεπιστήμια, είναι πανάκριβα, και δεν επιτρέπεται να φωτοτυπούνται για λόγους ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ. Πανάκριβο είναι επίσης γενικά το να σπουδάζεις, μετρώντας
από τα τελευταία 3 χρόνια του λυκείου μέχρι το τάδε ή το δείνα μεταπτυχιακό. Τα πανεπιστήμια, δεν είναι ναοί της γνώσης, είναι τα φερόμενα ως ιδιοκτήτες της. Είναι αυτά που διακηρύττουν τις σπουδές ως μονόδρομο για να αποκτήσεις τη γνώση. Και αυτό αρκεί για να είσαι ενάντια, τόσο σε αυτά, όσο και στην πνευματική ιδιοκτησία.
κατασκευές για το σώμα και την τεχνολογία
πάρει και να «αξιοποιήσει» κομμάτια της, ο κοινωνικός πλούτος είναι τόσο μεγάλος και τόσο ποικιλόμορφος που ποτέ αυτοί δε θα μπορέσουν να τον «αξιοποιήσουν» και να τον ελέγξουν όλο. Και δεύτερον, ότι ακόμα και σε καιρούς ζοφερούς, ακόμα και στην κρίση, ακόμα και στον πόλεμο, το να εκφραστείς είναι ζήτημα επιβίωσης για πολλούς και πολλές εκεί έξω, και το να εκφραζόμαστε, ακόμη και με τους τρόπους που μας διαθέτουν έτοιμους οι από πάνω, είναι κάτι που πρέπει να ελέγξουν, κάτι που πρέπει να κάνουν κερδοφόρο, κάτι που πρέπει να κλαπεί από μας και να πουληθεί, πιθανότατα και πίσω σ’ εμάς.
17
θω
την
ια τέλε
ητ
έξαψ
ώ
πορ
ην μ
αμ ου ν
μαι να ‘
πια
μικό σ
ωμα
“Νιώ
το χη
18
ο μηχανικό σωμα
αι της δομής κ ς η τ , ς ο ες ιδεώματ κυρίαρχ ύ, του σ ο ις τ τ υ ό α ε π α ύ λικο μένη πιστήμη, ση του υ τέ ξεκομ των. Η ε η ο ά ρ π μ γ ώ ν ς ε α α θ ρ τ π ή Η εν των ορέα τη ίας του δ ίσημο φ τη φύση π ε ια ς γ ς ή , ω ο ικ λειτουργ ν μ όσ ειμε σκεία για τον κ και αντικ ό τη θρη π ς ις α τ ία η μ ς ολογίες λ έ ς ά τ τ αυ ή τη ε τη σκυ αθορίζει εκφραστ ν που πήρ βαθμό κ όσμου, ντας τη ο κ ο λ υ ά ίζ γ ο γ τ ε γ ς προσε ου σε μ ρ ό π ο τ ερμηνεία υ η ή τ α , υ ή ι α ιατρικ είναι ο κάνε η , τ ς ς ι ια ω α ε π Κ θ ό έ ή . αλ εδα, λογικ ς ογίες λλά επίπ ύς τεχνο ο ες ιδεολ ο π χ ιρ ρ ό α ία π κ ρ α υ α κ κατ μέσα ς ανανεινότητα υσικά οι ι διαρκώ φ α ι κ α τί ς κ ω ς έ καθημερ σία ι ευρ εις. Από της εργα αντιλήψ ποιούντα ι ο α ιιμ κ μ σ η η ς χ γάνωση έ ρ χ Από ριφορ ψεις που γονίδια; ζί συμπε ν ό α η π μ τ Α ς ανακαλύ ν ; α α α τ τ έρι, σ τήμα αλλάζον πο εξαρ ό με ένα χ Α π υ ; α ο α π ώνονται, ο έ μ λ λ ώ ο β Πώς α σύν αι το σ ν ; έ ίτ ς ε ε ν ν λ α ε σ ώ τ α ρ ο απ ων; Κ ι ό νευ είου ή ν ενώσε σεις; Απ λυεργαλ ώ ο ώ π ν ικ ε ρ ς α ό ς τ έ ν κ κυτ χή ε ειτουργίινη εκδο αι στις λ στρώσεις τ ε ν ρ α έ σ φ ς α ανθρώπ αν χωράει πω όγιο που ες; Ή μή δεθεί, δε ται αισθητήρ ι σήμερα το λεξιλ art, έχω αποσυν ανή έρχε άζε να rest νική μηχ α ο κ ρ σει τ Έ ή κ ; πώς αλλ γ ε ς ρ λ α μ ημιου ένη η ώματός υ ή να δ δικτυωμ ο ης; Η π τ . ες του σ ώ υ ή ρ ο σ θ μ του αν ληρός θ’ομοίω κ α ια σ κ τ ι ο ά α μ α κ μ λ να άλ με κο καθ’ εικό μοιαστεί θρώπινο ν να παρο α ο τ ια ηψη γ μια αντίλ
καθρέφτη. σεχτικά στον ρο π ι α μ ζο ο ελατήριο Κοιτά ό πολύχρωμ ικ λ λ α ετ μ να Έ γλώσσας στη θέση της στόμα μου. έσα-έξω στο μ ά ικ θμ ρυ ει μου φαίνεται μπαινοβγαίν ομορφότερο ο σ . τό ρώ τη υποψίες μου Όσο το παρα ς τελευταίες τι ι α ες κ σ ς ρι α χά ντ διαλύο γημα που μου δες τερατούρ ώ γλώσσα ρκ α σ το νο ναι και καλά Θεέ μου εκεί κα. το ξεφορτώθη ει. όβ κ να το ίς καλύτερα νε α κ ο ι ολ τα β ζε ά ά ι χρει ού φαίνετα Όταν δεν το Στην αρχή σ “Κοιτάζομαι προσεχτικά στον καθρέφτη. τη έφ θρ α ζεσαι στον κ Ένα μεταλλικό πολύχρωμο ελατήριο ως σαν κοιτά όμ ’ λ λ πιο ελαφρύς α στη θέση της γλώσσας πιο όμορφος ές ορ ά. φ ς ιε λ χί μπαινοβγαίνει ρυθμικά μέσα-έξω στο στόμα μου. αι για τα καλ αποζημιώνεσ Όσο το παρατηρώ τόσο ομορφότερο μου φαίνεται διαλύοντας και τις τελευταίες υποψίες μου”
δυ
ς”
μένο
χισ στυ
κτρονικούς “Με τους ακουστικούς ηλε τα ύμα ογε τ’απ μου τές ρυθμισ ν αυτών ανεβάζω την ένταση όλω των χαρούμενων ήχων που στέλνουν στ’αυτιά μου ες απ’το δρόμο. οι γλυκόγκριζοι καμπούρηδ
α σώμ ακό ικτυ το δ
α μ ώ σ ό κ ι ν το ηλεκτρο
φτη. τον καθρέ α σ ά τ σ ο ρ μ π ρες μου μ ούργιο μου εξάρτη ύθερες ώ ε ιν ά. λ α ε ικ κ τ ις ε α τ θ μ ά γ ν σχεδό ντας κ ώ πρα ο θ ς ζ ε η ά λ λ ό τ ιτ ν ο α ω Κ ξ ά ματα να ε Περν ήνουν χρώ ρα. ζω μέχρι β ά σ δ ο ε β κ α σ ν α ια το δ μου ύττα Τα μάτια ερικά τους φωτοκ τ ω ουν πια ζ σ ε ύ τότυπα εν δακρ ω Δ ρ π α τ σανο. με πρώην βά ου ό ικ τ σ υ ο τές μ ποκρ έχε γεια α κτρονικούς ρυθμισ ματα ούς ηλε τ’ απογεύ ακουστικ ν ήχων Με τους αρούμενω μου χ ν ω τ ν ώ στ’ αυτιά ο όλων αυτ στέλνουν ην ένταση υ τ ο π ω ζ το δρόμ ά β ε αν ηδες απ’ ρ ύ ο π μ α κια τους κριζοι κ ά ποδαρά φαρα τ ισ δ οι γλυκόγ ρ υ ο κ έ οξείδωτα τας μαγνητικά βλ ια. ν με τ’ αν ν υ ο ο τήρ ίν ρ α ε ά λ λ τ ε κ λ ς ο ο υ ά το ανοιγ ικ σ καθώς β σ ω λ γ τα κρύψω. πτηνά με Δεν μπορώ να το ά κ ια ν η λ χισμένος. ας σα σε πια δυστυ ι α τιτιβίζοντ ‘μ α ν μη μπορώ η τού να ψ α πατρίδα. ξ έ ια ν τέλε ια γλυκιά ηρων. η μ τ ε σ ω θ ω ιώ Ζ Νο των Ανάπ οκρατορία τ υ Α ν η τ Ζω σ
19
Η Αυτοκρατορία των Ανάπηρων Γιάννης Αγγελάκας “ΣΑΛΙΑ, ΜΙΣΟΛΟΓΑ ΚΑΙ ΤΡΥΠΙΟΙ ΣΤΙΧΟΙ”
ημέρα 2η Σάββατο 13-10-2012 19:00 συζήτηση και προβολή βίντεο:
“videogames: ηλεκτρονική εκπαίδευση...” 22:00 θεατρική παράσταση:
“ Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού”, του Ντάριο Φο Από τη θεατρική ομάδα: “Μηχανικοί του Φθηνού Μελοδράματος”
20