กว่าจะเป็นผืน
By the time of becoming cloth
ปิยะพงษ์ มุดแก้ว
1
กวาจะเปนผืน
ปยะพงษ มุดแกว
2
3
กวาจะเปนผืน “ผาทอไทลื้อแตละผืน ตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบันจะแสดง ใหเห็นวามีการสืบทอดวัฒนธรรมผาทอ มาชานาน สวนสําคัญที่ถูกถายทอดความรู มารุนตอรุน คือ การเตรียมอุปกรณ เครื่องมือเครื่องใชในการทอผา วัสดุตางๆ และกระบวนการผลิตผาทอแต บางสวนเกิดการเปลี่ยนแปลงตามยุคสมัย อาทิ การใชวัสดุ การยอมสี แตนั่นก็ไมทําใหความรัก ความศรัทธา ตอภูมิปญญาผาทอของชาวไทลื้อเลือน หายไป”
4
วัสดุในการผลิตผาทอ ฝาย ชาวไทลื้อทั่วไป นิยมใชเสนฝายทอผืนผาเปนหลัก เนื่องจากเสนใยของฝายมีคุณสมบัติ ดูดความชื้นไดงาย เหมาะสําหรับ การเปนเครื่องนุงหมในเมืองรอน เพราะฝายดูดความชื้นแลว ความชื้น จะระเหยกลายเปนไอ ผูที่สวมใส เสื้อผาดวยผาฝายจะรูสึกเย็นสบาย ไหม ไหมดิบที่สาว ออกมาจากรังไหมครั้งแรก เปนไหมเสนใหญ ไมเรียบ สีเหลืองอมแสด เมื่อนํามาทอ ผาจึงทําใหเนื้อผาหนา หยาบ เรียกวา ไหมตน สวนไหมที่ สาวออกจากชั้นที่ 2 หลังจาก สาวไหมตนออกไปแลว จะเรียกวาไหมลาว เสนจะเล็กกวาไหมตน สวนไหมที่ไดจากชั้นในเปน ไหมเนื้อดี เรียกวา ไหมลวด หรือไหมนอย
5
วัสดุในการยอมสี ในอดีตสีที่นํามายอมเสนฝายและไหมสวนใหญไดจากวัสดุ ธรรมชาติซึ่งสามารถหาวัสดุไดตามทองถิ่นไมวาจะเปนเปลือก ราก ใบ ดอก แกนหรือผลของตนไมหรือวัตถุดิบจากสัตวบางชนิด เชน ครั่ง โดยผสมกับวัตถุดิบสารเคลือบหรือกระตุนสีอยางเชน สารสม เกลือ นําดาง เปนตน
6
แตกอนชาวไทลื้อเกือบทุกหลังคาเรือนยังมีกี่ทอผาอยูภายใน บาน ตั้งอยูบริเวณขางบานหรือถาเปนบานแบบยกสูงก็จะตั้งอยูบริเวณ ใตถุนบาน เมื่อเดินเขาไปในหมูบานก็จะเห็นกิจกรรมเกี่ยวกับ การผลิตผาทอ เชน การนําดอกฝายมาผึ่งแดด การเข็นหูกหรือ การเตรียมเสนยืน การสืบเสนยืนเขากับฟนหวี การกรอดายเสนพุงเขา กระสวย เปนตน ฟม คือเครื่องมือทอผา เปนแผงไมยาวทําจากไมเนื้อแข็ง มีคุณสมบัติเหนียว มีฟนเปนซี่ๆคลาย หวี ทําดวยไมไผหรือเหล็ก เพื่อใหสอด ดายเสนยืนผานเขาไปได
ตะกอหรือเขา มีหนาที่แยกเสน ยืนใหขึ้นลงเพื่อเปดใหมีจังหวะของ เสนดายที่พุงสอดขัดกันเปนเนื้อผาขึ้น
7
รอกทอผา ใชสําหรับการ ผู ก โยงตะกอกั บ ไม เ หยี ย บมี ห ลาย ชนิดเรียกตามวัสดุที่ใช เชน รอกไม รอกหิน รอกดินเผา รอกโลหะ
ไมคํา เปนไมไผขนาดเล็ก เหลาเรียบเสมอกัน ใชสอดดายเสน ยืนไวเพื่อทําใหเกิดลวดลายในการ ทอดวยเทคนิคขิด เรียกวาเขายังเปน แบบตะกอลอย ซึ่งลวดลายจะเกิด ขึ้นได 2 ครั้ง ไมดาบ เปนไมลักษณะแบน ยาว ปลายมนแหลม มักจะทําจาก ไมสัก ใชสอดดายผานเสนยืนแลว พลิกทางสันไมขึ้นเพื่อใหเกิดชองวาง ใหกระสวยพุงผานหรือใชในการเก็บ ดอกเปนลวดลาย
8
กระสวย เครื่องบรรจุหลอด ดายสําหรับทอผา มีกระสวยหลอด เดี่ยวและกระสวยหลอดคู ทําดวยไมเนื้อแข็ง มีรูปลักษณคลาย เรือ สวนหัวและทายเรียว ตรงกลาง ปอง มีรองสําหรับใสหลอดดาย
แกนหลอด เปนอุปกรณทํา จากไมไผใชสําหรับเก็บดายเสนพุง ที่จะนําไปใสกระสวย
9
การทอผา การเดินดาย หรือ การเข็นหูก หลังจากการกรอดายใสหลอด เรียบรอยแลว ก็จะนําหลอดดายเหลานั้นไปใสมาปลอยดาย เพื่อเดินดาย เสนยืนโดยใชมาเดินดาย ชาวไทลื้อเรียกการเดินดายวา “เข็นหูก” การรอย ฟนหวีและการหวีดาย การจัดเรียงเสนดายยืน จะตองเอาปลายดานหนึ่ง ของกําเสนยืนสอดผานรูฟมใหเขากับฟนหวี แลวผูกเขากับแกนของกงพัน มวนดาย การหวีดายจําเปนที่จะตองใชผูปฎิบัติอยางนอย 2 คน คนหนึ่ง หวีดายใหเรียบรอยแลสมําเสมอกัน โดยใชเครื่องมือที่มีลักษณะคลาย แปรงขนาดใหญ ทําดวยเสนใยกานตาล โดยถักเปนแปรง อีกคนหนึ่งมวน กงพัน จากนั้นนําไปขึงบนกี่ สําหรับเก็บตะกอตอไป การนําดายขึงบนกี่ เมื่อนําดายที่หวีเรียบรอยแลวมาขึ้นกี่ที่จะใช ในการทอผา ปลายดายดานหนึ่งมวนเขากับแกนมวนดายยืนดานหนาและ ปลายดายดานติดกับฟมมวนเขากับไมมวนผาดานหลัง การเก็บตะกอ หลังจากนําดายที่จะทอขึงขึ้นบนกี่เสร็จเรียบรอย แลว ก็มาถึงขั้นตอนการเก็บตะกอ โดยการเก็บลวดลายหรือแบบที่จะทอ ตามที่ตองการผูกเขากับเทาเหยียบใหเรียบรอยกอนเมื่อเก็บตะกอตาม ความตองการเสร็จเรียบรอยแลว ก็สามารถเริ่มการทอผาได
10
เริ่มการทอโดยการเหยียบไมเครื่องแยะหมูตะกอของเสนดาย ยืนชุดที่ 1 จะแยกออกจนเกิดชองวาง สอดกระสวยดายเสนพุงผานสลับ ตะกอชุดที่ 1 ตอจากนั้นจะยกตะกอชุดที่ 2 สอดกระสวยดายพุงกลับ ทําสลับกันไปเรื่อยๆ การกระทบฟนหวีหรือฟม เมื่อสอดกระสวยดายพุง กลับก็จะกระทบฟนหวีเพื่อใหดายพุงแนบติดกัน ไดเนื้อผาที่แนนหนา
11
การตกแตง ผูหญิงชาวไทลื้อทั่วไปไดผานการอบรมสั่งสอนกอนแตงงาน จากแม ยาย และญาติผูใหญที่เปนผูหญิงใหทําหนาที่ดูแลงานบาน งานเรือนรวมถึงการทอผา เปนการถายทอดความรูทางวัฒนธรรมของ ชาวไทลื้ออันสําคัญ เกาะ หรือ ลวง เทคนิค การเกาะ คือ การทอผาใหเกิด ลวดลายบนผืนผาดวยวิธีการ เพิ่มเสนพุงพิเศษเขาไป โดยพุง ดายออกริมดานหนึ่งสูริมผาอีก ดานหนึ่ง ทําใหเกิดลวดลายโดย ใชเสนพุงธรรมดาหลายสีพุง ยอนกลับไปมาเปนชวงๆ ทอดวย เทคนิคขัดสาน ขิด เปนเทคนิคการทํา ลวดลายบนผืนผาดวยวิธีการ เพิ่มเสนพุงพิเศษเขาไป โดยพุง ดายออกริมดานหนึ่ง ทําใหเกิด ลวดลายตลอดหนากวางของ ผืนผา
12
จก เปนเทคนิคการทํา ลวดลายบนผืนผาดวยวิธีการเพิ่ม เสนพุงพิเศษเขาไป จะใชนิ้วมือ ไม หรือขนเมนสอดนับดายเสนยืนแลว ยกขึ้น จากนั้นสอดใสเสนพุงพิเศษ เขาไปทําใหเกิดลวดลายเฉพาะจุด หรือเปนชวงๆ มัดหมี่ หรือ มัดกาน เทคนิคการมัดดายใหเกิดลวดลาย กอนนําไปยอมสี ภาษาไทยลื้อเรียก วา “มัดกาน” ชาวไทลื้อโดยรวมมัด ดายเสนพุง ยกดอก เทคนิคการทํา ลวดลายที่เกิดจากวิธีการยกเขา แยกเสนยืนขึ้นลง แตไมไดเพิ่มเสน พุงพิเศษเขาไปในผืนผา เชน จก หรือขิด การยกดอกในบางครั้งจะ มีการใชเสนพุงจํานวนสองเสนหรือ มากกวานั้นเขาไป หรือใชเสนใย โลหะสีเงินสีทองเขาไปอีกดวย
13
ปนไก คือการปนหรือตี เกลียวเสนดายสองสีที่ตางกันเขา ดวยกัน ทําใหเกิดสีเหลือบเหมือน ตะไครนํา ที่ชาวไทลื้อเรียกวา “ไค” ออกเสียง ไก เชน สีเหลือง กับสีเขียว สีแดงกับสีดํา เปนตน เทคนิคนี้พบในการตกแตงลายริ้ว ของผาซิ่นไทลื้อแบบทุกกลุม คนไทยทั่วไปเรียกเทคนิคนี้วา “หางกระรอก” การปกเย็บเสนเงินเสน ทอง เปนเทคนิคการใชเสนโลหะ สีเงินสีทองวางทาบลงบนผืนผา ใหเกิดลวดลายแลวเย็บตรึงเปน จุดๆ เทคนิคนี้ปรากฏบนลายหนา หมอนที่ชาวไทลื้อทําถวายหรือใชใน โอกาสพิเศษ
14
การปกเลื่อม เปนการ เอาเลื่อมเงินขนาดเล็กเย็บ ติดตกแตงบนผาใหเกิดความ แวววาว ชาวไทลื้อโดยรวมนิยม ตกแตงแบบนี้กับเสื้อที่สวมใสใน โอกาสพิเศษและหนาหมอน
ถัก เปนเทคนิคการเก็บ ชายครุยดายเสนยืนโดยการมัด และถักใหเปนลวดลายตางๆ ตกแตงชายผาใหสวยงามชาวไท ลื้อโดยรวมนิยมใชเทคนิคนี้ใน การตกแตงชายครุยของผาหลบ และตุง
15
ลวดลาย ลวดลายบนผืนผาประกอบดวยเสนและสีที่เลือกมาถักทอ นั้น อยูภายใตกรอบของสังคมและวางอยูบนพื้นฐานแบบฉบับเดียวกัน ในกลุม ทั้งนี้สอดคลองกับคําอธิบายของ ยศ สันติสมบัติ วาศิลปะ สะทอนภาพของสังคมวัฒนธรรม ซึ่งสังคมวัฒนธรรมแตละแหงจะ เลือกผลิตงานศิลปะ “สะทอนอารมณรวมของสมาชิกสังคมออกมา” สวนในสังคมกสิกรรม งานศิลปะมักเปนภาพสะทอนของธรรมชาติและ ความเชื่อทางศาสนา สี เปนสวนประกอบอีก อยางหนึ่งที่มีความสําคัญในการ ตกแตงลวดลายบนผืนผา สะทอน คานิยมและสุนทรียภาพของกลุม ชนตางๆ ชาวไทลื้อสวนใหญนิยม ใชสีแบบพหุรงค คือมีหลายสี ประกอบกันเปนลวดลาย การ ใชสีสามารถแบงเปนสีหลักและ สีประกอบ ไดแก สีแดง สีดํา สี เหลืองเปนสีหลักและสีเขียว สีชมพู สีสม สีมวงเปนสีประกอบ
16
เสน เปนหนวยสําคัญของลวดลายผา โดยเฉพาะเสนตรงและ เสนเฉียง สวนเสนตรงถูกใชเปนเสนแบงหนวยลายในแถวเดียวกันเปน หองๆ นอกจากนี้ยังมีเสนตรงแนวตั้งที่ประกอบอยูในดานลางสุดของ หนวยลาย “สรอยสา” หรือ “สายยอย” บางครั้งทําเปนลักษณะจุด ไขปลาทางแนวตั้ง สวนเวนเฉียงถาประกอบกัน 2 เสน จะเกิดเปนมุม แหลมขึ้นคลายเสนซิกแซ็ก เมื่อทําเปนเสนตอเนื่องกันเปนเสนเดียวกัน ชาวไทลื้อเรียกวา ลายงูลอย(เสนแนวตั้ง) หรืองูนอย(เสนแนวนอน) ซึ่ง เปนทั้งหนวยลายและเสนหลักในการประกอบลาย รวมกันเปนหนวยลาย ขนาดใหญ ปรากฏอยูในสวนตางๆของโครงสรางผา ชาวไทลื้อมักจะใชเท คนิคขิดหรือมุกหมัด
17
สิ่งที่ทําใหเกิดลวดลาย ลวดลายที่ถูกสรางสรรคขึ้นนั้นเกิดจากสิ่งที่ผูทอไดไปพบเห็น แลวเกิดความตราตรึงใจจึงไดนําเอาสิ้งเหลานั้นมากลั่นกรองบวกกับ จิตนาการแหงการสรรคสรางกลายเปนลวดลายที่ปรากฏออกมา บนผืนผา
มา
ชาง
18
กําเบอ
จิงโจนํา
หนอไม
19
ผักกูด
โปยกั๊ก
ดอกแกว
20
“จากรอยเส�นพันสายฝายที่รัก ตองฟูมฟกดูแลกวาสิ่งไหน มอบหยาดเหงื่อทุมใหทั้งกายใจ กวาจะไดผืนผาที่นาชม ผาผืนนี้แสนสวยงามยามมองเห็น กวาจะเปนตองเย็บตัดใหเหมาะสม ตีเกลียวยอมสีสวยนาภิรมณ มัดผูกปมถักทอเปนอยางดี”
ปยะพงษ มุดแกว
กวาจะเปนผืน ปยะพงษ มุดแกว ภาพและเนื้อเรื่อง © 2016 (พ.ศ. 2559) โดย ปยะพงษ มุดแกว สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2559 จัดพิมพโดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม ออกแบบและจัดรูปเลมโดย ปยะพงษ มุดแกว ออกแบบโดยใชฟอนต (TH Neramit AS) และ (TH Charm of AU) 16pt หนังสือเลมนี้เปนผลงานทางวิชาการ จัดทําขึ้นเพื่อสงเสริมและตอยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม
“เพราะผ้าทอ เป็นเสมือนตัวแทนของ วัฒนธรรม ในจังหวัดน่าน” ปิยะพงษ์ มุดแก้ว