research project by Ariadne

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών τομέας συνθέσεων τεχνολογικής αιχμής

Πολυκατοικία 2.0 διάλεξη 9ου εξαμήνου

σπουδάστρια:

Αριάδνη Ανδρουλάκη επιβλέπουσα καθηγήτρια:

Φλώρα Μπουγιατιώτη

Αθήνα, Φεβρουάριος 2018

περίληψη abstract

6 7

εισαγωγή ευρύτερο πλαίσιο, πρώτοι προβληματισμοί αντικείμενο και στόχοι μεθοδολογία προσέγγισης ευρύτερο πλαίσιο, πρώτοι προβληματισμοί

1. βασικές έννοιες και ορισμοί εισαγωγή ενεργειακός σχεδιασμός, βιοκλιματικός σχεδιασμός ενσωματωμένη ενέργεια κύκλος ζωής κτηρίων και υλικών βιωσιμότητα η περίπτωση της ελλάδας κατανάλωση ενέργειας και φυσικών πόρων η συνεισφορά του κτιριακού τομέα

1.1

1.2

1.3

1.4

1.5

1.6

1.6.1

1.6.2

2. η συμβολή της πολυκατοικίας στη διαμόρφωση του αθηναϊκού αστικού ιστού εισαγωγή η αθήνα ως πρωτεύουσα προσφυγική κρίση, οριζόντια ιδιοκτησία, μοντέρνο κίνημα η αντιπαροχή δικτατορία μεταπολίτευση και προαστιοποίηση περιβαλλοντική συνείδηση ολυμπιακοί αγώνες τέλος εποχής σήμερα;

2.1

2.2

2.3

2.4

2.5

2.6

2.7

2.8

2.9

2.10

3. μελέτη περιπτώσεων, αξιολόγηση με βάση κριτήρια βιωσιμότητας έρευνα πεδίου γενική διάταξη χώρων, προσβασιμότητα και πυρασφάλεια 4

3.1

3.2

3.3

3.4

3.5

3.5.1

3.5.2

3.5.3

3.5.4

3.5.5

3.5.6

3.6

3.7

τα διαμερίσματα βιοκλιματική λειτουργία κατασκευαστικές μέθοδοι και δομικά υλικά φέρων οργανισμός στοιχεία πλήρωσης θερμομόνωση δάπεδα ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις συμπεράσματα οικονομικά και ιδιοκτησιακά στοιχεία συμπεράσματα

4. πρόσφατες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις σε πολυκατοικίες 77

4.1

4.2

4.2.1

4.2.2

4.2.3

4.3

4.3.1

4.3.2

102

4.3.3

106

4.4

εισαγωγή, τρόπος επιλογής παραδειγμάτων παραδείγματα από την Ελλάδα φοιτητικές εστίες στην Πάτρα εργατική πολυκατοικία στην Αγία Βαρβάρα εργατική πολυκατοικία στον Ταύρο διεθνή παραδείγματα tour bois-le-pretre εργατική πολυκατοικία στη Zaramaga πολυκατοικία στο Bari συμπεράσματα

5. το μέλλον της αθηναϊκής πολυκατοικίας 111

5.1

112

5.2

113

5.3

114

5.4

116

5.5

εισαγωγή ενα συνολικό πολυιδιοκτησιακό ζήτημα εξοικονόμηση κατ’ οίκον, αναθεωρημένη ενίσχυση φέροντος οργανισμού πριν και μετά τον χρόνο ζωής του κτηρίου επίλογος

119 121

122

123

124

ελληνική βιβλιογραφία ξένη βιβλιογραφία ιστοσελίδες νομοθεσία 5

Τις τελευταίες δεκαετίες, είναι εμφανής η αδυναμία του πλανήτη να ανταποκριθεί στις ανάγκες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αντιμετωπίζοντας τις έκδηλες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και έχοντας πλέον αποδεχθεί την υπερθέρμανση του πλανήτη ως μη αναστρέψιμη, οι αρχιτεκτονικές πρακτικές καλούνται να μετριάσουν τις συνέπειες του κατασκευαστικού τομέα στο περιβάλλον. Πλήθος τέτοιων παραδειγμάτων εντοπίζεται σε μέρη με οικονομικά και κοινωνικά στοιχεία, κλίμα και οικοδομική δραστηριότητα που διαφέρουν από αυτά της Ελλάδας, ιδίως όταν πρόκειται για ένα πυκνό αστικό περιβάλλον, όπως της Αθήνας. Αυτό, αποτελείται ως επί το πλείστον από κτήρια που συχνά ξεπερνούν, πλέον, τα πενήντα χρόνια ζωής. Συνυπολογίζοντας την οικονομική κρίση των τελευταίων ετών, το κτιριακό απόθεμα παραμένει στάσιμο, με τα αρχιτεκτονικά, ρυθμιστικά και ιδιοκτησιακά ζητήματά του σταδιακά να επιδεινώνονται. Προκειμένου, λοιπόν, το κτιριακό απόθεμα της Αθήνας να καταστεί βιώσιμο, αναγκαία είναι η ανεύρεση λύσεων που να αναβαθμίζουν την ποιότητά του, παρατείνοντας τον χρόνο ζωής του και καθιστώντας το, παράλληλα, φιλικότερο στο περιβάλλον. Η Διάλεξη αυτή απευθύνεται στις προοπτικές και τις προκλήσεις του ζητήματος αυτού, εστιάζοντας στο παράδειγμα της αθηναϊκής πολυκατοικίας, του πλέον διαδεδομένου κτηρίου στο πυκνό κέντρο της πόλης. Εξετάζοντας την ιστορική εξέλιξη, τις νομικές, κατασκευαστικές και τις ιδιοκτησιακές της ιδιαιτερότητες, στόχος είναι να οριστούν κατάλληλες μέθοδοι επέμβασης να καθιστούν την πολυκατοικία ένα πιο βιώσιμο μοντέλο κτηρίου.

περίληψη

abstract

Nowadays, the planet’s inability to respond to the needs of human activity is evident. Facing the consequences of climate change, while accepting global warming as irreversible, prominent architectural practices aim to mitigate the construction sector’s environmental impact. However, such examples mostly refer to completely different economic, social, climate and building activity circumstances, than those of Greece, especially when it comes to a dense urban environment. The center of Athens consists mostly of buildings of a lifespan that, today, already exceeds fifty years. Taking into account the current financial crisis, the building stock remains stagnant, with its architectural, regulatory and financial issues gradually worsening. Ιt is, therefore, necessary to find solutions that can restore the building stock’s quality, by extending its lifetime and making it environmentally friendly. This thesis project addresses to the prospects and challenges regarding this issue, focusing on the example of the athenian “Polykatoikia”(Πολυκατοικία), the most typical building type found in the dense city center of Athens and smaller urban areas of Greece. Examining its historical development, its legal, and ownership characteristics, the goal is to define suitable intervention methods, which are capable to evolve “polykatoikia” to a more sustainable building model. 7

εισαγωγή Α: ευρύτερο πλαίσιο, πρώτοι προβληματισμοί

Η Διάλεξη αυτή βασίζεται στην πεποίθηση ότι η αρχιτεκτονική σήμερα οφείλει να ενσωματώνει βιώσιμες σχεδιαστικές πρακτικές, με σκοπό αφενός να προβλέπει μακροπρόθεσμα μια υψηλή ποιότητα ζωής, αφετέρου να διαμορφώνει ένα φιλικό στο περιβάλλον κτιριακό απόθεμα. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει υπάρξει μεγάλη πρόοδος προς την κατεύθυνση αυτή, ωστόσο αυτή είτε εκπροσωπείται από παραδείγματα που συναντώνται κυρίως σε περιοχές με πολύ διαφορετικές κλιματικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες από την Ελλάδα, είτε πρόκειται για μεμονωμένες περιπτώσεις που δεν γενικεύονται εύκολα σε ένα περιβάλλον πόλης. Προκύπτει, λοιπόν, το εξής ερώτημα: Πώς θα μπορούσαν να αναπτυχθούν τέτοιες πρακτικές στην Ελλάδα, και, συγκεκριμένα, στο οικείο μας αθηναϊκό περιβάλλον; Καλούμαστε να διαχειριστούμε την περίπτωση μιας πυκνοδομημένης και πυκνοκατοικημένης πόλης, με το κέντρο της να έχει κορεστεί από κτήρια που, σε μεγάλο ποσοστό, ξεπερνούν τα πενήντα χρόνια ζωής. Προκειμένου, λοιπόν, ο αστικός ιστός της Αθήνας να αποτελέσει ένα παράδειγμα βιώσιμης πόλης, σημαντικό ζήτημα προς επίλυση αποτελεί η διαχείριση του υφιστάμενου κτιριακού της αποθέματος, και η σχετική ανάπτυξη μεθόδων που να ανταποκρίνονται στις ιδιαιτερότητές του.

Β: αντικείμενο και στόχοι

Το μεγαλύτερο ποσοστό των κτηρίων του Δήμου Αθηναίων είναι πολυκατοικίες χτισμένες πριν το 1980, με τις περισσότερες να υπερβαίνουν σε ηλικία τα 50 9

χρόνια. Χτίστηκαν μαζικά, ανταποκρινόμενες στην ταχεία αστικοποίηση που η Ελλάδα υπέστη στα μέσα του 20ου αιώνα, με κύρια προτεραιότητα τη μέγιστη οικονομική αξιοποίηση της διαθέσιμης προς δόμηση επιφάνειας. Παράλληλα, οι περιορισμοί των σχετικών οικοδομικών κανονισμών λειτούργησαν σαν ένας αλγόριθμος που θα αναπαρήγαγε μια τυποποιημένη εκδοχή κτηρίου, ποσοτικοποιώντας ποιοτικά χαρακτηριστικά χωρίς, αυτό να συνεπάγεται καλύτερες συνθήκες διαβίωσης για τους ενοίκους και τους κατοίκους της πόλης. Η Διάλεξη αυτή επικεντρώνεται στην αθηναϊκή πολυκατοικία, τον τύπο κτηρίου που αντιπροσωπεύει ένα μεγάλο τμήμα του δομημένου περιβάλλοντος της πόλης, παρουσιάζοντας προβλήματα τόσο σε κτιριακή όσο και σε αστική κλίμακα. Καθώς η αναπαραγωγή του μοντέλου της αθηναϊκής πολυκατοικίας φαίνεται να καθόρισε το αστικό τοπίο πολύ πιο δραστικά από μεγαλύτερης κλίμακας πολεοδομικές αποφάσεις, η εργασία επιδιώκει να αναζητήσει μεθόδους αποκατάστασης και βελτιστοποίησης του μοντέλου αυτού, με μια ενδεχόμενη ευρεία εφαρμογή που θα μπορούσε να συμβάλει, ανάλογα, στη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος. Αναλύοντας την ιστορική εξέλιξη της αθηναϊκής πολυκατοικίας και των σχετικών νομικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών, η εργασία αυτή ταξινομεί και αξιολογεί τα επιμέρους στοιχεία που απαρτίζουν αυτό τον τύπο κτηρίου. Στόχος είναι να διατυπωθούν προτάσεις αποκατάστασης και αναβάθμισης που να μπορούν: - Να παρατείνουν τον χρόνο ζωής μιας πολυκατοικίας, καθιστώντας την ικανή να ανταποκρίνεται σε σύγχρονες αντιλήψεις κατοίκησης - Να προτείνουν εφαρμόσιμες στα ελληνικά δεδομένα λύσεις βιώσιμης αρχιτεκτονικής, ανταποκρινόμενες τόσο σε κτιριακή όσο σε αστική κλίμακα - Να συνοδεύονται από ένα ρεαλιστικό τρόπο εφαρμογής που να σέβεται το εκάστοτε οικονομικό και ιδιοκτησιακό καθεστώς

Γ: μεθοδολογία προσέγγισης

Η προσέγγιση του θέματος βασίζεται βιβλιογραφική έρευνα, συνδυασμένη με έρευνα πεδίου. Ξεκινά με την ανάλυση των γενικών αρχών που ο σχεδιασμός κτηρίων χρειάζεται να ενσωματώνει, ώστε να έχει μια φιλική στο περιβάλλον συμπεριφορά. Πέρα από τις σχετικές έννοιες του βιοκλιματικού και ενεργειακού σχεδιασμού, δίνεται σημασία σε παραμέτρους που αφορούν τον ευρύτερο κύκλο ζωής ενός κτηρίου. Παράλληλα, διερευνώνται τα σχετικά στοιχεία, απευθυνόμενα συγκεκριμένα στην περίπτωση της Ελλάδας. Στη συνέχεια, η Διάλεξη εστιάζει στο παράδειγμα της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Συνδυάζοντας τα σχετικά κοινωνικά, νομικά και ιστορικά γεγονότα, ξεκινώντας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1833 μέχρι σήμερα, αναλύεται η σύσταση και η εξέλιξη της πολυκατοικίας, και της εμπορευματικής διάστασης που αυτό το κτιριακό μοντέλο σταδιακά απέκτησε. Τέλος, ορίζονται τα σχετικά επίκαιρα ζητήματα που καθορίζουν ή δυσχεραίνουν τις δυνατότητες επέμβασης σε αυτό. Ακολουθεί μια ανάλυση των επιμέρους κτιριακών στοιχείων της πολυκατοικίας, όπως η διάταξη των χώρων, οι συνθήκες προσβασιμότητας, η διαρρύθμιση των διαμερισμάτων, η βιοκλιματική συμπεριφορά, οι κατασκευαστικές μέθοδοι, καθώς και τα σχετιζόμενα οικονομικά και ιδιοκτησιακά στοιχεία. Για τον κατανόηση των ζητημάτων αυτών, οργανώθηκε μια μικρής κλίμακας έρευνα πεδίου. Η έρευνα αυτή ολοκληρώθηκε κατά την πρώτη εβδομάδα του Οκτωβρίου του 2017, για τις ανάγκες της οποίας πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε δώδεκα πολυκατοικίες και εννιά διαμερίσματα, τα οποία ήταν τότε διαθέσιμα προς πώληση. Επιλέχθηκαν πολυκατοικίες που ανεγέρθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του ‘60 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ‘70, εποχή που ο δήμος Αθηναίων γνώρισε την εντονότερη οικοδομική δραστηριότητα, και βρίσκονται στην Κυψέλη, μια πυκνοκατοικημένη περιοχή κατοικίας, με κτιριακό απόθεμα που εντάσσεται, σε μεγάλο ποσοστό, στην περίοδο που αναφέρθηκε. Η καταγραφή που πραγματοποιήθηκε, και στις δύο περιπτώσεις, αφορά τόσο 11

τα επιμέρους χαρακτηριστικά που το κεφάλαιο αναλύει, όσο και οικονομικά στοιχεία και ζητήματα σχετικά με ανακαινίσεις. Σε μια προσπάθεια να εντοπιστούν μέθοδοι παρέμβασης σε υφιστάμενες πολυκατοικίες που να ενσωματώνουν στοιχεία βιοκλιματικού και ενεργειακού σχεδιασμού, εντοπίζονται σχετικά παραδείγματα, τόσο από την Ελλάδα όσο και από το εξωτερικό. Μετά την ανάλυση του εκάστοτε παραδείγματος, ακολουθεί μια ταξινόμηση και σύγκριση των επιμέρους στοιχείων τους. Το τελευταίο μέρος της Διάλεξης επιχειρεί να συνθέσει όλα τα διαφορετικά στοιχεία που έχουν προηγηθεί στην ανάλυση, με στόχο να διατυπωθούν πιθανές μέθοδοι παρεμβάσεων αναβάθμισης σε μια υφιστάμενη πολυκατοικία.

Η Διάλεξη αυτή οργανώνεται σε πέντε κεφάλαια: Το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί μια εισαγωγή στις έννοιες του ενεργειακού και του βιοκλιματικού σχεδιασμού, της ενσωματωμένης ενέργειας, του κύκλου ζωής υλικών, και της βιωσιμότητας, ορίζοντας, έτσι, ένα σύνολο κριτηρίων υπεύθυνων, προς το περιβάλλον, σχεδιαστικών πρακτικών. Επιπλέον, ορίζονται και τα σχετικά στοιχεία που αφορούν την Ελλάδα, ως προς την ενεργειακή κατανάλωση και την αντίστοιχη συνεισφορά του κτιριακού τομέα. Στη συνέχεια, η εργασία εστιάζει στην αθηναϊκή πολυκατοικία. Στο δεύτερο κεφάλαιο ορίζεται η ιστορική εξέλιξη της πολυκατοικίας, από την ανάδειξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, μέχρι σήμερα. Το τρίτο κεφάλαιο ταξινομεί τα στοιχεία που απαρτίζουν, ως κτήριο, την πολυκατοικία, και τα αξιολογεί. Ακολουθεί, στο τέταρτο κεφάλαιο, η παράθεση και η σύγκριση παραδειγμάτων αναβάθμισης σε υφιστάμενες πολυκατοικίες, τα οποία διέπονται από αρχές βιοκλιματικού και ενεργειακού σχεδιασμού. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο, συνδυάζοντας την ανάλυση που έχει προηγηθεί, 12

Δ: διάρθρωση κεφαλαίων

διατυπώνονται προτάσεις βιώσιμης αναβάθμισης που αφορούν μια σημερινή πολυκατοικία, λαμβάνοντας υπόψιν τις εν λόγω ρυθμιστικές, ιδιοκτησιακές και κτιριακές της ιδιαιτερότητες.

01_βασικές έννοιες και ορισμοί 1.1: εισαγωγή

Εδώ και δεκαετίες, οι επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον είναι έκδηλες, σε βαθμό που να θεωρούνται πλέον μη αναστρέψιμες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η οικονομία, η εκμετάλλευση πηγών ενέργειας, η παραγωγή αποβλήτων και η καθημερινή ζωή εξελίσσονται με τρόπους που εξαντλούν τους φυσικούς πόρους, καθώς καλούνται να ανταποκριθούν στις καθημερινές ανάγκες ενός ραγδαία αυξανόμενου πληθυσμού. Η ευθύνη της κατασκευαστικής βιομηχανίας στην επιβάρυνση του πλανήτη είναι σημαντική. Οι απαιτήσεις της σε πρώτες ύλες, ενέργεια, εργασία, καθώς και οι ανάγκες διαχείρισης των παραγόμενων αποβλήτων είναι τέτοιες, σε παγκόσμιο επίπεδο, που την αναδεικνύουν σε μια από τις πλέον επιβαρυντικές για τον πλανήτη ανθρώπινες δραστηριότητες, υπεύθυνη για το 32% της παγκόσμιας τελικής κατανάλωσης ενέργειας και για το 19% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, σύμφωνα με στατιστικές του Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC, 2010). Καθώς είναι επιτακτική η ανάγκη να εφαρμοστούν αποτελεσματικά μέτρα, ώστε να μετριαστούν οι συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας στον πλανήτη, είναι απαραίτητη η συνεισφορά και του δομημένου περιβάλλοντος στον σκοπό αυτό. Η σχετική αναγκαιότητα δεν ήταν εμφανής μέχρι την πετρελαϊκή κρίση του 1973, η οποία αποτέλεσε την πρώτη αφορμή ώστε να κινηθούν ο κατασκευαστικός κλάδος και η αρχιτεκτονική στην κατεύθυνση αυτή. O σχεδιασμός κτηρίων κλήθηκε από τότε και στο εξής, να βρει μεθόδους ώστε να περιοριστεί η ενεργειακή κατανάλωση. Κατά τη δεκαετία του ‘70, λοιπόν, άρχισαν να παρατηρούνται οι 15

πρώτες προσπάθειες να υιοθετηθούν ενεργειακά αυτόνομες και περιβαλλοντικά υπεύθυνες πρακτικές, με αρχικό κίνητρο την εξοικονόμηση χρημάτων. Η σχετική τεχνογνωσία συνέχισε να αναπτύσσεται και, σταδιακά, να βελτιστοποιείται μέσα στα επόμενα χρόνια, σε αυτή την κατεύθυνση. Σήμερα, ενώ η κλιματική αλλαγή εξακολουθεί να αποτελεί ένα επιτακτικό, άλυτο πρόβλημα, σύγχρονες, επώνυμες αρχιτεκτονικές πρακτικές απευθύνουν λύσεις ώστε να περιορίζονται οι ενεργειακές ανάγκες ενός κτηρίου, οι οποίες αφενός δεν υποβιβάζουν την αισθητική του, αφετέρου ικανοποιούν νομοθετημένες, πλέον, προδιαγραφές που τα καθιστούν φιλικά στο περιβάλλον.

Ο ενεργειακός και ο βιοκλιματικός σχεδιασμός αποτελούν έννοιες που σήμερα χρησιμοποιούνται πολύ συχνά για να περιγράψουν κτήρια τα οποία παρουσιάζουν στοιχεία φιλικά στο περιβάλλον. Δεν πρόκειται, όμως, για ταυτόσημες έννοιες:

1.2: ενεργειακός σχεδιασμός, βιοκλιματικός σχεδιασμός

Ο ενεργειακός σχεδιασμός αποσκοπεί στη μείωση της καταναλισκόμενης ενέργειας, των αντίστοιχων ρύπων, καθώς και του φορτίου αιχμής που απαιτείται για τη λειτουργία ενός κτηρίου1. Προβλέπει, δηλαδή, μεθόδους ώστε η κατανάλωση ενέργειας στο κτήριο να παραμένει χαμηλή, κατά τη διάρκεια ζωής του. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός αξιοποιεί τις τοπικές κλιματικές συνθήκες προς όφελος του κτηρίου. Προκειμένου να εξασφαλιστούν συνθήκες θερμικής και οπτικής άνεσης, η διάταξη των εσωτερικών και ημιυπαίθριων χώρων, των ανοιγμάτων και άλλων στοιχείων, προσαρμόζεται ώστε να εκμεταλλεύεται την ηλιακή ενέργεια και τα φυσικά κλιματικά φαινόμενα2. Παρόλο που και οι δύο έννοιες συνεπάγονται χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση για ένα κτήριο, αυτή επιτυγχάνεται με διαφορετικούς τρόπους: Η ποσοτική αντιμετώπιση του ενεργειακού σχεδιασμού δεν είναι απαραίτητο να επηρεάζει τη διάταξη των χώρων και άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία: Η 16

1: KAΠE, Ενεργειακός Σχεδιασμός,[Online] available: http://www.cres.gr/services/ istos.chtm?prnbr=25338&locale=el (τελευταία πρόσβαση: 18 Ιανουαρίου 2018) 2: KAΠE, Βιοκλιματικός Σχεδιασμός, [Online] Available: http://www.cres.gr/energy_saving/ Ktiria/thermansi/bioklimatikos_sxediasmos (τελευταία πρόσβαση: 18 Ιανουαρίου 2018)

ενσωμάτωση κατάλληλων υλικών, ηλεκτρομηχανολογικών (Η/Μ) εγκαταστάσεων με χαμηλές ενεργειακές απαιτήσεις, ακόμα και μεθόδων παραγωγής ενέργειας που να καλύπτουν τις ανάγκες του κτηρίου, αποτελούν στοιχεία που συνιστούν ένα χαμηλό ενεργειακό ισοζύγιο, εμπίπτοντας στις αρχές ενεργειακού σχεδιασμού. Η εφαρμογή βιοκλιματικών αρχών σχεδιασμού περιλαμβάνει “ποιοτικές”, σχεδιαστικές μεθόδους, οι οποίες επηρεάζουν αρχιτεκτονικά στοιχεία του κτηρίου, προκειμένου να αξιοποιούνται οι δεδομένες κλιματικές συνθήκες, περιορίζοντας κατά αυτό τον τρόπο τις ενεργειακές ανάγκες.

1.3: ενσωματωμένη ενέργεια

Η εξοικονόμηση ενέργειας κατά τη διάρκεια ζωής ενός κτηρίου είναι σαφώς θεμιτή, και είναι απαραίτητη η συνεισφορά του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, των δομικών υλικών και των Η/Μ εγκαταστάσεων στον σκοπό αυτό. Ωστόσο, η ενέργεια που απαιτείται συνολικά για ένα κτήριο δεν περιορίζεται μόνο στις λειτουργικές του ανάγκες. Ιδιαίτερα υψηλά ποσά ενέργειας καταναλώνονται για πλήθος επιμέρους διαδικασιών, πέρα από αυτά που απαιτούνται για την θέρμανση, την ψύξη, τον αερισμό και τον φωτισμό του κτηρίου: Τέτοιες διαδικασίες είναι η ανεύρεση, κατεργασία και μεταφορά των δομικών υλικών, η ανέγερση και η συντήρηση του κτηρίου, όπως και η κατεδάφιση και η διαχείριση των οικοδομικών αποβλήτων που προκύπτουν. Κάθε κτήριο έχει, πρακτικά, ενσωματωμένη ενέργεια, και η προσπάθεια αυτή να διατηρηθεί χαμηλή, δεν πρέπει αρκείται αποκλειστικά στον περιορισμό κατανάλωσης όσο το κτήριο λειτουργεί.

3 Calkins, M. (2009), Materials for Sustainable Sites: A Complete Guide to the Evaluation, Selection and Use of Sustainable Construction Materials, John Wiley and Sons, Hoboken NJ, σελίδα 30

Ως ενσωματωμένη ενέργεια (embodied energy) ενός υλικού ή προϊόντος ορίζεται, λοιπόν, το σύνολο ενέργειας που απαιτείται καθ’ όλα τα επιμέρους στάδια του κύκλου ζωής του, και μετράται σε MJ/kg ή kWh/kg. Παρομοίως ορίζεται και ο “Ενσωματωμένος Άνθρακας” (Embodied Carbon), μετράται σε kg CO2/kg, δείχνοντας την ποσότητα των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που παράγονται κατά τον κύκλο ζωής ενός υλικού3. 17

Στον πίνακα δίνονται βασικά παραδείγματα δομικών υλικών, με τις τιμές της ενσωματωμένης ενέργειας και του ενσωματωμένου άνθρακα4: υλικό Ε.Ε. (MJ/kg) Ε.C. (kg CΟ2/kg) πυκνότητα (kg/m3) αδρανή

0.083

0.0048

2240

σκυρόδεμα

1.11

0.159

2400

τούβλα

0.24

1700

χάλυβας

20.1

1.37

7800

ξυλεία

8.5

0.46

480-720

αλουμίνιο

155

8.24

2700

κεραμικά πλακίδια

0.74

2000

γυαλί

0.85

2500

σίδηρος

1.91

7870

σχιστόλιθος

0.1-2

0.006-0.058

1600

εξ. πολυστερίνη

88.6

2.55

15-30

Παρατηρούνται διαφορές στις τιμές μεταξύ των υλικών, οι οποίες δικαιολογούνται από την αντίστοιχη μέθοδο ανεύρεσης και την επεξεργασία που το καθένα απαιτεί. Για παράδειγμα, τα αδρανή και ο σχιστόλιθος οφείλουν τις ιδιαίτερα χαμηλές τους τιμές στην απλότητα της εξόρυξης τους και την περιορισμένη κατεργασία που υφίστανται. Αντίθετα, ο χάλυβας, ο σίδηρος και ιδιαίτερα το αλουμίνιο παρουσιάζουν συγκριτικά υψηλές τιμές, οι οποίες οφείλονται στη δαπανηρότητα της εξόρυξης, τον συγκεντρωτικό χαρακτήρα που έχει η μεταλλευτική βιομηχανία και συνεπάγεται αποστάσεις μεγάλες ανάμεσα στο ορυχείο και το εργοτάξιο, καθώς και, μετέπειτα, την κατεργασία τους υπό μεγάλες θερμικές διακυμάνσεις. Πέρα από την ενεργειακή απόδοση του κτηρίου, κατά τη λειτουργία του, προστίθενται δυο επιπλέον βασικοί παράγοντες ώστε να εξασφαλίζονται χαμηλά επίπεδα ενσωματωμένης ενέργειας: Α) Η ποσότητα και η ποιότητα της συνολικά καταναλισκόμενης ενέργειας: Πέρα, λοιπόν, 18

από την εξασφάλιση χαμηλής

τιμές ενσωματωμένης ενέργειας, ενσωματωμένου άνθρακα και πυκνότητας τυπικών δομικών υλικών

4: Hammond, G.P.,Jones, C.I. (2006), Embodied Energy and Carbon Footprint Database, Department of Mechanical Engineering, University of Bath, United Kingdom, [Online] Available: https://www.google.com/ url?q=http%3A%2F%2Fwww.circularecology.com%2Fembodied-energy-and-carbon-footprint-database.html (Τελευταία πρόσβαση: 5 Ιανουαρίου 2018)

ενεργειακής κατανάλωσης κατά τα στάδια κατασκευής, σημαντική είναι η αξιοποίηση “καθαρών”, τοπικών μεθόδων παραγωγής ενέργειας. Απαραίτητη είναι, δηλαδή, η στροφή της βιομηχανίας και των φορέων παροχής ηλεκτρικής ενέργειας σε τέτοιες πηγές. Β) Τα δομικά υλικά: Σημαντική είναι η επιλογή δομικών υλικών με χαμηλή ενσωματωμένη ενέργεια, ενώ υπάρχουν και περιθώρια ώστε η κατεργασία τους να καταστεί λιγότερο ενεργοβόρα. Παράλληλα, θεμιτή είναι η ανεύρεση μεθόδων κατασκευής και συναρμολόγησης που να αφήνουν περιθώρια επανάχαρησης και ανακύκλωσης5.

1.4: κύκλος ζωής κτηρίων και υλικών

Η ενσωματωμένη ενέργεια ενός κτηρίου αποκτά αξία, ως τιμή, όταν σε αυτήν συνυπολογίζεται και η παράμετρος του χρόνου. Εφόσον κάθε στάδιο του κύκλου ζωής ενός κτηρίου έχει αναπόφευκτες ενεργειακές απαιτήσεις, σημασία έχει η υιοθέτηση πρακτικών που να συντελούν στην χρονική ανταποδοτικότητα της κάθε επιμέρους διαδικασίας. Τον σκοπό αυτό επιτελεί η μελέτη του κύκλου ζωής (L.C.A., Life Cycle Analysis), Ο κύκλος ζωής ενός στοιχείου, υλικού ή αντικειμένου είναι το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην αρχική επεξεργασία των απαιτούμενων πρώτων υλών, και την τελική απόρριψή του.

5: Berge B.(2000), The Ecology of Building Materials, Architectural Press, Burlington, σελίδες 21, 22 6: Calkins, M.,2009,, σελίδα 24 7:Addis, B., 2006, Building with Reclaimed Components and Materials – A Design Handbook for Reuse and Recycling, Earthscan, Λονδίνο, σελίδα 13 8: ίδια πηγή

Μελετώντας τον κύκλο ζωής ενός στοιχείου, περιλαμβάνονται διακριτά στάδια που διαδέχονται το ένα το άλλο. Σε ένα δομικό υλικό, για παράδειγμα, τέτοια στάδια είναι η εύρεση πρώτων υλών, οι διαδικασίες κατεργασίας και μεταφοράς, η απαιτούμενη επεξεργασία και εγκατάσταση με σκοπό τη χρήση, η συντήρηση και η απόρριψή του6 Στην περίπτωση που το ένα στάδιο διαδέχεται το άλλο, χωρίς κάποια επανάληψη, ορίζεται ένας γραμμικός κύκλος ζωής, γνωστός και ως “cradle to grave”7. Ένας κύκλος ζωής στον οποίο παρατηρείται η ανατροφοδότηση και επανάληψη ορισμένων σταδίων του, χαρακτηρίζεται ως ”αέναος” ή “cradle to cradle”8. 19

κατεργασία προϊόν

χρήση απόρριψη

ανεύρεση πρώτων υλών

απόβλητο ταφή

κατεργασία προϊόν

χρήση απόρριψη

απόβλητο ταφή

απόρριψη

ανεύρεση πρώτων υλών

γραμμικός κύκλος ζωής (cradle to grave)

κατεργασία προϊόν ανεύρεση πρώτων υλών αποκατάσταση /ανακατασκευή κατεργασία

απόρριψη χρήση

προϊόν αποσυναρμολόγηση αποκατάσταση /ανακατασκευή

αέναος κύκλος ζωής

χρήση (cradle to cradle)

Ουσιαστικά, κάθε κύκλος αποσυναρμολόγηση ζωής είναι χρονικά πεπερασμένος. Θεμιτή, ωστόσο, είναι η επίτευξη της κατά το δυνατόν μεγαλύτερης του διάρκειας, ώστε να πραγματοποιείται η μέγιστη δυνατή εξοικονόμηση ενέργειας και πρώτων υλών. Ένα “εργαλείο” που δημιουργήθηκε με σκοπό να βοηθάει στην πρόβλεψη ενός ορθολογικού, αποδοτικού και μεγάλης διάρκειας κύκλου ζωής για ένα υλικό, αντικείμενο ή κτήριο, είναι η Delft Ladder9. Πρόκειται για μια ακολουθία δέκα διαδικασιών, όπου η καθεμία πραγματοποιείται αφού εξαντληθεί η προηγούμενή της. Τα στάδια που περιέχει η Delft Ladder είναι, λοιπόν, τα εξής: 20

9: ίδια πηγή, σελίδα 14

1. Πρόληψη: Σχεδιασμός που αποσκοπεί στην επιμήκυνση του χρόνου ζωής (πχ. Ανεύρεση τρόπων συναρμολόγησης και εύκολης αποσυναρμολόγησης, ή πρόβλεψη για εύκολη ανακύκλωση των επιμέρους στοιχείων ενός αντικειμένου) 2.Συντήρηση, με σκοπό την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη επιμήκυνση της διάρκειας χρήσης. 3.Επανάχρηση αντικειμένου, εύρεση μιας δεύτερης εφαρμογής ή χρήσης, η οποία δεν απαιτεί την μεταποίηση του. 4. Επανάχρηση επιμέρους υλικού: Χωρισμός ενός αντικειμένου στα αποτελούμενα του στοιχεία και επανάχρηση αυτών. 5. Ανεύρεση μιας χρήσιμης νέας εφαρμογής για ένα υλικό, ενδεχομένως και με χαμηλότερες προδιαγραφές απόδοσης από την προηγούμενη. 6.Ακινητοποίηση με χρήσιμη εφαρμογή: Ανεύρεση μιας νέας χρήσης σε ένα υλικό, που αλλιώς η απόρριψή του στο περιβάλλον θα ήταν βλαβερή. 7. Ακινητοποίηση χωρίς χρήσιμη εφαρμογή: Η κατεργασία ενός υλικού προκειμένου να καταστεί αβλαβές όταν βρεθεί σε χώρο υγειονομικής ταφής. 8. Ενεργειακή καύση, με σκοπό την αποδέσμευση (και, στη συνέχεια, αξιοποίηση) ενέργειας. 9. Καύση, με σκοπό την ελάττωση του όγκου των υλικών που οδηγούνται σε υγειονομική ταφή. 10. Υγειονομική ταφή. Αυτό το στάδιο επέρχεται όταν έχουν εξαντληθεί οι δυνατότητες των ανώτερων του10.

10: ίδια πηγή, σελίδα 15

Πρέπει να σημειωθεί πως ένας κύκλος ζωής δεν είναι απαραίτητο να περιλαμβάνει απαραίτητα και τα δέκα στάδια της Delft Ladder. Σχηματικά, η διαδικασία μοιάζει ως εξής11:

11: ίδια πηγή, σελίδα 14

delft ladder

ανεύρεση πρώτων υλών

σχεδιασμός

παραγωγή

κτήριο

κύκλος ζωής υλικού

χρήση

στάδια κατασκευής

πρωτοβουλία

συντήρηση

κατεδάφιση

βελτίωση υλικού/στοιχείου

ακινητοποίηση

5 8 9 10

6 χρήσιμη νέα εφαρμογή ανάκτηση ενέργειας

αποτέφρωση υγειονομική ταφή

Με βάση τα παραπάνω, διακρίνεται, λοιπόν, ένα εύρος παραμέτρων που συνιστούν μια περιβαλλοντικά υπεύθυνη αρχιτεκτονική, πέρα από τα βιοκλιματικά στοιχεία και τη χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση κατά τη διάρκεια της περιόδου λειτουργίας ενός κτηρίου. Οι αρχές αυτές, εμπίπτουν σε έναν ευρύτερο ορισμό, αυτόν της βιωσιμότητας. Το 1987, ο τότε πρωθυπουργός της Νορβηγίας και πρόεδρος της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον (O.E.C.D.) Gro Harlem Brundtland, διατύπωσε τον ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης, στα πλαίσια της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών. Στην αναφορά με τίτλο “Το κοινό μας μέλλον”, γνωστή και ως “Brundtland Commision”, δόθηκε τότε για πρώτη φορά ένας επίσημος ορισμός της βιώσιμης ανάπτυξης: Πρόκειται για την «ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες των σύγχρονων γενεών χωρίς να 22

1.5: βιωσιμότητα

θέτει σε κίνδυνο την ικανότητα των επόμενων γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Ένα προϊόν, μια υπηρεσία ή μια δραστηριότητα χαρακτηρίζεται, λοιπόν, βιώσιμο όταν παράγεται με πρώτες ύλες και μεθόδους που δεν βλάπτουν το περιβάλλον και δεν εξαρτώνται από μη-ανανεώσιμους πόρους12. Αντίστοιχα, η βιώσιμη ανάπτυξη (ή, αλλιώς, αειφόρος ανάπτυξη) σχετίζεται με την κάλυψη την αναγκών μιας κοινωνίας,ώστε αυτές να εμπίπτουν στα όρια των φυσικών πόρων και οικοσυστημάτων, εξασφαλίζοντας, παράλληλα, τη μελλοντική διατήρηση της ισορροπίας αυτής13. Η βιωσιμότητα εξασφαλίζεται όταν ζούμε στα πλαίσια των δυνατοτήτων που μας δίνουν οι υπάρχοντες φυσικοί πόροι14. Πιο συγκεκριμένα, αυτό σημαίνει πως ικανοποιούνται οι εξής τέσσερις συνθήκες, που είχαν αρχικά διατυπωθεί από τον L. P. Hedeberg, εκπρόσωπο της σουηδικής Μ.Κ.Ο. “The Natural Step”15:

12: Cambridge Online Dictionary, [Online] Available: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/ english/sustainability (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018) 13: Curwell, S., Fox, B., Greenberg, M., March, C. (2002), Hazardous Building Materials – A guide to the selection of environmentally responsible alternatives, Spon Press, Λονδίνο, σελίδα 24 14: Circular Ecology, Sustainability and sustainable development What is sustainability and what is sustainable development?, [Online] Available: http://www.circularecology.com/sustainability-and-sustainable-development.html#.WQ8IN1LhM6U (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018) 15: Berge B.(2000), (introduction xiv,xv)

Α)Δεν πρέπει να αποσπώνται φυσικοί πόροι που η Γη δεν μπορεί να αναπληρώσει. Πρακτικά, αυτό σημαίνει πως θα έπρεπε, ιδανικά, να διακοπεί η εκμετάλλευση ορυκτών πόρων, όπως ο άνθρακας, τα μέταλλα και το πετρέλαιο. Οι ύλες αυτές ανανεώνονται σε ελάχιστο ποσοστό, με αργούς ρυθμούς, και το πρόβλημα της εξάλειψης τους συνοδεύεται από το εξίσου απαιτητικό ζήτημα της διαχείρισης των απορριμμάτων που προκύπτουν. Β)Πρέπει να αποφευχθεί η χρήση προϊόντων που απαιτούν μεγάλο βάθος χρόνου προκειμένου να αποσυντεθούν φυσικά. Στις μέρες μας, ένα μεγάλο εύρος στοιχείων που προκύπτουν από την παραγωγή, την χρήση και την απόσυρση πλήθους καθημερινών προϊόντων και υλικών, δεν έχουν αποτελέσει ποτέ μέρος ενός φυσικού περιβάλλοντος, και,στα πλαίσιά του, είναι αδύνατο να διασπαστούν σε απλούστερα στοιχεία. Γ)Πρέπει να εξασφαλισθεί η μακροπρόθεσμη ανανέωση των φυσικών πόρων καθώς και η διατήρηση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων Δ)Οι φυσικοί πόροι πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά το δυνατόν πιο αποτελεσματικά, με την ελάχιστη 23

δυνατή σπατάλη. Είναι λανθασμένη η πεποίθηση ότι βιωσιμότητα αφορά αποκλειστικά ζητήματα οικολογίας. Απεναντίας, βασίζεται στην αρμονική συνύπαρξη του οικοσυστήματος με τα ανθρωπογενή συστήματα της οικονομίας και της κοινωνίας. Η οικονομική βιωσιμότητα επιτυγχάνεται όταν ο τρόπος λειτουργίας μιας επιχείρησης (ή ενός κράτους) προβλέπει την υπεύθυνη, αποτελεσματική αξιοποίηση πόρων, κατορθώνοντας να παράγει λειτουργικό κέρδος και να διατηρεί τις δραστηριότητές της μακροπρόθεσμα. Αντίστοιχα, η κοινωνική βιωσιμότητα αφορά την επίτευξη και τη διατήρηση της ευημερίας ενός κοινωνικού συστήματος16. Επομένως, όταν συνδυάζονται συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής βιωσιμότητας, επιτυγχάνεται μια συνθήκη δικαίου, η κοινωνική και η περιβαλλοντική βιωσιμότητα συνιστούν κάτι το ανεκτό, ενώ κάτι οικονομικά και περιβαλλοντικά βιώσιμο, χαρακτηρίζεται ως εφικτό.

κοινωνία

ανεκτό

δίκαιο

βιωσιμότητα περιβάλλον

εφικτό

οικονομία

Λαμβάνοντας όλα τα παραπάνω υπ’ όψιν, αναδεικνύονται οι παρακάτω αρχές που διέπουν βιώσιμες αρχιτεκτονικές πρακτικές17: 24

16: Circular Ecology 17: Curwell, S., Fox, B., Greenberg, M., March, C. (2002), σελίδα 27

-Η αξιολόγηση, κατά περίπτωση, του κατά πόσο είναι αναγκαία η εκ νέου δόμηση, ή αν είναι δυνατό να υποκατασταθεί από την αξιοποίηση ενός ήδη υπάρχοντος κτηρίου. -Ο έλεγχος του κάθε επιμέρους σταδίου που απαιτείται καθ’ όλη τη διαδικασία της δόμησης. Κάθε τέτοιο στάδιο (όπως η επιλογή τόπου, υλικών, τρόπων εργασίας, χρήσης ενέργειας και νερού κ.ο.κ.) οφείλει να εμπίπτει σε όσο το δυνατόν χαμηλότερες απαιτήσεις για πρώτες ύλες και ενέργεια. -Η ελάχιστη δυνατή επιβάρυνση αστικών υποδομών, όπως η παροχή νερού και ενέργειας και η διαχείριση στερεών αποβλήτων και λυμάτων. -Η ελαχιστοποίηση της ρύπανσης του περιβάλλοντος και της αποδέσμευσης απορριμάτων, καθ’ όλο τον κύκλο ζωής του κτηρίου. -Η επιμήκυνση του κύκλου ζωής ενός κτηρίου. Αυτό συνεπάγεται την αξιολόγηση των επιμέρους στοιχείων του και τον κατάλληλο σχεδιασμό τους, όπου προβλέπεται η αποσυναρμολόγηση, η συντήρηση, η αντικατάσταση και η επανάχρησή τους. -Η αποκατάσταση του περιβάλλοντος και του οικοσυστήματος που η εν λόγω κατασκευαστική διαδικασία επηρεάζει. -Η θέσπιση (αν δεν προϋπάρχουν) τοπικών υποδομών σχετικών με τη διαχείριση απορριμμάτων, την ανακύκλωση, και τη διαχείριση νερού και λυμάτων. -Η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σε μια οικοδομική δραστηριότητα, προς όφελός της. Αυτή συνεπάγεται την επιλογή και επεξεργασία τοπικών υλικών και προϊόντων, καθώς και την παροχή των σχετικών ευκαιριών απασχόλησης

κατά κεφ εκπομπές (τόνοι C02/άτ 1.6: η περίπτωση της

50% 40% 30% 20% 10%

Στην Ελλάδα, η συνολική κατανάλωση ενέργειας ανέρχεται στο 1.5% του συνόλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης18. Ελλάδας 8 Το γεγονός αυτό οφείλεται στο μικρό της πληθυσμό και 8 τη χαμηλή, συγκριτικά με άλλα ευρωπαϊκά κράτη, εγχώρια 1.6.1: κατανάλωση 6 βιομηχανική δραστηριότητα. Αυτή η μικρή συνεισφορά, 6 μερίδιο της ενέργειας και φυσικών 4 ωστόσο, δεν αναιρεί την αναγκαιότητα προσαρμογής μερίδιο 4 οικονομίας, του τρόπου ζωής και, σαφώς, ενεργειακής του κτηριακού πόρων 2 κατανάλωσης ανά ενεργειακής τομέα σε πιο50% περιβαλλοντικά υπεύθυνες πρακτικές. 2 τομέα κατανάλωσης ανά 1975 1985 40% Βασικό πρόβλημα που καλείται να αντιμετωπίσει τομέα η Ελλάδα, όσον αφορά την παραγωγή και κατανάλωση οικιακός τομέας 30% πηγή: Internation ενέργειας, είναι το εξής: Παρατηρείται η εξάρτηση από οικιακός τομέας μεταφορές 20% ορυκτούς πόρους σε ένα ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό, μεταφορές βιομηχανία έναντι αυτού10%που καταλαμβάνουν οι ανανεώσιμες πηγές βιομηχανία 1975 1985 1995 και 2005 ενέργειας(Α.Π.Ε.). Ακόμα αν πλέον2015 παρατηρείται μια 8 σχετική αύξηση της 1975 συνεισφοράς 1985 Α.Π.Ε., 1995 η κατανάλωση 2005 2015 πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy 8 “καθαρής” ενέργειας ακόμα παραμένει σε ιδιαίτερα χαμηλά πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy 6 επίπεδα.

6 4

μερίδιο παραγωγής μερίδιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας 2 ηλεκτρικής ενέργειας μερίδιο παραγωγής (πηγή: International Energy Agenηλεκτρικής ενέργειας cy, IEA Atlas of Energy)

100% 100%

80%

2 1971

πηγή: National Fo ανανεώσιμες πηγές

20%

ορυκτοί πόροι

20% 1975

1985

1995 1975

2005 1985

ορυκτοί πόροι

2015 1995

ανανεώσιμες πηγές

2005

πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy

2015

Το ζήτημαπηγή: αυτό International καθιστά επιτακτική μελλοντική Energy τη Agency, IEA Atlas of Energy ανάπτυξη των σχετικών υποδομών, ώστε οι Α.Π.Ε. να υποκαταστήσουν τις υπάρχουσες ανάγκες σε πετρέλαιο και λιγνίτη. Μέχρι τότε, σημαντική είναι και η ανεύρεση 18: EUROSTAT, (2015),Gross μεθόδων ώστε να περιοριστούν οι ενεργειακές ανάγκες. Σύμφωνα με τα παρακάτω σχήματα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια σταθερή αύξηση στις κατά κεφαλήν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την κατανάλωση ενέργειας. Αφορμή ώστε να διακοπεί η άνοδος αυτή φαίνεται να αποτέλεσε η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών, με την ενεργειακή εξοικονόμηση να

Inland Consumption of Energy, 1990-2015, [Online] Available: http://ec.europa.eu/eurostat/ statistics-explained/index.php/ File:Gross_inland_consumption_ of_energy,_1990-2015_(million_ tonnes_of_oil_equivalent)_YB17. png (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

κατά κεφαλήν εκπομπές C02 (τόνοι C02/άτομο)

προσφέρει τη δυνατότητα κατά περιορισμού κεφαλήν των χρηματικών εξόδων εκπομπές CO2, (τόνοι C02/άτομο)

ηλεκτ

(πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy)

μερίδιο ενεργειακής κατά κεφαλήν κατανάλωσης ανά τομέα εκπομπές CO2, (τόνοι C02/άτομο) οικιακόςκατά τομέας κεφαλήν κατανάλωση ηλεκτρικής μεταφορές 8 ενέργειας (MWh/άτομο) βιομηχανία

4 2

κατά κεφαλήν κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας 1975 1985 1995 (MWh/άτομο)

2005

2015

1975

6 of Energ πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas

κατά κατά κεφαλήν κατ 4 εκπομπές CO2, 6 ηλεκτρικής ε (πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy) κατά κεφαλήν (τόνοι C02/άτομο) 2005 2015 (MW 4 8 κατά κεφαλήν κατά κεφαλήν κατανάλωση 2 Agency, IEA Atlas of Energy κεφαλήν 2 εκπομπές CO2, κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας 8 6 πές CO2, ηλεκτρικής ενέργειας (τόνοι C02/άτομο) (MWh/άτομο) 6 2/άτομο) (MWh/άτομο) 1975 1985 1995 2005 2015 1975 1985 1995 2005 20156 4 6 μερίδιο 8 πηγή: International Energy Agency,4 IEA Atlas of Energy μερίδιο παραγωγής ενεργειακής 19: Global Footprint Network,Eco2 Ο τρόπος ζωής που έχει υιοθετηθεί κατά τις 4 2 6 ηλεκτρικής ενέργειας κατανάλωσης ανάWealth logical of Nations, 4 τελευταίες δεκαετίες φαίνεται πως υπαγορεύει ολοένα τομέα 4 [Online] Available: http://www. αυξανόμενες ενεργειακές ανάγκες. Το γεγονός αυτό footprintnetwork.org/content/ documents/ecological_footprint_na28 οικιακός tions/τομέας (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

1975

1985

1971

1995

1981

2005

1991

2015

1975 2001 2

1985 2012

συνεπάγεται καιπηγή: τη γενική αύξηση των αναγκών σε φυσικούς 2 National Footprint Accounts, 2016, www.footpri πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy βιολογικής πόρους. Υπολογίζεται πως η Ελλάδα σύγκριση θα έπρεπε να έχει 2.7 ανανεώσιμες πηγές μεταφορές ικανότητας (biocapacity)να και φορές προκειμένου 1985 1995 2005 μεγαλύτερη 2015 1975έκταση,1985 1995 να μπορούσε 2005 2015 6 1975 οικολογικού αποτυπώματος 19 βιομηχανία 85 1995 2005 ορυκτοί 2015πόροι 1975 1985 1995 2005 2015 ζήτηση σε φυσικούς πόρους . ανταποκριθεί στη σημερινή πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy κατανάλωσης 2005 2015 4 5 2015 ational Energy Agency, IEA Atlas of Energy (εκτάρια γης/άτομο) 8 σύγκριση βιολογικής Agency, IEA Atlas of Energy IEA Atlas of Energy βιολογική ικανότητα 2 ικανότητας (biocapacικανό αποτύπωμα κατανάλωσης 6 ity) και οικολογικού οικο 8 αποτυπώματος σύγκριση βιολογικής 1971 1981 1991 2001 2012 4 κατανάλωσης σύγκριση βιολογικήςικανότητας (biocapacity) και πηγή: National (εκτάρια Footprint Accounts, 2016, www.footprintetwork.org μερίδιο 6παραγωγήςγής/άτομο) ικανότητας (biocapacity) και οικολογικού αποτυπώματος 2 (πηγή: Footprint Network, Nationηλεκτρικής ενέργειας οικολογικού αποτυπώματος κατανάλωσης αποτ al Footprint Accounts, 2016) 4 κατανάλωσης (εκτάρια γης/άτομο) 1971 1981 1991 2001 2012 (εκτάρια γης/άτομο) βιολογική ικανότητα 2

ανανεώσιμες πηγές 1971

1981

πηγή: National Footprint Accounts, 2016, www.footprintetwork βιολογική ικανότητα αποτύπωμα κατανάλωσης αποτύπωμα κατανάλωσης 1991

2001

2012

ορυκτοί πόροι 1991 πηγή: 2001 2012 National Footprint Accounts, 2016, www.footprintetwork.org 5al Footprint 2015 Accounts, 2016, www.footprintetwork.org 1981

Αν καταμεριστεί η εγχώρια ενεργειακή κατανάλωση σε επιμέρους τομείς, παρατηρείται πως ο οικιακός τομέας υπερβαίνει τον βιομηχανικό. Συνυπολογίζοντας το ενεργειακό αποτύπωμα της ανέγερσης, της συντήρησης και της λειτουργίας (θέρμανσης, κλιματισμού, αερισμού), ο κτιριακός τομέας καταλήγει να εξαντλεί το 67% της παραγόμενης ενέργειας στην Ελλάδα, ευθύνεται δε για το 43% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα20. Είναι, επομένως, σαφές, πως αν βρεθούν οι κατάλληλες μέθοδοι ώστε ο κτιριακός τομέας να περιορίσει δραστικά το ενεργειακό του αποτύπωμα, υπάρχει αντίστοιχα η δυνατότητα να ελαττωθεί αξιοσημείωτα η κατανάλωση ενέργειας και φυσικών πόρων στην Ελλάδα.

30%30% 20%20% 10%10%

50% 40% 30% 20% 10% 19751975

20: IEA, 2011, Energy Policies of κατά κατά κ IEA Countries-Greece-2011 Review, εκπομπ εκπο σελ. 18, [Online] Available: https:// (τόνοι (τόνοι C02 C www.iea.org/publications/freepublications/publication/Greece2011_unsecured.pdf (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018) 8 8

μερίδιο μερίδιο μερίδιο ενεργειακής μερίδιο κατανάλωσης ανά τομέα ενεργειακής ενεργειακής (πηγή: International Energy Agenενεργειακής κατανάλωσης κατανάλωσης ανά cy, ανά IEA Atlas of Energy) κατανάλωσης ανά τομέα τομέα τομέα

50%50% 40%40%

1.6.2: Η συνεισφορά του κτιριακού τομέα

19851985 1975

19951995 1985

20052005 1995

20152015

2005

2015

Σήμερα, το κτιριακό απόθεμα της Ελλάδας ανέρχεται στα 4.3 εκατομμύρια κτήρια, με το 75% να έχουν ανεγερθεί 21: Στάμπολης, Κ., Αθανασάκου πριν το 198121. Δηλαδή, η πλειονότητα των κτηρίων Ε. (2012), The Greek Experience in using EU Structural Funds for 100% 100% μερίδιο μερίδιο παραγωγής παραγωγής της χώρας αντιπροσωπεύει εποχές κατά τις οποίες δεν increasing the energy performance 100% μερίδιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ενέργειας 80%επιδιώκονταν 80% η εξοικονόμηση ενέργειας καιηλεκτρικής φυσικών of buildings, σελ. 14, [Online] ηλεκτρικής ενέργειας Available: http://bpie.eu/wp-con80% πόρων, γεγονός που δυσχεραίνεται, κιόλας, από τη tent/uploads/2015/10/case_greece. συσσώρευση χρόνων ζωής. Απαραίτητη, λοιπόν, είναι η pdf (Τελευταία πρόσβαση: 19 εύρεση λύσεων που να απευθύνονται σε υφιστάμενα κτήρια, Ιανουαρίου 2018) καθώς, σύμφωνα με το I.P.C.C. (Intergovernmental Panel on 22: πηγές Intergovernmental Panel on ανανεώσιμες ανανεώσιμες πηγές 20%20% Climate Change, Climate Change Climate Change), μια ριζική αναβάθμιση ενός υφιστάμενου ανανεώσιμες πηγές 20% 2014: ορυκτοί ορυκτοί πόροιMitigation of Climate Change, κτηρίου είναι δυνατό να περιορίσει τις ενεργειακές του πόροι σελίδα 675, [Online] ορυκτοί πόροιAvailable: 1975κατά 1975 19851985 1995το απαιτούμενο 20052005 20152015 ανάγκες 5090%221995 , με κόστος να http://www.ipcc.ch/pdf/assess1975 1985 1995 2005 είναι, παράλληλα, αρκετά χαμηλότερο, συγκριτικά αυτό2015 ment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ πηγή: πηγή: International International Energy Energy Agency, Agency, IEA IEA Atlas Atlas of με Energy of Energy ar5_chapter9.pdf (Τελευταία της κατεδάφισης και τηςInternational εκ νέου ανέγερσης. πηγή: Energy Agency, IEA Atlasπρόσβαση: of Energy19 Ιανουαρίου 2018)

2 19751975

οικιακός οικιακός τομέας τομέας οικιακός τομέας μεταφορές μεταφορές μεταφορές βιομηχανία βιομηχανία βιομηχανία

πηγή: πηγή: International International Energy Energy Agency, Agency, IEA IEA Atlas Atlas of Energy of Energy πηγή: International Energy Agency, IEA Atlas of Energy

198

πηγή: πηγή: Internat Inter

8 6

6 4

4 2

1971197

πηγή: πηγή: Nationa Natio

02_η συμβολή της πολυκατοικίας

στη διαμόρφωση του αθηναϊκού αστικού ιστού 2.1: εισαγωγή

Ο μεγάλος χρόνος ζωής της πλειονότητας των ελληνικών κτηρίων αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα που πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν, σε μια προσπάθεια να καταστεί το υπάρχον κτιριακό απόθεμα βιώσιμο. Ακόμα επιτακτικότερη είναι η ανάγκη αυτή, όταν αφορά ένα πυκνό αστικό περιβάλλον. Στην Ελλάδα, ο κυρίαρχος τύπος κτηρίου που προβλέπει τέτοιες συνθήκες κατοίκησης είναι η πολυκατοικία, η οποία, στο σύνολο της χώρας, αντιστοιχεί στο 44.7% των κανονικών κατοικιών, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ. Η μαζική αναπαραγωγή αυτού του τύπου κτηρίου, τόσο στην Αθήνα όσο και σε μικρότερα αστικά κέντρα της χώρας, έχει καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα και τη βιωσιμότητα του αστικού ιστού. Με στόχο να οριστούν, λοιπόν, οι σχετικές σημερινές προκλήσεις και οι δυνατότητες που αυτό το κτιριακό μοντέλο μπορεί να προσφέρει, το κεφάλαιο αυτό αποσκοπεί στην ανάλυση των παραγόντων που συνεισέφεραν στη σύσταση και την εξέλιξη της πολυκατοικίας, σε σχέση με τα εκάστοτε ιστορικά, οικονομικά δεδομένα και τους οικοδομικούς κανονισμούς.

2.2: η Αθήνα ώς πρωτεύουσα

Η Αθήνα αναδείχθηκε σε πρωτεύουσα του νεοσύστατου, τότε, ελληνικού κράτους, το 18331. Η μικρή, ακόμα, πόλη τεσσάρων χιλιάδων κατοίκων2 έπρεπε σύντομα να αναβαθμιστεί, παρέχοντας τις απαραίτητες υποδομές που θα άρμοζαν σε μια πρωτεύουσα. Ως μείζονος σημασίας ζήτημα αντιμετωπίστηκε 31

Αθήνα, 1835

(πηγή: Τραυλός, Ι. (2005) Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα, Εκδόσεις Καπόν, σελίδα 241)

η χωροθέτηση των ανακτόρων και των δημόσιων κτηρίων, καθώς και η χάραξη νέων οδικών αρτηριών και πλατειών. Παράλληλα, η ανάγκη για στέγαση των ολοένα αυξανόμενων κατοίκων της πόλης δεν φάνηκε να λαμβάνει την προσοχή που της άρμοζε3. Ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε μέσα στα επόμενα χρόνια ραγδαία, ξεπερνώντας τη χωρητικότητα που περιελάμβαναν τα ρυμοτομικά σχέδια που μέχρι τότε είχαν κατατεθεί, με αποτέλεσμα την κατ’ επανάληψη αναθεώρησή τους και την εξάπλωση της Αθήνας έξω από τα όρια του ρυμοτομημένου συγκροτήματος4. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι, μέχρι το τέλος της βασιλείας του Όθωνα, ο πληθυσμός της Αθήνας είχε δεκαπλασιαστεί (42.725), και η έκταση της πόλης είχε αγγίξει τα 2.600.000 m25. Η αυξημένη ανάγκη για στέγαση που χαρακτήρισε την εποχή αυτή, λοιπόν, βρήκε λύση στην εξάπλωση του αστικού ιστού, με την ανέγερση νέων κατοικιών να ακολουθεί την υπάρχουσα τεχνογνωσία. Διακρίνονται, επομένως, τα “παλιά αθηναϊκά σπίτια”, στην τυπολογία και τη μορφή των οποίων εντοπίζονται στοιχεία(αυλή, 32

1: Μπίρης, Κ. (2005) Αι Αθήναι, από τον 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα, σελίδα 23 2: Τραυλός, Ι. (2005) Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα, Εκδόσεις Καπόν, σελίδα 235 3: ίδια πηγή, σελίδα 240 4: Μπίρης, Κ. (2005), σελίδα 25 5: Τραυλός, Ι. (2005), σελίδα 258

ημιυπαίθριοι χώροι, νότια ανοίγματα, ηλιακοί χώροι κτλ) συμβατά αρχές βιοκλιματικού σχεδιασμού που αρμόζουν στο κλίμα της Αθήνας. Το ύψος των κτηρίων αυτών, παράλληλα, είναι αρκετά χαμηλό, προσφέροντας ευνοϊκές συνθήκες ηλιασμού και αερισμού. κατοικία των χρόνων βασιλείας του Όθωνα στην οδό Τριπόδων

(πηγή: Τραυλός, Ι. (2005) Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα, Εκδόσεις Καπόν, σελίδα 251)

2.3: προσφυγική κρίση, οριζόντια ιδιοκτησία, μοντέρνο κίνημα

6: ίδια πηγή

Σχεδόν ένα αιώνα μετά, παρατηρήθηκαν ορισμένες εξελίξεις που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του αθηναϊκού αστικού τοπίου, όπως το γνωρίζουμε σήμερα: Καταρχάς, ενώ ο πληθυσμός της Αθήνας αυξανόταν διαρκώς, κάτι αναμενόμενο λόγω της ιδιότητας που η πόλη είχε αποκτήσει ως πρωτεύουσα, το ζήτημα της στέγασης απέκτησε αρκετά μεγαλύτερη επιτακτικότητα με το ξέσπασμα της προσφυγικής κρίσης και την ακόμα μαζικότερη έλευση πληθυσμών. Ενδεικτικά, μέχρι το 1951, η έκταση της Αθήνας είχε φτάσει τα 7.032.800 m2, με πληθυσμό 565.0846. 33

χάρτης της Αθήνας του 1875 (πηγή: Kaupert, J.A. (1878), Atlas von Athen)

Παράλληλα, στην Ευρώπη, κατά τις αρχές του 20ου αιώνα όπου αναπτύχθηκε και το Μοντέρνο Κίνημα, εξελίχθηκε η τεχνολογία του οπλισμένου σκυροδέματος, γνωρίζοντας έπειτα μεγάλη διάδοση στην οικοδομική δραστηριότητα στην Ελλάδα και αντικαθιστώντας γρήγορα τις υπάρχουσες κατασκευαστικές μεθόδους. maison Dom-Ino, leCorbusier

Το οπλισμένο σκυρόδεμα έδινε περιθώρια για ανέγερση σημαντικά υψηλότερων κτηρίων, ενώ η ανεύρεση πρώτων υλών και η κατεργασία μπορούσαν να πραγματοποιηθούν με σχετική ευκολία. Η δυνατότητα ανέγερσης κτηρίων σημαντικά μεγαλύτερου ύψους και χωρητικότητας υποσχόταν, πλέον, να ανταποκριθεί στην αυξανόμενη ζήτηση για στέγαση. Το “πράσινο φως” δόθηκε με τη θέσπιση του νόμου “περί οριζόντιας ιδιοκτησίας” του 1929 (Νόμος 3741/29). Πλέον, ένα οικόπεδο θα αντιστοιχούσε σε περισσότερα τετραγωνικά δομημένης επιφάνειας και ένα κτήριο θα μπορούσε να ανήκει σε παραπάνω από έναν ιδιοκτήτη, επιτρέποντας στην πόλη να αναπτυχθεί καθ’ ύψος. Την ίδια χρονιά εκδόθηκε και το διάταγμα “Περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του κράτους” (Π. Δ. 13/22.4.1929), το πρώτο συστηματικό και ολοκληρωμένο σύνολο κτηριοδομικών κανονισμών. Οι διατάξεις του Γ.Ο.Κ. του 1929 απευθύνθηκαν σε ζητήματα όπως η 36

επάρκεια ενός κτηρίου από άποψη υγιεινής, στατικής αντοχής και πυρασφάλειας, η τοποθέτηση του κτηρίου στο οικόπεδο κ.ο.κ., νέα στοιχεία που θα συνέβαλαν στη ΄μετέπειτα διαμόρφωση της τυπολογίας της πολυκατοικίας. μεσοπολεμική πολυκατοικία στα Εξάρχεια (προσωπικό αρχείο)

7: Μπίρης, Κ. (2005), σελίδα 274 8: Σαρηγιάννης, Γ. (2000) Αθήνα 1830-2000: Εξέλιξη – Πολεοδομία – Μεταφορές, Αθήνα, εκδόσεις Συμμετρία σελίδα 106

Την εποχή αυτή τέθηκαν, σταδιακά, τα θεμέλια για την εμπορευματοποίηση της γης, με πλήθος ρυμοτομικών σχεδίων να εγκρίνονται το ένα μετά το άλλο7. Ωστόσο, η ανέγερση μιας πολυκατοικίας τότε αφορούσε, κατά κανόνα, εύπορους ιδιοκτήτες8, και δεν παρατηρήθηκε η μαζικότητα που θα ικανοποιούσε το στεγαστικό πρόβλημα της Αθήνας, αφήνοντάς την να εξαπλωθεί με συνοικισμούς αυθαιρέτων. 37

οι σταδιακές εντάξεις στο σχέδιο πόλης της Αθήνας από το 1834 έως το 1929.

1834

(πηγή: Μπίρης Κ., 1966, σελ. 318, επεξεργασία: Κουτουμάνου, Α.) 1869

1879

1884

1886

1924

1929

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αθήνα, ήρθε αντιμέτωπη με ένα νέο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης. Έχοντας πληγεί από τις καταστροφές του πολέμου, η ελληνική ύπαιθρος αδυνατούσε να προσφέρει τις ευκαιρίες που πλέον υπόσχονταν οι πόλεις, και ειδικά η πρωτεύουσα της χώρας. Έτσι, οι ελληνικές πόλεις μεγεθύνθηκαν κατά 25% μέσα στη δεκαετία του ‘50 ενώ μόνο η Αθήνα, ειδικά μέσα στη δεκαετία του ‘60, παρουσίασε μια διόγκωση της τάξης του 46,42%9 Η ιδιαίτερα αυξημένη ζήτηση για στέγαση, σε συνδυασμό με τη ραγδαία αύξηση στις τιμές των διαθέσιμων προς πώληση αθηναϊκών οικοπέδων10, συντέλεσε στην 38

2.4: η αντιπαροχή 9: Καραδήμου- Γερόλυμπου Α., Ο αστικός χώρος της Θεσσαλονίκης. Μακριές διάρκειες και γρήγοροι μετασχηματισμοί με φόντο την βαλκανική ενδοχώρα, [Online]available: http:// synth09-thessaloniki. blogspot. gr/2012/11/blog-post_2808. html (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018) 10: Σαρηγιάννης, Γ. (2000), σελίδα 156

εμφάνιση μιας ιδιότυπης συμφωνίας μεταξύ του εργολάβου και του οικοπεδούχου, την αντιπαροχή. Αντί, δηλαδή, να αγοραστεί ένα οικόπεδο, πράγμα ζημιογόνο για τον εργολάβο, ένα ποσοστό της δομημένης, πλέον, επιφάνειας, θα δίνονταν πίσω ως αντάλλαγμα στον οικοπεδούχο, κατόπιν συμφωνίας, ο οποίος θα διέθετε το οικόπεδό του δωρεάν για την ανέγερση της οικοδομής. Ορίστηκε, έτσι, μια αμοιβαίου κέρδους,“win-win” κατάσταση, που μείωνε το απαιτούμενο κεφάλαιο που ο κατασκευαστής έπρεπε να επενδύσει, ενώ ο οικοπεδούχος, χωρίς καμία επιβάρυνση, θα αναβάθμιζε δραστικά την αξία της περιουσίας του. ανέγερση πολυκατοικίας στο κέντρο της Αθήνας, 1950

(πηγή: Δημήτρης Χαρισιάδης, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Σύντομα ακολούθησε και η αναμενόμενη προσαρμογή των οικοδομικών κανονισμών στις απαιτήσεις της αγοράς ακινήτων, με τον Γ.Ο.Κ. του 1955 (Β .Δ. 9/309-1955 -ΦΕΚ Α’ 266 : Περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του Κράτους). Στις περιοχές με συνεχές ρυμοτομικό σύστημα, η μέγιστη επιτρεπτή κάλυψη ανήλθε στο 70% (άρθρο 29), τα επιτρεπόμενα ύψη αυξήθηκαν, ενώ οι φωταγωγοί περιορίστηκαν στις διαστάσεις 1.20x1.20 (άρθρο 13).

Παράλληλα, όσον αφορά τις συνθήκες φωτισμού και αερισμού των κτηρίων, αυτές διακρίθηκαν, από τότε και στο εξής, σε άμεσο/έμμεσο φωτισμό και φυσικό/τεχνητό αερισμό (άρθρο 32). Κατά αυτό τον τρόπο, ορίστηκαν κύριοι και βοηθητικοί χώροι, με διαφορετικές προδιαγραφές ο καθένας. Ένας βοηθητικός χώρος θα ήταν δυνατό να αρκείται στην ύπαρξη παραθύρου σε φωταγωγό, έναντι φυσικού φωτισμού, συμπεριλαμβανομένης της κουζίνας, η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί βοηθητικός χώρος υπό την προϋπόθεση να μην ξεπερνάει τα 7m2 σε εμβαδό. βοηθητικοί χώροι, συμπεριλαμβανομένης κουζίνας μικρότερης των 7m2, και ελάχιστες διαστάσεις φωταγωγού (πηγή: ΓΟΚ 1955)

Την εποχή του μεσοπολέμου, η ανέγερση μιας πολυκατοικίας θα αποτελούσε, κατά κανόνα, πρωτοβουλία ενός εύπορου ιδιοκτήτη και σχεδιαζόταν από αρχιτέκτονα. Από τη δεκαετία του ‘50 και μετά, ο σχεδιασμός πολυκατοικιών πέρασε στις αρμοδιότητες των γραφείων οικοδομικών επιχειρήσεων11, με αυτές να επωμίζονται την αρμοδιότητα της επένδυσης και της παραγωγής του κτηρίου, σε συνδυασμό με την απόσπαση κέρδους. Στόχος ήταν η κατά το δυνατόν αποτελεσματικότερη αξιοποίηση της δομημένης, εμπορεύσιμης επιφάνειας, συνεπώς η εξάντληση των επιτρεπόμενων συντελεστών. Συνυπολογίζοντας τις στενά καθορισμένες προδιαγραφές των οικοδομικών κανονισμών, αναπαρήχθησαν 40

11: ίδια πηγή

πανομοιότυπες, τυποποιημένες μορφές, με μαζικότητα που ικανοποίησε μεν τις στεγαστικές ανάγκες της εποχής, υποβίβασε δε σημαντικά την κτιριακή ποιότητα και αισθητική του αθηναϊκού αστικού περιβάλλοντος. λεωφόρος Αλεξάνδρας, αρχές δεκαετίας 1960

(πηγή: Γιάννης Παππάς, “Παλιές φωτογραφίες της Ελλάδας”)

2.5: δικτατορία

Η οικοδομική δραστηριότητα είχε πλέον εδραιωθεί ως ένας από τους βασικούς συντελεστές της εγχώριας οικονομίας, με την αγορά ενός διαμερίσματος να αποτελεί μια θελκτική, σίγουρη επένδυση. Η εμπορευματική διάσταση της οικοδομής ενισχύθηκε, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, σε μια προσπάθεια τόνωσης της οικονομίας και κατευνασμού πιθανών αντιδράσεων κατά του καθεστώτος12.

διαφημιστικό στην πλατεία Ομονοίας

(πηγή: Γιάννης Παππάς, “Παλιές φωτογραφίες της Ελλάδας”)

12: Σαρηγιάννης, Γ. (2000), σελίδα 211

Το 1968, τέθηκε σε ισχύ ο αναγκαστικός νόμος 395/68 «Περί του ύψους των οικοδομών και ελευθέρας δομήσεως», που επέτρεπε την αύξηση των υψών σε υφιστάμενα κτήρια: 40% για περιοχές διώροφων, 30% για περιοχές τριώροφων, 25% για περιοχές τετραώροφων και 20% για περιοχές πενταώροφων. Η αναμενόμενη αύξηση στη στάθμη του ύψους της πόλης, επιβάρυνε τις συνθήκες ηλιασμού και αερισμού για τα διαμερίσματα και τις γειτονιές του κέντρου. Παράλληλα, εισήχθησαν διατάξεις που επέτρεπαν την ανέγερση κτηρίων μεγάλου ύψους σε οικόπεδα με πανταχόθεν ελεύθερο χώρο, ενώ νομιμοποιήθηκε πλήθος αυθαίρετων κτηρίων. πολυκατοικία στο Πεδίο του Άρεως, στην οποία προστέθηκε ένας επιπλέων όροφος, με αφορμή την εφαρμογή του Α.Ν. 395/68 (πηγή: προσωπικό αρχείο)

Στη συνέχεια, η έκδοση του Γ.Ο.Κ. το 1973 (ΦΕΚ 363Α/74) κατοχύρωσε τις διατάξεις που τέθηκαν σε εφαρμογή με τον αναγκαστικό νόμο του ‘68, σχετικά με την ανέγερση πολυκατοικιών, καθώς και με τη δυνατότητα ανέγερσης πολυώροφων κτηρίων. Επιπλέον, συμπεριλήφθηκε για πρώτη φορά σε οικοδομικούς κανονισμούς το ζήτημα της “τακτοποίησης” αυθαιρέτων και των ανάλογων κυρώσεων.

2.6: μεταπολίτευση και προαστιοποίηση

Η δικτατορία έληξε, με την Αθήνα να έχει απομείνει με ελάχιστα ρυμοτομικά κενά. Οι πυκνοδομημένες γειτονιές του κέντρου είχαν πλέον κορεστεί από αμφιβόλου ποιότητας οικοδομήματα, συντελώντας στην αναζήτηση νέων περιοχών κατοικίας που να προσφέρουν υγιεινότερες συνθήκες κατοίκησης. Περιοχές όπως το Χαλάνδρι, το Μαρούσι, η Αγία Παρασκευή, στα βόρεια του κέντρου, καθώς και οι περιοχές ανάμεσα στο Φάληρο και τη Γλυφάδα, οικοδομήθηκαν έντονα από΄τα μέσα της δεκαετίας του ‘70, ευνοημένες από την οικονομική ευημερία της εποχής13 Στις περιοχές αυτές εφαρμοζόταν κατά κανόνα το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα δόμησης, καθιστώντας τα κτήρια σαφώς πιο προνομιακά ως προς τις συνθήκες ηλιασμού και αερισμού. Στο κέντρο, εξακολούθησε να τηρείται το συνεχές σύστημα, με συντελεστή κάλυψης 70%. Εκεί, η σχετικά περιορισμένη ανέγερση πολυκατοικιών διαφοροποιήθηκε στη μορφή της, σε σχέση με προηγούμενες δεκαετίες, κυρίως λόγω της εισαγωγής του συστήματος pilotis στον Γ.Ο.Κ. του 1973. Παράλληλα, ο οικοδομικός κανονισμός προέβλεπε την αύξηση του μέγιστου επιτρεπτού ύψους, με την προϋπόθεση το κτήριο να υποχωρεί εσωτερικά της οικοδομικής γραμμής του οικοπέδου, μέτρο που δεν αποδείχτηκε να βελτιώνει ιδιαίτερα τις συνθήκες ηλιασμού και αερισμού.

2.7: περιβαλλοντική συνείδηση

13: Σαρηγιάννης, Γ. (2000), σελίδα 210

Από το τέλος της δεκαετίας του ‘70 και μετά, παρατηρούνται για πρώτη φορά κάποιες προθέσεις ώστε να ενταχθούν πιο περιβαλλοντικά υπεύθυνες πρακτικές στην ανέγερση κτηρίων, λόγω της επιρροής των ενεργειακών κρίσεων του 1973 και 1978. Το 1979, λοιπόν, τέθηκε σε εφαρμογή ο Κανονισμός Θερμομόνωσης (Φ.Ε.Κ. 362/Δ/4.7.1979), υποχρεώνοντας την εφαρμογή θερμομονωτικών υλικών στο κέλυφος κάθε ανεγειρόμενου κτηρίου από τότε και στο εξής. Κατά αυτόν τον τρόπο, κατοχυρώθηκε ένας σημαντικός παράγοντας της βιοκλιματικής συμπεριφοράς ενός κτηρίου, που μέχρι πρότινος δεν λαμβανόταν υπόψιν. Ωστόσο, ο Κανονισμός αυτός δεν απευθύνθηκε σε υφιστάμενα κτήρια, τα οποία 43

αποτελούν μέχρι σήμερα την πλειονότητα του δομημένου περιβάλλοντος σε περιοχές όπως το κέντρο της Αθήνας Μέσα στο 1985 εκδόθηκε νέος Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΦΕΚ 210/Α/18-12-1985). Ο Γ.Ο.Κ. αυτός αποπειράθηκε να αντιμετωπίσει συνολικά το οικοδομικό τετράγωνο, σε αντίθεση με τον καθιερωμένο, από τους προηγούμενους κανονισμούς, περιορισμό στη μονάδα του οικοπέδου. Ορίζεται, λοιπόν, το οικοδομικό τετράγωνο ως η ελάχιστη πολεοδομική ενότητα, με μια πρόθεση ενοποίησης των ακάλυπτων χώρων και απόδοσης κοινόχρηστης λειτουργίας σε αυτούς και τις πιλοτές (άρθρο 12 και 13). Παράλληλα, για πρώτη φορά το κτήριο οριοθετήθηκε με όρους όγκου μέσω της εισαγωγής της έννοιας του “ιδεατού στερεού”(άρθρο 16) ιδεατό στερεό, διατάξεις ανά περίπτωση οικοπέδου (πηγή: ΓΟΚ 1985)

Μια ακόμα νέα δυνατότητα που εισήγαγε ο Γ.Ο.Κ. του 85 ήταν η δημιουργία ημιυπαίθριων χώρων, χωρίς αυτοί να προσμετρώνται στον συντελεστή δόμησης (άρθρο 2). Προσδοκώντας τη μεταβατική λειτουργία των χώρων αυτών, θα μπορούσαν να αναπαραχθούν στοιχεία μεσογειακής αρχιτεκτονικής (όπως ήταν π.χ.τα χαγιάτια 44

στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική και στα παλιά αθηναϊκά σπίτια), επιτρέποντας έτσι τη βιοκλιματική λειτουργία του κτηρίου. Αυτό όμως δεν συνέβη!. Ο νόμος αυτός έδωσε αφορμή για την εφαρμογή πλήθους αυθαιρεσιών, το γνωστό “κλείσιμο”, κατά τις οποίες ο ημιυπαίθριος θα εντασσόταν στον εσωτερικό χώρο της εκάστοτε κατοικίας ως ένα επιπλέον δωμάτιο14. τυπικά μπαλκόνια πολυκατοικίας με “ημιυπαίθριους “ χώρους

(πηγή: Εφημερίδα “Τα Νέα” «Τακτοποίηση» για 40 χρόνια, του Προκόπη Γιόγιακας)

2.8: ολυμπιακοί αγώνες

14: Τσαφούλιας, Θ. (2000), Η αστική πολυκατοικία σε εξέλιξη (;), Διάλεξη,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων

Κατά τις δεκαετίες του ‘80 και ‘90, η οικοδομική δραστηριότητα που παρατηρήθηκε συντέλεσε στην περαιτέρω εξάπλωση των προαστίων, και επωφελήθηκε από την οικονομική ευημερία της εποχής, αγγίζοντας, σχεδόν, τα σημερινά όρια του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας. Το 2000 εκδόθηκε, για άλλη μια φόρα, νέος Γ.Ο.Κ. (Ν. τροποποιώντας διατάξεις του προηγούμενου. Για πρώτη φορά συμπεριλήφθηκαν

2831/2000, ΦΕΚ 140/Α`/13.6.2000),

παθητικά ηλιακά συστήματα θέρμανσης και δροσισμού και γενικές έννοιες βιοκλιματικού σχεδιασμού (άρθρο 2, παρ. 44, 45), καθώς εισήχθησαν, επίσης για πρώτη φορά, διατάξεις που μεριμνούν για την εξυπηρέτηση ατόμων με ειδικές ανάγκες. Η οικοδομική δραστηριότητα της εποχής αφοσιώθηκε στην ετοιμασία της Αθήνας να υποδεχθεί τους Ολυμπιακούς Αγώνες το 2004. Πέρα από την ολοκλήρωση των απαιτούμενων εγκαταστάσεων, καθώς και πλήθους έργων υποδομών, υπήρξε παράλληλα μια γενική προσπάθεια εξωραϊσμού της πόλης: Aπό τον Ιούλιο του 2003 τέθηκε σε εφαρμογή το πρόγραμμα “Πρόσοψη”, ώστε να δοθεί χρηματοδότηση σε ιδιοκτήτες ακινήτων για αποκατάσταση και συντήρηση στις όψεις των κτηρίων15. Στόχος ήταν η αισθητική αναβάθμιση των αθηναϊκών προσόψεων, η οποία, στην συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, επρόκειτο για ένα βάψιμο. Αν και το πρόγραμμα αυτό διακόπηκε το 2011, η ενδεχόμενη περίπτωση της επανάληψης του, αυτή τη φορά με την εισαγωγή βιοκλιματικών παραμέτρων στις παρεμβάσεις των όψεων, θα είχε τη δυνατότητα να συμβάλει θετικά όχι μόνο στην εικόνα της πόλης αλλά και στη βιοκλιματική συμπεριφορά των εκάστοτε κτηρίων.

αποκαταστάσεις προσόψεων, χρηματοδοτημένες με το πρόγραμμα “Πρόσοψη” (πηγή: www.prosopsi.gr/gr/aboutUs.html , τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

15: Πρόσοψη: Πρόγραμμα ανάπλασης προσόψεων κτηρίων, [Online] Available: http:// www.prosopsi.gr/gr/aboutUs. html (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

2.9: τέλος εποχής

Όσες προσπάθειες κατατέθηκαν, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες, για αναβάθμιση του αθηναϊκού αστικού τοπίου, αποδείχθηκαν εκ των υστέρων αναποτελεσματικές για μια ουσιαστική βελτίωση της εικόνας της πόλης ή την ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος. Παράλληλα, η οικονομική ευημερία των χρόνων αυτών έφτασε σύντομα στο τέλος της, παγώνοντας, με τη σειρά της, την οικοδομική δραστηριότητα όπως και την περαιτέρω επέκταση των προαστίων της πόλης. Παρ’ όλα αυτά, συνέχισε ακάθεκτα η θεσμοθέτηση νέων κανονισμών σχετικών με τη δόμηση και την ενεργειακή συμπεριφορά: Το 2010 ολοκληρώθηκε και τέθηκε σε ισχύ ο Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτηρίων (Κ.Εν.Α.Κ.), εφαρμόζοντας, με μια καθυστέρηση σχεδόν δέκα χρόνων, τη σχετική κοινοτική οδηγία 2002/91/ΕΚ της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EPBD - Energy Performance of Buildings Directive). Ο Κ.Εν.Α.Κ είναι σε θέση να καλύψει τα κενά του Κανονισμού Θερμομόνωσης του 1979, τα οποία οφείλονται κυρίως σε μεταγενέστερες του ενεργειακές απαιτήσεις16. Θέτοντας τις απαραίτητες προδιαγραφές ενός ενεργειακά αποδοτικού κτηρίου, πλεονέκτημα του Κ.Εν.Α.Κ. αποτελεί η δυνατότητα του να ανταποκρίνεται στην περίπτωση υφιστάμενων κτηρίων. Ωστόσο, οι προβλεπόμενες διατάξεις του ποσοτικοποιούν μεθόδους περιορισμού ενεργειακής κατανάλωσης χωρίς να λαμβάνουν απαραίτητα υπόψιν τους πιο ποιοτικές μεθόδους αντιμετώπισης του προβλήματος, αγνοώντας σχεδόν πλήρως τις δυνατότητες των παθητικών ηλιακών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού.

16: Αραβαντινός, Δ., Οδηγός θερμομόνωσης και στεγανοποίησης, Εκδόσεις Κτίριο, Θεσσαλονίκη 2011, σελ.10

Μια ακόμα συστηματική προσπάθεια για παραγωγή ενός νέου συνόλου σύγχρονων και πιο περιβαλλοντικά φιλικών οικοδομικών κανονισμών συντέλεσε και στην έκδοση του Νέου Οικοδομικού Κανονισμού(Ν.Ο.Κ.) το 2012 (Ν.4067/2012- ΦΕΚ 79Α/9-04-2012), ο οποίος υποσχόταν μια ενεργειακή αναβάθμιση της πόλης, παρέχοντας τα κατάλληλα κίνητρα στους ιδιοκτήτες ακινήτων. Ωστόσο, η οικοδομική δραστηριότητα εξακολουθεί, μέχρι σήμερα, να είναι ιδιαίτερα χαμηλή ώστε οι ισχύουσες διατάξεις του να μπορούν συντελέσουν σε κάποια ευρεία βελτίωση. 47

Οι εποχές που ένας οικοδομικός κανονισμός είχε τη δυνατότητα να συντελέσει σε μια δραστική αλλαγή, φαίνεται πως έχουν πλέον παρέλθει. Ιδιαίτερα στην περίπτωση του κέντρου της Αθήνας, με τα ελάχιστα ρυμοτομικά κενά που έχουν απομείνει, μάταια μπορεί κάποιος να προσβλέπει σε ένα νέο κύμα μαζικής οικοδόμησης. Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται μόνο σε οικονομικούς περιορισμούς, αλλά έχει καταστεί ασύμφορο και λόγω της μείωσης του συντελεστή κάλυψης από 70% σε 60% στο συνεχές σύστημα δόμησης που τέθηκε σε ισχύ από τον Ν.Ο.Κ.

2.10: σήμερα;

Πεδίο δράσης, λοιπόν, της χαμηλής σημερινής οικοδομικής δραστηριότητας, είναι αυτό των ανακαινίσεων. Πέρα από την αναμενόμενη φθορά και την παρωχημένη διαρρύθμιση πολλών διαμερισμάτων, βασικό ζήτημα προς επίλυση αποτελεί πλέον και η συμμόρφωση με τις διατάξεις του Κ.Εν.Α.Κ.: Στην περίπτωση πώλησης ή ενοικίασης, είναι υποχρεωτική, πλέον, η έκδοση πιστοποιητικού ενεργειακής απόδοσης17. Η διάταξη αυτή δυσχεραίνει, προς το παρόν, οικονομικά και γραφειοκρατικά τις εν λόγω διαδικασίες, και ο ποσοτικός χαρακτήρας των επιμέρους διατάξεών της δεν φαίνεται να απευθύνεται αποτελεσματικά στους παράγοντες που καθορίζουν την ενεργειακή συμπεριφορά του εκάστοτε διαμερίσματος. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου και την ενδεχόμενη βελτιστοποίηση των σχετικών διατάξεων, είναι δυνατόν να παρατηρηθούν θετικά αποτελέσματα. Σημαντικό βήμα έχει αποτελέσει η θέσπιση του προγράμματος “Εξοικονόμηση κατ’ Οίκον”, από το τότε Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Υ.Π.Ε.Κ.Α.) το 2009. Στόχος του προγράμματος αυτού είναι να παρέχει οικονομικά κίνητρα σε έναν ιδιοκτήτη ακινήτου, ώστε να πραγματοποιηθούν παρεμβάσεις ενεργειακής αναβάθμισης, και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση18. Μια μονοκατοικία, μια πολυκατοικία, ή ένα διαμέρισμα δικαιούται να ενταχθεί στο πρόγραμμα αυτό, αρκεί να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις, όπως, για παράδειγμα, να εμπίπτει στη Δ’ (ή δυσμενέστερη) ενεργειακή κλάση, να έχει χρήση κατοικίας, να ανήκει σε περιοχή με τιμή ζώνης που να μην υπερβαίνει τα 2.100 ευρώ/m2 κ.ο.κ. Ανάλογα 48

17: Ειδική Γραμματεία Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας, “Χρήσιμες Ερωταπαντήσεις για το Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης (Π.Ε.Α.)”, [Online] Available: http://www.ypeka.gr/ LinkClick.aspx?fileticket=e6ZYgIszjc8%3D&tabid= (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018) 18: Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Ανανεωμένο Πρόγραμμα «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» με ευνοϊκούς όρους, [Online] Available: http://www. ypeka.gr/?tabid=526 (τελευταία πρόσβαση: 23 Ιανουαρίου 2018)

ποσοστό κατοικιών ανά περίοδο κατασκευής

(πηγή: ΕΚΚΕ, ΕΛΣΤΑΤ, Πανόραμα απογραφικών δεδομένων) 1946-1960 1946-1960 1946-1960 1961-1970 1961-1970 1961-1970 1946-1960 1946-1960 1961-1970 1961-1970 1946-1960 1946-1960 1961-1970 1961-1970

0-20% 0-20% 0-20% 0-20% 0-20% 20-40% 20-40% 20-40% 0-20% 0-20% 20-40% 20-40% 40-60% 40-60% 40-60% 20-40% 20-40% 40-60% 40-60% 60-80% 60-80% 60-80% 40-60% 40-60% 60-80% 60-80% 60-80% 60-80% 80-100% 80-100% 80-100% 80-100% 80-100% 80-100% 80-100%

1971-1980 1971-1980 1971-1980 1971-1980 1971-1980 1971-1980 1971-1980

1981-1990 1981-1990 1981-1990 1981-1990 1981-1990 1981-1990 1981-1990

1991-2000 1991-2000 1991-2000 1991-2000 1991-2000 1991-2000 1991-2000

2001-2011 2001-2011 2001-2011 2001-2011 2001-2011 2001-2011 2001-2011

με εισοδηματικά κριτήρια, ορίζεται και ένα ποσοστό του προϋπολογισμού που χρηματοδοτείται, ενώ, παράλληλα, δίνεται και η δυνατότητα λήψης άτοκου δανείου19 Το πρόγραμμα καλύπτει συγκεκριμένους τύπους παρεμβάσεων, οι οποίες αντιμετωπίζουν εξίσου ποσοτικά με τον Κ.Εν.Α.Κ. το ζήτημα της ενεργειακής αναβάθμισης. Τέτοιες είναι η τοποθέτηση θερμομονωτικών υλικών στο κέλυφος του κτηρίου, η αντικατάσταση των κουφωμάτων και η τοποθέτηση συστημάτων σκίασης, καθώς και η αναβάθμιση των συστημάτων θέρμανσης και παροχής ζεστού νερού20. Παρ’ όλο που μια αποτελεσματική ανακαίνιση χρειάζεται πιο ποιοτικού τύπου παρεμβάσεις, το πρόγραμμα αυτό αυξάνει τον αριθμό ιδιοκτητών που είναι στη θέση να προβούν σε εργασίες ενεργειακής αναβάθμισης, και θα μπορούσε σταδιακά να βελτιωθεί, ενσωματώνοντας εργασίες που να αντιμετωπίζουν συνολικότερα τη διαδικασία ενεργειακής αναβάθμισης.

κτήρια του δήµου 19: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής αθηναίων κατά έτος Αλλαγής, Εξοικονόμηση Ενέργειας κατασκευής στα Κτήρια, Συχνές Ερωτήσεις, [Online] Available: http://exoikonomisi.ypeka.gr/Default.aspx?ta2.86% 6.95% μονοκατοικίες bid=698, (τελευταία πρόσβαση: διπλοκατοικίες 23 Ιανουαρίου 2018)

18000

20: Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Ανανεωμένο Πρόγραμμα «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» με ευνοϊκούς όρους, 90% [Online] Available: http://www. πολυκατοικίες ypeka.gr/?tabid=526 (τελευταία πρόσβαση: 23 Ιανουαρίου 2018)

16000 14000 12000 10000 8000

11.8%

14.7%

κτήρια του δήµου αθηναίων κατά έτος κατασκευής

ταξινόμηση της οικοδομικής δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων κατά την περίοδο 1919-2011. παρατίθεται ο αριθμός των ανεγερθέντων κτηρίων ανά ετός, καθώς και η κατανομή των κτηρίων ανά αριθμό ορόφων. πέραν της αντιστοιχίας της πολυκατοικίας στο 90% του κτιριακού αποθέματος, διακρίνεται η συνεισφορά του εκάστοτε ρυθμιστικού πλαισίου στην οικοδομική δραστηριότητα, όπως και η αδυναμία του κανονισμού θερμομόνωσης να απευθυνθεί στην πλειονότητα των κτηρίων. 50

6000

42.6%

4000 αναγκαστικ ύψους των 2000 συστήματο δομήσεως”

νόμος 1929 “περι 17.7% ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους”

13.2%

πρό 1919

δικτατορία σχέδιο marshall

2.86%

6.95%

μονοκατοικίες

διπλοκατοικίες

κτήρια του δήµου αθηναίων κατά έτος 18000 κατασκευής και αριθµό 16000 ορόφων

70% 60% 50%

14000

90%

40%

6+ όροφοι

12000

πολυκατοικίες

30%

3-5 όροφοι

10000 8000

14.7%

42.6%

11.8%

6000 4000

17.7% 13.2%

κτήρια του δήµου αθηναίων κατά έτος κατασκευής και αριθµό ορόφων 6+ όροφοι 3-5 όροφοι

2000

20%

2 όροφοι

10%

1 όροφος

πρό 1919

ισόγειο με pilotis 1919-

πρό 1919

1945

19461960

πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, απογραφή 2011

70%

60% 50% 40% 30%

19611970

19711980

νόμος 1929 “περι ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους”

ήµου έτος κευής

κτήρια του δήµου αθηναίων κατά έτος κατασκευής

αναγκαστικός νόμος 1968 “περί του ύψους των οικοδομών και του συστήματος της ελευθέρας δομήσεως”

εφαρμογή 2.86% ΚΕΝΑΚ

κανονισμός θερμομόνωσης 1979

δικτατορία σχέδιο marshall

ένταξη στην Ε.Ε.

ολυμπιακοί αγώνες

12000 10000

16000

8000

14000 12000

14.7%

10000 8000

42.6%

6000

11.8%

4000

17.7%

2000

13.2%

πρ 191

4000 2000

πρό 1919

19191945

19461960

19611970

19711980

19811985

19861990

19911995

κτήρια του δήµου αθηναίων κατά έτος 199620012006 κατασκευής 2000 2005 και αριθµό -2011 ορόφων

70%

3-5 όροφοι

60%

2 όροφοι

50%

1 όροφος

40%

ισόγειο

30%

με pilotis

70% 60% 50% 40%

6+ όροφοι

30% 20% 10%

πρ 191

20%

πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, απογραφή 2011 19711980

19811985

19861990

19911995

19962000

ΓΟΚ 2000

19611970

ΓΟΚ 1985

19461960

ΓΟΚ 1973

19191945

ΓΟΚ 1955

πρό 1919

20012005

2006 -2011

ΝΟΚ 2012

10%

ΓΟΚ 1929

ΑΤ, 011

14000

πολυκατοικίες

18000

18000 16000

90%

ατοικίες

ου ος µό ων

διπλοκατοικίες

οικονομική κρίση

6.95%

μονοκατοικίες

03_μελέτη περιπτώσεων και

αξιολόγηση με βάση κριτήρια βιωσιμότητας Στόχος του κεφαλαίου αυτού είναι ο εντοπισμός των σημερινών προβληματικών σημείων της αθηναϊκής πολυκατοικίας, προκειμένου, στη συνέχεια, να διατυπωθούν οι ανάλογες βιώσιμες προτάσεις αναβάθμισης. Η ανάλυση αυτή αναφέρεται κυρίως σε παραδείγματα που εντοπίζονται στο κέντρο της Αθήνας και τοποθετούνται χρονικά στη δεκαετία του ‘60 και τις αρχές της δεκαετίας του ‘70. Το χρονικό διάστημα αυτό επιλέχθηκε επειδή σε αυτό εμπίπτει η πλειονότητα των κτηρίων του δήμου Αθηναίων, ενώ τα ρυμοτομικά χαρακτηριστικά του κέντρου της πόλης προσδίδουν περαιτέρω ζητήματα προς επίλυση στο πρόβλημα της αναβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος.

3.1: έρευνα πεδίου

Σε μια προσπάθεια ποσοτικοποίησης ποιοτικών χαρακτηριστικών της αθηναϊκής πολυκατοικίας, πραγματοποιήθηκε μια μικρής κλίμακας έρευνα πεδίου, μέσω επισκέψεων σε δώδεκα πολυκατοικίες αυτής της περιόδου στην Κυψέλη, μια από τις πλέον πυκνοκατοικημένες περιοχές κατοικίας του δήμου Αθηναίων που οικοδομήθηκε έντονα κατά την ορισμένη χρονική περίοδο. Σε κάθε μία καταγράφονται ποσοτικά στοιχεία (αριθμός ορόφων, διαμερισμάτων), ο προσανατολισμός, τα χαρακτηριστικά του ακαλύπτου, ο τύπος θέρμανσης, η δυνατότητα προσβασιμότητας ΑμΕΑ, καθώς και η τυχόν ύπαρξη ανακαινίσεων που αφορούν το σύνολό της.

Ως προς τη γενική διάταξη των χώρων, παρατηρείται μια τυποποίηση, η οποία καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από μια διάθεση αποτελεσματικότητας στην αξιοποίηση της δομημένης επιφάνειας. Το κτήριο εξαντλεί τον προβλεπόμενο συντελεστή κάλυψης, αφήνοντας στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου τον ακάλυπτο χώρο (με εξαίρεση παραδείγματα μεταγενέστερα του 1985, λόγω αλλαγών στους οικοδομικούς κανονισμούς που αναφέρθηκαν προηγουμένως). Το σχήμα του δεν είναι σχεδιασμένο ώστε να ακολουθεί αυτό των γειτονικών. Ο ακάλυπτος δεν είχε αρχικά προβλεφθεί να έχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία, αφήνοντας τη σημερινή του κατάσταση να βασίζεται στην πρόσβαση του από το εσωτερικό της πολυκατοικίας και τις προθέσεις των εκάστοτε ενοίκων. Δυστυχώς, ένα τμήμα του κτηρίου που θα μπορούσε να συνεισφέρει στη δραστική βελτίωση της αισθητικής, της ποιότητας κατοίκησης, καθώς και του μικροκλίματος, αφήνεται ως επί το πλείστον αναξιοποίητο. 54

3.2: γενική διάταξη χώρων, προσβασιμότητα και πυρασφάλεια

ακάλυπτοι οικοδομικού τετραγώνου στην Κυψέλη. καθώς πρόκειται για την ευνοϊκή περίπτωση ισόπεδων, προσβάσιμων και φυτεμένων χώρων, η οπτική συνέχεια μεταξύ τους, θα μπορούσε να βελτιώσει δραστικά την ποιότητα του τετραγώνου. (πηγή: προσωπικό αρχείο)

Ανάλογη είναι η αντιμετώπιση και στο χώρο του δώματος, όπου, η χρήση του περιορίζεται την ύπαρξη των απαραίτητων εγκαταστάσεων (κυρίως ηλιακών θερμοσίφωνων, δορυφορικών πιάτων και κεραιών). Και πάλι,ένας εν δυνάμει ποιοτικός χώρος της πολυκατοικίας παραμένει ανενεργός, συνεισφέροντας, παράλληλα, σε μιας κακής αισθητικής διαμόρφωση της πέμπτης όψης της πόλης. Εσωτερικά του κτηρίου,βρίσκεται η ελάχιστη δυνατή επιφάνεια κίνησης που είναι δυνατόν να εξυπηρετήσει τον υπάρχοντα αριθμό διαμερισμάτων. Η ανυπαρξία φυσικού φωτισμού στους χώρους αυτούς, δεν αποτέλεσε πρόβλημα ώστε να “θυσιαστούν” ανοίγματα της πολυκατοικίας για αυτό τον σκοπό. Η διαμερισμάτωση που παρατηρείται, σχεδόν σε κάθε περίπτωση διαφέρει ανά όροφο, γεγονός που οφείλεται στην επί τούτου προσαρμογή των σχεδίων στις ανάγκες των αγοραστών, προσδίδοντας στα διαμερίσματα ποικιλία διατάξεων. Το ισόγειο, φιλοξενεί, πέρα από την είσοδο της 55

πολυκατοικίας, διαμερίσματα και, σε αρκετές περιπτώσεις, καταστήματα. Πολύ συχνά, προκειμένου να μπορούν να έχουν ανοίγματα οι χώροι του υπογείου, η στάθμη του ισογείου είναι ανυψωμένη από αυτή του δρόμου, αφήνοντας έτσι ένα μικρό κλιμακοστάσιο να παρεμβάλλεται ανάμεσα στο ασανσέρ και στην είσοδο. Μια τέτοια πολυκατοικία αποτυγχάνει, δηλαδή, να καταστεί προσβάσιμη σε άτομα με κινητικές δυσκολίες. Ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η είσοδος είναι ισόπεδη, οι διαστάσεις του ασανσέρ και οι συνήθεις διαρρυθμίσεις στο εσωτερικό των διαμερισμάτων ακυρώνουν την πρόσβαση σε άτομα με κινητικά προβλήματα στο εσωτερικό της πολυκατοικίας. ανισόπεδη είσοδος πολυκατοικίας, με σκάλα που οδηγεί στο υπόγειο (πηγή: προσωπικό αρχείο)

3.3: τα διαμερίσματα

εσωτερικό

Στα πλαίσια της έρευνας πεδίου, πραγματοποιήθηκε επίσκεψη σε εννιά διαμερίσματα που βρίσκονται στις πολυκατοικίες που καταγράφηκαν. Ως επί το πλείστον, πρόκειται για διαμερίσματα τα οποία, κατά την περίοδο της επίσκεψης (πρώτη εβδομάδα του Οκτωβρίου 2017), ήταν διαθέσιμα προς πώληση. Σημασία δόθηκε στη διαρρύθμιση, στις αγοραστικές αξίες, καθώς και στους τρόπους με τους οποίους τα διαμερίσματα είχαν, όποτε αυτό συνέβαινε, υποστεί ανακαίνιση. Κύριο χαρακτηριστικό, στα διαμερίσματα που εντάσσονται στις δεκαετίες ‘60 και ‘70, είναι ο κατακερματισμός και η αυστηρή ιεράρχηση των χώρων. Η κουζίνα, η τραπεζαρία, το σαλόνι και το χωλ, είναι, για παράδειγμα, μοιρασμένα σε τέσσερα ξεχωριστά δωμάτια, γεγονός που αφενός δεσμεύει ένα αξιοσημείωτο ποσοστό της επιφάνειας ενός διαμερίσματος σε χώρους κίνησης, αφετέρου περιορίζει σημαντικά τον ηλιασμό των εσωτερικών χώρων.

διαμερίσματος 45m2 διατηρημένου στην αρχική του διαρρύθμιση. το χώλ, αν και ξεχωριστό δωμάτιο, χρησιμοποιείται ως καθιστικό.

(πηγή: προσωπικό αρχείο)

Παράλληλα, ο Γ.Ο.Κ. του 1955, με την ιεράρχηση των χώρων σε κύριους και βοηθητικούς που εισήγαγε, αντιμετώπισε το μπάνιο και την κουζίνα ως βοηθητικούς 57

χώρους: Με την προϋπόθεση το εμβαδόν του καθενός να μην υπερβαίνει τα 7m2, πλέον ο φωτισμός και ο αερισμός τους θα μπορούσε να ικανοποιηθεί από το άνοιγμά τους σε φωταγωγό. Επομένως, ελάχιστα είναι τα παραδείγματα διαμερισμάτων που ανεγέρθηκαν εν ισχύ των συγκεκριμένων κανονισμών, που να μην εκμεταλλεύονται τη δυνατότητα αυτή.

παράθυρα κουζίνας και μπάνιου σε φωταγωγό (πηγή: προσωπικό αρχείο)

Επιπλέον, στην πλειονότητα των πολυκατοικιών παρατηρείται η ύπαρξη διαμερισμάτων στο υπόγειο, των οποίων ο ελλιπής ηλιασμός και αερισμός προσφέρουν ιδιαίτερα χαμηλής ποιότητας συνθήκες κατοίκησης. Ενδιαφέρον προκαλεί ο συχνός χαρακτηρισμός των χώρων αυτών ως βοηθητικών ή αποθηκευτικών στα σχέδια της οικοδομικής άδειας. Όσον αφορά τις απόπειρες των ιδιοκτητών να ανακαινίσουν τα διαμερίσματά τους, παρατηρούνται 58

προσθήκη κεραμικών πλακών πάνω στο μωσαϊκό (πηγή: προσωπικό αρχείο)

μερικό γκρέμισμα εσωτερικής τοιχοποιίας, ώστε οι εσωτερικοί χώροι της γκαρσονιέρας να φωτίζονται από το μοναδικό εξωτερικό παράθυρο

ομοιότητες στις επιμέρους επιλογές. Πέρα από το βάψιμο των τοίχων και την ανανέωση των ηλεκτρολογικών εγκαταστάσεων, τα πιο συχνά παραδείγματα, εξίσου συχνά παρατηρείται η κάλυψη των μωσαϊκών με πλακάκια ή άλλα, πιο “καθαρά” και φωτεινά υλικά, και η αντικατάσταση των κουφωμάτων. Σχετικά με τη διαρρύθμιση, κυρίαρχη τάση που παρατηρείται είναι κατεδάφιση εσωτερικών τοίχων με σκοπό την ενοποίηση των εσωτερικών χώρων, βελτιώνοντας δραστικά τις συνθήκες φωτισμού στο εκάστοτε διαμέρισμα.

(πηγή: προσωπικό αρχείο)

σχέδια οικοδομικής άδειας πολυκατοικίας στην οδό Επτανήσου 31, του 1960. πρόσοψη (αριστερά) και κάτοψη α’, β’, γ’ ορόφου (δεξιά)

(πηγή: αρχείο οικοδομικών αδειών Χριστίνας Παρακεντέ)

Οι δεκαετίες του ‘60 και ‘70 δεν διακρίνονται, κατά κανόνα, για κάποια ιδιαίτερη περιβαλλοντική ευαισθησία ή πρόθεση για εξοικονόμηση ενέργειας που να εκφράζεται στις διαδεδομένες αρχιτεκτονικές πρακτικές. Η πρόθεση για οικονομία της κατασκευής είχε αρκεστεί, κατά την περίοδο αυτή, στην εξασφάλιση της αποτελεσματικής αξιοποίησης του χώρου και των δομικών υλικών, και την ανταποδοτικότητα του οικοπέδου σε δομημένη επιφάνεια. Επομένως, σπάνια παρατηρούνται σχεδιαστικές αρχές που να αξιοποιούν τη διάταξη των χώρων και των ανοιγμάτων με σκοπό την εξοικονόμηση ενέργειας, σε κτήρια της εποχής αυτής. Ιδιαίτερα όταν αυτά συναντώνται σε πυκνό αστικό περιβάλλον, όπως αυτό της Αθήνας, που υπαγορεύει την εκάστοτε τοποθέτηση και τον προσανατολισμό, η ενδεχόμενη ύπαρξη βιοκλιματικών στοιχείων είναι ως επί το πλείστον συγκυριακή. Βασική αρχή της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής είναι η διάταξη των ανοιγμάτων του κτηρίου, ώστε να εξασφαλίζεται διαμπερής κυκλοφορία του αέρα, φυσικό φως και ηλιακά κέρδη κατά τους χειμερινούς μήνες. Σε μια πολυκατοικία που εμπίπτει στο συνεχές σύστημα δόμησης, με οικόπεδο που μπορεί να έχει οποιονδήποτε προσανατολισμό, επηρεάζοντας αυτόν των εκάστοτε όψεων και ανοιγμάτων, δεν είναι απαραίτητη η εξασφάλιση των προνομιακών νότιων ανοιγμάτων, ούτε ο άμεσος ηλιασμός σε όλο το ύψος της. Ακόμα και αν οι εξωγενείς αυτοί παράγοντες προσδίδουν ευνοϊκό προσανατολισμό και ηλιασμό στην πολυκατοικία, δεν είναι απαραίτητο η εσωτερική διάταξη των χώρων να αξιοποιεί τις συνθήκες αυτές. Κάθε όροφος είναι σχεδιασμένος ώστε να προκύψει ο μέγιστος δυνατός αριθμός διαμερισμάτων που επιτρέπει το συνολικό εμβαδό, ο αριθμός των ανοιγμάτων και οι χώροι κίνησης. Άρα, δεν είναι εγγυημένη η εξασφάλιση διαμπερούς αερισμού σε κάθε διαμέρισμα. Παράλληλα, οι μικρές διαστάσεις των φωταγωγών συχνά αποτυγχάνουν να συμβάλλουν στην κυκλοφορία του αέρα. Αν παραβλεφθεί η συνεισφορά των ανοιγμάτων, του προσανατολισμού και της εσωτερικής διαρρύθμισης, 62

3.4: βιοκλιματική λειτουργία

εξακολουθούν να υπάρχουν παράγοντες βιοκλιματικής συμπεριφοράς που αφορούν το εξωτερικό κέλυφος του κτηρίου, οι οποίες σπάνια παρατηρούνται σε πολυκατοικίες της περιόδου που αναφέρθηκε.

δυτική όψη πολυκατοικίας. η σκίαση και η φύτευση των εξωστών αποτελούν ευθύνες του καθενός ενοίκου, οι οποίες δεν είχαν προβλεφθεί στον αρχικό σχεδιασμό.

Πρόκειται αφενός για τη θερμομονωτική ικανότητα του κτηρίου, που ικανοποιείται με την εγκατάσταση σχετικών υλικών εξωτερικά. Κάτι τέτοιο σπάνια συμβαίνει σε πολυκατοικίες προγενέστερες του 1979, πριν την έκδοση του κανονισμού θερμομόνωσης, δηλαδή. Μια ακόμη συνθήκη που συνεισφέρει στη βιοκλιματική συμπεριφορά του κτηρίου είναι η σκίαση της εξωτερικής επιφάνειας και των ανοιγμάτων. Η εξωτερική επιφάνεια μιας πολυκατοικίας είναι σπάνια σχεδιασμένη ώστε να εξυπηρετεί κάτι τέτοιο: Οι εξώστες, μοναδικά στοιχεία που έχουν σχεδιαστεί εξωτερικά του κελύφους της, παρέχουν την κατάλληλη σκίαση μόνο υπό προϋποθέσεις (π.χ., σε νότιο προσανατολισμό), ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις ωθούν τους ιδιοκτήτες του κάθε διαμερίσματος στην ανεύρεση λύσεων, όπως τέντες και πέργκολες, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι παραβλέψεις του αρχικού σχεδιασμού, χωρίς αυτές, ωστόσο, να είναι απαραίτητα αποτελεσματικές.

(πηγή: προσωπικό αρχείο)

πολυκατοικία στη λεωφόρο Αλεξάνδρας (πηγή: προσωπικό αρχείο)

3.5: κατασκευαστικές μέθοδοι και δομικά υλικά

3.5.1: φέρων οργανισμός

Ο φέρων οργανισμός της πολυκατοικίας είναι κατά κανόνα κατασκευασμένος εξ’ ολοκλήρου με οπλισμένο σκυρόδεμα. Η στροφή σε αυτή τη μέθοδο δόμησης, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αποτέλεσε την απαραίτητη προϋπόθεση για την καθ’ ύψος ανάπτυξη της πόλης. Η ανάπτυξη της σχετικής τεχνογνωσίας, καθώς και της τοπικής διάθεσης πρώτων υλών που ακολούθησαν, έχουν εδραιώσει τη δόμηση με μπετό ως την πιο διαδεδομένη και συμφέρουσα μέθοδο στην Ελλάδα. Ωστόσο, η τοπικότητα που έχει αποκτήσει ως υλικό το μπετό, δεν αποζημιώνει τις συνέπειες της βιομηχανίας παραγωγής σκυροδέματος στο περιβάλλον1. ‘Έχοντας περάσει το στάδιο της κατεδάφισης, τα περιθώρια ανακύκλωσης των παραγόμενων οικοδομικών απορριμάτων είναι περιορισμένα2, πόσο μάλλον στην περίπτωση της Ελλάδας, όπου η διαχείριση οικοδομικών απορριμάτων βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο, σε σύγκριση με άλλα ευρωπαϊκά παραδείγματα3. Η πιο βιώσιμη λύση, ειδικά μέχρι να αναπτυχθεί η σχετική εγχώρια βιομηχανία διαχείρισης οικοδομικών αποβλήτων, φαίνεται πως είναι η προσπάθεια για επιμήκυνση του χρόνου ζωής ενός φέροντος οργανισμού. Προκειμένου, λοιπόν, να είναι αυτό εφικτό, απαραίτητη είναι η εκπόνηση των απαραίτητων, ανά περίπτωση, εργασιών στατικής ενίσχυσης.

1:Calkins, M.,2009, Materials for Sustainable Sites: A Complete Guide to the Evaluation, Selection and Use of Sustainable Construction Materials, John Wiley and Sons, Hoboken NJ, σελίδα 113 2: Berge B.(2000), The Ecology of Building Materials, Architectural Press, Burlington, σελίδα 201 3: European Environment Agency, Municipal waste management across European countries (16 Νοεμβρίου 2016), [Online] Available: https:// www.eea.europa.eu/themes/ waste/municipal-waste/municipal-waste-management-across-european-countries (Τελευταία πρόσβαση: 22 Ιανουαρίου 2018)

Το σύνηθες στατικό σύστημα μιας πολυκατοικίας του ‘60 παρουσιάζει σημαντικά μεγαλύτερη ευκαμψία, σε σύγκριση με ένα σημερινό, καθώς η ανέγερση τοιχίων ακαμψίας έγινε υποχρεωτική μεταγενέστερα στους κανονισμούς. Παράλληλα, διάφορες πρακτικές που τότε επιτρέπονταν, όπως η τοποθέτηση φυτευτών υποστυλωμάτων και δοκαριών, πλέον έχουν απορριφθεί. Αυτά δεν αναιρούν απαραίτητα την στατική επάρκεια ενός τέτοιου κτηρίου, κάτι που αποδεικνύεται από την αντοχή του σε μεγάλους σεισμούς που έχουν κατά καιρούς πλήξει την Αττική. Αν και σπάνια παρατηρείται επιτακτικότητα για την στατική ενίσχυση μιας πολυκατοικίας, η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη για την εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας 65

της αλλά και της ασφάλειάς της σε βάθος χρόνου. Σε μια περίπτωση, όμως, μιας πολυκατοικίας που κατοικείται στο σύνολο των διαμερισμάτων της, ιδανική είναι η ανεύρεση τρόπων ώστε η στατική ενίσχυση να επιτρέπει τη διαμονή των ενοίκων κατά τη διάρκεια εκτέλεσης των απαιτούμενων εργασιών.

Η συνηθέστερη μέθοδος πλήρωσης στις υπό μελέτη πολυκατοικίες είναι η οπτοπλινθοδομή. Όπως και η κατεργασία του σκυροδέματος, έτσι και η ανέγερση μιας τοιχοποιίας από τούβλα είναι απαιτητική σε ανθρώπινη εργασία. Καθιερώθηκε, όμως, χάρη στο πλεονέκτημα της να πραγματοποιείται με μια σχετική ευκολία στο εργοτάξιο, σε συνδυασμό με την προσφορά σε φθηνά εργατικά χέρια που χαρακτήριζε περιόδους όπως αυτή της αντιπαροχής. Τα τούβλα, κύριο στοιχείο μιας οπτοπλινθοδομής, έχουν μεν το προτέρημα να παράγονται στην Ελλάδα4, έχουν, ωστόσο, υψηλή ενσωματωμένη ενέργεια, λόγω της όπτησης τους σε ιδιαίτερα υψηλές θερμοκρασίες5. Λόγω της υψηλής αντοχής τους στο χρόνο, ενδείκνυται η επανάχρηση τούβλων, με την προϋπόθεση να μπορούν να μείνουν άθικτα κατά την κατεδάφιση μιας τοιχοποιίας. Με τη χρήση “χαλαρών”, ισχνών κονιαμάτων (ασβεστοκονιάματα) θα υπήρχε δυνατότητα να αποφευχθεί η θραύση των -συγκριτικά σκληρότερων- τούβλων. Όμως, με την καθιέρωση των κονιαμάτων που περιέχουν τσιμέντο, τα οποία παρουσιάζουν υψηλότερη σκληρότητα από αυτή ενός τούβλου, κάτι τέτοιο δύσκολα είναι εφικτό.

Σε παραδείγματα κτηρίων ανεγερμένων πριν από το 1979, προτού, δηλαδή, εφαρμοστεί ο Κανονισμός Θερμομόνωσης, σπάνια παρατηρείται η τοποθέτηση θερμομονωτικών υλικών στις τοιχοποιίες. Σε συνδυασμό με την εγκατάσταση μονών υαλοπετασμάτων, η θερμοχωρητικότητα μιας 66

3.5.2: στοιχεία πλήρωσης

4: Τσαούσογλου, Γ. (2012), Τρισδιάστατη εξομοίωση λειτουργίας βιομηχανικού φούρνου κεραμοποιίας μεγάλης κλίμακας σε περιβάλλον SIMIO, Διπλωματική Εργασία, Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Τεχνολογίας Υπολογιστών Πανεπιστημίου Πατρών, [Online] Available: http://nemertes.lis.upatras.gr/ jspui/bitstream/10889/5711/3/ Nimertis_Tsaousoglou%28ele%29. pdf (Τελευταία πρόσβαση: 22 Ιανουαρίου 2018) 5: Berge B.(2000), σελίδα 129

3.5.3: θερμομόνωση

Δήμος Αθηναίων:

Ποσοστά κτηρίων χωρίς θερμομόνωση πολυκατοικίας είναι αρκετά χαμηλή.

ποσοστά κτηρίων χωρίς θερμομόνωση στο Δήμο Αθηναίων

(πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή 2011 υπόβαθρο χάρτη: Βαταβάλη Φ., Χατζηκωνσταντίνου, Ε., Άτλας Κοινωνικής Γεωγραφίας της Αθήνας, 2016)

>80% 60-80% 40-60%

20-40%

10km 5km

20km

80-20%

Τα θερμομονωτικά υλικά που χρησιμοποιούνται, Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή 2011 Υπόβαθρο χάρτη: Βαταβάλη Φ., Χατζηκωνσταντίνου, Κοινωνικής οργανικά όταν χρησιμοποιούνται, είναι κατάΕ., Άτλας κόρον Γεωγραφίας της Αθήνας, 2016 υλικά (εξηλασμένη πολυστερίνη, διογκωμένη πολυστερίνη, πολυουρεθάνη κ.ο.κ.). Ο κύκλος ζωής τους είναι ιδιαίτερα προβληματικός , λόγω της μη ανανεωσιμότητας της πρώτης ύλης τους(πετρέλαιο) και της χρονοβόρας και βλαβερής για το περιβάλλον αποσύνθεσης τους. Παράλληλα, στις περιπτώσεις όπου εντοπίζονται θερμομονωμένοι εξωτερικοί τοίχοι, οι διαδεδομένες σχετικές μέθοδοι κατασκευής τους προβλέπουν την τοποθέτηση των θερμομονωτικών 67

υλικών ανάμεσα σε άλλες σταθερές στρώσεις της τοιχοποιίας, με τυπικό το παράδειγμα αυτό της διπλής δρομικής οπτοπλινθοδομής. Κατά αυτό τον τρόπο, δυσχεραίνεται η διαδικασία αντικατάστασης, η οποία είναι απαραίτητη, λόγω του μικρότερου χρόνου ζωής ενός θερμομονωτικού υλικού σε σχέση με π. χ. αυτό του σκυροδέματος και των οπτοπλινθοδομών6.

Τα συνήθη υλικά που παρατηρούνται στα δάπεδα μιας πολυκατοικίας είναι τα εξής: Μάρμαρο, μωσαϊκό και ξύλο (παρκέ).

3.5.4: δάπεδα

Το μάρμαρο, το ακριβότερο μεταξύ των τριών, τοποθετείται κυρίως σε χώρους της εισόδου, σε μια προσπάθεια ένδειξης πολυτέλειας. Σπανιότερα συναντάται σε εσωτερικούς χώρους διαμερισμάτων. Στους υπόλοιπους κοινόχρηστους χώρους, καθώς και εντός των διαμερισμάτων τα πατώματα είναι κατά κύριο λόγο μωσαϊκά. Η επιλογή αυτή εκφράζει μια διάθεση για εξοικονόμηση υλικού, μιας και τα χρησιμοποιούμενα αδρανή προέκυπταν από κατασκευαστικές διαδικασίες της ίδιας της πολυκατοικίας. Ωστόσο, οι φθορές του, καθώς το δάπεδο από μωσαϊκό σπάνια συντηρείται,, σε συνδυασμό με τις, κατά κανόνα, σκούρες αποχρώσεις του, οδηγούν αρκετούς ενοίκους στην τοποθέτηση άλλων τύπων δαπέδου κατά τη διάρκεια μιας ανακαίνισης. Στους χώρους των υπνοδωματίων και των καθιστικών, συναντάται συχνά παρκέ, λόγω της θερμικής άνεσης που προσφέρει. Σύμφωνα με τις τυπικά εφαρμοζόμενες κατασκευαστικές μεθόδους, η κατασκευή των δαπέδων ακολουθούσε μετά την ανέγερση των εσωτερικών τοίχων. Οι επιμέρους χώροι ενός διαμερίσματος, δηλαδή, πέρα από διαφορετικά είδη δαπέδων, είναι δυνατόν να παρουσιάζουν ανισοσταθμίες μεταξύ 68

6: Berge B.(2000), σελίδα 129

τους, γεγονός που, όταν εντοπίζεται, δυσχεραίνει την πραγματοποίηση αλλαγών στη διαρρύθμιση.

3.5.5: ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις

τυπικός φωταγωγός πολυκατοικίας που εμπίπτει στον ΓΟΚ ‘55.οι σωληνώσεις, εσωτερικά, δύσκολα είναι προσβάσιμες για επισκευές.

Βασικά προβλήματα που παρατηρούνται σε μια πολυκατοικία είναι αφενός η δυσκολία πρόσβασης στις θέσεις των εγκαταστάσεων, ώστε να δυσχεραίνονται οι διαδικασίες συντήρησης, αντικατάστασης, καθώς και η αναμενόμενη αδυναμία του σχεδιασμού της να προβλέψει αναγκαίες μελλοντικές προσθήκες. Τυπικό είναι το παράδειγμα της ενσωμάτωσης καλωδίων μέσα σε σταθερά σημεία του κτηρίου (π.χ. τοιχοποιίες). Στην περίπτωση μιας πολυκατοικίας σε συνεχές σύστημα δόμησης, τυπική για το κέντρο της Αθήνας, παρατηρείται η τοποθέτηση των σωλήνων αποχέτευσης στους φωταγωγούς, επιλογή που δυσκολεύει αρκετά την πρόσβαση σε σημεία που χρήζουν επιδιόρθωσης και συντήρησης.

(πηγή: προσωπικό αρχείο)

Παράλληλα, πλήθος ελλείψεων κατά τον αρχικό σχεδιασμό μιας πολυκατοικίας αντιμετωπίστηκε μετέπειτα με ατομικές πρωτοβουλίες εκ μέρους των κατοίκων. Πέρα από αρχιτεκτονικά ζητήματα όπως, για παράδειγμα, η απουσία συστημάτων σκίασης, που ώθησε τον ένοικο να αναζητήσει ο ίδιος μια ικανή μέθοδο σκίασης για το διαμέρισμά του, παρόμοιες περιπτώσεις εμφανίστηκαν και στις εγκαταστάσεις της πολυκατοικίας, με κυρίαρχο το παράδειγμα των κλιματιστικών μηχανημάτων τύπου split.

Σε γενικές γραμμές, παρατηρείται μεγάλη ομοιογένεια ως προς τις επιλογές υλικών. Σε συνδυασμό με τη μαζικότητα που είχε λάβει ανά εποχές η ανέγερση πολυκατοικιών, παρατηρείται η αναμενόμενη προσαρμογή της εγχώριας αγοράς δομικών υλικών. Τα ευρέως χρησιμοποιούμενα υλικά δεν απαιτούν εισαγωγή υλικών, γεγονός απαραίτητο για τη βιωσιμότητα μιας κατασκευαστικής μεθόδου. Παράλληλα, οι κατασκευαστικές μέθοδοι είναι τέτοιες που θα απαιτούσαν χειρωνακτική εργασία στο εργοτάξιο, χωρίς ιδιαίτερα εξεζητημένο εξοπλισμό. Εφόσον η εκβιομηχάνιση της Ελλάδας άργησε και εξελίχθηκε σχετικά ήπια, δεν παρατηρήθηκε ποτέ κάποια στροφή σε προκατασκευασμένες κατασκευαστικές μεθόδους, αφήνοντας το επενδεδυμένο στην οικοδομή κεφάλαιο να αφορά σε σημαντικό βαθμό την ανθρώπινη εργασία. Είναι θεμιτό η τοπική οικονομία να μπορεί να επωφελείται κατά το δυνατόν περισσότερο από τις διαδεδομένες μεθόδους δόμησης, και κάτι τέτοιο πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της αντιπαροχής. Ωστόσο, συναντώνται δύο βασικά ζητήματα στην πλειονότητα των επιμέρους κατασκευαστικών 70

3.5.6: συμπεράσματα

διαδικασιών: Α) Κάθε υλικό διαφέρει από το άλλο ως προς το λειτουργικό χρόνο ζωής του. Ιδανικά, επιδιώκοντας την επιμήκυνση του χρόνου ζωής ενός κτηρίου, θεμιτή θα ήταν η δυνατότητα να αντικαθίστανται τα επιμέρους υλικά και οι εγκαταστάσεις του ανά περιόδους (assembly for disassembly). Κάτι τέτοιο ακόμα και σήμερα δεν φαίνεται να λαμβάνεται υπόψιν στα νεόδμητα κτήρια. Β) Πολλά από τα διαδεδομένα δομικά υλικά που αναφέρθηκαν, έχουν αποδειχθεί προβληματικά για το περιβάλλον. Ωστόσο, υπάρχει πλήθος εναλλακτικών που θα μπορούσαν να καθιερωθούν, αντικαθιστώντας τις συμβατικές, σε συνδυασμό με την ανάλογη προσαρμογή της εγχώριας αγοράς δομικών υλικών.

3.6: οικονομικά και ιδιοκτησιακά στοιχεία

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μιας πολυκατοικίας είναι το πολυιδιοκτησιακό της καθεστώς, απόρροια του κανονισμού οριζόντιας ιδιοκτησίας, του θεσμού της αντιπαροχής και της συνεπαγόμενης εμπορευματικής διάστασης που έλαβε η αγορά ακινήτων. Το στοιχείο αυτό, επέτρεψε μεν σε μια ευρεία μερίδα πληθυσμού να αποκτήσει ακίνητη περιουσία, με τη συνεπαγόμενη 71

πολυκατοικία στα εξάρχεια.

(πηγή: προσωπικό αρχείο)

δυνατότητα για οικονομική εκμετάλλευση, δυσχεραίνει δε την οποιαδήποτε προσπάθεια για λήψη αποφάσεων που αφορούν το σύνολο του κτηρίου. Μια πολυκατοικία στο κέντρο της Αθήνας, συχνά υπερβαίνει τα 50 χρόνια ζωής, ανήκοντας σε έναν αριθμό ιδιοκτητών που, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί και να υπερβαίνει τους 40. Παρουσιάζεται, λοιπόν, πλήθος αναγκαίων επεμβάσεων αποκατάστασης, που δικαιολογούνται από την παλαιότητα του κτηρίου, για τις οποίες, όμως, η κατάληξη σε οποιαδήποτε συμφωνία αποδεικνύεται ιδιαίτερα δύσκολη. Έτσι, η κτιριακή ποιότητα αφήνεται να φθίνει, αφήνοντας τον κάθε ιδιοκτήτη να επωμίζεται ευθύνες που, υπό άλλες συνθήκες, δεν θα του αναλογούσαν, προκειμένου να συντηρήσει το διαμέρισμά του. Ενδεικτικά, για το 60% των αθηναϊκών διαμερισμάτων, το κόστος της εκάστοτε ανακαίνισης ανέρχεται σήμερα σε υψηλότερα ποσά από αυτό της αγοραστικής αξίας του ακινήτου7. 72

7: Τριανταφυλλόπουλος, Ν. (2015), Το κτιριακό απόθεμα του κέντρου της Αθήνας, [Online] Available: http://www.athenssocialatlas. gr/άρθρο/κτηριακό-απόθεμα/ , (τελευταία πρόσβαση: 27 Ιανουαρίου 2018) 8: Ειδική Γραμματεία Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας,Χρήσιμες Ερωταπαντήσεις για το Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης (Π.Ε.Α.), [Online] Available: http://www.ypeka.gr/ LinkClick.aspx?fileticket=e6ZYgIszjc8%3D&tabid= (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

ενοικιασμένες κατοικίες, ποσοστό επί του συνόλου (πηγή: ΕΚΚΕ, ΕΛΣΤΑΤ, Πανόραμα απογραφικών δεδομένων 2011)

9: Τράπεζα της Ελλάδος, Δείκτες Τιμών Οικιστικών Ακινήτων, [Online] Available: http://www. bankofgreece.gr/BoGDocuments/ Νέοι_Πίνακες_Τιμών_Κατοικιών_ full.pdf (τελευταία πρόσβαση: 22 Ιανουαρίου 2018) 10: Άρθρο της Εφημερίδας “Η Καθημερινή”: 100 διαμερίσματα στα Εξάρχεια αγόρασε Κινέζος επενδυτής, του Νίκου Ρουσάνογλου, [Online] Available: http://www.kathimerini.gr/931298/ article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/100-diamerismata-sta-e3arxeia-agorase-kinezos-ependyths (τελευταία πρόσβαση: 15 Ιανουαρίου 2018)

Αυτή η ήδη προβληματική κατάσταση εντείνεται λόγω της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών, η οποία παγιώνει αυτήν τη συνθήκη στασιμότητας στο σύνολο της πολυκατοικίας. Παράλληλα, η εξασθενημένη, κατά κανόνα, αγοραστική δύναμη του κάθε ιδιοκτήτη δυσχεραίνει τη συντήρηση του ακινήτου του, ο οποίος επωμίζεται πλέον και το καθήκον της έκδοσης ενεργειακού πιστοποιητικού(Π.Ε.Α.)8, υποχρεωτικού για κάθε ενοικίαση ή πώληση. Οι περιστάσεις, λοιπόν, δικαιολογούν την πτώση στις τιμές ακινήτων που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία αυτά χρόνια9. Αυτή έχει συντελέσει, με τη σειρά της, στην εμφάνιση πλήθους περιπτώσεων όπου πλήθος διαμερισμάτων, ακόμα και συνόλων κτηρίων, αγοράζονται σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές, προσελκύοντας επενδυτές από το εξωτερικό10.

ιδιόκτητες κατοικίες, ποσοστό επί του συνόλου (πηγή: ΕΚΚΕ, ΕΛΣΤΑΤ, Πανόραμα απογραφικών δεδομένων 2011)

0-20%

20-40%

40-60%

60-80%

80-100%

Η εμπορευματική διάσταση που είχε από νωρίς χαρακτηρίσει την ανέγερση πολυκατοικιών, αν και ανέδειξε την αγορά ακινήτων σε μια πηγή εισοδήματος, προσβάσιμη σε ένα ευρύ μερίδιο πληθυσμού, συνέβαλε αρνητικά στην κτιριακή ποιότητα, παρουσιάζοντας αστοχίες τόσο στον αρχικό σχεδιασμό, όσο και με την πάροδο του χρόνου. Ενώ, λοιπόν, υπάρχει σήμερα πλήθος ζητημάτων προς επίλυση, η υλοποίηση μιας δραστικής αναβάθμισης σε μια πολυκατοικία δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από τα ιδιοκτησιακά και σημερινά οικονομικά δεδομένα, και έτσι, τα σχετικά παραδείγματα είναι περιορισμένα.

3.7: συμπεράσματα

04_πρόσφατες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις σε πολυκατοικίες

4.1: εισαγωγή, τρόπος επιλογής παραδειγμάτων

Παρά τον σημερινό συνδυασμό ιδιοκτησιακών, ρυθμιστικών και οικονομικών παραγόντων, ο οποίος δρα αποτρεπτικά στην υλοποίηση των αναγκαίων εργασιών για μια ποιοτική αναβάθμιση υφιστάμενης πολυκατοικίας, τέτοιες περιπτώσεις, αν και περιορισμένα, εντοπίζονται. Το κεφάλαιο αυτό αναλύει τέτοια παραδείγματα, εξετάζοντας τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε περίπτωσης. Το ζήτημα της ενεργειακής και λειτουργικής αναβάθμισης ενός κτηρίου κατοικίας, ωστόσο, δεν εντοπίζεται αποκλειστικά στην Ελλάδα. Αντίστοιχα παραδείγματα αποκατάστασης του κτηριακού αποθέματος έχουν παρατηρηθεί και στο εξωτερικό, και επίσης παρουσιάζονται στο κεφάλαιο αυτό. Αν και τα εκάστοτε οικονομικά και ρυθμιστικά στοιχεία συχνά διαφέρουν, παρατηρούνται στοιχεία που θα ήταν δυνατό να προσαρμοστούν και στα ελληνικά δεδομένα. Τα παραδείγματα των πρόσφατων αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων που αναλύονται, επιλέχθηκαν ώστε να εμπίπτουν στη συνήθη τυπολογία της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Η εκάστοτε παρέμβαση είναι σε κάθε περίπτωση τέτοια ώστε να αφορά το σύνολο του κτηρίου, να διατηρεί την χρήση κατοικίας σε αυτό, ενσωματώνοντας αρχές βιοκλιματικού ή ενεργειακού σχεδιασμού. Τα διεθνή παραδείγματα αποτελούν περιπτώσεις αναβάθμισης σε υφιστάμενα αστικά κτήρια κατοικιών στην Ευρώπη. Σε αυτά, διακρίνεται η πρόθεση να επιμηκυνθεί ο χρόνος ζωής τους, καθώς και η βελτίωση της ενεργειακής τους συμπεριφοράς. Αν και οι εκάστοτε συνθήκες διαφέρουν, σε σχέση με αυτές μιας πολυκατοικίας σε μια ελληνική πόλη, τα παραδείγματα αυτά παρουσιάζουν 77

ορισμένους ενδιαφέροντες τύπους λύσεων, απευθυνόμενων στον περιορισμό του κόστους, την αναβάθμιση της χωρικής ποιότητας των διαμερισμάτων, καθώς και στις ιδιοκτησιακές συνθήκες.

4.2: παραδείγματα από την Ελλάδα 4.2.1: φοιτητικές εστίες στην Πάτρα

πρόσοψη

(πηγή: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Βuerger Katsota Architects, http://www.buerger-katsota.com/projects/wp-content/ gallery/028/028-50.jpg)

To συγκεκριμένο παράδειγμα πρόκειται για τη μετατροπή μιας πολυκατοικίας του ‘70, στο κέντρο της Πάτρας σε συγκρότημα φοιτητικών εστιών, συνολικής έκτασης 2.300τετραγωνικών μέτρων. Σχεδιασμένο από το αρχιτεκτονικό γραφείο buerger katsota architects, η υλοποίηση του ολοκληρώθηκε κατά το διάστημα 20072011. Το συγκρότημα, λοιπόν, σχεδιάστηκε ώστε να αποτελείται από 52 εστίες επιφάνειας που κυμαίνεται ανάμεσα στα 20 και 48 τετραγωνικά μέτρα, καθώς και από κοινόχρηστους χώρους που προορίζονται για αποθήκευση, πλύσιμο ρούχων και διημέρευση. Στόχος ήταν να επιτευχθεί μια συνθήκη πυκνής κατοίκησης στο κτήριο, που να μην δρα εις βάρος της ποιότητας και της άνεσης, όπως και της ένταξης βιοκλιματικών στοιχείων, με μια πρόθεση για χαμηλή κατανάλωση ενέργειας1. Η διατήρηση των τοίχων πλήρωσης κρίθηκε 78

1: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Buerger Katsota Architects, [Online] Available: http:// www.buerger-katsota.com/projects/student-studios/ (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

ασύμφορη και για την αποτελεσματική αξιοποίηση της επιφάνειας του κάθε ορόφου. Έτσι, και στους οκτώ ορόφους του κτηρίου, αποφασίστηκε η κατεδάφισή τους και η εκ νέου ανέγερση εσωτερικών χωρισμάτων που θα εξυπηρετούσαν, από τότε και στο εξής, μια πιο ορθολογική διάταξη των χώρων και των Η/Μ εγκαταστάσεων Το κλίμα της Ελλάδας ευνοεί μεν τη λειτουργία υπαίθριων χώρων, αλλά στην περίπτωση ενός στενού δρόμου, όπως και σε αυτό το παράδειγμα, το επιτρεπόμενο πλάτος ενός εξώστη είναι αρκετά μικρό ώστε αυτός να καταστεί λειτουργικός, δυσχεραίνοντας, παράλληλα, τον ηλιασμό των εσωτερικών χώρων. Έτσι αιτιολογείται,

κάτοψη τυπικού ορόφου και τομή

(πηγή: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Βuerger Katsota Architects, http://www.buerger-katsota.com/projects/wp-content/ gallery/028/028-02s.jpg)

λοιπόν, η απόφαση των αρχιτεκτόνων να αφαιρέσουν τους εξώστες από την πρόσοψη του κτηρίου, αντικαθιστώντας τους στην πρόσοψη με μεγάλα, τετραγωνικά παράθυρα. Παράλληλα, ο άμεσος φωτισμός των κοινόχρηστων χώρων, κάτι που σπάνια φαίνεται να έχει προβλεφθεί σε πολυκατοικίες της αντίστοιχης εποχής, επιτεύχθηκε μέσω του σχεδιασμού των αντίστοιχων νέων ανοιγμάτων: Ο κοινόχρηστος χώρος κίνησης και εισόδου στα δωμάτια, τοποθετημένος τυπικά στο εσωτερικό της πολυκατοικίας, φωτίστηκε με την αντικατάσταση τμήματος της τοιχοποιίας πλήρωσης και της πλάκας του δώματος με υαλοστάσια. Διαμορφώθηκε έτσι ένα “θερμοκήπιο”, εξασφαλίζοντας την θέρμανση του χώρου κατά τους χειμερινούς μήνες, καθώς και τον διαμπερή αερισμό των δωματίων, όταν αυτά ανοίγονται στον κοινόχρηστο χώρο2. Το κτήριο αυτό στέγαζε παλιότερα μια ιδιωτική κλινική, άρα δεν παρουσίαζε το σύνηθες πολυιδιοκτησιακό καθεστώς μιας πολυκατοικίας. Έτσι πραγματοποιήθηκε μια δαπανηρή, μεν, επένδυση, με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση του κτηρίου, η οποία, όμως, παραμένει αρκετά πιο συμφέρουσα από μια αντίστοιχη ανέγερση κτηρίου από το μηδέν. Σήμερα, το κτήριο συνεχίζει να λειτουργεί, ανήκοντας σε μια ιδιωτική εταιρεία διαχείρισης φοιτητικών εστιών. Οι τιμές ενοικίασης, εξαρτώμενες από την επιφάνεια της εστίας, κυμαίνονται ανάμεσα σε 280-450 ευρώ, με μέση τιμή ανά τετραγωνικό να ανέρχεται, δηλαδή, περίπου στα 11.5€ ανά μήνα3

2: ίδια πηγή 3: Ιστοσελίδα εταιρείας φοιτητικών εστιών Hamlet, [Online] Available: http://studentflats. gr/gr/locations/view/hamlet-κυψέλη (τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

εσωτερική όψη

(πηγή: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Βuerger Katsota Architects, http://www.buerger-katsota. com/projects/wp-content/gallery/028/028-51.jpg)

Με πρωτοβουλία του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (Κ.Α.Π.Ε.), σε συνεργασία με το Δήμο Αγίας Βαρβάρας, μελετήθηκε το πρόγραμμα “Πράσινη Πιλοτική Αστική Γειτονιά”. Στόχος ήταν να προταθεί ένα σύστημα ενεργειακής αναβάθμισης που αφορά το σύνολο ενός οικοδομικού τετραγώνου.

4.2.2: εργατική πολυκατοικία στην Αγία Βαρβάρα

η πολυκατοικία πριν την υλοποίηση της πρότασης (πηγή: https://www.epoli.gr/ content/data/multimedia/images/ newimages/Ergatikes_katoikies_ Agia_Varvara.png)

Για την εφαρμογή του προγράμματος, επιλέχθηκε ένα οικοδομικό τετράγωνο που αποτελείται από τέσσερις εργατικές πολυκατοικίες στην Αγία Βαρβάρα. Αυτές, ανεγερμένες κατά τη δεκαετία του ‘60, έχουν συνολικά 72 διαμερίσματα που παραχωρούνται σε χρήστες χαμηλού εισοδήματος από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας4. Η πρόταση ασχολήθηκε με τη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς της μίας από αυτές τις πολυκατοικίες. Οι υπόλοιπες τρεις, όπως και οι ελεύθεροι χώροι του τετραγώνου, δεν έχουν υποστεί ακόμα τις απαιτούμενες εργασίες για τη συνολική ολοκλήρωση του προγράμματος. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Γ. Ανδρεάδη, σε συνεργασία με το γραφείο μελετών του Α. Τομπάζη και άλλα αρχιτεκτονικά και τεχνικά γραφεία5. Οι εργασίες, ξεκινώντας το 2011, διήρκεσαν 2.5 χρόνια. Όσον αφορά τη χρηματοδότηση, αυτή ανήλθε στα 7 εκατομμύρια ευρώ και επιδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ, ενώ πλήθος εγχώριων εταιρειών δομικών υλικών προσέφεραν χορηγίες για την υλοποίηση του έργου6. Κατά αυτό τον τρόπο, αποφεύχθηκε η οικονομική επιβάρυνση των ενοίκων 82

4: Δημοσίευση Κ.Α.Π.Ε. Καινοτόμες τεχνολογίες για τα κτίρια της Ευρώπης. Ο ρόλος των Δήμων, Μάρτιος 2012, [Online] Available: http://www.cres. gr/kape/publications/pdf/10action/08_sfakianaki.pdf (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018) 5: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Γ. Ανδρεάδη, [Online] Available: http://adis.gr/wp/?portfolio=green-urban-quarter-pilot-project-athens, (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018) 6: Δημοσίευση Κ.Α.Π.Ε. Καινοτόμες τεχνολογίες για τα κτίρια της Ευρώπης. Ο ρόλος των Δήμων, Μάρτιος 2012, [Online] Available: http://www.cres. gr/kape/publications/pdf/10action/08_sfakianaki.pdf (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018)

της πολυκατοικίας, εκπληρώνοντας έναν από τους βασικούς στόχους του προγράμματος. Η αρχιτεκτονική πρόταση περιλαμβάνει μια σειρά παρεμβάσεων στο εξωτερικό κέλυφος του κτηρίου: Στα παράθυρα τοποθετήθηκαν σκίαστρα και εγκαταστάθηκαν νέα κουφώματα με διπλά τζάμια. Οι αρχικά αμόνωτοι τοίχοι επενδύθηκαν με φύλλα εξηλασμένης πολυστερίνης πάχους 15 εκατοστών, καθώς και με αυτοκαθαριζόμενο λείο σιλικονούχο σοβά, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι ανάγκες συντήρησης7. Παράλληλα, το εσωτερικό της πολυκατοικίας παρέμεινε ως έχει, με μοναδική μεταβολή την αντικατάσταση των ήδη υπαρχόντων συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού με σύστημα κλιματισμού Γεωθερμικών Αντλιών Θερμότητας. Το αποτέλεσμα της παρέμβασης μείωσε δραστικά την ενεργειακή κατανάλωση της πολυκατοικίας, συμβάλλοντας έτσι και στην εξοικονόμηση χρημάτων εκ μέρους των ενοίκων. Παράλληλα, το λιτής αισθητικής αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα προτάθηκε για το βραβείο Mies van der Rohe 20138 Στο παράδειγμα αυτό, ο στόχος που τέθηκε (και επετεύχθη) ήταν ο περιορισμός της κατανάλωσης ενέργειας κατά τη διάρκεια ζωής του κτηρίου. Ωστόσο, οι συμβατικές επιλογές υλικών δεν διακρίνονται για κάποια μέριμνα σχετικά με την ευρύτερη περιβαλλοντική συμπεριφορά του κτηρίου, με κυρίαρχο το παράδειγμα της εκτεταμένης χρήσης εξηλασμένης πολυστερίνης. 7: «Πράσινες» εργατικές πολυκατοικίες στην Αγία Βαρβάρα, Η Καθημερινή, Ιωάννα Φωτιάδη, 30.4.2012 , [Online] Available: http://www.kathimerini. gr/76735/article/epikairothta/perivallon/prasines-ergatikes-polykatoikies-sthn-agia-varvara (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018) 8: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Γ. Ανδρεάδη, [Online] Available: http://adis.gr/wp/?portfolio=green-urban-quarter-pilot-project-athens, (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018)

Σε γενικές γραμμές, η δυνατότητα ενεργειακής αναβάθμισης μιας εργατικής πολυκατοικίας μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα σημαντική, καθώς ο περιορισμός κατανάλωσης ενέργειας ανακουφίζει οικονομικά τους ενοίκους, ενώ το ιδιοκτησιακό καθεστώς ευνοεί τη διεκπεραίωση γραφειοκρατικών διαδικασιών. Παράλληλα, μια ενδεχόμενη επανάληψη και βελτιστοποίηση τέτοιων προτάσεων σε άλλα συγκροτήματα εργατικών κατοικιών θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή να καθιερωθούν ευρύτερα νέες κατασκευαστικές πρακτικές, αποτελεσματικότερες από τις υπάρχουσες, ως προς την εξοικονόμηση ενέργειας.

τελικό αποτέλεσμα

(πηγή: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Γ. Ανδρεάδη, http://adis.gr/wp/wp-content/uploads/2013/02/ YAP_0054.jpg

4.2.3: εργατική πολυκατοικία στον Ταύρο

η πολυκατοικία πριν την υλοποίηση της πρότασης

Ο Δήμος Ταύρου είχε ασχοληθεί, κατά τη δεκαετία του ‘90, με την αναβάθμιση εργατικών πολυκατοικιών, έναν τύπο κτηρίου που αφορά το 60% των κτηρίων κατοικίας εντός των διοικητικών του ορίων. Σε συνεργασία, λοιπόν, με το Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ και το Υπουργείο Ανάπτυξης, επιλέχθηκαν δύο παραδείγματα εργατικής πολυκατοικίας, και υλοποιήθηκαν δύο σχετικές μελέτες πιλοτικής ενεργειακής αναβάθμισης το 1997. Η αρχιτεκτονική μελέτη πραγματοποιήθηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο ELIUS το 1997, και οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν από την τεχνική υπηρεσία δήμου Ταύρου9. Ένα από τα δύο κτήρια που υπέστησαν τις εν λόγω εργασίες ενεργειακής αναβάθμισης ήταν μια δεκαόροφη

(πηγή: Μάντζιου Λένα, Βιοκλιματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδόσεις έργον VI, 2009, Αθήνα, σελ. 168)

9:Μάντζιου Λένα, Βιοκλιματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδόσεις έργον VI, 2009, Αθήνα, σελ. 168

πολυκατοικία που είχε ανεγερθεί κατά τη δεκαετία του ‘60. Με παρόμοια διάταξη ανά όροφο, η οποία περιελάμβανε από τέσσερα διαμερίσματα10, τα κύρια προβλήματα του κτηρίου αυτού ήταν αφενός η έλλειψη θερμομονωτικών υλικών στο κέλυφός του, αφετέρου η κακή αξιοποίηση του προσανατολισμού του: Η νότια όψη, παρόλο που θα της επιτρεπόταν η ύπαρξη ανοιγμάτων, παρέμενε “τυφλή”, ενώ η “ανοιχτή” δυτική όψη αδυνατούσε να προσφέρει ηλιακά κέρδη τον χειμώνα, συμβάλλοντας στην υπερθέρμανση του κτηρίου κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σημαντικό, για την ανάπτυξη της πρότασης, κρίθηκε να εξασφαλισθεί ότι οι ένοικοι της πολυκατοικίας δεν θα χρειαζόταν να εγκαταλείψουν τα διαμερίσματά τους κατά τη διάρκεια των εργασιών. Δόθηκε, επομένως, μια “συμμετοχική” διάσταση στον σχεδιασμό, μέσω της διεξαγωγής συζητήσεων, ερωτηματολογίων, και παρουσιάσεων. Στόχος ήταν, μεταξύ άλλων, η εξοικείωση των ενοίκων με τα συστήματα ενεργειακής εξοικονόμησης που επρόκειτο να εγκατασταθούν στο κτήριο, και η εκμάθηση μεθόδων σωστού χειρισμού τους11. Η αρχιτεκτονική πρόταση που διαμορφώθηκε περιλαμβάνει ένα σύνολο επιμέρους λύσεων σχετικών με τη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς του κτηρίου: Οι εξωτερικές τοιχοποιίες και το δώμα θερμομονώθηκαν, και τοποθετήθηκαν παθητικά ηλιακά συστήματα, περιορίζοντας την κατανάλωση ενέργειας. Η εγκατάσταση ηλιακής καμινάδας και τοίχων trombe στον ένατο και δέκατο όροφο, προσέδωσαν στο κτήριο μεγαλύτερη ενεργειακή αυτονομία. Παράλληλα, ο προβληματικός προσανατολισμός της ανατολικής και της δυτικής όψης θα αντιμετωπιζόταν με την προσθήκη κινητών υαλοστασίων και συρόμενων σκιάστρων12 Η πιο χαρακτηριστική επέμβαση της πρότασης, όμως, αφορά τη νότια όψη, στην επιφάνειά της οποίας εγκαταστάθηκε μια μεταλλική κατασκευή που φέρει φωτοβολταϊκά (PV) πανέλα. Στόχος ήταν η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών των κοινόχρηστων χώρων, και η παράλληλη σκίαση της νότιας όψης13. Η στιβαρή μεταλλική κατασκευή στηρίζει τις τριγωνικές επιφάνειες με 86

10: ίδια πηγή 11: ίδια πηγή, σελ. 169 12: ίδια πηγή, σελ. 171 13: ίδια πηγή

τομή και κάτοψη της πρότασης αναβάθμισης

(πηγή: Μάντζιου Λένα, Βιοκλιματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδόσεις έργον VI, 2009, Αθήνα, σελ. 170)

τα φωτοβολταϊκά, χωρίς να επιτελεί κάποιον παραπάνω σκοπό, προσδίδοντας ένα αποτέλεσμα αμφιβόλου αισθητικής. Επιπλέον, οι χώροι που η κατασκευή σκιάζει, αν είχε δοθεί η δυνατότητα να είναι προσβάσιμοι από το εσωτερικό των διαμερισμάτων, θα είχαν τη δυνατότητα να αποτελέσουν ευχάριστους χώρους, με ευνοϊκό προσανατολισμό για τη βιοκλιματική λειτουργία και την αναβάθμιση της χωρικής ποιότητας των διαμερισμάτων, αλλά τελικά δεν αξιοποιήθηκαν νότια όψη

(πηγή: Μάντζιου Λένα, Βιοκλιματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδόσεις έργον VI, 2009, Αθήνα, σελ. 171)

Το παράδειγμα αυτό διακρίνεται για μια ποσοτική αντιμετώπιση στο ζήτημα της βιοκλιματικής λειτουργίας, αποσκοπώντας στον περιορισμό της κατανάλωσης ενέργειας και όχι στον συνδυασμό αυτής με την ποιοτική βελτίωση των χώρων του κτηρίου. Αν και το σύνολο των επιμέρους επεμβάσεων δεν ολοκληρώθηκε, ώστε να διεξαχθούν οι τελικές μετρήσεις και να αξιολογηθεί η νέα ενεργειακή συμπεριφορά της πολυκατοικίας, αναμενόταν περιορισμός της τάξης του 86% σε θερμικές ανάγκες κατά τον χειμώνα, και του 35-40% σε ανάγκες για δροσισμό το καλοκαίρι14. 88

14: ίδια πηγή, σελ. 172

νότια όψη

(πηγή: Μάντζιου Λένα, Βιοκλιματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδόσεις έργον VI, 2009, Αθήνα, σελ. 167)

Ο πύργος “Bois-le-Pretre” είναι ένα συγκρότημα 16 ορόφων 96 κατοικιών που ανεγέρθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ‘60 βόρεια του κέντρου του Παρισιού, αποτελώντας τυπικό παράδειγμα κτηρίου κοινωνικής κατοικίας που συναντάται στην περιοχή αυτή 15.

4.3: διεθνή παραδείγματα

4.3.1: Tour Bois-lePrêtre

Έχοντας αρχικά σχεδιαστεί από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Raymond Lopez το 1961, το κτήριο αυτό ανακαινίστηκε κατά τη δεκαετία του ‘80, σε μια απόπειρα να αποκτήσει επαρκέστερη βιοκλιματική συμπεριφορά. Το αποτέλεσμα της ανακαίνισης αυτής, όπου για τη θερμομόνωση της όψης περιορίστηκε η επιφάνεια των ανοιγμάτων, υποβίβασε την αισθητική του πύργου και τις συνθήκες ηλιασμού των διαμερισμάτων16. Το 2005, σε μια προσπάθεια να αποφευχθεί η κατεδάφιση του πύργου και η εκ νέου ανέγερση ενός κτηρίου, συνηθισμένη πρακτική που εφαρμόστηκε σε πλήθος παρόμοιων συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας, επιλέχθηκε η ανεύρεση μιας λύσης ανασχεδιασμού. Προκηρύχθηκε, λοιπόν, αρχιτεκτονικός διαγωνισμός από την Paris Habitat17, τη δημόσια υπηρεσία αρμόδια για τα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας στην πόλη του Παρισιού18 Η πρόταση που νίκησε και στη συνέχεια υλοποιήθηκε το 2011 ήταν αυτή της συνεργασία του αρχιτέκτονα Frédéric Druot με το γραφείο των Lacaton&Vassal. Βασική επιδίωξη της εν λόγω πρότασης ήταν η ποιοτική αναβάθμιση των εσωτερικών χώρων του συγκροτήματος κατά τέτοιο τρόπο που να μην απαιτεί την εκκένωση των διαμερισμάτων από τους ενοίκους κατά τη διάρκεια των εργασιών. Δόθηκε, λοιπόν, η εξής ευρηματική λύση: Οι εξωτερικοί του τοίχοι κάθε διαμερίσματος αντικαταστάθηκαν από ανοιγόμενα υαλοστάσια, και εξωτερικά του καθενός εγκαταστάθηκε μια προκατασκευασμένη προσθήκη πλάτους τριών μέτρων. Αυτή σχεδιάστηκε ώστε να λειτουργεί ως επέκταση του κάθε διαμερίσματος, περιλαμβάνοντας ένα “θερμοκήπιο” πλάτους δύο μέτρων και έναν υπαίθριο εξώστη με πλάτος ενός μέτρου. Εντωμεταξύ, οι παρεμβάσεις στο εσωτερικό του πύργου περιορίστηκαν στην εγκατάσταση δύο νέων ασανσέρ, χωρίς κάποια 90

15: Ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Lacaton&Vassal , [Online] Available: https://www.lacatonvassal.com/index.php?idp=56# (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018) 16: Kimmelman, M., At Edge of Paris, a Housing Project Becomes a Beacon, Άρθρο της Εφημερίδας Νew Υork Τimes, 27 Μαρτίου 2012 [Online] Available: http:// www.nytimes.com/2012/03/28/arts/ design/renovated-tour-bois-le-pretre-brightens-paris-skyline. html (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018) 17: ίδια πηγή 18: Ιστοσελίδα Paris Habitat, [Online] Available: http://www.parishabitat.fr/Pages/Anglais-Aboutus.aspx (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018)

στην εσωτερική διαρρύθμιση των διαμερισμάτων. προσθήκες εξωτερικά των διαμερισμάτων

(πηγή: https://www.amc-archi.com/ mediatheque/8/3/5/000003538/ axonometrie-principe-d-intervention-tour.jpg)

19: Ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Lacaton&Vassal , [Online] Available: https://www.lacatonvassal.com/index.php?idp=56# (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018) 20: Reinvent: Enchanting the Existing, διάλεξη της Anne Lacaton στο Columbia GSAPP, [Online] Available: https://www.youtube.com/ watch?v=pRkR8cXxC0g (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018)

Ανάλογα με την εποχή, ο χώρος του θερμοκηπίου είναι δυνατόν να παραμένει υπαίθριος, να ενώνεται με τους υφιστάμενους χώρους ή να αποτελεί έναν κλειστό χώρο. Η αναβάθμιση της αρχιτεκτονικής ποιότητας των εσωτερικών χώρων έγκειται στην αύξηση της επιφάνειας του κάθε διαμερίσματος(προστέθηκαν 3560μ2 στα 8900μ2 του υφιστάμενου κτηρίου19, και στη βελτίωση του ηλιασμού του. Επιπλέον, η λύση αυτή συνέβαλε δραστικά στη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς του κτηρίου. Αξίζει να αναφερθεί πως οι ανάγκες στο σύνολο του κτηρίου για θέρμανση και ψύξη περιορίστηκαν στο 50% μετά τη μετατροπή αυτή, δίνοντας το περιθώριο να αποσβεστεί το κόστος υλοποίησης της μελέτης χωρίς να αυξηθούν τα ενοίκια20. 91

το κτήριο πριν την υλοποίηση των εργασιών (πάνω αριστερά) και φάσεις αναβάθμισης των προσόψεων

(πηγή: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Lacaton&Vassal, https:// www.lacatonvassal.com/index. php?idp=56)

αριστερά: κατόψεις τυπικού ορόφου, πριν(πάνω) και μετά(κάτω) την υλοποιηση της πρότασης. Οι προσθήκες στις όψεις είναι είτε ημιυπαίθριες (γαλάζιο), είτε κλειστοί θερμαινόμενοι χώροι (πράσινο) (πηγή: https://inhabitat. com/wp-content/blogs.dir/1/ files/2011/12/Tour-Bois-lePr%C3%AAtre-5.jpg)

Η αποκατάσταση του “Bois-le-Pretre” ολοκληρώθηκε αποδεικνύοντας πως απλές, πρακτικές λύσεις μπορούν να συμβάλλουν σε ένα δραστικό, ποιοτικό αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα. Αγγίζοντας τα 11.25 εκατομμύρια ευρώ, το συνολικό κόστος της κατασκευής παρέμεινε το μισό από αυτό της κατεδάφισης και εκ νέου ανέγερσης ενός κτηρίου κατοικιών ίδιας χωρητικότητας. Παράλληλα, αξιέπαινη ήταν η πρόθεση της αρχιτεκτονικής ομάδας να προσφέρει μια λύση που να είναι δυνατόν να υλοποιηθεί με το κτήριο να λειτουργεί κανονικά. Παρουσιάζεται πλήθος έξυπνων ιδεών και υπεύθυνων πρακτικών, οι οποίες μπορούν να συμβάλουν στη διαμόρφωση αντίστοιχων, προσαρμοσμένων τα αθηναϊκά δεδομένα. ηλιακά διαγράμματα: καλοκαίρι, ισημερίες, χειμώνας και βράδυ

(πηγή: https://www.metalocus. es/en/news/dwellings-paris-druot-and-lacaton-vassal-ii)

δεξιά: προσθήκες στα διαμερίσματα. ανάλογα με την εποχή, οι χώροι αυτοί είτε λειτουργούν ως επεκτάσεις των εσωτερικών χώρων, είτε παραμένουν ημιυπαίθριοι

(πηγή: ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Lacaton&Vassal, https:// www.metalocus.es/en/news/dwellings-paris-druot-and-lacaton-vassal-ii)

τελικό αποτέλεσμα

(πηγή: https://static01.nyt.com/images/2012/03/27/arts/building/building-jumbo.jpg)

4.3.2: εργατική πολυκατοικία στη Zaramaga

Το συγκεκριμένο παράδειγμα αφορά την αποκατάσταση ενός κτηρίου εργατικής κατοικίας στη Zaramaga, γειτονιά της ισπανικής πόλης Vitoria-Gasteiz. Το τετραώροφο αυτό κτήριο αποτελείται από 30 διαμερίσματα και ανεγέρθηκε το 1960, εμφανίζοντας αναμενόμενα, δεδομένου του χρόνου ζωής του,προβλήματα, όσον αφορά τη λειτουργία του, τις φθορές του και την ενεργειακή του συμπεριφορά.

η πολυκατοικία πριν την υλοποίηση της πρότασης

(πηγή: https://www.construction21. org/espana/data/sources/users/913/ dsc01051.jpg)

Η αναβάθμιση του κτηρίου ασχολήθηκε με τα εξής τρία ζητήματα: Την αναβάθμιση στο κτιριακό κέλυφος, τη βελτίωση της προσβασιμότητας και την επικαιροποίηση των ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων. Ο φέρων οργανισμός του κτηρίου είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα, και τα στοιχεία πλήρωσης είναι οπτοπλινθοδομές. Οι εξωτερικές τοιχοποιίες πλαισιώνονται από τον φέροντα οργανισμό. Αποτελούνται από διπλή (μπατική) οπτοπλινθοδομή εξωτερικά και μια δρομική τοιχοποιία εσωτερικά, αφήνοντας ένα εσωτερικό διάκενο περίπου 5 εκατοστών. Καθώς δεν είχε προβλεφθεί εξ’ αρχής η εγκατάσταση κάποιου θερμομονωτικού υλικού, η ενεργειακή συμπεριφορά του κτηρίου πριν τις εργασίες αποκατάστασης ήταν ιδιαίτερα προβληματική. Σε αυτό συνέβαλε και η έλλειψη μονώσεων στις πλάκες της στέγης, καθώς και η απουσία υπογείου κάτω από την επίσης 97

αμόνωτη πλάκα του ισογείου. Η αρχιτεκτονική πρόταση αντιμετώπισε σχολαστικά τη βελτίωση του κελύφους του κτηρίου, αποσκοπώντας κυρίως στην αναβάθμιση της θερμικής του συμπεριφοράς. Οι επιφάνειες των όψεων και οι πλάκες της στέγης επενδύθηκαν εξωτερικά με πανέλα από γραφιτούχα εξηλασμένη πολυστερίνη(neopor) και πετροβάμβακα, αντίστοιχα, όπως και η πλάκα του ισογείου. Επίσης αντικαταστάθηκαν και τα υπάρχοντα κουφώματα. Οι εξώστες επενδύθηκαν εξωτερικά με ένα ενιαίο σύστημα όψης, με τα κατάλληλα σκίαστρα, ανοίγματα και θερμομονωτικά υλικά, ώστε να είναι δυνατόν να αποτελεί είτε θερμαινόμενο χώρο ενσωματωμένο στο διαμέρισμα, είτε ημιυπαίθριο εξώστη, ανάλογα με την προτίμηση των εκάστοτε ενοίκων. οικοδομικές λεπτομέρειες: εξώστες

(πηγή: https://www.construction21. org/espana/data/sources/users/913/ zaramaga-1.jpg)

Όσον αφορά το ζήτημα τής προσβασιμότητας στους εσωτερικούς χώρους, το κτήριο αφενός δεν είχε ασανσέρ, αφετέρου υπήρχε ανισοσταθμία του ισογείου με τη στάθμη του εξωτερικού χώρου συνιστώντας στη συνολική 98

ακαταλληλότητα του κτηρίου για άτομα με αμαξίδιο. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί το ζήτημα αυτό, αναζητήθηκε χώρος ώστε να τοποθετηθεί το φρεάτιο του ασανσέρ, ο οποίος δεν ήταν αρκετός στο υφιστάμενο εσωτερικό του κτηρίου. Επομένως, εγκαταστάθηκαν τρεις όμοιες επεκτάσεις εξωτερικά. Κάθε μία, αποτελείται από ασανσέρ και μια δεύτερη είσοδο, ισόπεδη με τον διαμορφωμένο εξωτερικό διαμορφωμένο χώρο. Απαραίτητη ήταν η αντικατάσταση του υφιστάμενου κλιμακοστασίου με μια γραμμική σκάλα και έναν διάδρομο, ώστε να ενώνεται η κάθε επέκταση με τον εσωτερικό χώρο κίνησης. κάτοψη ισογείου

(πηγή: http://www.buildup.eu/ sites/default/files/floor_plan_of_the_ ground_floor_c_luzyespacio_imv. png)

Για την αναβάθμιση των Η/Μ εγκαταστάσεων, διατηρήθηκε η αυτονομία των συστημάτων θέρμανσης του εκάστοτε διαμερίσματος, αφού διαπιστώθηκε έλλειψη χώρου ώστε να εγκατασταθεί ένα αντίστοιχο κεντρικό. Στη στέγη του κτηρίου τοποθετήθηκαν φωτοβολταϊκά πανέλα, ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες των κοινόχρηστων χώρων. Καθώς η προσθήκη θερμομονωτικών υλικών στο κέλυφος του κτηρίου περιόρισε τη δυνατότητα φυσικού αερισμού, εγκαταστάθηκε σύστημα εξαερισμού με σύστημα ανάκτησης θερμότητας. Η μελέτη και η επίβλεψη του έργου πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία των αρχιτεκτονικών γραφείων “Luz y Espacio Energia Arquitectura” και “IMV Arquitectos” , με 99

την υποστήριξη του πολεοδομικού φορέα της πόλης και της δημόσιας υπηρεσίας κοινωνικής κατοικίας της Χώρας των Βάσκων (VISESA). Οι εργασίες αποκατάστασης πραγματοποιήθηκαν κατά το χρονικό διάστημα 20142015, έπειτα από τέσσερα χρόνια των αντίστοιχων μελετών. Το συνολικό κόστος ανήλθε στα 1.258.000 ευρώ, για το 73% του οποίου βρέθηκε χρηματοδότηση. Το διακριτικό αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα, σε συνδυασμό με τη δραστική βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς του κτηρίου, οδήγησε σε διεθνή αναγνώριση και βράβευση του έργου αυτού, ανάμεσα σε άλλα παραδείγματα βιώσιμης αναβάθμισης κτηρίων. Το συγκεκριμένο παράδειγμα απευθύνεται επιτυχώς σε ένα εύρος ζητημάτων που εντοπίζονται και στην περίπτωση μιας αθηναϊκής πολυκατοικίας. Υπάρχουν ομοιότητες ως προς τις κατασκευαστικές μεθόδους, οι οποίες καλούνται να ανταποκριθούν σε παρόμοιες κλιματικές συνθήκες. Παράλληλα, η παλαιότητα και των δύο παραδειγμάτων αναδεικνύει βασικές, για τα σημερινά δεδομένα, παραβλέψεις σε ζητήματα προσβασιμότητας, όπου, στην συγκεκριμένη αναβάθμιση του κτηρίου αυτού, αντιμετωπίστηκε με επιτυχία21. εσωτερική όψη

(πηγή: https://www.construction21. org/espana/data/sources/users/913/ zaramaga-1.jpg)

21: BUILDUP- The European Portal For Energy Efficiency in Buildings, “Zaramaga - Social housing renovation challenge in sustainability”, 2 Μαρτίου 2017, [Online] Available: http://www.buildup.eu/ en/practices/cases/zaramaga-social-housing-renovation-challenge-sustainability-0 (τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

100

τελικό αποτέλεσμα

(πηγή: https://www.construction21.org/espana/data/sources/users/913/zaramaga-3.jpg)

101

Το κτήριο αυτό είχε αρχικά ανεγερθεί στα τέλη της δεκαετίας του ‘40 στο Bari της νοτιοανατολικής Ιταλίας. Βρίσκεται στη Liberta, μια πυκνοδομημένη συνοικία δίπλα στο ιστορικό κέντρο της πόλης, η οποία είχε οικοδομηθεί έντονα κατά τις δεκαετίες του ‘40, ‘50 και ‘60, στην οποία παρουσιάζονται μεγάλες ομοιότητες στα ρυμοτομικά, πολεοδομικά και οικοδομικά χαρακτηριστικά με αυτά του κέντρου της Αθήνας. Σε συνδυασμό με την ομοιότητα της νότιας Ιταλίας και της Ελλάδας ως προς τη σεισμικότητα και το κλίμα, στοιχεία του παραδείγματος αυτού θα μπορούσαν με ευκολία να είναι εφαρμόσιμα και στην Αθήνα.

4.3.3: πολυκατοικία στο Bari

τοπογραφικό

(πηγή: google maps)

Το οικοδομικό τετράγωνο του κτηρίου ακολουθεί μια λογική συνεχούς συστήματος, όπου η ρυμοτομική και η οικοδομική γραμμή ταυτίζονται, με τους ακάλυπτους χώρους να συγκεντρώνονται στο εσωτερικό του χωρίς να παραλαμβάνουν κάποια χρήση. Το κτήριο έχει τρεις ορόφους,παρουσιάζοντας χαμηλό ύψος σε σχέση με τα γειτονικά του, ισόγειο με εμπορική χρήση και προσβάσιμο δώμα. Η πρόσοψή του είναι νότια, ενώ η βόρεια του πλευρά είναι στραμμένη στον ακάλυπτο. Η αποκατάσταση του κτηρίου ήταν απαραίτητη (και παρεμβατική) προκειμένου να καταστεί ξανά το κτήριο κατοικήσιμο, εμπεριέχοντας και τη στατική ενίσχυση του φέροντος οργανισμού. Στους τρεις ορόφους σχεδιάστηκαν 102

έξι διαμερίσματα, επιφάνειας 45 και 80 m2, το ισόγειο διατήρησε την χρήση του, στεγάζοντας ένα κατάστημα και το πέρασμα για αυτοκίνητα που οδηγεί στον χώρο στάθμευσης του ακαλύπτου. τομές

(πηγή: https://divisare.com/projects/302335-netti-architetti-alberto-muciaccia-edificio-residenziale-picos_02senza-titolo)

Προκειμένου να περιοριστούν οι ενεργειακές ανάγκες του κτηρίου, εγκαταστάθηκαν φωτοβολταϊκά πανέλα στο δώμα, ενώ η τοποθέτηση θερμομονωτικών υλικών στο κέλυφος του κτηρίου φαίνεται, από τα οικοδομικά σχέδια, σχολαστική, ιδιαίτερα στο δώμα. Επιπλέον, οι Η/Μ του εγκαταστάσεις επιλέχθηκαν ώστε να εξασφαλίζουν χαμηλή κατανάλωση22. κάτοψη τυπικού ορόφου, με τις παραλλαγές της πρόσοψης

(πηγή: https://divisare.com/projects/302335-netti-architetti-alberto-muciaccia-edificio-residenziale-picos_02senza-titolo)

22: Ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Netti Architetti, [Online] Available: http://ec2.it/nettiarchitetti/projects/302335-netti-architetti-alberto-muciaccia-edificio-residenziale-picos_02 (Τελευταία πρόσβαση: 18 Ιανουαρίου 2018)

103

H αρχιτεκτονική πρόταση για το κτήριο περιλαμβάνει και βιοκλιματικά στοιχεία που συνεισφέρουν στον σκοπό αυτό, προσδίδοντας, παράλληλα, ένα διακριτικό αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα. Η νότια όψη, παρουσιάζοντας μια τετράγωνη αναλογία, χωρίζεται σε επιμέρους πλαίσια με ακανόνιστα πλάτη, τα οποία είτε είναι κλειστά, είτε αποτελούν ημιυπαίθριους εξώστες. Η απόσταση μεταξύ των εξωτερικών τοίχων και της εξωτερικής παρειάς της πρόσοψης, που ξεχωρίζει λόγω του μπλε χρώματός της, επιτρέπει τη σκίαση τους κατά τους θερινούς μήνες. Οι εξωτερικοί τοίχοι της βόρειας πλευράς βρίσκονται σε απόσταση από την όψη, και ανάμεσά τους βρίσκονται προστατευμένοι ημιυπαίθριοι χώροι. Επιπλέον, κάθε διαμέρισμα είναι διαμπερές στον άξονα βορρά - νότου, με διαρρύθμιση που επιτρέπει την κυκλοφορία αέρα στους επιμέρους εσωτερικούς χώρους. Στις κατόψεις παρατηρούνται, λοιπόν, σχεδιαστικές αρχές που εναρμονίζονται με τις μεσογειακές κλιματικές συνθήκες: Η τοποθέτηση των ανοιγμάτων, καθώς και η αναλογία τους με τα στοιχεία πλήρωσης των όψεων, δείχνουν πως εύλογα δόθηκε προτεραιότητα στην πρόβλεψη παθητικών συστημάτων αερισμού και ψύξης κατά τους θερινούς μήνες, παρά στην εξασφάλιση ηλιακών κερδών τον χειμώνα, κατά τους οποίους η θερμομόνωση του κτηρίου αρκεί για τη χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση. Κατά τους αρχιτέκτονες, σημασία δόθηκε, κατά τη διαμόρφωση της πρότασης, στο να εξασφαλιστεί μια λύση με μικρό κόστος λειτουργίας και χαμηλές ανάγκες συντήρησης. Με αυτή την πρόθεση, θα μπορούσε να είχε δοθεί η δυνατότητα να αντικαθίστανται με ευκολία επιμέρους στοιχεία πλήρωσης ή Η/Μ εγκαταστάσεων, αλλά οι κατασκευαστικές μέθοδοι που εφαρμόστηκαν δεν προέβλεψαν κάτι τέτοιο. Στα μπλε πλαίσια της πρόσοψης, στοιχεία από ελαφρομπετόν που προστέθηκαν στην υφιστάμενη κατασκευή, έχουν ενσωματωθεί υδραυλικές, ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις οι οποίες είναι αμφίβολο κατά πόσο, σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου θα μπορούσαν όντως να αντικαθίστανται και επιδιορθώνονται με την επιθυμητή ευκολία. 104

πρόσοψη

(πηγή: https://divisare.com/projects/302335-netti-architetti-alberto-muciaccia-edificio-residenziale-picos_02senza-titolo)

105

Αν γινόταν μια προσπάθεια να συγκριθούν τα ελληνικά με τα διεθνή παραδείγματα, παρατηρείται πως στην Ελλάδα, η εξοικονόμηση ενέργειας περιορίζεται, ως επί το πλείστον,, σε“ποσοτικές” μεθόδους, όπως, δηλαδή, η τοποθέτηση θερμομονωτικών υλικών και η εγκατάσταση Α.Π.Ε.. Βασική προτεραιότητα είναι ο περιορισμός των λειτουργικών δαπανών του κτηρίου, ενώ σπάνια παρατηρείται κάποια πρόθεση να ενσωματωθούν βιοκλιματικές αρχές σχεδιασμού για τον σκοπό αυτό. Στα αντίστοιχα διεθνή παραδείγματα, φαίνεται πως οι παρεμβάσεις σε υφιστάμενα κτήρια αντιμετωπίζονται πιο ολιστικά, με την ενεργειακή αναβάθμιση να συνοδεύεται από μια γενικότερη, πιο ολιστική πρόθεση εκσυγχρονισμού του κτηρίου. Τέτοια είναι η περίπτωση του Tour Bois-lePrêtre (και άλλων παρόμοιων έργων των Lacaton&Vassal). Εν προκειμένω, ο σχεδιασμός, πέρα από την επιδίωξή για βιοκλιματική λειτουργία και χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση, αποσκοπεί στην ποιοτική βελτίωση των εσωτερικών χώρων και της συνολικής αισθητικής του κτηρίου, με απλές μεθόδους και ρεαλισμό στην υλοποίηση των εργασιών. Ιδανικά, στην Ελλάδα, θα μπορούσαν να εφαρμόζονται τέτοιας λογικής σχεδιαστικές λύσεις, συνδυάζοντας την εξοικονόμηση ενέργειας με μια γενικότερη βελτίωση των συνθηκών κατοίκησης, καθώς και της συνολικής αισθητικής του κτηρίου.. Ένα ακόμα ζήτημα, το οποίο φαίνεται να αντιμετωπίζεται με πολύ περισσότερη σοβαρότητα στα διεθνή παραδείγματα, είναι η βελτίωση των συνθηκών προσβασιμότητας, όπως επιτυχώς εφαρμόστηκε, π.χ. στην εργατική πολυκατοικία στη Zaramaga. Ακόμα και στη μικρής κλίμακας περίπτωση της πολυκατοικίας στο Bari, πέρα από την εγκατάσταση ασανσέρ, σχεδιάστηκε ράμπα στην είσοδο και δόθηκε χώρος στα κλιμακοστάσια ώστε να ευνοείται η κίνηση ατόμων με αμαξίδιο. Στην Ελλάδα δεν παρατηρείται σε κανένα από τα παραδείγματα κάποια τέτοια πρόθεση. Σε γενικές γραμμές, παρατηρούνται δυο γενικές κατηγορίες στις οποίες εντάσσονται τα παραδείγματα 106

4.4: συμπεράσματα

αυτά,τόσο ελληνικά όσο και διεθνή:

α) Στη μία περίπτωση, το κτήριο ανήκει εξ’ ολοκλήρου σε έναν ιδιοκτήτη. Αυτομάτως, πρόκειται για μια εξαίρεση στον κανόνα που ορίζουν τα ελληνικά δεδομένα, και κάτι τέτοιο συχνά σημαίνει πως η πολυκατοικία εξ’ αρχής είχε διαφορετική χρήση. Για παράδειγμα, το κτήριο φοιτητικών εστιών στην Πάτρα, αν και δεν διαφέρει μορφολογικά με μια τυπική πολυκατοικία, αρχικά στέγαζε ιδιωτική κλινική. Στην Αθήνα, άλλα τέτοια παραδείγματα συνολικής παρέμβασης σε πολυκατοικίες, επίσης εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή, όπως π.χ., η πολυκατοικία στη Δαφνομήλη 48Α, όπου αρχικά στέγαζε εργαστήριο ελευθέρων σπουδών. Η ύπαρξη ενός ιδιοκτήτη, λοιπόν, σε ένα κτήριο όπου δεν υπάρχουν ένοικοι, διευκολύνει τη λήψη αποφάσεων που αφορούν το σύνολο της πολυκατοικίας. Αυτή η δραστική και, συνεπώς, ακριβή διαδικασία αναβάθμισης, πραγματοποιείται με μια πρόθεση μελλοντικής απόσπασης κέρδους, μέσω της μίσθωσης διαμερισμάτων, φοιτητικών εστιών κ.ο.κ. β) Στην άλλη κατηγορία παραδειγμάτων, εντάσσονται πολυκατοικίες που κατοικούνται από πλήθος ενοίκων, όμως είτε πάλι υπάρχει ένας ιδιοκτήτης (όπως ο Tour Bois-le-Pretre) , είτε πρόκειται για εργατικές κατοικίες, τις οποίες, συνεπώς, διαχειρίζεται κάποιος κρατικός φορέας. Άρα, και εδώ, δεν παρατηρείται ο κατακερματισμός της ιδιοκτησίας που θα αντιστοιχούσε σε μια τυπική πολυκατοικία. Σε αυτό τον τύπο παραδειγμάτων, πρόκληση αποτελεί η εύρεση λύσεων που να μπορούν να ικανοποιήσουν το σύνολο τον ενοίκων, χωρίς να επιβαρυνθούν οικονομικά ή να εκκενώσουν τα διαμερίσματά τους. Επιπλέον, καθώς τα περιθώρια για μελλοντική ανταπόδοση κέρδους είναι ελάχιστα, σημασία δίνεται στην εξοικονόμηση ενέργειας, ώστε να αποσβεστεί το κόστος της επένδυσης. Αναμενόμενη, λοιπόν, είναι η υιοθέτηση λύσεων που να απευθύνονται στο 107

κέλυφος του κτηρίων και όχι στις διαρρυθμίσεις των εσωτερικών χώρων.

ανέγερση/ αρχική χρήση/ νέα χρήση παρέμβαση

Φοιτητικές εστίες στην 1970’ς ιδιωτική κλινική Πάτρα 2007-11 φοιτητικές εστίες

τιμή/m2

2.300m2

άγνωστη 52 1044 €

Εργατική πολυκατοικία στην 1960’ς Αγία Βαρβάρα 2011

πολυκατοικία πολυκατοικία

1.675m2

Εργατική πολυκατοικία στον 1960’ς Ταύρο 1997

πολυκατοικία πολυκατοικία

3.350m2

Tour Bois-le-Pretre

πολυκατοικία πολυκατοικία

8.900+560m2

1264 €

πολυκατοικία πολυκατοικία

2.132m2

590 €

540m2

άγνωστη

1961 2011

Εργατική πολυκατοικία στη 1960’s Zaramaga 2014-15 Πολυκατοικία στο Bari (τέλη)1940’s 2014-15

108

επιφάνεια

διαμερίσματα

Το παράδειγμα μιας συνήθους πολυκατοικίας σε μια πόλη της Ελλάδας, ουσιαστικά δεν εμπίπτει σε καμία από τις δύο περιπτώσεις, όταν η ιδιοκτησία του κτηρίου διαιρείται σε αρκετούς ιδιοκτήτες. Αν υπάρχει κάποια πρόθεση για συνολική αναβάθμιση της πολυκατοικίας, αυτή πρέπει να εγκριθεί και να χρηματοδοτηθεί από ανθρώπους διαφορετικών απόψεων και οικονομικών δυνατοτήτων, ελαχιστοποιώντας, έτσι, το ενδεχόμενο υλοποίησης των σχετικών εργασιών.

κατοικία πολυκατοικία, κατάστημα

328.36 € 40

α β β

109

εγκατάσταση Α.Π.Ε.

ένταξη παθητικών συστημάτων θέρμανσης/ ψύξης

αφαίρεση δομημένης επιφάνειας

προσθήκη δομημένης επιφάνειας

βελτίωση προσβασιμότητας

στατική ενίσχυση

επέμβαση στο εσωτερικό των διαμερισμάτων

λειτουργία κτηρίου πρίν τις εργασίες

ύπαρξη ενός ιδιοκτήτη

110

05_το μέλλον της αθηναϊκής πολυκατοικίας

5.1: εισαγωγή

Είναι κοινώς αποδεκτό πως χρειάζεται αρκετή πρόοδος ώστε το σημερινό αστικό περιβάλλον της Αθήνας να καταστεί ένα παράδειγμα βιώσιμης πόλης. Πλήθος αβλεψιών και σφαλμάτων νομοθετικού περιεχομένου, καθώς και ο κερδοσκοπικός χαρακτήρας της οικοδομικής δραστηριότητας, συνοδευόμενος από παρωχημένες, πια, σχεδιαστικές αντιλήψεις, έχουν συμβάλει σε έναν προβληματικό αστικό ιστό, ο οποίος, λόγω της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών, παραμένει στάσιμος. Ωστόσο, παρά τη φθορά και τη προβληματική ενεργειακή συμπεριφορά και αισθητική του, το αστικό περιβάλλον της Αθήνας έχει τη δυνατότητα να ανταποκρίνεται σε συνθήκες πυκνής κατοίκησης, συνδυάζοντας ποικιλία χρήσεων, προτέρημα για μια πόλη τέτοιου πληθυσμού. Επομένως, είναι σημαντικό να βρεθούν οι κατάλληλες μέθοδοι ώστε, σταδιακά, αυτό να καταστεί φιλικότερο στο περιβάλλον και να ανταποκρίνεται, παράλληλα, σε ποιοτικές συνθήκες κατοίκησης μακροπρόθεσμα.

αριστερά: κολλάζ του αρχιτεκτονικού γραφείου point supreme (πηγή: https://europaconcorsi.com/ projects/181367-Athens-Projects/ images/2845286)

Προκειμένου κάτι τέτοιο να είναι εφικτό, απαραίτητη είναι η αντίστοιχη συνεισφορά του κτηριακού αποθέματος: Συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Αθήνας, αναγκαία για τον σκοπό αυτό είναι η αναβάθμιση του μοντέλου της πολυκατοικίας, του οποίου η μαζική αναπαραγωγή φαίνεται να καθόρισε την ποιότητα της πόλης δραστικότερα από μεγαλύτερης κλίμακας πολεοδομικές αποφάσεις. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να οριστούν μέθοδοι παρέμβασης που να απευθύνονται στο μοντέλο της πολυκατοικίας, οι οποίες να μπορούν να αναπαραχθούν στο υφιστάμενο κτιριακό απόθεμα ώστε: -Να επιμηκυνθεί ο χρόνος ζωής του. 111

-Να βελτιωθεί, συνολικά, μικροκλίμα του

η αισθητική και το

-Να περιοριστεί η ενεργειακή κατανάλωση του κτιριακού τομέα -Να ικανοποιούνται συνθήκες πυκνής, ποιοτικής κατοίκησης στο κέντρο της πόλης

Το σενάριο αναβάθμισης μιας υφιστάμενης πολυκατοικία, με ρεαλιστικά, σημερινά δεδομένα, πραγματοποιείται κατά κανόνα με τους εξής τρόπους: Η πρώτη και πιο συχνή περίπτωση είναι η ανακαίνιση ενός μεμονωμένου διαμερίσματος. Ως επί το πλείστον, η βελτίωση της ενεργειακής του συμπεριφοράς αποτελεί στόχο όταν το διαμέρισμα προορίζεται για πώληση ή ενοικίαση, καθώς η έκδοση ενεργειακού πιστοποιητικού είναι υποχρεωτική. Ωστόσο, μια τέτοια, μεμονωμένη ανακαίνιση αδυνατεί να αποκαταστήσει το κτήριο στο σύνολό του. Παράλληλα, η ενεργειακή και η βιοκλιματική συμπεριφορά του διαμερίσματος δύσκολα μπορούν να βελτιωθούν αποτελεσματικά, αν δεν υπάρχει μια σχετική αντιμετώπιση στο σύνολο της πολυκατοικίας. Στη δεύτερη περίπτωση, το κτήριο ανήκει εξ’ ολοκλήρου σε έναν ιδιοκτήτη, ο οποίος αναλαμβάνει την αναβάθμιση της πολυκατοικίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, υπάρχει δυνατότητα να υλοποιηθούν συνολικές, άρα δραστικότερες, επεμβάσεις, και αναζητούνται, παράλληλα, τρόποι ώστε η επένδυση αυτή να καταστεί οικονομικά ανταποδοτική. Η ύπαρξη ενός μοναδικού ιδιοκτήτη σε μια πολυκατοικία διευκολύνει τη λήψη αποφάσεων και πλήθος διαδικαστικών ζητημάτων, η οποία, ωστόσο, συναντάται σε ελάχιστες περιπτώσεις. Όταν ένα κτήριο ανήκει σε πολλούς διαφορετικούς ιδιοκτήτες, οι οποίοι αδυνατούν να αποφασίσουν και να χρηματοδοτήσουν μια συνολική αναβάθμισή του, τότε η κτιριακή ποιότητα φθίνει σταδιακά, και η εκάστοτε πολυκατοικία αναπόφευκτα θα φτάσει στο τέλος του 112

5.2: ένα συνολικό, πολυιδιοκτησιακό ζήτημα

κύκλου ζωής της αρκετά συντομότερα από το θεμιτό. Έτσι, δηλαδή, η εμπορευματική αξία των ακινήτων, δεν μπορεί παρά να μειωθεί, με την οποιαδήποτε αγοραπωλησία τους δύσκολα να πραγματοποιείται με συμφέροντες για τον ιδιοκτήτη όρους. Εάν, λοιπόν, υπάρχει η πρόθεση να μην μεταβληθεί δραστικά το ιδιοκτησιακό καθεστώς της εγχώριας αγοράς ακινήτων, όπως και, συνεπώς, η κοινωνική σύσταση του αθηναϊκού κέντρου, είναι σημαντικό να ληφθούν έγκαιρα μέτρα ώστε το κτιριακό απόθεμα της Αθήνας να είναι, μακροπρόθεσμα, σε θέση να παρέχει ποιοτικές συνθήκες πυκνής κατοίκησης. Επομένως, η οποιαδήποτε παρέμβαση στο υφιστάμενο μοντέλο της πολυκατοικίας, είναι σημαντικό να συνοδεύεται από έναν τρόπο εφαρμογής που να ανταποκρίνεται επιτυχώς στην περίπτωση μιας πολυκατοικίας με πλήθος ιδιοκτητών διαφορετικών δυνατοτήτων.

5.3: εξοικονόμηση κατ’ οίκον, αναθεωρημένη

Μια κίνηση σε αυτή την κατεύθυνση έχει ήδη θέσει το πρόγραμμα “Εξοικονόμηση κατ’ οίκον”, καθώς σε αυτό προβλέπεται και η χρηματοδότηση ενεργειακής αναβάθμισης που αφορά το σύνολο μιας πολυκατοικίας, αθροίζοντας τη χρηματοδότηση που αντιστοιχεί σε κάθε ιδιοκτήτη για το σύνολο των εργασιών. Θα μπορούσε, λοιπόν, ένα τέτοιο πρόγραμμα να τροποποιηθεί, ώστε να εξυπηρετεί τους σκοπούς που αναφέρθηκαν. Κρίσιμο είναι να βρεθούν τα κατάλληλα κίνητρα ώστε η συνολική αναβάθμιση της πολυκατοικίας να καταστεί πιο συμφέρουσα έναντι της μεμονωμένης ανακαίνισης ενός διαμερίσματος, και να δοθούν λύσεις σε διαδικαστικά ζητήματα που αφορούν τους ιδιοκτήτες. Προς το παρόν, το πρόγραμμα “Εξοικονόμηση κατ’ οίκον” περιλαμβάνει την τοποθέτηση εξωτερικής θερμομόνωσης και διπλών κουφωμάτων, καθώς και την αντικατάσταση των συστημάτων θέρμανσης. Θα μπορούσαν να ενσωματωθούν και οι εξής εργασίες: Α) Όσον αφορά τη θερμομόνωση του κελύφους της 113

πολυκατοικίας, σημαντικό είναι να τοποθετείται με τρόπους που επιτρέπουν τη μελλοντική αντικατάστασή της. Β) Στις όψεις, θα μπορούσαν να ενταχθούν παθητικά συστήματα συστήματα θέρμανσης/σκίασης, τα οποία να εξυπηρετούν τον εκάστοτε προσανατολισμό. Για τον σκοπό αυτό, η τυποποίηση και η προκατασκευή τέτοιων λύσεων θα είχε τη δυνατότητα να περιορίσει το απαιτούμενο κόστος, αφετέρου να συμβάλει στην εύκολη και γρήγορη συναρμολόγηση και αποσυναρμολόγηση, διευκολύνοντας τη λειτουργία της πολυκατοικίας παράλληλα με τη διεξαγωγή των σχετικών εργασιών. Γ) Στα δώματα, πέρα από τις απαραίτητες διαδικασίες θερμομόνωσης και υγρομόνωσης, θα μπορούσαν να βρεθούν μέθοδοι ώστε να αποκατασταθεί η εικόνα της πέμπτης όψης, σε συνδυασμό με τη βελτίωση του μικροκλίματος, όπως η φύτευση του δώματος, ανάλογα με τις εκάστοτε στατικές αντοχές. Εξάλλου, κάτι τέτοιο ήδή προβλέπει και ο ΝΟΚ ‘12, απλά δεν έχει υπάρξει, μέχρι τώρα, κάποια ευρεία εφαρμογή της δυνατότητας αυτής. Ουσιαστικά, το πρόγραμμα αυτό θα ήταν δυνατό να βελτιστοποιηθεί, ώστε αφενός να καθιστά περισσότερο συμφέρουσα για τους ιδιοκτήτες τη συνολική αναβάθμιση μιας πολυκατοικίας, έναντι της μεμονωμένης ανακαίνισης ενός διαμερίσματος, αφετέρου να απευθύνει λύσεις που να μην περιορίζονται μόνο στην ενεργειακή της αναβάθμιση, αλλά να αξιοποιούν βιοκλιματικά στοιχεία, συνεισφέροντας, παράλληλα, σε μια βελτιωμένη αισθητική του αστικού ιστού

Ένα επιπλέον σημαντικό ζήτημα, το οποίο καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη βιωσιμότητα μιας παρέμβασης σε ένα υφιστάμενο κτήριο, είναι ο χρόνος ζωής και η δυνατότητα επέκτασής του. Κάτι τέτοιο καθορίζεται κυρίως από την αντοχή του φέροντος οργανισμού. Μια πολυκατοικία ανεγερμένη κατά τις δεκαετίες του 60 ή 70 έχει ήδη συμπληρώσει αρκετά χρόνια ζωής, χωρίς να εξαντλεί απαραίτητα τα περιθώριά αυτά, και λειτουργεί στατικά με τρόπο διαφορετικό από αυτόν που προβλέπουν 114

5.4: ενίσχυση φέροντος οργανισμού

οι σημερινοί κανονισμοί. Τα χαρακτηριστικά αυτά, ωστόσο, δεν αναιρούν απαραίτητα την στατική επάρκειά της. Προκειμένου, λοιπόν, μια πολυκατοικία να είναι μακροπρόθεσμα λειτουργική και ασφαλής, άρα ένα βιώσιμο παράδειγμα κτηρίου, πρέπει έγκαιρα να εφαρμόζονται οι κατάλληλες μέθοδοι στατικής ενίσχυσης. Μια ενεργειακή αναβάθμιση, είναι εφικτό να αρκεστεί σε λύσεις που αφορούν το εξωτερικό της, χωρίς να συνεπάγονται απαραίτητα την εκκένωσή της. Απεναντίας, η ενίσχυση του φέροντος οργανισμού πρόκειται για μια αρκετά πιο σύνθετη διαδικασία στην πράξη. Πέρα από το υψηλό απαιτούμενο κόστος, απαιτεί εργασίες που πολύ δύσκολα συνδυάζονται με την ταυτόχρονη λειτουργία των διαμερισμάτων και, επιπλέον, δεν υπάρχει πάντα η αντίστοιχη ενημέρωση ενός ιδιοκτήτη, ώστε να κριθεί σημαντική η διαδικασία αυτή. εργασίες στατικής ενίσχυσης με gunite σε κατοικία στο Μαρούσι.

(πηγή: Ελληνική Μελετητική)

Επομένως, αν, η στατική ενίσχυση απευθύνεται σε μια πολυκατοικία σε λειτουργία, με πλήθος ιδιοκτητών, θα βοηθούσε κατά πολύ η θέσπιση κάποιου προγράμματος που να χρηματοδοτεί τις εργασίες, αντίστοιχης λογικής, ενδεχομένως, με αυτή του προγράμματος “Εξοικονομώ κατ’ οίκον”. Επιπλέον, με στόχο τη διευκόλυνση της υλοποιησης στατικής ενίσχυσης, σημαντική είναι και η προτίμηση “εν ξηρώ” μεθόδων εργασίας, ώστε να ελαχιστοποιείται ο απαιτούμενος χρόνος εκκένωσης του κτηρίου. 115

εργασίες στατικής ενίσχυσης με μεταλλικά στοιχεία ακαμψίας. (πηγή:

Marneris & Partners)

Πέρα από τον ορισμό μεθόδων επέμβασης σε μια πολυκατοικία, εφαρμόσιμων σε κλίμακα κτηρίου, εξίσου σημαντική είναι η γενικότερη προσαρμογή της εγχώριας οικοδομικής δραστηριότητας σε πιο βιώσιμες πρακτικές, οι οποίες απευθύνονται συνολικά στον κύκλο ζωής των κτηρίων, και όχι αποκλειστικά στο λειτουργικό τους στάδιο. Είτε για την εκ νέου ανέγερση, είτε για τις εργασίες ανακαίνισης ενός υφιστάμενου, υπάρχουν αρκετά περιθώρια τα εν λόγω κτήρια να καταστούν πιο βιώσιμα, μέσω των κατάλληλων επιλογών σε πρώτες ύλες: Συγκεκριμένα, θεμιτή είναι η επιλογή τοπικών υλικών, ελαχιστοποιώντας τις αποστάσεις μεταφοράς και, συνεπώς, την ενσωματωμένη 116

5.5: Πριν και μετά τον χρόνο ζωής του κτηρίου

τους ενέργεια. Παράλληλα, τα ίδια τα υλικά αυτά, θα μπορούσαν να είναι είτε ανακυκλωμένα, είτε, σε κάποιο ποσοστό, οι πρώτες ύλες τους να είναι ανακυκλωμένες. Μέσα στα επόμενα χρόνια, η εγχώρια αγορά οικοδομικών υλικών θα μπορούσε να στραφεί σε τέτοιου είδους υλικά, και να θεσμοθετηθούν τα κατάλληλα κίνητρα που να ευνοούν την επιλογή αυτών, έναντι συμβατικών. Τέλος, εξίσου απαραίτητη είναι και η κατάληλλη διαχείριση των απορριμάτων που προκύπτουν έπειτα από κάθε διαδικασία κατασκευής ή κατεδάφισης. Η βιομηχανία διαχείρισης οικοδομικών απορριμάτων στην Ελλάδα βρίσκεται ακόμα σε αρκετά πρώιμο στάδιο, συγκριτικά με άλλα ευρωπαϊκά παραδείγματα.

117

118

επίλογος

Η διαχείριση του κτιριακού αποθέματος αποτελεί ένα επιτακτικό ζήτημα πρός επίλυση, τόσο για την περίπτωση της Αθήνας όσο και για την πλειονότητα των σημερινών αστικών κέντρων, ελληνικών και διεθνών. Σήμερα, συνεχώς αναπτύσσεται και βελτιστοποιείται η σχετική τεχνογνωσία, ώστε να σχεδιάζονται και να κατασκευάζονται κτήρια με φιλική στο περιβάλλον συμπεριφορά. Πλήθος τέτοιων εγχώριων παραδειγμάτων έχουν ορίσει, σταδιακά, μεθόδους προσαρμόσιμες στο ελληνικό κλίμα, και έχει πραγματοποιηθεί η αντίστοιχη ενημέρωση των οικοδομικών κανονισμών. Μια δραστική βελτίωση της ποιότητας του δομημένου περιβάλλοντος δεν είναι δυνατόν να σημειωθεί, όμως, αν η γνώση αυτή δεν εφαρμοστεί αποτελεσματικά σε υφιστάμενα κτήρια. Πρέπει, λοιπόν, να αναπτυχθεί ένα σύνολο αρχιτεκτονικών λύσεων που μπορούν να αναβαθμίσουν την ενεργειακή και τη βιοκλιματική συμπεριφορά κτηρίων, τα οποία δεν είχαν σχεδιαστεί αρχικά ώστε να πληρούν τέτοιες προδιαγραφές. Η εφαρμογή των μεθόδων αυτών, είναι σημαντικό να συνάδει με στις λειτουργικές, ιδιοκτησιακές ιδιαιτερότητες του κτηρίου. Επιπλέον, αν και σταδιακά σημειώνεται η αντίστοιχη πρόοδος, είναι απαραίτητη η συνολική θεώρηση του κύκλου ζωής ενός κτηρίου, και η προσπάθεια αυτός να αξιοποιείται αποτελεσματικά και μακροπρόθεσμα. Το ζήτημα αυτό απαιτεί την προσαρμογή πλήθους σχετικών ρυθμιστικών ζητημάτων.

119

120

βιβιλιογραφία Α: ελληνική βιβλιογραφία

Ανδρεαδάκη, Ε. (2006), Βιοκλιματικός σχεδιασμός Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη Αξαοπούλου, Α., Περτικιόζογλου, Ε. (2015), Αποτυπώσεις του αστικού μύθου - Έντυπες αναπαραστάσεις της αθηναϊκής πολυκατοικίας, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Εφημερίδα “Η Καθημερινή” (2017), 100 διαμερίσματα στα Εξάρχεια αγόρασε Κινέζος επενδυτής, του Νίκου Ρουσάνογλου, [Online] Available: http://www.kathimerini. gr/931298/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/100-diamerismata-sta-e3arxeia-agorase-kinezos-ependyths (τελευταία πρόσβαση: 15 Ιανουαρίου 2018)

Εφημερίδα “Η Καθημερινή” (2017), «Πράσινες» εργατικές πολυκατοικίες στην Αγία Βαρβάρα, της Ιωάννας Φωτιάδη, [Online] Available: http://www.kathimerini.gr/76735/ article/epikairothta/perivallon/prasines-ergatikes-polykatoikies-sthn-agia-varvara (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018)

Καραδήμου- Γερόλυμπου Α. (2013), Ο αστικός χώρος της Θεσσαλονίκης. Μακριές διάρκειες και γρήγοροι μετασχηματισμοί με φόντο την βαλκανική ενδοχώρα, [Online] available: http://synth09-thessaloniki. blogspot.gr/2012/11/blogpost_2808.html (τελευταία πρόσβαση: 10 Ιανουαρίου 2018)

Λέκκα, Υ. (2014), ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ: τέσσερα σημεία επέμβασης, Διάλεξη,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μάντζιου, Λ (2009), Βιοκλιματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Εκδόσεις έργον VI, Αθήνα Μπακάλη, Κ. (2016), Βιοκλιματικός και αρχιτεκτονικός 121

σχεδιασμός - Δύο συγκλίνουσες διαδικασίες, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μπίρης, Κ. (2005) Αι Αθήναι, από τον 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα Πέτρου, Δ. (2017), Αειφόρα Σχολεία: Βιώσιμη αναβάθμιση υφιστάμενων σχολικών κτηρίων, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Ρούσση, Α. (2014), Η εξέλιξη της αστικής πολυκατοικίας στην Αθήνα από το 1917 μέχρι το 2012, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Σαρηγιάννης, Γ. (2000) Αθήνα 1830-2000: Εξέλιξη – Πολεοδομία – Μεταφορές, Αθήνα, εκδόσεις Συμμετρία Τραυλός, Ι. (2005) Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα, Εκδόσεις Καπόν Τσαούσογλου, Γ. (2012), Τρισδιάστατη εξομοίωση λειτουργίας βιομηχανικού φούρνου κεραμοποιίας μεγάλης κλίμακας σε περιβάλλον SIMIO, Διπλωματική Εργασία, Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Τεχνολογίας Υπολογιστών Πανεπιστημίου Πατρών Τσαφούλιας, Θ. (2008), Η αστική πολυκατοικία σε εξέλιξη (;), Διάλεξη,Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων

Addis, B. (2006), Building with Reclaimed Components and Materials – A Design Handbook for Reuse and Recycling, Earthscan, Λονδίνο Berge B.(2000), The Ecology of Building Materials, Architectural Press, Burlington Calkins, M. (2009), Materials for Sustainable Sites: A Complete Guide to the Evaluation, Selection and Use of Sustainable Construction Materials, John Wiley and Sons, Hoboken NJ Curwell, S., Fox, B., Greenberg, M., March, C. 122

Β. ξένη βιβλιογραφία

(2002), Hazardous Building Materials – A guide to the selection of environmentally responsible alternatives, Spon Press, Λονδίνο Hammond, G.P.,Jones, C.I. (2006), Embodied Energy and Carbon Footprint Database, Department of Mechanical Engineering, University of Bath, Ηνωμένο Βασίλειο

Γ. Ιστοσελίδες

BUILDUP- The European Portal For Energy Efficiency in Buildings, Zaramaga - Social housing renovation challenge in sustainability, 2 Μαρτίου 2017, [Online] Available: http://www.buildup.eu/en/practices/cases/zaramaga-social-housing-renovation-challenge-sustainability-0 (τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

Cambridge Online Dictionary, [Online] Available: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/ (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018) Circular Ecology, Sustainability and sustainable development - What is sustainability and what is sustainable development?, [Online] Available: http://www.circularecology.com/ sustainability-and-sustainable-development.html#.WQ8IN1LhM6U (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

DIVISARE, [Online] Available: https://divisare.com/projects/302335-netti-architetti-alberto-muciaccia-edificio-residenziale-picos_02senza-titolo (τελευταία πρόσβαση: 29 Ιανουαρίου 2018) European Environment Agency, Municipal waste management across European countries (16 Νοεμβρίου 2016), [Online] Available: https://www.eea.europa.eu/themes/waste/ municipal-waste/municipal-waste-management-across-european-countries (Τελευταία πρόσβαση: 22 Ιανουαρίου 2018)

EUROSTAT (2015),Gross Inland Consumption of Energy, 1990-2015, [Online] Available: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Gross_inland_consumption_ of_energy,_1990-2015_(million_tonnes_of_oil_equivalent)_YB17. png (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

Global Footprint Network, Ecological Wealth of Nations, [Online] Available: http://www.footprintnetwork.org/content/documents/ecological_footprint_nations/ (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

123

IEA (2011), Energy Policies of IEA Countries- Greece2011 Review, σελ. 18, [Online] Available: https://www.iea.org/ publications/freepublications/publication/Greece2011_unsecured.pdf (Τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018)

Intergovernmental Panel on Climate Change, Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change, σελίδα 675, [Online] Available: http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_chapter9.pdf Ιανουαρίου 2018)

(Τελευταία πρόσβαση: 19

Αρχιτεκτονικό γραφείο Buerger Katsota Architects, [Online] Available: http://www.buerger-katsota.com/projects/student-studios/ (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

Αρχιτεκτονικό γραφείο Netti Architetti, [Online] Available: http://ec2.it/nettiarchitetti/projects/302335-netti-architetti-alberto-muciaccia-edificio-residenziale-picos_02 (Τελευταία πρόσβαση: 18 Ιανουαρίου 2018) Αρχιτεκτονικό γραφείο Γ. Ανδρεάδη, [Online] Available: http://adis.gr/wp/?portfolio=green-urban-quarter-pilot-project-athens (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018) Δημοσίευση Κ.Α.Π.Ε., Καινοτόμες τεχνολογίες για τα κτίρια της Ευρώπης. Ο ρόλος των Δήμων, Μάρτιος 2012, [Online] Available: http://www.cres.gr/kape/publications/pdf/10action/08_sfakianaki.pdf (τελευταία πρόσβαση: 12 Ιανουαρίου 2018)

Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), ΕΛΣΤΑΤ, Πανόραμα απογραφικών δεδομένων Χαρτογραφική εφαρμογή, [Online] Available: https://panorama. statistics.gr/το-έργο (τελευταία πρόσβαση: 29 Ιανουαρίου 2018)

Ειδική Γραμματεία Επιθεώρησης Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Χρήσιμες Ερωταπαντήσεις για το Πιστοποιητικό Ενεργειακής Απόδοσης (Π.Ε.Α.), [Online] Available: http:// www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=e6ZYgIszjc8%3D&tabid= (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

Εταιρεία διαχείρισης φοιτητικών εστιών Hamlet, [Online] Available: http://studentflats.gr/gr/locations/view/hamlet-κυψέλη (τελευταία πρόσβαση: 21 Ιανουαρίου 2018) Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας (ΚΑΠΕ), [Online] Available: http://www.cres.gr/services/istos.chtm?prnbr=25339&locale=el Ιανουαρίου 2018)

(τελευταία πρόσβαση: 29

Πρόσοψη: Πρόγραμμα ανάπλασης προσόψεων 124

κτηρίων, [Online] Available: http://www.prosopsi.gr/gr/aboutUs.html (τελευταία πρόσβαση: 20 Ιανουαρίου 2018)

Στάμπολης, Κ., Αθανασάκου Ε. (2012), The Greek Experience in using EU Structural Funds for increasing the energy performance of buildings, σελ. 14, [Online] Available: http://bpie.eu/wp-content/uploads/2015/10/case_greece.pdf (Τελευταία πρόσβαση: 19 Ιανουαρίου 2018)

Τριανταφυλλόπουλος, Ν. (2015), Το κτιριακό απόθεμα του κέντρου της Αθήνας, [Online] Available: http:// www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/κτηριακό-απόθεμα/, πρόσβαση: 27 Ιανουαρίου 2018)

(τελευταία

Τράπεζα της Ελλάδος, Δείκτες Τιμών Οικιστικών Ακινήτων (Νέοι Πίνακες), [Online] Available: http://www.bankofgreece.gr/BoGDocuments/Νέοι_Πίνακες_Τιμών_Κατοικιών_full.pdf (τελευταία πρόσβαση: 22 Ιανουαρίου 2018)

Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Εξοικονόμηση Ενέργειας στα Κτήρια, Συχνές Ερωτήσεις, [Online] Available: http://exoikonomisi.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=698, (τελευταία πρόσβαση: 23 Ιανουαρίου 2018)

Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Ανανεωμένο Πρόγραμμα «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» με ευνοϊκούς όρους, [Online] Available: http://www.ypeka.gr/?tabid=526 (τελευταία πρόσβαση: 23 Ιανουαρίου 2018)

Δ. Νομοθεσία

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (1929), Νόμος περί της ιδιοκτησίας κατ ’ορόφους, ΦΕΚ 4,τεύχος Α΄, 4/9 Ιανουαρίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (1929), Διάταγμα περί γενικού οικοδομικού κανονισμού του Κράτους, ΦΕΚ 155, τεύχος Α΄, 3/22 Απριλίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (1955), Ν. Διάταγμα περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του Κράτους, ΦΕΚ Α΄226, 9/30 Σεπτεμβρίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (1968), Α. Ν. Περί του ύψους των οικοδομών και ελευθέρας δομήσεως, ΦΕΚ Α’ 95 /4 Μαίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (1973), Ν. Διάταγμα περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του Κράτους, ΦΕΚ 125

Α΄363/9 Σεπτεμβρίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (1985), Π. Διάταγμα περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του Κράτους, ΦΕΚ Α΄210/18 Δεκεμβρίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (2000), Νόμος 2831 περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του Κράτους, ΦΕΚ Α΄140, 9/13 Ιουνίου Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (2012), Νόμος 4067, Νέος Οικοδομικός Κανονισμός, ΦΕΚ Α΄79, 9 Απριλίου

126

127

128