ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΩΝ ΠΡΟΘΕΣΕΩΝ by Anna Konstantopoulou

Αρχιτεκτονική Απρόβλεπτων Προθέσεων Άννα Κωνσταντοπούλου Δημήτρης Ντούπας

Επιβλέπουσες καθηγήτριες: Ρίβα Λάββα, Αθηνά Σταυρίδου Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σεπτέμβριος 2019 Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ευχαριστούμε τις καθηγήτριές μας για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση.

Περιεχόμενα Εισαγωγή

ΣΕΛΙΔΕΣ 7-9

Κεφάλαιο 1: Η αρχιτεκτονική του μέλλοντος 1.1 2050 – σχεδιάζοντας το αύριο. 1.2 Η κοινωνία της πληροφορίας. 1.3 Το όραμα μιας «περιρρέουσας ευφυίας». 1.4 Η αρχιτεκτονική του «υπερσώματος».

11-22

Κεφάλαιο 2: «Ευφυή» περιβάλλοντα 2.1Τι είναι «ευφυές» περιβάλλον; 2.2 Το σπίτι του μέλλοντος ως πρόδρομος ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος. 2.3 Το «ευφυές» κτίριο. i. Ιδιότητες των «ευφυών» κτιρίων. ii. Παραδείγματα «ευφυών» κτιρίων 2.4 Η «έξυπνη» πόλη. i. Από την «τυπική» στην «έξυπνη» πόλη. ii. Οι ψηφιακές τεχνολογίες και οι εφαρμογές της «έξυπνης» πόλης.

23-44

Κεφάλαιο 3: Η σημασία του σεναρίου στον σχεδιασμό 3.1 Εισαγωγή στη μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική. 3.2 Η έννοια του διαγράμματος. 3.3 Πρόγραμμα και διαπρογραμματισμός (cross-programming). 3.4 Περιβάλλοντα εκτός ελέγχου (out of control). 3.5 Μελέτες περιπτώσεων. i. Fun Palace – Cedric Price ii. Seattle Central Library – OMA iii. Saltwater pavilion - ONL

45-57

Κεφάλαιο 4: Προκλήσεις των «ευφυών» περιβάλλοντων 4.1 Διαχείριση απορρήτου και προσωπικών δεδομένων στα «ευφυή» περιβάλλοντα. 4.2 Κοινοποίηση προσωπικών δεδομένων και Ψηφιακές Επικράτειες (Digital Territories). 4.3 Ελευθερία ή υποδούλωση;

59-69

Συμπεράσματα Πηγές

71-74

75-83

Λέξεις-Κλειδιά νέες τεχνολογίες «ευφυές» περιβάλλον διαδίκτυο αντικειμένων ροϊκό περιβάλλον στατικό περιβάλλον μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική διάδραση δεδομένα και πληροφορίες σενάριο κατοίκησης «υπερσώμα» «περιρρέουσα ευφυία» «έξυπνη» πόλη γεωγραφικός εντοπισμός επαυξημένη πραγματικότητα διάγραμμα διαπρογραμματισμός περιβάλλοντα εκτός ελέγχου απόρρητο και προσωπικά δεδομένα πανταχού παρούσα υπολογιστική ισχύς ψηφιακή επικράτεια

Εισαγωγή

Αφορμή Ένα τυπικό απόγευμα στο Πολυτεχνείο του Τορίνο οι φοιτητές δουλεύουν μέχρι αργά στις αίθουσες. Ξαφνικά, τα φώτα αρχίζουν να αναβοσβήνουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα δίνοντας το σήμα. Οι φοιτητές αρχίζουν να μαζεύουν τα πράγματά τους και να φεύγουν. Είναι η ώρα που το Πολυτεχνείο κλείνει για το βράδυ και με αυτόν τον τρόπο το ίδιο το κτίριο ειδοποιεί τους φοιτητές. Διαβάζοντας το τεύχος 85 του περιοδικού Architectural Design συναντούμε μια πολύ ενδιαφέρουσα περιγραφή. Η Molly Wright Steenson γράφει: «Το σπίτι μου «έγινε τούβλο». Έτσι λέγαμε όταν άλλαζες το λειτουργικό σύστημα του κινητού σου αντίθετα με τις προδιαγραφές του και αυτό μετατρεπόταν σε ένα μη αποκρινόμενο τούβλο. Όμως, σε αυτή την περίπτωση ήταν το σπίτι μου. Το ενοίκιό μου άργησε μία ώρα, ήταν περασμένα μεσάνυχτα και η πόρτα μου δεν άνοιγε. Χωρίς μια άμεση χρηματική συναλλαγή, δε θα μου επέτρεπε την είσοδο».1 Το περιβάλλον μέσα στο οποίο κατοικούμε, εργαζόμαστε και κινούμαστε μεταβάλλεται με γρήγορους ρυθμούς. Οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν εισβάλει για τα καλά στην καθημερινότητά μας και σταδιακά αλλάζουν τους χώρους στους οποίους βρισκόμαστε καθώς και την εμπειρία της αρχιτεκτονικής. Μιλάμε πλέον για «έξυπνα» και «ευφυή» κτίρια και πόλεις, για οντότητες που έχουν προθέσεις και παίρνουν αποφάσεις. Πέρα από το δομημένο περιβάλλον που μας περιβάλλει όμως, μεταβάλλεται και η σχέση κατοίκου – κτιρίου από κάτι σταθερό και στατικό σε σχέση χρήστη – μηχανής οι οποίοι αλληλεπιδρούν και ανατροφοδοτούνται. Διαπιστώνοντας αυτή τη μεταβολή που

εισαγωγή

υφίσταται στους χώρους που ζούμε καθημερινά, συνειδητοποιούμε ότι πλέον αρχίζουν να δημιουργούνται σε αυτούς περισσότερες διαστάσεις μέσα από τις οποίες μπορούμε να τους αντιληφθούμε. Μία διάσταση που πλέον γίνεται φανερή, για παράδειγμα, είναι αυτή (της μεταβολής) του χρόνου η οποία ουσιαστικά «οπτικοποιείται» μέσα από τις διάφορες μεταβολές που συμβαίνουν σε πραγματικό χρόνο σε αυτούς τους χώρους. Οι παραπάνω χώροι λοιπόν, αποκτούν τη δυνατότητα να λαμβάνουν και να μεταδίδουν ερεθίσματα καθώς και να μεταβάλλουν τις παραμέτρους τους σύμφωνα με αυτά. Δεν μεταβάλλεται μόνο το περιβάλλον μας όμως, σημαντική αλλαγή συντελείται και ως προς τον νέο ρόλο του αρχιτέκτονα και για το πώς αυτός διαχειρίζεται και σχεδιάζει «ευφυή» περιβάλλοντα. Ο αρχιτέκτονας καλείται να ανταποκριθεί στις αναδυόμενες ανάγκες των κατοίκων ενός χώρου και να συμπεριλάβει από την αρχή του σχεδιασμού του τα πιθανά σενάρια χρήσης του.

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

1. Wright Steenson Molly, ‘Bricked House’, Architectural Design vol.85, 2015, σελ. 112

Ερωτήματα

εισαγωγή

Η υπόθεση εργασίας, λοιπόν, διαμορφώνεται ως εξής: • Εφόσον οι ψηφιακές τεχνολογίες στα «ευφυή» περιβάλλοντα διαχειρίζονται την πολυπλοκότητα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ χρήστη – κατασκευής – περιβάλλοντος, ποιες επιπλέον ευθύνες έχει ο αρχιτέκτονας; • Κάτω από ποιές συνθήκες/ προϋποθέσεις η διάδραση αυτή των ανθρώπων με τα «ευφυή» περιβάλλοντα αλλάζει/ εμπλουτίζει την εμπειρία του χώρου; • Με ποιον τρόπο το πρόγραμμα/ σενάριο κατοίκησης ενός χώρου μεταβάλλεται από κάτι σταθερό και αμετάβλητο κατά τη διάρκεια χρήσης του σε μία αρχιτεκτονική απρόβλεπτων προθέσεων; Η παρούσα ερευνητική εργασία εξετάζει τη σχέση του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου με το συνεχώς μεταβαλλόμενο και ροϊκό περιβάλλον. Ποιες σταθερές παραμένουν και σε ποιο βαθμό επηρεάζονται οι επιθυμιες και οι ελευθερίες των ατόμων; Ποιες ελευθερίες του ανθρώπου αλλιώνονται στο σταθερό περιβάλλον και ποιες διατηρούνται ακέραιες στο ροϊκό περιβάλλον και vice versa;

Κεφάλαιο 1 Η αρχιτεκτονική του μέλλοντος

1.1 2050 – Σχεδιάζοντας το αύριο

τα υλικά της κατασκευής, καθώς με τη βοήθεια της τεχνολογίας θα είναι δυνατό να παράγονται τα υλικά σε τοπικό επίπεδο και δε θα υπάρχει ανάγκη για μεταφορά τους από άλλες χώρες ή ηπείρους, όπως συμβαίνει σήμερα. Όπως υποστηρίζει ο Fisher, ο νέος ρόλος που θα αναλάβει ο αρχιτέκτονας είναι αυτός του διαχειριστή των διαδικασιών του σχεδιασμού, 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100

Εικόνα 1:

Σχηματική επεξήγηση του άρθου του Fisher για το τι είναι η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση

0101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010101010001010101110101

ρόλος που θα κάνει εφικτή τη συμμετοχή των πολιτών, της κοινότητας ή άλλων ομάδων στη δημιουργία του περιβάλλοντος στο οποίο κατοικούν.3 Η ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων, η αίσθηση του χώρου στον οποίο κατοικούν ή εργάζονται, είναι ένας σημαντικός παράγοντας που θα καθορίσει τον αποτελεσματικότερο σχεδιασμό του

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

2. Luebkeman Chris, ‘Introduction’, Architectural Design vol. 85, 2015, σελ. 10 3. Fisher Thomas, ‘Welcome to the Third Industrial Revolution’, Architectural Design vol. 85, 2015, σελ. 42-44

10101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101

Στην εισαγωγή του τεύχους 85 του περιοδικού Architectural Design με τίτλο «2050: Designing our tomorrow», ο Chris Luebkeman γράφει ότι το να σκεφτούμε πώς θα είναι ο κόσμος μας σε 35 χρόνια είναι μια άσκηση εικασίας. «Όπως μια αχτίδα φωτός μπορεί να φωτίσει το δρόμο μπροστά μας, έτσι, το να λάβουμε υπόψη τις διεθνείς τάσεις μπορεί να μας βοηθήσει να διακρίνουμε πού συγκλίνουν οι δρόμοι και να μας οδηγήσει σε εποικοδομητικά συμπεράσματα».2 Στο τεύχος αυτό, άνθρωποι από διαφορετικούς τομείς και με διαφορετικές απόψεις κλήθηκαν να οραματιστούν τον κόσμο μας το 2050. Πώς φαντάζονται ότι θα λειτουργούν οι πόλεις και τα κτίρια, το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε; Παρακάτω παραθέτουμε ορισμένες από τις απόψεις που μας φάνηκαν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για την πορεία της εργασίας: «Καλώς ήρθατε στην Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση» είναι ο τίτλος του άρθρου του Thomas Fisher. Μέχρι το 2050 η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση θα έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές τόσο στην πρακτική της αρχιτεκτονικής αλλά και στην ίδια την αρχιτεκτονική, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Η οικονομία των τελευταίων 100 χρόνων που βασίζεται στη μαζική παραγωγή και μαζική κατανάλωση, θα ανατραπεί καθώς στο προσκήνιο θα έρθει η οικονομία της μαζικής εξατομίκευσης. Οι ψηφιακές τεχνολογίες όπως η τρισδιάστατη εκτύπωση, η κοπή με λέιζερ ή το CNC, θα δώσουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να παράγουν μόνοι τους τμήματα ή και ολόκληρα τα κτίριά τους. Δεν θα υπάρχει πλέον η σαφής διάκριση μεταξύ παραγωγού – καταναλωτή, καθώς τα άτομα θα μπορούν να παράγουν το περιβάλλον τους. Αυτή η αλλαγή θα επηρεάσει και τον τρόπο που προμηθευόμαστε

κεφάλαιο 1

1.1 2050 - σχεδιάζοντας το αύριο 1010101010111101101101001010100101010101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111

0101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001

Εικόνα 2:

Al Bahr Towers, Abu Dhabi, 2013

Η δυναμική όψη των πύργων είναι σχεδιασμένη για να ανταποκρίνεται στην κίνηση του ηλίου, ώστε να προσφέρει θερμομόνωση και κατάλληλη θερμοκρασία στο εσωτερικό των κτιρίων.

0101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010

101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001010000111100101101010100

περιβάλλοντος, υποστηρίζει η Karin Lepasoon στο άρθρο της «Healthy Humane Buildings». Το 2050 οι άνθρωποι θα βαθμολογούν τα κτίρια με βάση την εμπειρία τους. Έτσι, ένα σχολείο που προκαλεί στρες στα παιδιά θα έχει μειωμένες εγγραφές ή ένα κτίριο επιχειρήσεων που έχει τη φήμη του υγιούς περιβάλλοντος θα έχει υψηλή ζήτηση ως επαγγελματική στέγη. Αυτή η βαθμολογία θα βοηθήσει να κτίζονται εξ‘αρχής αποτελεσματικά και υγιή κτίρια, το κόστος των οποίων θα υπολογίζεται από την αρχή, καθώς θα λαμβάνεται υπόψη τόσο το κόστος της κατασκευής όσο και της λειτουργίας του. Έτσι, θα κτίζονται κτίρια υψηλής απόδοσης, τα οποία βοηθούν στο να έχουμε ανθρώπους με υψηλή αποδοτικότητα.4 O Dan Hill στο άρθρο του «The street as a platform» περιγράφει το νέο είδος της πόλης που έχει ήδη αρχίσει να αναδύεται, αυτό της αλγοριθμικής πόλης. Οι διάφορες υπηρεσίες όπως είναι το Airbnb ή το Uber, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η δυνατότητα της σύνδεσης στο διαδίκτυο εν κινήσει ήδη διαμορφώνουν την εμπειρία του αστικού χώρου. Η αλγοριθμική πόλη - η «έξυπνη» πόλη – στηρίζεται στις παραπάνω εφαρμογές που διαχειρίζονται τα δεδομένα και υπόσχεται αποδοτικότητα και παροχή υπηρεσιών κατά παραγγελία με κέντρο τον πολίτη. Περιγράφοντας την πόλη του 2050, ο Hill αναφέρει ότι οι δρόμοι της πόλης είναι ένα «φαράγγι» δραστηριοτήτων. Κάθε μεταβολή της θερμοκρασίας ή της θέσης του ηλίου παράγουν δεδομένα βοηθώντας τις προβλέψεις της πόλης. Οι προβλέψεις της πόλης βοηθούν και στην αυξανόμενη ανάγκη για βελτιστοποίηση της κυκλοφορίας στους υπάρχοντες δρόμους αντί να γίνονται νέα έργα για την κυκλοφορία. Η

κεφάλαιο 1

ανοικοδόμηση έχει μειωθεί αισθητά, καθώς τα παλιά κτίρια αναβαθμίζονται με νέες προσόψεις από νανοκυτταρίνη, που μπορούν να μειώνουν το θόρυβο και να ανταπεξέρχονται στις εξωτερικές συνθήκες. Σε κάποιο κτίριο, η φυτεμένη όψη μπορεί να ανθίσει ώστε να μην ανέβει η θερμοκρασία του εσωτερικού καθώς πέφτει πάνω της το φως του ήλιου. Οι πόλεις μας θα λειτουργούν και θα προσφέρουν εμπειρίες με τελείως διαφορετικό τρόπο, όσο οι αλγόριθμοι της πόλης μπορούν να ανταποκρίνονται σε πραγματικό χρόνο.5 Τις πόλεις ως «ζωντανούς οργανισμούς»

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

4. Lepasoon Karin, ‘Healthy Humane Buildings’, Architectural Design vol. 85, 2015, σελ. 85-87 5. Hill Dan, ‘The Street as Platform’, Architectural Design vol. 85, 2015, σελ. 63-67

1.1 2050 - σχεδιάζοντας το αύριο

κεφάλαιο 1

1001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

Εικόνα 3 : Urban-Think Tank, Fabrica de Cultura, Baranquilla, Colombia, 2015 Το “εργοστάσιο κουλτούρας” σχεδιάστηκε ως ένα πρωτότυπο που μπορεί να επαναληφθεί το οποίο θα μπορούσε αλλάζει μορφή ώστε να παίρνει την χρήση που ταιριάζει καλύτερα στο εκάστοτε περιβαλλοντικό και κοινωνικό πλαίσιο.

10101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010

101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100

περιγράφουν και οι Alfredo Brillembourg, Hubert Klumpner και Alexis Kalagas στο άρθρο τους με τίτλο «EL Sur Global: Future resilient city». Υποστηρίζουν ότι η πόλη του μέλλοντος βρίσκεται σε μια κατάσταση διαρκούς ροής, ανάπτυξης και παραγωγής νέων χρήσεων. Ουσιαστικά, δεν υπάρχει ποτέ ένα «τελικό προϊόν». Το ίδιο οραματίζεται και ο Andrea Branzi, μία πόλη «σαν μια υπερσύγχρονη φαβέλα», μια αστική κατασκευή που έχει αναστρέψιμες δομές, οι οποίες αλλάζουν και ανασυντίθενται για να φιλοξενήσουν καινούριες λειτουργίες. Ήδη ο Le Corbusier με την ιδέα του Domino και ο John Habraken που προχώρησε παραπέρα την ιδέα αυτή, οραματίστηκαν ένα κτίριο που συνεχώς αλλάζει, μια ανοικτή και ευέλικτη δομή. Έτσι, η ιδέα των ανοικτών κτιρίων το 2050 επιδιώκει τελικά να βρει μια ισορροπία μεταξύ της σταθερότητας και της αλλαγής που ψάχνουν οι άνθρωποι, είναι ένας μηχανισμός για να προωθήσει την παραγωγική αστική ανάπτυξη.6 Παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις και τα διαφορετικά οράματα για το 2050, παρατηρούμε ότι όλοι οι αναφερόμενοι συγγραφείς κάνουν σαφείς αναφορές στην ανάδυση της έξυπνης πόλης ή του έξυπνου περιβάλλοντος. Κάτοικοι, κτίρια και ψηφιακές τεχνολογίες σχετίζονται άμεσα, συνυπάρχουν και συνεργάζονται για τη βελτιστοποίηση της ποιότητας του χώρου και της ζωής των κατοίκων. Η συσχέτισή τους γίνεται μέσω των δεδομένων και των δικτύων. Αξίζει λοιπόν να αναλύσουμε τί είναι τα «ευφυή» περιβάλλοντα και πώς οι άνθρωποι διαδρούν με αυτά.

100010100000001010111110101001010101000101010111010100100101010010100001111001011010101001010101010111101101101001010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

6. Brillembourg Alfredo, Klumpner Hubert, Kalagas Alexis, ‘El Sur Global: Future Resilient City’, Architectural Design vol. 85, 2015, σελ. 102-105

1.2 Η κοινωνία της πληροφορίας 01001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010

Εικόνα 4:

“Έξυπνα” κολάρα της εταιρίας Kryon

010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100

1010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001010000111100101101010100101010101011110110110100101

Διανύουμε την ψηφιακή εποχή που διακρίνεται για την ευκολία πρόσβασης, μεταφοράς και ανταλλαγής σε πληροφορίες και δεδομένα, κάτι που στο παρελθόν ήταν δύσκολο ή ακόμα και σε πολλές περιπτώσεις αδύνατο. Η αρχιτεκτονική του σήμερα καλείται να συνδιαλλαγεί με την κοινωνία της πληροφορίας, αναζητώντας ένα νέο status quo. Όπως χαρακτηριστικά διαφαίνεται και από την Biennale αρχιτεκτονικής του 2014, o Rem Koolhaas, υπογράμμισε ότι στη φάση που βρίσκεται η αρχιτεκτονική σήμερα, «κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο σχεδιάζεται προκειμένου να συνεργαστεί με τεχνολογίες βάσης δεδομένων». 7 Ήδη παρατηρούμε ότι πολλά προϊόντα σήμερα συσχετίζονται με τη συλλογή τέτοιου τύπου δεδομένων. Αισθητήρες και μικροσυστήματα έχουν ενσωματωθεί σε καθημερινά αντικείμενα. Σε αυτά ανήκουν πλέον ακόμα και ορισμένα κολάρα για κατοικίδια8 ή ηλεκτρικές οδοντόβουρτσες9 που «παρακολουθούν» τις συνήθειες υγιεινής των δοντιών των χρηστών τους και στέλνουν ασύρματα αναφορά στον οδοντίατρό τους. Όπως αντίστοιχα και τα google-glasses10 που μπορούν να καταγράψουν τη θέση του χρήστη τους και να του ψιθυρίσουν οδηγίες, λειτουργώντας κι ως GPS. Παρόλο που τα παραπάνω προϊόντα αποτελούν κάποιες μικροεφαρμογές/gadgets, ξεκάθαρα επιδεικνύονται οι δυνατότητες και η δυναμική που αναδύεται από τη συλλογή και την ανάλυση δεδομένων και πληροφοριών (data). Σύμφωνα με τον R. Koolhaas11, η τεχνολογία τα τελευταία πέντε χιλιάδες χρόνια έχει απο-

κεφάλαιο 1

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

7. https://www.architectmagazine.com/technology/whats-past-and-whats-next-in-architecture-at-the-venice-biennale_o 8. http://kyontracker.com/ 9. https://www.theguardian.com/technology/2014/feb/26/oral-b-smart-toothbrush-dentists-spy-on-your-brushing 10. https://www.google.com/glass/start/ 11. https://www.architectmagazine.com/technology/whats-past-and-whats-next-in-architecture-at-the-venice-biennale_o

1.2 Η κοινωνία της πληροφορίας

01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000

001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101

Εικόνα 5 :

Το σύστημα της εταιρίας Steelcase βασίζεται σε αισθητήρες που τοποθετούνται στους χώρους των γραφείων για την καλύτερη οργάνωση και επίδοσή της εταιρίας που χρησιμοποιεί τους χώρους αυτούς.

1000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

έχουν «κυκλοφορήσει» στην αγορά τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εταιρία Steelcase με την εφαρμογή της «Smart + Connected Workplace»15. Χρησιμοποιώντας συστήματα βασισμένα σε αισθητήρες, η εφαρμογή αυτή δίνει feedback στον χρήστη της για την οργάνωση και τη βελτιστοποίηση της χρήσης των χώρων των γραφείων, όπως φαίνεται και στην παρακάτω εικόνα. 01010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0

δοθεί στην αρχιτεκτονική με τρόπο «βουβό και σιωπηλό». Κι αυτό, αφού αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως τοίχοι, παράθυρα και άλλα εντάσσονται στο αρχιτεκτόνημα ως «άφωνα» εξαρτήματα. Στα παραπάνω, ο ίδιος προσθέτει ότι «μπορούμε να διαδράσουμε με ένα παράθυρο μόνο, ανοίγοντας και κλείνοντάς το. Αλλά το παράθυρο δεν μπορεί να μας γνωστοποιήσει τη θερμοκρασία ή αν οι ακτίνες του ηλίου που το διαπερνούν μεταφέρουν μεγάλη ποσότητα ακτινοβολίας UV». Η εισαγωγή δεδομένων και πληροφοριών στα κτίρια σήμερα γίνεται μέσα από διάφορα συστήματα12 που μπορούν να απομονώσουν από το περιβάλλον δεδομένα και πληροφορίες (input). Στη συνέχεια, αυτά υποβάλλονται σε επεξεργασία και παράγεται ένα αποτέλεσμα (output). Το αποτέλεσμα αυτό αποτελεί μια διαδικασία που, υπό όρους, μπορεί να οδηγήσει σε μεταβολή μιας κατάστασης μέσω της κίνησης ή αλλαγής ορισμένων μεταβλητών. Ο Tim Chartier13 υποστηρίζει πως τα κρίσιμα στάδια που αφορούν στον «κύκλο ανάλυσης δεδομένων»14 είναι πέντε. Το πρώτο σχετίζεται με τη συλλογή δεδομένων. Επόμενο βήμα είναι η οπτικοποίησή τους. Στη συνέχεια, γίνεται η ανάλυση τους. Απαραίτητο βήμα και τέταρτο στάδιο του «κύκλου» είναι η εξέταση και επαλήθευσή τους έτσι ώστε, στο τέλος της διαδικασίας, να πραγματοποιηθεί μία αλλαγή ή κάποια διόρθωση. Η παραπάνω διαδικασία, για παράδειγμα, θα μπορούσε να εφαρμοστεί για τη βελτίωση των συνθηκών σε έναν επαγγελματικό χώρο προκειμένου να αυξηθεί η αποδοτικότητα των εργαζομένων ή η μείωση του στρες. Τέτοιου τύπου «έξυπνα» συστήματα

κεφάλαιο 1

12. Αισθητήρων, επεξεργαστών και υπέρυθρης τεχνολογίας. 13. Professor Tim Chartier, PhD. of University of Colorado (https://marialorenalehman.com/post/building-data-visualization-can-make-better-architect) 14. Μτφρ. του όρου «data analysis cycle» Chartier Tim., Big Data: How Data Analytics is Transforming the World., The Great Courses. Lecture 2), 2014 15. https://info.steelcase.com/workplace-advisor

1.2 Η κοινωνία της πληροφορίας

κεφάλαιο 1

Ως εκ τούτου, γίνεται φανερή η δυνατότητα δημιουργίας ενός περιβάλλοντος στο οποίο η ροή πληροφορίας που «εγκλωβίζεται» από τα τοποθετημένα συστήματα αποτελεί την κινητήριο δύναμη για την αναδιάρθρωση και τροποποίησή του. Δυνητικά οδηγεί στη δημιουργία ενός δυναμικού περιβάλλοντος. Σε γενικότερο πλαίσιο ωστόσο, εγείρονται προβληματισμοί στο πώς αυτή η διαδικασία μπορεί να ενσωματωθεί στο σχεδιασμό ενός χώρου και να μην προσαρτηστεί σε αυτόν εκ των υστέρων, αποτελώντας ουσιαστικά ένα κομμάτι της αρχιτεκτονικής του. Στο βιβλίο Ψηφιακός Τοπικισμός16, ο Δημήτρης Παπαλεξόπουλος υπογραμμίζει πως «οι τεχνολογίες δε στέκονται πλέον «απέναντι» ή σε ρήξη με το σχεδιασμό του χώρου αλλά κατανέμονται σε αυτόν που σχεδιάζεται και για να τις υποδεχτεί».

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

16. Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Ψηφιακός Τοπικισμός, Libro, Αθήνα, 2008, σελ. 149-150

1.3 Το όραμα μιας «περιρρέουσας ευφυίας»

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

0010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101

01001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000

Εικόνα 6

011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010111010100100101010010100001111001

«Μία νεαρή μητέρα βρίσκεται καθ’ οδόν για το σπίτι της οδηγώντας το αυτοκίνητό της. Συνοδηγός είναι η οκτώ μηνών κόρη της που κοιμάται στο παιδικό κάθισμά της. Το βρέφος προστατεύεται από ένα ευφυές σύστημα που ονομάζεται SBE 2, το οποίο σχετίζεται με τους αερόσακους του οχήματος και θα ήταν καίριο σε περίπτωση ατυχήματος. Το σύστημα αυτό μπορεί να εντοπίσει το πότε βρίσκεται παιδικό κάθισμα στο εσωτερικό του οχήματος και να απενεργοποιήσει τους αερόσακους σε περίπτωση ατυχήματος έτσι ώστε να προστατεύσει το βρέφος. Φτάνοντας στο σπίτι της, μία κάμερα παρακολούθησης την αναγνωρίζει και αυτόματα απενεργοποιεί το συναγερμό, ξεκλειδώνει την πόρτα τη στιγμή που φτάνει σε αυτή και ανοίγει τα φώτα στο επίπεδο φωτεινότητας που το σύστημα ελέγχου του σπιτιού έχει μάθει ότι προτιμά. Στη συνέχεια, η μητέρα ετοιμάζεται να πάει στην αγορά για να αγοράσει τις προμήθειες της εβδομάδας. Το «ευφυές» ψυγείο έχει μελετήσει την κατανάλωση φαγητού της οικογένειας και γνωρίζει τις προτιμήσεις της όπως και το τι έχει καταναλωθεί από την τελευταία φορά που πήγε για ψώνια. Αυτές οι πληροφορίες έχουν καταγραφεί από ένα εσωτερικό σύστημα εντοπισμού και μία ασύρματη επικοινωνία με τα «ευφυή» ντουλάπια της κουζίνας. Βασισμένο σε αυτές τις πληροφορίες, το ψυγείο δημιουργεί μία λίστα για ψώνια, ανακτεί τις προσφορές από τα πέντε διαφορετικά σούπερ-μάρκετ της γειτονιάς στο διαδίκτυο και στη συνέχεια στέλνει μία παραγγελία σε ένα με τις οικονομικότερες προσφορές και έπειτα κατευθύνει τη μητέρα

σ’ αυτό. Η νεαρή μητέρα, φτάνοντας στο σούπερ-μάρκετ βρίσκει το καροτσάκι γεμάτο με τα πράγματα που βρίσκονται στη λίστα της. Αυθόρμητα, αποφασίζει να προσθέσει τρία ακόμα πράγματα και να αποχωρήσει από αυτό. Αντί να βάλει τις αγορές της σε μία σακούλα, όλα τα προϊόντα που βρίσκονται στο καροτσάκι ανιχνεύονται ταυτόχρονα από έναν αναμεταδότη RFID18 και αποστέλλονται οι πληροφορίες στο ταμειακό μηχάνημα.»

0110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010010101 0100001111001011010101001010101010111101101101

Ο M.Raisinghani μας προτρέπει να οραματιστούμε το εξής σενάριο17:

κεφάλαιο 1

17. Raisinghani Mahesh S., et al., ‘Ambient Intelligence: Changing Forms of Human-Computer Interaction and Their Social Implications’, 5 J. OF DIGITAL INFO, 2004 & http://jodi.ecs.soton. ac.uk/Articles/v05/i04/Raisinghani/ 18. Η απόδοση του RFID (Radio Frequency Identification) στα ελληνικά ορίζεται ως «ταυτοποίηση μέσω ραδιοσυχνοτήτων» και αποτελεί εξέλιξη των ραβδωτών κωδίκων (barcode).

1.3 Το όραμα μιας «περιρρέουσας ευφυίας»

19. Μτφρ. του όρου «internet of things».

0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011

0010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011

Εικόνα 7:

Το νυχτερινό εστιατόριο Atmosfera στο Μιλάνο.

01010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

στο χώρο και, μέσα από τα εξαρτήματα τα οποία ελέγχει, μπορεί να τον αλλάξει ριζικά. Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί η αλλαγή της λειτουργίας ενός χώρου μέσω της τροποποίησης ορισμένων παραμέτρων των ενσωματωμένων σε αυτό συστημάτων. Βάσει ενός τέτοιου σκεπτικού στο Μιλάνο, γίνεται η μετατροπή ορισμένων τραμ σε σημεία νυχτερινής διασκέδασης εν κινήσει, απλά με τη ρύθμιση του φωτισμού των βαγονιών και με την εκπομπή μουσικής από τα ηχεία που προηγουμένως χρησιμοποιούνταν για την εκφώνηση των στάσεων. Οι τεχνολογίες αυτές είναι που καθιστούν εφικτή τη σταδιακή μετατροπή ενός σταθερού περιβάλλοντος σε ροϊκό, καθώς το αόρατο πέπλο της πληροφορίας που ρέει στον χώρο σε συνδυασμό με τα ψηφιακά εργαλεία που εγκαθίστανται σε αυτόν επιτρέπουν τον έλεγχο και τη μεταβολή των συνθηκών.

0100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010101010001

Το παραπάνω σενάριο αντικατοπτρίζει μέσα σε ένα σαφές πλαίσιο, τον οραματισμό ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος. Η «περιρρέουσα ευφυία» γνωστή και με τον όρο Ambient Intelligence (ΑΙ) πρόκειται για μία τεχνολογία που λειτουργεί με βάση την πληροφορία και τα δεδομένα και αποσκοπεί στη δημιουργία μίας κοινωνίας που οι άνθρωποι θα ζουν και θα εργάζονται σε ένα περιβάλλον που τα πάντα θα συνεργάζονται και θα ανταποκρίνονται στις επιθυμίες και τις ανάγκες τους. Αυτό θα πραγματοποιείται με την ενσωμάτωση μικροσυστημάτων σε καθημερινά αντικείμενα, όπως ρούχα, έπιπλα, παιχνίδια, εξοπλισμό κουζίνας, τα οποία θα έχουν την ικανότητα να «επικοινωνούν» μεταξύ τους και να αντιδρούν σε ερεθίσματα, όπως χειρονομίες και φωνή με τρόπο φυσικό. Κεντρική ιδέα της «περιρρέουσας ευφυίας» είναι πως οι άνθρωποι θα περιβάλλονται από εκατοντάδες τέτοια συστήματα τα οποία θα δημιουργούν ένα διαδίκτυο αντικειμένων19 προσφέροντας στην καθημερινότητα των ανθρώπων άνεση, εξοικονόμηση χρόνου και χρημάτων, μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας και περισσότερη ψυχαγωγία και διασκέδαση. Ουσιαστικά πρόκειται για το συνδυασμό δύο ισχυρών τεχνολογιών του Ubiquitous Computing (πανταχού παρούσα υπολογιστική ισχύς) γνωστό κι ως Pervasive Computing (διάχυτη πληροφορική) και των Intelligent User Interfaces (ευφυείς διεπαφές χρήστη). Ουσιαστικά, η ιδέα αφορά σε ένα δίκτυο συστημάτων που λειτουργεί προκειμένου να ικανοποιήσει ανθρώπινες επιθυμίες και ανάγκες. Το σύστημα αυτό είναι κάτι μη απτό και άυλο. Εν τούτοις, δίνει μια διαφορετική διάσταση

κεφάλαιο 1

1.3 Το όραμα μιας «περιρρέουσας ευφυίας»

10010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010

Εικόνα 8:

Διαδίκτυο αντικειμένων ή αλλιώς internet of things είναι ένα δίκτυο που απαρτίζεται από φυσικά αντικείμενα, συσκευές, οχήματα, κτίρια και άλλα αντικείμενα τα οποία διαθέτουν την ικανότητα μέσα από ενσωματωμένα υπολογιστικά συστήματα, λογισμικά, αισθητήρες και δυνατότητα σύνδεσης στο διαδίκτυο τη συλλογή και ανταλλαγή δεδομένων. Το δίκτυο αυτό, επιτρέπει τον έλεγχο των αντικειμένων από απόσταση μέσω της υπάρχουσας διαδικτυακής υποδομής δημιουργώντας ευκαιρίες άμεσης ενσωμάτωσης του φυσικού κόσμου με τα υπολογιστικά συστήματα αποσκοπώντας στη βελτίωση της αποτελεσματικότητα, της ακρίβειας και τη μείωση του κόστους. Κάθε συσκευή μπορεί να αναγνωριστεί μοναδικά από το ενσωματωμένο υπολογιστικό σύστημα και να λειτουργήσει τόσο αυτόνομα όσο και σε συνεργασία με τα υπόλοιπα.21

1010100110010101100101000101000000010101111101010 101011101010101010101001010000111100101101010100101010101011110110110

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101 1110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010101010001010101110101001001010100101000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010

Το όραμα για τη δημιουργία ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος έχει βρει μεγάλη οικονομική στήριξη και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αρχικά προτάθηκε από την Philips Co. που αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες εταιρίες ηλεκτρονικών ειδών του κόσμου. Έτσι η συνεργασία της Philips Research με το MIT οδήγησε το παραπάνω όραμα σε περαιτέρω ανάπτυξη, με αποτέλεσμα το όλο εγχείρημα να στηριχθεί και από το ISTAG20 το 1999 και να αποτελέσει το ηγετικό θέμα για την έρευνα που χρηματοδοτήθηκε τα έτη 2002-2006 από την Ε.Ε. Αυτό σημαίνει ότι συνολικά μόνο μέχρι το 2006, περισσότερα από 3,7 δις ευρώ διατέθηκαν για την έρευνα αυτή της ιδέας.

κεφάλαιο 1

20. Information Society Technologies Advisory Group (European Commission) 21. Παπασταθοπούλου Αλεξάνδρα, Internet of things, Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Τμήματος Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, 2017

1.4 Η αρχιτεκτονική του «υπερσώματος»22 Ο Kaas Oosterhuis σε συνέντευξή23 του αναφέρθηκε στο γεγονός ότι η «περιρρέουσα ευφυία» μέσω της διάδρασης στην αρχιτεκτονική οδηγεί στην παραγωγή ενός «υπερσώματος». Ένα «υπερσώμα» είναι ένα προγραμματισμένο δομημένο σώμα που μετασχηματίζεται και αλλάζει το περιεχόμενο του σε πραγματικό χρόνο. Υποστηρίζει ότι ουσιαστικά ένα «υπερσώμα» στην αρχιτεκτονική είναι ό,τι είναι ένα υπερκείμενο στην πληροφορική. «Το υπερκείμενο είναι τρόπος οργάνωσης πληροφοριών (που βρίσκονται σε μορφή κειμένου) ο οποίος υπερβαίνει ένα βασικό περιορισμό των υπαρχόντων μέσων οργάνωσης: της γραμμικότητάς τους. Το πρόθεμα «υπέρ» σηματοδοτεί ακριβώς την υπέρβαση αυτή. Το υπερκείμενο θεωρείται μη γραμμικό κείμενο σε αντίθεση με το βιβλίο που θεωρείται γραμμικό. Η γραμμικότητα του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι ο αναγνώστης οφείλει να διαβάζει τη μία σελίδα (ή παράγραφο) μετά την άλλη προκειμένου να κατανοήσει το περιεχόμενό του, δίχως να του δίδεται η δυνατότητα να «πλοηγείται» ελεύθερα εντός αυτού. Ο αναγνώστης έτσι αναγκάζεται να υπακούσει στους περιορισμούς που επιβάλλει ο συγγραφέας και το βιβλίο ως μέσο. Το υπερκείμενο ως μέσο έρχεται να ξεπεράσει τους περιορισμούς αυτούς επιτρέποντας την ελεύθερη πλοήγηση του αναγνώστη. Η πλοήγηση επιτυγχάνεται με τη χρήση υπερσυνδέσεων. Επειδή οι υπερσύνδεσμοι αποτελούν τον κύριο μηχανισμό απόκλισης από τη γραμμικότητα αποτελούν θεμελιώδη έννοια στο υπερκείμενο».24 Αντίστοιχα λοιπόν και στην αρχιτεκτονική ένα «σώμα» της μπορεί να υπερβεί τη συμβατικότητα και να γίνει ένα «υπερσώμα». Ένα «υπερσώμα» είναι ένα κτισμένο «σώμα»,

κεφάλαιο 1

που αποτελεί το «όχημα» για την επεξεργασία πληροφοριών. Πληροφορίες που έχουν μεταφερθεί σε αυτό είτε από το χρήστη τους είτε έχουν εισέλθει μέσω ενός «ομφάλιου λώρου». Στη συνέχεια προσθέτει ότι η διαδικασία αυτής της μετατροπής των κτιρίων σε «υπερσώματα» πραγματοποιείται σήμερα μπροστά στα μάτια μας. Ήδη τα κτίρια έχουν τη δυνατότητα να υπολογίζουν και να προσαρμόζουν τις υπηρεσίες τους και τις συνθήκες που υπάρχουν σε αυτά μέσα από τηλεχειριστήρια. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι μεταβάλλεται η αρχή της στατικότητας που υπήρχε στην αρχιτεκτονική και υπάρχει η τάση αυτή να γίνει δυναμική, έχοντας την ικανότητα να μεταβάλλει τη δομή της σε πραγματικό χρόνο. Ο K.Oosterhuis περιγράφει ότι αυτή τη διαδικασία συνεχούς μεταβολής θα πραγματοποιείται με τη συνεργασία διάφορων οντοτήτων του αρχιτεκτονήματος που θα προσφέρει συντονισμό στο «σώμα». Αυτό θα γίνεται μέσω του σμήνους των στοιχείων που θα το αποτελούν και θα λειτουργούν τόσο αυτόνομα όσο και σε συνεργασία μεταξύ τους. Ο ίδιος προβλέπει ότι στο μέλλον η συνολική δομή ενός κτιρίου θα μπορεί να προγραμματιστεί και θα σταματήσει να προσπαθεί να αντισταθεί στις παραμορφώσεις. Θα πρόκειται για μια δομή που θα υπολογίζει ατέρμονα προκειμένου να διορθώσει τη στάση του μέσω εύρεσης ή ακόμα και απώλειας της ισορροπίας του. Η διαδικασία αυτή θα συμβαίνει σε πραγματικό χρόνο. Τα «σώματα» θα επεξεργάζονται τις πληροφορίες και στη συνέχεια θα τις διαχωρίζουν. Η πληροφορία αυτή, λοιπόν, θα μεταφέρεται μέσω υπερσυνδέσμων στο σώμα με αποτέλεσμα αυτό να μεταφράζεται σε «υπερεπιφάνειες» και να μεταβάλλει ριζικά την αντίληψη μας για το χώρο.

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

22. Μτφρ. του όρου «hyperbody». 23. Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, 010 Publishers, Rotterdam, 2002, σελ. 41 24. https://en.wikipedia.org/wiki/Hypertext

1.4 Η αρχιτεκτονική του «υπερσώματος»

κεφάλαιο 1

Επομένως δημιουργούνται νέες δυνατότητες και ένα νέο ζήτημα για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, που σχετίζεται με αυτή τη δυνατότητα της μετατροπής ενός κτιρίου σε ένα «υπερσώμα».

Interactive Wall, Hyperbody, Festo AG & Co. KG, 2009 Το Interactive Wall μετατρέπει τη συμπεριφορά των ανθρώπων που στέκονται μπροστά του σε κίνηση, φως και μουσική σε πραγματικό χρόνο και έτσι αλληλεπιδρά με τον χρήστη.

Εικόνα 9:

010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110

010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111

110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010

01010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001010000111100101101010100101010101011110110110100101

Κεφάλαιο 2 «Ευφυή» περιβάλλοντα

2.1 Τι είναι «ευφυές» περιβάλλον;

10010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010

1010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010

Εικόνα 10: Απεικονίσεις του «έξυπνου» σπιτιού και του «ευφυούς» δωματίου αντίστοιχα, όπως αναφέρονται στο βιβλίο «Smart Materials and technologies».

011010010101001010101010101010010101010001010101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

ed»). Το ευφυές περιβάλλον έχει τη δυνατότητα να συνδυάζει και να επεξεργάζεται τα δεδομένα που λαμβάνει από τα ενσωματωμένα σε αυτό συστήματα και να οδηγείται στη λήψη αποφάσεων που αφορούν στη βελτιστοποίηση της συνολικής επίδοσής του και της εμπειρίας που προσφέρει στους χρήστες του.

10101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010101010001010101110101001001010100101000011110010110101010010101010101111011

Ο Juan Augusto στο βιβλίο του «Intelligent Environments: a manifesto» αναφέρεται στην έννοια «περιβάλλον» ως οτιδήποτε που μας περιβάλλει στον φυσικό χώρο, όπως κτίρια, σπίτια, δρόμους και άλλα. Με τον όρο «ευφυές» αναφέρεται στην έννοια της τεχνητής νοημοσύνης. Ορίζει λοιπόν το «ευφυές» περιβάλλον ως «ένα περιβάλλον στο οποίο οι δραστηριότητες πολλών δικτυωμένων ελεγκτών (που ελέγχουν διαφορετικές πλευρές του περιβάλλοντος) ενορχηστρώνονται από αυτοπρογραμματιζόμενες προληπτικές διαδικασίες με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν μια διαδραστική ολιστική λειτουργικότητα που βελτιώνει τις εμπειρίες των χρηστών του περιβάλλοντος». 25 Σύμφωνα με τους Stevenson και Wright στο βιβλίο «Intelligent Spaces: The Application of Pervasive ICT», «τα «ευφυή» περιβάλλοντα είναι χώροι στους οποίους ο υπολογισμός χρησιμοποιείται απλά για την βελτιστοποίηση της συνηθισμένης δραστηριότητας. Μία από τις κινητήριες δυνάμεις πίσω από το αναδυόμενο ενδιαφέρον για τα εξαιρετικά διαδραστικά περιβάλλοντα είναι να καταστήσουν τους υπολογιστές όχι μόνο φιλικούς προς το χρήστη αλλά και ουσιαστικά αόρατους για τον χρήστη».26 Σε αυτό το σημείο προκύπτει ένα εύλογο ερώτημα: Ποια είναι η βασική διαφορά μεταξύ ενός «έξυπνου» κι ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος. Η Michelle Addington αναφέρει ότι κανένας από τους δύο όρους δεν είναι απόλυτα σαφής όμως, ο όρος «ευφυής» υποδηλώνει κάτι ανώτερο από το «έξυπνος».27 Θεωρούμε ότι το «έξυπνο» περιβάλλον περιλαμβάνει ψηφιακές τεχνολογίες και συστήματα που αποσκοπούν, το καθένα μεμονωμένα, στη επίλυση ζητημάτων της καθημερινότητας (είναι δηλαδή «gadget orient-

κεφάλαιο 2

25. https://link.springer.com/article/10.1186/2192-1962-3-12 26. Stevenson Alan, Wright Steve, Intelligent Spaces: The Application of Pervasive ICT, Springer-Verlag, Λονδίνο, 2006 27. Addington Michelle, Schodek Daniel, Smart Materials and Technologies for the Architecture and Design Professions, Architectural Press, 2005, σελ. 19

2.2 Το σπίτι του μέλλοντος ως πρόδρομος ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος

101001010101010101010010101010011001010110010100010100000 010000111100101101010100101010101011110110110

10010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100

Εικόνα 11:

O Fuller δίπλα στη μακέτα του Dymaxion house. (1932)

0100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

σχεδιαστές εμπνεύστηκαν από τις βιομηχανίες αυτοκινήτων και αεροπλάνων προσαρμόζοντας την αισθητική τους για μαζική παραγωγή. Μαζί με τα σχέδια του dymaxion house, ο B.Fuhler παρέθεσε και ένα κείμενο το οποίο μέχρι και σήμερα συναντάμε σε πολλές αρχιτεκτονικές δημοσιεύσεις λόγω του διδακτικού χαρακτήρα του. Σε αυτό αναφέρει: «Έχοντας απελευθερώσει το μυαλό μας από τα έθιμα και τις παραδόσεις που μας έχουν δεσμεύσει από τα πρώτα κελύφη μπορούμε να επιλύσουμε τα κτιριακά προβλήματα όπως θα επιλύαμε και ένα πρόβλημα σε μια συσκευή που ποτέ πριν δεν είχε φτιαχτεί». Οι Keck and Keck κατάφεραν να πάνε ένα βήμα παρακάτω την έμπνευση από τη βιομηχανία των αεροσκαφών συμπεριλαμβάνοντας ένα υπόστεγο αεροσκάφους στο ισόγειο του «House of Tomorrow», το 1934. Παράλληλα, το αλουμίνιο που σχεδιάστηκε για την πρώτη έκθεση που θα λάμβανε χώρα στο Museum of Modern Arts το 101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001

H Michelle Addington μας καλεί να αναλογιστούμε την ιστορία του μέλλοντος της αρχιτεκτονικής στο βιβλίο της «Smart Materials and Technologies»28 . Με την ανάγνωσή του γίνεται αντιληπτό ότι αυτή συχνά οριζόταν από τα υλικά και τις τεχνολογίες από τις οποίες θα κατασκευαζόταν. Κι ενώ οι ουτοπικές προβλέψεις και τα ιδανικά έχουν συμπεριληφθεί αρκετά στην πρακτική της αρχιτεκτονικής για αιώνες, με την ανακάλυψη του μοντερνισμού ξεκίνησε μία πιο συγκροτημένη προσπάθεια για να παρατηρηθεί το μέλλον. Το 1914, μία ομάδα από νέους Ιταλούς αρχιτέκτονες δημοσίευσαν το μανιφέστο της φουτουριστικής αρχιτεκτονικής, υποστηρίζοντας ότι η αρχιτεκτονική του μέλλοντος είναι αυτή του υπολογισμού, της απλότητας, του οπλισμένου σκυροδέματος, του σιδήρου, του γυαλιού, των υφασμάτινων ινών, του ξύλου και των παραγώγων του, της πέτρας, του τούβλου, που θα μπορούν να μεγιστοποιήσουν την ελαστικότητα και την ελαφρότητα κατασκευής. Τα μανιφέστα ξεκίνησαν να εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, όλα συνδέονταν με τα κοινωνικά δεδομένα, και επομένως η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να βασιστεί στις φόρμες και το υλικό προκειμένου να μεταβιβάσει απτά το μήνυμά της. Το σκυρόδεμα μάλιστα αποτέλεσε ένα αγαπημένο υλικό των μοντερνιστών αφού αποτελούσε τομή σε σχέση με τα υλικά του παρελθόντος. Χάριν της τεχνολογίας άλλωστε και ο Le Corbusier όρισε το σπίτι του μέλλοντος του 1920 ως μία μηχανή για τη ζωή (machine for living) και 9 χρόνια μετά ο Βuckminster Fuhler δημοσίευσε σχέδια της δικής του ζωντανής μηχανής (living machine), το dymaxion house. Και οι δύο

κεφάλαιο 2

28. Addington Michelle, Smart Materials and Technologies, op.cit., σελ. 199-200

2.2 Το σπίτι του μέλλοντος ως πρόδρομος ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος

101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001

010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010

Εικόνες 12:

Εξωτερική κι εσωτερική άποψη του Xanadu House στην Φλόριντα.

Ορισμένα υπολογιστικά συστήματα που βρίσκονταν στο εσωτερικό του σπιτιού συνέβαλαν στη δημιουργία μιας επιπλέον φουτουριστικής αίσθησης. Μέσα σε αυτά βρίσκεται και το σύστημα «autochef», το οποίο ήταν προγραμματισμένο να ετοιμάζει γεύματα σε συγκεκριμένες ώρες.

1001010101000101010111010100100101010010100101000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010

των δυνατοτήτων του αλουμινίου τόσο ως υλικό όψης όσο και ως υλικό δομικού χαρακτήρα. Έτσι, σπίτια που αναδείκνυαν το τελευταίο υλικό που είχε παραγάγει μια εταιρία ή μία βιομηχανία εμφανίστηκαν, και μέχρι το 1960 υπήρξε η πρόθεση από αυτές να χρησιμοποιούν το σπίτι του μέλλοντος ως ένα εργαλείο marketing για να προωθήσουν και να θεοποιήσουν τα προϊόντα τους. Συμπτωματικά, με τη μετάβαση από τη βιομηχανική εποχή στην εποχή της πληροφορίας, σπίτια, όπως αυτό του Xanadu, με το άμορφο κέλυφος πολυουρεθάνης, σημείωσαν το τέλος μια εποχής που το υλικό και το σπίτι ήταν το ένα και το αυτό. Πραγματικά, όταν η Phillips Electronics προέβλεψαε το σπίτι του εγγύς μέλλοντος το 1999 το περιέγραψε περισσότερο σαν ένα σπίτι που θα μοιάζει με ένα σπίτι του παρελθόντος παρά με ένα σπίτι του σήμερα. Την παραπάνω φράση θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να συμπληρώσει η προσέγγιση στην πληροφορική που οραματίζεται το σπίτι του μέλλοντος ως άφορμο, με τις φυσικές πτυχές της αρχιτεκτονικής να υποχωρούν στο παρασκήνιο, δίνοντας έμφαση στην επίδοσή του. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η τεχνολογία εντάσσεται στο σχεδιασμό δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στη μορφή του αρχιτεκτονήματος κι όχι στην επίδοσή του. Ωστόσο, το γεγονός ότι υπάρχει προσπάθεια να ενταχθεί η τεχνολογία στο σχεδιασμό ενός κτιρίου/προϊόντος/ιδέας αποτελεί την αφετηρία για τη σκέψη που αφορά στο πώς αυτή θα μπορούσε να συμβάλει μέσω της αρχιτεκτονικής στη βελτιστοποίηση των συνθηκών διαβίωσης και συμβίωσης.

κεφάλαιο 2

2.3 Το «ευφυές» κτίριο Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές προσπάθειες προκειμένου να οριστεί η έννοια του «ευφυούς» κτιρίου χωρίς να έχει επιτευχθεί ένας κοινός ορισμός. Συγκεκριμένα οι Wigginton και Harris στο βιβλίο τους «Intelligent Skins»29 σημειώνουν ότι «υπάρχουν περισσότεροι από τριάντα διαφορετικοί ορισμοί του όρου «ευφυής» όταν σχετίζεται με κτίρια». Οι H. Li, S.W. Wang, J.K.W. Wong στην έρευνά30 τους αναφέρουν ότι ο πιο κοινός ορισμός υπογραμμίζει ότι το «ευφυές κτίριο είναι οποιοδήποτε κτίριο που παρέχει ένα ανταποκρινόμενο, αποτελεσματικό και υποστηρικτικό περιβάλλον μέσα από το οποίο ένας οργανισμός μπορεί να πετύχει τους επαγγελματικούς στόχους του». Το Ινστιτούτο Ευφυών Κτιρίων (Intelligent Building Institute31 ) που εδράζεται στις Η.Π.Α. καθώς και η ευρωπαϊκή ομάδα (European Intelligent Building Group) που ασχολείται με τα «ευφυή» κτίρια με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο υποστηρίζουν ότι ο πιο αποδεκτός ορισμός είναι αυτός που χαρακτηρίζει ως «ευφυές» κτίριο αυτό «που παρέχει ένα παραγωγικό και οικονομικά αποδοτικό περιβάλλον μέσω της βελτιστοποίησης των τεσσάρων βασικών στοιχείων του, συμπεριλαμβανομένων των δομών, των συστημάτων, των υπηρεσιών, της διαχείρισης και των αλληλεξαρτήσεων μεταξύ τους» , όπως και αυτός, του κτιρίου «που δημιουργεί ένα περιβάλλον που εκμεταλλεύεται πλήρως την αποδοτικότητα των χρηστών του, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει την κατάλληλη διαχείριση των πόρων με το μικρότερο δυνατό κόστος ζωής υλικού και εγκαταστάσεων». Πρώτη, η UTBS Corporation(United Technology Building Systems Corporation) των Η.Π.Α., χρησιμοποίησε

κεφάλαιο 2

τον όρο «ευφυές κτίριο» το 1981, και στα επόμενα χρόνια κατάφερε να δημιουργήσει το City Place Building στο Hartford των Η.Π.Α. που θεωρήθηκε το πρώτο ευφυές κτίριο που ολοκληρώθηκε. Έκτοτε, έχουν προταθεί διάφοροι ορισμοί από διάφορες πηγές. Δυστυχώς, οι αρχικοί ορισμοί δεν εξέτασαν τις απαιτήσεις των χρηστών ούτε τις τεχνολογικές πτυχές στη διαδικασία του ορισμού. Το 1983, ο Cardin όρισε το «ευφυές» κτίριο ως «ένα κτίριο που είναι εξοπλισμένο με πλήρως αυτοματοποιημένα συστήματα ελέγχου». Ωστόσο, ο ορισμός αυτός αντικαταστάθηκε το 1988 από το I.B.I. θεωρώντας το, ως «ένα σύστημα που ενσωματώνει διάφορα συστήματα για την αποτελεσματική διαχείριση πόρων με συντονισμένο τρόπο για να μεγιστοποιήσει την τεχνική απόδοση, την εξοικονόμηση επενδύσεων, λειτουργικού κόστους και την ευελιξία». Τέλος, με πιο πρόσφατους όρους η Seo et al υποστήριξε ότι «τα «ευφυή» κτίρια δεν είναι έξυπνα από μόνα τους, αλλά μπορούν να παρέχουν στους χρήστες πιο έξυπνες επιλογές, επιτρέποντάς τους έτσι να εργαστούν ικανοποιητικά». Επιπροσθέτως, διατυπώθηκε από την τελευταία ότι τα «ευφυή» κτίρια μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για τη μείωση της αρχικής κεφαλαιακής δαπάνης και ταυτόχρονα για την επίτευξη υψηλότερης επικείμενης απόδοσης επένδυσης. Διαπιστώνουμε ότι ουσιαστικά δεν υπάρχει ένας κοινός ορισμός για τα «ευφυή» κτίρια αλλά φαίνεται πως όλοι οι ορισμοί συγκλίνουν στο ότι πρόκειται για μία διεπιστημονική προσπάθεια να ενσωματωθούν και να βελτιστοποιηθούν οι δομές, τα συστήματα, η διαχείριση και οι υπηρεσίες του κτιρίου προκειμένου να δημιουργηθεί ένα παραγωγικό, οικονομικά αποδοτικό και περιβαλλοντολογικά

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

29. Wigginton Michael, Harris Jude, Intelligent Skins, Architectural Press, Oxford, 2002 30. Li H., Wang S.W., Wong J.K.W., ‘Intelligent building research: a review’, Automation in Construction vol. 14 issue 1, 2005, σελ. 143-159 31. https://www.ibi-usa.com/

2.3 Το «ευφυές» κτίριο

Διαπιστώνουμε ότι ουσιαστικά δεν υπάρχει ένας κοινός ορισμός για τα «ευφυή» κτίρια αλλά φαίνεται πως όλοι οι ορισμοί συγκλίνουν στο ότι πρόκειται για μία διεπιστημονική προσπάθεια να ενσωματωθούν και να βελτιστοποιηθούν οι δομές, τα συστήματα, η διαχείριση και οι υπηρεσίες του κτιρίου προκειμένου να δημιουργηθεί ένα παραγωγικό, οικονομικά αποδοτικό και περιβαλλοντολογικά φιλικό περιβάλλον προς τους χρήστες του.

κεφάλαιο 2

i) Ιδιότητες των «ευφυών» κτιρίων Σύμφωνα με το παραπάνω πλαίσιο, συνειδητοποιούμε ότι ένα ευφυές περιβάλλον απαρτίζεται από ορισμένους παράγοντες που εξασφαλίζουν την ποιότητα του ίδιου του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με το βιβλίο «Renewable and Alternative Energy»32 που εξέδωσε ο Σύνδεσμος Διαχείρισης Πληροφοριακών Πόρων των Η.Π.Α. (Information Resources Management Association) το 2017, τα «ευφυή» κτίρια διαθέτουν τις παρακάτω δέκα βασικές ενότητες (γνωστές κι ως Quality Environment Modules). Ενότητα 1: Φιλικότητα ως προς το περιβάλλονυγεία και εξοικονόμηση ενέργειας. Ενότητα 2: Χρήση και ευελιξία του χώρου. Ενότητα 3: Αποτελεσματικότητα κόστουςλειτουργία και συντήρηση με έμφαση στην αποτελεσματικότητα. Ενότητα 4: Ανθρώπινη άνεση. Ενότητα 5: Αποδοτικότητα εργασίας. Ενότητα 6: Μέτρα ασφάλειας σε πυρκαγιά, σεισμό, καταστροφή και δομικές ζημιές κ.λπ. Ενότητα 7: Πολιτισμός. Ενότητα 8: Εικόνα της υψηλής τεχνολογίας. Ενότητα 9: Διαδικασία κατασκευής και δομή. Ενότητα 10: Υγεία και υγιεινή. Συνεπώς, «ευφυές» θα μπορούσε να οριστεί το κτίριο που «έχει σχεδιαστεί και κατασκευαστεί βασισμένο στις παραπάνω ενότητες»33 με στόχο την ικανοποίηση των απαιτήσεων και τη διαχρονικότητά του. Σύμφωνα με την έρευνα34 των K. Taghizadeh Azari, E. Asadian, A. Vakili Ardebili, η ασφάλεια κι η προστασία, η ανθρώπινη άνεση, η φιλικότητα

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

32. Information Resources Management Association USA, Renewable and Alternative Energy: Concepts, Methodologies, Tools and Applications, IGI Global, 2017, σελ.1261 33. H. Li, S.W. Wang, J.K.W. Wong, Intelligent building research: a review, Automat. Construct., 14 (2005), σελ. 143-159 34. http://ijoes.vidyapublications.com/paper/Vol19/06-Vol19.pdf

2.3 Το «ευφυές» κτίριο

κεφάλαιο 2

προς το περιβάλλον και η εξοικονόμηση ενέργειας προαποτελούν τους συντελεστές με τη μεγαλύτερη βαρύτητα. Εκτός αυτών, το κτίριο θα πρέπει να αυτοπροσαρμόζεται στις εσωτερικές και εξωτερικές μεταβολές του περιβάλλοντος. Οι δέκα ενότητες που αναφέρονται παραπάνω περιλαμβάνουν μόνο το πρώτο επίπεδο, το οποίο είναι επίσης γνωστό κι ως το θεμελιώδες επίπεδο του ορισμού. Σε δευτερεύον επίπεδο, σε κάθε ενότητα, προστίθεται μια υπο-ενότητα. Τέλος, κάθε υπο-ενότητα απαρτίζεται από διάφορους συντελεστές όπως φαίνεται στα παρακάτω σχεδιαγράμματα που δημοσιεύτηκαν από το 2ο Διεθνές Συνέδριο Τεχνολογίας, Διοίκησης και Κοινωνικών Επιστημών το 2016.

ενός κτιρίου σε «ευφυές» αλλά απαραίτητο βήμα σε αυτή τη μετατροπή αποτελεί η ιεράρχηση των προτεραιοτήτων και οι στόχοι του κτιρίου, όπως συμβαίνει άλλωστε και στην αρχιτεκτονική σύνθεση. Οι τεχνολογίες που συμπεριλαμβάνονται σε ένα κτίριο, δε θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως «ευφυείς» αν οι σχεδιαστές τους δε φροντίσουν εξ’αρχής για το σχεδιασμό ενός συστήματος που τις συνδυάζει βέλτιστα για την επίτευξη των στόχων του.

Πίνακας με τους βασικούς συντελεστές της έρευνας των K. Taghizadeh Azari, E. Asadian, A. Vakili Ardebili.

1010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010

0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100

Εικόνα 13:

01101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100

1010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111

Τα αποτελεσματικά «ευφυή» κτίρια αποτελούν μια ισχυρή τάση για το μέλλον της αρχιτεκτονικής. Η κύρια πρόκληση για τον σχεδιασμό αυτών των κτιρίων είναι η πολυπλοκότητα των παραγόντων που επηρεάζουν τη διαδικασία της λήψης αποφάσεων. Δεν αρκεί η διάθεση για μετατροπή

2.3 Το «ευφυές» κτίριο

Διάγραμμα δικής μας απόδοσης που βασίζεται στο διάγραμμα του 2nd National Congress of Technology περί των ιδιοτήτων των ευφυών κτιρίων.

κεφάλαιο 2

2.3 Το «ευφυές» κτίριο

κεφάλαιο 2

Intelligent buildings multi-criteria selection framework

2.3 Το «ευφυές» κτίριο

κεφάλαιο 2

ii) Παραδείγματα ευφυών κτιρίων

νερού. Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται, μάλιστα και συγκεκριμένα ο τρόπος αξιολόγησης των δύο παραπάνω φορέων.

Εικόνα 14:

The Crystal Building, Λονδίνο

10101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010

0010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001

01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010

010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010

Αποτελεί το πρώτο κτίριο που έχει κερδίσει τα υψηλότερα βραβεία βιώσιμης οικοδόμησης από τους δύο κορυφαίους φορείς διαπίστευσης στον κόσμο, LEED36 outstanding , με ποσοστό 42% ως προς την αποδοτικότητα της ενέργειάς του, και BREEAM37 Platinum , με 90% ως προς την αποδοτικότητα στην κατανάλωση

101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100

10100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100

Εικόνα 15:

Πίνακες αξιολογήσεων των LEED και BREEAM.

Το κτίριο είναι 100% ηλεκτρικό και τα ηλιακά πανέλα καλύπτουν ένα ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό της ενέργειας που καταναλώνει, της τάξης του 20%. Έτσι, παρατηρείται ότι οι εκπομπές του άνθρακα είναι περίπου 70% χαμηλότερες από αντίστοιχα γραφεία στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το κτίριο ανακυκλώνει ένα μεγάλο μέρος του νερού που καταναλώνει και χρησιμοποιείται ηλιακή ενέργεια για να θερμανθεί. Παράλληλα, υπάρχει ένα σύστημα ελέγχου που σχεδιάστηκε από τη Siemens και ελέγχει όλα τα ηλεκτρικά και μηχανικά συστήματα που βρίσκονται στο κτίριο. Δεδομένα συλλέγονται τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό περιβάλλον διαθέτοντας περισσότερα από 3500 σημεία συλλογής, που ανανεώνονται κάθε 15 λεπτά. Τα σημεία αυτά συνεργάζονται με συστήματα που αφορούν στη θέρμανση, στον κλιματισμό, στις καιρικές συνθήκες, στον έλεγχο του φωτισμού,

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010101

Ένα κτίριο το οποίο έχει χαρακτηριστεί για την «ευφυία» του από την αρχιτεκτονική κοινότητα είναι το «The Crystal Building», το οποίο βρίσκεται στο Royal Victoria Dock στο ανατολικό Λονδίνο, και αποτελεί ένα μόνιμο εκθεσιακό κέντρο έχοντας ως βασική θεματολογία την αειφόρο ανάπτυξη. Για την υλοποίησή του συνεργάστηκαν οι Wilkinson Eyre Architects, οι Arup Group Limited και οι Townshend Landscape Architects. Ανήκει στη Siemens, η οποία και το διαχειρίζεται και αποτελεί μέρος της «πράσινης επιχειρηματικής»35 πολιτικής που εφαρμόζεται σε ένα μεγάλο μέρος του ανατολικού Λονδίνου.

01000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010 010000111100

Μελέτη Περίπτωσης 1: The Crystal Building:

35. Μτφρ. του όρου «Green Enterprise District policy». 36. (Leadership in Energy and Environmental Design) Το BREEAM και το LEED είναι τα δύο μεγάλα συστήματα περιβαλλοντικής πιστοποίησης που χρησιμοποιούνται σήμερα στον κόσμο. To LEED αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α. 37. (BRE Environmental Assessment Method) Το BREEAM και το LEED είναι τα δύο μεγάλα συστήματα περιβαλλοντικής πιστοποίησης που χρησιμοποιούνται σήμερα στον κόσμο. Το BREEAM είναι το ευρέως χρησιμοποιούμενο σύστημα στην Ευρώπη.

2.3 Το «ευφυές» κτίριο

κεφάλαιο 2

110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110

Εικόνα 16:

Τρόποι εξοικονόμησης ενέργειας του κτιρίου.

11010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

10110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010

στην ηλιακή ενέργεια για την θέρμανση του νερού, στην εκκένωση λόγω πυρκαγιάς κ.α. Προκειμένου όλος αυτό ο μεγάλος αριθμός δεδομένων να μπορεί να αξιοποιηθεί, αυτά αποστέλλονται στο «Siemens Advantage Operation Center» που βρίσκεται στη Φρανκφούρτη όπου και γίνεται η ανάλυσή τους καθώς και εκτιμήσεις ως προς τη δυναμική βελτίωσης συγκεκριμένων ζητημάτων. Παρακάτω φαίνεται ακριβώς ποια είναι η διαχείριση της ενέργειας καθώς και το δίκτυο συστημάτων που έχει σχεδιαστεί προκειμένου να βελτιστοποιηθεί η διαχείρισή της καθώς και η μείωση των ρύπων που παράγονται.

101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010 010000111100

Γίνεται ήδη γνωστό ότι βασικός στόχος του παραπάνω κτιρίου είναι η βέλτιστη διαχείριση των ενεργειακών του πόρων. Ο στόχος αυτός, λοιπόν, φαίνεται να εντάσσεται ήδη από τη διαδικασία σχεδιασμού του, αφού φαίνεται να δημιουργείται ένα υπόβαθρο που να επιτρέπει το «διάλογο» μεταξύ του κτιρίου και του εξωτερικού περιβάλλοντός του. Το κτίριο φαίνεται να είναι οι μηχανισμοί του και το αντίστροφο. Καινοτόμες τεχνολογίες χρησιμοποιούνται ως «δίαυλος» για

την επίτευξη αυτού, παίζοντας μαζί με το ίδιο το κτίριο κυρίαρχο ρόλο στην «καθημερινότητα» του. Μελέτη περίπτωσης 2: Hindmarsh Shire Council Offices: Το «Hindmarsh Shire Council Offices» είναι ένα ευφυές κτίριο που σχεδιάστηκε από το γραφείο k20 architecture και υλοποιήθηκε το 2014 στην πόλη Nhill στην Αυστραλία. Το κτίριο είναι σχεδιασμένο με προηγμένα τεχνολογικά συστήματα και με έμφαση στη βιωσιμότητα, χρησιμοποιώντας τα προϋπάρχοντα κτίσματα του 1960. Οι αρχιτέκτονες εμπνεύστηκαν τη μορφή του από την τοπική αγροτική κοινωνία, τα αγροτικά υπόστεγα και τις αποθήκες και χρησιμοποίησαν υλικά που παρασκευάζονται τοπικά, όπως λαμαρίνες για την αποθήκευση του σιταριού, και την ξυλεία glulam ως βασικό υλικό για την κύρια δομή του κτιρίου, έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθεί η χαλυβουργική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του έργου.38 Οι αρχιτέκτονες χρησιμοποίησαν μια σειρά από καινοτόμα συστήματα για να ακολουθήσουν τις αρχές του οικολογικού και βιώσιμου σχεδιασμού ESD (Ecologically Sustainable Development). Με τα συστήματα αυτά προσπάθησαν να μειώσουν την ενεργειακή κατανάλωση μέσα στο κτίριο αλλά και την παραγωγή άνθρακα κατά τη διάρκεια της κατασκευής του, καθώς και να δημιουργήσουν ένα ενισχυμένο εσωτερικό περιβάλλον για τους χρήστες του. Κεντρικό ρόλο έχει το ειδικά κατασκευασμένο δομικό σύστημα από ξυλεία glulam αλλά και το καινοτόμο σύστημα αερισμού, το οποίο συνδυάζει το παραδοσιακό

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

38. https://www.k20architecture.com/hindmarsh-shire-council-offices

2.3 Το «ευφυές» κτίριο 1010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000

101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101

Εικόνα 17: Hindmarsh Shire Council Offices, k20 architecture, Nhill, 2014

Εικόνα 18 :

Σύστημα επιδαπέδιας θέρμανσης - ψύξης του κτιρίου.

011001010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001010000111100101101010100101010101011110110110100101 0100001111001011010101001010

επιδαπέδιο σύστημα αερισμού με ένα υπόγειο σύστημα σωλήνων ανταλλαγής θερμότητας. Με αυτό το σύστημα ο καθαρός αέρας αναρροφάται στους θερμικούς υπόγειους σωλήνες και έπειτα θερμαίνεται ή ψύχεται φυσικά από την θερμοκρασία της γης στο σημείο που μεταφέρεται. Στη συνέχεια διανέμεται στο κτίριο μέσω του επιδαπέδιου συστήματος μονωμένων σωλήνων. Το κτίριο περιλαμβάνει πολλά ακόμα συστήματα που συμβάλλουν στη βιωσιμότητά του όπως συστήματα φωτισμού LED, συστήματα ανίχνευσης κίνησης στον φωτισμό και ηλιακούς συλλέκτες, εξοικονομώντας 60% περισσότερη ηλεκτρική ενέργεια από τα παλαιά κτίρια του 1960, αλλά και ανακύκλωση του 80% των προϋπάρχοντων υλικών του κτιρίου και κατακόρυφους πράσινους τοίχους για τη βελτιστοποίηση της ποιότητας του εσωτερικού αέρα.39

κεφάλαιο 2

101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010100010101010001110 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

39. https://www.archdaily.com/620282/city-of-hindmarsh-shire-council-s-new-civic-centre-k20-architetcure & https://drivenxdesign.com/GOV18/ project.asp?ID=17342

2.4 H «έξυπνη» πόλη i) Από την «τυπική» στην «έξυπνη» πόλη «Οι πόλεις μας είναι στο χείλος μιας ριζικής μεταμόρφωσης, μιας επανάστασης στην ευφυία που συγκρίνεται σε μέγεθος με αυτή που έφερε την εκβιομηχάνιση. Η «έξυπνη» πόλη, υποστηριζόμενη από τις ψηφιακές τεχνολογίες, θα αντικαταστήσει την τυπική πόλη της βιομηχανικής περιόδου» υποστηρίζει ο Antoine Picon.40 Πράγματι, η ώσμωση του φυσικού με τον ψηφιακό χώρο στην «έξυπνη» πόλη καθιστά εφικτή την αντιμετώπιση των σύνθετων ζητημάτων της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τις κοινωνικοοικονομικές δραστηριότητες και τη διαχείριση των φυσικών υποδομών, προσπαθώντας έτσι να βελτιστοποιήσουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Όταν λοιπόν αναπτυχθεί πλήρως η «έξυπνη» πόλη, θα έχει βελτιωμένο έλεγχο των υποδομών της και θα ενισχύει τη δημιουργική ικανότητα των κατοίκων της ως μονάδες ή ως ομάδες.41 Η «ευφυία» της πόλης δεν αποτελεί έναν υπολογιστή με τρομερή χωρητικότητα και μνήμη στους server του, ο οποίος ελέγχει τα πάντα. Η «ευφυία» της πόλης είναι εξαπλωμένη παντού, στις υποδομές, τους δρόμους, τα κτίρια ακόμα και τις φορητές ηλεκτρονικές συσκευές που κουβαλάει μαζί του ο κάθε κάτοικος. Χάρη στην τεχνολογία πληροφοριών και επικοινωνιών, η «ευφυία» της πόλης είναι ενεργή σε εκατομμύρια σημεία της μέσω των αισθητήρων και των τσιπ που ενσωματώνονται στις υποδομές, τους δρόμους, τα κτίρια και τις ατομικές συσκευές των πολιτών. Έτσι, με τα δεδομένα που συλλέγονται σε όλα τα σημεία της πόλης, μπορούμε να έχουμε

κεφάλαιο 2

ένα χάρτη της αστικής δραστηριότητας, ο οποίος μεταβάλλεται σε πραγματικό χρόνο. Ο χάρτης αυτός ακολουθεί την τοπογραφία της φυσικής πόλης, από την καταγραφή της κίνησης των οχημάτων στο δίκτυο των δρόμων μέχρι τη συγκέντρωση των ανθρώπων στα κτίρια, και δίνει στην ευφυή πόλη χωρική υπόσταση. Τι είναι λοιπόν η «έξυπνη» ή «ευφυής» πόλη; Ο Picon θεωρεί ότι η «έξυπνη» πόλη αποτελεί ταυτόχρονα ιδανικό και διαδικασία. Ως ιδανικό, είναι μια πόλη τα ψηφιακά εργαλεία της οποίας επιτρέπουν τη βελτιστοποίηση των λειτουργιών και της βιωσιμότητάς της αλλά και την ποιότητα ζωής των κατοίκων της και τις σχέσεις μεταξύ τους. Σε μία τέτοια πόλη, κάποιοι μηχανισμοί μάθησης, κατανόησης και λογικής εσωτερικεύονται από την ίδια την πόλη αντί να παραμένουν στους ανθρώπους της. Από την οπτική της «έξυπνης» πόλης ως διαδικασίας, οι πόλεις μας είναι ήδη ευφυείς ή γίνονται ταχύτατα, μέσω των τεχνολογικών εξελίξεων, των στρατηγικών των εταιρειών και των εργασιών των «αστικών χάκερ»*, αλλά και από τις δράσεις των εκατομμυρίων ανθρώπων που ανώνυμα πειραματίζονται με τη νέα σχέση με το αστικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο η ώσμωση ανθρώπινου και ψηφιακού γίνεται όλο και εντονότερη. Όσον αφορά στην ευφυία της πόλης, πρέπει να εκλάβουμε τον όρο κυριολεκτικά, καθώς είναι η ικανότητα της πόλης να μάθει, να καταλάβει και να έχει λογική.42 Η χωρική υπόσταση της «έξυπνης» πόλης καθίσταται δυνατή μέσω δύο βασικών ψηφιακών τεχνολογιών που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια: του γεωγραφικού εντοπισμού

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

40. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 9 41. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 9 & Schaffers H., Komninos N., Pallot M. Brigitte T., Nilsson M., Oliveira A., ‘Smart Cities and the Future Internet: Towards Cooperation Frameworks for Open Innovation’, Springer, 2011, σελ. 431-446 42. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, op. cit., σελ. 28-29

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010

«Αστικοί χάκερς»: προγραμματιστές λογισμικού που δουλεύουν ανεξάρτητα ή για συμβούλια της πόλης και χρησιμοποιούν τις τεράστιες ποσότητες πληροφοριών που έχουν γίνει διαθέσιμες από τις ψηφιακές τεχνολογίες για να προωθήσουν πιο συνεργατικές αστικές πρακτικές π.χ. εφαρμογή foursquare.43

0100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010

1010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101

Εικόνα 19:

Masdar City masterplan, Foster + Partners, Abu Dhabi, 2008

To σχέδιο για την υλοποίηση μιας καινούριας βιώσιμης και «έξυπνης» πόλης σχεδιασμένης για 45-50.000 κατοίκους.

010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011

(geolocation) και της επαυξημένης πραγματικότητας (augmented reality). Αυτές οι τεχνολογικές εξελίξεις δίνουν μια νέα έννοια, μορφή και σημασία στη διαδικασία της χαρτογράφησης, καθώς επίσης, μέσω αυτών των τεχνολογιών, επιτυγχάνεται και η επικοινωνία των κατοίκων με την πόλη, που είναι πολύ σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξή της. Κρίνεται λοιπόν σκόπιμο να γίνει εκτενής αναφορά στις παρακάτω σελίδες.

000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010

κεφάλαιο 2

10110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110

01001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

43. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, op. cit., σελ 27

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

κεφάλαιο 2

ii) Οι ψηφιακές τεχνολογίες και οι εφαρμογές της «έξυπνης» πόλης

110010101100101000101000000010101111101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010

Εικόνα 20:

Στιγμιότυπο από την εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας ‘Nokia City Lens’ της Nokia για τα κινητά τηλέφωνα Lumia (2013), η οποία χρησιμοποιεί την κάμερα του κινητού και την τοποθεσία του ια να προτείνει μαι λίστα με κοντινά καταστήματα.

10101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

1010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101 00101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010

Η πόλη που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, αυτή που υπάρχει από τον 19ο αιώνα με την εκβιομηχάνιση, στηρίζεται στη οικονομία ροής, ενώ η «έξυπνη» πόλη βασίζεται στον έλεγχο καταστάσεων, γεγονότων και σεναρίων. Οι πόλεις μετατρέπονται σταδιακά σε πληροφοριακά συστήματα, συλλέγοντας πληροφορίες σε εκατομμύρια σημεία τους μέσω αισθητήρων, με πληροφορίες που συχνά είναι διαθέσιμες σε πραγματικό χρόνο. Δύο ψηφιακές τεχνολογίες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη των «ευφυών» πόλεων, οι οποίες βασίζονται στη σύνδεση συστημάτων, ατόμων και κατασκευών. Η πρώτη είναι ο γεωγραφικός εντοπισμός (geolocation) και η δεύτερη είναι η επαυξημένη πραγματικότητα (augmented reality), δηλαδή η σχέση μεταξύ του φυσικού και ψηφιακού κόσμου. Προτού αναφερθούμε στις εφαρμογές που έχουν αυτές οι τεχνολογίες στην «έξυπνη» πόλη είναι αναγκαίο να γίνει σαφές τι ακριβώς είναι η κάθε μία τους.

Γεωγραφικός εντοπισμός (geolocation): είναι η δυνατότητα του εντοπισμού ή καθορισμού της ακριβούς θέσης μιας συσκευής, ενός ατόμου ή ενός αριθμού αντικειμένων που είναι στάσιμα ή κινούνται, μέσω δορυφόρου, όπως χρησιμοποιείται στο αμερικανικό σύστημα GPS (Global Positioning System), το οποίο είναι πιθανό να αντικατασταθεί από το ευρωπαϊκό σύστημα Galileo. Ο γεωγραφικός εντοπισμός μπορεί να έχει πολλές εφαρμογές. Μέσω των IP addresses μπορεί κανείς να καθορίσει τη χώρα, την περιοχή, την πόλη ή τον ταχυδρομικό κώδικα του χρήστη μιας συσκευής. Επίσης, έχει εφαρμογή στις μεταφορές, στις προσφερόμενες υπηρεσίες που βασίζονται στην τοποθεσία κάποιου ατόμου μια δεδομένη χρονική στιγμή, στη δυνατότητα να ξέρεις ποιος από τους φίλους σου είναι κοντά μέσω των κοινωνικών δικτύων όπως το facebook, ή ακόμα στον εντοπισμό άγριων ζώων στην φύση ή ακόμα και μιας παραγγελίας που έγινε διαδικτυακά.44

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

010010101010011001010110010 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010

1010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101

RFID: Η αναγνώριση ραδιοσυχνοτήτων (RFID) χρησιμοποιεί ηλεκτρομαγνητικά πεδία για την αυτόματη αναγνώριση και παρακολούθηση ετικετών που συνδέονται με αντικείμενα. Οι ετικέτες περιέχουν ηλεκτρονικά αποθηκευμένες πληροφορίες. Σε αντίθεση με έναν γραμμωτό κώδικα, η ετικέτα δε χρειάζεται να βρίσκεται εντός της οπτικής επαφής του αναγνώστη, επομένως μπορεί να ενσωματωθεί στο αντικείμενο που παρακολουθείται. Η RFID είναι μια μέθοδος αυτόματης αναγνώρισης και συλλογής δεδομένων.48

1110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101

Οι πόλεις πλέον έχουν τη δυνατότητα να εντοπίζουν, να μετράνε και να καταγράφουν τι συμβαίνει σε αυτές. Για παράδειγμα, στην ισπανική πόλη Santander έχουν τοποθετηθεί 20.000 αισθητήρες για τους 18.000 κατοίκους

της, οι οποίοι παρακολουθούν παραμέτρους όπως η θερμοκρασία, η ηλιοφάνεια, η υγρασία του εδάφους αλλά και οι ελεύθερες θέσεις στάθμευσης οχημάτων.46 Όπως προαναφέραμε, βασική επιδίωξη της «έξυπνης» πόλης είναι η βελτίωση της βιωσιμότητάς της, έτσι μεγάλο ρόλο παίζει η μείωση του όγκου των αποβλήτων που παράγει, η μείωση των ρύπων και της ενεργειακής κατανάλωσής της. Η πόλη της Σεούλ στη Νότια Κορέα έχει εγκαινιαστεί ένα καινούριο πρόγραμμα για τον έλεγχο των απορριμμάτων που παράγουν οι κάτοικοί της. Οι κάτοικοι, μέσω της τεχνολογίας RFID* και ανάλογα με την ποσότητα των απορριμμάτων τους, πληρώνουν το αντίστοιχο κόστος για την αποκομιδή των σκουπιδιών τους. Οι κάδοι των σκουπιδιών δηλαδή, αναγνωρίζουν το βάρος των σκουπιδιών που τοποθετούν οι κάτοικοι μέσα, και χρεώνουν το ποσό που τους αναλογεί.47

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

45. Caudell Thomas, Mizell David, ‘Augmented reality: an application of heads-up display technology to manual manufacturing processes’, Conference: System Sciences, 1992 & Crabtree Andy, Rodden Tom, ‘Hybrid Ecologies: Understanding Cooperative Interaction in Emerging Physical-Digital Environments’, Personal and Ubiquitous Computing, vol. 12, no 7, 2008, σελ. 481–93 46. Cuny Delphine, ‘Santander: la ville aux 20.000 capteurs, modèle du smart city européen’, La Tribune, 2014 & http://www. latribune.fr/technos-medias/ internet/20141107tribe37bf8af 2/santander-la-ville-aux-20000-capteurs-modele-dusmart-city-europeen.html 47. Hyun-Woo Nam, Byung-Yeul Baek, JiWon Park, ‘More Food Waste, More Disposal Charges’, Korea Times, 4 June 2013 & http://www.koreatimes.co.kr/www/news/culture/2013/07/399_136904. Html 48. https://en.wikipedia.org/wiki/Radio-frequency_identification

01001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011

Επαυξημένη πραγματικότητα (augmented reality): O όρος augmented reality ή επαυξημένη πραγματικότητα πρωτοδιατυπώθηκε από τους Thomas Caudell και David Mizell το 1992. Πρόκειται για την επαύξηση του φυσικού πεδίου όρασης του χρήστη μιας ηλεκτρονικής συσκευής, με στοιχεία και πληροφορίες που παράγονται ηλεκτρονικά, όπως κείμενο, κινούμενη εικόνα, σχεδιαγράμματα κ.α. Τα συστήματα επαυξημένης πραγματικότητας υποστηρίζονται από τυπικούς μικροεπεξεργαστές όπως αυτούς των προσωπικών υπολογιστών, που έχουν την ισχύ να μετασχηματίζουν και να σχεδιάζουν αυτά τα απλά γραφικά σε πραγματικό χρόνο. Ενδιαφέρον έχει να λάβουμε υπόψη και την ευρέως διαδεδομένη σημασία του όρου ως «υβριδική οικολογία», όρου που χρησιμοποιήθηκε από τους Andy Crabtree και Tom Rodden το 2008. Οι «υβριδικές οικολογίες» είναι ο συνδιασμός πολλαπλών περιβαλλόντων, φυσικών και ψηφιακών, και η συνεργασία και η αλληλεπίδραση που προκύπτει μέσα σε αυτά. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να συνδιαστούν οι άνθρωποι με τα δεδομένα με την παρουσία των ασύρματων δικτύων και των σχέσεων μεταξύ χώρου και ψηφιακών πηγών, κάτι που εντάσσεται στην κατηγορία του ubiquitous computing, δηλαδή της πανταχού παρούσας υπολογιστικής ισχύος.45

κεφάλαιο 2

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

010010101010011001010110010 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010

1010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101

Εικόνα :

Εικόνα 21 :

Λεωφορείο της εταιρίας Bridj που προσαρμόζει το δρομολόγιό του ανάλογα με την ζήτηση των χρηστών.

1110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

βάση εκατομμύρια δεδομένα που συλλέγονται σε κοινοτικά δρομολόγια από ιστοσελίδες όπως το google earth, το facebook, το foursquare, το twitter, το linkedin και άλλα.51 Παρόμοιες εφαρμογές έχουν εμφανιστεί από διάφορες εταιρείες ταξί ή car-sharing παγκοσμίως, όπως είναι η BEAT στην Ελλάδα, η Uber, το Blah-blah car, το Paris Velib, αλλά και εταιρείες ενοικίασης ποδηλάτων σε διάφορα σημεία της πόλης, όπως η Mobike, τα Boris bikes και άλλα. Οι εταιρείες αυτές επιτρέπουν στους χρήστες να ελέγχουν τη διαθεσιμότητα και την ακριβή θέση των οχημάτων αλλά και πολλά άλλα δεδομένα που αφορούν στον οδηγό, στο όχημα, και ακόμα έχουν την δυνατότητα να αναφέρουν πιθανά προβλήματα ή φθορές που μπορεί να έχουν προκληθεί, για παράδειγμα, στα ποδήλατα.

49. https://www.nytimes.com/2012/12/23/technology/smart-parking-has-a-learning-curve-too.html 50. http://telematics.oasa.gr 51. http://www.bridj.com & http://www. nytimes.com/2014/06/05/us/to-lure-bostonians-new-popup-bus-service-learns-ridersrhythms.html

01001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011

Μια ακόμα «έξυπνη» εφαρμογή που υπάρχει ήδη σε πολλές πόλεις, όπως το Σαν Φρανσίσκο στην Καλιφόρνια, είναι αυτή του «έξυπνου πάρκινγκ». Με την τεχνολογία αυτή, οι πιθανές θέσεις στάθμευσης οχημάτων τόσο στο δρόμο όσο και στους χώρους στάθμευσης ελέγχονται με αισθητήρες. Οι οδηγοί μπορούν να ενημερώνονται για τα σημεία των ελεύθερων θέσεων στάθμευσης όπως επίσης η τροχαία μπορεί να ενημερώνεται για το αν κάποιο όχημα είναι σταθμευμένο περισσότερο χρόνο από τον επιτρεπόμενο σε μία θέση και έτσι να υπολογίζεται το αντίστοιχο πρόστιμο.49 Όσον αφορά στις μεταφορές με μέσα μαζικής μεταφοράς, υπάρχουν αρκετές «έξυπνες» εφαρμογές που εφαρμόζονται σε διάφορες πόλεις του κόσμου και τα τελευταία χρόνια και στις ελληνικές πόλεις. Τέτοιες εφαρμογές γίνονται δυνατές με τα δεδομένα που αντλούνται από το γεωγραφικό εντοπισμό. Τα συστήματα πληροφόρησης των επιβατών που υπάρχουν τόσο στο μετρό όσο και στις «έξυπνες» στάσεις των λεωφορείων, όπως τις συναντάμε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, ανακοινώνουν τα λεπτά που απομένουν μέχρι την άφιξη του επόμενου συρμού ή των λεωφορείων. Ο Ο.Α.Σ.Α., για παράδειγμα, μέσω της εφαρμογής Telematics επιτρέπει στους χρήστες λεωφορείων ή τρόλεϊ στην Αθήνα να παρακολουθούν σε πραγματικό χρόνο από το κινητό τους τηλέφωνο τη θέση των οχημάτων και την ώρα άφιξής τους στις στάσεις.50 Στη Βοστώνη, στη Μασαχουσέτη, το 2014 εγκαινιάστηκε ένα πιλοτικό πρόγραμμα λεωφορείου διαφορετικού από τα συμβατικά. Τα λεωφορεία Bridj προσαρμόζουν το δρομολόγιό τους σε πραγματικό χρόνο ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών, όπως υπολογίζεται με

κεφάλαιο 2

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

Τα τελευταία χρόνια η κλιματική αλλαγή επηρεάζει αρκετά τις πόλεις, οι οποίες υπό ορισμένες συνθήκες γίνονται μη βιώσιμες για τους ίδιους τους κατοίκους τους. Οι ακραίες θερμοκρασίες που παρατηρούνται όλο και πιο συχνά κατά τους θερινούς μήνες μπορούν να αυξάνουν τα προβλήματα υγείας και τα ποσοστά θνησιμότητας σε πόλεις όπως είναι η Αθήνα. Το 2018 ξεκίνησε να λειτουργεί μια εφαρμογή σε συνεργασία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και του προγράμματος «Ανθεκτική Αθήνα» η οποία προσπαθεί να βοηθήσει τους κατοίκους σε περιπτώσεις τέτοιων ακραίων φαινομένων. Η εφαρμογή EXTREMA Europe έχει αρχίσει πλέον να λειτουργεί και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις όπως το Ρότερνταμ, το Παρίσι, το Μιλάνο. Οι χρήστες κατεβάζοντας στα κινητά τους τηλέφωνα την εφαρμογή μπορούν να λαμβάνουν σε πραγματικό χρόνο ειδοποίηση για τη θερμοκρασία στο συγκεκριμένο σημείο που βρίσκονται, η οποία ανανεώνεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Η εφαρμογή προτείνει στους χρήστες ενέργειες που μπορούν να κάνουν ώστε να προστατευθούν από τον καύσωνα όπως επίσης υποδεικνύει τη θέση «δροσερών σημείων» που έχουν δημιουργηθεί σε συνεργασία με τον δήμο ώστε οι πολίτες να μπορούν να ανακουφιστούν από τις ακραίες θερμοκρασίες. Ακόμα, μέσω της εφαρμογής ο χρήστης μπορεί να ελέγξει τις συνθήκες που επικρατούν στην τοποθεσία ενός ηλικιωμένου συγγενικού προσώπου που μπορεί να έχει ανάγκη.52 Όπως είναι φανερό, η τεχνολογία του γεωγραφικό εντοπισμού επηρεάζει αρκετά τη διαδικασία της χαρτογράφησης της πόλης. Η έννοια του χάρτη έχει διευρυνθεί καθώς χρησιμοποιούμε καθημερινά χάρτες

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

κεφάλαιο 2

σε ηλεκτρονική μορφή μέσω των συστημάτων των κινητών τηλεφώνων ή των αυτοκινήτων. Τα συστήματα γεωγραφικών πληροφοριών G.I.S. έχουν σα βάση ψηφιακά δεδομένα και επιτρέπουν τη ροή πληροφοριών σχετικών με την τοπογραφία, τη φύση, τις υποδομές, τα κτίρια αλλά και παραμέτρων κοινωνικών, πολιτικών, πολιτισμού και εμπορικής αξίας. Όπως αναφέρει ο Picon, «οι χάρτες έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν την πόλη μόνιμα. Χωρίς την πόλη δεν υπάρχουν χάρτες, αλλά οι νέοι χάρτες της πόλης έχουν την δυνατότητα να την αλλάξουν σε πραγματικό χρόνο».53 Ένα παράδειγμα νέου χάρτη της πόλης δημιούργησαν ερευνητικές ομάδες του Software Studies Lab το 2012 στα πανεπιστήμια της Καλιφόρνια, του Σαν Ντιέγκο και το Graduate Center στο κρατικό πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Οι ομάδες συνέλεξαν δεδομένα που προέρχονται από τις αναρτήσεις των χρηστών σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως είναι το Instagram, οι οποίες έχουν ακριβή εντοπισμό θέσης. Με αυτά τα δεδομένα κατάφεραν μέσα από δύο εργασίες, το OnBroadway και το Inequaligram, να δημιουργήσουν χάρτες οι οποίοι δείχνουν τη συχνότητα και την επισκεψιμότητα διάφορων σημείων ή τοπόσημων της πόλης και την προτίμηση σε συγκεκριμένα μαγαζιά ή καταστήματα εστίασης και νυχτερινής ζωής. Εν ολίγοις, οι ερευνητικές ομάδες είχαν σκοπό να αποδείξουν ότι δημιουργώντας τέτοιου είδους χάρτες ανάλυσης του πλήθους των δεδομένων που μοιράζονται οι κάτοικοι καθημερινά, και παρακολουθώντας το πώς κινούνται και πώς βλέπουν το αστικό περιβάλλον, μπορεί αυτοί να αποτελέσουν νέα χρήσιμα εργαλεία για τον αστικό σχεδιασμό.54

52. https://extrema.space/ & https://www.documentonews.gr/article/efarmogh-mesw-kinhtoy-proeidopoiei-tis-eypatheis-omades-gia-eperxomeno-kayswna 53. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 135 54. Manovich Lev, Indaco Augustin, ‘The image of studying the hyperlocal: A data city with social media’, Architectural Design vol.87 issue 1, 2017, σελ. 11-117

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

κεφάλαιο 2

0101000101010111010100100101010010100001111001011010101001010101010111101101101001010100 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101

Εικόνα 22:

Χάρτης της ΝέαςΥόρκης του Eric Fischer βασισμένος στην τοποθεσία φωτογραφιών που ανέβηκαν στο Flickr από τουρίστες και ντόπιους μεταξύ 5 και10 Ιουνίου του 2010.

1010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111

01010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010

001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101

Ο γεωγραφικός εντοπισμός και η νέα μορφή της χαρτογράφησης που έχουν εισβάλει στην καθημερινότητα των κατοίκων μιας πόλης αλλάζουν και εμπλουτίζουν την εμπειρία του αστικού χώρου. Η εμπειρία του αστικού χώρου όμως μεταβάλλεται και από τις εφαρμογές της επαυξημένης πραγματικότητας στην πόλη. Οι εκφάνσεις της επαυξημένης πραγματικότητας στον αστικό ιστό κινούνται από την εμφάνιση γιγαντοοθονών και ψηφιακών προσομοιώσεων πάνω στις όψεις των κτιρίων μέχρι τον αστικό

εξοπλισμό και τις ταμπέλες πληροφόρησης. Όσον αφορά στον αστικό εξοπλισμό, συναντάμε αρκετά παραδείγματα καινοτόμων αστικών επίπλων την τελευταία πενταετία. Ένα παράδειγμα είναι τα παγκάκια της εταιρείας Soofa που τοποθετήθηκαν πιλοτικά στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης το 2014 και από τότε έχουν τοποθετηθεί και σε άλλες πόλης των Ηνωμένων Πολιτειών. Το έξυπνο παγκάκι της Soofa διαθέτει ηλιακά πανέλα για τη συλλογή ενέργειας. Με την ενέργεια αυτή, οι επισκέπτες μπορούν να φορτίζουν τα κινητά τους τηλέφωνα ή άλλες ηλεκτρονικές συσκευές μέσω των θυρών USB που διαθέτει το παγκάκι. Επίσης, έχει ενσωματωμένο ασύρματο δίκτυο σύνδεσης στο διαδίκτυο WiFi, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιήσει όποιος βρίσκεται σε ακτίνα 150 μέτρων από το παγκάκι. Σε σημεία που έχουν τοποθετηθεί τα παγκάκια, όπως το πάρκο Anita Stroud στην πολιτεία της Βόρειας Καρολίνα, η υπηρεσία του Wi-fi χρησιμεύει και στην καταμέτρηση της επισκεψιμότητας στο πάρκο.45 Αντίστοιχα παγκάκια έχουν αρχίσει να τοποθετούνται και σε αρκετές ελληνικές πόλεις. «Έξυπνα» παγκάκια που προσφέρουν σύνδεση στο διαδίκτυο και θύρες για φόρτιση ηλεκτρονικών συσκευών αλλά ακόμα και θερμαινόμενο κάθισμα μέσω της συλλογής ηλιακής ενέργειας συναντώνται πλέον στις πόλεις του Ηρακλείου στην Κρήτη, της Καλαμάτας, στην Αθήνα στην περιοχή της Κηφισιάς καθώς και στη Μύκονο. Στη Λάρισα, έχουν τοποθετηθεί επίσης έξυπνα παγκάκια που προσφέρουν επιπλέον υπηρεσίες και ανέσεις όπως στέγαστρο, οθόνη με πληροφορίες, όπως θερμοκρασία, ημερομηνία και ώρα, ενημερώσεις και διαφημίσεις.46 Άλλο

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

44. Νova Nicolas, Les Médias géolocalisés: Comprendre les nouveaux médias numériques, FYP éditions, 2009 & Gordon Eric, de Souza e Silva Adriana, Net Locality: Why Location Matters in a Networked World, Wiley Blackwell, 2011 & https://www.investopedia.com 45. https://www.totallandscapecare.com/landscaping-blog/smart-bench/ 46. https://tinealarissa.gr/index.php/2019/02/27/to-proto-elliniko-exypno-pagkaki-paroysiastike-apo-tin-energy4smart & http://www.kathimerini. gr/1015622/article/epikairothta/ellada/e3ypna-pagkakia-sto-kentro-toy-hrakleioy & http://www.kathimerini.gr/994920/gallery/epikairothta/ellada/ e3ypna-pagkakia-ston-dhmo-khfisias-fwtografies & https://www.messinialive.gr/tria-eksypna-pagkakia-stin-kalamata

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

κεφάλαιο 2

παράδειγμα «έξυπνου» αστικού εξοπλισμού αποτελεί το eTree που δημιουργήθηκε από την Ισραηλίτικη εταιρεία Sologic και τοποθετήθηκε στο πάρκο Ramat Hanadiv στο Ισραήλ και παρομοίως ενεργοποιείται με πάνελ που συλλέγουν την ηλιακή ενέργεια. Αυτό το αστικό έπιπλο μιμείται σε μορφή ένα δένδρο που στα κλαδιά του αντί για φύλλωμα έχει ηλιακούς συλλέκτες. Το eTree είναι σχεδιασμένο ώστε να προσφέρει ένα σκιερό καταφύγιο στους περαστικούς κατά τη διάρκεια της μέρας και φωτισμό το βράδυ. Είναι παγκάκι με θύρες φόρτισης φορητών ηλεκτρονικών συσκευών και προσφέρει τη δυνατότητα σύνδεσης στο διαδίκτυο μέσω δικτύου Wi-fi.47 100101010100110010101100101000 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101

Εικόνα 23:

«Έξυπνο» παγκάκι eTree της εταιρίας Sologic.

10100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111

01010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010

10101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

47. http://sol-logic.com/etree 48. http://www.wordsinspace.net/urbanintel/2017/03/08/urban-flow-helsinki 49. http:// cluny-numerique.fr/index.php

Μια ακόμα εφαρμογή της επαυξημένης πραγματικότητας πραγματοποιείται μέσα από οθόνες και σημεία πληροφόρησης των κατοίκων. Για παράδειγμα, στο Ελσίνκι στη Φινλανδία, το 2017 τοποθετήθηκαν οι οθόνες Urbanflow. Είναι οθόνες που εξυπηρετούν τόσο τους κατοίκους της πόλης όσο και τους τουρίστες. Οι χρήστες μπορούν να εντοπίσουν τα σημεία που υπάρχουν διάφορα καταστήματα, πάρκα ή άλλοι χώροι, σε διαφορετικές αποστάσεις κίνησης με τα πόδια από το σημείο που βρίσκονται. Επίσης, οι οθόνες μπορούν να προσφέρουν πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για παραμέτρους όπως η ταχύτητα του ανέμου, η ποιότητα του αέρα ή τα επίπεδα ηχορρύπανσης. Επιπλέον, οι χρήστες μπορούν να αναζητήσουν οδηγίες για να μετακινηθούν σε κάποιο σημείο βρίσκοντας την καλύτερη διαδρομή και ακόμα να αγοράσουν εισιτήρια για τη μεταφορά τους.48 Οθόνες που χρησιμοποιούν τεχνολογίες επαυξημένης πραγματικότητας μπορούν να προσφέρουν ακόμα και μία εναλλακτική μορφή πληροφόρησης για σημαντικά τοπόσημα της πόλης. Στην πόλη του Cluny στη Βουργουνδία στην ανατολική Γαλλία έχουν τοποθετηθεί οθόνες που επιτρέπουν στους επισκέπτες που περπατάνε γύρω από τα ερείπια της κεντρικής εκκλησίας της πόλης να οραματιστούν την εκκλησία ακριβώς όπως ήταν πριν, στις μέρες της ακμής του.49 Όλες οι εφαρμογές που αναφέραμε παραπάνω αποσκοπούν στη βελτίωση των λειτουργιών της πόλης και την καλύτερη εξυπηρέτηση των αναγκών των κατοίκων της. Δεν πρέπει όμως να παραβλέψουμε τη σημασία της γνώμης του ανθρώπου και της ενεργούς συμμετοχής του στη διαδικασία της βελτιστοποίησης της πόλης στην οποία κατοικεί,

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

θα μπορούσαν να συμβούν απρόβλεπτες καταστάσεις. Μέσα από μικρές και τοπικές καινοτόμες πρωτοβουλίες, θα μπορούσε να αφυπνιστεί η συλλογική συνείδηση και να ενθαρρυνθεί από τη δημιουργία δικτύων επικοινωνίας μεταξύ των υπαρχόντων και των αναδυόμενων συναθροίσεων* της πόλης.52 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101

01010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010

Οι συγγραφείς θεωρούν τον φυσικό και ψηφιακό χώρο της πόλης ως συνάθροιση, δηλαδή «σαν ένα πλήθος από στοιχεία και οντότητες που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους δημιουργώντας κάθε φορά μια διαφορετική συνάθροιση, που εξαρτάται είτε από το σενάριο είτε από το συγγενικό μοντέλο»53. Οι συναθροίσεις (assemblange) είναι θεωρία που εξηγήθηκε από τον Manuel Delanda. Η θεωρία των συναθροίσεων είναι ένα οντολογικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε από τους Gilles Deleuze και Félix Guattari και παρουσιάστηκε στο βιβλίο τους A Thousand Plateaus (1980). Η θεωρία των συναθροίσεων παρέχει ένα πλαίσιο «από κάτω προς τα πάνω» για την ανάλυση της κοινωνικής πολυπλοκότητας, δίνοντας έμφαση στη ρευστότητα, τη δυνατότητα ανταλλαγής και τις πολλαπλές λειτουργίες. Η θεωρία των συναθροίσεων υποστηρίζει ότι, μέσα σε ένα σώμα, οι σχέσεις των συστατικών μερών δεν είναι σταθερές και παγιωμένες αλλά, αντίθετα, μπορούν να αφαιρεθούν και να αντικατασταθούν εντός και μεταξύ άλλων σωμάτων, προσεγγίζοντας έτσι τα συστήματα μέσω των εξωτερικών σχέσεων.54

1010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110

1101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001

ώστε να καταφέρει τελικά αυτή να γίνει «ευφυής», κατανοώντας, μαθαίνοντας και εξελίσσοντας τα συστήματά της. Έχουν εμφανιστεί ήδη κάποιες εφαρμογές που προωθούν τέτοιου είδους σχέσεις επικοινωνίας μεταξύ πολιτών και πόλης, με σκοπό μια πιο ανθρώπινη και προσωποποιημένη σχέση των κατοίκων με το αστικό περιβάλλον. Το «Citizens Connect» είναι ένα παράδειγμα τέτοιου είδους εφαρμογής. Εφαρμόστηκε στη Βοστώνη το 2009 και επιτρέπει στους κατοίκους να υποδεικνύουν στην πόλη πού υπάρχουν προβλήματα υποδομών στους δημόσιους χώρους. Έτσι, για παράδειγμα, η πόλη μπορεί να «γνωρίζει» όλα τα σημεία στα οποία έχει χαλάσει κάποιο πεζοδρόμιο ή σταμάτησε να λειτουργεί κάποιο φανάρι στον δρόμο, ώστε να μπορεί να το αποκαταστήσει πιο εύκολα και πιο γρήγορα.50 Μια ακόμα εφαρμογή που εμφανίστηκε το 2019 είναι το «MyTown». To MyTown έχει σχεδιαστεί ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί και σε μικρότερες πόλεις ή περιφέρειες. Για την καλύτερη επικοινωνία των κατοίκων με την περιφέρεια ή την πόλη παρέχει διάφορες χρήσιμες πληροφορίες στους κατοίκους, όπως ο χρόνος αναμονής σε κάποιο νοσοκομείο, το κλείσιμο ενός δρόμου ή η κατανάλωση νερού και άλλα, όπως επίσης επιτρέπει στους κατοίκους να υποδεικνύουν τα προβλήματα που συναντούν στην πόλη.51 Οι Αθηνά Σταυρίδου και Σόνια Τζιμοπούλου επισημαίνουν ότι ο αστικός σχεδιασμός δεν καθορίζει πλέον, όπως γινόταν παλαιότερα, λεπτομερώς τη μορφή και τη λειτουργία των περιοχών μιας πόλης, αλλά δημιουργεί χωρικά πλαίσια μέσα στα οποία

κεφάλαιο 2

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

50. 51. 52. 53. 54.

http://www.orange.com/ sirius/hello/2013/plus-loinavec-les-nouveaux-usages/ ma-ville-dans-ma-poche.html https://www.smartcitiesworld.net/smart-cities-news/smart-cities-news/smart-city-app-launched-for-small-and-medium-municipalities-4095 Stauridou Athina, Tzimopoulou Sonia, ‘Physical and Digital Assemblages 2.0’, Συνέδριο: Hybrid City Conference, 2013 Stauridou Athina, Tzimopoulou Sonia, ‘Physical and Digital Assemblages 2.0’, Συνέδριο: Hybrid City Conference, 2013 https://en.wikipedia.org/

2.4 Η «έξυπνη» πόλη

κεφάλαιο 2

Μια ιδέα που εφαρμόζεται ή μπορεί να εφαρμοστεί στις «ευφυείς» πόλεις και έχει σχέση με την εμπλοκή των ανθρώπων στη διαδικασία σχεδιασμού και λειτουργίας της πόλης είναι τα Living Labs. Τα Living Labs είναι μια ιδέα που πηγάζει από τη δουλειά του William Mitchell και έχει αναπτυχθεί από τους Schaffers, Komninos, Pallot, Trousse. Nilsson και Oliveira. Πρόκειται ουσιαστικά για «ανοιχτά οικοσυστήματα καινοτομίας με γνώμονα τον χρήστη, που προωθούν ένα πιο προορατικό και συνδημιουργικό ρόλο των χρηστών στην διαδικασία της έρευνας και της καινοτομίας»55. Η ιδέα του Living Lab ουσιαστικά συνδιάζει τα ανοικτά επιχειρηματικά μοντέλα συνεργασίας πολιτών – επιχειρήσεων - τοπικών κυβερνήσεων με την προθυμία όλων των παραπάνω να συμμετέχουν ενεργά στην καινοτομία. Παρόλες τις προσπάθειες όμως και τις «έξυπνες» εφαρμογές που υιοθετούνται στις πόλεις, φαίνεται σαν αυτές να είναι μεμονωμένες και να μη συνδέονται ακόμα καλά μεταξύ τους δημιουργώντας ένα ενιαίο σύστημα που να υποστηρίζει την «ευφυία» της πόλης. Επιπλέον, οι ψηφιακές τεχνολογίες, σε αντίθεση με την ανακάλυψη και εξάπλωση του αυτοκινήτου, δεν φαίνεται να έχουν ακόμα άμεσο αντίκτυπο στην υλική υπόσταση της πόλης. Οι δρόμοι και τα κτίρια δεν έχουν υποβληθεί σε αλλαγές, οι αστικές φόρμες δεν έχουν μεταβληθεί από την τεράστια μεταβολή της «ευφυίας» της πόλης. Όπως παραθέτει ο Picon, τα αποτελέσματα της έλευσης της «ευφυούς» πόλης είναι παρόμοια με αυτά της έλευσης του ηλεκτρισμού: η φυσική κατασκευή της πόλης παραμένει ίδια παρά την εμφανή μεταμόρφωση της εμπειρίας της πόλης.56 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

55. Schaffers H., Komninos N., Pallot M. Brigitte T., Nilsson M., Oliveira A., ‘Smart Cities and the Future Internet: Towards Cooperation Frameworks for Open Innovation’, Springer, 2011, σελ. 431-446 56. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 111

Κεφάλαιο 3 Η σημασία του σεναρίου στον σχεδιασμό

κεφάλαιο 3

Η τεχνολογία και τα ψηφιακά εργαλεία βρίσκονται στην καθημερινότητα των ανθρώπων και τους προσφέρουν υπηρεσίες χωρίς οι ίδιοι να αντιλαμβάνονται τις μεγάλες μεταβολές που επιφέρουν και στο περιβάλλον γύρω τους. Όπως γίνεται αντιληπτό από το προηγούμενο κεφάλαιο, οι πόλεις, τα κτίρια, η ίδια η εμπειρία της αρχιτεκτονικής αλλάζουν. Ο ρόλος του ίδιου του αρχιτέκτονα αποκτά νέες έννοιες και καθήκοντα. Στόχος της αρχιτεκτονικής πλέον είναι η δημιουργία περιβαλλόντων που διαδρούν* με τους ανθρώπους. Μιλάμε λοιπόν, για μια αρχιτεκτονική που έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται στις ανάγκες και επιθυμίες αυτών που την κατοικούν ή να τις δημιουργεί και να τις προκαθορίζει . Μια αρχιτεκτονική που σχεδιάζεται εξ’αρχής ως κάτι μεταβλητό, που δεν είναι το τελικό προϊόν αλλά ένα στιγμιότυπο.

Διάδραση: Ως όρος εμφανίστηκε την δεκαετία του ’60 από αρχιτέκτονες και επιστήμονες έτσι ώστε να δώσουν μια νέα διάσταση στη σχέση των κατοίκων/ χρηστών με το δομημένο περιβάλλον. Κατά τον Manuel Gausa η διάδραση ορίζεται ως «η ανταλλαγή και η διασυσχέτιση. Πληροφορία που μεταδίδεται, μεταβιβάζεται και μεταμορφώνεται μεταξύ διαφορετικών και ταυτόχρονων ενεργειών, γεγονότων ή/ και σκηνών». 67

010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101010010101010001010101000111

010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101

00010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101

01010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

67. Αβραμίδης Αλκιβιάδης, Διαδραστική Αρχιτεκτονική – Interactive Architecture, Ερευνητική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2009

3.1 Εισαγωγή στην μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική Το κτισμένο περιβάλλον από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να εγκαθίστανται μόνιμα σε ένα μέρος, μετά την εποχή των νομάδων και τη μετακίνηση πληθυσμών με σκοπό την επιβίωσή τους, χαρακτηρίζονται ως επί το πλείστον για τη μονιμότητα και τη σταθερότητα όγκων στο χώρο και το χρόνο. Σε αυτά, ελάχιστα στοιχεία είναι μεταβαλλόμενα ή κινούμενα, και τα οποία άρχισαν να εμφανίζονται κυρίως την δεκαετία του ’60. Τα τελευταία χρόνια, τα οποία χαρακτηρίζονται από μια δραματικά μεγάλη ανάπτυξη στον τομέα της τεχνολογίας, η αρχιτεκτονική συνδέεται με την έννοια της μεταβλητότητας προκειμένου να υπηρετήσει τις συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες και επιθυμίες του σύγχρονου ανθρώπου. Ο αρχιτέκτονας πλέον καλείται να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που να ανταποκρίνεται στο μέγιστο βαθμό στην επίλυση βασικών και ζωτικών ζητημάτων της ανθρώπινης φύσης. Έτσι, εισάγεται ο όρος της μεταβλητότητας υπό όρους στη αρχιτεκτονική και αρχίζει να διαφαίνεται η τάση για τη δημιουργία μιας διαδραστικής αρχιτεκτονικής. Αυτή φαίνεται να προσαρμόζεται στις μεταβολές του περιβάλλοντος καθώς και στη σχέση αυτής της μεταβολής με τον ίδιο τον άνθρωπο, την ποιότητα ζωής του και το περιβάλλον του. Υπάρχει δηλαδή μια σταδιακή και μερική μετατροπή του περιβάλλοντος από σταθερό σε ροϊκό. Στο βιβλίο «Interactive Architecture»68 οι Michael Fox και Mile Kemp ορίζουν την παραπάνω ως μια αρχιτεκτονική που ορίζεται από «την σύγκλιση και την συνεργασία των ενσωματωμένων υπολογισμών και της τεχνητής νοημοσύνης με τη φυσική διάσταση της κινηματικής, στο πλαίσιο

κεφάλαιο 3

ενός αρχιτεκτονικού στοιχείου, ούτως ώστε αυτό να προσαρμόζεται με σκοπό την επίλυση ανθρωπολογικών και περιβαλλοντολογικών ζητημάτων». Παράλληλα, υποστηρίζουν ότι προθέσεις της είναι η δημιουργία συστημάτων που στρέφονται προς δύο κύριες κατευθύνσεις. Η πρώτη αφορά στην προσαρμογή τους στην ανθρώπινη συμπεριφορά, στις ανάγκες του χρήστη/χρηστών και την προσαρμογή τους στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον ενώ η δεύτερη στην προσαρμογή στις περιβαλλοντικές συνθήκες και τα φυσικά φαινόμενα. Για να επιτευχθεί αυτό, βασική προϋπόθεση αποτελεί η συλλογή και ανταλλαγή πληροφοριών από μηχανισμούς του κτιρίου με το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο, ένα σύστημα κτιρίου-ανθρώπου-περιβάλλοντος, το οποίο χαρακτηρίζεται από την αμφίδρομη ροή πληροφοριών. Απόρροια αυτού είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος που μπορεί να ελέγχει την εισροή πληροφοριών και ιδανικά να ανταποκρίνεται σε αυτές. Το περιβάλλον αυτό σήμερα είναι γνωστό υπό τον όρο του «ευφυούς» περιβάλλοντος. Με αυτό τον τρόπο, πλέον υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον στην αρχιτεκτονική κοινότητα για τον σχεδιασμό της επίδοσης (performance) μιας κατασκευής ή ενός κτιρίου. Το αρχιτεκτόνημα αντιμετωπίζεται ως μία μηχανή, σαν ένα interface το οποίο επικοινωνεί με το χρήστη του διαμορφώνοντας έναν διάλογο. Η σχέση κτίριο/κάτοικος αντικαθίσταται από τη σχέση μηχανή/χρήστης και ο ρόλος του αρχιτέκτονα φαίνεται να εμπλουτίζεται με περισσότερες ευθύνες. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Παπαλεξόπουλο, «οι χώροι μετατρέπονται σε

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

68. Fox Michael, Kemp Mile, Interactive Architecture, Princeton Architectural Press, 2009

3.1 Εισαγωγή στην μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική

κεφάλαιο 3

Εικόνα 24:

Bubbles project, Michael Fox & Miles Kemp, Materials & Applications Institute

To Bubbles project είναι μια προσαρμόσιμη χωρική εγκατάσταση σε αστική κλίμακα. Η εγκατάσταση αποτελείται από μεγάλους σάκους που φουσκώνουν και ξεφουσκώνουν διαντιδρώντας με τους επισκέπτες που έρχονται στην περιοχή.

0101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010

1011001010001010000000101011111010100101010100010101010001110101001000111110101010110101001010110100100 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111

0101001010101000101010100011101010010010100101 0100001111001011010101001010101010111101101101001010100101010101010101001

100010101011101010010010101001010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

«μηχανές του γίγνεσθαι» με δυνατότητα δημιουργίας συμβάντων, χώροι που κατοικούνται από εντάσεις, χώροι που περιέχουν τις δυνάμεις μεταβολής τους»69. «Η μεταβλητή νοημοσύνη όχι μόνο αντιδρά και επιτρέπει τη διάδραση, αλλά επίσης μετασχηματίζει και μεταμορφώνει τόσο το χρήστη όσο και το αρχιτεκτόνημα»70. Το όριο μεταξύ της αρχιτεκτονικής και των άλλων επιστημών θολώνει αφού ο αρχιτέκτονας αντί για το σχεδιασμό του τελικού αντικειμένου/κτιρίου/πρότασης στρέφεται στο σχεδιασμό μιας διαδικασίας και συμπεριφοράς που θα δώσει λύση σε προβλήματα με μεγάλο βαθμό πολυπλοκότητας.

69. Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Ψηφιακός Τοπικισμός, Libro, Αθήνα, 2008, σελ 95 70. Novak Marcos, Ιnterview by Allesandro Ludovico, Neural, 2001, http:// www.neural.it/english/

3.2 Η έννοια του διαγράμματος Το διάγραμμα είναι ένα εργαλείο που ήδη από τη δεκαετία του ‘60 είχε θεωρηθεί ως μια θεμελιώδης τεχνική της αρχιτεκτονικής και βασικό εργαλείο για την ανάλυση αλλά και παραγωγή αυτής. Ο Peter Eisenman με την διδακτορική διατριβή του «The Formal Basis of Modern Architecture» το 1963 και ο Christopher Alexander με τη διάλεξή του στο Cambridge «Notes on the Synthesis of Form» παρόλο που έχουν τελείως διαφορετικές απόψεις, ορίζουν το διάγραμμα και τη διαγραμματική τεχνική ως κύριο νέο στοιχείο και τεχνική στην αρχιτεκτονική.71 Ουσιαστικά, το διάγραμμα λειτουργεί μεταξύ μορφής και λέξης, δεν είναι ούτε σχέδιο ούτε κείμενο. Πρόκειται για ένα εργαλείο εκτελεστικό και όχι αναπαραστατικό υπό την έννοια ότι είναι μια διαδικασία ενδιάμεση στην παραγωγή του πραγματικού χώρου και δεν είναι απαραίτητο να ταυτίζεται απόλυτα με την πραγματοποιούμενη μορφή. Είναι μια διαδικασία που θέτει τις παραμέτρους και τους περιορισμούς, έχει μια εσωτερική πειθαρχία για το σχεδιασμό του χώρου και προτείνει μια εναλλακτική μορφή επανάληψης. Ο Eisenman υποστηρίζει ότι τα διαγράμματα των Rowe και Alexander δεν είναι επαρκώς διαγραμματικά διότι προσπαθούν να αναπαραστήσουν μια στατική κατάσταση της πραγματικότητας. Τα διαγράμματα του Eisenman προωθούν μια αυτονομία της αρχιτεκτονικής. Είχε φανταστεί έναν κάναβο ο οποίος μπορεί να μεταβληθεί μόνος του από ένα εργαλείο αναλυτικής περιγραφής σε ένα υλικό το οποίο έχει τη δυνατότητα να χειραγωγήσει τον εαυτό του. Βέβαια, η διαγραμματική τεχνική του Eisenman για να υλοποιηθεί είχε ανάγκη την εξέλιξη των προγραμμάτων τρισδιάστατης

κεφάλαιο 3

σχεδίασης και τα προγράμματα σχεδίασης animation (κινουμένων σχεδίων). 72 Μια διαγραμματική τεχνική είναι μια πειθαρχημένη κατάσταση που προκύπτει από την μετάλλαξη της μορφής μέσω διαρκούς επανάληψης διαδικασιών. Τέτοιες διαδικασίες στις οποίες υπέβαλε τη μορφή ο Eisenman είναι, για παράδειγμα, η αποσύνθεση, η περιστροφή, η αλλαγή της κλίμακας, η αναδίπλωση, η αντιστροφή και άλλες. Ο ίδιος είχε ξεκινήσει μια σειρά από αρχιτεκτονικά σχέδια βασισμένα στην ανάλυση του μοντέρνου κινήματος μέσω της διαγραμματικής τεχνικής. Έτσι, τα διαγράμματα που προέκυψαν για τα House I και II, για παράδειγμα, υπαινίσσονται ότι οι τελικές μορφές είναι απλώς δείγματα, ένα μέρος μιας μεγαλύτερης διαδικασίας. Έτσι, οι τελικές δομές εμφανίζονται σαν κάδρα, σαν εικόνες μιας κινηματογραφικής προσπάθειας, που αν κανείς τα δει στη σειρά δημιουργείται μια κίνηση. Η αναπαραστατική μέθοδος που χρησιμοποιεί ο Eisenman για αυτά τα διαγράμματα είναι η αξονομετρική προβολή η οποία ευνοεί την αυτονομία του αντικειμένου, καθιστώντας τον παρατηρητή ικανό να βρίσκεται ταυτόχρονα μέσα, έξω, πάνω και κάτω από τη δομή. Η παραγωγή μιας μορφής μέσα από τις παραμέτρους ενός διαγράμματος είναι όπως ο σχεδιασμός της πλοκής ενός έργου, υποστηρίζει ο Picon. Η μορφή αποτελεί το γεγονός ενώ ο σχεδιασμός της μορφής είναι το σενάριο. 73

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

71. Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, 1999, σελ. 9 72. Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, 1999, σελ. 10

0101000000010101111101010010101010001010101000111010100100101010100011101010010001010101000111010100100010101010001110101001000

κεφάλαιο 3

001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101

Εικόνα 25:

Δοκιμές για τη μορφή του House IV του Peter Eisenman, 1971

01010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010

01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000

3.2 Η έννοια του διαγράμματος

1110101001001010100101000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

Το διάγραμμα είναι η πιθανότητα ενός γεγονότος και όχι το ίδιο το γεγονός. Κατά των Stan Allen το διάγραμμα περιγράφει δυναμικές σχέσεις μεταξύ στοιχείων, ορίζει τις σχέσεις μορφής-δραστηριοτήτων και οργανώνει τη δομή και τη διανομή των λειτουργιών. Αποτελεί ουσιαστικά ένα χάρτη δυνητικών κόσμων.74 Ο ρόλος του αρχιτέκτονα σύμφωνα με τον Eisenman είναι πλέον να είναι οργανωτής και προαγωγός της πληροφορίας καθώς πλέον αναδύονται νέες δυνάμεις που επηρεάζουν το σχεδιασμό οι οποίες είναι άυλες, όπως οικονομικές, πολιτικές, πολιτισμικές, τοπικές ή διεθνείς. Το διάγραμμα είναι το μέσο με το οποίο αυτές οι νέες δραστηριότητες μπορούν να γίνουν ορατές και αλληλοσυνδεόμενες.75

73. Picon Antoine, Pont Alessandra, Architecture and the Sciences: Exchanging Metaphors, Princeton Architectural Press, σελ. 303-304 74. Gausa Manuel, The Metapolis Dictionary of Advanced Architecture: City, Technology and Society in the Information Age, Actar, 2003 75. Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, 1999, σελ. 24

3.3 Πρόγραμμα και διαπρογραμματισμός (cross-programming) Οι Bernard Tschumi και Rem Koolhaas, ζώντας και ερευνώντας στη Νέα Υόρκη τη δεκαετία του ’70, δουλεύοντας ταυτόχρονα αλλά ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, επαναπροσδιόρισαν την έννοια του προγράμματος στην αρχιτεκτονική. Μέχρι τότε, η γενιά των αρχιτεκτόνων της νέας avant-garde, στους οποίους ανήκε και ο Eisenman, απέρριπτε το πρόγραμμα ως πεπαλαιωμένο μέσο με το οποίο κυριαρχούσε η λειτουργία ενός κτιρίου στην αρχιτεκτονική σκέψη. Όπως έγραψε ο Tschumi «στον σημερινό κόσμο όπου σιδηροδρομικοί σταθμοί γίνονται μουσεία και εκκλησίες γίνονται νυχτερινά κέντρα ένα γίνεται ξεκάθαρο: η απόλυτη εναλλαξιμότητα της μορφής και της λειτουργίας, η λειτουργία δεν ακολουθεί τη μορφή και η μορφή δεν ακολουθεί την λειτουργία».76 Οι παραπάνω μελέτες αναδιατύπωσαν τις παραμέτρους του προγράμματος ώστε αυτό να συμπεριλαμβάνει πολλαπλές διαμορφώσεις ενός χώρου και επιπλέον υποστήριξαν ότι μια δεδομένη μορφή μπορεί να φιλοξενήσει οποιοδήποτε πρόγραμμα. Έτσι, οι δύο αυτοί αρχιτέκτονες εισήγαγαν την έννοια του «cross-programming». Ο Tschumi ορίζει τον διαπρογραμματισμό (crossprogramming) ως τη χρήση ενός χωρικού πλαισίου για την υλοποίηση ενός προγράμματος που δεν προοριζόταν για το συγκεκριμένο χώρο, για παράδειγμα η χρήση μιας εκκλησίας για παιχνίδια bowling.77 Με την υλοποίηση κτιρίων τόσο του Tschumi όσο και του Koolhaas, όπως είναι οι «χώροι εκδηλώσεων» του Tschumi, για παράδειγμα ο κεντρικός χώρος του The Marne School of Architecture, και η Seattle Public Library του Koolhaas, της οποίας το πρόγραμμα αποτελεί

κεφάλαιο 3

υλοποίηση της διαγραμματικής ανάλυσης της πρότασής του για το Park de la Villette και του Downtown Athletic Club, συγκεκριμενοποιήθηκε η νέα έννοια του προγράμματος της αρχιτεκτονικής. Τα έργα αυτά αποτέλεσαν την εξέλιξη του προγράμματος από την θεωρία στην εφαρμογή του.78 Στη συνέντευξη του περιοδικού Praxis στο τεύχος 8, υπήρχε η ερώτηση «Πώς το παραπάνω σχέδιο αντιπροσωπεύει το πρόγραμμα; Είναι μια διαγραμματική συσκευή, ένα λειτουργικό εργαλείο, μια τυπική κατασκευή, μια περιγραφική ιδέα ή ένας συνδιασμός αυτών ή τίποτα από αυτά;». Στην ερώτηση ο Tschumi απάντησε: «Όλα τα παραπάνω. Τα περισσότερα έργα ξεκινούν με ένα πρόγραμμα. Πρώτα, πρέπει να καταλάβεις την περιπλοκότητα του προγράμματος, αλλά και το τι θέλεις να κάνεις με αυτό. Έτσι, εξερευνάς πιθανούς σχηματισμούς και σχέσεις. Δεν εννοώ ένα διάγραμμα φυσαλίδων, αλλά χωρικές συνδέσεις ή διαδρομές. Ο πιο σύντομος τρόπος είναι να το κάνεις σε διάγραμμα, δηλαδή να οραματιστείς τι θέλεις να κάνεις με αυτό το πρόγραμμα. Υπάρχουν πολλά πιθανά προγραμματικά οράματα. Μερικές φορές είναι αυτό: το προγραμματικό σου όραμα γίνεται η αρχιτεκτονική σου μορφή. Στο Lerner Hall, έπρεπε να βάλουμε 6000 ταχυδρομικά κουτιά, ένα αμφιθέατρο, αίθουσες μουσικής κλπ. Ήθελα ένα κεντρικό χώρο συνάντησης (που δεν ήταν στο επίσημο πρόγραμμα) έτσι ώστε όλα τα μέρη του προγράμματος να ήταν ορατά και προσβάσιμα – έναν κάθετο κοινωνικό χώρο. Αλλά ένα πρόγραμμα πρέπει πάντα

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

76. Tschumi Bernard, Architecture and Disjunction, The MIT Press, 1996 77. Tschumi Bernard, Event-Cities, The MIT Press, 1994 & http://odesignlab.blogspot.com/2008/06/architecture-cross-programming.html 78. Miljacki Ana, Reeser Lawrence Amanda, Schafer Ashley, ‘2 Architects 10 Questions on Program Rem Koolhaas + Bernard Tschumi’, Περιοδικό Praxis vol.8, http://www.praxisjournal.net/home.htm

3.3 Πρόγραμμα και διαπρογραμματισμός (cross-programming) 100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010000000101011111010100101010100010100000010101101111 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100

Lerner Hall Student Center, Bernard Tschumi Architects, Νέα Υόρκη, 1994-1999 Εικόνα 26: Διάγραμμα της λειτουργίας του κτιρίου. (πάνω) Εικόνα 27: Πραγματοποιημένο κτίριο. (κάτω)

10101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101

να εισέρχεται σε ένα συγκεκριμένο οικόπεδο, που συχνά έχει πολλούς περιορισμούς, είτε φυσικούς είτε άλλους · με άλλα λόγια, έχει ένα γενικό πλαίσιο. Αυτό επηρεάζει τις επιλογές της έκφρασης του προγραμματικού οράματος. Στο Lerner, υπήρχαν πολλοί περιορισμοί του οικοπέδου, συμπεριλαμβανομένων και ιστορικών περιορισμών, αλλά μπορούσα να τους εκμεταλλευτώ, ιδιαίτερα το γεγονός ότι το campus είναι μισό επίπεδο ψηλότερα από το Broadway. Μπορούσα να ενώσω τα δύο αυτά επίπεδα με μία ράμπα και να συνεχίσω τη ράμπα μέχρι την κορυφή του κτιρίου, ενώνοντας τα κομμάτια του προγράμματος με τα 6000 ταχυδρομικά κουτιά κατά μήκος της ράμπας. Πρόγραμμα; Χρειάζεται να το καταλάβεις, κυριολεκτικά. Αυτό είναι το τι είναι αυτό το διάγραμμα».7

κεφάλαιο 3

0101110101001001010100101000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

79. Milijacki Ana, Reeser Lawrence Amanda, Schafer Ashley, ‘2 Architects 10 Questions on Program Rem Koolhaas + Bernard Tschumi’, Praxis vol.8, σελ. 4-15, http://www.praxisjournal.net/home.htm

3.4 Περιβάλλοντα εκτός ελέγχου (out of control) Στο βιβλίο του «Architecture Goes Wild» o Kas Oosterhuis υποστηρίζει ότι τα περιβάλλοντα τείνουν να έχουν συγκεκριμένη συμπεριφορά. Όταν πλοηγείται κανείς στη «θάλασσα των δεδομένων», επικοινωνεί με άλλα άτομα και περιβάλλοντα. Τα περιβάλλοντα μπορούν να ανταποκριθούν στην παρουσία του ατόμου, να συντονιστούν μαζί του και να του προσφέρουν μια ποικιλία εμπειριών και συναισθημάτων. Τα περιβάλλοντα είναι έτοιμα να αντιδράσουν, επικοινωνώντας με τους ανθρώπους και άλλες μηχανές. Ο Oosterhuis αναφέρει ότι τα κτίρια μπορούν να θεωρηθούν μια προέκταση του ανθρώπινου σώματος. Όπως τα ρούχα αποτελούν ένα δεύτερο δέρμα για τον άνθρωπο, το κτίριο μπορεί να αποτελέσει ένα τρίτο στρώμα. Τα κτίρια μας προσφέρουν ένα εσωτερικό κλίμα ευχάριστο ή δυσάρεστο. Με τον όρο κλίμα υπονοεί θερμοκρασία, υγρασία, καθαρό αέρα αλλά και εμπειρίες του φωτός, υφές και άλλα.80 Ένα σπίτι είναι ήδη ένας κόμβος που διαχειρίζεται πολύπλοκα συστήματα καναλιών που διοχετεύουν ενέργεια, νερό κλπ. Όμως δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμα ως «ευφυές». Όταν το σπίτι αρχίσει να μιλάει, να υπολογίζει και να δρα σύμφωνα με περίπλοκα προγράμματα, τότε θα γίνει «ευφυές» σύμφωνα με τον Oosterhuis. Όμως, δε θα κατευθύνεται απευθείας από τους ανθρώπους για τις ενέργειες αυτές μέσω κουμπιών και τηλεχειριστήριων αλλά συνομιλώντας με τον εαυτό του, δημιουργώντας μόνο του περιβάλλοντα και κάνοντάς μας να αντιδράσουμε σε συνθήκες που αλλάζουν. Τα κτίρια θα γίνουν όσο απρόβλεπτα όσο και οι άνθρωποι.81 Η εξέλιξη αυτού του οράματος «ευφυών»

κεφάλαιο 3

περιβάλλοντων είναι η δημιουργία περιβάλλοντων εκτός ελέγχου. Τα κτίρια εκτός ελέγχου είναι σε άμεση συσχέτιση με τα περιβάλλοντα εκτός ελέγχου. Ο Oosterhuis ορίζει ότι «Το κτίριο εκτός ελέγχου είναι μια μηχανή επεξεργασίας πληροφοριών σε ένα περιβάλλον που παράγει πληροφορίες»82. Πώς λειτουργεί όμως ένα τέτοιο κτίριο/περιβάλλον του οποίου δεν έχουμε τον έλεγχο; Μπορούμε να το κατανοήσουμε μέσα από ένα παράδειγμα όπως είναι το το έργο New Babylon (1958-1972) του καλλιτέχνη και αρχιτέκτονα Constant Nieuwenhuys. Στο New Babylon οι άνθρωποι κινούνται μέσα σε ένα περιβάλλον που μεταβάλλεται συνεχώς και είναι μια συνεργασία ψηφιακού και φυσικού χώρου. Τα πάντα είναι προγραμματισμένα και υποκινούμενα από τις πληροφορίες (data-driven), η κατασκευή και η ατμόσφαιρα διαντιδρούν με τους εκάστοτε περιστασιακούς χρήστες. Εάν κάποιος επέστρεφε ξανά στην κατασκευή δηλαδή, το περιβάλλον θα είχε αλλάξει τελείως από αυτό που θυμόταν σε μορφή και περιεχόμενο. «Με χαρά παρατηρώ ότι οι αρχιτέκτονες έχουμε χάσει τον έλεγχο» δηλώνει ο Oosterhuis. Τα κτίρια που σχεδιάζονται πλέον δεν είναι το τελικό προϊόν της επιθυμίας μας για απόλυτο έλεγχο. Ο απόλυτος έλεγχος των διαδικασιών είναι μια ψευδαίσθηση, το καλύτερο που μπορεί να κάνει ένας αρχιτέκτονας είναι να προσπαθήσει να αλλάξει την τροπή των πραγμάτων μέσα από διαδικασίες.83

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

80. 81. 82. 83.

Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, 010 Publishers, 2002, σελ. 150-151 Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, 010 Publishers, Rotterdam, 2002, σελ. 151 Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, op. cit. σελ. 107 Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, op. cit. σελ. 100

3.5 Μελέτες περιπτώσεων Κρίνουμε σκόπιμο να γίνει αναφορά σε κάποια παραδείγματα κτιρίων, υλοποιημένων ή μη, οι αρχιτέκτονες των οποίων προσπάθησαν να αποδώσουν το όραμά τους για μια αρχιτεκτονική που μεταβάλλεται είτε για να καλύψει τις επιθυμίες και ανάγκες των χρηστών τους είτε για να έρθει σε συνομιλία με αυτούς. i) Fun Palace – Cedric Price84 Το Fun Palace σχεδιάστηκε από τον Cedric Price το 1959-1961 για τον Joan Littlewood όμως δεν υλοποιήθηκε, παρόλο που υπήρξε η πρόθεση να κατασκευαστεί. Ήταν το όραμα του Price για το East End του Λονδίνου ως ένα «εργαστήριο διασκέδασης» και ένα «πανεπιστήμιο των δρόμων». Ουσιαστικά, ο Price σχεδίασε μια ευέλικτη δομή, έναν σκελετό, μέσα στον οποίο μπορούν να συνδέονται χώροι με διαφορετικά προγράμματα. Πρακτικά, ο Price σχεδίασε ένα ροϊκό περιβάλλον το οποίο είχε τη δυνατότητα να μεταβάλλεται διαρκώς για να ικανοποιήσει τις ανάγκες και επιθυμίες των χρηστών του. Παρόλο που την εποχή που σχεδιάστηκε η ροϊκότητα του χώρου δε βασιζόταν στη ροή πληροφοριών και στην πανταχού παρούσα υπολογιστική ισχύ (ubiquitous computing), είχε τη βάση της στις προθέσεις των χρηστών, οι οποίες αποτελούσαν την κινητήριο δύναμη για τη μεταλλαξιμότητα του χώρου. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα πρώιμο στάδιο του ροϊκού περιβάλλοντος με την έννοια που το χρησιμοποιούμε στην παρούσα εργασία. Αυτό γιατί δε βασιζόταν στα αυτοματοποιημένα συστήματα και τις διαδικασίες και χρειαζόταν απαραίτητα τον απόλυτο έλεγχο του ανθρώπου για τη βέλτιστη πολυλειτουργική επίδοση του κτιρίου. 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

κεφάλαιο 3

Το Fun Palace σχεδιάστηκε ως ένας ανοιχτός μεταλλικός σκελετός σε κάναβο. Πάνω σε αυτόν σχεδιάστηκαν αναρτώμενα δωμάτια για χορό, μουσική και θέατρο. Τα πατώματα, οι τοίχοι, οι οροφές και οι διάδρομοι ήταν όλα μεταβλητά και κινητά. Ο αρχιτέκτονας, λάτρης της τεχνολογίας, τοποθέτησε προηγμένα συστήματα ελέγχου της θερμοκρασίας τα οποία θα μπορούσαν να διαχέουν και να ελέγχουν το ζεστό αέρα, την υγρασία και την ομίχλη με τρόπους που θα μπορούσαν να είναι «διασκεδαστικοί». Ο Price είχε την πεποίθηση ότι, με τη σωστή χρήση των νέων τεχνολογιών, οι χρήστες θα μπορούσαν να έχουν πρωτοφανή έλεγχο στο περιβάλλον τους, με αποτέλεσμα ένα κτίριο που ανταποκρίνεται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες τους και των πολλαπλών δραστηριοτήτων που θα πραγματοποιούνταν εκεί.85 Επιθυμία του Price δηλαδή, ήταν ένα τελείως ανοικτό πρόγραμμα. Ουσιαστικό ρόλο παίζει και η τεχνολογία για τον Price, η οποία βασίζεται στο πρότυπο του ανοικτού δικτύου και όχι σε μία στατική δομή. Μια τέτοια αρχιτεκτονική παρέχει, κατά τον αρχιτέκτονα, στους χρήστες αλλά και στους θεατές τις ατομικές ελευθερίες. O Stanley Mathews αναφέρει πως ο Price του ανέφερε σε συνέντευξή του ότι «το Fun Palace δεν αφορούσε την τεχνολογία. Ήταν για τους ανθρώπους». Έτσι, γράφει ο Mathews ότι το κίνητρο του Price ήταν πρωτίστως κοινωνικό, ήταν η εκδήλωση και η ενδυνάμωση του ατόμου. Ο Price θεωρούσε το Fun Palace ως έναν αρχιτεκτονικό οργανισμό σε συνεχή διαδικασία και η τεχνολογία που χρησιμοποιούσε, η κυβερνοεπιστήμη86 (cybernetics) και η θεωρία παιγνίων ήταν τα μέσα και όχι ο στόχος του κτιρίου.87

84. https://www.moma.org/collection/works/842 85. http://www.interactivearchitecture.org/fun-palace-cedric-price.html 86. Κυβερνοεπιστήμη (cybernetics): είναι η επιστημονική μελέτη που αφορά στον τρόπο που οι άνθρωποι, τα ζώα και οι μηχανές ελέγχονται και επικοινωνούν μεταξύ τους. (https://en.wikipedia.org/wiki/Cybernetics)

3.5 Μελέτες περιπτώσεων

κεφάλαιο 3

Εικόνες 28:

Fun Palace for Joan Littlewood project, Cedric Price, Λονδίνο, 1959-1961

Προοπτικές απόψεις (σκίτσα) του Cedric Price που δείχνουν διάφορες λειτουργίες του Fun Palace.

010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010

010100101010101011110110110100101010 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111

110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010

10101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010100010101011101010010010101001010000111100101101

ii) Seattle Central Library – OMA Κύριος στόχος των ΟΜΑ κατά τον σχεδιασμό της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Σιάτλ το 1999-2004 ήταν ο επαναπροσδιορισμός της βιβλιοθήκης ως θεσμού. Από ένα μέρος αποκλειστικά αφιερωμένο στα βιβλία, η πρόθεσή τους ήταν να δημιουργηθεί ένας τόπος πληροφορίας όπου όλες οι δυνατές μορφές μέσων ενημέρωσης (media), παλιών και νέων, θα συνυπάρχουν ισότιμα και εύχρηστα. Στη σημερινή εποχή, που η πληροφορία μπορεί να γίνει προσιτή οπουδήποτε, αυτή η ταυτόχρονη συνύπαρξη των μέσων ενημέρωσης και η

προσεκτική επιμέλεια των περιεχομένων τους θα δώσει ζωή και νόημα στη βιβλιοθήκη.88 Τα διάφορα προγράμματα που έχουν οραματιστεί οι αρχιτέκτονες να λειτουργούν στη βιβλιοθήκη, διατάσσονται σε πέντε πλατφόρμες και τέσσερα «αιωρούμενα» επίπεδα μεταξύ αυτών. Στις πλατφόρμες ορίστηκαν πέντε σταθερές προγραμματικές ενότητες, που είναι πάρκινγκ, προσωπικό, συνάντηση, η «σπείρα των βιβλίων» (Book Spiral) και διοίκηση, και οι οποίες αποτελούν επικαλυπτόμενα επίπεδα, ενώ στα «αιωρούμενα» επίπεδα ορίστηκαν τέσσερις πιο ασταθείς προγραμματικές ενότητες, οι οποίες είναι παιδιά, σαλόνι, θάλαμος ανάμιξης και αναγνωστήριο και ουσιαστικά αποτελούν τις ενδιάμεσες ζώνες. Η κάθε περιοχή καθορίζεται και εξοπλίζεται για την καλύτερη απόδοση, με διαφορετικό μέγεθος, ευελιξία, κυκλοφοριακή ροή, παλέτα και δομή. Η «σπείρα των βιβλίων» αποτελεί έναν κοινωνικό χώρο, όπως αναφέρουν οι αρχιτέκτονες, στον οποίο κυκλοφορεί η γνώση σε όλα τα μέσα ενημέρωσης και περιέχει ένα καινοτόμο οργανωτικό σύστημα της ολοένα αυξανόμενης φυσικής συλλογής της βιβλιοθήκης. Ο θάλαμος ανάμιξης λειτουργεί σε κεντρικό σημείο του κτιρίου φέρνοντας σε επαφή τους βιβλιοθηκονόμους με τους χρήστες. Είναι ένα σημείο ανταλλαγής πληροφοριών όπου οι χρήστες της βιβλιοθήκες δέχονται τη βοήθεια των ειδικών που τους κατευθύνουν σε συγκεκριμένα σημεία του Book Spiral, της συνεχούς ράμπας των βιβλίων, το οργανωτικό σύστημα της οποίας μπορεί να φιλοξενήσει έως και 1.450.000 βιβλία.89

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

87. Mathews Stanley, ‘The Fun Palace: Cedric Price’s experiment in architecture and technology’, Technoetic Arts: A Journal of Speculative Research vol. 3 no. 2, 2005 88. https://www.archdaily.com/11651/seattle-central-library-oma-lmn 89. https://oma.eu/projects/seattle-central-library

3.5 Μελέτες περιπτώσεων

κεφάλαιο 3

01010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010000000101011111010100101010 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110

Seattle Public Library, OMA, Seattle, 1999-2004 Εικόνα 29: (πάνω) Εικόνα 30: (κάτω)

Διάγραμμα της λειτουργίας του κτιρίου. Πραγματοποιημένο κτίριο.

101001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100

1010100010101011101010010010101001010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

iii) Salt Water Pavilion - ONL Το γραφείο ONL, στο οποίο συμμετέχει ο Kas Oosterhuis, υλοποίησε το 1997 το Salt Water pavilion. Πρόκειται για ένα περίπτερο στο οποίο δοκίμασαν να εισάγουν ένα ρευστό σύστημα πληροφορίας σε πραγματικό χρόνο το οποίο οδήγησε σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον με απρόβλεπτες συνθήκες. Ένα τέτοιο περιβάλλον καταβάλλει το άτομο που βρίσκεται μέσα του, αφού κινείται σε ένα δυναμικό περιβάλλον που δεν μπορεί να ελέγξει. Ένα τέτοιο περιβάλλον θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «εκτός ελέγχου».90 Πώς διαδρά κάποιος με ένα τέτοιο περιβάλλον; Από την αρχή του σχεδιασμού του, το Saltwater pavilion εξελίχθηκε ως ένα τρισδιάστατο μοντέλο στον υπολογιστή. Οι αρχιτέκτονες δε δέχονται την κυριαρχία των κλασικών στερεών όγκων και της απλής γεωμετρίας τους αλλά χρησιμοποιούν περίπλοκες γεωμετρίες που προκύπτουν από τον σχεδιασμό στον υπολογιστή. Το βασικό σχήμα του περιπτέρου είναι μια οκταγωνική πολύπλερη έλλειψη, η οποία σταδιακά μετασχηματίζεται σε ένα τετράπλευρο κατά μήκος μιας τρισδιάστατης καμπύλης διαδρομής.91 Στο εσωτερικό, ενσωματώθηκαν πίνακες με αισθητήρες (sensorboards) όπου οι επισκέπτες θα μπορούν να διαδρούν με το φως και τον ήχο προσθέτοντας κι άλλα δεδομένα και έτσι το περιβάλλον ανταποκρίνεται άμεσα στις νέες πληροφορίες. Υπάρχει δηλαδή μια παιγνιώδης επικοινωνία μεταξύ κτιρίου και επισκεπτών.92 Αυτό το παιχνίδι επικοινωνίας υλοποιήθηκε μέσω της εγκατάστασης Hydra της εικαστικού Ilona Lénárd στο εσωτερικό του περιπτέρου. Είναι σαν ένα τεράστιο φύκι, ένα συνεχές

90. Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, 010 Publishers, Rotterdam, 2002, σελ. 58 91. http://www.oosterhuis.nl/?page_id=412 92. Kas Oosterhuis, Architecture Gone Wild, 010 Publishers, Rotterdam, 2002, σελ. 58

3.5 Μελέτες περιπτώσεων 0000000101011111010100101010100010101010001110101001000000010101111101010010101010001010000001010110111101011101001 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101

01001010101000101010100011101010010010100101 010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100

Salt Water Pavilion, ONL, Neeltje Jans, 1997 Εικόνα 31: (πάνω) Εικόνες 32, 33: (μέση & κάτω)

Άποψη του πραγματοποιημένου περιπτέρου. Η εικαστική εγκατάσταση Hydra στο εσωτερικό του περιπτέρου που διαδρά με τους επισκέπτες.

αντικείμενο στον χώρο που ενώνει τα διάφορα επίπεδα. Ακολουθεί την πορεία των επισκεπτών σε όλο το κτίριο παίρνοντας διάφορες μορφές, από δομικό στοιχείο μέχρι ένα interface, που πάντα εκπέμπει πληροφορίες σε μορφή ήχου και φωτός. Πολύχρωμες οπτικές ίνες και ηχεία μεταφέρουν πληροφορίες, ελέγχονται ξεχωριστά από υπολογιστές και διαντιδρούν με τους επισκέπτες και τις συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος.93

κεφάλαιο 3

01010010010101001010000111100101101010100101010101011110110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

93. http://www.oosterhuis.nl/?page_id=412

Κεφάλαιο 4 Προκλήσεις των «ευφυών» περιβάλλοντων

κεφάλαιο 4

Οι «έξυπνες» εφαρμογές έχουν αρχίσει να εμπλέκονται όλο και περισσότερο στην καθημερινότητά μας. Οι ψηφιακές τεχνολογίες του γεωγραφικού εντοπισμού και της επαυξημένης πραγματικότητας γεμίζουν την πόλη με νέες λειτουργίες και έννοιες ενώ αλλάζουν και εμπλουτίζουν την εμπειρία του αστικού τοπίου. Μέσω της σύνδεσης των ατόμων με τους αισθητήρες καταγραφής δεδομένων, η «ευφυία» της πόλης και των κτιρίων φαίνεται να είναι πανταχού παρούσα. Παρά το γεγονός ότι αυτές οι εφαρμογές επαγγέλονται την καλύτερη εξυπηρέτηση των πολιτών και την βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα των κτιρίων και των πόλεων, αναδύονται προβληματισμοί και ανησυχίες. Η πρώτη ανησυχία αφορά στο πόσο φιλική προς το περιβάλλον είναι η τεχνολογία των ευφυών περιβαλλόντων. Οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν είναι απλώς ένα αόρατο πέπλο που υπάρχει παντού αλλά έχει και φυσική υπόσταση, στους server, τα καλώδια, τους αισθητήρες που χρησιμοποιούνται τα οποία έχουν μεγάλο αντίκτυπο στο περιβάλλον.94 Η φυσική παρουσία της τεχνολογίας εκπέμπει θερμότητα, καταναλίσκει αρκετή ενέργεια και θέτει ζητήματα μη ανακυκλώσιμων και επαναχρησιμοποιούμενων μερών της. Η ανάγκη για ασφάλεια των ανθρώπων οδηγεί σε μια όλο και αυξανόμενη στροφή στα εσωτερικά περιβάλλοντα. Αυτό συνδέεται με την επιθυμία του απόλυτου ελέγχου του περιβάλλοντος και των συνθηκών που επικρατούν σε αυτό. Κάτι τέτοιο είναι πιο εύκολο να επιτευχθεί σε εσωτερικά περιβάλλοντα, μειώνοντας τη σχέση και συσχέτιση αυτών με το εξωτερικό περιβάλλον της πόλης.95 Έτσι, γίνεται δυσκολότερη η κατοίκηση των δημόσιων χώρων της πόλης,

καθώς επίσης η «ευφυία» των συστημάτων της πόλης και των κτιρίων δε λειτουργούν σαν ενιαίο δίκτυο. Πολύ σημαντική ανησυχία προκύπτει επίσης σε ότι αφορά τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών ενός «ευφυούς» περιβάλλοντος. Οι χιλιάδες αισθητήρες που υπάρχουν μέσα σε ένα κτίριο ή διάσπαρτοι στην πόλη θα καταγράφουν όλες τις κινήσεις των ανθρώπων, τις συνήθειες και τις προτιμήσεις τους. Έτσι, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ χαρτογράφησης μιας πόλης και παρακολούθησης θολώνει ή ακόμα σβήνει σε κάποιες περιπτώσεις. Όπως αναφέρει ο Picon, πρόκειται για μια μοντέρνα εκδοχή του Panopticon του Bentham.96 Οι βασικότερες όμως προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν τα «ευφυή» περιβάλλοντα αναλύονται εκτενώς στη συνέχεια.

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

94. Blum Andrew, Tubes: A Journey to the Center of the Internet, HarperCollins (New York), 2012 95. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 116-118 96. Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, op. cit. σελ. 153

4.1 Διαχείριση απορρήτου και προσωπικών δεδομένων στα «ευφυή» περιβάλλοντα Ο άνθρωπος από τη φύση του έχει την ανάγκη να μοιράζεται συγκεκριμένες πληροφορίες, εμπειρίες, σκέψεις, προβληματισμούς και ιδέες με άτομα που εμπιστεύεται, με ανθρώπους που εκτιμά και που νιώθει ότι τον καταλαβαίνουν. Στη σημερινή εποχή, που χαρακτηρίζεται και ως ψηφιακή εποχή ή και ως εποχή της πληροφορίας, ο έλεγχος και η διαχείριση αυτών των προσωπικών δεδομένων γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Όλο και πιο συχνά συναντούμε περιστατικά υποκλοπής προσωπικών δεδομένων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, σύμφωνα με άρθρο97 των «New York Times», ήδη από το 2015, αποτελεί η επίθεση στον ιστότοπο γνωριμιών «Ashley Madison» από hackers απειλώντας να κοινοποιήσουν 9,7GB δεδομένων που αντιστοιχούσαν σε 37 εκατομμύρια χρήστες. Στα δεδομένα αυτά συμπεριλαμβάνονταν στοιχεία όπως ονοματεπώνυμα, διευθύνσεις κατοικιών, αριθμοί τηλεφώνων, ημερομηνίες γεννήσεων όπως και στοιχεία των πιστωτικών καρτών τους. Τα δεδομένα είναι προφανές πως παίζουν σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα μας. Μπορούν να συλλεχθούν με αρκετούς προφανείς τρόπους, όπως, για παράδειγμα, με κάποια online αγορά ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, συμπληρώνοντας κανείς τα στοιχεία του στη φόρμα παραγγελίας. Ωστόσο, η συλλογή δεδομένων μπορεί να είναι λιγότερο προφανής, όπως γίνεται με τα data-brokers98 (γνωστά κι ως information-brokers), δηλαδή εταιρείες που δραστηριοποιούνται για τη δημιουργία ατομικών profile και στοχεύουν σε διάφορους σκοπούς όπως η προώθηση προϊόντων κ.α. Ένα τέτοιο ατομικό προφίλ μπορεί να αποτελείται, μέχρι κι

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

κεφάλαιο 4

από 1500 στοιχεία για το άτομο στο οποίο απευθύνεται. Αυτά τα στοιχεία μπορεί να είναι το ιστορικό περιήγησης του χρήστη στο διαδίκτυο, οι πολιτικές προτιμήσεις, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, ακόμα και ιατρικά στοιχεία. Η data-broker acxiom99, για παράδειγμα υποστηρίζει ότι διαθέτει στοιχεία ιατρικής φύσεως για το 10 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού. Το άρθρο 12 της οικουμενικής διακήρυξης100 για τα δικαιώματα των ανθρώπων αναγράφει το παρακάτω: «Κανείς δεν επιτρέπεται να υποστεί αυθαίρετες επεμβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία του, ούτε προσβολές της τιμής και της υπόληψης του. Καθένας έχει το δικαίωμα να τον προστατεύουν οι νόμοι από επεμβάσεις και προσβολές αυτού του είδους.» Αντίστοιχα, ο Alan Westin101, στο βιβλίο του «Privacy and Freedom»,102 ορίζει την έννοια του απορρήτου ως τη «διεκδίκηση των ατόμων, των ομάδων και των θεσμών να καθορίζουν για τους ίδιους πότε, πόσο και σε ποιο βαθμό, δεδομένα και πληροφορίες σχετικά με αυτούς μπορούν να κοινοποιηθούν σε τρίτους. Σε σύγκρουση με τα παραπάνω έρχεται το γεγονός της άρσης απορρήτου, που μπορεί να πραγματοποιηθεί σε περιπτώσεις ανάγκης που αφορούν στην εθνική ασφάλεια ή αν έρχεται σε σύγκρουση με κάποιο άλλο ανθρώπινο δικαίωμα, όπως το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση. Σε αντίθεση με τη δημοφιλή πεποίθηση, η προστασία των προσωπικών δεδομένων δεν ταυτίζεται με την έννοια του απορρήτου. Το απόρρητο είναι μια ευρύτερη κατηγορία που

97. https://www.nytimes.com/2015/08/20/technology/the-ashley-madison-data-dump-explained.html 98. https://clearcode.cc/blog/what-is-data-broker/ 99. http://educationnewyork.com/files/rockefeller_databroker.pdf 100. https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=grk 101. Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου & Ομότιμης Κυβέρνησης, Πανεπιστήμιο Κολούμπια, πρώην εκδότης του Privacy & American Business και πρώην Πρόεδρος του Κέντρου Κοινωνικής και Νομικής Έρευνας. 102. Westin Alan, Privacy and Freedom, Atheneum, New York, 1967

4.1 Διαχείριση απορρήτου και προσωπικών δεδομένων στα «ευφυή» περιβάλλοντα

αποτελεί θεμέλιο και για άλλες έννοιες, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η αυτονομία. Η προστασία προσωπικών δεδομένων είναι πιο συγκεκριμένη και σχετίζεται με τους τρόπους με τους οποίους τα δεδομένα συλλέγονται, επεξεργάζονται, αποθηκεύονται και χρησιμοποιούνται από τρίτους. Με άλλα λόγια, το απόρρητο αποτελεί την «μεγάλη εικόνα» και η προστασία προσωπικών δεδομένων αποτελεί μόνο ένα μικρό κομμάτι της. Σήμερα, στην ψηφιακή εποχή, υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορεί κάποιος να έχει πρόσβαση σε δεδομένα όπως και να τα συλλέξει, να τα αναλύσει και να τα χρησιμοποιήσει. Η πρόσβαση σε αυτά δημιουργεί ζητήματα που αφορούν στα ανθρώπινα ιδεώδη. Ένα ζήτημα σχετίζεται με το πώς οι βιομηχανίες χρησιμοποιούν τα δεδομένα που βρίσκουν προσβάσιμα από υπηρεσίες και τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Facebook, στο οποίο κάποιος, προκειμένου να δημιουργήσει λογαριασμό, πρέπει να συμφωνήσει με τους όρους και τις προϋποθέσεις που τίθενται. Έτσι, δεν υπάρχει λόγος κανείς να πληρώσει για να γίνει μέλος σε αυτό, αφού το ίδιο πουλάει103 τα προσωπικά δεδομένα των μελών της σε τρίτους, όπως διαφημιστικές εταιρείες. Οι ανερχόμενες τεχνολογίες, όπως το διαδίκτυο των αντικειμένων, τα weareables και η τεχνητή νοημοσύνη θέτουν ήδη νέα ζητήματα που σχετίζονται με τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως αυτό της ελευθερίας και του απορρήτου. Στο βιβλίο «Ubicomp 2001: Ubiquitous computing»104 οι συγγραφείς προοικονομούν «έναν κόσμο που κατοικείται από «έξυπνες» και «ευφυείς» αόρατες συσκευές επικοινωνίας και υπολογιστών, όπου 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

κεφάλαιο 4

κανένα κομμάτι της ζωής μας δε θα μπορεί να αποφύγει την ψηφιοποίηση. Όλα όσα θα λέει κανείς, θα κάνει ή ακόμα και θα σκέφτεται θα μπορούν να μετατραπούν σε ψηφιακή μορφή, να αποθηκευτούν και να ανακτηθούν οποιαδήποτε στιγμή αργότερα.»

103. https://www.bbc.com/news/technology-44793247 104. Abowd Gregory D., Brumitt Barry, Shafer Steven, Ubicomp 2001: Ubiquitous Computing, International Conference Atlanta Georgia, USA, 2001, σελ. 280

4.1 Διαχείριση απορρήτου και προσωπικών δεδομένων στα «ευφυή» περιβάλλοντα

Εστιάζοντας λοιπόν στην αρχιτεκτονική και τα «ευφυή» περιβάλλοντα, ο Marc Langheinrich105 μαζί με τον Milan Petkovic106, αναφέρουν107 ορισμένες ιδιότητες που ισχυρίζονται ότι θα υπάρχουν σε αυτά και θα σχετίζονται με το απόρρητο, τα προσωπικά δεδομένα και την απειλή αυτών. Οι παρακάτω μάλιστα διαφοροποιούνται από τις αντίστοιχες ιδιότητες που υπάρχουν σε άλλους τομείς της πληροφορικής. 1. Η πανταχού παρουσία (Ubiquity): Η πανταχού παρούσα υπολογιστική ισχύς εκτιμάται ότι θα συνεπάγεται την παρουσία υπολογιστών παντού και συνεπώς θα σχετίζεται με σχεδόν κάθε κομμάτι της ζωής των ανθρώπων. Λόγω του κυρίαρχου ρόλου που θα έχει στη ζωή μας, ζητήματα απορρήτου ίσως μας επηρεάσουν περισσότερο από εκείνα που σχετίζονται με άλλους τομείς της πληροφορικής (information technology). 2. H αφάνεια (Invisibility): Αν υποθέσουμε ότι οι υπολογιστές θα είναι αόρατοι, αφού θα βρίσκονται κοντά μας χωρίς να μπορούμε να τους αντιληφθούμε προκύπτουν κάποια ζητήματα. Το βασικότερο είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι δε θα γνωρίζουν αν είναι οι υπολογιστές είναι παρόντες σε κάθε τους στιγμή και σε περιπτώσεις που βρίσκονται δίπλα τους εν αγνοία τους, θα είναι πιθανή η καταγραφή τους χωρίς την συναίνεση και την συνειδητοποίηση τους. 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

κεφάλαιο 4

3. Η αίσθηση (Sensing): Ήδη η πληροφορική χρησιμοποιεί αισθητήρες που έχουν μεγάλη δυνατότητα αντίληψης των συνθηκών που υπάρχουν σε ένα περιβάλλον. Αυτοί οι αισθητήρες στο μέλλον είναι πολύ πιθανό να εκλεπτιστούν και να μπορούν ακόμα να αντιληφθούν τον συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου και να αποκωδικοποιήσουν συναισθήματα όπως ο φόβος κι ο ενθουσιασμός. 4. Η ενίσχυση μνήμης (memory amplification): Η πανταχού παρούσα υπολογιστική ισχύς μπορεί να επιτρέψει σε μελλοντικές εφαρμογές της να έχουν την δυναμική να αποθηκεύουν όλες τις δραστηριότητες κάποιου ατόμου και να δημιουργήσουν μια πλήρη καταγραφή του παρελθόντος κάποιου, δημιουργώντας ένα «ημερολόγιο» γνωστό κι ως «life-log». 5. Η κατάρτηση προφίλ (Profiling): Αυτή η ιδιότητα αφορά στα έξυπνα αντικείμενα που έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν «προφίλ χρήστη» που να συμπεριλαμβάνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τις προτιμήσεις τους και τα μοτίβα συμπεριφοράς τους (behavioral patterns). 6. Η διασύνδεση (connectedness): Τα «έξυπνα» αντικείμενα θα πρέπει να είναι ικανά να επικοινωνούν και με άλλες συσκευές, ανεξαρτήτως αν αυτές είναι απομακρυσμένες ή όχι. Ιδανικά, θα μπορούν να σχηματίζουν ασύρματα ή ad hoc συστήματα με άλλες συσκευές με τις οποίες θα υπάρχει ανταλλαγή δεδομένων. Δημιουργούνται

105. Ο Marc Langheinrich είναι αναπληρωτής καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Ιταλίας στο Λουγκάνο της Ελβετίας, όπου εργάζεται για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την ευχρηστία στα υπολογιστικά συστήματα. 106. Milan Petkovic. είναι επικεφαλής του τμήματος Data Science της Philips, το οποίο διεξάγει έργα καινοτομίας για τη Philips στον τομέα της ανάλυσης δεδομένων, της προηγμένης διαχείρισης δεδομένων και της ασφάλειας. 107. M.Langheinrich, ‘Privacy by Design – Principles of Privacy – Aware Ubiquitous Systems’, Lecture Notes in Computer Science, vol. 2201 Archive, Springer, Berlin Heidelberg New York, 2001, σελ. 273-291 & Petkovic Milan, Jonker Willem, Security, Privacy, and Trust in Modern Data Management, Springer, 2007, σελ. 36

4.1 Διαχείριση απορρήτου και προσωπικών δεδομένων στα «ευφυή» περιβάλλοντα

έτσι ερωτήματα που αφορούν στην ασφάλεια αυτών των δεδομένων που «ρέουν» μεταξύ αυτών των συστημάτων όπως και στις περισσότερες ηλεκτρονικές συσκευές υπάρχει η δυνατότητα χακαρίσματός τους. Γίνεται σαφές ότι ο κίνδυνος του απορρήτου στα «ευφυή» περιβάλλοντα έγκειται στο γεγονός της καταγραφής και κωδικοποίησης προσωπικών πληροφοριών και δεδομένων καθώς και στην ευκολία της διάθεσής τους σε τρίτους. «Έξυπνες» συσκευές μπορούν να εντοπίσουν και να καταγράψουν ένα μεγάλο φάσμα δεδομένων, όπως εκδηλώσεις, τοποθεσίες, αντικείμενα, κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, ομιλίες, κείμενα, συναισθήματα και είναι ικανές να οδηγηθούν σε συμπεράσματα σχετικά με προτιμήσεις, ανάγκες, επιθυμίες και προθέσεις. Επομένως, τα «ευφυή» περιβάλλοντα είναι ικανά να διεισδύσουν στην προσωπική ζωή του ανθρώπου, καταγράφοντας την με μεγάλο βαθμό ακρίβειας. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να κινδυνεύει να εκλείψει κάθε μορφή της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου αν δεν υπάρχουν περιορισμοί . Με την «περιρρέουσα ευφυία», τα αντικείμενα ήδη εκτός από την υλική τους υπόσταση διαθέτουν και μία νέα φύση, τη φύση της πληροφορίας. Τα αντικείμενα αυτά, διαδρώντας με τον άνθρωπο τον βοηθούν να ασκήσει έλεγχο πάνω στον κόσμο. Έτσι, δημιουργείται μια δυναμική που επιτρέπει μια μεγαλύτερης κλίμακας επίβλεψη με μικρότερο βαθμό δυσκολίας, η οποία όπως φαίνεται κι από τα προηγούμενα, μπορεί κατά τη διαδικασία της να μεταβάλλει θεμελιωδώς τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό κόσμο.

κεφάλαιο 4

4.2 Κοινοποίηση προσωπικών δεδομένων και Ψηφιακές Επικράτειες (Digital Territories) 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011

001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111

Εικόνα 34: Γράφημα της έρευνας του A. Westin για το πόσοι άνθρωποι εμπιστεύονται στους διάφορους οργανισμούς τα προσωπικά τους δεδομένα.

0110110100101010010101010101010100101010100110010101100101000101000000010101111101

01001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010

Καθημερινά οι άνθρωποι μοιράζονται κάποια προσωπικά τους δεδομένα μέσα από την πλοήγησή τους σε διάφορες ιστοσελίδες. Η πολιτική απορρήτου του κάθε ιστότοπου καλεί τον επισκέπτη να συμφωνήσει ή όχι με τους όρους ώστε να μεταβεί στο περιεχόμενο της ιστοσελίδας. Είναι όμως όλοι ενήμεροι για το πόσα από τα δεδομένα τους μοιράζονται; Θεωρούν ότι είναι ασφαλές να κοινοποιούν τα στοιχεία τους ή θεωρούν ότι το να κοινοποιήσουν κάποιες πληροφορίες για τον εαυτό τους δεν έχει μεγάλη σημασία; Ο Alan Westin στις ΗΠΑ ξεκίνησε να ερευνά αυτά τα ζητήματα από το 1978 και έχει διεξάγει πάνω από 30 έρευνες. Στην έρευνα από το 1993 ως το 2003, ο Westin κατηγοριοποίησε τους ανθρώπους σε τρεις κατηγορίες. Σύφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, το 5560% των ανθρώπων «ζυγίζουν τα οφέλη που τους προσφέρουν οι διάφορες ευκαιρίες και υπηρεσίες των καταναλωτών, η προστασία της δημόσιας ασφάλειας ή η επιβολή της προσωπικής ηθικής έναντι του βαθμού παρενόχλησης των προσωπικών πληροφοριών που αναζητούνται και της αύξησης της κυβερνητικής εξουσίας». Το 25-30% των ανθρώπων είναι «γενικά δύσπιστοι ως προς τους οργανισμούς που ζητούν τα προσωπικά τους στοιχεία και ανησυχούν για την ακρίβεια των μηχανογραφημένων πληροφοριών και των επιπλέον χρήσεων αυτών». Το 10-20% «γενικά εμπιστεύονται τους οργανισμούς που συλλέγουν τα προσωπικά τους δεδομένα, είναι σύμφωνοι με τις υπάρχουσες οργανωτικές διαδικασίες και χρήσεις τους και είναι έτοιμοι να παραιτηθούν από ισχυρισμούς προστασίας της ιδιωτικής ζωής για την εξασφάλιση των οφελών για την εξυπηρέτηση των καταναλωτών ή των

κεφάλαιο 4

αξιών της δημόσιας τάξης».108 Βέβαια, υπάρχουν προσωπικά δεδομένα που οι περισσότεροι χρήστες δε θεωρούν τόσο σημαντικό ή επικίνδυνο να κοινοποιήσουν. Υπάρχουν πολλές προσωπικές πληροφορίες που οι άνθρωποι δε θεωρούν ότι έχουν σχέση με το απόρρητο και τα προσωπικά τους δεδομένα και συνεπώς δεν έχει σημασία για αυτούς αν θα γίνουν γνωστά. Το 1998, σε έρευνα για το ποια δεδομένα μοιράζονται χρήστες του διαδικτύου στις ΗΠΑ, οι Cranor, Reagle και Ackerman συμπέραναν ότι πάνω από το 60% των ερωτηθέντων μοιράζονται πολύ εύκολα πληροφορίες που αφορούν τις σειρές που παρακολουθούν στην τηλεόραση, το φαγητό που προτιμούν, την ηλικία τους ή ακόμα και την ηλεκτρονική τους διεύθυνση. Λιγότεροι μοιράζονται πληροφορίες όπως το ονοματεπώνυμό τους και η ταχυδρομική τους διεύθυνση και πολύ λίγοι τις πληροφορίες της πιστωτικής τους κάρτας ή της ασφάλισής τους.109 Σήμερα, η χρήση των μέσων κοινωνικής

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

108. Langheinrich Marc, ‘Privacy in Ubiquitous Computing’, Ubiquitous Computing, Chapman & Hall/CRC Press, 2009, σελ. 9-10 109. Langheinrich Marc, ‘Privace in Ubiquitous Computing’, Ubiquitous Computing, op. cit., σελ. 11

4.2 Κοινοποίηση προσωπικών δεδομένων και Ψηφιακές Επικράτειες (Digital Territories)

κεφάλαιο 4

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

01001010100101000011110010110101010010101010101111011011010010101001010 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011

100010100000001010 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011

100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111011011010010101001010101010101010010101010011001010110010

δικτύωσης είναι ένα πολύ έντονο φαινόμενο παγκοσμίως. Εκεί, τα άτομα τείνουν να μοιράζονται όλων των ειδών τις πληροφορίες της προσωπικής τους ζωής, από την ημερομηνία γέννησής τους μέχρι την τοποθεσία τους σε πραγματικό χρόνο. Οι εφαρμογές αυτές που χρησιμοποιούν διατίθενται συνήθως δωρεάν στους χρήστες, καθώς αυτοί συμφωνούν στο ότι η εφαρμογή μπορεί να συλλέγει τα προσωπικά τους δεδομένα για δική της χρήση. Λίγοι είναι όμως ενήμεροι για το τί σημαίνει αυτό, για το πού καταλήγουν τα προσωπικά τους δεδομένα και πώς αυτά χρησιμοποιούνται. Οι εφαρμογές και οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης έχουν πολιτικές απορρήτου και ρυθμίσεις τις οποίες μπορούν οι χρήστες να ελέγξουν σε ένα βαθμό. Πόσοι όμως το κάνουν ή γνωρίζουν την ύπαρξη των ρυθμίσεων αυτών; Έρευνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης έδειξε ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων δε διαβάζει τις δηλώσεις απορρήτου στις ιστοσελίδες διότι τις βρίσκει αρκετά

Εικόνα 36: Γραφήματα έρευνας της έρευνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το πόσοι πολίτες διαβάζουν και τροποποιούν τις πολιτικές απορρήτου των ιστοσελίδων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης που επισκέπτονται.

μακροσκελείς ή δυσνόητες. Στην ίδια έρευνα, οι περισσότεροι Έλληνες δεν αλλάζουν τις ρυθμίσεις διότι δε γνωρίζουν τον τρόπο να το κάνουν και σε πλειοψηφία γιατί δεν ανησυχούν για την κοινοποίηση των προσωπικών τους δεδομένων.110 Παρατηρούμε λοιπόν ότι η πλειοψηφία των ατόμων δεν ανησυχεί για την κοινοποίηση προσωπικών του δεδομένων στο διαδίκτυο. Τι γίνεται όμως όταν περάσουμε σε ένα «ευφυές» περιβάλλον που καταγράφει όλα αυτά τα δεδομένα για την καλύτερη εξυπηρέτησή μας; Ο όρος Digital Territory (ψηφιακή επικρά-

110. https://www.lawspot.gr/nomika-nea/prosopika-dedomena-kai-diadiktyo-ti-gnorizoyn-oi-hristes-stin-ellada-gia-tin-prostasia

011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101

011011010010101001010101010101010010101010011001010110010100010100000001010111110101001010101000101010

Εικόνα 35: Γράφημα έρευνας του 1998 που δείχνει ποιές πληροφορίες μοιράζονται στο διαδίκτυο ευκολότερα Αμερικάνοι πολίτες.

001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111

01010111101101101001010100101010101010101001010101001100101011001010001010000000101011111010100101010100010101011101010

001010110010100010100000001010111110101001010101000101010100011101010010010100101 01000011110010110101010010101010101111

4.2 Κοινοποίηση προσωπικών δεδομένων και Ψηφιακές Επικράτειες (Digital Territories)

τεια) διαμορφώθηκε χρησιμοποιώντας τον όρο territory (επικράτεια) ως μεταφορά σε ένα χώρο «περιρρέουσας ευφυίας». Ο Δημήτρης Παπαλεξόπουλος γράφει στο άρθρο του «Digital Territories and the Design Construction Continuum» ότι «ο χώρος «περιρρέουσας ευφυίας» αποτελείται από ένα σύνολο τεχνολογιών, υποδομών, εφαρμογών και υπηρεσιών που λειτουργούν άψογα σε φυσικά περιβάλλοντα (π.χ. γειτονιά, σπίτι, αυτοκίνητο).» Μια ψηφιακή επικράτεια μπορεί να αποτελείται από υποπεριοχές, οι οποίες καθορίζονται σε σχέση με τις υπηρεσίες και τη χρήση τους. Οι υποδιαιρέσεις δεν αναμένεται να έχουν σχέση εγγύτητας. Οι ψηφιακές επικράτειες που σχηματίζονται μέσω της διασύνδεσης φυσικών αντικειμένων που ενσωματώνουν ψηφιακές τεχνολογίες, υποθέτουν την ενσωμάτωση του φυσικού και του ψηφιακού κόσμου, αναζητώντας λειτουργικούς ορισμούς νέων εξελισσόμενων λειτουργιών χρόνου. «Μια ψηφιακή επικράτεια ορίζεται όχι μόνο από τον φυσικό χώρο ή τα σύνορα, αλλά και από τα ακόλουθα μη φυσικά χαρακτηριστικά: α) από την επεξεργασία πληροφοριών και/ή ανταλλαγή πληροφοριών με τον εξωτερικό προς την ψηφιακή επικράτεια κόσμο, β) από την αντίδραση σε γεγονότα που συμβαίνουν εξωτερικά της ψηφιακής επικράτειας, γ) από τον ιδιοκτήτη/κυβερνήτη του digital territory που το χαρακτηρίζει μοναδικά. Ωστόσο, δεδομένου ότι η πληροφορία δεν είναι μια φυσική οντότητα που μπορεί να περικλείεται εντός ενός σαφώς καθορισμένου φυσικού χώρου (π.χ. επιφάνεια δίσκου), αλλά μπορεί να μετακινείται και να αλλάζει μορφές και σχήματα (που φέρει το ίδιο πληροφοριακό περιεχόμενο σημασιολογικά και εντροπικά), μπορεί να θεωρηθεί ως πανταχού παρούσα οντότητα που μοιράζονται πολ-

κεφάλαιο 4

λές ψηφιακές επικράτειες. Έτσι, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των ψηφιακών επικρατειών είναι η δυνατότητα να μοιράζονται, να μετασχηματίζουν και να δρομολογούν πληροφορίες (τόσο για τον εαυτό τους όσο και για τις άλλες ψηφιακές επικράτειες)».111 Όταν, λοιπόν, ένας χρήστης βρίσκεται εντός του δικού του σπιτιού, του δικού του «ευφυούς» περιβάλλοντος που έχει την αντίστοιχη ψηφιακή επικράτεια, επιλέγει και ρυθμίζει το περιβάλλον ώστε αυτό να συλλέγει και να επεξεργάζεται όσα δεδομένα επιθυμεί ο χρήστης του. Εύλογα προκύπτει όμως ο προβληματισμός για το τί συμβαίνει όταν άλλα άτομα βρεθούν σε αυτήν την ψηφιακή επικράτεια. Πιθανώς να μην επιθυμούν να μοιραστούν δεδομένα τους τα οποία έχουν προγραμματιστεί να συλλέγονται από το «ευφυές» περιβάλλον. Μπορούν να είναι ενήμεροι για αυτό; Και αν ναι πώς μπορούν να το αποτρέψουν ή να το περιορίσουν στο βαθμό της αρεσκείας τους; Στην περίπτωση που δύο ψηφιακές επικράτειες «συναντιούνται» σε κάποια σημεία αυτό τι σημαίνει για τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών τους; Κυκλοφορούν ανεμπόδιστα παντού; Αυτοί οι προβληματισμοί είναι κυρίως νομικής φύσης, όμως χρειάζεται να απασχολούν όλους όσους ασχολούνται με το σχεδιασμό «ευφυών» περιβάλλοντων ώστε αν βρεθεί μια λύση που δε θα παραβιάζει τους κανόνες ηθικής και τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών ενώ παράλληλα δε θα παρεμποδίζει την λειτουργία και εξέλιξη της «περιρρέουσας ευφυίας» ενός χώρου.

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

111. Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Xu Qinqui, Mohan Elara Rajesh, Shaw Johnathan D, MacDaniel James, Moore David, ‘Digital Territories and the Design Construction Continuum’, 2006 σελ. 169-170

4.3 Ελευθερία ή υποδούλωση; Η τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος αποτελεί απόρροια της ανθρώπινης σκέψης και ταυτόχρονα σηματοδοτεί μια προσπάθεια της ανθρώπινης υπόστασης να κυριαρχήσει πάνω στη φύση. Ένα ηθικό ζήτημα που προκύπτει σχετικά με την «περιρρέουσα ευφυία» αφορά στο εάν αυτή αυξάνει την ανθρώπινη αυτονομία και ελευθερία ή τη μειώνει και αν βοηθά τη δημοκρατία. Ως προσωπική αυτονομία εννοείται η διαβίωση με κανόνες και νόμους που δεν καθορίζονται από άλλους112 και συνδέεται με την αυτοκυριαρχία δηλαδή την ικανότητα του ατόμου να δομήσει τους στόχους και τις αξίες του και να έχει την ελευθερία να αποφασίζει για το ίδιο και να ενεργεί βάσει αυτών των αποφάσεων. Η προσωπική αυτονομία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ιδανικό της ελευθερίας. O Isaiah Berlin113 στο βιβλίο «Four Essays on liberty»114 υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο εκφάνσεις της ελευθερίας, η «θετική» και η «αρνητική» ελευθερία. Η «αρνητική» σχετίζεται με την ελευθερία του να λέει κανείς ελεύθερα εκείνο που σκέπτεται χωρίς λογοκρισία και η «θετική» αναφέρεται στη δυνατότητα κάποιου να μπορεί να ελέγχει τα δημόσια πράγματα και να μετέχει σε αυτά. Αυτονόητο είναι, λοιπόν, ότι μέσω της «θετικής» ελευθερίας ορίζονται και τα όρια της «αρνητικής». Και οι δύο τύποι ελευθερίας εμπεριέχουν το στοιχείο του ελέγχου. Βασική ιδέα της «περιρρέουσας ευφυίας» αποτελεί η δυνατότητα που προσφέρει στον άνθρωπο να ελέγξει με μεγαλύτερη ακρίβεια και ευκολία το περιβάλλον του καθώς και τη συμβίωσή του με αυτό. Ωστόσο, για να πραγματοποιηθεί αυτό, προϋποτίθεται η εξουσιοδότηση αυτού 010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

κεφάλαιο 4

του ελέγχου στην τεχνολογία και τις εφαρμογές της από τον άνθρωπο. Επομένως, ένα ερώτημα που γεννάται είναι, εάν ουσιαστικά χάνεται κάποιο μέρος αυτού του ελέγχου από τον άνθρωπο δίνοντας τον στην τεχνολογία ή ουσιαστικά αυτός εμπλουτίζεται έχοντας την πεποίθηση ότι η τεχνολογία βρίσκεται και πάλι υπό την κυριαρχία του ανθρώπου. Ο David L. Tennenhouse115, πάντως υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν καλύτερο έλεγχο πάνω σε σημαντικά ζητήματα αναθέτοντας ασήμαντα ζητήματα σε υπολογιστές, εφόσον αυτές οι συσκευές είναι προγραμματισμένες να προβλέπουν και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Η «περιρρέουσα ευφυία» είναι ικανή ακόμα και να ενισχύσει τη δημοκρατία. Με τη χρήση της τεχνολογίας μπορούν να δημιουργηθούν μηχανισμοί, όπως πλατφόρμες με τη δυνατότητα σχολιασμού, ψηφοφορίας κ.α., που αποτελούν μια άμεση μορφή ίσης επικοινωνίας του ατόμου τόσο με την κοινότητα στην οποία βρίσκεται όσο και με τα άλλα μέλη της. Τα δεδομένα που συλλέγονται από ένα τέτοιο μέσο κάνουν πιο φανερές τις ανάγκες και επιθυμίες των ατόμων και έτσι εκφράζεται δημοκρατικά η φωνή της πλειοψηφίας για τη λήψη αποφάσεων, με αποτέλεσμα η εξουσία να εκφράζει τα μέλη της και να υπηρετεί τα συμφέροντά της. Δίνει ακόμα την επιλογή στα μέλη της να έρθουν σε επαφή και να δράσουν για να επιλύσουν κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα που τα αφορούν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το «Data For Culture», έρευνα η οποία έγινε στο Katowice στην Πολωνία116. Με δεδομένα που συλλέχθηκαν κυρίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και από άλλες δια-

112. https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%B1%E1%BD%90%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1 113. Κοινωνικός και πολιτικός θεωρητικός, φιλόσοφος και ιστορικός ιδεών. 114. Berlin Isaiah, Four Essays on Liberty, Oxford University Press, 1990 115. Υπεύθυνος Έρευνας της εταιρίας ερευνών VMware. Διεξάγει δραστηριότητες έρευνας και καινοτομίας που επεκτείνουν την ηγετική θέση στην τεχνολογία της VMware. 116. https://dataforculture.eu/en/

4.3 Ελευθερία ή υποδούλωση;

δικτυακές πλατφόρμες βγήκαν συμπεράσματα που σχετίζονται με τη σχέση των πολιτών της με σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Ένα από τα συμπεράσματα αφορά στην προσβασιμότητα σε αυτούς του χώρους από διάφορα σημεία της πόλης. Αυτά τα δεδομένα μπορούν να φανούν χρήσιμα για πιθανές αλλαγές στο σύστημα μεταφοράς, έτσι ώστε τα σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος να είναι πιο προσβάσιμα. Με ανάλογο τρόπο, διάφοροι αντίστοιχοι μηχανισμοί είναι ικανοί να οδηγήσουν στην επίλυση ζητημάτων με πιο δημοκρατικό τρόπο και να δώσουν κίνητρο στους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Στον αντίποδα αυτού, βρίσκονται οι περιπτώσεις στις οποίες τα «ευφυή» συστήματα που διαχειρίζονται τα δεδομένα. Μία τέτοια περίπτωση είναι όταν τα «έξυπνα» αντικείμενα δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις προθέσεις των χρηστών τους λόγω των λανθασμένων συμπερασμάτων τους ως προς το χρήστη, τις ενέργειές του και τις καταστάσεις που τον αφορούν. Σε αυτό μπορούμε να προσθέσουμε το ότι ακόμα κι αν ένα «έξυπνο» αντικείμενο ικανοποιήσει κάποια επιθυμία του ανθρώπου, ταυτόχρονα του ασκεί και έλεγχο υποδεικνύοντάς του πώς να δράσει, προσδίδοντας συγκεκριμένες έννοιες στις ανθρώπινες συμπεριφορές που μπορεί να είναι αυθόρμητες και να μην αποσκοπούν σε κάτι, προτρέποντάς τον να κάνει συγκεκριμένες ενέργειες που σε πολλές περιπτώσεις θα ήταν εσφαλμένες. Ακόμα, ενός τύπου απώλειας του ελέγχου προκύπτει όταν ένα προφίλ χρήστη ή μια βάση δεδομένων σε ένα «έξυπνο» αντικείμενο δεν αντιπροσωπεύει απλά τον χρήστη αλλά και τα συμφέροντα τρίτων. Αυτό, για παράδειγμα

κεφάλαιο 4

ίσως αποσκοπεί στην προώθηση συγκεκριμένων προϊόντων/υπηρεσιών, λειτουργώντας προς το συμφέρον συγκεκριμένων προσώπων/ εταιρειών/ιδεών, προωθώντας επιθυμίες πλαστές, μη βασισμένες στις πραγματικές ανάγκες. Τέλος, ένας ακόμα τρόπος απώλειας του ελέγχου είναι η συλλογή προσωπικών δεδομένων, όπως προτιμήσεων, εμπειριών και άλλων και η παρακολούθηση από τρίτους μέσα από τα «έξυπνα» αντικείμενα προκειμένου να χρησιμοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες εναντίον τους. Την ανάγκη για την άσκηση κριτικής ικανότητας από τον άνθρωπο υπογραμμίζει και ο Μάριος Μπέγζος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας στο βιβλίο του «Νεοελληνική φιλοσοφία της θρησκείας» προκειμένου να μη μετουσιωθεί σε φερέφωνο της τεχνολογίας υπογραμμίζει πως «η τεχνολογία υπόσχεται την ελευθερία, αλλά δεν την εγγυάται. Η τεχνική επαγγέλλεται την απελευθέρωση του ανθρώπου από την ανάγκη, αλλά δεν την εξασφαλίζει. Η τεχνοκρατία μπορεί να επιθυμεί ένα καλύτερο μέλλον για όλους μας, αλλά δεν είναι σε θέση να σιγουρέψει κανέναν μας για μια αίσια έκβαση των εφαρμογών της επιστήμης στην καθημερινή μας ζωή. Υπάρχει κάτι που διαφεύγει από τα όρια της τεχνικής. Αυτό είναι η ανθρώπινη ελευθερία».117

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

117. Μπέγζος Μάριος, Νεοελληνική Φιλοσοφία της Θρησκείας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998.

Συμπεράσματα

συμπεράσματα

H αρχιτεκτονική, λειτουργώντας ως ένα πεδίο πολλαπλών και διαφορετικών δράσεων δοκιμάζει και δοκιμάζεται στις ιδέες και τάσεις που αναδύονται σε κάθε εποχή, εμπεριέχοντάς τις στην έκφρασή της. Τη δεκαετία του ‘90, ο ψηφιακός κόσμος έρχεται να συναντήσει τον φυσικό, να συνομιλήσει και να διαφοροποιηθεί ως προς τους νόμους και τις ιδιότητες που τον διέπουν. Με την αλληλεπίδρασή τους δημιουργείται μία νέα σφαίρα δυνατοτήτων με την οποία η αρχιτεκτονική φαίνεται να προσπαθεί να συνδιαλλαγεί. Στην τομή αυτών των δύο καθώς και στην τάση του ανθρώπου να επιθυμεί να ασκήσει έλεγχο στον φυσικό κόσμο καθώς και να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του, βρίσκεται η ιδέα πίσω από μια «ευφυία» που αναφέρεται σε μία ιδανική διαχείριση των πόρων/ατόμων/ περιβάλλοντος και πραγματοποιείται μέσα από δίκτυα συστημάτων που ενεργοποιούνται μέσα από τα δεδομένα και τις πληροφορίες που «ρέουν» στο περιβάλλον του. Η τεχνολογία με τον τρόπο αυτό, γίνεται ένας παράγοντας που επηρεάζει σε καθοριστικό βαθμό τον άνθρωπο και διαμορφώνει το μοντέλο της ζωής του. Το αρχιτεκτόνημα γίνεται μέρος ενός διευρυμένου συστήματος πληροφορίας. Μεταβάλλεται λοιπόν η δομή της κοινωνίας και η έννοια της τοπικότητας φαίνεται να εκλείπει στη σημερινή πραγματικότητα. Η διάδραση του ανθρώπου με τον ψηφιακό κόσμο γίνεται συνεχώς και πιο έντονη. Ζητήματα και προβληματισμοί που αφορούν στην ποιότητα ζωής και στο περιβάλλον καταγράφονται και γίνεται σοβαρή προσπάθεια να αντιμετωπιστούν κατά το δυνατόν. Θεωρούμε ως σταθερό περιβάλλον εκείνο που δεν έχει την ικανότητα να συλλέξει δεδομένα μέσα από ψηφιακά συστήματα που

βρίσκονται στο εσωτερικό και του εξωτερικό του και έπειτα να τα επεξεργαστεί κάνοντας τις απαραίτητες μεταβολές. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο άνθρωπος που το κατοικεί έχει την πλήρη εποπτεία του αφού ο ίδιος μπορεί να ελέγξει τις αλλαγές που θεωρεί απαραίτητες να γίνουν. Έτσι, αυτός νιώθει ότι το περιβάλλον που κατοικεί του ανήκει και αντίστοιχα ότι αυτός αποτελεί ένα μέρος του. Γεννιέται έτσι σε αυτόν, η ιδιότητα του οικείου, αφού το περιβάλλον γίνεται ένα νοητό σημείο αναφοράς του. Στον αντίποδα ενός σταθερού περιβάλλοντος, βρίσκουμε τα πλήρως δυναμικά περιβάλλοντα εκτός ελέγχου. Τα περιβάλλοντα που σχεδιάζει και δημιουργεί, για παράδειγμα, ο Oosterhuis θέλει να είναι διασκεδαστικά για τους ανθρώπους μέσω της διάδρασης ανθρώπουκατασκευής. Με τα δεδομένα που συλλέγονται από τους χρήστες, η κατασκευή μεταβάλλει το περιβάλλον συνεχώς προκειμένου να συνομιλήσει με τους χρήστες του. Φαίνεται πολύ πιθανό όμως ότι ένα περιβάλλον το οποίο μεταβάλλεται και αλλάζει γρήγορα και συνέχεια να είναι αρκετά κουραστικό για όποιον το κατοικεί, διότι δε θα υπάρχει τέλος σε αυτό το παιχνίδι που ίσως ο χρήστης να μην επιθυμεί να συνεχιστεί. Αντίθετα από ένα σταθερό περιβάλλον, σε ένα τελείως δυναμικό, που τα πάντα τροποποιούνται και μεταβάλλονται, μήπως ο χρήστης-κάτοικος θα δυσκολευτεί να αποκτήσει το αίσθημα της οικειότητας; Είναι πολύ πιθανό, ένα περιβάλλον που αλλάζει διαρκώς να του δημιουργήσει το αίσθημα ότι είναι φιλοξενούμενος και εν τέλει να τον μετατρέψει σε έναν «σύγχρονο νομά». Άραγε, είναι δυνατόν να βρει ο συγκεκριμένος κάτοικος την οικειότητα σε ένα τόσο μεταβαλλόμενο περιβάλλον;

συμπεράσματα

Είναι ωφέλιμο να σκεφτούμε ότι η τεχνολογία έχει ενσωματωθεί στο χώρο της κατοικίας και έχει ανατρέψει τις διάφορες σχέσεις που πριν ήταν δεδομένες. Ο άνθρωπος είναι πλέον εφικτό να ζει και να εργάζεται σε περιβάλλοντα που συνεχώς μεταβάλλονται ως προς διάφορες παραμέτρους. Ένα σπίτι ή μια πόλη πλέον δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα στατικό περιβάλλον, αφού οι ψηφιακές τεχνολογίες που ενσωματώνονται σε αυτό και ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζονται, δημιουργούν αυτόματα ένα δυναμικό περιβάλλον, αποτέλεσμα της σύμπραξης ενός σταθερού και ενός ροϊκού. Είναι πολύ δύσκολο να αποφανθούμε αν ο άνθρωπος έχει ανάγκη από ένα αμιγώς σταθερό ή ροϊκό περιβάλλον αφού ήδη ζει, κινείται και εργάζεται και στα δύο ταυτόχρονα. Ένα καίριο ερώτημα που προκύπτει όμως αφορά στο αν είναι στο χέρι του κάθε χρήστη-κατοίκου να θέσει τις παραμέτρους και τις συνθήκες που θα ορίσουν την κατάλληλη ως προς αυτόν αναλογία της μίξης σταθερού/ροϊκού περιβάλλοντος. Άραγε, ο χρήστης θα είναι ελεύθερος να αποφασίσει για το αν το περιβάλλον στο οποίο ζει θα δέχεται ερεθίσματα και δε θα μεταβάλλεται καθόλου πέρα από τις προεπιλογές που θα έχει θέσει; Θα μπορούσε, δηλαδή, να δημιουργήσει ένα δυνητικά σταθερό περιβάλλον όπου η τεχνολογία θα λειτουργούσε με τρόπο συμβουλευτικό; Κι αντίστροφα, θα μπορούσε να επιλέξει το περιβάλλον να συλλέγει όλες τις πληροφορίες και να διαντιδρά με αυτές χωρίς τον έλεγχό του; Σε κάθε περίπτωση, αν υποθέσουμε ότι ο χρήστης μπορεί να αποθηκεύσει τις προεπιλογές που έχει θέσει στο χώρο που ζει και «μετακομίσει» σε ένα νέο περιβάλλον που διαθέτει το αντίστοιχο τεχνολογικό

υπόβαθρό, αν εισαγάγει τις αποθηκευμένες προεπιλογές του ίσως αυτό λειτουργήσει σαν μηχανισμός «ψηφιακής οικειοποίησης». Έχοντας τα παραπάνω ως δεδομένα, διαπιστώνουμε ότι αυτό που θεωρούμε ως προσωπικό χώρος απαρτίζεται πλέον, πέρα από την υλική του υπόσταση, και από μια άυλη, φορητή διάσταση, που αφορά στις επιλογές μας στον ψηφιακό χώρο. Αναδύεται λοιπόν το ερώτημα του ποιες ελευθερίες του ανθρώπου μεταβάλλονται ή διατηρούνται στα παραπάνω περιβάλλοντα. Η ώσμωση ψηφιακού και αναλογικού σε μια ενιαία οντότητα μέσα στα «ευφυή» περιβάλλοντα, όπως προαναφέραμε, μπορεί να κρύβει παγίδες και κινδύνους. Τα προσωπικά δεδομένα και η ελευθερία των ατόμων μπορεί να τεθούν σε κίνδυνο, καθώς δίνεται δυνατότητα μεγαλύτερου ελέγχου σε όσους θα κατέχουν τις πληροφορίες που συλλέγονται από τα συστήματα της «περιρρέουσας ευφυίας». Πώς θα καθοριστούν τα όρια του ελέγχου; Και ποια είναι η λεπτή γραμμή που διαχωρίζει την παρακολούθηση των ατόμων από την υποβοήθηση και εξέλιξη του τρόπου ζωής τους; Μήπως μιλάμε για ένα μοντέλο ζωής που θυμίζει panopticon και όσοι κατέχουν την πληροφορία έχουν τον απόλυτο έλεγχο των υπολοίπων; Το ζήτημα είναι καθαρά κοινωνικό και πολύ δύσκολο να επιλυθεί. Και εδώ προκύπτει ένας ακόμα προβληματισμός. Θα δημιουργηθεί μεγάλο κοινωνικό χάσμα μεταξύ αυτών που έχουν την οικονομική δυνατότητα να ζουν σε τέτοιου είδους περιβάλλοντα και σε όσους δεν την έχουν; Όπως γίνεται αντιληπτό, ο ρόλος του αρχιτέκτονα αναπλαισιώνεται. Είναι κρίσιμο να γνωρίζει την πολυπλοκότητα των διάφορων

τεχνολογικών συστημάτων που ενσωματώνονται στα κτίρια και τον αστικό ιστό, να θέτει ο ίδιος τους όρους και να παίρνει αποφάσεις για την ιεράρχηση αυτών κατά τον σχεδιασμό αντί να τις παραχωρεί εξ’ ολοκλήρου στα χέρια και τις γνώσεις μηχανικών υπολογιστών και πληροφορικής. Πρέπει να γίνεται συμμέτοχος στο σχεδιασμό των παραμέτρων που καθορίζουν ένα «ευφυές» περιβάλλον, έχοντας ως δεδομένο τη δημιουργία προγραμμάτων εύκολα διαχειρίσιμων από όλους. Στο σχεδιασμό αυτών, ο αρχιτέκτονας γίνεται συντονιστής της πληροφορίας και κλειδοκράτορας των διαδικασιών. Όπως υποστηρίζει ο Fisher, ο νέος ρόλος που θα αναλάβει ο αρχιτέκτονας είναι αυτός του διαχειριστή των διαδικασιών του σχεδιασμού, ρόλος που θα κάνει εφικτή τη συμμετοχή των πολιτών, της κοινότητας ή άλλων ομάδων στη δημιουργία του περιβάλλοντος στο οποίο κατοικούν.118 Οι δυνατότητες που παρέχονται στα παραπάνω συνειδητοποιούμε ότι είναι άπειρες. Σε αυτές μπορούν να συμπεριληφθούν από απλές αυτοματοποιημένες διαδικασίες, όπως η σκίαση μιας όψης και η ρύθμιση της κατάλληλης θερμοκρασίας, μέχρι τη «μετάλλαξη» του χρήστη/κατοίκου. Η τεχνολογία συμβάλλει στην εξυπηρέτηση των αναγκών του και παράλληλα επηρεάζει τη σχέση του με το περιβάλλον και τους άλλους ανθρώπους. Κανείς δεν μπορεί να απορρίψει τη δυναμική και τις δυνατότητες που μπορεί να προσφέρει στο άτομο βελτιώνοντας σημαντικά ζητήματα της καθημερινότητάς του και την ποιότητα ζωής του. Μέσω αυτής τα όρια πολλές φορές θολώνουν, καταρρίπτοντας χρονικούς και χωρικούς περιορισμούς, επιτρέποντας στον άνθρωπο να επικοινωνεί με

μεγαλύτερη άνεση και ελευθερία. Πολλές φορές όμως, μπορεί να τον αιχμαλωτίσει σε όσα αυτή προσφέρει. Μήπως το άτομο, έχοντας μια οντότητα γύρω του που συνεχώς του καλύπτει και του υπαγορεύει τις ανάγκες, παύει να είναι ανεξάρτητο; Συμφωνούμε με την ιδέα του Oosterhuis ότι το να αφεθείς σε ένα «ευφυές» περιβάλλον στις μεταβολές του οποίου έχεις λίγο ή καθόλου έλεγχο αφότου έχεις θέσει τις κατάλληλες παραμέτρους έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Όμως, γεννάται ένας σημαντικός προβληματισμός ως προς το τι μπορεί να «χάσει» κανείς κατοικώντας μέσα σε ένα πλήρως αυτοματοποιημένο περιβάλλον, εάν σταματήσουν να ισχύουν οι ίδιες συνθήκες. Μήπως η πλήρης παραχώρηση του ελέγχου στο περιβάλλον που κατοικούμε μπορεί να μας κάνει περισσότερο αδρανείς, περισσότερο αδύναμους να προσαρμοστούμε γρήγορα σε διαφορετικές συνθήκες κατοίκησης; Είμαστε άραγε έτοιμοι να δεχθούμε μια κατάσταση εκτός (του δικού μας) ελέγχου;

Εικόνα 37

010101010100001111011010011010011010101001010 010101010100001111011010011010011010101001010 0101010101000011110110100110

118. Fisher Thomas, ‘Welcome to the Third Industrial Revolution’, Architectural Design vol. 85, 2015, σελ. 42-44

Πηγές

Βιβλία Ελληνική Γλώσσα Μπέγζος Μάριος, Νεοελληνική Φιλοσοφία της Θρησκείας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998 Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Ψηφιακός Τοπικισμός, Libro, Αθήνα, 2008 Αγγλική Γλώσσα Addington Michelle, Schodek Daniel, Smart Materials and Technologies for the Architecture and Design Professions, Architectural Press, 2005 Berlin Isaiah, Four Essays on Liberty, Oxford University Press, 1990 Blum Andrew, Tubes: A Journey to the Center of the Internet, HarperCollins (New York), 2012 Eisenman Peter, Diagram Diaries, Thames & Hudson, 1999 Fox Michael, Kemp Mile, Interactive Architecture, Princeton Architectural Press, 2009 Gausa Manuel, The Metapolis Dictionary of Advanced Architecture: City, Technology and Society in the Information Age, Actar, 2003 Gordon Eric, de Souza e Silva Adriana, Net Locality: Why Location Matters in a Networked World, Wiley Blackwell, 2011 Information Resources Management Association USA, Renewable and Alternative Energy: Concepts, Methodologies, Tools and Applications, IGI Global, 2017 Nova Nicolas, Les Médias géolocalisés: Comprendre les nouveaux médias numériques, FYP éditions, 2009 Oosterhuis Kas, Architecture Gone Wild, 010 Publishers, Rotterdam, 2002 Petkovic Milan, Jonker Willem, Security, Privacy, and Trust in Modern Data Management, Springer, 2007 Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015 Picon Antoine, Pont Alessandra, Architecture and the Sciences: Exchanging Metaphors, Princeton Architectural Press Stevenson Alan, Wright Steve, Intelligent Spaces: The Application of Pervasive ICT, Springer-Verlag, Λονδίνο, 2006 Tschumi Bernard, Architecture and Disjunction, The MIT Press, 1996

Tschumi Bernard, Event-Cities, The MIT Press, 1994 Westin Alan, Privacy and Freedom, Atheneum, New York, 1967 Wigginton Michael, Harris Jude, Intelligent Skins, Architectural Press, Oxford, 2002

Άρθρα Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Xu Qinqui, Mohan Elara Rajesh, Shaw Johnathan D, MacDaniel James, Moore David, ‘Digital Territories and the Design Construction Continuum’, 2006 Abowd Gregory D., Brumitt Barry, Shafer Steven, Ubicomp 2001: Ubiquitous Computing, International Conference Atlanta Georgia, USA, 2001 Brillembourg Alfredo, Klumpner Hubert, Kalagas Alexis, ‘El Sur Global: Future Resilient City’, Architectural Design vol. 85, 2015 Caudell Thomas, Mizell David, ‘Augmented reality: an application of heads-up display technology to manual manufacturing processes’, Conference: System Sciences, 1992 Crabtree Andy, Rodden Tom, ‘Hybrid Ecologies: Understanding Cooperative Interaction in Emerging PhysicalDigital Environments’, Personal and Ubiquitous Computing, vol. 12, no 7, 2008 Cuny Delphine, ‘Santander: la ville aux 20.000 capteurs, modèle du smart city européen’, La Tribune, 2014 Fisher Thomas, ‘Welcome to the Third Industrial Revolution’, Architectural Design vol. 85, 2015 Hill Dan, ‘The Street as Platform’, Architectural Design vol. 85, 2015 Hyun-Woo Nam, Byung-Yeul Baek, JiWon Park, ‘More Food Waste, More Disposal Charges’, Korea Times, 4 June 2013 Langheinrich Marc, ‘Privace in Ubiquitous Computing’, Ubiquitous Computing, Chapman & Hall/CRC Press, 2009 Lepasoon Karin, ‘Healthy Humane Buildings’, Architectural Design vol. 85, 2015 Li H., Wang S.W., Wong J.K.W., ‘Intelligent building research: a review’, Automation in Construction vol. 14 issue 1, 2005 Luebkeman Chris, ‘Introduction’, Architectural Design vol. 85, 2015 Manovich Lev, Indaco Augustin, ‘The image of studying the hyperlocal: A data city with social media’, Architectural Design vol.87 issue 1, 2017 77

Mathews Stanley, ‘The Fun Palace: Cedric Price’s experiment in architecture and technology’, Technoetic Arts: A Journal of Speculative Research vol. 3 no. 2, 2005 Leach Neil, ‘There Is No Such Thing as a Digital Building: A Critique of the Discrete’, Architectural Design vol. 89 issue 2, 2019 Oosterhuis Kas, Nimish Biloria, ‘Interactions with Proactive Architectural Spaces: The Muscle Projects. Developing structures as flexible networked information processors’, Communications of the ACM vol. 51 no. 6, 2008 Papadopoulou Athina, Laucks Jared, Tibbits Skylar, ‘From Self-Assembly to Evolutionary Structures’, Architectural Design vol. 87 issue4, 2017 Peters Brady, ‘Defining Environments – Understanding Architectural Performance through Modelling, Simulation and Visualisation’, Architectural Design vol.88 issue 1, 2018 Raisinghani Mahesh S., et al., ‘Ambient Intelligence: Changing Forms of Human-Computer Interaction and Their Social Implications’, 5 J. OF DIGITAL INFO, 2004 Schaffers H., Komninos N., Pallot M. Brigitte T., Nilsson M., Oliveira A., ‘Smart Cities and the Future Internet: Towards Cooperation Frameworks for Open Innovation’, Springer, 2011 Stauridou Athina, Tzimopoulou Sonia, ‘Physical and Digital Assemblages 2.0’, Συνέδριο: Hybrid City Conference, 2013 Tibbits Skylar, ‘From Automated to Autonomous Assembly’, Architectural Design vol. 87 issue 4, 2017 Wright Steenson Molly, ‘Bricked House’, Architectural Design vol.85, 2015

Διαλέξεις - Συνεντεύξεις Chartier Tim., Big Data: How Data Analytics is Transforming the World, The Great Courses. Lecture 2, 2014 Novak Marcos, Ιnterview by Allesandro Ludovico, Neural, 2001 Langheinrich Marc, ‘Privacy by Design – Principles of Privacy – Aware Ubiquitous Systems’, Lecture Notes in Computer Science, vol. 2201 Archive, Springer, Berlin Heidelberg New York, 2001 Miljacki Ana, Reeser Lawrence Amanda, Schafer Ashley, ‘2 Architects 10 Questions on Program Rem Koolhaas + Bernard Tschumi’, Περιοδικό Praxis vol.8

Φοιτητικές εργασίες Αβραμίδης Αλκιβιάδης, Διαδραστική Αρχιτεκτονική – Interactive Architecture, Ερευνητική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2009

Κατιρτζίδης Αριστείδης, Παπαθωμάς Εφραίμ, Adaptive, Responsive, Transformable, INteractive Architecture, Ερευνητική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2012 Παπασταθοπούλου Αλεξάνδρα, Internet of things, Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Τμήματος Εφαρμοσμένης Πληροφορικής, 2017

Ηλεκτρονικές πηγές https://www.architectmagazine.com/technology/whats-past-and-whats-next-in-architecture-at-the-venicebiennale_o http://kyontracker.com/ https://www.theguardian.com/technology/2014/feb/26/oral-b-smart-toothbrush-dentists-spy-on-your-brushing https://www.google.com/glass/start/ https://www.architectmagazine.com/technology/whats-past-and-whats-next-in-architecture-at-the-venicebiennale_o https://marialorenalehman.com/post/building-data-visualization-can-make-better-architect https://info.steelcase.com/workplace-advisor https://en.wikipedia.org/wiki/Hypertext https://link.springer.com/article/10.1186/2192-1962-3-12 https://www.ibi-usa.com/ http://ijoes.vidyapublications.com/paper/Vol19/06-Vol19.pdf https://www.k20architecture.com/hindmarsh-shire-council-offices https://www.archdaily.com/620282/city-of-hindmarsh-shire-council-s-new-civic-centre-k20-architetcure https://drivenxdesign.com/GOV18/project.asp?ID=17342 https://www.investopedia.com http://www. latribune.fr/technos-medias/ internet/20141107tribe37bf8af 2/santander-la-ville-aux-20000capteurs-modele-dusmart-city-europeen.html http://www.koreatimes.co.kr/www/news/culture/2013/07/399_136904. Html https://en.wikipedia.org/wiki/Radio-frequency_identification 79

https://www.nytimes.com/2012/12/23/technology/smart-parking-has-a-learning-curve-too.html http://telematics.oasa.gr http://www.bridj.com http://www. nytimes.com/2014/06/05/us/to-lure-bostonians-new-popup-bus-service-learns-ridersrhythms.html https://extrema.space/ https://www.documentonews.gr/article/efarmogh-mesw-kinhtoy-proeidopoiei-tis-eypatheis-omades-giaeperxomeno-kayswna https://www.totallandscapecare.com/landscaping-blog/smart-bench/ https://tinealarissa.gr/index.php/2019/02/27/to-proto-elliniko-exypno-pagkaki-paroysiastike-apo-tinenergy4smart http://www.kathimerini.gr/1015622/article/epikairothta/ellada/e3ypna-pagkakia-sto-kentro-toy-hrakleioy http://www.kathimerini.gr/994920/gallery/epikairothta/ellada/e3ypna-pagkakia-ston-dhmo-khfisias-fwtografies https://www.messinialive.gr/tria-eksypna-pagkakia-stin-kalamata http://sol-logic.com/etree http://www.wordsinspace.net/urbanintel/2017/03/08/urban-flow-helsinki http:// cluny-numerique.fr/index.php http://www.orange.com/ sirius/hello/2013/plus-loinavec-les-nouveaux-usages/ ma-ville-dans-ma-poche.html https://www.smartcitiesworld.net/smart-cities-news/smart-cities-news/smart-city-app-launched-for-small-andmedium-municipalities-4095 http://www.praxisjournal.net/home.htm https://www.moma.org/collection/works/842 http://www.interactivearchitecture.org/fun-palace-cedric-price.html https://en.wikipedia.org/wiki/Cybernetics https://www.archdaily.com/11651/seattle-central-library-oma-lmn 80

https://oma.eu/projects/seattle-central-library http://www.oosterhuis.nl/?page_id=412 http://www.oosterhuis.nl/?page_id=412 https://www.nytimes.com/2015/08/20/technology/the-ashley-madison-data-dump-explained.html https://clearcode.cc/blog/what-is-data-broker/ http://educationnewyork.com/files/rockefeller_databroker.pdf https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=grk https://www.bbc.com/news/technology-44793247 https://www.lawspot.gr/nomika-nea/prosopika-dedomena-kai-diadiktyo-ti-gnorizoyn-oi-hristes-stin-ellada-giatin-prostasia https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%B1%E1%BD%90%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1 https://dataforculture.eu/en/ https://www.thecrystal.org/

Πηγές Εικόνων Εικόνα 1: Fisher Thomas, ‘Welcome to the Third Industrial Revolution’, Architectural Design vol. 85, 2015 Εικόνα 2: https://www.e-architect.co.uk/dubai/al-bahar-towers-abu-dhabi Εικόνα 3: https://www.plataformaarquitectura.cl/cl/897007/barranquilla-inicia-construccion-de-la-fabricade-cultura/5b33f741f197cc88af000aa8-barranquilla-inicia-construccion-de-la-fabrica-de-cultura-imagen Εικόνα 4: http://kyontracker.com/ Εικόνα 5: https://www.steelcase.com/ Εικόνα 6: προσωπικό ψηφιακό κολάζ Eικόνα 7: http://milano.pinsite.nl/c/home/lb1571/atmosfera Εικόνα 8: https://usa.visa.com/visa-everywhere/innovation/future-of-payments.html

Εικόνα 9: http://www.hyperbody.nl/research/projects/interactivewall/index.html Εικόνα 10: Addington Michelle, Schodek Daniel, Smart Materials and Technologies for the Architecture and Design Professions, Architectural Press, 2005, σελ. 19 Εικόνα 11: https://www.inverse.com/article/13715-forget-geodesic-domes-buckminster-fuller-s-dymaxionhouse-was-his-masterpiece?fbclid=IwAR1v9teRL7Wft2i1bwaW-bgaVqbPTwiElbtHBE6ySpNaLV7eafxH2uHnh4 Εικόνες 12:https://www.archdaily.com/156292/ad-classics-xanadu-house-roymason?fbclid=IwAR2LqcHlXY4p5-8IgL9IuKsbyAEeoYPuLJtUhtPAtO7tAM18U7qmkMG5dZw Εικόνα 13: http://ijoes.vidyapublications.com/paper/Vol19/06-Vol19.pdf Εικόνα 14: https://www.dvacaciones.com Εικόνα 15: https://www.slideshare.net/LakshmiRaviChanduKolusu/the-crystal-london-a-sustainable-intelligentbuilding-casestudy-by-lakshmi-ravi-chandu-kolusu Εικόνα 16: http://www.bluebird-electric.net/ocean_events/climate_change_week_london_crystal_futurist_ events.htm Εικόνα 17: https://www.indesignlive.com/the-work/civic-design-getting-fun Εικόνα 18: https://www.archdaily.com/620282/city-of-hindmarsh-shire-council-s-new-civic-centre-k20architecture Εικόνα 19: http://wwf.panda.org/?204438/Masdar-eco-city Εικονα 20: Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 15 Εικονα 21: https://twitter.com/busesinnerwest/status/1018630461285982214 Εικόνα 22: Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 17 Εικόνα 23: Picon Antoine, Smart cities: a spatialized intelligence, Wiley, 2015, σελ. 112 Εικόνα 24: https://foxlin.com/portfolio_item/bubbles/ Εικόνα 25: https://eisenmanarchitects.com/House-IV-1971 Εικόνα 26: http://www.tschumi.com/projects/13/# Εικόνα 27: https://i.pinimg.com/originals/0e/fd/2c/0efd2c330372ecce84ac6274c5ad43aa.gif?fbclid=IwA 82

R3mlhfSky9lb1hfThlSxZPQzy0P0xfaOQQOjztP3j90Hz4892hVJBW5IZU Εικόνες 28: https://www.moma.org/collection/works/842 Εικόνα 29: https://oma.eu/projects/seattle-central-library Εικόνα 30: https://oma.eu/projects/seattle-central-library Εικόνα 31: http://onl.eu/projects/salt-water-pavilion Εικόνα 32: https://elinewieland.nl/saltwater-pavilion-neeltje-jans Εικόνα 33: https://elinewieland.nl/saltwater-pavilion-neeltje-jans Eικόνα 34: https://uc.ubicomp.info/wp-content/cache/mendeley-file-cache/8bfbde68-ca7e-38ec-9c7af3e82297ce3c.pdf Εικόνα 35: https://uc.ubicomp.info/wp-content/cache/mendeley-file-cache/8bfbde68-ca7e-38ec-9c7af3e82297ce3c.pdf Εικόνα 36:https://www.lawspot.gr/nomika-nea/prosopika-dedomena-kai-diadiktyo-ti-gnorizoyn-oi-hristes-stinellada-gia-tin-prostasia Εικόνα 37: σκίτσο της Gorkie Gork, https://www.instagram.com/p/B0h3Ha8hUqa/

Τελευταία επίσκεψη ιστότοπων 16/09/2019