Album Bojanowskie szlaki by Piotr Bereziewicz

Bojanowskie szlaki Puszczy Sandomierskiej

Gmina Bojan贸w

Szanowni Pañstwo, Gmina Bojanów, po³o¿ona w dawnej Puszczy Sandomierskiej, czerpie z bogactwa tradycji i natury, a jednoczeœnie znajduj¹c siê w œrodku wspó³czesnej Europy, ma dostêp do wszelkich udogodnieñ ¿ycia codziennego. Zachowanie równowagi miêdzy tym co naturalne i odwieczne, a tym co wygodne i nowoczesne, stanowi szczególny atut tej ziemi. Prezentujemy Pañstwu w niniejszym albumie to wszystko, z czego jesteœmy dumni: wspania³¹ przyrodê i nowe inwestycje, realizowane z dba³oœci¹ o œrodowisko; pokazujemy materialne i kulturowe dziedzictwo przesz³oœci i perspektywy na przysz³oœæ. Tym, którzy tu mieszkaj¹ lub st¹d pochodz¹, chcemy pozostawiæ portret naszej rodzinnej ziemi, bliskiej i drogiej jak matka. Innych zachêcamy do odwiedzania naszej gminy, a mo¿e i do zwi¹zania siê z ni¹ na d³u¿ej.

Wójt Gminy Ladies and Gentlemen, The Bojanów Commune, being situated on the territory of the former Sandomierska Forest, benefits from an abundance of tradition and nature. At the same time, being placed in the middle of today’s Europe, it enjoys access to all conveniences of everyday life. The region’s significant advantage is the ability to keep the balance between the things that are natural and eternal, and the things that are comfortable and modern. Ladies and Gentlemen! With this album, we wish to show you all that we take our pride in: splendid nature, new investments realised with care for the environment, material and cultural heritage of the past, and prospects for the future. For those who live here or come from this region, we wish to leave behind the portrait of our homeland as dear and precious as the mother. We encourage others to visit our commune, and even to associate with it for much longer. S³awomir Serafin Voit of the Commune

PUSZCZA SANDOMIERSKA DAWNIEJ Pierwsze osady ludzkie w dawnej Puszczy Sandomierskiej powsta³y w okresie X-XIII wieku. Mieszkañcy tych ziem szukali schronienia przed ³upie¿czymi napadami Tatarów i Rusinów. Ostêpy leœne i moczary stanowi³y wówczas skuteczn¹ ochronê przed najeŸdŸcami. W XII wieku Boles³aw Krzywousty na terenach Puszczy Sandomierskiej zacz¹³ osadzaæ swoich wojów obdarowuj¹c ich ziemi¹. W nastêpnych wiekach nasili³o siê osadnictwo zapocz¹tkowane regularn¹ akcj¹ przez króla Kazimierza Wielkiego. Wraz z osiedlaniem ludzi w leœnych ostêpach zacz¹³ siê karczunek nieprzebytych lasów. Aby zagospodarowaæ w czêœci zasoby Puszczy Sandomierskiej Kazimierz Wielki postawi³ zamek w Przyszowie, z którego wychodzi³y ³owieckie wyprawy. Przed bitw¹ pod Grunwaldem król W³adys³aw Jagie³³o z Puszczy Sandomierskiej s³a³ szkutami w dó³ Wis³y miêso z upolowanych zwierz¹t dla swego wojska. W XIV wieku zaczêto lokowaæ wsie na prawie niemieckim. Jan D³ugosz w „Liber beneficiorum” napisa³: „Przyszów, wieœ w parafii Charzewice, stanowi w³asnoœæ przeœwietnego króla polskiego, tam znajduje siê królewski dwór z wie¿¹, wymurowany przez Kazimierza II króla polskiego.” Dwór zosta³ postawiony w Przyszowie ko³o £êgu oko³o 1357 roku. Rekonstrukcja zamku z XIV wieku wg Romana Zieliñskiego. Jan D³ugosz wrote in his “Liber beneficiorum”: “Przyszów, a village in the parish Charzewice, is the property of the glorious Polish king, with the king’s manor house and a tower, built in bricks by the Polish king Casimir II.” The manor estate was erected in Przyszów near the £êg River around the year 1357. Reconstruction of the castle from the 14th century by Roman Zieliñski.

Pod koniec tego wieku na tereny Powiœla i Posania najechali Rusini i Litwini i spustoszyli te ziemie. Nie oszczêdzili tak¿e puszczañskich osad. Powoli nastêpowa³a odbudowa wsi w Puszczy Sandomierskiej. Ch³opi ¿yj¹cy we wsiach na prawie niemieckim byli ludŸmi wolnymi i dziedziczyli ziemiê. Nie podlegali w³adzy urzêdników królewskich, lecz so³tysowi. Z czasem dwór myœliwski zosta³ przekszta³cony na By³ czterokrotnie rekonstruowany i rozbuW XVI wieku w rejony Puszczy San- obronny. dowywany. W XVII wieku jego znaczenie by³o niewieldomierskiej szukaj¹c lepszych warun- kie, królowie Polski ju¿ nie przyje¿d¿ali do Przyszowa. ków ¿ycia przybywali ludzie z prze- Ostatecznie zamek popad³ w ruinê i zosta³ rozebrany w po³owie XVIII wieku. ludnionego wtedy Mazowsza. Zamek przyszowski po rozbudowie przez hetmana Wiek XVII dla mieszkañców Pusz- Jana Tarnowskiego w po³owie XVI wieku. Rekonstrukcja zamku przyszowskiego wg Romana Zieliñskiego. czy okaza³ siê bardzo ciê¿ki; najazdy In the course of time, the hunting manor had been Tatarów a potem Szwedów i wêgier- rebuilt into a fortified castle. Reconstructed and extenfour times, it lost its importance in the 17th censkich wojsk Stefana Rakoczego spu- ded tury, as the kings of Poland would not visit Przyszów stoszy³y ziemiê, wiele osad przesta- anymore. Przyszów castle as extended by Hetman Jan Tar³o istnieæ. Puszcza Sandomierska The nowski in the middle of the 16th century. Reconstrucby³a królewszczyzn¹, ale czêœæ jej te- tion of the Przyszów castle by Roman Zieliñski. renów u¿ytkowali Tarnowscy. W drugiej po³owie król August III odebra³ im u¿ytkowanie tych ziem, które przys¹dzi³ starostwu sandomierskiemu. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Puszcza Sandomierska znalaz³a siê w granicach cesarstwa austriackiego i sta³a siê czêœci¹ utworzonej prowincji Galicji i Lodomerii. W pierwszych dziesi¹tkach XIX wieku rz¹d austriacki zacz¹³ sprzedawaæ dawne dobra królewskie m.in. tzw. klucz ni¿añski, do którego wchodzi³y Bojanów i Stany. Na prze³omie XVIII i XIX wieku na tereny puszczañskie zaborca sprowadza³ niemieckich kolonistów. Ludnoœæ mieszkaj¹ca w Puszczy Sandomierskiej stanowi³a mieszaninê ró¿nych nacji; ¿yli tu Ma³opolanie, Mazurzy, Rusini, Wo³osi, Tatarzy, Turcy, potomkowie jeñców szwedzkich, Litwini, Niemcy. W ci¹gu wielu lat nast¹pi³a asymilacja tych grup narodowych i powsta³a nowa grupa etniczna, któr¹ zaczêto nazywaæ Lesiokami, póŸniej Lasowiakami. Po odzyskaniu niepodleg³oœci tereny Puszczy Sandomierskiej znalaz³y siê w tzw. trójk¹cie bezpieczeñstwa, który wkrótce zosta³ objêty najwiêkszym planem inwestycyjnym przed II wojn¹ œwiatow¹ – budow¹ Centralnego Okrêgu Przemys³owego. Wtedy powsta³y Zak³ady Po³udniowe i Stalowa Wola, zak³ady w Nowej Dêbie, w Tarnobrzegu, by³y przewidziane jeszcze inne inwestycje, ale ich realizacjê przerwa³ wybuch wojny. Na znacznej czêœci obszaru Puszczy Sandomierskiej w 1941 roku okupant niemiecki przyst¹pi³ do tworzenia poligonu wojskowego. Wtedy przymusowo Niemcy wysiedlili trzydzieœci szeœæ wsi, czêœæ zabudowañ rozebrano, inne zosta³y spalone. Ludnoœæ lasowiacka musia³a opuœciæ swoje gospodarstwa i przenieœæ siê 5

Kaplica grobowa Komorowskich na cmentarzu w Stanach. Wczeœniej obsadzona drzewami. Po niemieckiej okupacji odprawiano w niej msze œw. Grave chapel of the Komorowski family at the Stany cemetery. Formerly, planted around with trees. Holy Masses used to be said here after the German occupation.

W Bojanowie istnia³ okaza³y dwór Komorowskich z piêknym parkiem. Na zdj. (sprzed 1939 r.) Maria Komorowska, w³aœcicielka dworu bojanowskiego (druga od lewej w pierwszym rzêdzie) ze s³u¿b¹ A magnificent manor house of the Komorowski family had existed in Bojanów. Photo (before 1939): Maria Komorowska (in the first row), owner of the Bojanów manor house, with her servants. Po wojnie w koñcu lat 40. ubieg³ego wieku w Stanach postawiono drewnian¹ œwi¹tyniê, która, choæ ju¿ zamkniêta, istnieje do dziœ obok nowego koœcio³a zbudowanego w latach 80. XX wieku After WWII, a wooden temple was erected in Stany at the end of the 40’s of the last century. Although it has been closed, the temple is still in existence today, being situated near the new church built in the 80’s of the 20th century.

na tereny poza obrêbem poligonu. Po wojnie na terenie Puszczy Sandomierskiej rozbudowano sieæ dróg ³¹cz¹cych wsie z miastami. U³atwiona zosta³a komunikacja, ale nowoczesnoœæ spowodowa³a dalsze zatracanie przez Puszczê Sandomiersk¹ jej pierwotnego charakteru. Gmina bojanowska le¿y na terenie dawnej Puszczy Sandomierskiej. Najstarsz¹ osad¹ jest niew¹tpliwie Przyszów. Prawdopodobnie do jego lokacji dosz³o w okresie walk ksi¹¿¹t dzielnicowych z JadŸwingami oko³o 1240 roku. W póŸniejszym okresie powsta³y Bojanów i Stany oraz Przyszów Szlachecki, Maziarnia S³up. Mieszkañcy Przyszowa, Bojanowa i Stanów trudnili siê ³owiectwem, bartnictwem, natomiast innych wsi wyrabianiem mazi i pota¿u. Upraw¹ ziemi zaczêto na dobre zajmowaæ siê w XVI i XVII wieku pozyskuj¹c rolê przez wypalanie lasów. Wytapiano tak¿e z rud darniowych ¿elazo. W rejonie Bojanowa funkcjonowa³y kuŸnice w XVI wieku, najwiêksza istnia³a od lat 80. XVI wieku w Przyszowie. Ta rudnica pracowa³a do 1742 roku. W rejonie Bojanowa i Przyszowa powstawa³y przez lata nowe osady, których mieszkañcy zajmowali siê w znacznie wiêkszym zakresie rolnictwem, a tak¿e bartnictwem, leœnictwem, ale ju¿ nie hutnictwem ¿elaza i ³owiectwem. Fragment parku bojanowskiego za³o¿onego przez Komorowskich Part of the Bojanów park, founded by the Komorowski family.

Na prze³omie XIX i XX wieku tak opisywano miejscowoœci obecnie nale¿¹ce do bojanowskiej gminy oraz rzekê £êg (za „S³ownikiem geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich”): duchownego 476 mieszkañców rzymsko-katolickich. Od po³udnia i wschodu otaczaj¹ tê wieœ lasy sosnowe. Wiêksza posiad³oœæ ma 168 morgów lasu; mniejsza 543 roli, 56 ³¹k i ogrodów, 162 pastwisk i 168 morgów lasu. Graniczy na zachodzie z Bojanowem, na pó³noc z Laskami, a na po³udnie z GwoŸdŸcem.

Bojanów albo Bujanów (z Gojanowem i Pietropolem) wieœ powiatu Nisko, ma 6483 morgów rozleg³oœci, w tym 4992 morgów lasu, 177 domów, 1175 mieszkañców, parafia ³aciñska w Stanach, huta szklana, le¿y na równinie, gleba piaszczysta. Stacja pocztowa.

Laski z Now¹ wsi¹, wieœ w powiecie Nisko, parafia rzymsko-katolicka w Spie, le¿y na równinie 171 m nad poziomem morza, nad potokiem £êgiem, od wschodu jest otoczona lasami sosnowymi. Laski lub Laszki maj¹ 432, a Nowa wieœ 281 mieszkañców rzymsko-katolickich. Posiad³oœæ mniejsza na obszarze 632 morgów roli, 99 ³¹k i ogrodów, 232 morgów pastwisk. Kasa po¿yczkowa gminna posiada 525 z³ waluty austriackiej kapita³u. Graniczy na pó³nocy ze Stanami, na wschodzie z borem zwanym Prusot¹, na po³udniu z Korabin¹, na zachodzie z Bojanowem. Po³o¿enie geograficzne 39o 38’ wschodniej d³ugoœci od Ferro i 50o 25’ pó³nocnej szerokoœci.

Burdzy, przysio³ek Przyszowa królewskiego.

Cisówlas, powiat kolbuszowski, o 9 kilometrów od Rani¿owa GwoŸdziec, wieœ w powiecie kolbuszowskim w okolicy równej, lesistej, nale¿y do parafii rzymsko-katolickiej w Spie i ma 745 mieszkañców wyznania rzymsko-katolickiego. Kasa po¿yczkowa gminna rozporz¹dza kapita³em 1114 z³ waluty austriackiej. Mniejsza posiad³oœæ wynosi 951 morgów roli, 109 morgów ³¹k i ogrodów, 233 morgów pastwisk i 17 morgów roli.

Ko³odzieje, przysio³ek Przyszowa królewskiego, powiat nisiecki, parafia Stany.

Korabina, wieœ w piaszczystej nizinie nadwiœlañskiej, 190 m nad poziomem morza, w powiecie nisieckim, parafia rzymsko-katolicka Stany, nale¿y do urzêdu pocztowego w Rani¿owie. Wed³ug spisu ludnoœci z r. 1880 ma 345, a wed³ug szematyzmu

£apówka, przysio³ek do Stanów, pow. Nisko, na lewym brzegu £êgowego potoku, graniczy na po³udnie ze Stanami, na pó³nocy z Przyszowem Szlacheckim, na wschodzie ze S³upem – maziarni¹ a na zachód z rozleg³ym borem sosnowym.

£êg tak¿e £êgowa, albo £¹ka, znaczny strumieñ, powstaje z po³¹czenia dwóch wiêkszych potoków. Zachodniego Zyzogi i wschodniego Turki, na obszarze Woli rani¿owskiej, w pow. kolbuszowskim: p³ynie w kierunku pó³nocno-zachodnim przez Wilcz¹ wolê, gdzie w z lewego brzegu przyjmuje Przyrwê, inaczej Olszaniec. i zwraca siê na pó³noc. Pod Grabcow¹ górk¹ (186 m) przyj¹wszy z lewego brzegu potokê Murynê, zwraca siê na pó³nocny wschód a potem na pó³noc; zrasza obszar Bojanowa, Stanów i Przyszowa szlacheckiego. Od Przyszowa kameralnego a¿ do swego ujœcia trzyma siê przewa¿nie pó³nocno-zachodniego kierunku. Mija wsie Krawce, Jamnicê, Zaleszany, Gorzyce i na granicy D¹browy i Gorzyc, ko³o Cypla, przysio³ka Gorzyc, uchodzi do Wis³y z prawego brzegu. Przyjmuje liczne wody z obu brzegów. Z prawego brzegu wpadaj¹ doñ: Filipka, Bojanowski potok czyli Zatoka, Osa, a z lewego brzegu Przyrwa inaczej Olszaniec, Muryna, ¯upawa i Mokrzyszów albo Branka. D³ugoœæ biegu 63 kilometry. Spad wody podaj¹ nastêpuj¹ce liczby: 200 m (po³¹czenie siê Zyzogi i Turki), 191 m (ujœcie do Wis³y).

a na pó³nocy Przyszów szlachecki i kameralny. Wieœ jest 12 kilometrów odleg³a od Niska, nale¿y do parafii rzymsko-katolickiej w Je¿owem i liczy 688 mieszkañców rzymsko-katolickich. Posiad³oœæ wiêksza hr. Eugeniusza Kiñskiego ma obszaru 53 morgów roli, 37 morgów ³¹k, 57 morgów pastwisk i 6290 morgów lasu; posiad³oœæ mniejsza 827 morgów roli, 122 morgów ³¹k, 103 morgów pastwisk i 4 morgi lasu. Gleba jest piaszczysta, miejscami nieprzepuszczalna, tworz¹ca moczary. Po³o¿enie astronomiczne: 39o 41’ wschodniej d³ugoœci od Ferro, 50o 27’ pó³nocnej szerokoœci. Maziarnia S³up graniczy na po³udnie ze Stanami, na pó³nocy z czêœci¹ Przyszowa kameralnego, Ko³odziejami i z Wystêpami.

Nowa Wieœ przysio³ek do Lasek, pow. niski, le¿y na wschód od tej wioski. Zarówno na mapie administracyjnej Kummersberga jak i sztabu generalnego nazwany Pruso³y.

Pietropole, wieœ stanowi¹ca ca³oœæ tabularn¹ z Bojanowem, pow. niski, parafia rzymsko-katolicka w Stanach, le¿y w piaszczystej równinie, na lewym brzegu £êgu, na zachód od ujœcia doñ potoku Muryny. Jest to nowa osada, powsta³a na karczunku olbrzymiego boru, który j¹ od zachodu i pó³nocy otacza. Ma 34 domów, 187 mieszkañców rzymsko-katolickich. Graniczy na wschodzie z Bojanowem i Wilcz¹ wol¹, na zachodzie przez bór z Krz¹tk¹.

Maziarnia S³up tak¿e S³up maziarny i Maziarnia, wieœ w pow. niski, le¿y na prawym brzegu £êgu, który p³ynie œród olbrzymich sosnowych borów, tworz¹cych po³udniow¹ czêœæ puszczy sandomierskiej. Nad t¹ rzek¹ wyr¹bano ju¿ w bardzo dawnych czasach wiêksze obszary, które zaludnili osadnicy mazurscy. Znaczniejszy obszar niepokryty lasem obsiad³y tutaj gminy: na po³udniu Bojanów, Korabina i Laski, w œrodku Stany i Maziarnia,

Przyszów szlachecki i P. kameralny albo Królewski, dwie wsie, pow. niski, le¿¹ na brzegach Rudy-£êgu, w piaszczystej i lesistej nizinie 174 m nad poziomem morza, przy drodze z Kolbuszowy do Rozwadowa. Zajmuj¹ one obszern¹ polanê, œród borów stanowi¹cych czêœæ dawnej sandomierskiej puszczy. P. szlachecki z lewej a P. kameralny z prawej strony rzeki. Parafia rzymsko-katolicka w Stanach. P. szlachecki powsta³ póŸniej, nie wymieniony bowiem w spisie poboru z r. 1581; liczy teraz 57 domów i 309 mieszkañców, 300 rzymsko-katolików a 9 izraelitów. Obszar wiêkszej posiad³oœci wynosi 3 morgi pastwisk i 228 morgów lasu, mniejsza posiad³oœæ zaœ 255 morgów roli, 65 morgów ³¹k i 26 morgów pastwisk. P. Kameralny, niegdyœ wieœ królewska, mia³ za D³ugosza dwór ³owiecki z wie¿¹ zbudowany przez Kazimierza Wielkiego i nale¿a³ do parafii w Charzewicach. Nastêpnie stanowi³ w³asnoœæ katedry sandomierskiej. Obecnie posiada szko³ê ludow¹ i fabrykê smo³y. Oddzielne czêœci wsi nosz¹ nazwy: Burdze (40 domów), Ko³odzieje albo Krakowiec (35 domów), Ruda (63 domy), Staw (35 domów) i Zapuœcie 126 domów. W ogóle P. Kameralny ma 299 domów i 1652 mieszkañców a obszar wiêkszej posiad³oœci (Eug. hr Kinsky) 2 domy, 8 mieszkañców. Pod wzglêdem wyznania 1596 rzymsko-katolików i 64 izraelitów. Obszar wiêkszej posiad³oœci wynosi 78 morgów roli, 32 morgi ³¹k, 81 morgów pastwisk i 1074 morgi lasu; posiad³oœæ mniejsza 1404 morgi roli, 624 ³¹k, 499 morgów pastwisk i 139 morgów lasu. Gleba piaszczysta.

Stany z Za³ê¿em, wieœ pow. niski, w piaszczystej równinie, po brzegach £êgu, miêdzy borami sosnowymi, resztk¹ sandomierskiej puszczy. Chaty skupi³y siê ko³o drewnianego koœcio³a, na wzniesieniu 180 m nad poziomem morza, na lewym brzegu £êgu. Za³ê¿e le¿y na prawym brzegu. Stany sk³adaj¹ siê z 220 domów, Za³ê¿e ma 41 domów, a obszar wiêkszej posiad³oœci (Ant. Komorowskiego) 5 domów. Ludnoœæ wynosi 1372 g³ów (669 mê¿., 703 kob.); 1321 rzymsko-katolików i 51 izraelitów. Pos. wiêksza wynosi 237 morgów roli, 50 morgów ³¹k, 101 morgów pastwisk i 4790 morgów lasu; posiad³oœæ mniejsza ma 1414 morgów roli, 419 morgów ³¹k, 278 morgów pastwisk i 3 morgi lasu. Koœció³ zbudowany w r. 1802, w 1818 utworzy³ rz¹d osobn¹ parafiê przy³¹czaj¹c do niej gminy z parafii s¹siednich: Grêbowa, Rozwadowa i Rani¿owa. Do parafii (dyec. Rzymskiej, dekanatu rudnickiego) nale¿¹ wsie: Bojanów z Hut¹ Bojanowska, Pietropole, Przyszów Szlachecki i Kameralny. Poprzednio Stany nale¿a³y do parafii w Grêbowie. Stany granicz¹ na po³udniu z Bojanowem i Laskami, na pó³nocy z S³upem Maziarni¹ i Przyszowem Szlacheckim.

Za³ê¿e wólka do Stanów w pow. niskim, ma 41 domów i 247 mieszkañców, le¿y na wschód od wsi, za potokiem £êgiem.

Zapuœcie, czêœæ najwiêksza gminy Przyszów kameralny, w pow. niskim, sk³adaj¹ca siê z 126 domów i 685 mieszkañców (344 mê¿., 341 kob.). Le¿y na lewym brzegu potoku £êg, na po³udnie od Przyszowa Szlacheckiego.

PUSZCZA ¯YJE The Living Forest 13

PUSZCZA ¯YJE Przed wiekami krañce Puszczy Sandomierskiej siêga³y a¿ ziemi lwowskiej i okolic Krakowa. By³a to ogromna po³aæ lasów, czêsto nieprzebytych. Dziœ jest o wiele mniejsza, ale nadal stanowi du¿y kompleks leœny w wid³ach Wis³y i Sanu; od pó³nocy siêgaj¹cy Tarnobrzega i Stalowej Woli, dotyka Sanu i Wis³y, od po³udnia dochodzi pod Rzeszów. Nie ma tu ¿yznej ziemi, przewa¿aj¹ gleby bielicowe. Przez tereny dzisiejszej Puszczy Sandomierskiej przep³ywa jedna wiêksza rzeka – £êg, która niejako rozdziela bojanowsk¹ gminê na pó³. £êg jest prawobrze¿nym dop³ywem Wis³y. W wielu regionach Puszczy s¹ tereny podmok³e i moczary, co sprzyja egzystencji ró¿nych zwierz¹t a tak¿e bogactwu flory. W kompleksach leœnych, w tym w bojanowskiej gminie, przewa¿a sosna, ale rosn¹ tu tak¿e œwierki, jod³y, dêby szypu³kowe, buki, olchy i brzozy. Czêsto puszczañskie bory s¹ mieszane – szpilkowo-liœciaste. Industrializacja, rozbudowa sieci dróg, chemizacja rolnictwa wp³ynê³y na powa¿ny spadek liczebnoœci dzikich zwierz¹t a zw³aszcza ptaków. Ponadto degradacji biologicznej ulega³y lasy i tereny zielone, które by³y naturalnym siedliskiem zwierzyny. Stworzono wiêc program Natura 2000, który mia³ zatrzymaæ niekorzystne procesy degradacji œrodowiska. W Polsce sieæ Natura 2000 zaczê³a funkcjonowaæ od 2004 roku. Realizacja tego programu ma w efekcie ocaliæ wiele gatunków zwierz¹t i roœlin zagro¿onych wyginiêciem w wyniku rozwoju przemys³u i cywilizacji. Puszcza Sandomierska, jako jeden z wiêkszych polskich kompleksów leœnych znalaz³a siê w programie Natura 2000. Do programu Natura 2000 w³¹czono prawie ca³¹ gminê Bojanów. Powsta³a wiêc szansa, ¿e tu zostan¹ zachowane gatunki odchodz¹cych zwierz¹t a tak¿e roœliny jeszcze dziœ rosn¹ce

Rzeka £êg

£êg River

dziko i niepoddaj¹ce siê cywilizacyjnemu ¿ywio³owi. Tereny dzisiejszej Puszczy Sandomierskiej, mimo ¿e stanowi¹ rozleg³e kompleksy lasów, nie maj¹ ju¿ dziewiczego charakteru. Niemniej jednak nadal bogate s¹ w faunê i florê. Obecnie na terenie Puszczy Sandomierskiej wystêpuje jeszcze oko³o tysi¹ca gatunków roœlin. Unikatem flory jest jedyne w Polsce naturalne siedlisko azalii pontyjskiej w lesie Ko³acznia niedaleko Woli ¯arczyckiej. Wystêpuj¹ jeszcze m.in. wawrzynek g³ówkowy, lilia z³otog³ów, fio³ek bagienny, d³ugosz, orzech wodny, kosaciec syberyjski, m¹cznica lekarska, zimozió³ pó³nocny, czosnek siatkowaty, ¿urawina b³otna, grzybienie bia³e, rosiczki okr¹g³olistne, bluszcz pospolity, bagno zwyczajne, we³nianka pochwowata, œnie¿yczka przebiœnieg i przylaszczka pospolita. Na terenie Puszczy Sandomierskiej znajduj¹ siê torfowiska i rozleg³e wrzosowiska. Ozdob¹ puszczañskich ³¹k s¹ niew¹tpliwie liczne polne kwiaty. Tereny podmok³e obfituj¹ w trzcinê wodn¹. W lasach znajduj¹ siê stanowiska chronionych gatunków grzybów jak np. smardza sto¿kowatego, podgrzybka paso¿ytniczego, sromotnika bezwstydnego, p³onnika pospolitego, szmaciaka ga³êzistego. Ponadto lasy stanowi¹ doskona³y teren do grzybobrania, wystêpuj¹ tu borowiki, podgrzybki, kozaki, kurki, g¹ski oraz inne gatunki grzybów jadalnych. W rejonie lasów bojanowskich, rozwadowskich czy rudnickich ¿yj¹ jeszcze jelenie, daniele, sarny, zdarzaj¹ siê ³osie, liczne s¹ dziki. W puszczañskich lasach mo¿na spotkaæ wilka a tak¿e rysia. ¯yj¹ tu zaj¹ce, które maj¹ jednego wielkiego wroga – lisa. Ponadto na terenie Puszczy Sandomierskiej ¿yj¹: chomik europejski, orzesznica, popielica, wydra a tak¿e bobry oraz lataj¹ce ssaki- nietoperze, których zliczono a¿ siedem gatunków. 16

Oko³o 180 gatunków ptaków lêgowych i przelotnych mo¿na zliczyæ na terenie Puszczy Sandomierskiej. ¯yje tu znajduj¹ca siê pod œcis³¹ ochron¹ kraska. Ponad 10 proc. tych ptaków, jakich zliczono w Polsce, ma swe gniazda na terenach Puszczy Sandomierskiej. Razem z krask¹ czêsto wystêpuj¹ dzierzba g¹siorek, dudek, dziêcio³ zielony i zielonosiwy, œwiergotek polny, pokrzewka jarzêbata, ortolan. Wœród du¿ych ptaków zobaczyæ mo¿na tu orlika krzykliwego, bielika, cietrzewia. ¯yj¹ tu g³uszce, przepiórki, ¿urawie, bociany bia³e i czarne, b¹ki, perkozy, czaple. Urozmaicone œrodowisko sprzyja niektórym gatunkom gadów takim jak jaszczurka zwinka i ¿yworodna, ¿mija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, padalec czy te¿ gniewosz plamisty. Dziêki du¿ej iloœci podmok³ych terenów ¿yje tu wiele p³azów. Spotyka siê wszystkie gatunki ¿ab, ropuch, kumaka nizinnego, rzekotkê drzewn¹ i traszkê grzebieniast¹. W rzekach i we wszystkich wodach Puszczy Sandomierskiej wed³ug wyliczeñ ¿yje oko³o 30 gatunków ryb. Najliczniej reprezentowane s¹ karp, leszcz, kr¹p, p³oæ, brzana, lin, kie³b, szczupak, sum, sandacz, okoñ. Rzadkimi okazami s¹ natomiast minogi strumieniowe, piskorze, ró¿anki, kozy i cierniki. Œwiat puszczañskich owadów jest bardzo liczny. Jego symbolem jest modliszka zwyczajna, która w innych regionach Polski prawie nie jest znana. Modliszki wystêpuj¹ na terenie ca³ej Puszczy Sandomierskiej. Ponadto ¿yje tu wiele wyj¹tkowych gatunków owadów jak z chrz¹szczy: jelonek rogacz, pachnica dêbowa czy biegacz gruze³kowaty. Spotyka siê wiele gatunków motyli jak choæby osadnika wielkookiego, czerwoñczyka fioletka, szlaczkonia szafrañca, modraszka. Spoœród innych owadów spotyka siê trajkotkê czerwon¹, trzeplê zielon¹ a tak¿e kilka gatunków paj¹ków m.in. tygrzyka paskowanego, poskocza krasnego, czy strojnisia nadobnego. Bogactwo flory i fauny Puszczy Sandomierskiej œwiadczy o tym, ¿e ona wci¹¿ ¿yje, choæ w mocno okrojonych rozmiarach. Czy ludzkie dzia³ania przyczyni¹ siê do utrzymania jej przy ¿yciu, czy zahamuj¹ proces degradacji œrodowiska naturalnego z jego faun¹ i flor¹, oto jest kardynalne pytanie.

PUSZCZAﾃ全KA GMINA

Commune of the Forest

PUSZCZAÑSKA GMINA BOJANÓW Gmina bojanowska znajduje siê na po³udniu powiatu stalowowolskiego. Zajmuje obszar 179,3 km2, a wiêc prawie 22 proc. powierzchni powiatu. Jest faktycznie gmin¹ puszczañsk¹, bowiem lasy zajmuj¹ ponad 60 proc. jej powierzchni. Wsie wchodz¹ce w sk³ad gminy le¿¹ na ogó³ przy £êgu, tylko GwoŸdziec i Cisów Las po³o¿one s¹ dalej od rzeki. Najwiêkszy zarówno pod wzglêdem obszaru jak i ludnoœci jest Przyszów ze swoimi przysió³kami, jest te¿ najstarsz¹ wsi¹ w gminie. W ca³ej gminie ¿yje 7430 ludzi. Wszystkie wsie w gminie posiadaj¹ wodoci¹gi. Gospodarstwa korzystaj¹ z dostêpu do sieci gazowej. Ca³a gmina jest zelektryfikowana, w nocy wsie s¹ oœwietlane latarniami elektrycznymi. Pr¹d elektryczny wykorzystywany jest w gospodarstwach do ogrzewania, eksploatacji sprzêtu domowego i elektronicznego. Mieszkañcy gminy odbieraj¹ programy telewizyjne i radiowe, powszechny jest dostêp do telefonów przewodowych i komórkowych, dziêki czemu ³atwa jest ³¹cznoœæ z ca³ym œwiatem. Gmina przyst¹pi³a do budowy kanalizacji sanitarnej oraz oczyszczalni œcieków. Ma to na celu ochronê œrodowiska naturalnego. Wszystkie wsie maj¹ dogodne po³¹czenia drogowe o asfaltowej nawierzchni. Przez gminê przebiegaj¹ wa¿niejsze drogi Stalowa Wola – Bojanów – Nowa „£êgowianie”

Bojanów z lotu ptaka

Aerial view of Bojanów

Dêba, Bojanów – Je¿owe, Nisko – Przyszów – Bojanów – Nowa Dêba. Ponadto istnieje jeszcze 60 dróg o mniejszym, lokalnym znaczeniu. Na terenie gminy postawiono 22 przystanki autobusowe Pañstwowej Komunikacji Samochodowej. Najlepsze po³¹czenia autobusowe gmina ma ze Stalow¹ Wol¹. Przez po³udniowy teren gminy przebiega szerokotorowa Linia Hutniczo-Siarkowa. Przeprawê przez rzekê £êg zapewniaj¹ mosty; ¿elbetonowy w Bojanowie na starym £êgu, w tej samej wsi drugi most konstrukcji stalowej na £êgu, w Stanach s¹ dwa mosty: ¿elbetonowy i stalowo-drewniany, w Przyszowie nad kana³em jest most stalowy oraz drugi ¿elbetonowy na £êgu. W Bojanowie pracuje Gminny Oœrodek Kultury, który prowadzi wszechstronn¹ dzia³alnoœæ oœwiatowo-artystyczn¹. Organizuje imprezy kulturalnorozrywkowe, koncerty a tak¿e wystawy i imprezy sportowe. Przy nim istnieje m.in. Zespó³ Pieœni i Tañca „£êgowianie”, grupa teatralna „Brzydkie Kacz¹tko”, zespó³ instrumentalno-wokalny „Nadzieja”, Zespó³ Taneczny z Przyszowa. Bojanowski GOK organizuje m.in. wielk¹ dwudniow¹ imprezê plenerow¹ „Dni Miodu w Bojanowie”. Od kilku lat uczestniczy w wymianie kulturalnej z wêgierskim miastem Isaszeg. W Stanach, Maziarni, w Przyszowie i GwoŸdŸcu funkcjonuj¹ wiejskie œwietlice, w których prowadzona jest tak¿e dzia³alnoœæ kulturalno-oœwiatowa. Gmina Biblioteka Publiczna w Bojanowie posiada swoje filie w Przyszowie, Stanach, Maziarni i w GwoŸdŸcu.

Bojanowska droga

One of Bojanów’s roads

W bojanowskiej gminie dzieci ucz¹ siê w szeœciu szko³ach podstawowych i w dwóch gimnazjach. Czynne s¹ tak¿e oddzia³y przedszkolne. W Przyszowie postawiono gminne przedszkole. W sumie edukacj¹ objêto blisko tysi¹c dzieci. Wszystkie szko³y s¹ nowoczeœnie urz¹dzone pod wzglêdem lokalowym i sanitarnym oraz dydaktycznym m. in. posiadaj¹ pracownie komputerowe z dostêpem do Internetu. Gmina posiada w³asny Samodzielny Publiczny Zak³ad Opieki Zdrowotnej w Bojanowie i Punkt Lekarsko-Pielêgniarski w Przyszowie. W Bojanowie funkcjonuje apteka. Na terenie gminy znajduje siê kilka obiektów sportowych; stadion pi³karski w Stanach, boiska pi³karskie w Bojanowie, Przyszowie-Zapuœciu, GwoŸdŸcu i Maziarni, pe³nowymiarowe sale gimnastyczne w Bojanowie, Stanach i w Maziarni. M³odzie¿ bojanowska uprawia sport w klubach sportowych w Bojanowie, Stanach i w Przyszowie. Remiza stra¿acka w Stanach Fire station in Stany

Szko³a podstawowa w Bojanowie Elementary school in Bojanów

Szko³a podstawowa w Przyszowie

Elementary school in Przyszów

Bojanów jest jedn¹ z wiêkszych wsi (1435 mieszkañców) rozpoœciera siê po obu brzegach £êgu. Graniczy z lasami nadleœnictwa Nowa Dêba. W zdecydowanej wiêkszoœci zabudowa zwarta, murowana, choæ znajduj¹ siê jeszcze domy drewniane. Wieœ podzielona jest na ulice, funkcjonuj¹ dwa so³ectwa Bojanów i Bojanów za Rzek¹. W Bojanowie ma siedzibê Urz¹d Gminy, oddzia³ stalowowolskiego Banku Spó³dzielczego oraz urz¹d pocztowy. Istnieje kaplica obrz¹dku rzymskokatolickiego, filialna dla koœcio³a parafialnego w Stanach, w której odprawiane s¹ nabo¿eñstwa. W Bojanowie znajduj¹ siê dwie 6-klasowe szko³y podstawowe oraz 3-letnie gimnazjum. Znajduje siê tu baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. Cisów Las, wieœ o zabudowie ulicowej, po³o¿ona wzd³u¿ drogi g³ównej. Zabudowa murowano-drewniana. We wsi znajduje siê rzymskokatolicki koœció³ filialny dla parafii Spie. Mieszka tu 242 ludzi. Dzia³a Ochotnicza Stra¿ Po¿arna. Pracowania komputerowa w szkole Computer lab at school

Szkolna hala sportowa School sports hall

GwoŸdziec jest wsi¹ o zabudowie ulicowej wzd³u¿ drogi g³ównej. Otoczony lasami przewa¿nie sosnowymi nadleœnictw Kolbuszowa i Rudnik. W wiêkszoœci domy s¹ murowane, ale zdarzaj¹ siê równie¿ drewniane. Jest tu 6-klasowa szko³a podstawowa. Istnieje baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. We wsi mieszka 640 ludzi. Podobn¹ zabudowê ma Korabina. Wieœ ta po³o¿ona jest przy wielkich Urz¹d Gminy Bojanów Bojanów Community Council sosnowych borach nadleœnictwa Kolbuszowa. Liczy 369 mieszkañców. Wieœ Laski le¿y w pobli¿u kompleksu leœnego nadleœnictwa Rudnik. Ci¹gnie siê wzd³u¿ drogi g³ównej. Domy przewa¿nie murowane, ale te¿ zdarzaj¹ siê drewniane. Dzia³a tu Ochotnicza Stra¿ Po¿arna. Laski licz¹ 347 mieszkañców. Maziarnia, wieœ po³o¿ona wzd³u¿ drogi Stany – Nisko, otoczona lasami w wiêkszoœci sosnowymi nadleœnictwa Rudnik. Domy przewa¿nie murowane, zdarzaj¹ siê te¿ murowane. Funkcjonuje tu 6-klasowa szko³a podstawowa. Istnieje baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. We wsi mieszka 429 osób. Przyszów wraz z przysió³kami jest najwiêksz¹ wsi¹ w gminie, o zabudowie rozproszonej, po³o¿onej przy £êgu i otoczona lasami sosnowymi nadleœnictw Rozwadów i Rudnik. Do tej wsi nale¿¹ przysió³ki Zapuœcie, Szlacheckie, Staw, Katy, £apówka, Kliny, Ko³odzieje i Wystêp. Z tej wsi wy³oniono dwa nowe so³ectwa: Ruda i Burdze. W Rudzie jest koœció³ parafialny, natomiast w Burdzach koœció³ filialny do parafii Przyszów-Ruda. W Przyszowie-Zapuœciu istnieje nowoczesna 6-klasowa szko³a podstawowa. Jest te¿ tu baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. Druga baza znajduje siê w Burdzach. We wsi znajduje siê kaplica rzymskokatolicka, w której odprawiane s¹ nabo¿eñstwa, jest te¿ cmentarz parafialny. Przyszów wraz z Burdzami i Ruda liczy 2343 mieszkañców, z których nieliczni porzuciwszy Stalow¹ Wolê osiedlili siê w Przyszowie. Stany s¹ wsi¹ po³o¿on¹ przy £êgu, od pó³nocy granicz¹c¹ z sosnowymi lasami nadleœnictwa Nowa Dêba. Zabudowa w wiêkszoœci murowana, wyznaczone s¹ tu ulice. Ze Stanów wy³oniono nowe so³ectwo Koz³y-Za³ê¿e. W Stanach istnieje od 1818 roku parafia rzymskokatolicka. Znajduj¹ siê tam te¿ dwa koœcio³y; jeden drewniany, w którym ju¿ nie odbywaj¹ siê nabo¿eñstwa oraz wybudowany na pocz¹tku lat 80. XX wieku koœció³ murowany pw. Jana Gwalberta i œw. Tekli. W pobli¿u koœcio³a usytuowany jest cmentarz parafialny. We wsi jest 6-klasowa szko³a podstawowa oraz 3-letnie gimnazjum. Istnieje baza Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej. W Stanach wliczaj¹c so³ectwo Koz³y-Za³ê¿e mieszka 1625 ludzi.

Œcie¿ka leœno-przyrodnicza w gminie bojanowskiej Forest nature trail in the Bojanów commune

The Bojanów Trails of the Sandomierska Forest The Bojanów commune is situated in the southernmost part of the Stalowa Wola poviat. Its total area amounts to 179.6 square kilometres. More than 55% of this area is occupied by forests that are the remnants of the old, vast Sandomierska Forest. Nowadays, being one of Poland’s largest forest complexes, this territory has been put under protection of the Natura 2000 programme to preserve the local valuable species of flora and fauna. The local mixed forests are dominated by pines. Nearly a thousand species of plants can be found here at present. A diverse fauna is represented, including deer, elk, lynx, otters and beavers, as well as 7 species of bats, and around 180 species of both breeding and migratory birds. The realm of forest insects is also very rich in numerous species. Its symbol is the wellknown European Mantis (Mantis religiosa), very rarely spotted in other regions of Poland. The settlement on the territory of the today’s Bojanów commune began during the period of the 10th to 13th centuries. Przyszów, the oldest village, was founded around the year 1240. The settlers arrived from many directions – living as free men, they busied themselves with hunting, bee rearing, processing of wood, as well as agriculture and iron smelting from bog iron. In the 17th century, many forest villages were devastated by frequent wars. In the period of the Partitions of Poland, this area was located within the borders of the Habsburg Monarchy, and was repopulated by German settlers. With time, different ethnic groups became integrated, thus forming a nation called the Lasoviaks (forest men). After Poland had regained its independence, the region saw the start-up of large industrial investments, which were interrupted by the outbreak of World War II. In the year 1941, the German invaders devoted a considerable stretch of the Sandomierska Forest to a military training ground. As a consequence, the Germans displaced thirty six villages by force. After the war, the area of the Sandomierska Forest was developed to provide a road network, connecting villages with cities, along with modernisation of its economic infrastructure. The villages that are part of the commune, i.e., Bojanów, Przyszów, Stany, Maziarnia, Korabina, GwoŸdziec, Cisów Las, and Laski, have gas distribution and water supply systems, and have been electrified. Stationary and mobile telephone networks are in common usage. The region has also developed systems of educational, cultural, religious, and sports institutions, as well as medical care systems. The district is an excellent place for recreation. The local primeval forests, the £êg River – clean and fishy, along with bicycle paths and a didactic nature trail, offer the possibility of spending healthy and attractive holidays far from municipal turmoil and chaos. Another enjoyable cultural and entertainment event is the Annual Honey Festival celebrated in August. More information can be found at http://www.bojanow.pl/, or obtained from the Community Council: Tel. +48 15 87 08 324.

Spis treœci Contents

Puszcza Sandomierska dawniej

The Sandomierska Forest in the Past

Puszcza ¿yje

The Living Forest

Puszczañska gmina

Commune of the Forest The Bojanów Trails of the Sandomierska Forest

Wydawnictwo Sztafeta Stalowa Wola 2010

ISBN 978-83-89930-73-0 Fotografie: Zofia Kruk, Tomasz Marut, Tomasz Maœlach, Adam Nowotny, Janusz Ogiñski, S³amowir Serafin, archiwum UG Bojanów Grafika: Roman Zieliñski Zdjêcie na ok³adce: S³awomir Serafin Redaktor wydania: Zofia Kruk Opracowanie graficzne, projekt ok³adki: Lilla Witkowska Tekst: Dionizy Garbacz T³umaczenie: Leszek Ho³da Mapa: Zbigniew Œwiatowiec Wydawca: Wydawnictwo SZTAFETA, ul. 1 Sierpnia 12, 37-450 Stalowa Wola, tel. 15 642 25 01, e-mail:sztafeta@sztafeta.pl, www.sztafeta.pl