,
Абдрахман УМЕРОВ Ногай джырлары (Айырым кесеклер) Атаклы Абдрахман Умеров XX оьмирдинъ басында Астархан шахарда яшаган. Ол Эдил(Волга) сувдынъ бойы нда белгили аьлим эм язувшы болган. А. Умеровтинъ янавында уьйкен орын алган оьзининъ баспаханасында китап , газет эм журнал бастырыл шыгарув . Заман озса, мал, муь лк шашы лады , тек баспа- дан шы ккан китаплар библиотекаларда уьндириклерде уьнсиз турады лар окувшы сын саклап. Дуны я туьрленеди эм соны ман бирге абрайлы Абдрахман Умеровтинъ исине соьлеги за манда йогар белги бериледи. Онынъ шыгарган китаплары' оьз- лерине эс эттирип окувшы ларды саклайдылар . Абдрахман-агай 1913' йылда оьзининъ баспаханасында «Ногай джыр лар» деген йыйынты кты шыгарган. Баалы окувшы ! Сол китаптан алынган карагаш ногайлардынъ йырларын сиз окып яратарсыз деп сенемиз. А.Курмансеитова(текст цитируется по книги А.Курмансеитовой «Байтер ектинъ байлыгы»Черкеесск 1996)
НОГАЙ ДЖЫРЛАРЫ АКЫНДА БИР НЕШЕВ СОЬЗ 1 2 Бy йолы басып шыгараджак «Ногай джырлары» бу куьнден элли йыл илк бек кадир эм итибаьрлы болган эдилер сол шакнынъ той-тамашаларында ясларынынъ джырлаган джырларды, биз джыйып боьлек этип басып таратырга болдык. Аьр кавымнынъ джырлардынъ оьзине айырым бир куъй бола дылар. Бизим ногай джырларынынъ куъйлери де оъзине бир эткены окувшылар коъреджеклер. Сон да аьр халкнынъ джыры оъзлерининъ хиссини эм юреклерининъ неге карап тепкенини билдиредилер муна ногай джырларындан да соны билип боладылар. Астархан атрафындагы ногайлар экиге боьлинедилер: «кара уъйли ногай»,эм «кара агаш ногай», орыслар тарыйхлеринде бириншисине «юртовский татарин», экиншисине «кундровский татарин» деп язып турадылар. Бу эки тайпа туъп бир болып сонъындан айырылганлыгы акында тарийхий маълуъматты язбага шетке шыгып кетмекдир.Энди бизим эки туьрли ногайнынъ аьр кайсынынъ джырларындан джыйылып языладжакмыз. Эм бу куънде аьр эки ногайнынъ да яслардынъ джырлары ... баскалар.Ама буьгуьн заманына
бу китаптынъ текст кыска этип автор йиберген.
О ригинал текстында Умеровтынъ соьзлер тюрки тили мен болды.
«кара уъйли ногайлардынъ» яслары казанша(татарша) джырлап баслаганлар эди, 10—20 йыл бу хаьлде юрген сонъ бу куьнде ор ыс тили мен джырлав итибаьрге кете басладылар . Бу заттынъ акындагы соьзлерди калем язып битирлик тувылмыз. «Кара агаш» ногайлары да эски джырларын онытып «кара уьйли» ногай лардынъ джырлар джырлайдылар эм алардынъ ызындан кетип баралар. Оьз аьдебиятты онытджак, миллетти йогалтмак болганлыкттан биз ногайлардынъ эски. аьдебиятты бу куьнги бабаларына коьрсетмекни арзу этемиз. Эм балаларынынъ джырларыны ядларына туьсиремиз. Эм би зим басачак джырлар ногайларнынъ аъдебиятына болганы кадир тарийхине эм хызмет этемиз. Эм бу джырларны кара халк бек бузып берге эситип джырлаганлар, биз де эситип язган кимселеримиз, 70 ястан озган картлардан болганга коьре базы бир баьндлери кем, толмаша калмаслар. Экинши бастырганда ин ша Алла мунавдан яхшы этип бастырармыз. Соны да билдиремиз эски джыравлар аьр кайысы оьзининъ суьйгенине бир ат койганлар: Гуьл Джийрен, Гуьл Ризван, Гуьл Нийхаьл, Гуьл Фирдевис деп джырланган джырлар,аър кайысы да юргенлер. Энди билмеге тийиси кара уъйли ногайнынъ джырлары экиге боълинедилер: бир туърлиси «хакый- кат» (хийкаъят — А. К.) экиншиси «кошаваз» кыйсиминден(кысм-разновидность) болганлар. «Хакыйкат» (хийкаъят — А. К.) кыйсиминде тарихий маълуъматтан эки акаидтен соьйленген боладылар. Эм бу хакыйкат
кыйсимдеги джырларды Танъри коьмек этсе, сонъгы боълеклерде басараджакмыз. Аьр эки ногайдынъ эскии джырлавларыды сонъгы боълектинъ ахырында язбага керек. А.Умеров КАРАГАШ НОГАЙЛАРДЫНЪ ДЖЫРЛАРЫ Ка рагаш ногайла рынынъ джы рла ры уьшке боьлинедилер. Тарийхтен соьйлегенлерине «толгав», ашыктан соьйлегенлерине «джыр», бир бирисийле табысмак айтысып яде мактап, соьгисип соьйлеген джы рла рны «аваз» дейдилер. Авазлардынъ ахы рында яр-яр соьзи боладылар. Нога йла р эски вакытта Эдил мен Джайык арасында кошип-конып юрмислер эди. Са рай падшахлыгы тамам биткенден сонъ, Кара тенъиз тарафына коы пмислер ваь Кобан сувынынъ атрафы ногайлар- нынъ турган ерлеридир. Бунлардан бир фиркады баслыкла ры айы ры п. Кобандан алып шыккан эм бу шыккан н огайла рга «кара агаш» аты берилген. Бунлар Кобандан шыгы п эски орынлары Эдил бирлен Джа йык а расына келмислер эм бу вакытта Эдил атрафында буйрыгы юрген калмык ханына ийтаьат(подчинение) кылып киргенлер. Сонъы ра калмык ханларындан 'Аювка хдннынъ зулымы коьре баслаганда баслыклары ола ры ман (Каз)Туган мы рза халкын керуьвден Кобанга алып кетпеге баслаган. Со вакытта Туган мырза толгап айткан соьзлеринден бир нешевди мунда беремиз. ТОЛГАВ Джайкты алды, Джемди алды, Эдилди алды, Нувды алды, Алгара, Кыйгаш сувды алды. Саварына бу гаьвир Салт аргымак бие алды. Артарына бу гаьвир Айыры оьркеш туье алды. Сувсынына шай алды, Шайына салар май алды, Шайьга ишерине курт алды.
Кудагай бирлен кудага Саклап койган суьтти алды. Энди алмаган ненъ калды? Кулагында куйма куьмис сыргалы, Бурнында бурма куьмис алкалы, Кулан шашлы, кой коьзли Байларнынъ онъ джакдагы аьруьвлерге Колы тиерге аз калды. Нога йла рга турган ерлерден керуьв кетмек кыйын болганлыкдан Эдилди макта п айтувшыла р уят болганлар. Айхай сени, Эдилим! Айхай сени, Эдилим! Балыгы сувга йылкы яптырмас, Бакасы туьн уйкысын таптырмас, Батлавыгы шоьккен туье тептирмес, Ботлашыгы му нар дай, Боз сазаны токлыдай. *** Тамыры ерге тараган, Бутагы коькке караган, Бутагы сары алкадай, Джас афрагы камкадай, Хайраным сувым Эдил юрт, Калганга хайырлы болсын Аллахдан .*** Джаным Эдил, джан Эдил , Джары бирлен сувы тенъ, Байы бирлен ярлысы тенъ, Ялгызы бирлен коьби тенъ. *** Тоган мырза кеткен вакытта айтып толгаганы: Мен бу кеткенден кетермен, Сататлыды3 белден оьтермен, Сататлы- Сувдынъ аты — А. К.).
Анък этернинъ кызыл кумын Бир туьсленип кетермен. Торы Ат Басы, Акшатыр4 Турып кенъес этермен . Кенъесим бир йорыкга минген сонъ , Атам юрты ак Кобан Ынърай коыиип етермен. Со кеткенден кетейим, Джаз оьтип куьзге джетейим Ханьима барып бир якшы кенъес этейим. Кенъесим бир джорыкка минген сонъ, Бу гаьвирнинъ басын кесип кетейим.
Джыр Явдыр коьз якшы бала экен , Ай касында Шолпандай. Басканын аьдем билмеген Бота коьз йорга байталдай. Явырын япкан ялкын шаш Шыйратылган кайтандай . Язнынъ алты ай мен юрдим Арызымды эш айталмай
Торы А τ Басы, Акшатыр экиси эки тавы(А.К)
. Арада душман коьп болды Анълаган ала шайтандай. Ай манълайлы гуьл юзли Артык оьскен тенъинден, Кыналы бармак кыспа бел Кыйналса шыкпас дженъинден . Салса кусак джарасар Тал шыбыкдай белине. . Толтырып маьнет кадаган Пишими,., басы, дженъине. Тегин де берсе боладжак Оьзининъ суьйген тенъине. *** Ясыл тепкир коьк орай Кой джайлар тогайда , Джавдыр коьзли кыз барма Эки кала ногайда? Джавдыр коьз туьсип бийисе, Зор келеди акшага, Эки колынъ бос салшы Тоьсине биткен бакшага.
АКА ИД AЛАΠА труд).
Соьзлик — Ыйнанув (динге), иймая. — Кыйын ак (плата за наемный
. АНДЖА — Солай. АΡЖАΗ — Тысыннан, тыстан, иштен, ишки яктан. А Ρ 3 У— Куьтуьв, мырат этуьв (желание, стремление, греза).
А Ρ С (Арш)га — Аллахтынъ тагы. А С X А Д У (Ашхаду — Аллахтан баска кудай йок экенине — А. К.) ан лаь-йл- шаат боламан. лаьха ийллал-лах ΑΤΡАΦ — Кара : тараф. А Ь 3 Ρ Ε Τ (хаьзрет) — Патшаларга, ханларга сыйлап айты- латаган ат (Его величество). АЬΡИΠ — Элиппе белгиси (Знак азбуки, буква). Б АСПАДЫНЪ — Главное управление по делам пе· БАС У Π Ρ А В Л Е- чати. И И E С И БАСПАХАНА — Китап баспасы (типография). БАТМАН — Авырлык (4 пуд); джагатай тилинде «тяжелый вес» (вес в 40 фунтов). Б E Д E В — Юйрик ат (скаковая лошадь). БУЛАН — Айван (газель, джейран тукымнан). БУРАК — Мохаммед пайхамбар Алла-таала* дынъ тагына барганда минген ат. ВАДАЛАСК АН — Ваьде этилген ерге (условленное месЕРГЕ то). В А К Ы Й Г А яде ва- — Болган ис (событие, факт, проис- кыйа шествие). ВАФАТболды — Оьлген.
ДАЬРЕТ (таьхарет) — Тазалык; минсиз; аьбдес (чистота, непорочность; 147 очищение, омовение). , Д Ε В Ρ А Η (даверан) — Заман, оьмир, шак (время, эпоха, период, жизнь. Время от рождения до смерти). ДЕРИСЛИК — Окув китап (учебник).