Guia práctica sobre dereitos sexuais

Guía práctica sobre dereitos sexuais e reprodutivos na cooperación ao desenvolvemento González Guerrero, Soraya Pajares Sánchez, Lorena

Guía práctica sobre dereitos sexuais e reproductivos na cooperación ao desenvolvemento González Guerrero, Soraya Pajares Sánchez, Lorena

Deseño interior, cuberta e maquetación: P. Rimada, M. Gómez (Tórculo Artes Gráficas) Fotografías de cubertas: Daquella Manera (foto capítulo 2); Julia Vázquez Dodero Fontes (foto capítulo 3); GAELX (foto capítulo 4); SOMOS MOITAS #ACAMPADABCN (foto capítulo 5) Edita: ACSUR-AS SEGOVIAS, 2012 Asociación para a Cooperación co Sur ACSUR-LAS SEGOVIAS Praza Doctor Laguna 10, local C. 28009 Madrid Tel. +34 914291661 • Fax. +34 914291593 http://www.acsur.org ISBN: 978-84-695-3862-3 Depósito Legal: C 297-2013 Esta publicación realizouse con papel procedente dunha fonte xestionada responsablemente

Recoñecemento - CompartirIgual (by-sa): Permítese o uso comercial da obra e das posibles obras derivadas, a distribución das cales se debe facer cunha licenza igual á que regula a obra orixinal.

Esta publicación foi realizada co apoio financeiro da Axencia Española de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento (AECID). O contido da devandita publicación é responsabilidade exclusiva de ACSUR-Las Segovias, e das súas autoras, Soraya González Guerrero de Pandora Mirabilia-Género e Comunicación e Lorena Pajares Sánchez de Ersilia-Género e Desenvolvemento, e non reflicte necesariamente a opinión da AECID. Mantívose integramente o texto das autoras, tanto na súa redacción, coma no uso da linguaxe e a ortografía.

Texto orixinal en castelán traducido ao galego por Lucía Aldao

4

ÍNDICE

Presentación.......................................................................................................... 7 Introdución........................................................................................................... 8 Capítulo 1: Aproximación teórica e conceptual................................................... 11 1.1. De que falamos cando falamos de dereitos sexuais e dereitos reprodutivos?..................... 12 1.2. Traxectoria da cooperación oficial........................................................................16 Capítulo 2: Principais enfoques........................................................................... 21 2.1. Enfoque de dereitos.............................................................................................22 a) Dereitos Humanos..........................................................................................22 b) Dereitos económicos, sociais e culturais..........................................................25 2.2. Enfoque de saúde................................................................................................27 a) Saúde integral..................................................................................................27 b) Saúde materno-infantil...................................................................................28 2.3. Enfoque de cidadanía e laicismo..........................................................................30 2.4. Enfoque de autonomía e empoderamento...........................................................31 2.5. Enfoque intercultural..........................................................................................33 Capítulo 3: Experiencias situadas........................................................................ 37 3.1. Aborto.................................................................................................................38 3.2. Embarazo adolescente.........................................................................................56 3.3. Diversidade sexual...............................................................................................63 3.4. Saúde intercultural e pobos indíxenas..................................................................72 Capítulo 4: Claves feministas para o ciclo do proxecto........................................ 85 4.1. Antes de empezar................................................................................................86 4.2. Programación......................................................................................................88 4.3. Identificación......................................................................................................90 4.4. Formulación ou Deseño......................................................................................97 4.5. Financiamento..................................................................................................100 4.6. Execución e seguimento....................................................................................102 4.7. Avaliación..........................................................................................................104 Glosario de siglas............................................................................................... 108 Bibliografía........................................................................................................ 112 Anexo: Listaxe de persoas e entidades entrevistadas........................................... 118

5

6

PRESENTACIÓN

Dende ACSUR propoñemos esta “Guía práctica sobre dereitos sexuais e reprodutivos na Cooperación ao Desenvolvemento” coa intención de facilitar claves que orienten a súa abordaxe dende unha perspectiva feminista. Este documento foi elaborado grazas a unha investigación realizada en tres países de América Latina, da que tamén existe unha publicación baixo o nome de: “Aproximaciones feministas sobre derechos sexuales y reproductivos en la cooperación al Desarrollo. Discursos y prácticas en materia de derechos sexuales y reproductivos desde las ONGDs y organizaciones de mujeres y feministas en El Salvador, Nicaragua y Bolivia”.

Ambas as dúas publicacións sitúanse no marco do proxecto financiado pola Axencia Española de Cooperación Internacional ao Desenvolvemento: “Estrategias feministas para el desarrollo: defensa de los Derechos Humanos de las mujeres”, cuxo obxectivo é favorecer a aplicación da perspectiva de xénero dende o enfoque de Dereitos Humanos nas actuacións da Cooperación ao Desenvolvemento e que contempla a realización de accións e actividades destinadas á investigación, sensibilización e formación en materia de Dereitos Sexuais e Reprodutivos e os Dereitos Económicos; entendendo ambos os dous grupos no marco extenso da integralidade, indivisibilidade e interdependencia dos Dereitos Humanos.

O traballo que aquí se presenta foi realizado grazas á colaboración dalgunhas mulleres e organizacións cuxas achegas foron fundamentais. Queremos recoñecer e agradecer especialmente o apoio de Justa Montero, Amaia Pérez Orozco, María Eugenia Callejón de Economistas Sin Fronteras, Sara Cuentas da Fundación Indera e Begoña San José, integrante das ACSURAS, que dende o Grupo Asesor do proxecto nos guiaron e acompañaron na elaboración deste documento.

Desexamos que esta guía sexa unha ferramenta útil, que permita dar a coñecer as reivindicacións feministas respecto aos Dereitos Sexuais e Dereitos Reprodutivos, e que motive a posta en marcha de propostas afíns na cooperación, que garantan un maior exercicio e protección dos Dereitos Humanos das mulleres.

ACSUR – LAS SEGOVIAS 2012

7

Introdución Esta guía é o resultado da investigación “Prácticas y discursos en materia de derechos sexuales y reproductivos dende as ONGDs y organizaciones de mujeres y feministas en El Salvador, Nicaragua, Bolivia y el Estado español” para a que se entrevistou a diversas organizacións e persoas involucradas na defensa dos dereitos sexuais e reprodutivos , fundamentalmente mulleres feministas cunha traxectoria política comprometida en varios países latinoamericanos onde se realizou o traballo de campo.

A axenda dos dereitos sexuais e reprodutivos1 é ampla e conflitiva. Malia que existen barreiras e estratexias comúns a escala global, as prioridades e as especificidades das estratexias que adoptan as organizacións que traballan polos dereitos sexuais e reprodutivos cun enfoque feminista e transformador veñen determinadas polo contexto político e a correlación de forzas. Por esta razón, seleccionáronse algúns países para poder realizar unha análise situada dalgunhas das estratexias e enfoques da cooperación internacional en relación aos dereitos sexuais e reprodutivos. Por que Nicaragua, O Salvador e Bolivia? Nos dous primeiros países o aborto está ilegalizado en todas as súas formas e existe unha criminalización das organizacións feministas que defenden a súa despenalización. Nun estado plurinacional como Bolivia, a diversidade étnica e a aposta do goberno indíxena pola saúde intercultural marcan un reto para o desenvolvemento destes dereitos.

Acompañamos un anexo co traballo de campo realizado onde aparece unha listaxe coas persoas entrevistadas e o tipo de organizacións ás que pertencen.

1

8

INTRODUCIÓN

Esta guía presenta algunhas das experiencias investigadas no traballo de campo e preséntaas enmarcadas no seu contexto co fin de observar os enfoques, as estratexias e as claves de actuación en contextos determinados e en temáticas concretas: o aborto (no Salvador, Nicaragua e Bolivia), as diversidades sexuais (en Bolivia), o embarazo adolescente (no Salvador e Nicaragua) e a saúde intercultural (en Bolivia).

Ofrécense conceptos básicos sobre estas temáticas e o marco de esixibilidade internacional.

Antes das experiencias situadas ofrécese unha aproximación teórica sobre como se foron conceptualizando os dereitos sexuais e reprodutivos dende os movementos feministas dos países visitados e dende a cooperación gobernamental (especialmente a española) e cales son os principais enfoques que se están manexando.

A última parte desta guía inclúe unha listaxe de claves feministas ligadas ao ciclo de proxecto co obxectivo de nutrir e animar as organizacións relacionadas coa cooperación a que inclúan nas súas intervencións un enfoque dos dereitos sexuais e dos dereitos reprodutivos que sexa politicamente comprometido e transformador. Non se trata tanto de claves técnicas como de preguntas e reflexións que temos que facer nas distintas fases do ciclo dun proxecto.

9

Aproximaci贸n

te贸rica e conceptual

daquella manera

1

Aproximación teórica e conceptual

1.1. De que falamos cando falamos de dereitos sexuais e de dereitos reprodutivos?

Definir que son os dereitos sexuais e os dereitos reprodutivos (DS e DR) é unha tarefa complexa porque entran en xogo moitas cuestións relacionadas coa vida sexual e a vida reprodutiva, dende o dereitos a decidir cantos fillos e fillas queremos ter (ou non) e como, ata as relacións afectivo-sexuais libres de violencia e imposicións, pasando polo recoñecemento das diversas sexualidades.

Cuestionar a dicotomía público/privado e partir do corpo foi clave para entender o dominio masculino. Partindo disto, nos anos setenta o movemento feminista inclúe na axenda política unha serie de cuestións relacionadas coa sexualidade e coa reprodución, defendendo o dereito a controlar o corpo e a decidir sobre a súa capacidade reprodutiva sen imposicións, coercións ou violencias por parte dos homes, así como a esixencia de que estes asuman responsabilidades. O dereito ao pracer foi tamén, dende o ano 1975, núcleo central destas reivindicacións.

A definición destes dereitos foi incluíndo novas consideracións ao abeiro desenvolvemento de novas tecnoloxías reprodutivas, a globalización das culturas e as transformacións sociais que suscitaron novos debates arredor de conceptos como a familia e os modelos de convivencia, a saúde intercultural e as identidades sexuais. Pero a pedra angular da definición e defensa destes dereitos segue a ser o dereito a decidir sobre os nosos propios corpos.

Nos anos noventa, dúas conferencias marcan un fito na conceptualización internacional dos dereitos sexuais e reprodutivos. O primeiro instrumento internacional que explicitamente incorpora a protección da saúde sexual e reprodutiva e os dereitos reprodutivos é o Programa de Acción da Conferencia Internacional sobre Poboación e Desenvolvemento (O Cairo, 1994). Aínda que nesta conferencia só se conseguiu incluír algunha alusión aos dereitos sexuais, foi moi relevante a afirmación do “dereito inalienable das mulleres e os homes ao libre exercicio da sexualidade e a reprodución como ámbitos de autonomía e autodeterminación, onde a violencia e a coerción non teñen cabida”.

Esta conferencia deu forma a algúns temas clásicos que abarca a saúde sexual e reprodutiva: planificación familiar, educación sexual, saúde materna e protección fronte a ITS incluído VIH/SIDA. Porén non hai que obviar o carácter institucional deste tipo de conferencias que limita moitas veces as posibilidades transgresoras das súas decisións.

Así, quedaron fóra temas como a despenalización do aborto, a garantía dos estados laico e democráticos, a plena vixencia e recoñecemento dos dereitos sexuais e reprodutivos ou o recoñecemento das diversidades sexuais.

12

Aproximación teórica e conceptual

CAPÍTULO

1

Un ano despois, na Cuarta Conferencia Mundial sobre a Muller (Beijing, 1995), malia o bloqueo de grupos conservadores, un amplo pacto de xénero conseguía incluír no parágrafo 96 na Plataforma de Acción de Beijing: “Os dereitos humanos das mulleres inclúen o seu dereito a exercer control sobre o seu corpo e decidir libre e responsablemente sobre temas relacionados coa súa sexualidade, incluíndo a saúde sexual e reprodutiva, sen coacción, discriminación nin violencia. Unha relación de igualdade entre mulleres e homes en temas de relacións sexuais e reprodución, incluíndo o respecto absoluto pola integridade da persoa, require respecto mutuo e responsabilidade consentida e compartida do comportamento sexual e as súas consecuencias”.

Porén, e malia o esforzo das organizacións feministas e de mulleres nestes cumios2, ao non ser xuridicamente vinculantes, estes dereitos son xuridicamente febles, o que supón que continuamente hai que defendelos e preservalos das arremetidas conservadoras, particularmente os temas relacionados coa orientación sexual, o control das mulleres sobre o seu propio corpo e o aborto seguro.

Se nos noventa houbo unha aposta política por integrar nas axendas os dereitos sexuais e os dereitos reprodutivos, aínda que con moitas dificultades e cortes, na última década a situacións estancouse3. “Hoxe convócasenos a renunciar a estes dereitos, pero non é calquera recorte, son dereitos humanos, pídesenos que haxa unha involución sexual. Isto sería unha catástrofe democrática, cultural e civilizadora” advirte Marcela Lagarde, presidenta da Rede de Investigadoras Pola Vida e a Liberdade das Mulleres. Na mesma liña, Pinar Ikarkkan, da Coalición polos Dereitos Sexuais e Corporais nas Sociedades Musulmás (CSBR, Coalition for Sexual and Bodily Rights in Muslim Societies) relata que “hai unha guerra global contra a saúde sexual e reprodutiva, a educación sexual, os dereitos LGTB, o aborto libre e seguro... O caso da ONU é un espello do que está ocorrendo aí fóra (°K) O ano anterior fomos a Beijing +15 para avaliar éxitos e fracasos. Foi un fracaso total de reunión. Non houbo avances dende 1994. Non puidemos falar, a administración de Obama sacou unha proposta sobre mortalidade materna que non incluía nada sobre saúde sexual e reprodutiva. Se se nega o dereito á educación sexual e ao aborto libre e seguro, a mortalidade materna é difícil de entender. Tiñamos esperanzas na administración de Obama, pero herdaron cousas de Bush”.

Non obviamos que a esencia destes cumios non deixa de ter limitacións como espazos para a toma de decisións a nivel gobernamental, fronte ás posibilidades de traballar sobre una axenda propia do movemento feminista.

2

Esta constatación formulouse durante o congreso O impacto dos fundamentalismos políticos, económicos, relixiosos e culturais nos dereitos sexuais e reprodutivos (Donosti, xuño de 2011) onde acudiron mulleres feministas organizadas de distintos puntos do planeta.

3

13

Aproximación teórica e conceptual

“Fai falla unha reflexión política para preguntármonos ata onde chegamos”

As diversas organizacións entrevistadas en Bolivia, Nicaragua, O Salvador e o Estado español coinciden, maiormente, neste diagnóstico pesimista e alertan sobre o risco que corre a perda dun enfoque feminista asentado no dereito a decidir.

Rosa María Mengívar, de Cooperacció, advirte de que “o futuro destes temas vaise poñendo en risco a futuro. Non creo que se deixen de traballar, pero o enfoque é o que corre risco”. Entre as principais causas deste retroceso sinalan o auxe dos lobbys ultraconservadores. Algunhas feministas falan de dereita relixiosa para referirse á coalición de países cristiáns e musulmáns e ao emprego da relixión como ferramenta política de poder e control da sexualidade: “nela está o Vaticano, a administración de Bush herdada por Obama e, dende 2006, un novo actor: a Organización de Países Islámicos (OPI). A OPI fundouse para apoiar o comercio económico entre países musulmáns pero fracasaron en temas económicos e reorientáronse cara aos dereitos das mulleres. En temas económicos son progresistas, non falan do Islam, só falan de relixión cando se refiren ás mulleres e aos DS e DR”.

A pesar deste panorama, organizacións como Católicas polo Dereito a Decidir (CDD, Católicas por el Derecho a Decidir) reforzan o convencemento de que os compromisos asumidos en 1994 continúan sendo importantes instrumentos de esixibilidade para a sociedade civil. “Non hai que perder o pouco que gañamos, estamos traballando para non perder o avanzado pero non necesariamente estamos avanzando, por iso é preciso unha reflexión política para preguntarnos ata onde chegamos, como chegamos. Dende a sociedade civil temos que seguir pensando novas formas para seguir validando os dereitos sexuais e reprodutivos.

Que máis temos que facer para facelos atractivos? Con quen estamos traballando? Podemos falar cun ton triunfalista a estas alturas do partido?“

14

CAPÍTULO

Aproximación teórica e conceptual

1

Dereitos sexuais con corpo propio

Dereitos sexuais= dereitos reprodutivos?

Dentro do amplo debate sobre como se nomean os DS e DR xurdiron novas posicións feministas que critican que a unión “dereitos sexuais e reprodutivos” como se se tratase dun mesmo universo de dereitos rematou subsumindo os dereitos sexuais como un subconxunto dos dereitos reprodutivos.

As implicacións desta abordaxe son importantes para definir o suxeito dos dereitos e o alcance dos mesmos, xa que se vinculamos ambos espazos de dereitos como un único, corremos o risco de que o paradigma da titular de dereitos sexuais remate quedando limitado ao suxeito muller heterosexual en idade reprodutiva.

Isto suporía deixar fóra do marco de protección dos dereitos humanos a unha gran cantidade de persoas: adolescentes, persoas da terceira idade, persoas LGTB (lesbianas, gays, transexuais, transxénero, bisexuais...).

En base a estas demandas de desvincular os dereitos sexuais dos dereitos reprodutivos como unha forma de ampliar a esixibilidade dos mesmos a unha maior diversidade de persoas, a Asemblea Xeral da Asociación Mundial de Sexoloxía (WAS, World Association for Sexual Health) aprobou unha declaración de Dereitos Sexuais elaborada en 1999.

Declaración do XIII Congreso Mundial de Sexoloxía, 1997, Valencia, España.

Para asegurar o desenvolvemento dunha sexualidade saudable nos seres humanos e as sociedades, os dereitos sexuais a seguir deben ser recoñecidos, respectados, exercidos, promovidos e defendidos por todas as sociedades con todos os seus medios: 1. D ereito á liberdade sexual: establece a posibilidade da plena expresión do potencial sexual dos individuos e exclúe toda forma de coerción, explotación e abuso sexual en calquera etapa e situación da vida.

2. D ereito á autonomía, á integridade e á seguridade sexual do corpo: inclúe a capacidade de tomar decisións autónomas sobre a propia vida sexual nun contexto de ética persoal e social; están incluídas tamén a capacidade de control e gozo dos nosos corpos, libres de tortura, mutilación ou violencia de calquera tipo.

3. Dereito á privacidade sexual: lexitima as decisións e condutas individuais realizadas no

15

Aproximación teórica e conceptual

ámbito da intimidade, sempre e cando non interfiran cos dereitos sexuais de outros.

4. D ereito á igualdade sexual: oponse a calquera forma de discriminación relacionada co sexo, xénero, preferencia sexual, idade, clase social, grupo étnico, relixión ou limitación física ou mental.

5. D ereito ao pracer sexual: prerrogativa ao goce sexual (incluído o autoerotismo), fonte de benestar físico, intelectual e espiritual.

6. D ereito á expresión sexual emocional: abrangue máis alá do pracer erótico ou dos actos sexuais e recoñece a facultade a manifestar a sexualidade a través da expresión emocional e afectiva como o cariño, a tenrura e o amor.

7. D ereito á libre asociación sexual: permite a posibilidade de contraer ou non matrimonio, de divorciarse o de establecer calquera outro tipo de asociación sexual responsable.

8. D ereito á información sexual baseada no coñecemento científico: demanda que a información sexual se xere a través de procesos científicos e éticos, que sexa difundida de forma apropiada e que chegue a todas as capas sociais.

9. D ereito á educación sexual integral: solicita que se imparta educación sexual durante toda a extensión da vida, dende o nacemento ata a vellez, e exhorta á participación de todas as institucións sociais.

10. D ereito á atención da saúde sexual: implica a prevención e o tratamento de todos os problemas, preocupacións, enfermidades e trastornos sexuais.

1.2. Traxectoria da cooperación oficial A cooperación oficial española cunha axenda de contidos marcada polo Cairo e Beijing, foi incorporando paulatinamente o enfoque de dereitos sexuais e reprodutivos nos documentos estratéxicos e operativos da cooperación oficial. Cunha evolución paralela á traxectoria seguida nos acordos internacionais, comeza falando da saúde reprodutiva, sen incorporar discursos do enfoque feminista sobre dereitos sexuais e reprodutivos ata o último Plan Director (2009-2012). Este documento incorpora na prioridade sectorial de Xénero en Desenvolvemento o obxectivo específico de promover o pleno exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos das mulleres nos diferentes países, rexións e culturas, como parte integrante dos dereitos humanos.

16

Aproximación teórica e conceptual

CAPÍTULO

1

No cadro seguinte reflíctese a evolución desta traxectoria e o enfoque de cada un dos documentos con respecto aos dereitos sexuais e reprodutivos:

Estratexia de Xénero en Desenvolvemento da Cooperación Española4, 2007

• Enfoque de dereitos sexuais e reprodutivos: Superando enfoques máis tradicionais que salientan a saúde materno-infantil como prioridade no desenvolvemento, sempre vinculando a saúde á función reprodutora e maternal das mulleres, é preciso recuperar e facer explícito o mandato do Plan de Acción do Cairo, para promover como fundamental o pleno exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos como un máis dos DDHH, e cunha visión integral da saúde das persoas en todo o ciclo de vida. [Páx.34] • Obxectivo específico 3 do Sector Xénero no Desenvolvemento: Difundir e promover o pleno exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos das mulleres nos diferentes países e rexións e culturas como parte integrante dos seus dereitos humanos.

Este obxectivo inclúe 8 liñas estratéxicas: 3.1. Adecuación da normativa internacional vixente sobre dereitos sexuais e reprodutivos das mulleres 3.2. Adecuación á normativa internacional do VIH/SIDA e discriminación de xénero 3.3. Apoio a políticas públicas rexionais, nacionais e locais para a difusión e cumprimento dos DS e DR 3.4. Apoio a políticas públicas sociais e de saúde rexionais, nacionais, locais para prevención e tratamento sobre VIH/SIDA con enfoque de xénero e DS e DR 3.5. Protección social e xurídica dos DS e DR como dereitos humanos das mulleres 3.6. Fortalecemento do diálogo social e político en materia de DS e DR e de VIH/SIDA e xénero 3.7. Migracións e Xénero en Desenvolvemento en DS e DR 3.8. DS e DR e seguridade integral das mulleres en situacións de acción humanitaria, e construción da paz

www.maec.es/SiteCollectionDocuments/Cooperaci%C3%B3n%20espa%C3%B1ola/Publicaciones/ DES%20GENERO.pdf 4

17

Aproximación teórica e conceptual

Estratexia de Saúde da Cooperación Española5, 2007

Plan Director da Cooperación Española 2009 - 20126

Prioridade horizontal: Equidade de xénero. [Páx. 31] Entre as liñas estratéxicas sobre condicións e problemas de saúde, inclúese a liña estratéxica: mellora da saúde e os dereitos sexuais e reprodutivos. [Páx. 47] • Prioridade sectorial da política para o desenvolvemento: Xénero en Desenvolvemento.

Obxectivo Xeral: Alcanzar o pleno exercicio dos DDHH e da cidadanía das mulleres mediante o empoderamento, entendido como mecanismo para superar a pobreza, a discriminación e a fenda de desigualdade e inxustiza que padecen as mulleres nas súas relacións de xénero.

Inclúe o Obxectivo específico 3 (OE 3): difundir e promover o pleno exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos das mulleres nos diferentes países, rexións e culturas, como parte integrante dos DDHH. [Páx. 171] • Prioridade sectorial da política para o desenvolvemento. Servizos sociais básicos: Saúde.

Establece que en coherencia cos obxectivos específicos do sector de saúde, España defenderá nos foros internacionais a seguinte postura: A promoción dos dereitos sexuais e reprodutivos, recoñecendo que a desigualdade das mulleres no acceso e utilización dos servizos de saúde moitas veces está ligada á falta de autonomía na toma de decisións en relación coa súa saúde, sexualidade e a súa función reprodutiva e que a evidencia demostra que a igualdade é chave para conseguir os ODM. [Páx. 145]

www.maec.es/SiteCollectionDocuments/Cooperaci%C3%B3n%20espa%C3%B1ola/Publicaciones/ DGPOLDE_SALUD.pdf 5

www.maec.es/es/menuppal/cooperacioninternacional/Publicacionesydocumentacion/Paginas/publlicaciones_ cooperacion.aspx 6

18

Aproximación teórica e conceptual

CAPÍTULO

Plan de Actuación Sectorial de Xénero e Desenvolvemento7, vinculado ao III Plan Director.

• Liña estratéxica 3: Dereitos sexuais e reprodutivos.

Establece tres liñas de acción: • Formación, sensibilización e incidencia política en dereitos sexuais e reprodutivos • Atención ás necesidades especificas das mulleres en defensa e promoción dos seus dereitos sexuais e reprodutivos • Apoio a movementos de mulleres e sociedade civil en materia de identidade sexual e promoción dos dereitos sexuais [Páx. 23].

Plan de Actuación Sectorial de Saúde8, vinculado ao III Plan Director.

• Liña estratéxica 2: Impulso aos programas prioritarios con especial atención á súa integración dos sistemas de saúde. Inclúe a liña de acción: acceso aos servizos integrais de saúde sexual e reprodutiva e a promoción dos dereitos sexuais e reprodutivos. [Páx.23]

1

O reto ante este marco é conseguir que este marco sexa coñecido, incorporado e desenvolvido como punto de partida ®Ce non de chegada- de todas as actuacións da cooperación, tanto oficial como por parte das ONGD, xa que aínda está lonxe de conseguirse, tal e como denuncian dende as propias OTC en América Latina: “Aínda, a pesar do que diga o Plan Director, seguíronse financiando convenios clásicos materno-infantil sen ningunha vinculación cos dereitos sexuais e reprodutivos, nin visión global do ciclo de vida da muller etc. O clásico binomio nai-fillo (...) segue dándose a práctica de non dar seguimento ao Plan Sectorial, nin ao que está escrito no Plan Directo, nin tampouco aliñado coa axenda das mulleres nin co movemento feminista”.

7

www.aecid.es/galerias/que-hacemos/descargas/AF_PAS_NARRATIVO_GENERO.pdf

8

www.aecid.es/galerias/que-hacemos/descargas/AF_SALUD_AMPLIADA.pdf

19

Principais enfoques

JULIA VÁZQUEZ DODERO FONTES

2

Principais enfoques

Cales son os enfoques dende os que podo traballar o tema?

Á hora de traballar os dereitos sexuais e os dereitos reprodutivos en proxectos de cooperación é importante coñecer os diferentes enfoques dende os que abordar o tema e cales son as implicacións duns e doutros. As implicacións abranguen dende a construción do discurso teórico ata o impacto concreto sobre a vida e os corpos das mulleres.

Todos os enfoques, sempre que se traballen de maneira coherente, atravesados pola metodoloxía feminista que incorpora unha visión sistémica e coloca o dereito a decidir no centro, poden ter impactos importantes nos procesos de autonomía e empoderamento das mulleres.

2.1. Enfoque de dereitos Abordar o tema que nos ocupa dende un enfoque integral de dereitos é fundamental, entre outras razóns, para poder integrar os dereitos sexuais e os dereitos reprodutivos no marco de esixibilidade da xurisprudencia e normas internacionais sobre dereitos humanos e outros dereitos das mulleres, como son a Convención para a Eliminación de Todas as Formas de Discriminación contra a Muller (CEDAW, Committee on the Elimination of Discrimination against Women) ou en América Latina a Convención Interamericana para Previr, Sancionar e Erradicar a Violencia contra a Muller (Convención Belem do Pará). a) Enfoque dos Dereitos Humanos Declaración de Beijing, 1995.

Parágrafo 96. Os dereitos humanos da muller inclúen o seu dereito a ter control sobre cuestións relativas á súa sexualidade, incluída a súa saúde sexual e reprodutiva, e decidir libremente respecto destas cuestións, sen verse suxeita á coerción, á discriminación e á violencia. As relacións igualitarias entre a muller e o home respecto das relacións sexuais e a reprodución, incluído o pleno respecto da integridade da persoa, esixen o respecto e consentimento recíprocos e a vontade de asumir conxuntamente a responsabilidade das consecuencias do comportamento sexual.

22

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

Os DS e DR evolucionaron durante moito tempo como deLos DDHH se reitos fragmentados e hoxe inclúense baixo a denominación de Dereitos Humanos grazas ao esforzo local e internacional disfrutan tanto de incidencia por parte das organizacións feministas e de muen el ámbito lleres. O primeiro fito nesta concepción deuse no 1993 na público como Conferencia Mundial de Dereitos Humanos que se realizou en Viena, onde os Estados por primeira vez fixeron explícito privado que toda violación dos dereitos específicos das mulleres supón unha violación dos dereitos humanos. A participación dos movementos feministas nesta conferencia produciu un cambio transcendental na teoría dos dereitos humanos, pois estableceu que os dereitos humanos exercíanse tanto no ámbito público como no privado e polo tanto, poden violarse en ambos ámbitos.

Considerar os dereitos sexuais e dereitos reprodutivos como dereitos humanos implica que: •o s estados e a comunidade internacional están obrigados a velar pola súa garantía e defensa, e a sancionar as súas violacións, •d eixan de ser directrices ou recomendacións e pasan a ser obriga legal dos estados e a comunidade internacional, que deben integralos nos seus instrumentos xurídicos, • t odas as persoas convértense en titulares dos mesmos con carácter irrenunciable, indivisible, inalienable e imprescritible.

Mais non existe, malia os esforzos, unha definición de consenso dos dereitos sexuais e dos dereitos reprodutivos como dereitos humanos. Aínda que a concepción máis internacionalmente aceptada é a OMS9, un bo punto de partida para as ONGD que queiran interconectar a axenda feminista e a de cooperación internacional con enfoque de dereitos é a Carta de Dereitos Sexuais e Reprodutivos10 realizada pola Federación de Planificación Familiar de España, elaborada a partir da publicada pola Federación Internacional de Planificación Familiar (IPPF, International Planned Parenthood Federation)11. Esta carta define dez dereitos sexuais e reprodutivos: Definición adoptada tras sesión de traballo en Xenebra, 2002, dispoñible en: http://www2.hu-berlin. de/sexology/ECS5/declaracion_de_los_derechos_se.html 9

Recomendamos consultar o informe completo coa explicación de cada un dos dereitos, dispoñible na páxina web da FPFE: http://www.fpfe.org/files/t_pdf/carta_de_derechos.pdf 10

11

Esta carta foi adoptada polo Consello de Goberno do IPPF o 10 de maio de 2008.

23

Principais enfoques

1. Dereito á igualdade: Todas as persoas son iguais en dignidade e dereitos. Todas teñen o dereito ao recoñecemento social e á protección legal das súas vidas sexuais e reprodutivas.

2. Dereito á autonomía sexual: Todas as persoas teñen dereito a expresar os seus desexos, pracer, prácticas, orientación e identidade sexual nun marco ético non discriminatorio e respectuoso cos dereitos doutras persoas e coa capacidade evolutiva das nenas e dos nenos.

3. Os dereitos á liberdade e integridade corporal: Todas as persoas teñen dereito a que se respecte a súa integridade física, psíquica e moral, a vivir libres de risco e de calquera violencia, intimidación ou coerción que atente contra a súa liberdade e benestar sexual e corporal.

4. Dereito a decidir sobre as distintas opcións reprodutivas: Todas as persoas teñen dereito a adoptar as decisións relativas á súa vida reprodutiva, a determinar libremente se queren ou non ter fillos e fillas e, no seu caso, o seu momento e frecuencia.

5. Dereito á información: Todas as persoas teñen dereito a dispoñer e acceder a unha información completa, clara e veraz para tomar decisións autónomas sobre a súa vida sexual e reprodutiva e exercer plenamente os seus dereitos.

6. Dereito á educación sexual: Todas as persoas teñen dereito a recibir unha educación sexual de calidade, libre de estereotipos e prexuízos morais, ideolóxicos ou relixiosos que favoreza unha vivencia positiva e saudable da sexualidade.

7. Dereito á atención e protección da saúde sexual e reprodutiva: Todas as persoas teñen dereito a gozar do máis alto nivel de saúde sexual e de saúde reprodutiva como compoñentes centrais da súa saúde e benestar, e polo tanto a acceder a servizos de saúde que ofrezan unha atención integral e de calidade.

8. Dereito á privacidade e á confidencialidade: Todas as persoas teñen dereito ao respecto da súa privacidade e intimidade, e á confidencialidade cando proporcionan información sobre a súa vida sexual e reprodutiva.

9. Dereito a optar polos diversos modos de convivencia: Todas as persoas teñen dereito a constituír a forma de convivencia que consideren máis axeitada coa relación afectiva, igualitaria e libremente elixida que establezan, e a gozar dos mesmos dereitos sociais e legais.

10. Dereito á participación e liberdade de opinión: Todas as persoas teñen dereito a exercer a súa liberdade de pensamento, opinión e expresión das súas ideas, así como de asociarse para participar no desenvolvemento de políticas que determinen o seu benestar sexual e reprodutivo.

24

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

Esta declaración parte de que os dereitos sexuais e reprodutivos están constituídos por unha serie de beneficios relativos á sexualidade que emanan dos dereitos á liberdade, igualdade, privacidade, autonomía, integridade e dignidade de todas as persoas.

Este enfoque hai que interpretalo á luz de catro principios, que permiten ter un enfoque máis integral: • A sexualidade é unha parte integral da personalidade de cada ser humano. Por esta razón, debe crearse un medio ambiente favorable no cal cada persoa poida exercer os seus dereitos sexuais como parte do proceso de desenvolvemento.

• Os dereitos e proteccións garantidos para as persoas menores de dezaoito anos difiren dos dos adultos e deben ter en consideración as capacidades evolutivas do menor como individuo para exercer os seus dereitos no seu propio nome.

• A non discriminación é subxacente á protección de todos os dereitos humanos.

• A sexualidade e o pracer derivado dela é un aspecto central do ser humano, independentemente de se a persoa elixe reproducirse ou non facelo. A garantía dos dereitos sexuais para todas as persoas inclúe un compromiso coa liberdade e a protección do dano.

Traballar con este enfoque permitiranos ter unha visión integral baseada no Principio de interdependencia, segundo o cal o pleno exercicio de cada un destes dereitos non é posible sen o desenvolvemento dos demais, se ben cada un ten un percorrido propio.

Os outros dous principios, xunto ao de interdependencia, que rexen o tratamento dos dereitos sexuais e reprodutivos como dereitos humanos son o Principio de universalidade e o de inalienabilidade. b) Enfoque dereitos económicos e políticos Diversas organizacións en defensa dos dereitos sexuais e reprodutivos están empregando como marco xurídico para esixir os DS e DR o Pacto Internacional de Dereitos Económicos, Sociais e Culturais (PIDESC, Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Este pacto recoñece a obriga de protexer, respectar e garantir o dereito á saúde sen discriminación de ningún tipo.

Os países que asinan este pacto teñen a obriga de informar sobre as medidas e progresos realizados, e neste sentido os informes sombra que adoitan realizarse dende a sociedade civil serven para vixiar o incumprimento dos dereitos sexuais e reprodutivos amparán-

25

Principais enfoques

dose neste pacto. É o caso do informe12 realizado por Promex, o Movimiento Manuela Ramos, Católicas polo Dereito a Decidir e outras organizacións peruanas, que aborda as restricións no goce dos DS e DR sen discriminación concentrándose en seis aspectos: mortalidade materna, aborto, acceso á anticoncepción con énfase na anticoncepción de emerxencia, VIH/SIDA, acceso aos servizos de saúde sexual e reprodutiva para as persoas lesbianas, gays, trans- e bisexuais, e o acceso aos mesmos por parte das adolescentes e dos adolescentes.

Moitas organizacións que traballan dereitos sexuais e dereitos reprodutivos consideran imprescindible abordalos ligados aos dereitos políticos. Cando se traballa con poboación onde se fixo incidencia política e hai unha articulación política, a apropiación destes dereitos pola comunidade é maior. “Dereitos sexuais e reprodutivos, así como dereitos políticos, están absolutamente relacionados. Fortalecer as súas capacidades para facer incidencia na saúde materna e no exercicio dos seus dereitos sexuais é crucial”, observa Alexia Escobar, de Family Care International, que traballa directamente con mulleres indíxenas bolivianas organizadas en proxectos de saúde materna.

Outras organizacións, como Fundación Enlace en Bolivia, que desenvolven proxectos produtivos con mulleres, observan que teñen máis posibilidades de traballar os DS e DR dende os dereitos económicos. Non só porque o concepto DS e DR foi baldeirado de significado polas institucións e os grupos conservadores senón porque o marco dos dereitos económicos é unha porta de entrada alternativa para a reflexión conxunta entre mulleres diversas. “Estou en contra de todo o que cheire a dispositivo de poder, e os dereitos sexuais e reprodutivos son os dereitos do Estado de controlar os corpos das mulleres, polo tanto estou totalmente en contra de chamalos así”, explica Rosario Aquim, a directora da Fundación Enlace.

Mais, aínda que estratexicamente supoña unha porta de entrada para abordar estes dereitos e este enfoque favoreza unha visión sistémica e relacional de todos os dereitos, non hai que esquecer que os dereitos económicos, sociais e culturais, en especial o dereito á saúde, á educación e ao traballo, están garantidos de maneira moi superficial pola Declaración e a Convención Interamericana de Dereitos Humanos. Ao estaren catalogados como dereitos de desenvolvemento progresivo, teñen unha protección máis feble.

DESC, Informe alternativo de organizacións da sociedade civil ao comité de dereitos, económicos, sociais e culturais sobre a situación da saúde sexual e reprodutiva no Perú, abril 2011.

12

26

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

2.2. Enfoque de saúde a) Enfoque integral da saúde Moitos programas de educación sexual e de atención sanitaria enfocan a sexualidade dende a prevención e a enfermidade e isto pode conducir a unha asociación conservadora da sexualidade como un perigo que hai que previr (ITS, VIH, violencia sexual...). O enfoque da saúde en clave feminista pretende transcender un enfoque máis limitado da saúde propoñendo un concepto integral da mesma: a saúde como algo asociado ao benestar e á calidade de vida e non á ausencia de enfermidade, onde a sexualidade se integra con naturalidade nas nosas vidas, é algo que nos pertence e forma parte dos nosos desexos, o benestar e o pracer de cada cal.

A saúde sexual e reprodutiva asóciase á calidade de vida, non á prevención e a enfermidade

A conferencia do Cairo aplica este enfoque integral cando fala de saúde reprodutiva.

Conferencia Internacional sobre Poboación e Desenvolvemento, O Cairo, 1994. parágrafo 7.2 Define a saúde reprodutiva como “Un estado xeral de benestar físico, mental e social, e non de mera ausencia de enfermidades ou doenzas, en todos os aspectos relacionados co sistema reprodutivo e as súas funcións e procesos. En consecuencia, a saúde reprodutiva entraña a capacidade de gozar dunha vida sexual satisfactoria e sen riscos, e de procrear, e a liberdade para decidir facelo ou non facelo, cando e con que frecuencia”.

O enfoque de saúde integral inclúe non só a saúde reprodutiva, senón a saúde sexual, entendida como un estado de benestar físico, emocional, mental e social en relación á sexualidade e onde se incluiría tamén a autonomía sexual para expresar e manifestar os desexos, o pracer, as prácticas sexuais, así como orientación e identidade sexual.

Ademais, o enfoque integral entende a saúde como un proceso complexo, determinado por factores biolóxicos, sociais, do medio ambiente e de acceso aos servizos de saúde, no que as relacións de xénero, pola súa interrelación con todos eles, ten un papel importante. Por exemplo, á hora de realizar un diagnóstico sobre o difícil acceso aos métodos anticonceptivos, o enfoque bio-psico-social e sensible ao xénero permitiría ter en conta factores ambientais (contornos rurais illados onde non chegan os 27

Principais enfoques

servizos de saúde), tamén barreiras socioculturais (como os mitos sexistas arredor do emprego de anticonceptivos por parte das mulleres ou as relacións de poder dentro das familias e a división sexual das responsabilidades á hora de empregar métodos anticonceptivos) ou cuestións biolóxicas (os efectos secundarios dos métodos anticonceptivos nos corpos sexuados), entre outros factores.

Ao incluír a perspectiva de xénero, este enfoque bio-psico-social ten en conta as diferencias entre homes e mulleres na saúde e isto permite non incorrer nunha mirada androcéntrica que tome como patrón de referencia universal o corpo e as necesidades dos homes13. Por esa razón, este enfoque é imprescindible en calquera diagnóstico e especialmente se se aposta por servizos de saúde sexual e reprodutiva que sexan xustos e accesibles, de ‘calidade’ e ‘calidez’.

Para algunhas feministas o enfoque dos dereitos non ten por que ser necesariamente máis estratéxico, especialmente cando falamos de despenalizar o aborto: Bonnie Shepard, de Católicas polo Dereito a Decidir, considera que a perspectiva de dereitos humanos pode levar a un terreo de loita baldío entre dereitos (da nai) contra outros dereitos (embrión), por esa razón considera que é mellor o discurso de saúde pública e de equidade, asentado nun enfoque integral da saúde. b) Enfoque de saúde materno-infantil É o enfoque máis tradicional pero máis amplamente aplicado a nivel global, xa que é o desenvolvido pola Declaración do Milenio (2000), en concreto no seu Obxectivo de Desenvolvemento 5: mellorar a saúde materna, para a que se poñen dúas metas, reducir a razón de mortalidade materna e lograr unha cobertura universal de asistencia especializada ao parto.

Este enfoque centrado no binomio nai-neno está asociado ao proceso de embarazo, parto, post-parto e ao coidado dos e das menores de cinco anos. Foi obxecto de críticas dende os movementos feministas e organizacións de mulleres, xa que supón unha abordaxe reducionista dos dereitos sexuais e reprodutivos, pois asóciaos unicamente ás Para evitar estes cortes androxénicos na saúde, dende o feminismo reivindícase a necesidade dunha ciencia da morbilidade diferencial, que pasa por “revisar a literatura que rompa cos estereotipos e propoña as bases que ter en conta nun diagnóstico diferencial das enfermidades e do malestar das mulleres, a formación de profesionais baixo enfoque bio-psico-social e sensible ao xénero, e a atención primaria con dereito á participación das mulleres” (Carme Valls Llobet: “Mujeres, Salud y Poder”, Cátedra, 2009).

13

28

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

mulleres dende o seu rol de nais e de coidadoras, e como suxeitos pasivos dos programas e dos proxectos. As condicións de saúde das mulleres relacionadas coa sexualidade e a reprodución trabállanse unicamente a partir de análises que se centran nas características biolóxicas das mulleres, na súa capacidade de embarazarse e no traballo reprodutivo que realizan. E vincúlase a saúde da nais á dos fillos e fillas.

Este enfoque presenta importantes limitacións e mutilacións para traballar os DS e DR dende unha perspectiva integral e transformadora de xénero: • Non ten en conta o papel dos homes na saúde sexual e reprodutiva das mulleres nin na erosión dos seus dereitos sexuais e reprodutivos e polo tanto non aborda a cuestión da súa responsabilidade neste ámbito.

• Non aborda a saúde sexual e reprodutiva dende unha perspectiva integral. Limitándoa e abordándoa dende factores biolóxicos, deixa fóra outros factores como os sociais, psicolóxicos, culturais, medioambientais etc., moi interrelacionados coas desigualdades de xénero.

• É un enfoque familista que parte do binomio nai-fillo, enmarcándose no paradigma de muller-nai que non contempla o dereito á non maternidade e que equipara a saúde das mulleres á saúde infantil, facendo invisibles as especificidades da saúde das mulleres en toda a súa diversidade.

• Non sempre se basea nun enfoque de dereitos humanos polo que a falta de recursos, atención adecuada e os efectos negativos que poden ter sobre a vida das persoas non se considera como unha violación dos seus dereitos humanos no ámbito da saúde sexual e da saúde reprodutiva. Limita, polo tanto, o marco de esixibilidade. É crucial que as organizacións que estean traballando dende este enfoque teñan claras as súas limitacións e coñezan as demandas dos movementos feministas ao respecto, que, como explica Mariana Moisa, da Colectiva Feminista do Salvador, céntranse en “cambiar o enfoque do tema da maternidade, porque o problema real de todo isto é o prexuízo social de que as mulleres son nais antes que cidadás e o que fai a cooperación é fortalecer este discurso, o que se traduce en como nos miran, nun non recoñecemento das mulleres como cidadás... Se non apoian estes cambios seremos as nais eternas”.

Un bo punto de partida para las ONGD que traballen especificamente a saúde materna é tomar como referencia o concepto de saúde reprodutiva da Declaración de Beijing no canto de limitarse aos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio.

29

Principais enfoques

2.3. Enfoque de laicismo e cidadanía En contextos como os latinoamericanos, onde o auxe de forzas neo-conservadoras e o poder de influencia dos fundamentalismos relixiosos son tan amplos, é fundamental traballar os dereitos sexuais e dereitos reprodutivos dende un enfoque que permita relacionar estes contextos políticos coas súas implicacións concretas sobre a vida e os corpos das mulleres, xa que como explica Nirvana González, coordinadora da Rede de Saúde das Mulleres Latinoamericanas e do Caribe, “se ben a CEDAW di que todos os estados teñen que garantir os dereitos das mulleres, o dereito á saúde sexual e reprodutiva non está garantido. Subordínase a cidadanía laica a fundamentalismos relixiosos”.

Así, defender os DR e DR dende un enfoque de cidadanía e laicismo implica que:

O corpo é o primeiro territorio dende o que se constrúe a cidadanía

A liberdade de conciencia vencellada ao dereito a decidir só pode garantirse nun estado laico

30

• O noso punto de partida é a reivindicación das mulleres como suxeitos políticos activos e con capacidade de decidir sobre as súas opcións persoais -o seu corpo, a súa sexualidade, os seus desexos-. O corpo concíbese como o primeiro territorio dende o que construír cidadanía.

• Os DS e DR son considerados e defendidos como un asunto público e non privado, polo tanto vinculados ao recoñecemento e á defensa de dereitos humanos para toda a cidadanía. Isto permítenos facer visibles as implicacións que iso ten de esixibilidade e responsabilidade dos estados.

• A garantía do recoñecemento e do respecto destes dereitos pasa pola loita por un estado laico e democrático. A liberdade de conciencia vinculada á capacidade de decidir só pode garantirse nun estado laico e non confesional no que os valores democráticos baseados no recoñecemento e a defensa dos DDHH primen sobre normas ou valores particulares dunha relixión ou dunha ideoloxía.

• Este enfoque tómase como punto de partida e non de chegada, (laicismo e recoñecemento do estatuto de cidadanía da mulleres como garantía de mínimos) de modo que ao complementalo con outros enfoques, permítenos evitar ou superar posicionamentos utilitarios e dicotómicos onde se emprega o conflito entre os dereitos (dereitos do embrión vs. dereitos da nai) para defender posicións que erosionan a cidadanía das mulleres.

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

Traballar dende este enfoque permítenos ademais vincular os dereitos sexuais e dereitos reprodutivos cos dereitos civís e políticos, aqueles considerados de primeira xeración, que tratan esencialmente a liberdade e a participación na vida política e cun amplo marco de esixibilidade a nivel internacional. Este enfoque coloca ás mulleres como suxeitos protagonistas na construción dos seus dereitos na súa dimensión máis política, deixando de lado os posicionamentos máis paternalistas que as manteñen adscritas ao status de “beneficiarias”. En palabras de Geni Gómez, da organización nicaraguana Grupo Venancias, “Xa temos claro que non somos vítimas, porque se osomos segue estando fóra e é traer máis control ás nosas vidas”.

2.4. Enfoque de autonomía e empoderamento Moitas das organizacións de mulleres e feministas que en América Latina traballan pola defensa dos DS e DR comezan a incorporar como elemento nuclear dos seus discursos o dereito á autonomía, algo que Marcela Lagarde define como o “terse a unha mesma como a protagonista da vida, vivirse como o propio sentido da vida”14. O dereito a decidir é o que dá forza a este enfoque e permite articulalo co da cidadanía, tanto nas reivindicacións de incidencia política como no traballo de base con grupos de mulleres.

O segundo elemento nuclear deste enfoque é o concepto de empoderamento e a comprensión do mesmo como proceso, en paralelo aos procesos de desenvolvemento e aportando unha reflexión crítica ao concepto de desenvolvemento mesmo. A visión crítica e a capacidade de vinculación destes conceptos diferentes que nos ofrece este enfoque é o que nos permitirá comprender por que as organizacións feministas e de mulleres afirman que “se non se abordan os dereitos sexuais e reprodutivos non hai desenvolvemento”, tal e como explica a directora do Instituto de Investigación, Capacitación e Desenvolvemento da Muller (IMU, Instituto de Investigación, Capacitación y Desarrollo de la Mujer) do Salvador, Deysi Cheine.

14

Lagarde y de los Ríos, Marcela. Para mis Socias de la Vida, de Horas y Horas, Madrid, 2005

31

Principais enfoques

A autonomía non é só un dereito ou un elemento máis do proceso de empoderamento, senón un complexo proceso en si mesma

Para desenvolver este enfoque, é importante ter en conta que a autonomía non só forma parte do proceso de empoderamento, senón que é un proceso en si mesmo, gradual, relacional e evidentemente a longo prazo.

Traballar dende o enfoque da autonomía e do empoderamento implica considerar ás mulleres como parte activa de cambio capaces de mobilizarse e de actuar a favor dos seus propios dereitos e necesidades. Permite evitar programas ou proxectos asistencialistas que beneficien ás mulleres nas súas necesidades inmediatas pero que non logran o seu empoderamento nin a súa autonomía.

Abordar os proxectos dende este enfoque permitiranos ser capaces de valorar os seus diferentes impactos no grao de autonomía das mulleres, que será variable en función do seu ámbito, temática e accións concretas. A consultora en DS e DR Helen Dixon explícao da seguinte maneira: “Non podes traballar a sexualidade e a saúde sexual e reprodutiva se non traballas conciencia de xénero, unha visión de autonomía persoal e política. Só vas lograr programas asistencialistas ou políticas do goberno que beneficien as mulleres pero que non logren que as mulleres se empoderen, se mobilicen e actúen en favor dos seus dereitos e necesidades”.

As organizacións que traballen os dereitos sexuais e reprodutivos dende este enfoque terán que repensar os seus proxectos atendendo a resultados a medio e longo prazo e avaliables segundo indicadores eminentemente cualitativos e de proceso.

Ao igual que o enfoque da cidadanía, a abordaxe dende a autonomía e o empoderamento permite que coloquemos no centro do noso discurso o corpo das mulleres como primeiro lugar dende o que empoderarse. Segundo Teresa Blandón, do Programa Feminista La Corriente, de Nicaragua, “Non se pode pensar na participación cidadá, na defensa de dereitos, na creación de novas formas de organización, á marxe do corpo e dos desafíos cotiás que cada persoa enfronta co seu corpo, cos seus sentimentos, co seu pracer, cos seus medos, coas súas dúbidas de como quere vivir a vida”.

Este enfoque posibilita evitar unha abordaxe dividida en compartimentos dos DS e DR, ofrecendo unha visión integral e sistémica dos mesmos. O punto de unión co enfoque da cidadanía prodúcese coa comprensión de que os procesos de empoderamento 32

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

son procesos individuais baseados na autonomía persoal, pero que só se sustentan colectivamente a través da garantía do estatuto de cidadanía.

2.5. Enfoque intercultural Entender os DS e DR dende un enfoque intercultural implica ter en conta os usos e costumes dos pobos orixinarios, así como os diversos códigos socio-culturais que existen, e isto pode xerar tensións entre os dereitos culturais e os dereitos humanos15, especialmente cando falamos dos dereitos humanos das mulleres.

Esta tensión entre DDHH e dereitos culturais é complexa e levou a debates polarizados onde os dereitos das mulleres instrumentalizáronse sempre a conta do control do corpo das mulleres. Non é casual que as máis flagrantes contradicións entre as demandas dos grupos para preservar as súas identidades tradicionais e os dereitos humanos universais emerxesen en cuestións que atinxen aos dereitos humanos das mulleres, especialmente aos dereitos sexuais e reprodutivos. Como advirte Pinar Ikarkkan, da Coalition for Sexual and Bodity Rights in Muslim Societies (CSBR), existe un perigo cando se afirma a identidade cultural a costa do control do corpo das mulleres, cando a través da cultura e da relixión se lexitima a violación dos dereitos humanos das mulleres. A instrumentalización dos dereitos das mulleres deuse en dúas direccións, para xustificar a afirmación cultural e para criticar culturas dende discursos etnocéntricos16.

Os dereitos culturais son entendidos como o dereito e a liberdade para elixir a túa identidade sen discriminación, practicar a túa relixión sen represión, falar o teu propio idioma, practicar tradicións relixiosas e culturais, participar na vida cultural da túa comunidade e ter acceso ao patrimonio cultural, entre outras liberdades sen ser por iso discriminada ou illada. O problema non resolto é se estes dereitos culturais teñen límites e quen os establece. Como os DDHH se definen como individuais (o individuo como suxeito de dereito) e os dereitos culturais teñen unha dimensión colectiva (exércense colectivamente ou en interacción con outros individuos, e algúns grupos vulnerables ou minorías precisan unha protección especial), isto xera unha tensión. E esta tensión levou a un debate polarizado entre unha postura universalista dos DDHH, que sostén que existen uns dereitos e liberdades fundamentais que son os mesmos para todas as persoas, que son universais, individuais e non poden ser limitados polo Estado nin comunidades, e outra postura no outro extremo que incorre nun relativismo cultural, onde non hai límites para os dereitos culturais.

15

Podemos observar esta dobre instrumentalización no caso do burka. Dunha banda, os grupos islamistas articularon políticas de control do corpo das mulleres que atentan contra os seus dereitos elementais, baseadas na consideración de que as mulleres son o punto máis importante e, polo tanto, máis vulnerable da cultura. E por outra banda, o burka serviu para xustificar a guerra contra Afganistán dende un discurso islamófobo.

16

33

Principais enfoques

Nesta complexa tensión entre os dereitos das mulleres e os dereitos culturais, a feminista Seyla Benhabib17 considera que a pregunta non é que dereitos humanos son compatibles con todas as cosmovisións, pois esta procura leva a un debate polarizado entre “indiferenza e intervencionismo”. Ela propón desviar a pregunta: as minorías vulnerables [as mulleres de minorías étnicas e culturais] teñen fundamento para reclamar dereitos culturais e cales son?

O debate é quen define os dereitos e como. Propón tres normas para que os dereitos culturais sexan compatibles cun modelo universalista: reciprocidade igualitaria (as minorías non poden ter menor grao de dereitos que a maioría polo feito de ser minorías); a adscrición voluntaria (o estado legal e civil dun individuo non debe ser asignado directamente polo Estado en función da súa orixe relixiosa, lingüística ou etno-cultural, senón que debe ser unha auto-adscrición); e a liberdade de saída e asociación (liberdade do individuo para abandonar o grupo).

Benhabib tamén considera que non hai que caer nunha visión idealizada (para ben ou para mal) das cosmovisións, tradicións relixiosas, culturas e nacións, como se fosen un todo coherente e unívoco. Esta homoxeneización das tradicións e culturas por parte dos que as exaltan nega que hai moitas diversidades e formas de interpretar e practicar unha mesma cultura.

A crítica dos usos e costumes culturais tamén pode incorrer nunha visión moi vitimista e desempoderadora das mulleres.

Para un enfoque intercultural dos DS e DR é imprescindible: • Recoñecer as diversidades dentro dunha mesma cultura para non caer nunha mirada homoxeneizadora.

• Evitar a tendencia á asimilación abrindo espazos de diálogo intercultural con equidade que permita a culturas minoritarias, e dentro delas ás mulleres, participar en igualdade de condicións na definición e articulación dos dereitos sexuais e reprodutivos

Seyla Benhabib: “Cultura, derechos humanos y minorías vulnerables. una modesta propuesta”, Ceremonia de Investidura como Honoris Causa na Universidade de Valencia, 8 de Novembro de 2010.

17

34

Principais enfoques

CAPÍTULO

2

Do mesmo xeito que os DS e DR non son dereitos estancos senón que se interrelacionan entre si, os enfoques tamén poden ser complementarios uns cos outros. A nosa organización probablemente terá un enfoque principal ou prioritario, pero ao mesmo podemos engadirlle elementos doutros: Así, por exemplo, poderemos ter un proxecto específico de saúde sexual e reprodutiva cun enfoque de saúde integral, onde teñamos en conta as especificidades interculturais da comunidade onde se desenvolve, ou onde incorporemos o enfoque de autonomía nas súas actividades ou nos indicadores para avalialo.

35

3 situadas

GAELX

Experiencias

Experiencias situadas

Neste apartado ofrecemos algunhas experiencias da cooperación internacional pescudadas nos países onde se realizou este traballo de campo (Bolivia, Nicaragua e O Salvador) agrupadas arredor de catro temáticas: aborto, embarazo adolescente, diversidades sexuais e saúde intercultural.

Para entender estas experiencias no seu contexto, cada tema comeza cunha pequena introdución teórica con algunhas nocións e conceptos básicos, tras o que se ofrece un breve diagnóstico de cada país en relación ao tema do que se trate.

3.1. Aborto a) Nocións e marco de esixibilidade O aborto foi un dos temas máis controvertidos da axenda dos dereitos sexuais e dereitos reprodutivos a nivel internacional e un dos que ocupan con carácter prioritario a axenda feminista en América Latina, á luz do grave retroceso lexislativo que se está vivindo nalgúns países da rexión.

En termos médicos, o aborto é o remate do embarazo antes de que o produto da concepción sexa viable e pode ser espontáneo (involuntario) ou inducido. O 10% do total dos embarazos rematan en abortos espontáneos por múltiples causas, como malformacións do feto incompatibles coa vida ou enfermidades como diabetes ou problemas tiroideos na nai.

O aborto inducido ou interrupción voluntaria do embarazo (IVE) é aquel que se provoca coa fin de rematar cun embarazo non desexado. Cando se realiza en condicións médicas óptimas e cos medios necesarios denomínase aborto seguro. O alcance do aborto seguro abarca a despenalización e o acceso a supostos legais cando estes foron estipulados pola lei, as estratexias dirixidas pola redución do dano e a legalización.

O aborto inseguro é a terceira causa de mortalidade materna no mundo 38

O aborto é inseguro cando se practica en condicións inadecuadas ou por persoal non cualificado. Tanto en termos de saúde como de dereitos humanos, o aborto inseguro é un dos problemas máis graves que afecta a millóns de mulleres en todo o mundo, tal e como se recoñece no Programa de Acción da Conferencia Internacional de Poboación e Desenvolvemento.

As hemorraxias e outras complicacións derivadas do aborto inseguro son unha das principais causas da mortalidade ma-

CAPÍTULO

Experiencias situadas

3

terna. Estímase que cada ano 46 millóns de mulleres arredor do mundo recorren ao aborto inducido para rematar cun embarazo non desexado.

Segundo os datos da Rede de Saúde das Mulleres Latinoamericanas e do Caribe (RSMLAC, Red de Salud de las Mujeres Latinoamericanas y del Caribe), globalmente un 40% das mulleres en idade reprodutiva (15 a 44 anos) vive en países con lexislacións que prohiben o aborto totalmente ou permíteno soamente para protexer a vida ou saúde da muller. Se ben nos últimos 15 anos observáronse tendencias cara á adopción de leis máis liberais, América Latina é unha das rexións onde se sufriron os retrocesos máis flagrantes para os dereitos das mulleres neste ámbito, como consecuencia da influencia dos fundamentalismos relixiosos.

Percorrido internacional Recomendacións xerais do Comité da CEDAW: As recomendacións xerais (RX) nos últimos anos referíronse a tres clases de recomendacións recorrentes sobre o aborto, a saber: revisión da lexislación punitiva, garantir o marco normativo existente sobre o acceso a servizos de calidade e a necesidade de introducir políticas de educación sexual e planificación familiar.

1992: RG n.º 19. O comité insta aos Estados Partes a que tomen medidas para impedir a coacción con respecto á fecundidade e á reprodución, e para que as mulleres non se vexan obrigadas a recorrer a abortos ilegais.

1994: RG n. º 21. Reitera esta preocupación, falando do aborto e da esterilización forzada.

1999: RG n.º 24. O Comité recomenda emendar a lexislación que castigue o aborto a fin de abolir as medidas punitivas impostas a mulleres que se sometesen a abortos.

1994: Programa de Acción da Conferencia Internacional de Poboación e Desenvolvemento, O Cairo.

CCap. VIII- “Saúde, Morbilidade e Mortaldade. Medidas que deben adoptar os gobernos”, parágrafo 8.25: Ínstase a todos os gobernos e a todas as organizacións intergobernamentais pertinentes a incrementar o seu compromiso coa saúde da muller, ocuparse dos efectos que na saúde teñen os abortos realizados en condicións non adecuadas como un importante problema de saúde pública e a reducir o recurso ao aborto mediante a prestación de máis amplos e mellores servizos de planificación da familia. (...) En todos os casos, as mulleres deberían ter acceso a servizos de calidade para tratar as complicacións derivadas dos abortos.

39

Experiencias situadas

1995: Plataforma de Acción da IV Conferencia Mundial sobre a Muller (Beijing) Reafírmanse as definicións do Cairo e agrégase un parágrafo sobre dereitos humanos en xeral. Ao parágrafo 8.25 da Conferencia do Cairo inclúeselle unha recomendación aos Estados para que revisen as súas lexislacións punitivas contra as mulleres que tivesen abortos ilegais (parágrafo 106 k).

1998: Comisión Económica para América Latina e o Caribe (CEPAL) Recoñécese que a mortalidade materna se vincula ao aborto inseguro e recoméndase a súa atención.

1999: Proceso de revisión da Conferencia do Cairo (Cairo +5) Recoméndase a capacitación de profesionais para atender ás mulleres en casos de aborto ilegal e os países integrantes da CEPAL comprométense a elaborar programas para a saúde das mulleres no marco dos dereitos sexuais e reprodutivos segundo o adoptado no Cairo e Beijing. Sinálase a necesidade de revisar as leis que criminalizan as prácticas do aborto inseguro.

2011: Audiencia sobre os Dereitos Reprodutivos das Mulleres en América Latina e no Caribe.

Comisión Interamericana de Dereitos Humanos.

Recorda aos Estados que o aborto terapéutico é recoñecido internacionalmente como un servizo de saúde especializado e necesario para as mulleres cuxa finalidade é salvar a vida da nai cando esta se atopa en perigo a consecuencia dun embarazo; servizo cuxa negación atenta contra a vida, a integridade física e psicolóxica das mulleres.

Malia as recomendacións do Comité da CEDAW e outros organismos de dereitos humanos, a situación legal dos países de América Latina e Caribe respecto do aborto é aínda moi desigual: • Completamente penalizado: Chile, O Salvador, Honduras, Nicaragua, República Dominicana • Despenalizado só nunha circunstancia: Antiga e Barbuda, Bahamas, Dominica, Guatemala, Granada, Haití, Paraguai, Suriname, Venezuela.

• Despenalizado en dúas circunstancias: Arxentina, Brasil, Bolivia, Costa Rica, Xamaica, México, Panamá, Santa Lucía, Trinidad e Tobago.

• Despenalizado en tres circunstancias: Belize, Ecuador, Perú, San Vicente e As Granadinas, Uruguai.

40

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

• Despenalizado en catro circunstancias: Colombia • Legalizado á solicitude da muller / con lei de prazos (entre 8 e 16 semanas): Cuba, Güiana.

Ante as diferentes situacións lexislativas, os debates dentro dos movementos feministas e organizacións de mulleres traballando neste tema céntranse en dúas estratexias principais.

A primeira incluiría aquelas posturas que optan pola defensa do aborto libre e gratuíto, dentro dun enfoque de dereitos e autonomía co dereito a decidir como pedra angular do mesmo. A segunda sería aquela que considera máis estratéxico defender o aborto terapéutico, desenvolvendo os seus discursos arredor da hipótese legal da saúde cun enfoque integral da saúde. Esta hipótese sería a “demanda mínima para seguir avanzando”.

De cara á actuación da cooperación e ante as dificultades por conseguir que dende as axencias de cooperación oficial e as ONGD se tome un posicionamento político transgresor, outros enfoques integrais propoñen abordar o tema dende un marco de dereitos sexuais e reprodutivos cunha visión sistémica que permita vincular o tema do aborto con outros que máis facilmente xeran consensos e acceden a fondos, como a violencia, entendendo que “o tema da violencia mobiliza moito, e loxicamente está vinculado coa sexualidade e o corpo, aínda que non sempre se fai a relación”, tal e como explica Geni Gómez coincidindo coa opinión de Helen Dixon: “como desvinculamos violencia de aborto? se te obrigan a parir é violencia”.

Campaña “28 de setembro”, articulación rexional A articulación dos movementos feministas e organizacións de mulleres a nivel rexional, tanto entre elas como con outras organizacións da sociedade civil e institucións, está sendo fundamental para a construción de discursos fortes con capacidade de incidencia política e social. Un dos exemplos máis importantes destas articulacións rexionais é a campaña “ 28 de setembro”: No V Encontro Feminista Latinoamericano e do Caribe realizado en Arxentina en novembro de 1990, no Obradoiro sobre aborto, organizado pola Comisión polo Dereiro ao Aborto (Comisión por el Derecho al Aborto) de Arxentina e polas Católicas polo Dereito a Decidir de Uruguai e coa participación de feministas procedentes de Bolivia, Brasil, Colombia, Chile, O Salvador, Guatemala, México, Nicaragua, Paraguai e Perú acordouse declarar o día 28 de setembro como Día polo Dereito ao Aborto das Mulleres de América Latina e do Caribe.

As campañas levadas a cabo dende entón e outra documentación relacionada pódese consultar na súa páxina web http://www.28deseptiembre.org/ 41

Experiencias situadas

Outros recursos web: • Rede de Saúde das Mulleres Latinoamericanas e o Caribe (RSMLAC, Red de Salud de las Mujeres Latinoamericanas): xurdiu tras o Primeiro Encontro Rexional de saúde das Mulleres realizado en Colombia, en 1984. [http://www.reddesalud.org/ index.php] • Coordinadora de organizacións Feministas do Estado Español [www.feministas.org] • Mapa da lexislación sobre aborto a nivel mundial: dende 1992 o Centro polos Dereitos Reprodutivos (Centre for Reproductive Rights) elabora un mapa sobre os avances e retrocesos respecto ás lexislacións de todos os países do mundo respecto do aborto. O mapa está dispoñible na páxina web http://www.worldabortionlaws.com/map

b) Glosario • Aborto ético: realízase cando o embarazo é produto dunha violación ou de incesto.

• Aborto euxenético: é o realizado cando existe importante risco ou probabilidade de que o feto estea afectado por anomalías ou malformacións conxénitas.

42

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

• Aborto terapéutico: é aquel que se realiza cando o embarazo pon en perigo a vida da muller.

Nestes casos fálase de Suposto de Saúde non só se a continuación da xestación pon en risco a vida ou a saúde física da nai, senón cando está en xogo tamén a saúde mental, emocional ou social da muller, dentro dun enfoque integral da saúde que inclúe o seu proxecto de vida.

Dado que a súa aplicación práctica nos países onde existe esta permisión legal vén acompañada de numerosos obstáculos que impiden que moitas mulleres poidan acceder a servizos seguros de interrupción do embarazo, a súa defensa é un dos temas enmarcados dentro dos dereitos sexuais e reprodutivos que se están traballando con máis consenso a nivel internacional18.

A causal saúde abrangue a dimensión social da saúde, que inclúe o proxecto de vida da muller

c) Experiencias situadas Contexto país: O Salvador e Nicaragua O 97% dos países do mundo permiten o aborto para salvar a vida das mulleres e só un 3% de países o mantén completamente penalizado. O Salvador e Nicaragua están dentro dese 3%. En ambos (os dous) países persiste un castigo social sobre todo o relacionado coa liberdade de decisión das persoas sobre os seus corpos e a sexualidade é un terreo que mostra grandes obstáculos para a autonomía e a autodeterminación, en especial das mulleres, mozas e mozos e colectivos da diversidade sexual.

En ambos (os dous) países asinaron e ratificaron tanto a CEDAW como a Convención Belém do Para, Convención Interamericana para Prever, Sancionar e Erradicar a Violencia contra as Mulleres, a pesar do cal desenvolveron lexislacións punitivas que penalizan o aborto en todas as súas formas vulnerándose os dereitos máis fundamentais das mulleres, Para afondar nun enfoque feminista da saúde á hora de reivindicar o suposto da saúde para a defensa do aborto, recomendamos a lectura do documento de GONZÁLEZ VÉLEZ, Ana Cristina (coord.), Causal Salud. Interrupción legal del embarazo, ética y derechos humanos. 2008. Dispoñible en www.despenalizaciondelaborto.org.co/IMG/pdf/libroCausalSalud.pdf. Tamén pode consultarse na web http:// www.causalsalud.org/ 18

43

Experiencias situadas

comezando polo dereito á vida. Nunha situación de persecución legal e condena social, é imposible coñecer con certeza cantas mulleres se están sometendo a abortos inseguros e cales son as cifras reais de mortalidade materna asociada aos mesmos. Dende as organizacións feministas e de mulleres numerosos testemuños relatan que “aquí o tema tabú é o aborto. E non é que non haxa, sabemos que hai, clandestinamente hai, pero sabemos que non pode figurar, hai que protexer á muller”.

Os efectos da penalización non só se deixan sentir na saúde física das mulleres: a nivel legal, as mulleres que acudiron a un hospital para recibir atención por complicacións tras abortos naturais ou inducidos , corren o risco de seren denunciadas polo propio persoal sanitario. Varias organizacións no Salvador están actualmente defendendo casos de mulleres condenadas a 30 anos de cadea. Son casos coñecidos tanto polas organizacións feministas que traballan o tema como pola propia cooperación oficial: “Hai violacións brutais de dereitos das mulleres, como o caso de Verónica, que tivo un aborto natural e foi condenada a 30 anos de cadea. Entrou no cárcere e saíu, pero xa volveu entrar por un recurso dos grupos si á vida.”

As mulleres que abortan afrontan penas de ata 30 anos de cadea

Unha das grandes dificultades das mulleres e organizacións que toman posición publicamente neste tema e defenden posicións feministas polo dereito a decidir, é a persecución e o aguilloamento. Varias organizacións nicaraguanas coincidían nos seus testemuños: “O movemento feminista está complicado por toda a persecución que hai actualmente.

Amnistía está elaborando informes sobre isto, teñen a varias mulleres baixo protección, son un actor importante en temas de dereitos humanos e fai un par de anos sumáronse aos temas dos dereitos sexuais e reprodutivos”.

Outra das semellanzas en ambos os dous países é o feito de que politicamente gobernen partidos de esquerda, a Fronte Sandinista de Liberación Nacional con Daniel Ortega á fronte, no caso de Nicaragua, e a Fronte Farabundo Martí para a Liberación Nacional con Mauricio Funes como presidente, no caso do Salvador. Isto é importante de cara a valorar a capacidade de influencia das igrexas e dos grupos “si á vida” na arena política da rexión e como os dereitos das mulleres son os primeiros que caen presa da negociación ante a condicionalidade do voto máis conservador. O efecto da desmotivación e desmobilización das feministas que apoiaron no seu momento as revolucións para despois ver como perdían os seus dereitos da man dos mesmos partidos cos que loitaron, é devastador.

44

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

Pero en última instancia, as grandes prexudicadas son as mulleres de menores ingresos, mulleres rurais, indíxenas, empobrecidas e novas, que non poden acceder a recursos e atención sanitaria de calidade que protexa e garanta os seus dereitos e autonomía. A afirmación é recorrente: “As mulleres están morrendo”.

Experiencia 1 Concertación de Mulleres de Suchitoto e Colectiva Feminista, unha coordinación interinstitucional a nivel local Bio: No municipio de Suchitoto, no Salvador, estase desenvolvendo unha experiencia de desenvolvemento comunitario onde un dos ámbitos prioritarios de traballo é o dos dereitos sexuais e reprodutivos en todo o seu espectro e non unicamente centrado no aborto. Baixo este marco de dereitos estanse articulando diferentes organizacións que traballan de maneira coordinada estes temas a través de alianzas estratéxicas, con fondos da cooperación española a través dun consorcio entre Cooperacció e Mundubat19. As organizacións locais implicadas son: •C oncertación de Mulleres de Suchitoto (Concertación de Mujeres de Suchitoto). Congrega cinco organizacións: a Asociación Para a Defensa e os Dereitos das Mulleres (APDM, Asociación para la Defensa y los Derechos de las Mujeres), a Asociación de Parteiras Rosa Andrade (Asociación de Parteras Rosa Andrade), a Asociación de Mulleres para o Desenvolvemento Comunal (AMUDESCO, Asociación de Mujeres para el Desarrollo Comunal), a Secretaría da Muller de PROGRESO e a Secretaría da Muller do Comite de Reconstrución e Desenvolvemento Económico e Social das Comunidades de Suchitoto (CRC, Comité de Reconstrucción y Desarrollo Económico y Social de las Comunidades de Suchitoto).

As áreas de traballo son: DS e DR, área por unha vida libre de violencia cara as mulleres, fortalecemento organizativo a nivel de comunidades e desenvolvemento económico para as mulleres. “Estamos facendo incidencia sobre a violencia, a participación política das mulleres e tamén realizamos un diagnóstico en relación á situación das mulleres en cada unha das áreas de traballo. Aí xorden varias demandas e a partir diso deséñase unha estratexia de desenvolvemento local a raíz do que as mulleres expresan”.

•C olectiva Feminista polo desenvolvemento local: creada no 2004 como unha nova vertente do movemento das mulleres enraizada no territorio, capaz de promover a gobernabilidade democrática con equidade de xénero dende o exercicio da cidadanía das mulleres.

Existe un completo documento de sistematización da experiencia dispoñible en http://www.cooperac cio.org/wp-content/uploads/2011/11/Sistematizacion-Suchitoto.pdf 19

45

Experiencias situadas

Enfoques: • E nfoque de dereitos con visión sistémica das diferente áreas, vinculación conceptual de todas elas. Marisol Flores, promotora do programa de DS e DR contábanos os últimos esforzos neste camiño: “Á área de DS e DR é pola que menos se aposta, á que menos fondos se lle asignan, é unha área desprotexida. Recibe máis fondos o programa de violencia que o de DS e DR. O que estamos abordando agora é vincular os dous temas, porque cal é a diferenza?”

•D ende a área de DS e DR da Concertación trabállase a través de obradoiros sobre sexualidade en centros educativos do municipio, e con estudos en modalidades flexibles para mulleres embarazadas a idade temperá que deixaron de estudar. “Creouse un programa que se chama INCIDE (Incidencia cidadá para o desenvolvemento estudantil) e no marco diso hai moitas actividades nos centros, onde como Concentración facemos os obradoiros de sexualidade. Pero hai moitas areas, hai educación para a vida, teatro, baile... a nós compétenos o tema de DS e DR”. Tamén teñen promotoras de saúde no municipio, como explica Wilma Correas, da Asociación de Parteiras Rosa Andrade, “antes non había, e foi unha presión dende o espazo de Concertación e as parteiras, e tamén que houbese unha casa materna, un espazo onde as mulleres se sentisen cómodas, chamámolo coas nosas propias mans de muller a muller”. O marco conceptual do que parten baséase na autonomía e o dereito a decidir.

•D ende a área de prevención dunha vida libre de violencia trabállase a parte da incidencia e abriuse unha Oficina de Denuncia e Atención Cidadá (ODAC, Oficina de Denuncia y Atención Ciudadana) con especialización na atención de mulleres vítimas da violencia. Marleni, coordinadora da área, explícao: “Asinamos un convenio coa Policía Nacional (°K) a través da subdelegación de Suchitoto. A nivel nacional abríronse varias oficinas deste tipo, son as ODAC, pero esta de Suchi queremos que sexa especializada en atención a mulleres porque realizamos un diagnóstico dende a Concertación para coñecer a percepción das mulleres da atención que reciben das institucións e a resposta é que non reciben a atención adecuada. Actualmente estamos no proceso de formación. Tamén estamos facendo o traballo de atención e acompañamento ás mulleres nas diferentes institucións e traballamos coa Colectiva Feminista para deseñar un protocolo de actuación”.

• E nfoque de cidadanía: Crearon unha referencia de entender a seguridade cidadá pasando polo corpo das mulleres, traballando a partir da violencia sexual e as violencias contra as mulleres. Foi importante porque puxeron en práctica un modelo nun lugar concreto e porque este modelo é de referencia. Segundo Morena Herrera, “na Colectiva Feminista traballamos dende a conceptualización de dereitos, un ámbito de dereitos que implica unha apropiación por parte das mulleres, e dunha esixibilidade cara ás instancias públicas. Un concepto de desenvolvemento baseado en dereitos, partindo de que as instancias públicas teñen a responsabilidade de garantir certas condicións para que as persoas poidamos exercer estes dereitos. É a idea de que os dereitos implican cidadanía e outra de obrigatoriedade das enti-

46

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

dades públicas. Por outro lado a conceptualización do corpo como territorio de opresión das mulleres, unha opresión que ten dimensión na sexualidade e nas decisións reprodutivas”.

Estratexia: •D esenvolven unha estratexia participativa do desenvolvemento local a partir dunha coordinación interinstitucional a nivel local e nacional. Os esforzos céntranse en articular propostas, necesidades e actuacións dos diferentes actores, dende os comités comunitarios de mulleres ata UNFA, a través do “Convenio para a aplicación do modelo interinstitucional e intersectorial de atención integral á violencia”. Tamén se coordinan coa municipalidade, coa Policía Nacional Civil (PNC, Policía Nacional Civil), co Instituto Salvadoreño para o Desenvolvemento da Muller (ISDEMU; Instituto Salvadoreño para el Desarrollo de la Mujer), o Instituto de Investigación, Capacitación e Desenvolvemento da Muller (IMU, Instituto de Investigación, Capacitación y Desarrollo de la Mujer) a través do seu programa de intervención comunitaria “Organización e incidencia xuvenil para defender o dereito á saúde sexual e reprodutiva: unha contribución ao desenvolvemento social e democrático do municipio de Suchitoto”. O hospital ou os xulgados tamén se artellan dentro desta estratexia. “Integramos catro mesas interinstitucionais onde, en cada mesa, hai representantes de diferentes institucións que traballan esas áreas, violencia, DS e DR, desenvolvemento económico....”.

•P rocuráronse sinerxias noutros espazos da sociedade civil: “Dende a Colectiva cambiamos a estratexia para ter un espazo aberto onde non só se vexan as feministas senón que vexan que hai outras e outros. Combinamos o tema legal coa mobilización social, tratamos de artellarnos co movemento de mulleres e feminista e logramos que as compañeiras de organizacións locais, non necesariamente feministas, en localidades onde temas como o aborto son moi tabú, se solidaricen coas presas e esas sinerxias permiten abrirse ao debate dende outra experiencia e cara a outros espazos onde non estamos”.

•E dentro desta procura participan en redes pola despenalización do aborto dende un enfoque integral da saúde, como a Agrupación Cidadá pola Despenalización do Aborto Terapéutico, Ético e Euxenético20 (Agrupación Ciudadana por la Despenalización del Aborto Terapéutico, Etico y Eugenésico).

Claves: •C ompresión procesual da autonomía e o desenvolvemento: “É un proceso, por iso é importante a educación sexual para poder decidir. Aí trátase todo, dende a prevención de embarazos, as planificacións, para que non repercuta nun aborto que cause a morte. É central dende aí o dereito a decidir, qué fago e qué non co meu corpo, pero para iso teño que estar empoderada”.

• T raballo vinculado ás demandas e reflexións das propias mulleres a nivel comunitario.

•A daptación da estratexia ao contexto, mantendo o enfoque.

20

http://agrupacionporladespenalizacion.blogspot.com/

47

Experiencias situadas

Experiencia 2 Colectiva de Mujeres de Masaya Bio: A Colectiva de Mulleres de Masaya, en Nicaragua, xorde en 1994. A súa orixe está no crecemento e diversificación do Movemento de Mulleres e nas demandas das mulleres.

Defínense como feministas, movemento autónomo, democrático e plural. A súa misión é contribuír á organización do Movemento de Mulleres para o fortalecemento da capacidade propositiva do mesmo, para transformar as relacións desiguais de poder entre homes e mulleres, que pasa por potenciar a autonomía das mulleres e artellar espazos de coordinación a nivel local, nacional e centroamericano.

Os seus eixos de traballo son: Organización, autonomía, democracia e liderado, dereitos reprodutivos, dereitos sexuais, saúde reprodutiva, saúde mental, recuperación emocional, violencia contra as mulleres baseada en xénero e alfabetización entre as mulleres.

Segundo o seu Plan Estratéxico 2010-2013, “resultado dunha continua aprendizaxe, onde os acertos e desacertos nos fixeron crecer e fortalecernos como organización”, entre as súas liñas estratéxicas de traballo están: 1. Loita contra a violencia cara ás mulleres 2. Promoción dos dereitos sexuais e dereitos reprodutivos 3. Dereito á educación das adolescentes, mozas e mulleres adultas.

4. Fortalecemento do liderado individual e colectivo das mulleres.

O traballo da organización está dividido en dúas áreas: Área de Formación Feminista, Área Muller e Saúde. Fortalecéronse nos últimos cinco anos de traballo en DS e DR, cunha definición máis clara a partir da nova estratexia. Traballan para que as mulleres tomen conciencia en termos de dereitos, máis alá da saúde. Acordes coas demandas feministas de non subsumir os dereitos sexuais dentro dos reprodutivos, teñen materiais diferenciados para uns e para outros.

Enfoque: • T odas as súas actuacións enmárcanse nun enfoque de dereitos das mulleres: “Traballamos dende dous enfoques, un dende a saúde e outro dende os dereitos, pero contando a saúde como dereito. Cando facemos diagnósticos, ou nos obradoiros onde empregamos unha metodoloxía participativa feminista, as mulleres propoñen cousas como os seus dereitos a coidar da súa saúde, e en base a iso, a ter accións preventivas”.

•E nfoque de autonomía co dereito a decidir como eixo vertebrador: “non estamos só a favor do aborto terapéutico, senón a favor do aborto por elección, e o noso principio de traballo é o dereito a decidir das mulleres, que se quere parir que paira, pero se non quere tamén.”

• E nfoque de cidadanía como marco de esixibilidade: “É importante traballar dende a idea de que a saúde é responsabilidade do Estado, é dereito das mulleres e responsabilidade

48

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

do Estado. O movemento feminista pode facilitar o proceso, achegando a metodoloxía que validou na práctica, validar o proceso... pero a responsabilidade é do Estado”.

Estratexia: • T raballo participativo a nivel comunitario con enfoque de empoderamento: “En xeral as mulleres coas que traballamos son labregas, de zonas rurais, que viven da agricultura, o comercio do que producen, ou artesás, son maiores de 13 anos e fortalecemos o tema de DS e DR nos últimos 5 anos cunha definición máis clara e traballouse tratando de que as mulleres tomen conciencia en termos de dereitos, máis alá da saúde sexual e reprodutiva.

Sacamos uns materiais onde veñen diferenciados os DR, porque é tomar conciencia de qué dereitos van máis alá da saúde, o poder falar do aborto por elección e que se poida debater estes temas en comunidades con mulleres destas características é produto da traxectoria, algúns grupos levan 8 anos e diferentes etapas e vense os resultados ao falar con elas”.

•A s mulleres son axentes de cambio nas súas comunidades: “Hai grupos organizados en 13 comunidades do departamento. As mulleres cada vez son máis, temos un equipo de alfabetizadoras que son líderes nas comunidades, formadas pola Colectiva, e elas son o enlace en cada comunidade, convocan e auxílianse doutras mulleres líderes”.

• E mpregan estratexias diferenciadas por sectores de poboación: “Tamén estamos traballando con xente nova. Hai unha xornada de prevención de embarazos adolescentes nas escolas onde traballamos con grupos mixtos de terceiro, cuarto e quinto ano de educación secundaria sobre a parella, a violencia nos namoros, o acoso sexual, violencia, embarazo como resultado da mesma ou embarazos non desexados... Despois hai outra modalidade que son obradoiros con mulleres adolescentes, sobre identidade e condición de xénero, violencia intrafamiliar e sexual, maternidade voluntaria e autoestima. Os materiais que se realizan son específicos para elas, cadernos, calcomanías, pasquíns...”.

•R ealizan alianzas estratéxicas con institucións e co goberno: “Logramos entrar nos colexios co tema de violencia a través do MINSA [Ministerio de Saúde], nin sequera foi directo. Iso foi como unha porta que aproveitamos, e agora vai xa para 6 anos que asinamos co Ministerio de Educación un convenio que nos dá marxe a que se avale o proceso de alfabetización, a que se recoñeza que os estudos que lles damos ás mulleres son válidos e recoñecidos, dan diplomas e, por outro lado, as charlas escolares, dámoslles obradoiros a persoal que eles elixen, tanto técnicos como a área de educación de adultos como directores e mestres das escolas de primaria. Eles escollen a quen lle damos os obradoiros, pero o importante é poder entrar nos colexios de maneira oficial. Iso para nós pódese identificar como unha boa práctica porque non en todas provincias do país se pode facer iso, malia que en todas existe o problema dos embarazos das mozas... nós ao principio faciamos as charlas coas mozas nos últimos anos, pero os directores dicíannos que as que se estaban quedando embarazadas son as que chegan o primeiro ano, con 12, 13 anos, e aí é onde había que comezar segundo eles, o cal era unha confianza, e ademais conseguimos telo escrito e asinado. As alianzas son estratéxicas para poder ter resultado neste traballo”.

49

Experiencias situadas

Claves: •R elación de solidariedade e construción conxunta de posicionamento político das ONG que financian, como Mundubat.

•D iversidade de materiais didácticos para diferentes grupos de poboación.

•C onceptualización clara sobre a diferenza entre dereitos sexuais e dereitos reprodutivos.

• I ndicadores cualitativos e de proceso: “Os resultados dinche qué funciona e qué non, hai prácticas que descartamos e outras das que viches os resultados nas mulleres, non só en números, senón en calidade, nos debates, argumentos, na participación, como toman conciencia dos seus dereitos, póñenos en práctica, lévanos a outras mulleres... ”.

Contexto país: Bolivia En Bolivia o aborto é considerado ilegal agás nos dous casos estipulados no artigo 266 do Código Penal: por violación a menores e cando a saúde da nai corre risco. As organizacións feministas denuncian que estes dous supostos son insuficientes e que nin sequera se cumpren porque hai atraso na xustiza: “tes que demostrar que fuches violada, ata que o xuíz dea orde ao centro de saúde para que poidas acceder a un aborto en boas condicións. Enfrontámonos a unha dobre moral, os xuíces o que fan é escusarse baseándose en crenzas relixiosas ata que o tempo do embarazo supera os cinco meses e xa non se pode facer nada. Cando a orde xudicial si chegou ao centro de saúde os médicos actuaron de igual maneira, escusándose, cando sabemos que moitos deles nas súas consultas privadas realizan abortos”, explícanos Patricia Brañez, do Centro de Información e Desenvolvemento da Muller (CIDEM, Centro de Información y Desarrollo de la Mujer) en La Paz. As mulleres entrevistadas tamén denuncian que o Instituto Médico Forense non ten recursos nin ten capacitación dabondo para facer unha cadea de custodia das probas, e pode ocorrer que as probas por violación se contaminen. Denuncian unha actitude premeditada por parte de xuíces e do corpo médico para obstaculizar a interrupción voluntaria do embarazo polas súas ideoloxías antidereitos ou tamén por temor ante a polémica incendiaria que xeran grupos antidereitos: “En moitos dos casos nos que saíu á luz o embarazo non desexado dunha muller, a Igrexa católica interveu chamando á conciencia, o que pon máis en alerta a médicos e xuíces. Ademais, este ano en Cochabamba, a fiscalía fixo redadas a algunhas consultas clandestinas, non sabemos se as pecharon, se foron á cadea, pero en grandes titulares saíron as abortistas”, explica Cecilia, de Marie Stopes, para quen sería importante realizar un diagnóstico de cantos casos hai de mulleres na cadea por abortar e se hai profesionais da saúde no cárcere por realizar abortos.

50

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

Neste contexto, o aborto converteuse nunha práctica Aínda que hai clandestina e, polo tanto, insegura e de alto risco para dúas causais a saúde das mulleres, que está relacionada cun alto ínnon penadas, dice de mortaldade materna, especialmente de mulleres con menos ingresos. Aínda que non hai estatísticas sobre son insuficientes abortos clandestinos, estímase que neste país existen entre 50.000 e 60.000 abortos por ano, que dúas mulleres e segue a haber morren cada día por un motivo que podería preverse, o altos índices que equivale a 650 mortes ao ano21. O aborto clandesde abortos tino converteuse nun negocio que move moitos cartos, hai clínicas tapadeira en diversas cidades, coñecidas pola inseguros poboación, onde se pode abortar de forma máis segura ou con máis risco dependendo dos ingresos. Ante estas estatísticas, os informes sombra que documentan a violación dos DDHH das mulleres seguen sendo unha ferramenta moi necesaria para ONG e organizacións feministas.

Os movementos feministas e organizacións de mulleres que traballan este tema céntranse, ao igual que en Nicaragua e O Salvador, en dúas estratexias principais: A primeira sería aquela que considera máis estratéxico defender o aborto terapéutico, desenvolvendo os seus discursos en torno ao suposto da saúde cun enfoque integral da saúde. Dentro desta postura, perséguese manter o actual artigo 266 do Código Penal, aprobando un protocolo que permita exercer efectivamente este dereito. Dado que coa nova Constitución houbo un temor a que se eliminase este artigo, como ocorreu en Nicaragua, moitas feministas consideran que o mero feito de que se preservase a despenalización nos dous supostos foi unha batalla gañada.

A segunda postura opta pola defensa do aborto libre e gratuíto, dentro dun enfoque de dereitos. Para isto, o seu reto é despenalizar completamente o aborto sacándoo do Código Penal, desta forma non sería preciso o permiso do xuíz para que unha muller poida ir ao servizo de saúde pública a realizarse un aborto.

O contexto boliviano actual, no que o Código Penal está sendo discutido na Asemblea Lexislativa Plurinacional, xerou que algunhas organizacións estean traballando a través da cooperación internacional nunha reforma do Código Penal. “Abriuse a presentación de propostas de sociedade civil, e presentáronse varias, e Católicas decidimos apostar por que se despenalice o aborto”, explícanos a presidenta de Católicas polo Dereito a Decidir 21

Datos da guía de Rede Activas, “Más allá de la cooperación al desarrollo”, 2011

51

Experiencias situadas

dende a súa oficina en La Paz. Paralelamente, IPAS22 presentou unha proposta para o aborto médico e a Coordinadora da Muller23 (Coordinadora de la Mujer) presentou outra de ampliación de supostos ao artigo 266. Este boom de propostas de lei financiadas pola cooperación foi criticado en canto que se duplica o traballo e non se traballa de forma sinérxica.

Dende un ámbito máis activista, a campaña “28 de setembro”, que aglutina organizacións feministas e de mulleres a nivel latinoamericano, leva dende 1996 facendo presión en Bolivia para regulamentar o artigo 266 do Código Penal: “fíxose articulado para que se axilice a autorización do xuíz e que en centros de saúde non se poida cumprir con isto. Entrou nos diferentes gobernos bolivianos pero no parlamento nunca prosperou”.

Dende esta campaña tamén se acompañou a algunhas mulleres a abortar “tivemos que trasladar a unhas mulleres dunha provincia a outra para abortar debido ao atraso. Mesmo a nenas de 9 anos embarazadas por violación as tivemos que trasladar a outras provincias, porque a igrexa monta garda cos familiares. Pero cada un actúa de acordo á súa institución... Houbo rupturas entre activistas para ver que se fai, son rupturas políticas”, explícanos Patricia Brañez, do CIDEM. Outras feministas, aínda que están en contra da penalización do aborto, consideran que esta reivindicación non debe copar a loita polos DS e DR en Bolivia. Para Julieta Montaño da Oficina Xurídica da Muller (Oficina Jurídica de la Mujer), ONG feminista radicada en Cochabamba, “que estea ilegalizado é xogar á ruleta rusa, o Estado non se fai cargo diso, paréceme unha hipocrisía e unha barbaridade, é como dicir ‘fágano debaixo da alfombra, que eu non o vexa’. Finalmente, penalizando o aborto non se logrou evitar nin un só aborto, pero si se conseguiu que morran moitas mulleres e que se enriquezan aqueles que viven na ilegalidade. Esta lei de penalización do aborto é a máis Fundada en 1973, IPAS é unha organización internacional non gobernamental dedicada a eliminar as mortes e discapacidades evitables atribuíbles ao aborto inseguro. Con alianzas locais, nacionais e internacionais, IPAS traballa para asegurar que as mulleres poidan obter servizos de aborto seguros, respectuosos e integrais, que inclúan consellería e anticoncepción para evitar futuros embarazos non intencionados.

22

A Coordinadora da Muller é unha rede conformada por 26 organizacións non gobernamentais con cobertura a nivel nacional, que dende 1984 xera procesos de interaprendizaxe, de investigación e de comunicación, orientados a desenvolver estratexias de incidencia política, para promover accións de mobilización pública, control social, esixibilidade e xusticiabilidade que inflúan nun cambio de condicións de vida das mulleres, no exercicio dos seus dereitos e na xeración de propostas de marco normativo e de políticas públicas. http://www.coordinadoradelamujer.org.bo/web/ 23

52

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

discriminatoria de todas as leis, porque só está criminalizando as pobres e as que non teñen recursos”. Porén, para esta xurista, a loita pola despenalización do aborto non debe centrar o debate: “Creo que un dos problemas nos que caemos, e aquí fago autocrítica ao movemento de mulleres, é que cando falamos de dereitos sexuais e reprodutivos centrámonos no aborto. E o aborto é un máis dos elementos, pero non o fundamental nin o único”.

Malia que o contexto boliviano é totalmente diferente ao salvadoreño e ao nicaraguano no que respecta á penalización do aborto e á represión do movemento feminista, moitas ONGD que traballan directamente en planificación familiar ou con casa de acollida a onde chegan mozas embarazadas por violación, non toman unha posición política respecto do aborto.

Experiencia 1 Católicas polo dereito a Decidir: leis que despenalicen o aborto, paso a paso, e con respaldo social Bio: Católicas polo Dereito Decidir (CPD, Católicas por el Derecho a Decidir) creouse en Bolivia en 1996. Procura incidir en políticas públicas para o recoñecemento dos DS e DR cun enfoque de dereitos humanos e partindo do dereito a decidir das mulleres. Forma parte da Rede Latinoamericana de Católicas polo Dereito a Decidir composta por Brasil, Chile, Arxentina, Uruguai, Colombia e México; do Foro Internacional “Voces Católicas”, da campaña “28 de setembro”, e en Bolivia lideran a Mesa Nacional de DS e DR. Enfoque: •D espenalización do aborto en todas as súas formas. “Están ben os supostos que hai, pero dixemos que faríamos que saíse do sistema xudicial e pase ao sistema de saúde ou a outro sistema, pero que estea descriminalizado. Esa foi a nosa proposta ante a comisión revisora do código penal” (Teresa Lanza, directora de CPD).

Estrategia: • I ncidencia política na Mesa Nacional de Dereitos Sexuais e Reprodutivos. Dende 2010 Católicas polo Dereito a Decidir lidera a Mesa Nacional sobre Dereitos Sexuais e Reprodutivos de Bolivia onde se está definindo colectivamente unha lei marco sobre DS e

53

Experiencias situadas

DR24. Coa reelección de Evo Morales en 2010, a Mesa volveuse articular, esta vez co obxectivo de influír nunha Asemblea Constituínte “máis estable” para que os DS e DR se recoñezan xuridicamente na Carta Magna. A Mesa é unha iniciativa que non parte do goberno, senón de organizacións que veñen traballando estes dereitos no marco da cooperación e a sociedade civil nun sentido amplo, porén a Mesa está facendo un traballo de achegamento coa Asemblea Lexislativa.

Teresa considera que a apertura lexislativa e o ‘proceso de cambio’ que se deu en Bolivia creou as condicións para un novo marco de esixibilidade e resistencias. Na súa organización tratan de traballar de forma aliada coas institucións pero sen aliñarse, mantendo o seu enfoque feminista.

En Tierras Bajas a participación para a elaboración desta lei marco foi máis complicada. En Beni, Pando e Santa Cruz, votaron en contra desta lei “son departamentos con moito poder empresarial, alí están os produtores de soia, gandeiros, son sectores de dereita, conservadores, que se uniron e se aliaron coa igrexa e foi devastador para o movemento feminista, e tamén para o movemento de DDHH e polos DS e DR”, explica esta avogada.

•P rocesos participativos para apoiar as leis. Para non caer nun proceso tan cerrado como a lei marco sobre DS e que se tratou de facer en 2004 (criticado dende a sociedade civil por facérense en petit comité), CPD considera fundamental buscar mecanismos para facer o proceso da lei máis participativo. Como? Católicas participou dun documento base que elaboraran sobre dereitos sexuais e reprodutivos para debatelo, enriquecelo e matizalo nun proceso participativo en dúas direccións. Dunha banda, achegáronse ao goberno indíxena: “O ano pasado fixemos un traballo de achegamento, máis que todo coa Asemblea Lexislativa, achegámonos ao Ministerio de Saúde, creouse unha plataforma de mulleres asembleístas do MAS (Movemento ao Socialismo) e aí é onde temos o punto de encontro. Aí estamos traballando para que se meta na axenda o tema dos DS e DR. Non sabemos cando porque a política aquí é moi incerta e imprevisible, hai unha dinámica de rotación... pero a plataforma de mulleres asembleísta do MAS puxo na súa axenda o tema e é unha forma de vincularnos co goberno”.

E por outro lado, procuraron un achegamento coas bases sociais: “Estamos nese movemento de tender pontes cos movementos sociais, para que os DS e DR teñan unha base social, un sustento dentro das estruturas que si son do goberno e non son do goberno... Queremos

Non é a primeira vez que se elabora unha lei marco sobre DS e DR, xa houbo un proceso semellante liderado polo Centro Xurídico da Muller (CJM, Centro Jurídico de la Mujer) no 2004 . En abril de 2004, as cámaras dos deputados e senadores aprobaron por unanimidade a lei marco n. º 180 sobre DSDR. Pero finalmente o presidente da República interrompeu a súa promulgación tras as presións da xerarquía da Igrexa Católica e Evanxélica. A presidenta do CJM considera unha perda non retomar a lei marco de 2004 e que se teña que elaborar unha lei nova.

24

54

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

que nos escoiten, facer alianzas e non ir impoñer, senón darlles insumos para facer unha construción común”.

• T raballo por un Estado laico. Paralelamente á Mesa, CPD elaborou unha lei sobre despenalización do aborto cun avogado constitucionalista de grande prestixio no país e presentaron esa proposta de lei na comisión revisora do Código Penal. Confían en que grazas ao traballo participativo da Mesa esta lei terá unha acollida social a longo prazo.

Previamente realizaran un traballo de incidencia política cun diagnóstico previo para detectar barreiras e fortalezas. A principal barreira que saía para o exercicio deste dereito é a Igrexa católica. “por iso vimos que había que cambiar o status do país, dun Estado confesional a un Estado laico”. Para dar esta viraxe, traballaron artellándose con organizacións de DDHH, igrexas metodistas, progresistas, sectores da Igrexa católica de vangarda, e con outras igrexas pequenas, como as mormonas, autoridades de comunidades indíxenas: “Unha cousa moi importante foi convocar e facer que nos escoiten ás que convocamos, e líderes das relixiosidades andino-amazónicas. Na mesma cancillería organizouse un evento e convocouse aos yatris, aos sacerdotes, outros pobos orixinarios”. Recoñecen que non foi fácil, houbo resistencias á concepción do estado laico: “escoitabas á dereita política e aos medios de comunicación dicindo que co estado laico se ían clausurar todas as igrexas, que nos volveriamos comunistas, que non poderiamos bautizar os nosos fillos... e todo este discurso ridículo e ademais ignorante porque non sabían os alcances que unha condición para gozar das liberdades democráticas é vivir nun estado laico, a diversidade dos estados é importantísima”. Tamén había problemas de entendemento ao falar de estado laico en abstracto. Pero conseguiron redactar un artigo para a constitución sobre este punto nunha asemblea, “Era unha asemblea composta por cidadás e cidadáns de todos os recunchos do país e había moita xente de procedencia indíxena, de sindicatos agrarios, e entón era complicado. Redactamos o artigo e presentámolo, e preguntábannos se era o mesmo se poñiamos que o Estado estaba separado da relixión e nós diciámoslles ‘claro’. E quedou así na Constitución, aprobouse.”, acláranos Teresa.

Claves: • T raballo de incidencia política cun diagnóstico previo.

•A importancia de partir dun estado laico para seguir afianzando dereitos sexuais e reprodutivos.

•M ecanismos de participación para a construción común co goberno e os movemento sociais co fin de poñer na axenda os dereitos sexuais e reprodutivos nas políticas públicas e ter respaldo social.

•C onvocatoria dos líderes relixiosos e as autoridades tradicionais para que escoiten as propostas.

•A lianzas estratéxicos para redactar a proposta de lei para despenalizar el aborto

55

Experiencias situadas

3.2. Embarazo adolescente a) Nocións e de esixibilidade As adolescentes e os adolescentes constitúen un grupo de poboación especialmente vulnerable respecto da garantía dos dereitos sexuais e dereitos reprodutivos e o embarazo adolescente é un dos indicadores máis representativos disto. En América Latina, onde fenómenos como a maternidade e o inicio da sexualidade representan un complexo valor social, faise urxente un debate que cuestione as concepcións subxacentes ao fenómeno do embarazo adolescente ante as crecentes cifras respecto ao mesmo. Nos últimos anos, estanse chegando a alcanzar taxas próximas ao 30% de embarazos en adolescentes en países centroamericanos e porén, segundo a CEPAL, tanto as normas administrativas como a lexislación sobre saúde sexual e saúde reprodutiva na adolescencia seguen caracterizándose pola súa debilidade na rexión, malia que houbo algúns adiantos notables a nivel nacional nalgúns países.

O embarazo adolescente ten consecuencias tanto físicas como sobre os procesos persoais de autonomía e empoderamento

O riscos particulares e de saúde do embarazo inclúen anemia, malnutrición, retardo do crecemento fetal, nacemento prematuro e complicacións do parto. Contribúe a maiores a maiores niveis de mortaldade materna, xa que está asociado a posibles complicacións durante o embarazo e o parto, o que se agrava porque as adolescentes non adoitan procurar nin recibir a atención sanitaria necesitada e adecuada. O risco de complicacións obstétricas tamén é máis alto nas adolescentes, entre as que a probabilidade de morrer durante o embarazo e o parto supera entre cinco e sete veces a das mulleres entre 20 e 24 anos25.

Pero ademais das consecuencias físicas, é fundamental ter en conta as implicacións para a saúde mental, emocional e social da muller adolescente embarazada, xa que o embarazo pode afectar o seu proceso de desenvolvemento e de empoderamento persoal, tendo consecuencias a longo prazo. Na maioría dos casos, as adolescentes vense obrigadas a interromper os seus estudos, limitando desta maneira o seu desenvolvemento persoal e social e, no futuro, o desenvolvemento da súa autonomía económica. Dende o Grupo Venancias, en Nicaragua, pregúntanse: “as rapazas que nin sequera chegaron a secundaria, que oportunidades teñen realmente de formularse mudar a súa vida ou dinámica? Se non 25

56

Segundo datos da OMS

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

continúan estudando, que oportunidades de traballo teñen? O máis fácil é emparellarse e ter fillos e aí logras outro status e ademais é o camiño coñecido, e o outro ou non o hai ou non o coñecen”.

Outros espazos da súa autonomía persoal veranse tamén afectados, ao ter que procurar axuda da súa familia ou doutras persoas. Outras consecuencias derivadas desta situación poden ser sufrir novos tipos de violencia, abuso e exclusión pola súa situación.

O quid da cuestión aquí radica en cuestionarnos cales eran as súas marxes de autonomía antes de quedaren e de que maneira se fomentaban e protexían esas marxes, xa que segundo nos contaban en Nicaragua, “hai un problema horrible de embarazos adolescentes, pola falta de negociación das nenas ademais de por violencia”.

Un dos enfoques principais defendidos polos movementos “Mientras el punto feministas para traballar este tema é o que propón abande partida es que donar o paradigma de muller-nai para inserirse en positodas tienen que cións defensoras do dereito á non maternidade, como único camiño para avanzar no discurso da autonomía e ser madres, no o dereito a decidir. Para Teresa Blandón, coordinadora do hay maternidad Programa Feminista La Corriente, “a única maneira de que a maternidade sexa voluntaria realmente é que se recovoluntaria, hay ñeza o dereito á non maternidade, pero mentres o punto de maternidad partida é que todas teñen que ser nais, non hai maternidade voluntaria, hai maternidade compulsiva”. Este enfoque bacompulsiva” seado no dereito a decidir insta a redimensionar e redefinir os programas que ata agora se veñen implementando para a prevención do problema, baseados nunha educación sexual moi centrada na saúde reprodutiva e que non aborda outros espazos cruciais para a saúde como o pracer. A denuncia de Blandón ao respecto é clara: “Nicaragua ten case o 30% de embarazos de adolescentes entre 15 e 19 anos, o máis alto de América Latina. E fixéronse millóns de obradoiros sobre métodos anticonceptivos, pero é que non é por aí. Se non abordas ese nó gordiano no que as mulleres se constrúen a si mesmas como corpo alleado, como corpos que non lles pertencen... como é que non entenderon iso?”.

Dende outros espazos comézase a trasladar o foco que tradicionalmente se centra na situación das mulleres, para pasar a sinalar a necesidade de traballar dende enfoques de paternidade responsable, xa que os embarazos adolescentes e a maneira en que se aborden vai influír na construción da identidade da muller (perpetuando unha identidade de xénero baseada no paradigma da muller-nai-coidadora) pero tamén da do home, de 57

Experiencias situadas

modo que se non se comeza a traballar dende estoutro enfoque estaremos contribuíndo a perpetuar modelos de masculinidades baseados en identidades patriarcais.

Percorrido internacional

O primeiro foro de discusión da problemática relacionada coa fecundidade adolescente na rexión foi, probablemente, a Conferencia Internacional sobre Fecundidade en Adolescentes en América Latina e o Caribe, que se realizou en novembro de 1989. Aínda seguen vixentes algunhas das súas conclusións: “en América Latina, os programas de saúde reprodutiva para adolescentes iniciáronse sen o apoio das políticas ou institucións nacionais. En ocasións atopáronse obstáculos concertados ou resistencia aberta”.

1990: Convención sobre os Dereitos do Neno (CDN, Convención sobre los Derechos del Niño), primeiro instrumento internacional que recoñece aos nenos e nenas como axentes sociais e como titulares activos dos seus propios dereitos. Os seus 54 artigos recollen os dereitos económicos, sociais, culturais, civís e políticos de todos os nenos, nenas e adolescentes.

b) Glosario • Factores de risco reprodutivo: ter máis de tres fillos; que a distancia entre os nacementos sexa menor de 24 meses; e que a nai teña menos de 20 anos ou sexa maior de 35.

• Adultismo: crenza de que as persoas adultas son o modelo do que debe ser unha persoa, e no convencemento de que só por idade, todas as persoas adultas son maduras, saben máis e teñen máis dereitos. O adultismo fainos crer que os que aínda non son persoas adultas valen menos ou só valen porque van medrar. c) Experiencias situadas Contexto país: O Salvador e Nicaragua A axenda dos movementos feministas e das organizacións de mulleres do Salvador e Nicaragua, inclúe irremediablemente entre as súas prioridades o traballo sobre o embarazo adolescente, dadas as altas cifras en ambos os dous ao respecto. En Nicaragua, o 48% das mulleres adultas novas deron a luz antes dos 20 anos e o 45% dos nacementos recentes de mulleres adolescentes foi non planeado. A taxa de fecundidade en mulleres adolescentes é 58

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

a máis alta de Centroamérica: 119 nacementos por cada 1000 mulleres entre 15 e 19 anos.

Do 100% de mortes maternas, o 20% corresponde a mulleres adolescentes.

Con datos similares, no Salvador a idade media do primeiro embarazo para as mulleres é de 17 anos; o 18% das mulleres entre 15 e 19 anos teñen cando menos unha filla/o viva/o e no caso das mulleres entre 20-24 anos ascende ao 56%. Dúas de cada tres mulleres non empregaron ningún método anticonceptivo na súa primeira relación de sexo coital, o motivo é que no 15% dos casos non coñecían ningún e no 8% por resistencias da súa parella.

Ante estas cifras as organizacións de mulleres lamentan os escasos esforzos que se implementan a nivel institucional, que adoitan ser incompletos e carentes dunha abordaxe integral.

As iniciativas céntranse na educación sexual baixo parámetros moralistas, do que é complexo saír. En 2003, publicouse en Nicaragua un manual titulado “Educación para la Vida” dirixido a persoal docente, arredor da sexualidade e que trataba temas como a comunicación na familia, mudanzas durante os períodos de adolescencia, paternidade e maternidade responsables, enfermidades de transmisión sexual e a prevención da violencia e o abuso sexual. Foi elaborado por un equipo conformado polo Ministerio de Educación, Cultura e Deportes e o Fondo de Poboación das Nacións Unidas (UNPF, United Nations Population Fund), pero os grupos provida e as igrexas evanxélicas e católicas iniciaron toda unha campaña de polémicas e difamacións para evitar que a guía fose empregada nos currículos educativos, sinalando que o obxectivo do UNPF era promover relacións sexuais temperás e o aborto, conseguindo que se revisase o contido completo do manual. O resultado final foi un documento onde se destaca a promoción da abstinencia como o único método seguro de previr embarazos e ITS, a reafirmación da familia nuclear como o modelo universal ao que todas as persoas deben aspirar, a abordaxe da homosexualidade como unha debilidade e/ou enfermidade, as referencias ao aborto como unha ofensa a Deus ou a masturbación como unha posible patoloxía mental, entre outras26.

Pódese consultar a guía para docentes de Educación da sexualidade: http://www.unfpa.org.ni/publi doc/SSR%20Estudios%20e%20Investigaciones/mined-unfpa%20%5B29-11-2010%5D.pdf 26

59

Experiencias situadas

Experiencia 1 Grupo Venancia Bio: O Grupo Venancia é un grupo de educación e comunicación popular feminista nacido en 1991 en Matagalpa, Nicaragua. Ademais de realizar proxectos de incidencia política e de desenvolvemento comunitario, a súa sede alberga o Centro Cultural Guanuca: “formamos un espazo aberto de cultura feminista e tamén de cultura nacional non patriarcal, valorando a cultura orixinaria. Con mulleres novas... foi un éxito rotundo porque a audiencia sabía que tiñamos un foro aberto non só para campañas, senón tamén para eventos etc., conta a súa coordinadora, Geni Gómez.

Levan dende 2006 centrando as súas campañas de sensibilización na defensa dos dereitos sexuais e reprodutivos. A posta en marcha durante o 2009, nacida á luz dos resultados da de 2007, centrábase no embarazo adolescente. Baixo o título “Antes de hacerte cargo de otros, hazte cargo de vos”, tiña como metas que “as rapazas teñan mellor información para tomar decisións arredor da súa sexualidade e facer visible a responsabilidade dos homes no embarazo, crianza e educación dos fillos e fillas”.

Esta campaña insírese nun percorrido de campañas anuais entre as que se traballa a vinculación temática dende un enfoque sistémico ou integral: •C ampaña 2011: “Amor y libertad” •C ampaña 2009: “Antes de hacerte cargo de otros, hacete cargo de vos”. Continuación campaña 2007. Metas: que as rapazas teñan mellor información para tomar decisións arredor da súa sexualidade e facer visible a responsabilidade dos homes no embarazo, crianza e educación dos fillos e fillas. (DS e DR) •C ampaña 2008: “Ni amores que duelen, ni celos que maten”: Campaña dirixida ao profesorado e ao alumnado de secundaria. (DS e DR e violencia) •C ampaña 2007: “Hay decisiones que te cambian la vida...antes de cargar con otros hacete cargo de vos”. Cun audiovisual tratamos de cuestionar o papel tradicional da muller como nai e facer foco na liberdade de decidir (DS e DR e mocidade) •C ampaña 2006: “Tenemos derecho a decidir”. Que ten que ver a democracia coa sexualidade? Que significa ser donas dos nosos corpos? Cales son os dereitos sexuais e reprodutivos? Cales son as nosas demandas? (DS e DR) •C ampaña 2005: “Para vivir mejor: Las mujeres exigimos distribución equitativa de la riqueza que producimos” (Dereitos económicos) •C ampaña 2004: “La política sí es cosa de mujeres. Informate, opiná y participá” (Dereitos políticos) •C ampaña “Antes de cargar con otros hacete cargo de vos: Me quiero, me respeto, decido por mí”.

60

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

Enfoque: •E nfoque de autonomía basado no ao dereito a decidir e á non maternidade: “Un dos problemas que traballamos é o problema dos embarazos adolescentes, moitos resultado dun abuso sexual, outros de erros e riscos que se corren e a falta de conciencia de risco.

E moitos outros decididos. E eses son os que máis nos preocupan, porque o outro pódese traballar, na medida en que teñen máis acceso á información e a métodos anticonceptivos, pero o problema é cando a decisión está tan mediatizada polos mandatos. Cando non tes máis opcións na túa vida de realización que a maternidade, pois acabas tomando iso como opción elixida... Nós é que o vemos coas rapazas coas que traballamos, algunhas cando menos quedan embarazadas máis tarde, daquela o tema é o control do teu propio corpo como asunto de autocoñecemento, de claridade nas túas metas e desexos, de poder analizar eses desexos que non son reais...”.

Estratexia: • Proxectos a longo prazo con visión sistémica e mantendo o enfoque, adaptando a estratexia ás avaliacións do proceso e impacto tras cada campaña. “Traballamos violencia, maternidade, non tanto como un só tema, senón dende os anacos que son máis concretos.

En relación ao aborto traballamos o dereito a decidir, algo tan básico como que ningunha muller debe estar embaraza contra a súa vontade, nin porque sexa a única forma de realización posible. Algo tan básico como separar ser muller de ser nai...”.

• T raballo a través de espazos libres de violencia e de participación permanente, “O tema é crear espazos onde o asunto está na liberdade que podes ter, e para nós este centro cultural é importante porque é un espazo de encontro, de liberdade, que todo o mundo sabe que para moita xente vir aquí... Din que aí só van lesbianas. É un rótulo que queremos manter, está ben que a xente o saiba e aínda así cheguen e participen... En 10 ou 15 anos cambiaron moito as cousas. Hai máis comunidade, máis espazo, máis liberdade”.

•A rticulación en rede: Participan na Rede de Mulleres de Matagalpa e a través de alianzas estratéxicas con outras organizacións a nivel rexional.

Claves: •P roxectos específicos para poboación adolescente, baseados en diagnósticos participativos e coas rapazas e os rapaces como actores principais das accións.

• F ixeron moito traballo de análise e reflexión interna e de construción de discurso colectivo.

61

Experiencias situadas

Experiencia 2 Instituto de Investigación, Capacitación e Desenvolvemento da Muller (IMU) Bio: O IMU é unha organización salvadoreña que leva 25 anos traballando na promoción e defensa dos dereitos das mulleres, sobre todo de sectores populares. Defende tres feitos fundamentais, os DS e DR, os dereitos económicos e o dereito a unha vida libre de violencia, dentro da súa “área de cidadanía plena de mulleres e xente nova” . Dende o 2004 está aplicando campañas de educación sexual orientadas especificamente a xente nova, considerándoo tema estratéxico. A súa directora, Deysi Cheyne, explica como “se desenvolveu un proceso de formación en saúde sexual e saúde reprodutiva dende un enfoque de xénero, e intentando incorporar prácticas non adultistas nas accións”. “Cando empezamos a traballar o tema partíamos de que a xente moza non quere falar do tema e non é certo, os que non queren falar son os adultos”.

En 2004 realizan o proxecto con mozos e mozas: “Caminando hacia un futuro mejor para El Salvador: Educación sexual entre jóvenes para su empoderamiento personal y colectivo”.

Para a capacitación para o liderado e incidencia política a xente moza.

En 2005-2007 realizan outro proxecto de intervención comunitaria “Organización e incidencia juvenil para defender el derecho a la salud sexual y reproductiva: una contribución al desarrollo social y democrático del municipio de Suchitoto”.

Os eixos que traballan son: educación sexual con enfoque de xénero e organización de grupos xuvenís.

Temas: autoestima, autocoidado (relacionouse coa sexualidade e a saúde sexual e reprodutiva), VIH e mitos e realidades sobre o embarazo en adolescentes. É unha das poucas organizacións que teñen publicado un documento de sistematización da experiencia, leccións aprendidas e conclusións tras os 4 primeiros anos da campaña: “Una experiencia de cuatro años de trabajo en salud sexual y salud reproductiva con jóvenes y personas adultas”. Tal sistematización serviu como identificación de novas necesidades e constatou a urxencia de seguir traballando con este sector de poboación.

A saúde sexual e reprodutiva é un dos eixos principais do seu plan estratéxico 2008-2012.

Enfoque: • E nfoque integral de empoderamento: “É un tema estratéxico, se unha pensa seguir falando de empoderamento sen incluír nos procesos o tema do corpo, estamos moi limitadas. É tan importante como os dereitos económicos ou políticos.”

Estratexia: •A estratexia empregada é a de compaxinar a educación e información coa capacitación para o liderado e incidencia política a mozas e mozos. “promovemos unha organización xuvenil, non só capacitación. Nas comunidades xurdiron grupos de distinto tipo e nomes,

62

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

comités de desenvolvemento xuvenil, cuxo tema principal foi o de dereitos sexuais e reprodutivos e construíron unha rede que influíu para que a súa alcaldía aceptase ter unha política de saúde sexual e reprodutiva, é dicir que a xente máis nova interviñeron na política pública.”

• T raballo en rede: Coordinación con clínica comunitaria, Igrexa bautista, Igrexa luterana, Cristianos pola Paz, Comité Local de Saúde, Asociación de Parteiras. Participación na Coordinadora de mozos polos Dereitos Sexuais e Dereitos Reprodutivos, Alianza pola Saúde Sexual e Saúde Reprodutiva e a Campaña pola Convención Interamericana polos Dereitos Sexuais e Dereitos Reprodutivos.

•M etodoloxía de múltiples axentes educativos, é dicir, involucrar a pais e nais de familia, persoal docente, xente moza e comunidade. Moito traballo de sensibilización comunitaria, redes, foros... Nas súas actividades traballan con metodoloxía de educación popular feminista. “Rematamos a avaliación dese proxecto e hai unha devolución que constata todo o que nós valoramos como positivo: que primeiro tes que levar o coñecemento ás persoas, á xente nova, que o repliquen eles mesmos na súa comunidade. Tamén as campañas deron bos resultados, porque aí a xente nova síntese parte de algo, non é que a ONG chegue e lles dea obradoiros, senón que forman parte dunha estratexia de sensibilización”.

Claves: •P romoven a organización xuvenil, traballan os DS e DR vinculados á participación política.

Nas comunidades xurdiron grupos de distinto tipo e nomes, comités de desenvolvemento xuvenil, cuxo tema principal foi o de DS e DR e construíron unha rede que influíu para que a súa alcaldía aceptase ter unha política de SSR, é dicir que a xente máis nova interveu na política pública.

3.3. Diversidades sexuais a) Nocións e marco de esixibilidade O recoñecemento e protección das diversidades sexuais (que abarca ás lesbianas, gays, transexuais e transxénero) entrou na axenda dos dereitos sexuais e reprodutivos máis tarde ca outros dereitos e con diversas velocidades dependendo de países e rexións.

Dentro do feminismo xerou unha tensión respecto a quen é o suxeito político deste movemento, só as mulleres?, teñen cabida os homes gays?, e os homes transexuais? Dentro do propio movemento LGTB, as mulleres lesbianas puxeron sobre o tapete algúns riscos, como a invisibilidade da situación das mulleres lesbianas fronte á visibilidade que acapararon os varóns gay. Por esa razón, as mulleres lesbianas, transexuais e travestís tratan de articularse e definir unha axenda propia para ter autonomía e favorecer a ‘diversidade no interior da diversidade’.

63

Experiencias situadas

Por outro lado, outros sectores do feminismo consideran que os grupos LGTB non sempre se artellan dende posicións feministas e que en ocasións insírense en modas nas que tamén cae a cooperación internacional: “Desgraciadamente a cooperación internacional móvese por modas, ondas. Neste momento o gran descubrimento que fixeron son as diversidades sexuais. Obviamente afectan a un 10% da poboación e é importante a reivindicación dos seus dereitos, pero non lles comprometen máis temas de fondo como este do aborto, ou o da trata”, explícanos unha xurista feminista de Bolivia.

A emerxencia de novas identidades centra o debate na construción do suxeito político dos DS e DR

O certo é que a emerxencia de novas identidades (transxénero e transexuais) puxo en cuestión o binomio sexo (biolóxico)/xénero (cultural) descubrindo interrogantes: quen é o suxeito político dos dereitos sexuais e reprodutivos?, pódese falar de ‘mulleres’?, e quen se pode/quere considerar muller? Non se corre o risco de diluír ese suxeito político que nos une? Esta é unha das encrucilladas do movemento feminista de países do norte e do sur. Por isto, ábrense novos retos sobre como seguir construíndo un terreo común.

Existen un conxunto de normas internacionais que recoñecen e protexen as persoas das diversidades sexuais e xenéricas. Algunhas que os recoñecen especificamente son: •P rincipios de Yogyakarta: 29 principios para o respecto de dereitos de persoas LGBT, como o acceso á xustiza, privacidade, non discriminación, liberdade de expresión e reunión, emprego, saúde ou educación, entre outros.

•D eclaración de orientación sexual e identidade de xénero da ONU (2008): condena como violencia o acoso, discriminación, exclusión, estigmatización, ademais de asasinatos, torturas, arrestos arbitrarios e privación doutros dereitos ás persoas LGTB. •R esolucións da OEA: AG/RES.2435 (2008); AG/RES 2504 (2009) e AR/RES 2600 (2010): condenan todas as violacións dos DDHH a persoas LGTB. •P acto Internacional de Dereitos Civís e Políticos (artigo 26, punto 3): reafirma o principio de non discriminación e a esixencia de que os DDHH se apliquen independentemente da orientación sexual ou a identidade de xénero. Recoñece explicitamente o dereito das persoas LGTB a formar unha familia, contraer matrimonio civil ou a unión libre de feito.

64

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

Porén, un gran número de países a nivel mundial condenan a homosexualidade como delito: • Cárcere de ata 10 anos: Alxeria, Benin, Bahrein, Bhután, Belize, Botswana, Brunei, Camerún, Exipto, Eritrea, Etiopía, Dominica, Granada, Guinea, Kuwait, Líbano, Liberia, Libia, Mauricio, Malawi, Marrocos, Nepal, Niue, Nicaragua, Omán, Palu, Palestina, Qatar, Senegal, St. Kitts e Nevis, San Vincente e As Granadinas, Samoa, Seychelles, Singapur, Swazilandia, Sri Lanka, Siria, Togo, Tokelau, Tunisia, Turkmenistán, Uzbekistán e Zimbabwe.

• Cárcere de máis de 10 anos: Antiga e Barbuda, Illas Cook, Djibuti, Gambia, Kenya, Kiribati, Malaisia, Papua Nova Guinea, Illas Salomón, Tanzania, Trinidad e Tobago, Tuvalu e Zambia.

• Traballos forzados: Angola, Xamaica, Mozambique, Nauru, Sao Tomé e Príncipe.

• Cadea perpetua: Bangladesh, Barbados e Serra Leona.

• Pena de morte: Irán, Mauritania, Myanmar/Burma, Nixeria, Paquistán, Arabia Saudí, Somalia, Sudán, Uganda, Emiratos Árabes Unidos e Iemen.

Algúns destes países, como Malaisia, manteñen códigos penais herdados da época colonial: “En moitos países musulmáns onde está penalizada a homosexualidade, o Código Penal non se basea no dereito islámico senón en leis coloniais. O Imperio Británico e Francia penalizaron nos séculos XVIII e XIX a conduta homosexual consentida en moitas sociedades musulmás, por exemplo en Bangladesh, Malaisia, Nixeria, Paquistán, Sudán, e Sierra Leona entre outras.

Mesmo despois de que Francia despenalizase os actos homosexuais en 1791, seguiu impoñendo a súa penalización nas súas colonias”, advirte Pina Ikkarkan, cofundadora da Coalición Internacional dos Dereitos Sexuais e Corporais nas Sociedades Musulmás.

Os países que incorporan nas súas lexislacións o recoñecemento dos dereitos LGTB son: Países Baixos, Bélxica, España, Canadá, Sudáfrica, Noruega, Suecia, Portugal, Islandia, Arxentina, Colombia, Uruguai, Ecuador, Perú, Bolivia e Venezuela.

O recoñecemento das diversidades sexuais e de xénero pasa por despatoloxizar ás persoas LGTB, o que implica non abordalo como un tema de saúde senón de dereitos humanos. En 1973 eliminouse a homosexualidade como enfermidade mental do Manual Diagnóstico e Estatístico de Desordes Mentais da Asociación Americana de Psiquiatría; en 1990 tamén a OMS o fai.

Un dos novos retos do movemento LGTB é conseguir que a transexualidade non sexa considerada unha enfermidade e deixe de ser catalogada como un trastorno mental.

65

Experiencias situadas

b) Glosario Orientación sexual: é a capacidade de cada persoa de sentir unha profunda atracción emocional, afectiva e sexual por persoas dun sexo diferente ao seu ou do seu mesmo sexo, así como a capacidade de manter relacións íntimas e sexuais con estas persoas. Pola súa orientación sexual, as persoas poden ser homosexuais (homes que senten atracción física, emocional, erótica, afectiva e/ou sexual por outro home), lesbianas (mulleres que senten atracción física, emocional, erótica, afectiva e/ou sexual por outra muller) ou bisexuais (mulleres e homes que senten atracción emocional ou física cara a outras persoas de ambos os dous sexos).

Identidade de xénero: É a conciencia de sentir pertenza a un sexo ou outro, é dicir, home ou muller. Dentro das minorías por identidade de xénero están as persoas travestís, transxéneros e transexuais. A transexualidade é unha das realidades menos abordadas e adoita erroneamente ser confundida coa homosexualidade, o travestismo ou o transformismo.

Transexual: Categoría que serve para albergar a todas aquelas persoas que teñen unha identidade de xénero que non coincide co sexo médica e cirurxicamente asignado ao nacer, e que se sae dos estereotipos sociais marcados, dos roles de xénero normativos que a sociedade establece.

Minorías sexuais: É un concepto que engloba lesbianas, gays, transexuais e bisexuais (LGTB) en termos estritamente cuantitativos, toda vez que en relación á totalidade de persoas heterosexuais son menos. A nivel social, dos medios de comunicación e político, a sigla LGTB é usada como sinónimo de minorías sexuais ou de diversidade sexual.

Homofobia ou transfobia: Discriminación padecida por persoas homosexuais ou transexuais. Dáse cando unha persoa, grupo ou institución contén en forma permanente opinións, accións ou actitudes promotoras dalgunha segregación contra as minorías sexuais e que tendo ao alcance a información necesaria para modificar os seus prexuízos ou estereotipos, rexéitaa ou négase a coñecela. c) Experiencias situadas Contexto país: Bolivia O recoñecemento das diversidades sexuais e a loita contra toda forma de discriminación na axenda pública e normativa en Bolivia é recente. Obsérvase un avance na inclusión 66

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

das temáticas das diversidades sexuais e identidades xenéricas en leis clave, e paralelamente un auxe de estudos e investigacións sobre diversidades así como unha tendencia á alza de proxectos relacionados coas diversidades sexuais financiados pola cooperación.

A Lei Contra o Racismo e toda forma de discriminación, promulgada en outubro de 2010, sanciona a discriminación por orientación sexual e identidade de xénero, non obstante existen outras normativas contraditorias, como o artigo 63 da Constitución Política, que pecha a libre elección ao definir o matrimonio exclusivo entre home e muller.

Apenas hai indicadores sobre homofobia e transfobia, pero segundo un estudo de 2001 o 70% do colectivo gay, bisexual e trans sinte a homofobia do persoal que atende os Centros Departamentais de Vixilancia, Información e Referencia e moitos colectivos LGTB denuncian un trato discriminatorio nos servizos de saúde sexual e reprodutiva.

Malia a apertura lexislativa do goberno de Evo Morales, varias feministas entrevistadas, especialmente de colectivos LGTB, destacan o nesgo das políticas públicas sobre dereitos sexuais e reprodutivos cara á saúde reprodutiva que deixa fóra os dereitos sexuais e as mulleres que non son nais nin heterosexuais. O Seguro Universal Materno Infantil (SUMI) permitiu o acceso a servizos de saúde (acceso a métodos anticonceptivos e control de cancro de colo uterino) eliminando barreiras económicas, pero só para un determinado grupo de mulleres: as embarazadas dende o inicio do embarazo ata os seis meses posteriores ao parto e as nenas e nenos dende o seu nacemento ata os 5 anos. Na mesma liña de saúde reprodutiva, o Bono Juana Azurduy é un subsidio para as mulleres xestantes, en lactación e con nenos e nenas menores. “Tes que estar embarazada ou ser prostituta para acceder a unha saúde, digamos, moderada. Se non es nin o un nin o outro non te atenden”, explicábanos Mildret, activista lesbiana en El Alto dende os 13 anos e integrante da asemblea feminista de La Paz. Neste avance foi clave a emerxencia de grupos LGTB como suxeitos políticos27 que construíu unha axenda de reivindicacións e puxo en marcha unha estratexia moi clara de incidencia política: participando na formulación do marco normativo e de políticas públicas do Estado Plurinacional. Distintos grupos con identidades específicas (mulleres Tim Wright identifica catro períodos na historia das agrupacións e organizacións LGTB de Bolivia: período de organización pre-formal (antes dos 90), o xurdimento da primeira organización gay (a principios dos 90), a “oenegueización” das agrupacións gays (a metade dos 90) e a fundación da primeira “anti-organización” (ou “anti-ONG”) de natureza queer (arredor do ano 2000).

27

67

Experiencias situadas

lesbianas, grupos trans) decidiron conformar as súas organizacións autónomas, buscando focalizar a súa atención cara aos seus intereses e reivindicacións particulares, pero apostando tamén por alianzas estratéxicas entre distintas instancias e a súa participación en espazos como a Mesa Nacional de Dereitos Sexuais e Reprodutivos, para fortalecer a incidencia política orientada cara ao recoñecemento doutros dereitos e a esixibilidade no cumprimento da normativa vixente. En concreto, dende as organizacións LGTB estase a tratar de impulsar unha lexislación que recoñeza a unión civil ou matrimonio entre persoas do mesmo sexo.

Unha das críticas ao movemento LGTB foi que as lesbianas quedaron á sombra do movemento gay, coa súa situación e problemáticas invisibilizadas, e sendo vítimas de relacións de poder machistas e patriarcais. Pero recentes diagnósticos observan un avance: “De xeito crecente os colectivos LGTB son liderados por mulleres lesbianas e trans. O progresivo potenciamento das mulleres lesbianas, transexuais e travestís, a súa articulación e definición dunha axenda propia tamén constitúen logros en termos de autonomía e respecto á diversidade ao interior da diversidade”28.

Experiencia 1 Colectivo Nacional de Trans, Lesbianas, Gays e Bisexuais en Bolivia Bio: O colectivo nacional TLGB é unha organización de base social que está en proceso de ter a súa personalidade xurídica. Durante a nosa visita alóxanse nunha pequena oficina cedida por Marie Stopes en Cochabamba e están a comezar co seu primeiro proxecto financiado pola cooperación internacional. Janina, coordinadora do proxecto de fortalecemento e de incidencia política deste colectivo, explícanos que teñen organizacións en todos os departamentos: “Na Paz temos un movemento forte, en El Alto é ben forte, en Oruro é un pouco máis débil, en Potosí estamos en proceso de articulación, en Cochabamba non é tan político, é máis cultural. En Sucre aínda estamos a traballar co fortalecemento, é máis difícil de consolidar os puntos focais.

En Tarija só temos un grupo; en Santa Cruz se hai varios grupos que formaron o colectivo de-

Diagnóstico sobre o estado actual da saúde e os dereitos sexuais e reprodutivos en Bolivia, por Silivia Salinas Mulder e María Dolores Castro Mantilla, marzo 2011.

28

68

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

partamental; en Beni hai outro colectivo departamental e unha familia de trans “. Janina é unha activista feminista cunha longa traxectoria e unha visión moi política do seu traballo.

Enfoque: • E sixibilidade dos dereitos civís para a comunidade LGTB: “Traballamos en reivindicación dos nosos dereitos civís, na procura de garantías sociais de parte do Estado arredor das nosas unións, dunha lei de identidade de xénero das nosas comunidades trans, aínda que polo momento estamos en cueiros co tema trans, aínda estamos a pelexar porque no seu carné de identidade diga o seu nome xenérico e non o que non senten”.

Estratexia: • I ncidencia política: A súa estratexia política é o traballo en rede, coordínanse entre si a nivel nacional e con outras coordinadoras como OTRAF (Organización de travestís, transxéneros e transexuais femininas de Bolivia) e a Rede de Mulleres Lesbianas e Bisexuais de Bolivia.

• T amén participan de forma estratéxica en espazos híbridos como a Mesa Nacional de DS e DR29, onde diversas organizacións están a definir colectivamente unha Lei Marco sobre estes.

O obxectivo estratéxico do colectivo LGTB é visibilizar as súas axendas e integralas nas novas normativas. Esta énfase na incidencia política é para os grupos LGTB, o que obrigou ao Estado a recoñecelos: “Somos voto, tomadores de decisión, estamos a traballar en incidencia, o goberno ten que mirar para nós”, explica Janina, que por outro lado denuncia a falta dunha política clara ao respecto por parte do goberno.

Janina considera fundamental non perder unha organización de base social, para o que é importante o traballo horizontal. “O manexo da información é moi importante para nós que traballamos con grupos de base: interésanos que a información flúa e que as persoas decidan que cousa queren e como a queren”. Iso é o que os diferenza doutros grupos LGTB máis grandes e institucionalizados e dá un sentido político ao seu traballo. “Hai grandes organizacións que reciben dende hai 15 anos diñeiro para temas LGTB, pero houbo unha ruptura entre esas ONG e os colectivos de base no último congreso internacional (o ano pasado) porque seguían captando os recursos e non viamos os resultados, viamos un coche inmenso alugado pola ONG máis grande e un montón de voluntarios heterosexuais co seu poncho; non estaba a nosa poboación LGTB. A diferenza está nos procesos e como se formulan as cousas. Unha ONG está dirixida por un directorio e a súa asemblea está invitada, nos colectivos de base temos un espazo nacional onde os representantes dos grupos, das familias, asociacións, participan onde facemos a nosa axenda política. Ten que haber unha devolución. A nosa premisa é que a información sexa o máis horizontal posible”.

Esta iniciativa non parte do gobernó senón de organización que veñen traballando DS e DR no marco da cooperación, sen embargo a Mesa está a facer un traballo de achegamento coa asamblea lexislativa e conseguiu que se cree unha plataforma de mulleres asambleístas do MAS que puxo na súa axenda os DS e DR 29

69

Experiencias situadas

Claves: • T raballo en rede, transparencia informativa e organización horizontal. Cuestións como recibir financiamento internacional para un proxecto decídense en asembleas e hai unha devolución da información a todas as persoas que forman parte do colectivo TLGB. •A lianzas estratéxicas (a nivel nacional e departamental) para visibilizar a axenda política do colectivo LGTB. •E ste colectivo non nace oenegueizado, ten unha base social previa que segue alimentando e realiza unha autocrítica constante para non perder os principios políticos ao recibir financiamento internacional.

Experiencia 2 Fundación Enlace Desenvolvemento Comunal Bio: A Fundación Enlace Desenvolvemento Comunal, con sede en La Paz, ten varias patas, unha delas está orientada á intervención social e outra á Academia. Entre as súas temáticas están: participación, desenvolvemento social e económico, problemática da muller, subxectividade e LGTB queer. Rosario Aquim, a presidenta desta Fundación defínea como de esquerdas e feminista. Están enfocada á loita polas diversidades sexuais e os dereitos económicos e políticos, pero o corpo e a sexualidade é un elemento transversal no seu facer.

Enfoque: Enmárcase nunha corrente colonialista e dentro da mirada das teorías queer, que non trata de esixir dereitos senón de romper imaxinarios normativos, enfocando o seu traballo en aspectos máis culturais. “Non nos posicionamos nas correntes dos grupos LGTB de asimilación, eu non creo para nada que a nosa loita teña que ver con asimilarse ao mundo herterocentrado, cuestionamos todas esas pseudo identidades que o suxeitos se colocan para armar máis guetto. O noso enfoque é contestatario e radical, iso lévanos a criticar os dereitos duns sobre outros, a saúde sexual e reprodutiva como forma de control biopolítico

70

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

sobre o corpo.... Apoiamos redes, colectivos departamentais LGTB, non no sentido de que logren as súas incidencias políticas senón no sentido de convocalos a reflexionar”.

Estratexia: • S ensibilización sobre as identidades sexuais dende a liberdade e a creación.

•P ara a reflexión política sobre as identidades sexuais, Enlace oferta cursos sobre teoría queer a todos os colectivos LGTB, edita revistas e organiza outros eventos culturais con formatos vangardistas como o Festival Tabú que busca perforar as fobias.

“A sociedade boliviana é colonial, o summum das fobias: machista, racista, misóxina, homofóbica. Para empezar a transformar esas fobias fixemos un Festival Tabú: instalámolo na cidade de La Paz, nun dos seus centros máis famosos e emblemáticos que é o museo, onde se reúne a intelectualidade e a esquerda colonial, como digo eu, que non se dá o luxo de pensar sobre a sexualidade, que cando lle digo que son lesbiana quérense matar, e que fala de revolución cando non revoluciona o seu cerebro”. Este festival ten o obxectivo de presentar a libre e espontánea expresión das diversidades sexuais, a exposición dos temores subconscientes cara a dentro e cara a fóra das poboacións de LGTB, quebrar os imaxinarios da poboación que asiste e facer pensar. Para iso organiza concursos de arte, pasarelas e espectáculos e unha mostra viva. Por exemplo, nunha das mostras había unha exposición de cadros sobre a maternidade sadomasoquista que é “unha forma de quebre de toda a maternidade heterosexual”, explica Rosario.

• F undación Enlace traballa dereitos sexuais e reprodutivos pero non con proxectos que os nomean explicitamente, senón a partir de proxectos relacionados con dereitos económicos e políticos. “Contra a discriminación e a homofobia, loita das mulleres indíxenas e lesbianas cara aos dereitos económicos e políticos” é un deles. “En Bolivia as mulleres nunca puidemos unirnos, romper coa inimizade histórica que o patriarcado instalou entre nós. As feministas son só brancas e de clase media, non conciben á indíxena como muller; a indíxena cre que a lesbiana tampouco é muller; a lesbiana pola súa banda cre que o indíxena non ten nada que ver con ela... Queremos romper esa falsa imposibilidade de loita conxunta. Para iso optamos polo compoñente económico, cremos que unha cousa que nos une ás mulleres é a nosa capacidade produtiva, todas producimos, dende a indíxena chimane na ribeira do río Chapare ata a aimará que vive no altiplano pasando por min que estou aquí nesta oficina”, opina Rosario Aquim. “Aproveitando o produtivo introdúcese o compoñente político ten que ver con reflexionar conxunturas escenarios da loita... “ • “ Outro dos eixes de reflexión que nos unen é a maternidade, que cousa é esa institución?, cales son os seus eixes opresivos?, como o poder controla a través da maternidade o teu corpo? Se quitas o nariz, aumentas tetas, ao poder non lle importa, pero se intentas cambiar algo aí abaixo actívase todo o control biopolítico, porque en definitiva ao poder impórtalle controlar a vida que ti produces. Aí empezamos a traballar coas mulleres indíxenas, trans, mestizas heterosexuais... para facerlles ver que compartimos como mulleres independentemente de clase, etnia, raza, xenealoxía... lugares moi con-

71

Experiencias situadas

cretos de opresión dende o punto de vista do poder. Só por ser muller xa estás colocada nun sitio”.

Claves: •O uso de formatos culturais creativos en espazos públicos para visibilizar as expresións das diversidades sexuais de forma libre e sen tabús.

•E nfoque de dereitos sexuais e reprodutivos dende os dereitos políticos e económicos.

• T raballar dende a diversidade e tendo en conta o transversal na variable de xénero (mulleres indíxenas, lesbianas, trans, mestizas, heterosexuais, urbanas, rurais...), as marcas de opresión común e os traballos compartidos.

3.4. Saúde intercultural e pobos indíxenas a) Nocións comúns e puntos de partida Existen distintos debates sobre interculturalidade e dereitos sexuais e reprodutivos, un deles é a saúde reprodutiva con enfoque intercultural, un tema que comeza a priorizarse en países plurinacionais como Bolivia cunha elevada porcentaxe de poboación indíxena.

Este interese por temas culturais na saúde dentro da cooperación e a propia OMS xorde da relación que estableceron diversos estudos entre barreiras culturais e baixos índices de saúde reprodutiva. O manual sobre Humanización e Adecuación cultural ao Parto (FCI/Ecuador), por exemplo, conclúe que “ao longo da rexión, as barreiras culturais e as actitudes pouco respectuosas dos provedores de saúde limitan o acceso das mulleres á atención cualificada. As mulleres, especialmente indíxenas, rexeitan o tratamento que reciben nos hospitais”.

Dentro deste interese pola cultura indíxena, hai unha tendencia crecente ao recoñecemento do traballo das parteiras indíxenas porque se demostrou que poden ser unha ponte de articulación entre medicina occidental e tradicional para lograr diminuír altos índices de mortalidade materna en países en desenvolvemento. Para as mulleres indíxenas, a liberdade cultural en saúde sexual e reprodutiva implica poder elixir a forma máis axeitada de dar a luz e en condicións de saúde seguras. Unha reivindicación que tamén existe nos movementos por un parto natural, humano e individualizado en países do Norte.

A memoria do primeiro Encontro Nacional Saúde e pobos indíxenas (México, 2002) define a saúde intercultural como “a capacidade de moverse entre os distintos conceptos de saúde e enfermidade, os distintos conceptos de vida e morte, os distintos conceptos 72

CAPÍTULO

Experiencias situadas

3

de corpo biolóxico, social e relacional (...); no plano operacional enténdese a interculturalidade como potenciar o común entre o sistema occidental e o sistema médico indíxena (...) respectando e mantendo a diversidade”. Non se trata dunha definición de contidos pechada senón dunha proposta formal de diálogo e convivencia que non nos leve a debates sen saídas. O reto, polo tanto, é como articular a medicina tradicional e a medicina occidental dunha forma que non sexa nin moi intervencionista nin moi relativista.

A defensa dos dereitos culturais na saúde sexual e reprodutiva non significa só ter en conta as condicións culturais dentro do marco da saúde intercultural para eliminar as barreiras, senón tamén o dereito das minorías culturais a esixir un papel activo na planificación de políticas e programas sobre estes temas. Darlle un lugar protagonista aos grupos indíxenas, particularmente ás mulleres, para que definan as políticas de saúde intercultural de forma participativa é fundamental.

É necesario dar ás mulleres un lugar protagonista para definir as políticas de saúde

Para un enfoque de xénero intercultural é clave recoñecer as diversidades dentro das comunidades indíxenas para non caer nunha mirada homoxeneizadora, e tamén abrir espazos de diálogo intercultural con equidade de condicións para non xerar unha postura asimilacionista das visións culturais con menos poder, á vez que cuestionamos as prácticas opresivas para as mulleres dentro de cada cultura.

Emitíronse diversos convenios, declaracións e leis nacionais e internacionais que abordan o tema da saúde intercultural, aínda que non establecen unha relación explícita entre dereitos reprodutivos e dereitos culturais. Algúns deles son:

Traxectoria internacional •D eclaracións das Nacións Unidas sobre os Dereitos dos Pobos Indíxenas, nos seus Art. 23 e 24 reafirma o dereito dos pobos indíxenas a participar activamente na elaboración dos programas e proxectos sobre saúde en territorios de pobos indíxenas.

•C arta de Ottawa (1986) para a promoción da saúde da Primera Conferencia Internacio-

73

Experiencias situadas

nal de Promoción da Saúde (OMS): recoñece a importancia da reorientación dos servizos de saúde para que teñan en conta os factores e necesidades culturais.

• I niciativa de Saúde dos Pobos Indíxenas das Américas da Organización Panamericana da Saúde (1993): recoñece o compromiso de recoñecer, valorar e rescatar a riqueza cultural e a sabedoría ancestral dos pobos orixinarios.

•R esolución V e VI de Saúde de Pobos Indíxenas das Américas SAPIA; •C onferencia Mundial contra o Racismo, a Discriminación Racial, a Xenofobia e as Formas Conexas de Intolerancia; A Conferencia Internacional do Cairo; Pequín 95 + 5 +10 e o Protocolo de Nagoya sobre Acceso aos Recursos Xenéticos e Participación Xusta e Equitativa nos Beneficios que se deriven da súa Utilización, son outros instrumentos internacionais.

b) Glosario Dereitos culturais: Son entendidos como o dereito e a liberdade de elixir a túa identidade sen discriminación, practicar a túa relixión sen represión, falar o teu propio idioma, practicar tradicións relixiosas e culturais, participar na vida cultural da túa comunidade, ter acceso ao patrimonio cultural entre outras liberdades sen ser por iso discriminada ou illada. Son importantes sobre todo para minorías culturais, nacionais e lingüísticas, pero tamén para as persoas en xeral, para poder elixir un xeito de vivir.

Saúde intercultural: “É un dereito individual e colectivo que comprende unha actitude de respecto e confianza para interrelacionarse con membros de diferentes culturas nun diálogo harmónico, aceptando a diversidade de cosmogonía, costumes, formas de pensar e actuar e a capacidade do Estado de responder coa construción participativa de Políticas Públicas Interculturais. Entendéndose como Políticas Públicas Interculturais aquelas deseñadas, postas en funcionamento, monitoreadas e avaliadas coa participación plena dos pobos indíxenas no marco do seu dereito ao Consentimento Libre, Previo e Informado e vinculante”. (Declaración de Cajamarca, Perú, outubro 2011).

Pobo orixinario/comunidade indíxena: O convenio OIT 169 (sobre pobos indíxenas e tribais, 1989) catalógaos como: a) os pobos tribais en países independentes, cuxas condicións sociais, culturais e económicas os distingan doutros sectores da colectividade nacional, e que estean rexidos total ou parcialmente polos seus propios costumes ou tradicións ou por unha lexislación especial; e b) os pobos en países independentes, considerados indíxenas polo feito de descender de poboacións que habitaban no país ou nunha rexión xeográfica á que pertence o país na época da conquista ou a colonización ou do establecemento das 74

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

actuais fronteiras estatais e que, calquera que sexa a súa situación xurídica, conservan todas as súas institucións sociais, económicas, culturais e políticas, propias ou parte delas. c) Experiencias situadas Contexto país: Bolivia Unha das singularidades do Estado plurinacional de Bolivia é a diversidade étnica e cultural. Unha parte importante da poboación boliviana (o 65%) conserva a súa lingua orixinaria e en boa medida a súa herdanza cultural. Ademais do castelán, están os idiomas das nacións e pobos indíxenas orixinarios campesiños (36 pobos), sendo o quechua, o aimará e o guaraní os maioritarios. Esta diversidade cultural marca a necesidade dun enfoque intercultural nos dereitos sexuais e reprodutivos, onde os pobos indíxenas, e concretamente as mulleres, teñan un papel protagonista.

O debate sobre interculturalidade xorde con forza en Bolivia pola importancia que teñen as organizacións indíxenas30 como suxeito político, especialmente coa chegada do indíxena Evo Morales ao goberno. Porén, é importante considerar que non todas as comunidades indíxenas bolivianas teñen os mesmos códigos culturais e estruturas de convivencia, existen grandes diferenzas entre os pobos de fala quechua e aimará, na zona andina, e os pobos indíxenas de Terras Baixas. Actualmente, a presenza dun líder indíxena aimará no poder, marca tamén unha diferenza de status político entre unhas organizacións e outras31.

Actualmente Bolivia está a tratar de articular un sistema de saúde universal, que entre outros obxectivos contempla a eliminación da exclusión social na saúde a través da posta Atopamos organizacións indíxenas potentes como o Consello Nacional de ayllus e Markas del Qullasuyu (CONAMQ, Consejo Nacional de Ayllus y Markas del Qullasuyu, a Confederación Sindical única de Traballadores Campesiños de Bolivia (CSUTCB, Confederación Sindical Única de Trabajadores Campesinos de Bolivia e a Confederación de Pobos indíxenas de Bolivia (CIDOB, Confederación de Pueblos Indígenas de Bolivia, que comprende o Chaco e a Amazonía. Dentro das dúas últimas existen grupos especificamente de mulleres: a Confederación Nacional de mulleres indíxenas orixinarias de Bartolina Sisa (popularmente coñecidas como as Bartolinas) e a Confederación Nacional de Mulleres indíxenas de Bolivia (CNAMIB, Confederación Nacional de Mujeres indígenas de Bolivia.

30

En Bolivia, o debate sobre interculturalidade entrou con moita forza na axenda pública, especialmente na saúde, pero o feito de que un gobernó de corte indíxena (en concreto, aymara) se erixa como portavoz da interculturalidade poñendo en primeiro lugar os usos e costumes da cultura indíxena andina pode xerar novos nesgos e discriminacións, unha nova colonaliedade que moitos grupos califican xa de “aymaracentrismo”. Este complexo debate analízase.

31

75

Experiencias situadas

en marcha dun sistema único de Saúde Familiar Comunitaria Intercultural que recoñeza os usos e tradicións indíxenas. Co obxectivo de integrar as prácticas e saberes en materia de saúde das comunidades e pobos orixinarios creouse un Ministerio de medicina tradicional e as organizacións indíxenas do Pacto Unidad están a elaborar un anteproxecto da Lei sobre dereitos sexuais e reprodutivos.

Malia este gran paso, as organizacións indíxenas que non están no poder, como a CIDOB, critican que non se está a contar suficientemente con elas, e que cando o goberno fala de usos e tradicións só está a ter en conta a cosmovisión aimará e quechua, excluíndo as comunidades indíxenas de Terras Baixas. Justa Cabrera, presidenta da CNAMIB (brazo feminino da CIDOB) explica este malestar: “Fixemos como pobos indíxenas unha proposta integral de saúde sexual e reprodutiva. Non obstante na elaboración mesma non hai máis consulta, só nos chaman ás reunións para aprobar a lei, non participamos na revisión”. Considera que as ONGD que se alían co goberno teñen que realizar unha análise crítica e recoñecer as diversidades entre os pobos orixinarios.

Experiencia 1 Family Care International (La Paz) /CNAMIB (Santa Cruz) Bio: En Bolivia, Family Care International (FCI) participou en estratexias de promoción e defensa de saúde sexual e reprodutiva, para fortalecer os programas e políticas de maternidade segura dende o ano 1996. É membro activo da Mesa de Maternidade e Nacemento Seguro e da Mesa de Saúde Intercultural do Ministerio de Saúde e Deportes de Bolivia, apoia na coordinación do Grupo Interagencial para la Reducción de la Mortalidad Materna. Alexia Escobar é a súa directora nacional, antes de entrar en FCI estivo a traballar en varios proxectos coas mulleres indíxenas de Terras Baixas coas que ten un forte vínculo afectivo.

Enfoque: Alexia Escobar defende un enfoque da maternidade segura pero dende o empoderamento das mulleres, entendendo que ten que ser unha maternidade voluntaria e que para iso hai que brindar información sobre saúde sexual e reprodutiva para que poidan decidir sobre os seus corpos: “Dereitos sexuais e reprodutivos así como dereitos políticos están absolutamente relacionados, fortalecer as súas capacidades para facer incidencia en saúde materna e o exercicio dos seus dereitos sexuais é crucial”.

Estratexias: •U n dos primeiros pasos para poder traballar DS e DR en Terras Baixas foi fortalecer os grupos de mulleres, por iso Alexia acompañou o proceso de constitución dunha organización especificamente de mulleres, a CNAMIB, con quen traballa de forma orgánica.

76

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

A través de FCI e co financiamento do UNFPA, as propias líderes da CNAMIB32 executaron directamente o programa Género, organizaciones indígenas y salud reproductiva en 1996, foi algo inédito e moi transformador, pois foron as propias mulleres indíxenas “as que puxeron sobre o tapete cuestións sobre saúde sexual e reprodutivas nunha zona xesuítica”.

•U nha das carencias detectadas na avaliación deste proxecto, é a falta de materiais pedagóxicos, así xorde unha segunda fase, onde se elabora a exposición dun traballo pictórico “Cúidate. Una guía de salud y bienestar” . O proceso de elaboración durou dous anos porque se apostou pola participación das comunidades no diagnóstico e a validación. Despois chegou o proceso de formación das promotoras indíxenas das propias comunidades, seleccionados polas súas propias comunidades. Entre 2000 e 2006, estas promotoras, traballo pictórico en man, promoveron a educación afectivo sexual (información sobre o propio corpo, métodos anticonceptivos, debates sobre os roles de xénero, a violencia dentro da familia...) en todas as comunidades indíxenas que abrangue a CIDOB e coa supervisión das autoridades indíxenas. A resposta foi estupenda, especialmente cos métodos anticonceptivos, “tivemos que facer outra cartilla complementaria só de métodos anticonceptivos e talleres de reforzo aos promotores sobre estes temas debido á demanda”. O tema de violencia cara ás mulleres tamén xerou moito debate: “Imaxina que estás nunha comunidade afastada, ti non lle podes dicir a unha muller que é golpeada polo seu marido que vaia queixarse á policía ou ao servizo legal integral porque hai e mal funciona aquí na capital. A relación coa policía é complexa, o principal terror da poboación indíxena que medio fala o español é caer nas súas mans, está absolutamente mal visto que unha muller vaia á policía. Así que dixemos: quen atende os casos de violencia? E dixéronnos que ás veces a autoridade ou o máis vello, o pastor evanxélico se hai. Aí introducimos o que di a lei boliviana que as autoridades comunais teñen un rol obrigatorio e fixemos unha cartilla sobre o rol das autoridades comunais na prevención da violencia dentro da familia. Así que abrimos outro burato, os promotores viñan e dicían que as autoridades dicían que non tiñan nada que ver, así que fixemos outro tipo de obradoiros coas autoridades das comunidades”. En Pando, executaron outro proxecto sobre violencia sexual e a partir del fixeron algunhas recomendacións á lei de violencia integral: “a enorme constatación é que saúde e xustiza están a pensar na poboación urbana, hispanofalante, mestiza das cidades. Se lle dis a unha muller que vaia a un servizo de saúde resulta que queda a unha semana da súa comunidade”.

•R especto ao novo escenario que se abre para a saúde intercultural co goberno do MAS, Alexia é escéptica, non só polos poucos recursos que está a destinar senón polo enfoque

Este programa execútano dúas mulleres líderes da CIDOB, e é o xerme para o nacemento dunha organización específica de mulleres indíxenas, as CNAMIB en 2007, que actualmente están nun programa de fortalecemento de mulleres indíxenas financiado pola UNFPA e a AECID. 32

77

Experiencias situadas

nesgado da interculturalidade, que visibiliza a cosmovisión Aimará pero non as culturas indíxenas de Terras Baixas. Para tratar de equilibrar o ese debate, FCI, conxuntamente co UNFPA, creou algúns espazos de diálogo entre goberno e a CIDOB, así como a CNAMIB, para que poidan participar na definición de políticas públicas interculturais. Un exemplo foi o taller “o rol das parteiras tradicionais de Terras Baixas” (Santa Cruz, 27 de xullo de 2011). O obxectivo era: “Achegar elementos conceptuais teóricos e prácticos para a incorporación do enfoque intercultural na atención de saúde materna, tomando en conta os coñecementos e sabedorías ancestrais das parteiras tradicionais”. Parteiras de máis de vinte comunidades de Terras Baixas, pertencentes á CNAMIB, fixeron un diagnóstico sobre o seu traballo nas comunidades, especialmente nos partos, visibilizando os seus usos e costumes, os seus saberes e achega á comunidade, así como as súas dificultades. O FCI e o UNFPA comprometíanse a sistematizar este diagnóstico participativo co fin de establecer protocolos de acreditación e remuneración para as parteiras e encontrar vías de articulación e transvasamento de saberes entre as parteiras e o persoal dos hospitais. O goberno, representado no encontro por dúas persoas do viceministerio de medicina tradicional e interculturalidade comprometíanse a incluír as demandas do encontro no Plan Estratéxico de Saúde Sexual e Reprodutiva.

Nese obradoiro, a líder indíxena de Terras Baixas, Justa Cabrera, explicábanos que nun enfoque de saúde intercultural é fundamental que se recoñeza o traballo de todas as parteiras e esixe que “elas tamén leven un rexistro de cantos nenos naceron na comunidade e que esa parteira poida beneficiarse cu apoio mensual ou cada seis meses, e que ademais eses nenos que naceron poidan ser rexistrados e esas nais embarazadas poidan beneficiarse do bono e poidan ter tamén unha boa atención”. Valora o traballo das parteiras pero non o sacraliza, non nega que hai partos complicados e fala da necesidade de traballar de forma coordinada cun sistema público que é máis inclusivo: “Se hai un parto complicado, que esas parteiras poidan vir ao hospital e ter un recoñecemento distintivo e que nos atendan. Trátase de facer unha coordinación entre parteiras e médicos para que poidan atendernos aos pobos indíxenas como á xente”.

Claves: •C ontacto previo con organizacións indíxenas de Terras Baixas, non chegan sen saber, hai coñecemento e vínculos afectivos a través de Alexia.

•A organización dá facilidades e a organización indíxena é a protagonista, executando directamente proxectos. “A nosa política é traballar organicamente, coa organización indíxena”. A CNAMIB sente o proxecto como seu, alto nivel de apropiación que non ten case ningún proxecto, non se senten utilizadas aínda que reclaman que xa teñen unha madureza como para xestionar os fondos directamente.

• F ortalecemento das organizacións indíxenas e concretamente de mulleres.

•O deseño e execución dos proxectos adáptanse aos seus tempos e necesidades das comunidades.

78

CAPÍTULO

Experiencias situadas

3

•H ai unha continuidade en diversos proxectos coa CIDOB e a CNAMIB •M aterial adaptado ás culturas orais, como un portafolios pictórico, moi divulgativo e que chega moi ben ás comunidades.

Experiencia 2 Marie Stopes (Cochabamba) Bio: Marie Stopes presta servizos de planificación familiar de calidade e un custo por debaixo do mercado en aborto seguro nos lugares onde esta práctica é legal (inclúe atención postaborto), saúde materno infantil e prevención da SIDA, incluíndo a circuncisión masculina.

Entrou en Bolivia en 1994, e ofrece estes servizos a través de unidades móbiles en áreas rurais e centros de saúde nas principais cidades, con convenios marco co ministerio de Saúde e cobrando tarifas por debaixo do mercado que garantan a calidade e sostibilidade dos servizos. Por outra parte, desenvólvense diversos proxectos de promoción e defensa de dereitos sexuais e reprodutivos, mediante os que se busca fortalecer o sistema público de saúde e outros servizos do Estado, coa participación das organizacións da sociedade civil, cuxos membros exercen a súa cidadanía.

Enfoque: • S aúde sexual e reprodutiva como dereito humano e cun enfoque inclusivo para que chegue a toda a poboación. A organización ten un posicionamento claro contra a despenalización do aborto e aposta por servizos seguros. No debate intercultural, a presidenta da organización en Cochabamba, Cecilia Cossío, presidenta de Marie Stopes en Cochabamba, considera fundamental que “as organizacións sociais, de mulleres, as autoridades tradicionais, e as Organizacións Territoriais de Base cumpran un papel protagonista na institucionalización da saúde intercultural e sen que o respecto á cultura negue dinámicas patriarcais”.

Estratexia: •P ara incluír un enfoque intercultural nos servizos que brinda Marie Stopes, apostouse por unha maior aproximación do persoal de servizo coa comunidade: “Primeiro teñen que coñecer a comunidade como é, cales son as súas prácticas nesta temática, como pensan e se ven. Neste afán estamos a descubrir que as desigualdades atópanse tamén nas culturas, por iso intentar que esas desigualdades se acurten, pero buscando equilibrios, respectando os dereitos de mulleres e mozas fronte a posicións moi machistas e patriarcais que hai en todas as culturas”. Hai catro anos empezaron a traballar coas autoridades tradicionais, un primeiro paso foi dar a coñecer a lei que recoñece a saúde como dereito: “A lei estaba feita pero non a coñecían, entón difundimos a lei para que se decatasen de que era o seu dereito”.

79

Experiencias situadas

A través das unidades móbiles nas zonas rurais traballan coas comunidades, “hai un intercambio directo coa comunidade e tamén se fan accións con autoridades a través de acordos, reunións, obradoiros, así como pola prestación do servizo. Analizamos a situación, as necesidades que teñen as mulleres nesta área na que somos expertas, e canalizámolas tratando de eliminar todas as barreiras para que poidan acceder ao servizo”. Cecilia advirte que non é doado, “o propio persoal da secretaría departamental de saúde non coñece a lei”.

Claves: • F ortalecer os servizos públicos a partir do transvasamento de saberes.

•A proximación do persoal de saúde ás comunidades, articulación coas autoridades tradicionais.

• F avorecer o coñecemento e a apropiación do dereito á saúde.

Experiencia 3 Colectivo Rebeldía (Santa Cruz) Bio: O Colectivo Rebeldía é fundado por activistas feministas e autodenomínase ‘feminista’. Comezou as súas actividades en marzo de 1995 cun proxecto de capacitación e actualmente teñen varios proxectos de capacitación e incidencia política financiados por Hivos-Holanda relacionados coa saúde sexual e reprodutiva dende un enfoque de empoderamento e con comunidades indíxenas de Terras Baixas.

Enfoque: •G uadalupe Pérez explícanos o seu enfoque feminista de dereitos humanos: “Cun enfoque de dereitos as mulleres indíxenas teñen que romper todos os mitos culturais igual que as mulleres que compartimos a cultura occidental, de apropiación dos nosos corpos e da capacidade reprodutiva das mulleres, é o mesmo, xa veña dun fundamento xudeocristián ou dunha teoría da complementariedade, as mulleres seguen estando nunha posición de subordinación e de que a reprodución, por calquera mito que fose, non depende delas”.

Estratexia: •S en negar as diferenzas, Guadalupe fala de construír “pactos e rebeldías comúns” entre mulleres brancas, urbanas e mestizas. Para iso é fundamental facer “diálogos o máis horizontais posibles” e que “o discurso sexa dito nos seus propios códigos”: “que elas teñan unha voz que non teñen, porque non puideron acceder aos foros de educación, que elas se decaten de canto poden achegarme a min. Este tipo de potenciamento é o que esta-

80

Experiencias situadas

CAPÍTULO

3

mos a facer pero é todo moi micro e moi atravesado polo acceso aos recursos, ao final nós xestionamos recursos e establécese unha relación perversa”.

•U nha das estratexias do Colectivo Rebeldía son os diagnósticos da realidade da comunidade: “mirar con elas e tamén con eles o que obstaculice a vida digna das mulleres, da comunidade, iso deunos moi boas resultados. Son cousas de pequenos impactos pero en termos de construción de poder e de sostibilidade, do que a xente constrúe autenticamente”. Estas investigacións participantes logo fanse públicas e convócanse ás autoridades da comunidade, despois convértense en plans de acción e materiais para difundir e para facer incidencia para que os servizos funcionen mellor. “As mozas e os mozos investigadores elíxeos a comunidade, respectamos as estruturas das súas decisións”. Tamén destacan, que a partir de temas concretos, como o VIH, pódense traballar dereitos sexuais.

•U n dos proxectos que Guadalupe recorda con máis aprecio é o de prevención de VIH co pobo chiquitano. Este xorde porque “había un medo dos pobos sobre o VIH, nós temiamos a construción dun novo mito para controlar a sexualidade”. E tivo moi bos resultados porque dende un tema concreto como é a prevención do VIH puidéronse falar de temas que teñen que ver con violencia contra as mulleres e machismo, contra os mitos da sexualidade; “Permitiu abrir o diálogo sobre a violencia que levabamos tanto tempo tratando de facelo, había un non pasarán dos homes, e relativizouse. Usamos o VIH como unha porta e foi enriquecedor, rompéronse moitos tabús”. Respecto á execución, formáronse investigadores/as indíxenas, cos que xa se fixera participación política, para facer un autodiagnóstico. “Eles fixeron o diagnóstico, a proposta, os materiais de difusión e nós fixemos de técnicas... Son investigacións participantes que se fan por comunidades, logo fanse públicas e convócanse ás autoridades, fanse plans de acción e materiais para difundir e fanse lobbys e incidencia para que os servizos funcionen mellor”.

•p osición política clara e pública a favor da despenalización do aborto, “Nós si falamos do aborto coas mulleres. Antes non o faciamos porque tiñamos medo a romper os vínculos, pero hai moito tempo revisamos que esa era unha actitude ben patriarcal e colonial, que se rompían os vínculos rompían. Nós temos unha axenda pública en defensa da despenalización do aborto e elas sabíano, entón calar iso con elas era moi utilitario de parte nosa para non romper os vínculos e seguir tendo lexitimidade. O aborto é un tema que debatemos pero non facemos campaña, invitamos ás indíxenas que queiran estar na campaña, e foron moitísimas a moitísimas reunións, están de acordo pero non poden facer a súa posición firme e pública. Pero iso pásalle a moitas mulleres urbanas tamén, xóganse o seu traballo, a entrada á súa casa... Nos foros sempre invitamos a dirixentes indíxenas, mesmo aínda que non compartan a despenalización. Sen prexulgar, na súa articulación coas organizacións de mulleres indíxenas parten desta premisa: Adoptar a axenda dos dereitos sexuais e reprodutivos para as mulleres indíxenas ten un prezo. Por iso, aínda cando as mulleres comparten todo isto silénciano nas súas estruturas mixtas. Iso dificulta que neste estado plurinacional elas teñan a voz máis alta, e iso non é novidade ningunha, pásalle

81

Experiencias situadas

a todas as mulleres coa axenda dos DS e DR pero aquí é unha emerxencia. Comparten o dereito ao aborto, comparten todo pero non se atreven a dicilo en público” Claves: •O utros tempos e ritmos. “Impuxémonos outros ritmos de traballo, as persoas que traballan connosco, as nosas aliadas, deben entender como son estes procesos, os ritmos son outros, os pensamentos son doutro xeito. Os ritmos indíxenas son máis lentos, máis lúdicos e divertidos, eles sufócanse cos nosos ritmos, dinnos que todo o facemos traballo, horario”.

“As mellores cousas que saen, saen no informal”.

•E stablecer pactos de rebeldía comúns entre mulleres mestizas, urbanas e mulleres indíxenas, rurais.

82

Claves feministas para o ciclo do proxecto

SOMOS MUCHAS #ACAMPADABCN

4

Claves feministas para o ciclo do proxecto

Neste apartado ofrecemos algunhas claves feministas para a reflexión nas diversas fases do ciclo dun proxecto que pretenda promover os dereitos sexuais e os dereitos reprodutivos (DS e DR).

Son claves políticas, non técnicas, tiradas na súa maioría do traballo de campo realizado en Nicaragua, O Salvador e Bolivia, que non pretenden dar ‘respostas de manual’ senón poñer o foco en cuestións que nos fagan pensar e afinar a ollada durante as distintas fases do ciclo de proxecto co fin de desenvolvelo de forma comprometida e coherente.

4.1. Antes de comezar É importante que a nosa organización teña un posicionamento político definido, claro e difundido sobre os dereitos sexuais e os dereitos reprodutivos, máxime cando estes dereitos son tan cuestionados e están no punto de mira dos diversos fundamentalismos (económico, relixioso e político).

Que debo preguntarme antes de planificar un proxecto de DS e DR?

O enfoque polo que optemos marcará a forma de abordalos, o compromiso e a aposta política da organización; polo tanto, antes de comezar a traballar os dereitos sexuais e reprodutivos é importante facerse dúas preguntas: Teño claro cal é o posicionamento político da miña organización con respecto aos dereitos sexuais e reprodutivos?

Ten a miña organización un enfoque coherente e comprometido sobre os dereitos sexuais e reprodutivos? Os DS e DR pódense abordar dende distintos enfoques que marcan unha postura política. Ningún enfoque é neutro, polo tanto é importante coñecelos, ter claridade conceptual sobre os dereitos sexuais e reprodutivos e as súas implicacións na vida das mulleres e os homes.

Cada vez que respondas a unha das preguntas que propoñemos neste punto, analiza a coherencia da resposta co posicionamento político e o enfoque que pretende promover a túa organización.

86

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

Podes traballar sobre a base dun ou varios dos enfoques explicados nesta guía, pero sexa cal sexa o que a túa organización defenda, reflexiona sobre de que xeito incorpora ou non o dereito a decidir como pedra angular do mesmo, e de que xeito participa das seguintes recomendacións dos movementos feministas: • Superar os enfoques máis tradicionais focalizados na saúde materno-infantil como prioridade do desenvolvemento e que vincularon a saúde a unha función reprodutora e maternal das mulleres.

• Superar os enfoques baseados en riscos e entender a sexualidade como unha parte integral da personalidade de cada ser humano en todo o ciclo de vida, que inclúe o goce, o pracer, a identidade, o dereito a reproducirse e a non se reproducir.

• Entender o exercicio dos DS e DR como parte dun proceso de empoderamento no que as mulleres -de forma particular- e os homes se apropien destes dereitos; como expón Marcela Lagarde, da Rede de Investigadoras pola Vida e a Dignidade das Mulleres: “As leis só non son suficiente, é importante apropiarse dos DS e DR, para que deixen de ser dereitos en lei e pasen a ser identidade, dereitos sentidos. Isto implica a individualidade das mulleres, liberdades... O dereito a decidir é a clave destes dereitos, marca unha diferenza entre ser suxeito de dereito ou ser obxecto de sexualidade”.

Outras preguntas e claves que ademais do teu enfoque axudaranche a definir a túa estratexia, son: • Como os conceptualizo? É necesario recuperar e explicitar o mandato de Acción do Cairo (1994) e a Plataforma de Acción de Beijin (1995) como mínimos e non quedar nos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio (ODM).

“Non hai que perder o pouco que gañamos. Trátase de seguir buscando estratexias para nomear, colocar e dar visibilidade aos dereitos sexuais e reprodutivos. Dende a sociedade civil temos que seguir pensando novas formas para seguir validando os dereitos sexuais e reprodutivos. Que máis temos que facer para facelos atractivos? Non perder a articulación dende mínimos, visibilizar esta articulación, para dicir que os dereitos sexuais e reprodutivos non se resolveron”, recomenda Eliana Cano de Católicas polo Dereito a Decidir en Perú.

87

Claves feministas para o ciclo do proxecto

Sabías que “o Fortalecemento do Diálogo Social e político en materia de DS e DR” é un dos obxectivos específicos da Estratexia de Xénero en Desenvolvemento da Cooperación Española? (2007)

• Recoñezo e nútrome de todo o traballo realizado polos movementos feministas e grupos de mulleres? A cooperación ten o compromiso de recoñecer o papel que xogaron os movementos feministas na conceptualización dos dereitos sexuais e reprodutivos e a súa inclusión na axenda pública. Por esa razón, calquera proxecto de desenvolvemento relacionado cos DS e DR ten a responsabilidade de tender pontes coas organizacións feministas do lugar onde está situada e dos lugares onde opera e telas en conta nas distintas fases do proxecto.

A cooperación pode ser un vector de transmisión e intercambio de saberes e prácticas en materia de dereitos sexuais e dereitos reprodutivos entre España e os países onde ten presenza. A colaboración directa co movemento feminista podería contribuír a cambiar o enfoque de intervención da cooperación oficial para transformalo nun enfoque integral de dereitos.

4.2. Programación Na programación, a partir do noso posicionamento político e da nosa experiencia previa neste tema, temos que concretar esa política nunha zona ou sector e fixar os medios necesarios para intervir. Polo tanto, as dúas preguntas básicas á hora de abordar esta primeira fase son: Que experiencia previa en DS e DR ten a nosa organización e que aprendemos dela, en positivo e en negativo?

Cales foron os referentes teóricos e prácticos da miña organización (internos e externos) á hora de traballar os DS e DR e que nos achegaron?

Unha vez incorporada esta aprendizaxe ao noso posicionamento político, para concretar a programación podemos realizar as seguintes preguntas: • En que eixos de Planificación Estratéxica da miña organización se mencionan DS e DR? Os dereitos sexuais e reprodutivos poden estar incluídos nalgún ou en todos os eixos ( saúde, xénero, educación, democracia e sociedade civil, goberno, etc...), e isto define o enfoque: O eixo en que estean incluídos pode marcar un enfoque político 88

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

premeditado e estratéxico, por exemplo, incluír os DS e DR nun eixo de cidadanía e sacalos do sector saúde. En calquera caso, como apuntaba Teresa Blandón, “temas como o dos DS e DR deberían de ser transversais a calquera proxecto de desenvolvemento, non importa cal nin de que vaia, porque ninguén pode saír da pobreza nin empoderarse á marxe do que lle acontece co seu corpo,”.

• Que temas concretos queremos traballar e como os abordamos dende un enfoque de dereitos? Podemos traballar temas concretos como a violencia sexual, a violencia de xénero, embarazos non desexados, partos inseguros, mortalidade materna, diversidades sexuais, saúde intercultural... a partir dos diversos dereitos32 que conceptualizamos (igualdade social e legal, autonomía sexual, liberdade e integridade corporal, dereito a decidir, dereito á información e educación sexual, atención e protección de saúde sexual e reprodutiva ou o dereito a optar por diversas formas de convivencia, entre outros).

Algunhas claves que nos axudarán a articular os DS e DR neses diferentes eixos e temas parten das seguintes cuestións: • Como se relacionan entre si os DS e DR? Segundo o O pleno exercicio principio de interdependencia, o pleno exercicio de dos DS e DR non cada un destes dereitos non é posible sen o desenvolveé posible sen o mento dos demais, se ben cada un ten o seu percorrido propio. Polo tanto o tema que elixamos para traballar desenvolvemento pode ter implicacións noutros que en principio non dos demáis previramos incluír na planificación. Por exemplo: os embarazos adolescentes están relacionados co dereito á información e educación sexual, pero tamén coa liberdade e integridade corporal (o dereito a non ser nai ou a ter relacións equitativas e saudables), co dereito a unha protección de saúde sexual onde os métodos anticonceptivos sexan accesibles, ou co dereito á igualdade de oportunidades e cos procesos de empoderamento.

O Colectivo Rebeldía en Santa Cruz traballou as diversidades sexuais en comunidades indíxenas a partir do tema de VIH, que era un tema que lle interesaba á comunidade: “Saía tanto o tema da homofobia no VIH que pensamos que había que abordar o tema da homofobia nas comunidades”, explícanos Guadalupe Pérez.

• Como se interrelacionan os dereitos sexuais e reprodutivos con outros dereitos como os políticos, sociais, culturais...? Esta interrelación é clave para un enfoque sistémico no que podemos considerar de forma transversal os DS e DR nun proxecto concreto de dereitos políticos e económicos, ou viceversa. Desta forma poderemos 32

Ver enfoque de Dereitos Humanos na primeira parte desta guía.

89

Claves feministas para o ciclo do proxecto

facer visible que a participación política das mulleres está intimamente relacionada con formas de convivencia e repartición de responsabilidades, ou tamén que os altos índices de mortalidade materna en comunidades indíxenas se conectan coa baixa participación política das mulleres indíxenas nos plans de saúde.

O Centro de Promoción da Muller Gregoria Apaza, en El Alto, despois dun longo percorrido traballando de forma separada estes dereitos, decidiu apostar por unha abordaxe interdisciplinar onde os temas polos que apostan, como a violencia machista ou o liderado de mulleres, transversalízanse nos diversos eixos (económico, político e social), permitindo un enfoque estrutural dos temas. “O proceso de xeración de ingresos debe ir acompañado dun proceso de autoestima para chegar á autoafirmación dos seus dereitos”, explícanos Cecilia Enríquez, directora deste centro.

No Salvador, Deysi Cheyne explicaba concisamente a relación necesaria entre tres enfoques, de xénero, de dereitos e de desenvolvemento: “É un tema estratéxico, se unha pensa seguir falando de empoderamento sen incluír nos procesos o tema do corpo, estamos moi limitadas. É tan importante como os dereitos económicos e políticos, se non se abordan os DS e DR non hai desenvolvemento”.

4.3. Identificación Na fase de identificación asentamos as bases do noso proxecto, determinando o problema sobre o que queremos traballar, a quen afecta e que queremos conseguir coa nosa actuación. Os contidos e propostas da identificación han ser coherentes coa programación xeral establecida e o enfoque dos dereitos sexuais e reprodutivos polo que se aposta politicamente. Tamén se incorporan no seu deseño e na súa propia concepción as recomendacións de avaliacións que sexan de interese para o caso.

Ao longo de toda esta fase e de xeito transversal ás diferentes análises a realizar nesta, será crucial o emprego de metodoloxías participativas: Como favorecemos a participación equitativa en todo o proxecto?

Transversalizar metodoloxías participativas con enfoque de xénero no proxecto dende o seu inicio, permitirá ás contrapartes, aliadas, e persoas/ grupos beneficiarias participar no diagnóstico inicial de protagonistas, problemas, obxectivos e alternativas, así como na avaliación continua do proxecto. Esta aposta permitiranos saír dun enfoque asistencialista, que converte ás persoas beneficiarias en obxectos asistidos, e imprimir a todo o 90

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

proxecto un enfoque de cidadanía, que parta do dereito a decidir de cada persoa sobre o seu corpo e a súa sexualidade.

“A participación é un tema que dende a cooperación é pouco abordado e un dos reclamos que o movemento feminista fixo á cooperación española nos Diálogos Consonantes”, como nos explicaba Sandra Guevara, unha das fundadoras do Movemento de Mulleres Mélida Anaya Montes no Salvador e actualmente traballadora de Mundubat.

Entender a participación con enfoque de xénero implica ter en conta que non todas as mulleres van percibir de igual xeito os dereitos sexuais e dereitos reprodutivos en canto a qué é prioritario, qué necesitan, qué desexan, así como tampouco todos os homes. Ademais do sexo e o xénero, outras variables como a etnia, a relixión, a cosmovisión, o estado civil, a orientación sexual, a idade, a situación en zonas rurais ou urbanas... tamén van influír en como estas persoas conciben e viven os DS e DR e participan no proxecto. Polo tanto, haberá que buscar mecanismos para que mulleres e homes, tendo en conta a súa diversidade, poidan participar en igualdade de condicións nas diversas fases do proxecto.

É clave realizar diagnósticos con metodoloxías participativas para identificar protagonistas, problemas, obxectivos e alternativas

Para a apropiación dos DS e DR por parte da poboación cada vez son máis as organizacións que apostan pola identificación de necesidades a partir de diagnósticos participativos da propia comunidade. “Mirar con elas e tamén con eles o que obstaculice a vida digna das mulleres, da comunidade, iso deunos moi bos resultados. Son cousas de pequenos impactos, pero en termos de construción de poder e de sostibilidade, do que a xente constrúe autenticamente é moi potente” (Colectivo Rebeldía). a) Análise de protagonistas: Á hora de analizar as persoas e grupos que potencialmente poden participar no proxecto é recomendable que te preguntes: • En quen estamos a pensar á hora de gozar e reivindicar estes dereitos? Dende onde miramos? Visibilizamos a diversidade dentro dos grupos? É importante non poñer unicamente no centro da mirada un suxeito muller heterosexual en idade reprodutiva.

Isto supoñería deixar fóra do marco de protección dos dereitos humanos a unha gran can91

Claves feministas para o ciclo do proxecto

tidade de persoas: adolescentes, persoas da terceira idade, homes adultos e persoas LGTB (lesbianas, gay, transexuais, transxénero, bisexuais). Se se quere traballar, por exemplo, na liña de servizos integrais de saúde reprodutiva para toda a poboación, hai que poñer atención aos que poden quedar excluídos destes: están contempladas as que non son nais? as que non están casadas?, as que son lesbianas ou transexuais?, as que viven en comunidades rurais?, as persoas que teñen algunha discapacidade?, as nenas e as mozas?

• Concibo ás persoas beneficiarias como suxeitos activos políticos con autonomía e capacidade de decisión? (enfoque de cidadanía) • Se para o diagnóstico utilizamos unha matriz de análise de importancia e influencia, sobre a base de que criterios valoramos estes factores e como priorizamos? Por exemplo, os grupos feministas en contextos como Nicaragua non son considerados importantes polo goberno, polo que poden considerarse con baixa capacidade de influencia fronte a tales instancias, pero podes outorgarlles alto grao de importancia pola súa capacidade de involucrarse, a súa traxectoria, a súa achega política ou a súa capacidade de influencia en determinados sectores poboacionais e traballo de base.

Na análise de especificidades de protagonistas, onde coloco aos movementos feministas? En temas como os DS e DR son cruciais como parte da sociedade civil, debemos ser conscientes de non invisibilizalos, sexa onde sexa que os coloquemos segundo o noso posicionamento (protagonistas directas, indirectas, excluídas...)

“Hai que analizar as capacidades para facer alianzas dende un punto de vista máis crítico e a longo prazo, investir de xeito máis eficiente e estratéxico para a transformación”, aconsella América Romualdo dende a organización feminista salvadoreña Las Dignas.

• Que papel lle recoñecemos ás organizacións locais?, son meras receptoras de recursos financeiros ou son voceiras que tamén inflúen nos axentes de cooperación do norte?

Dende La Corriente Feminista, en Nicaragua, expresan a necesidade de “dar aos vínculos da cooperación un sentido político, onde nós deixamos de ser meras receptoras de recursos financeiros e nos convertemos en voceiras dos dereitos sexuais e reprodutivos, pero tamén coa posibilidade de influír nos axentes da cooperación ao desenvolvemento no norte”. b) Análise de problemas e de obxectivos: Neste momento da análise é fundamental non perder de vista que o contexto determina a estratexia, non o enfoque. Para o exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos, 92

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

especialmente os máis polémicos e criminalizados como o aborto ou as unións entre persoas do mesmo sexo, temos que analizar o taboleiro de xogo no que estamos, ver que barreiras e, sobre todo, que oportunidades se abren, e cal é a forma máis intelixente de conseguir os nosos obxectivos sen ter que cambiar o enfoque.

Algunhas pistas para o diagnóstico que podemos ter en conta: • De que xeito están contemplados os dereitos sexuais e reprodutivos na constitución e lexislación do país/rexión onde traballamos? O marco lexislativo marca un contexto máis ou menos favorable para traballar determinados temas. Por exemplo, a penalización do aborto no Salvador e Nicaragua delimita unha barreira moi visible e indícanos que existe un contexto represivo para o desenvolvemento destes dereitos onde as mulleres que exercitan o seu dereito, abortando, acompañando ou realizando presión pública para despenalizar este dereito, están no punto de mira, sufrindo fustrigación, represión e penas de cárcere. Hai que estudar coidadosamente a estratexia para non incrementar unha situación de perigo, pero iso non impide que o noso enfoque siga articulándose en torno ao dereito a decidir e a autonomía das mulleres.

• Non debemos quedar só na análise do marco lexislativo: Se estes dereitos están recoñecidos, cal é a súa aplicación práctica? Seguindo co exemplo do aborto, en países onde haxa un contexto lexislativo máis favorable, como Bolivia, hai que afinar a mirada e ver se a lexislación é suficiente, e se se articulan os mecanismos necesarios para o cumprimento da lei. “Unha vez que se recoñecen os dereitos (en relación ao aborto seguro nos dous supostos lexislados en Bolivia) chega unha segunda etapa de posta en funcionamento, por exemplo: que a anticoncepción sexa gratuíta, que o aborto sexa en condicións seguras e a rede pública e privada garantan o servizo; garantindo a regulación da obxección de conciencia para que os profesionais da sanidade que non se vexan coa capacidade de practicar un aborto se retiren do proceso sen vulnerar os dereitos das mulleres”, expón Ariadna Tovar, de Women’s Link de Bogotá, cando nos fala da situación do aborto en América Latina.

A falta de accesibilidade a certos servizos públicos e privados (como servizos xinecolóxicos, o acceso a métodos anticonceptivos...) por vivir en zonas rurais de difícil acceso e a mobilidade limitada de moitas persoas tamén pode constituír unha barreira para exercitar dereitos sexuais e reprodutivos recoñecidos e regulados.

• Como inflúen a dimensión cultural e os estereotipos patriarcais no desenvolvemento destes dereitos? Por exemplo, nos programas para a prevención de embarazos non desexados que formulan un acceso a métodos anticonceptivos é importante o 93

Claves feministas para o ciclo do proxecto

traballo de sensibilización co imaxinario cultural e traballar a autodeterminación das mulleres dentro das súas parellas, desmontando os mitos en torno as infidelidades e abrindo o abano de roles das mulleres, máis alá de nais. Patricia Brañez, do Centro de Información e Desenvolvemento da Muller en La Paz así o expón: “Existe moito prexuízo respecto a métodos anticonceptivos: co condón é coñecido que os homes din que non senten nada, as mulleres ao perder a menstruación pensan que se non sangran non son muller completa, todo está moi ligado ao rol de nai. Tamén pensan que pode provocar cancro o uso dalgúns métodos..., non hai información real sobre beneficios ou non beneficios. Os homes teñen prexuízos ligados á infidelidade, que se as mulleres usan o T de cobre vólvense máis quentes e están a gardarse para outro, isto din tamén co método da abstinencia, e aí é onde as parellas as violan”.

• Que datos sobre a violación dos DS e DR hai sistematizados? Os datos oficiais nacionais sobre violación de DS e DR son indicadores de problemas e necesidades, pero adoitan escasear, especialmente en temas máis novos na axenda como a homofobia. Unha boa opción é rastrexar se no país onde se vai intervir existen informes sombra, normalmente elaborados por algún Observatorio ou organización con experiencia no lugar. “Moitos países levan informes sombra, realizados pola sociedade civil, a comités que monitorean os tratados de dereitos humanos. E moitas veces estes emiten recomendacións específicas a cada país abordando a vulneración de DDHH en relación á sexualidade e a reprodución. Por exemplo, Colombia tivo antes de 2006, varias chamadas de atención porque a penalización total do aborto violaba os dereitos fundamentais das mulleres, o dereito á vida e á integridade persoal e á non discriminación, empurraba ás mulleres a buscar servizos inseguros e moitas morrían, tiñan moitas secuelas, e estaban penalizadas. No Salvador tamén chamaron a atención en 2009 polos altos índices de mortalidade materna asociados á penalización do aborto. Estas chamadas de atención serven como ferramenta de presión política aos estados ou como ferramentas xurídicas para que revisen as súas lexislacións”, observa Ariadna Tovar, de Womens Link en Bogotá.

A falta de datos sobre determinadas temáticas incluídas nos DS e DR é un indicador dunha necesidade que deberá ser recollida no diagnóstico para ver o xeito de solucionala na fase de formulación do proxecto.

• Tivemos en conta as fortalezas ademais das dificultades? Ao analizar os problemas é importante un enfoque non só das barreiras que dificultan o exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos, senón das fortalezas que existen no desenvolvemento destes dereitos. Ademais de cuestións formais e institucionais (leis, programas públicos e privados), máis visibles, hai que poñer atención ás estratexias de apoio mutuo e solidariedade máis informais que despregaron historicamente as mulleres para exercitar os 94

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

dereitos sexuais e reprodutivos, dende a defensa da violencia machista ao parto. Isto permite saír dun enfoque das mulleres como vítimas, partir delas como axentes de cambio e recoñecer o seu papel no desenvolvemento destes dereitos. O empoderamento é precisamente fortalecer os mecanismos formais e informais que permiten a mulleres, e tamén a homes, ter o control dos seus corpos.

• Coñecemos os enfoques sobre DS e DR cos que se está a traballar na rexión onde actuamos?, cales son as críticas e demandas feministas ao respecto?, temos identificadas as organizacións feministas, organizacións de mulleres, grupos LGTB, etc, que traballan os temas do noso proxecto? Partir das estratexias que foron desenvolvéndose para defender os DSDR no contexto onde actuamos é importante para recoñecer o ‘bo facer’ dos axentes de cambio e aprender destes para actuar con máis eficacia.

En toda esta fase, independentemente das ferramentas que utilices, pensa que o enfoque é o que che dá a clave sobre como identificar os problemas e determinará o espectro de temas que vas ter en conta. Así, os problemas e obxectivos resultantes dunha análise traballada dende un enfoque materno-infantil serán moi distintos doutro realizado baixo un prisma de saúde integral: no segundo entrarán en xogo preguntas sobre outros factores como o ámbito social, ámbito medio-ambiental, proxectos vitais das mulleres máis alá da maternidade, etc. c) Análise de alternativas: Se as metodoloxías de identificación e a análise de problemas e obxectivos se fixo de xeito coherente co teu enfoque, todas as alternativas deberían ser coherentes tamén, de modo que non se deixen de lado determinados criterios máis políticos fronte a outros máis tecnicistas.

• Na matriz de valoración de alternativas, reflexiona sobre a coherencia entre o teu enfoque e os criterios de valoración que utilizas. Que criterios establecemos e sobre que base os definimos? E unha vez establecidos os criterios, sobre que base de variables se priorizan uns sobre outros? A selección da alternativa “óptima” leva inherente un grao de discrecionalidade en cada organización e en cada proxecto. A nosa organización outorga peso aos criterios de natureza política fronte aos de natureza exclusivamente técnica? Por exemplo, se valoramos o criterio de tempo dende un enfoque técnico baseado na eficiencia, priorizaremos a alternativa que nos permita executar a actividade en menos tempo, pero estaremos a desestimar a alternativa que permite traballar sobre os procesos de empoderamento, aínda que saibamos que é imposible ter resultados a curto prazo.

95

Claves feministas para o ciclo do proxecto

• Necesidades prácticas ou estratéxicas? Podemos discernir que é unha necesidade práctica e que é unha necesidade estratéxica no diagnóstico para logo priorizar na análise de alternativas, pero sen caer nunha visión dicotómica. Partimos de que o enfoque de xénero fai fincapé nas necesidades estratéxicas e isto non é banal respecto aos DS e DR: “Adoita verse o práctico e non o estratéxico, as ONG dinche que é máis importante meterse nos cintos de pobreza extrema e que as mulleres poidan ter a súa galiña e o seu porquiño, aínda que o útero o teñan desbaratado e estean a parir un fillo cada ano”. Non obstante non se trata de pasarnos a unhas necesidades para esquecer as outras, senón de traballar a interrelación entre ambas as dúas para ser coherentes cun enfoque de empoderamento. Por exemplo, poder usar métodos anticonceptivos, que é fundamental para a autodeterminación dos corpos, pode estar relacionado cun tema de accesibilidade (en prezo, lugares onde adquirilos) e tamén cunha cuestión cultural (que estean estigmatizados, considerados unha responsabilidade das mulleres dentro de relacións de poder onde teñen o control). Un servizo gratuíto ou alcanzable para acceder a métodos anticonceptivos (necesidade práctica) é tan necesario como a educación sexual que favoreza a equidade (necesidade estratéxica).

• Unha vez priorizada a alternativa óptima, como implicamos aos grupos cos que traballamos na definición da estratexia? Unha das críticas que se lle realiza á cooperación é a instrumentalización, especialmente de grupos de mulleres. Justa Cabrera, da CNAMIB, expresa como a partir deste malestar, tiveron que organizarse mellor: “Antes os obradoiros chegaban como mandato, era unha carreira, pero cando nós nos organizamos puxemos as nosas regras, esiximos o respecto da nosa forma e cronograma de traballo.

Decidimos cando e como e con quen traballamos. Somos un movemento social de mulleres que buscamos o respecto e temos que empezar por nós”.

• De cara a valorar a viabilidade como un dos criterios de priorización de alternativas, as estratexias de desenvolvemento deben ter en conta que barreiras teñen as mulleres á hora de programar os dereitos sexuais e dereitos reprodutivos nas súas organizacións, especialmente os máis polémicos como a despenalización do aborto. Existen mulleres que son referentes nas súas comunidades e que apoian estes dereitos pero que teñen dificultades para defendelos nas súas estruturas, ou que apoian estes dereitos de diferentes xeitos. Para xestionar a diversidade de aliadas, o Colectivo Rebeldía de Santa Cruz fala de “consolidar pactos e rebeldías comúns entre mulleres brancas, urbanas e mestizas. Para iso é fundamental facer “diálogos o máis horizontais posibles” e que “o discurso sexa dito nos seus propios códigos”. Outras organizacións, como a Asociación de Parteiras Rosa Andrade, traen a colación a xestión dos riscos: “ás veces custa convencer á cooperación de que é importante o traballo que realizamos e explicar que o facemos ás agachadas, arriscamos, porque os homes enfróntanse a nós”

96

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

4.4. Formulación ou Deseño É o momento de formular os trazos definitivos do proxecto. Axústase o Marco Lóxico partindo das análises realizadas na fase anterior e estruturando de xeito coherente e coordinado todos os elementos deste.

O enfoque de Marco Lóxico é unha ferramenta técnica pero non exenta de contido político. É a nosa carta de presentación e polo tanto debe reflectir con claridade o noso posicionamento político e enfoque á hora de abordar os DS e DR de xeito transversal: Estou a ser coherente á hora de formular as actividades, indicadores, resultados..?

Logo de establecer unha estratexia consecuente coa análise de problemas e alternativas da fase anterior, definimos a relación medios-fins sobre a que se vertebra a lóxica de intervención. Se durante os pasos anteriores mantivemos a coherencia entre o noso posicionamento político, enfoque e diferentes análises, aquí non será difícil mantela, aínda que neste percorrido (do obxectivo xeral aos resultados pasando por obxectivos específicos, actividades, recursos necesarios...) hai algúns puntos clave sobre os que deternos a reflexionar para detectar posibles incoherencias, en concreto: a) Actividades: • En temas como os DS e DR, onde o exercicio efectivo destes implica procesos individuais e colectivos de empoderamento, é importante non pensar as actividades coma se partisen de cero ou como parte de estratexias estancas: intégranse en procesos vivos dos que se nutren e que poden reforzar. Temos unha visión de actividades como acompañamento comunitario?

Isto é importante tamén de cara á sostibilidade, xa que en contextos políticos tan cambiantes como os de América Latina, a integración no traballo de base comunitario é o que nos garantirá a continuidade e apropiación do proxecto, tal e como explica Rosa María Mengívar, salvadoreña traballando en Cooperacció: “sinto que de súpeto impórtanse estratexias , e nesta rexión a continuidade non é a garantía. Moitas cousas que fai a cooperación despois déixallas ás municipalidades, e cambia a municipalidade e cambia todo. O mesmo a nivel presidencial, e quen me garante a sostibilidade se cambia o goberno? Ninguén”.

97

Claves feministas para o ciclo do proxecto

• Tamén neste momento é fundamental non perder o enfoque de cidadanía que coloca as beneficiarias como protagonistas e suxeitas activas: empregamos metodoloxías participativas para acordar prioridades e actividades?

• A transferencia de saberes sen caer en responsabilizarse dos servizos é un nó crítico por resolver nos debates arredor a como concibir as actividades relacionadas coa promoción dos DS e DR: por un lado, é importante fortalecer os sistemas públicos de saúde que garantan un acceso universal de calidade e con calidez, e as organizacións que traballan saúde sexual e reprodutiva poden fortalecer estes sistemas a partir da transferencia de saberes ao persoal de institucións públicas e mediante unha articulación orgánica. Por outro lado, un enfoque de cidadanía implica traballar sobre a esixibilidade de responsabilidade do Estado neste tema e non suplir os servizos. A que estamos a contribuír coas nosas actividades? Isto é fundamental de cara á sostibilidade.

Alexia Escobar, de Family Care International en Bolivia, contábanos a este respecto: “o que facemos de autocrítica é non ter traballado máis coordinadamente cos servizos de saúde, traballamos máis coa demanda e fixemos moi pouco coa oferta. Pero agora estamos a traballar con oferta e con demanda, estamos a traballar con provedores de saúde e coas organizacións de mulleres, a nosa política é traballar organicamente, coa organización indíxena,”. Dende O Salvador e Nicaragua, organizacións como a Colectiva Feminista ou o Grupo Venancia coinciden en que “garantir a saúde é responsabilidade do estado, entón quen ten que facer esa parte non é o movemento de mulleres que ten que resolverlle o problema abrindo clínicas e trasladando o centro de saúde e facéndolle o traballo ao estado.

Nós nos convenios deixamos claro que a saúde é dereito das mulleres e responsabilidade do estado. É importante porque é o xeito de devolverlle ás mulleres o dereito a reclamar pola súa saúde.“ Dentro do fomento do transvasamento de saberes como actividade, debemos reflexionar tamén sobre de onde a onde van os fluxos de saber e por que. De axencias de cooperación a goberno? De movemento feminista a movemento feminista ou a outras organizacións..?

• Os movementos feministas nos países visitados salientaban a necesidade de planificar como prioritarias actividades moitas veces entendidas como indirectas, derivadas ou secundarias, pero que en temas tan vivos, candentes e en permanente construción como os DS e DR son fundamentais, sobre todo de cara á incidencia política. Estou a dar prioridade e asigno recursos abondo a estas accións?

• Sistematización como actividade (valoración de procesos xa feitos).

• Priorizar procesos de diálogo e redes; Apoiar e xerar procesos para tecer alianzas: Encontros nacionais, rexionais, intercambios internacionais.

98

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

• Ter en conta a fenda entre a lexislación e a súa aplicación e promover a función de seguimento e vixilancia das leis como actividade por parte da sociedade civil (enfoque cidadanía). b) Indicadores: A autonomía e o empoderamento son procesos políticos persoais dificilmente cuantificables. Os indicadores, como ferramenta que pretende medir cambios sociais no status das mulleres respecto do exercicio dos DS e DR, teñen natureza política. Neste sentido, á hora de elaborar os indicadores hai dúas cuestións fundamentais: • A apropiación: definimos os indicadores coa participación das protagonistas? O empoderamento é un proceso único e diferente para cada persoa ou grupo de persoas.

• O cualitativo fronte ao cuantitativo: incluímos indicadores cualitativos de proceso, de impacto, de participación, de empoderamento? Por exemplo: como medimos o desenvolvemento por parte das mulleres dunha crenza na súa capacidade para promover cambios e o dereito a controlar o seu corpo e a súa vida? Para Morena Herrera, directora da Colectiva Feminista no Salvador, “a autonomía é unha cousa moi relacional (...) e é importante recoñecer os distintos graos de contribución ao recoñecemento destes dereitos e o seu exercicio, que non están tan recoñecidos na sociedade. Trátase de lograr cambios concretos. Os discursos son importantes, o recoñecemento conceptual é importante, pero tamén traducir iso a cambios concretos”.

Teño visión procesual cando establezo actividades e indicadores? Para América Romualdo, de Las Dignas, o gran reto da cooperación é ver os procesos: “A cooperación está moi orientada á actividade, os recursos... moi poucas ONGD ven os procesos. Hai cooperación solidaria que apoia procesos e hai aínda moita non solidaria que paga actividades e non apoia procesos de reflexión, de cambio, de xeración de masa crítica. Ese é o gran reto” c) Hipótese: Nos proxectos con temas tan conflitivos como os DS e DR, as actividades que formulan os movementos feministas e os resultados derivados destas xeran rápidas resistencias: Os mecanismos de autorregulación do patriarcado son fortes e porén moitas veces previsibles. Beber da teoría e da experiencia práctica feminista neste momento é crucial para desenvolver a nosa capacidade de prevelos, e poder valorar as alternativas para superalos e minimizar ou desactivar riscos de cara á viabilidade do noso proxecto.

99

Claves feministas para o ciclo do proxecto

Durante toda esta fase, non esquezas a natureza interrelacional dos DS e DR!: Calquera que sexa a temática do teu proxecto, pregúntate que posibles impactos e vinculacións ten cada actividade cos DS e DR.

4.5. Financiamento Partimos de entender que a fase de financiamento non é só un espazo onde buscar recursos e adaptarnos ás prioridades das financiadoras, tamén debe ser un espazo de incidencia política: a que se destinan os fondos e o impacto que teñen, tamén é política.

A dobre dirección dos procesos de financiamento permítenos interpelar aos gobernos sobre o destino dos fondos como exercicio de cidadanía e esixencia de coherencia de políticas públicas.

“Reposicionar entón o tema dos DS e DR na axenda do desenvolvemento é crucial e iso pasa por compresión pero tamén por diñeiro, non poden seguir sendo financiados estes temas marxinalmente”, defende Teresa Blandón.

Neste sentido, é importante a participación dos movementos feministas nos foros onde se definen as prioridades e faise incidencia a este respecto. Para Morena Herrera “non ten que ver necesariamente cos recursos dispoñibles senón coas prioridades de onde se poñen os recursos, e é importante que as feministas participemos aí, e quen participe que teña oportunidade de compartilo con outras para que nos adiantemos aos acontecementos.”

Dende a propia cooperación española valórase a pertinencia disto e a súa factibilidade: “Hai que dar fondos directamente á axenda do movemento feminista, creo que é algo que se pode conseguir, igual que ter unha porcentaxe de presupostos creo que é outra liña. Pero necesítase vontade política”.

A partir de aquí, hai outras cuestións clave sobre as que reflexionar á hora de buscar fondos para o noso proxecto: • Relación entre financiamento e despolitización dos DS e DR: á hora de buscar financiadoras afíns: fixemos un estudo para coñecer que financiadoras están no país e que tipo de proxectos financian? A este respecto debemos facer unha reflexión sobre as súas esixencias respecto á adaptación á linguaxe e as súas consecuencias sobre a conceptualización dos DS e DR: que impacto ten traballar cunhas ou outras financiadoras na despolitización destes?

100

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

Dende as propias ONGD traballando nos países visitados recoñécese esta adaptación: “hai unha modulación nos principios, estratexias... se observas os países, por exemplo, en Nicaragua sabes que che dan os convenios se non falas de movemento feminista porque se non non te van apoiar. (...) Esa é unha realidade que a propia AECID vive con polaridade e nós estamos enganchados a iso. Hai certa relación clientelar”. “Nós estamos a traballar os DS e Dr dende a autonomía do corpo e iso implica ver quen financiará un proxecto con estas palabras... aí hai que xogar cunha dobre axenda, metelo como un problema de saúde pública (...) pero estratexia clara non hai”.

En lugar de rebaixar o discurso, é posible reorientar as estratexias, buscar as axencias de cooperación máis abertas, máis sensibles aos DS e DR. • O financiamento pode fortalecer, pero tamén debilitar. En temas tan vulnerables como os DS e DR é fundamental xuntar forzas e evitar a duplicidade ou solapamento, que moitas veces implica debilitamento dos movementos feministas. Debemos reflexionar sobre o posible impacto na desarticulación dos movementos feministas pola competencia de subvencións. Dende Las Dignas reflexionan sobre como “en lugar de potenciar o activismo crítico de feministas hai unha captación para que non fagan activismo e se dediquen a facer proxectos de calquera cousa e se desmolibicen. É unha lóxica ben perversa instalada entre o patriarcado do Norte e o patriarcado do Sur”. Estamos a fomentar esta lóxica sen decatarnos?

Hai outras organizacións que estean a realizar proxectos de DS e DR coa mesma temática e enfoque? Pódese formular un cofinanciamento?

• Para a construción teórica e o empoderamento político moitas veces as necesidades van máis alá do económico. Os movementos feministas demandan xeitos de pensar noutras formas de achegar recursos máis alá do económico, valoramos que podemos achegar ou pedir en capital humano e intelectual? Para Morena Herrera “a cooperación española achegou pouco de xeito explícito. Nalgúns casos, como o de Euskal Fondoa, que de xeito indirecto formulan que os programas que se apoien sexan de DS e DR, ou a través do financiamento multilateral como o UNFPA, pero é pouco. Iso tamén influíu nas dificultades do propio movemento feminista. Neste terreo non sinto que houbese unha grande achega. Por exemplo todo o debate que houbo no Estado español en relación á lei do aborto, iso non repercutiu nas ONGD españolas en traducir información, formación, foron escasos.“ • O xeito no que articulamos o fluxo do financiamento tamén é importante, xa que este adoita debuxarse con carácter vertical. Aquí a cooperación debe xogar un papel de ponte, intentando que o financiamento se articule nunha lóxica horizontal feminismo-feminismo, non país Norte-país Sur. 101

Claves feministas para o ciclo do proxecto

4.6. Execución e seguimento O carácter transformador ou non do noso proxecto e a coherencia do noso enfoque ao longo deste concrétase nesta fase de aplicación práctica. Neste momento, as dúas claves sobre as que reflexionar veñen determinadas por dúas preguntas: quen executa e dá seguimento? e, como? a) Quen executa? Con quen nos aliamos?

En coherencia con todo o desenvolvido nos puntos anteriores, aquí é fundamental cambiar o enfoque tradicional de intervención e pensar na poboación como protagonista e suxeito activo, non como mera beneficiaria, a través dunha concepción participativa e non meramente executora do proxecto. Isto implica: • Pensar en alianzas estratéxicas: unha vez identificada e seleccionada a poboación específica coa que traballar, sabemos que grupos organizados traballan xa con ela? En temas como os DS e DR, atravesados por especificidades culturais, asignacións de xénero e procesos persoais, os espazos de confianza poden determinar os resultados: organizacións sociais de barrio, xuvenís, de mulleres etc., poden ser a porta de entrada a poboación específica ou cativa.

• Executar as actividades a través de contrapartes que cumpran principios de recoñecemento, respecto e posicionamento político respecto aos DS e DR. Traballamos coas contrapartes unha visión común e un enfoque e posicionamento político coherente co noso? Priorizamos entre as miñas contrapartes aos movementos feministas?

• Saír do asistencialismo e mirada de vítima e instrumental na que se adoita incorrer en programas de saúde sexual e reprodutiva, mantendo a coherencia coas recomendacións feitas para a fase de análise de protagonistas. “É un tema de responsabilidade e cidadanía.

Xa temos claro que non somos vítimas, porque se o somos segue estando a solución fóra e é traer máis control ás nosas vidas”, explica Geni Gómez, do Grupo Venancia.

Non só hai que mirar cara a fóra, tamén é importante ter unha ollada crítica cara a dentro: a persoa responsable da oficina e/ou do proxecto en terreo, sexa local ou expatriada, ten sensibilidade e formación en DS e DR? Coñece o contexto e as organizacións feministas e de mulleres? A institucionalización ou non da mirada de xénero feminista é determinante para lograr resultados transformadores e agora mesmo o impulso destes dereitos non é estratexia institucional, senón que depende da presenza de feministas nos organismos de cooperación, como explica Mariana Moisa, 102

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

da Colectiva Feminista: “O vínculo que poida chegar a existir entre a cooperación e os movementos neste país fai máis referencia ás persoas que a unha visión da cooperación, hai xente que é a nosa aliada e iso é o que pesa. Eu se tivese que elixir faría un perfil e diría que aquí ten que chegar a xente que estea comprometida e sexa feminista.” b) Como se executa?

O sistema de xestión, execución e seguimento do proxecto ten unha vinculación directa co enfoque elixido e plasmado nos obxectivos. Como executemos, polo tanto, reflectirá o grao de coherencia alcanzado no noso marco lóxico. Criterios como a participación, a claridade conceptual, o compromiso e a articulación determinarán o impacto final deste.

• O equilibrio entre as fases anteriores e esta virá garantido pola premisa das metodoloxías participativas como punto transversal, dende a identificación ata a posta en funcionamento dos plans de acción dentro das comunidades, implicando tanto mulleres coma homes e involucrando ás autoridades comunais para difundir as medidas e facer incidencia.

Pero ademais, un enfoque de acción-reflexión-acción implica a asunción de que o noso posicionamento político non só se defende no papel: é no momento da execución cando se desvelan as incoherencias entre o que dicimos e o que facemos (ou o que non facemos). Para Helen Dixon, consultora en DS e DR en Nicaragua, “moitas ONG non acompañan a construción de mensaxe coa organización de suxeitos organizados, de redes locais, de movemento. Entón queda moito no discurso sen espazos de acción. Teñen o problema de que como son un corpo legal que ten que render contas ante o estado, cando hai potencial de conflito político hai tendencia a retirarse a unha distancia discursiva moi naif, e non é unha proposta de negociación, é unha retirada de posicionamentos. Moitas ONG fan iso, cando hai conflitos non queren confrontar, pero non se pode falar de cousas como DS e DR sen ir á as marchas, sen falar de aborto, non podes botarte para atrás ou non asumir o que implica en termos de confrontación política. Outra cousa é como fas a confrontación política.”

• Non perder o enfoque intercultural e da diversidade posto en funcionamento na identificación: adaptamos a execución ao contexto e necesidades da diversidade das mulleres ou grupos de persoas beneficiarias? Estamos a ter en conta a diversidade dentro da diversidade? Aquí debemos ter en conta moitas variables: a adaptación a tempos, garantir a súa liberdade, a súa seguridade, a súa participación... Como di Geni Gómez, 103

Claves feministas para o ciclo do proxecto

“recoñecer o ámbito cultural da sexualidade”. Tamén respectar os ritmos e os códigos culturais diversos. En palabras de Guadalupe Pérez, do Colectivo Rebeldía: “Impuxémonos outros ritmos de traballo, as persoas que traballan connosco, as nosas aliadas, deben entender como son estes procesos, os ritmos son outros, os pensamentos son doutro xeito. Os ritmos indíxenas son máis lentos, máis lúdicos e divertidos, eles sufócanse cos nosos ritmos, dinnos que todo o facemos traballo, horario”.

• Unha boa planificación do sistema de seguimento implica facer unha análise continua dos obstáculos e unha sistematización periódica, co obxectivo de identificar e distinguir boas practicas das prácticas nefastas, e compartir experiencias que poidan ser replicadas, enriquecidas, melloradas.

4.7. Avaliación Partimos de que a propia natureza dos proxectos que traballan DS e DR, como procesos vivos, requiren dunha avaliación flexible e permanente. Como en calquera outro proxecto, a avaliación debe incorporar a perspectiva de xénero e utilizar metodoloxías participativas para analizar a pertinencia, o impacto, a eficiencia, a eficacia e a sostibilidade do proxecto coa finalidade de facer, se fose necesario os axustes necesarios.

Neste percorrido, algunhas cuestións claves son: • Contamos cunha liña de base pensada en termos de empoderamento das mulleres, a partir da cal poder verificar os supostos orixinais en relación aos roles de xénero, capacidades e graos de autonomía das mulleres? Aquí entran en xogo os indicadores de proceso específicos para DS e DR dos que falabamos na fase de formulación: como avaliamos cuestións cualitativas como o control do propio corpo? Pensa no impacto en cada un dos DS e DR da lista que che ofrecemos no apartado de enfoque de dereitos.

• Contamos cun comité asesor con mulleres feministas e un equipo avaliador con expertas nas temáticas traballadas? O sentido político outorgado ao noso proxecto en todas as fases anteriores non pode perderse nesta, a avaliación non debe ser realizada por persoas que só teñan a capacidade técnica pero non o enfoque político.

• É importante que haxa unha devolución de todo o ciclo do proxecto á poboación, dende a identificación ata a avaliación final buscando os métodos participativos máis apropiados para favorecer as súas achegas ao proceso. Para Janina, representante do Colectivo Nacional LGTB de Bolivia, “as ONGD fixeron un fermoso traballo, pero á hora da verdade non se reflectiu ese resultado, ti ves o resultado e tes que verte reflectido, suponse que foi participativo. Cando se saca un resultado, unha proposta e a miras e non te reflexas, algo está a pasar. Eu non sei por que acontece, se é polos executores, ou o financiamento, creo que é por ambos os dous”.

104

Claves feministas para o ciclo do proxecto

CAPÍTULO

4

Dentro dos cinco criterios de avaliación, algunhas cuestións son máis sensibles que outras. Algúns exemplos concretos de preguntas que podemos facernos son: • Dentro do criterio de pertinencia: quen determinou as prioridades? quen e como identificou temas, problemas e necesidades? O axeitado é que o faga a propia poboación, pero moitas veces caemos en “modas da cooperación”, e a pertinencia vén determinada soamente porque existen fondos. Un exemplo é o tema do traballo con masculinidades: algunhas organizacións viron a necesidade de traballalo a partir da detección participativa de necesidades, pero noutros casos é resultado da presión dos doadores, tal e como explicaba Klemen Altamirano, da Colectiva de Mulleres de Masaya: “por un lado hai presión de doadores polo traballo cos homes, e se non nos aclaramos as mulleres de cal é o noso cravo, que imos facer cos homes. Ademais se eles queren aclararse, teñen necesidade de debater e resolver os seus problemas, pois que se xunten, que vexan como fan, non imos quitar fondos ás mulleres... pero nós tivemos dende insinuacións ata imposicións de que hai que traballar con homes. Eu como muller na condición de desigualdade que temos non vou dicirlle a un home que cambie, porque me vai ver como iso, pero se llo di outro home ten máis credibilidade e forza para eles. Entón se me di un doador que hai que traballar con homes eu non teño nada que facer con eles.“ • Dentro do criterio de impacto: É importante visibilizar tanto os impactos positivos sobre as relacións de xénero e os procesos de empoderamento e autonomía das mulleres, coma os impactos negativos que puidesen erosionar o estatuto de cidadanía destas.

• deteriorouse a situación das mulleres na súa autonomía respecto á situación de partida, ou en comparación coa posición dos homes?

• reforzamos o rol reprodutivo das mulleres ou incrementado a súa carga de traballo?

Mantemos o paradigma de mulleres-nai?

• continúan a ser as mulleres as únicas responsables dos DS e DR? • xerouse inseguridade, violencia? provocamos situacións de risco das protagonistas?

• xerouse estigmatización dalgún grupo poboacional polo xeito de abordar o tema?

Por último, recordar a necesidade de avaliar con visión a longo prazo, “ter en conta efectos a longo prazo, non é tan doado de determinar o efecto dos informes sombra ou da educación sexual, é un proceso que leva moito tempo para ter resultados concretos”, e por suposto avaliar o nivel de participación das mulleres en todas as etapas.

105

CACU: Cáncer de colo uterino CDD: Católicas polo Dereito a Decidir CDN: Convención para os Dereitos do Neno CEDAW: Comité sobre a eliminación de todas as formas de discriminación CEPAL: Comisión Económica para América Latina e o Caribe CIDEM: Centro de Información e Desenvolvemento da Muller CIE: Consello pola igualdade e a equidade CIES: Centro de Saúde sexual e reprodutiva CJM: Centro Xurídico da Muller CNAMIB: Confederación Nacional de Mulleres Indíxenas de Bolivia CMCC: Comunidade Mulleres Creando Comunidade CMM: Colectiva de Mulleres de Masaya CONAMQ: Consello Nacional de Ayllus e Markas do Qullasuyu CPA: Concertación Feminista Prudencia Ayala CPE: Constitución Política do Estado CPMGA: Centro de promoción da Muller Gregoria Apaza CSBR: Coalición Sexual and Bodity Rights in Muslim Societies CSUTCB: Confederación Sindical Única de Traballadores Campesiños de Bolivia DS y DR: Dereitos sexuais e dereitos reprodutivos

108

GLOSARIO DE SIGLAS

FCI: Family Care International FED: Fondo para a Equidade de Xénero FMLN: Fronte Farabundo Martí para a Liberación Nacional FSLN: Fronte Sandinista de Liberación Nacional IMU: Instituto de Investigación, Capacitación e Desenvolvemento da Muller IPAS: International Project Advisory Services IPPF: Federación Internacional de Planificación Familiar ISDEMU: Instituto Salvadoreño para o Desenvolvemento da Muller ITS: Infeccións de transmisión sexual IVE: Interrupción voluntaria do embarazo MAP: Marcos de Asociación País MAS: Movemento ao Socialismo MINSA: Ministerio de Saúde ODAC: Oficina de Denuncia e Atención Cidadá OJM: Oficina Xurídica da Muller OMS: Organización Mundial da Saúde OTC-AECID: Oficina Técnica de Cooperación da Axencia Española de Cooperación Internacional OTRAF: Organización de travestís e transexuaies femininas de Bolivia PAS: Plans de Actuación Sectorial 109

PIDESC: Pacto Internacional de Dereitos Econ贸micos, Sociais e Culturais PLC: Partido Liberal Constitucionalista SEDES: Servizo Departamental de Sa煤de SUMI: Seguro Universal Materno Infantil TLGB/LGTB: Trans, lesbianas, Gays e Bisexuais UNFPA: Fondo de Poboaci贸n de Naci贸ns Unidas USAID: Axencia de Desenvolvemento Internacional dos EEUU

110

Balance Alternativo. Plataforma de Acción Mundial, Bejing +15, Movemento Feminista de Nicaragua e a Rede de Mulleres coa Violencia, Nicaragua, marzo 2010. Dispoñible en: http://movimientofeministanicaragua.org/index.php?option=com_rokdownloads& view=file&Itemid=32&id=44:beijing-15 BENHABIB Seyla: “Cultura, derechos humanos y minorías vulnerables. una modesta propuesta”, Ceremonia de Investidura como Honoris Causa na Universidade de Valencia, 8 de novembro de 2010. www.uv.es/iued/actividades/benhabibdiscurso1.pdf Carta de Derechos sexuales y Reproductivos, IPPF, www.ippf.org/ NR/rdonlyres/782CFA13-BEF5-4370-B186-687606DB32E9/0/ SexualRightsShortSpanish.pdf Carta de Derechos sexuales y reproductivos, Federación de Planificación Familiar de España (FPFE),www.fpfe.org/files/t_pdf/carta_de_derechos.pdf CONCIENCA FEMINISTA, “Unas preguntas para María Galindo de Mujeres Creando”, abril 2007. http://concienciafeminista.wordpress.com/2008/11/17/unaspreguntas-para-maria-galindo-de-mujeres-creando/ COORDINADORA ESTATAL DE ORGANIZACIÓNS FEMINISTAS, Informe sobre la situación actual de la nueva ley de salud sexual y reproductiva y de interrupción voluntaria del embarazo en el Estado español tras año y medio de aplicación: entre la teoría y la práctica, 28 de septiembre de 2011. Dispoñible en www.feministas.org/spip. php?article301 Consenso de Brasilia, XI Conferencia Rexional sobre a Muller de America Latina e o Caribe, xullo del 2010, www.eclac.org/mujer/noticias/paginas/5/40235/ ConsensoBrasilia_ESP.pdf COOK Rebecca y DICKENS Bernard M., “Dinámicas de los derechos humanos en la reforma de las leyes del aborto”, www.gire.org.mx/contenido.php?informacion=151 DEL RÍO, Amaia e LlEÓ, Rocío (coords.) El Espacio Crítico feminista. Alianzas entre ONGDs y organizaciones de mujeres latinoamericanas. ACSUR – Las segovias e Hegoa, 2009. http://www.acsur.org/IMG/pdf/Espacio_Critico_Feminista-2.pdf

112

BIBLIOGRAFÍA

Educación de la sexualidad: Guía Básica de consulta para docentes, Ministerio de Educación, Nicaragua, 2010, www.unfpa.org.ni/publidoc/SSR%20Estudios%20e%20 Investigaciones/mined-unfpa%20%5B29-11-2010%5D.pdf Guía para programas y proyectos de Salud sexual y Reproductiva en África, Programa VITA, Programa de Cooperación ao Desenvolvemento en Saúde para África, 2005. Axencia Española de Cooperación Internacional (AECI) http://fcsai.isciii.es/ formacion/pdf/Guia_para_Programas_y_Proyectos_Salud_Sexual_y_Reproductiva_ en_Africa.pdf GÓMEZ Sara, BLANDÓN Marta María, Los rostros detrás de las cifras. Los efectos trágicos de la penalización de aborto terapéutico en Nicaragua, IPAS, 2007, www.ipas. org/Publications/asset_upload_file689_3316.pdf GONZÁLEZ VÉLEZ, Ana Cristina (coord.), Causal Salud. Interrupción legal del embarazo, ética y derechos humanos. Mesa pola Vida e a Saúde das Mulleres e Alianza Nacional polo Dereito a Decidir, 2008. www.despenalizaciondelaborto.org.co/IMG/ pdf/libroCausalSalud.pdf GONZÁLEZ VÉLEZ, Ana Cristina, Una mirada analítica a la legislación sobre interrupción del embarazo en países de Iberoamérica y el Caribe, Serie Mujer y Desarrollo nº110, CEPAL, Nacións Unidas, 2011.

LAGARDE Y DE LOS RÍOS, Marcela. Para mis Socias de la Vida, de. Horas y Horas, Madrid, 2005 LOPÉZ CRUZ, Marusia (coord.), Violencia Contra Defensoras de Derechos Humanos en Mesoamérica. Un diagnóstico en construcción. Actualización 2010/2011, Fondo Centroamericano de Mulleres, http://www.awid.org/esl/Library/Violencia-ContraDefensoras-De-Derechos-Humanos-En-Mesoamerica.-Un-Diagnostico-EnConstruccion.-Actualizacion-2010-2011 LÓPEZ VIGIL, María. Para despenalizar el aborto hay que despenalizar la conciencia.

Católicas polo Dereito a Decidir Nicaragua e IPAS Centroamérica, 2010. Dispoñible en http://sidoc.puntos.org.ni/isis_sidoc/documentos/13192/13192_00.pdf Los cuerpos del feminismo nicaragüense. Programa Feminista La Corriente, 2011

113

Más allá de la cooperación al desarrollo, derechos sexuales y reproductivos en Bolivia, Ecuador y Perú, Red Activas, maio 2011.

MIYARES, Alicia: “Derechos sexuales y reproductivos en América Latina,” en Pensamiento Iberoamericano nº9: Feminismo, Género e Igualdad. Marcela Lagarde e Amelia Valcárcel, coords. Madrid, septiembre 2011. Dispoñible en www. pensamientoiberoamericano.org/xnumeros/PensamientoIbero9.pdf MILLER, Alice M., Human Rights and Sexuality: First Steps toward Articulating a Rights Framework for Claims to Sexual Rights and Freedoms.Programa para o Estudo da Sexualidade, Xénero, Saúde e Dereitos Humanos, Joseph L. Mailman School of Public Health, Columbia University, New York.

Reflexiones del movimiento feminista de Nicaragua: La relación con la cooperación al desarrollo para el empoderamiento de las mujeres. Diálogos Consonantes, Antiga, Guatemala, 2010 PROMSEX, Informe alternativo de organizacións da sociedade civil ao comité de dereitos económicos, sociais e culturais sobre a situación da saúde sexual e reprodutiva no Perú, abril 2011.

SALINAS MULDER Silivia e CASTRO MANTILLA María Dolores, Diagnóstico sobre el Estado actual de la salud y los derechos sexuales y reproductivos en Bolivia, 2011, http://207.58.191.15:8180/xmlui/bitstream/handle/123456789/321/ DIAGN%C3%93STICO%20SDSDR%20PARA%20DIFUSI%C3%93N. pdf?sequence=1 SASSEN, Saskia, Contrageografías de la globalización. Género y ciudadanía en los circuitos transfronterizos. Traficantes de Sueños, Madrid, 2003.

SATZ, Debra: “Feminist Perspectives on Reproduction and the Family”, 2006, en Stanford Enciclpedia of Philosophy SILIVIA GIL, “Feminismos, genealogía de las diferencias”, en periódico Diagonal, xaneiro de 2011, nº119, www.diagonalperiodico.net/Feminismos-genealogia-de-las. html

114

BIBLIOGRAFÍA

TALPADE MOHANTY Chandra, “Bajo los ojos de Occidente: academia feminista y discursos coloniales”, en Descolonizando el feminismo. Teorías y prácticas desde los márgenes, en SUÀREZ NAVAZ Liliana e HERNÁNDEZ Rosalva Aída (eds.), Cátedra, 2008, p 122.

VALLS LLOBET, Carme, Mujeres, Salud y Poder, Cátedra, 2009.

WRIGHT, Timothy Robert, Making Gays in a Queer Place: AIDS, Modernization and the Politics of Sexual Identity, Doctoral Dissertation, USA, 2006 Algúns recursos web:

www.alianzassr.org: plataforma salvadoreña que promove o respecto ao exercicio dos dereitos sexuais e dereitos reproductivos con equidade de xénero da poboación salvadoreña a través información, capacitación, comunicación e incidencia política. http://agrupacionporladespenalizacion.blogspot.com: Agrupación salvadoreña para a despenalización do aborto terapéutico, ético, euxenésico no Salvador por medio de diversas estratexias de distintos actores sociais, coa perspectiva de dereitos Humanos e de xustiza para as mulleres dende os ámbitos xurídico, médico e teolóxico. www.americalatinagenera.org/es/ : portal de xestión de coñecemento para a igualdade de xénero en América Latina. www.feministas.org: Coordinadora de Organizacións Feministas do Estado Español. http://observatoriodeviolencia.ormusa.org/: Observatorio contra a Violencia posto en marcha por ORMUSA (Organización de Mujeres Salvadoreñas por la Paz). Inclúe información sobre feminicidios, violencia intrafamiliar, violencia social, violencia sexual e violencia e medios de comunicación. www.redactivas.org/: plataforma de organizacións que promoven e defenden a igualdade de xénero, a saúde e os dereitos humanos, incluídos aqueles asociados á sexualidade e á reprodución. www.worldabortionlaws.com/map/: mapa sobre a lexislación sobre o aborto en todos os países do mundo elaborado anualmente polo Centre for Reproductive Rights.

115

www.worldsexology.org/about_sexualrights_spanish.asp: Declaraci贸n de dereitos sexuais. World Association for Sexual Health. www.cidem.org.bo: Observatorio MANUELA Violencia, Feminicidio e Mulleres en Risco do Centro de Informaci贸n e Desenvolvemento da Muller. Realiza o bolet铆n feminista La Escoba.

116

Resumo traballo de campo: Listaxe de persoas entrevistadas e organizacións visitadas O Salvador

118

Nome

Posto e Organización

Bio organización

Técnica

África Sanchís

Responsable de programas de gobernabilidade e xénero OTC- AECID

Oficina Técnica de Cooperación da Axencia Española de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento

Entrevista en profundidade

Beatriz Yarza

Responsable de programas de Saúde, auga e acción humanitaria OTC-AECID

Oficina Técnica de Cooperación da Axencia Española de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento

Entrevista / Xuntanza para coñecer os programas en SSR da cooperación española no país.

América Romualdo

Coordinadora área formación e investigación – Las Dignas

Las Dignas é unha organización política feminista que traballa no Salvador dende os Acordos de Paz de 1990. Traballan en investigación e incidencia política e tamén en formación e asesoría legal e psicolóxica a mulleres.

María Teresa Trejo

Coordinadora área de Comunicación – Las Dignas

Nilda Ríos

Consultora en xuventudes e saúde sexual e reprodutiva.

Pro-salud.

Grupo de discusión

ANEXO

MªElena Avarado (Kelly)

Coordinadora Concertación Prudencia Ayala CIE Mesa pola autonomía do corpo das mulleres

A Concertación feminista Prudencia Ayala (CPA) é unha coordinadora que aglutina máis de 20 organizacións feministas e de mulleres, e máis de 70 feministas independentes. Traballan dende hai máis de 10 anos polos DDHH das mulleres.

Entrevista en profundidade

Morena Herrera

Coordinadora da Colectiva Feminista.

Fundadora de Las Dignas.

Impulsora da Agrupación Cidadá pola despenalización do aborto

A Colectiva Feminista para o Desenvolvemento Local é unha organización dedicada á construción do movemento de mulleres, con liñas de traballo en fortalecemento asociativo, dereitos sexuais, violencia e seguridade, municipalismo, economía feminista, participación política e fortalecemento interno.

Entrevista en profundidade

Mariana Moisa

Comunicación da Colectiva Feminista

Deysi Cheyne

Directora do Instituto de Investigación, Capacitación e Desenvolvemento da Muller. Están na CPA, no CIE e a Alianza polos DSDR. Membro de Católicas polo dereito a decidir (Católicas por el derecho a decidir).

Entrevista / Xuntanza para coñecer os programas e estratexia da Colectiva O Instituto de Investigación, Capacitación e Desenvolvemento da Muller é unha asociación feminista que loita polos dereitos humanos das mulleres dende 1986. Realizan investigación, procesos educativos-organizativos, proxectos de desenvolvemento, de intervención comunitaria e educación popular, así como procesos de incidencia política.

Entrevista en profundidade

119

Asociación de Parteiras de Suchitoto

A Asociación de Parteiras Rosa Andrade traballa dende hai máis de 20 anos na atención a mulleres durante o embarazo, parto e puerperio, así como en asesoría para a planificación familiar, dereitos sexuais das mulleres, violencia de xénero, dereitos económicos das mulleres e desenvolvemento local.

Marisol Flores

Promotora Programa DSDR, Concertación de Mulleres Suchitoto

A Concertación de Mulleres de Suchitoto é un espazo de coordinación de organizacións locais que traballa dende 1991 en 4 áreas: dereitos sexuais e dereitos reprodutivos, área por unha vida libre de violencia cara ás mulleres, fortalecemento organizativo e desenvolvemento económico para as mulleres.

Maria Dolores Hernández

Asociación de Parteiras de Suchitoto

Marleni del Carmen Ortiz

Coordinadora área de prevención da violencia contra as mulleres, Concertación de Mulleres de Suchitoto

Wilma Coreas

120

Grupo de discusión

Entrevista / Xuntanza para coñecer o traballo en DSR da Concertación de Mulleres de Suchitoto

ANEXO

Guadalupe Portillo

Coordinadora do Fondo España – UNFPA para o proxecto rexional sobre violencia sexual

Dende 2006 o Fondo de Poboación de NNUU (UNFPA) e a AECID crearon un fondo de cooperación para América Latina co obxectivo de promover e protexer os dereitos reprodutivos, dereito á saúde e o dereito ao desenvolvemento, cun programa baseado en 4 eixos: xénero, dereitos reprodutivos e redución da pobreza; migración e desenvolvemento; empoderamento de mulleres indíxenas; seguridade das mulleres e erradicación da violencia sexual.

Entrevista en profundidade

ONG españolas integrantes da Mesa de Xénero coa OTC

Rosa Mª Menjivar

Cooperacció

Cooperacció é unha ONGD catalana feminista creada en 1994, para contribuír ao empoderamento das mulleres, á defensa dos seus DDHH e ao logro da equidade de xénero. Traballan a partir das propostas dos movementos feministas e de mulleres.

Grupo de discusión

121

Sandra Guevara Sofia Hernandez

Mundubat (Sandra foi fundadora das Mélidas)

Mundubat é unha ONGD creada en 1988 en Euskadi centrada na defensa dos DDHH e o desenvolvemento humano sostible nos dous hemisferios, con atención especial a minorías étnicas e poboacións vulnerables, e aos dereitos económicos, sociais e culturais.

Jorge Irazola

Medicos Mundi (teñen un convenio AECID específico en DSR)

Médicos Mundi é unha rede internacional de ONGD que en España adopta a forma de federación e conta con 16 asociacións. Traballan pola erradicación da pobreza e o dereito á saúde.

Paz y Desarrollo

Paz y Desarrollo é unha ONGD creada en 1991 que traballa en cooperación ao desenvolvemento, educación e sensibilización, codesenvolvemento e acción humanitaria e que nos últimos anos especializouse en xénero.

ACSUR

A ONGD internacionalista e feminista ACSUR – Las Segovias naceu en 1986 para traballar polo empoderamento de comunidades, a transformación política e cultura de paz, o fortalecemento de movementos sociais e o desenvolvemento humano sostible.

Laia Sarradell

Eduardo García (Guayo)

122

Grupo de discusión

ANEXO

Nicaragua Nome

Posto e Organización

Bio organización

Técnica

Carme Clavel

Responsable unidade de xénero OTCAECID

Oficina Técnica de Cooperación da Axencia Española de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento

Entrevista en profundidade

Coordinadora Programa feminista La Corriente

O Programa Feminista Centroamericano La Corriente é unha organización que promove a concertación de espazos de mulleres para defender os seus dereitos.

Teñen programas de formación en liderado, en dereitos sexuais e dereitos reprodutivos, democracia e cidadanía.

Tamén realizan investigacións e incidencia política.

Entrevista en profundidade

Mª Teresa Blandón

Cristina Arévalo

Programa feminista La Corriente

Entrevista / xuntanza para coñecer programas e estratexias La Corriente

123

Klemen Altamirano

Directora Colectiva de Mulleres de Masaya Integrante do MAM

Carolina

Responsable programa DSDR Colectiva de Mulleres de Masaya

Ericka Torres

Resp.

Desenvolvemento organizacional CMM

Emma Valdecilla

Administración CMM

Sujei

Administración CMM

Mirna Carolina

124

Estratexia DSDR CMM

A Colectiva de Mulleres de Masaya é unha organización feminista que xorde en 1994 para contribuír ao fortalecemento do movemento de mulleres a través do traballo de base en diferentes eixos: organización, autonomía, democracia e liderado, dereitos sexuais e dereitos reprodutivos, saúde sexual, saúde mental, recuperación emocional, violencia contra as mulleres, alfabetización.

Entrevista en profundidade

Entrevista en profundidade / Xuntanza para coñecer estratexia en DSR da CMM Grupo de discusión / Xuntanza para coñecer o traballo da CMM [Organización integrante do Movemento Feminista de Nicaragua] e da Rede de Mulleres contra a Violencia (RMCV)

ANEXO

Gabriela

Centro de documentación CMM

Darling

Estratexia Fortalecemento aos liderados CMM

Marina Barros

Estratexia violencia contra as mulleres CMM

40 mujeres

(educadoras, líderes locais, beneficiarias de programas da CMM)

Geni Gómez

Itzel Fajardo

Coordinadora do Grupo Venancia (en Matagalpa)

Comunicación Grupo Venancia

Grupo de discusión / Xuntanza para coñecer o traballo da CMM [Organización integrante do Movemento Feminista de Nicaragua] e da Rede de Mulleres contra a Violencia (RMCV)

Obradoiro

O lema do Grupo Venancia é Comunicación e Educación Popular Feminista. O colectivo traballa dende hai máis de 20 anos polo exercicio pleno da cidadanía en proceso de formación, desenvolvemento local, xeración de coñecemento, reflexión, investigación, sensibilización e incidencia política. Contan cun centro cultural feminista.

Entrevista en profundidade

Xuntanza para coñecer a campaña con mozas e mozos sobre DSR

125

126

Helen Dixon

Consultora autónoma.

Agora traballa en Puntos de Encuentro como guionista da serie de TV. Fundadora do Grupo Venancia

Entrevista en profundidade

Guadalupe Salinas (tamén do MAM)

Puntos de Encuentro

Entrevista por correo (non respondeu)

Mayte Ochoa

IPAS

Patricia Orozco

Movemento Autónomo de Mulleres

IPAS é unha organización internacional que traballa na promoción dos dereitos reproductivos. Nicaragua alberga a súa sede centroamericana, onde traballa pola dispoñibilidade de servizos seguros de saúde sexual e reproductiva, centrándose en garantir o acceso a servizos de calidade de atención post-aborto.

Entrevista en profundidade

Relatorio en mesa redonda.

Xuntanza informal.

ANEXO

Bolivia Nome

Posto e Organización

Bio organización

Técnica

Julieta Montaño

Directora da Oficina Xurídica da Muller (Cochabamba), liderou a creación dunha Lei Marco sobre Dereitos Sexuais e Reprodutivos que foi botada abaixo polo goberno de Carlos Mesa.

A Oficina Xurídica da Muller é unha ONG fundada en 1984 e especializada na “defensa dos dereitos humanos das mulleres dende unha perspectiva xurídica, psicolóxica, social e de xénero”. Ten catro departamentos: xurídico psicolóxico, promoción, investigación e documentación.

Entrevista en profundidade

Miguel Gonzáles

Investigador de Infante (Cochabamba)

Infante é unha organización privada que impulsa programas de atención integral, prevención, promoción e defensa dos Dereitos Humanos, en especial dos dereitos dos nenos, nenas, adolescentes e mulleres. Ten unha casa de acollida para mulleres, outra para adolescentes e outra para infancia.

Entrevista en profundidade

Janina

Coordinadora do proxecto de fortalecemento e de incidencia política do Colectivo Nacional Trans, Lesbianas, Gays e Bisexuais de Bolivia (Cochabamba)

O Colectivo Nacional TLGB é unha organización de base social que se articula a nivel territorial en toda Bolivia e que está en proceso de ter a súa personalidade xurídica. Durante a nosa visita están nunha pequena oficina cedida por Mary Stopes en Cochabamba onde están a comezar o seu primeiro proxecto financiado pola cooperación internacional.

Entrevista en profundidade transcrita

127

Colectivo Feminista Imillas

Leny Olivera

Guido Cossío

128

Catro activistas

O colectivo de mulleres libertarias As Imillas é un colectivo de base social autoxestionado, forma parte da coordinadora autónoma contra a violencia e a impunidade de Cochabamba e en 2011 abriu o do Centro Social Camasa.

Entrevista coral

Activista na Asemblea Comunitaria Feminista de Cochabamba e noutros colectivos coma Luchemos por nosotras ou o grupo de música autóctono Warmi Pachacuti

A Asamblea Comunitaria Feminista de Cochabamba é unha organización de mulleres autónomas que xorde ao abeiro da Asemblea Comunitaria Feminista de La Paz, con quen traballan en rede. Están en fase de conformación e apostan pola acción directa, a autoxestión e a educación popular a partir de obradoiros con mulleres e outros formatos, como a banda deseñada sobre a historia do feminismo en Bolivia que veñen de publicar.

Entrevista en profundidade

Educador social no Centro de Saúde Sexual e Reprodutiva (CIES, Centro de Salud Sexual y Reproductiva) de Cochabamba.

O Centro de Saúde Sexual e Reprodutiva leva 23 anos en Bolivia e 17 en Cochabamba. Entre os servizos que ofrece están as consultas xinecolóxicas e os obradoiros formativos sobre sexualidade en zonas populares de Cochabamba.

O seu principal financiador é a Axencia Americana de Desenvolvemento Internacional

Entrevista en profundidade

ANEXO

Líderes xuvenís do CIES (moza e mozo)

Centro de Saúde Sexual e Reprodutiva de Cochabamba

Ver apartado anterior.

Entrevista en profundidade

Cecilia Cossio

Directora Mary Stopes e activista feminista (Cochabamba)

Mary Stopes é unha ONG que presta servizos de planificación familiar de calidade e a un prezo por debaixo do mercado en aborto seguro nos lugares onde esta práctica é legal (inclúe atención post-aborto), saúde materno infantil e prevención de VIH-SIDA. Entrou en Bolivia en 1994, e ofrece estes servizos a través de unidades móbiles en áreas rurais e centros de saúde nas principais cidades.

Entrevista en profundidade curta

Josefina Quiroga e Daisy Rocabado

A primeira é a presidenta do comité local de Saúde da Organización Territorial de Base (OTB) do distrito IV de Cochabamba, e a segunda é doutora no Centro de Saúde público Canata , do citado distrito

O Centro de Saúde público Canata foi inaugurado en febreiro de 2011 e ofrece servizos de saúde primaria nun distrito periférico con moita poboación flotante de Cochabamba. A Organización Territorial de Base deste distrito, a través do comité local de saúde, deulle prioridade á prevención de embarazos adolescentes e de ITS, tamén de cancro de colo uterino, e púxose en contacto con Mary Stopes para traballar articuladamente.

Entrevista coral en profundidade transcrita e visita ao Centro de Saúde Canata

129

Observación participante no obradoiro sobre dereitos sexuais e reprodutivos organizado pola ONG española Solidariedade Internacional

Bartolinas Sisa

Victoria Aldunate

Patricia Brañez

130

Activista autónoma, participa en Mulleres Creando Comunidade (La Paz) e no proxecto de casa de acollida feminista en La Paz.

O proxecto de casa de acollida feminista de La Paz pretende dar asistencia a mulleres que sofren violencia de xénero pero máis aló do asistencialismo das casas de acollida. Está en fase de obras e de formación do equipo feminista e recibiu financiamento holandés.

Entrevista en profundidade

Coordinadora de Proxectos e incidencia política do Centro de Información e Desenvolvemento da Muller (CIDEM, Centro de Información y Desarrollo de la Mujer)

O CIDEM ten unha traxectoria de 28 anos. Identifícase como organización feminista. Traballan DS e DR, especialmente aborto e violencia machista, dende o enfoque de DDHH e da participación política. O CIDEM aborda a prevención de violencia machista a partir de atención (cun servizo psicosociolegal en El Alto para mulleres que están en situación violencia e risco feminicidio) e da incidencia (en escola, con goberno autónomo municipal de El Alto, con sector saúde, agora sobre feminicidio e tamén aborto).

Entrevista en profundidade

ANEXO

Teresa Lanza

Julia Ramos

Directora de Católicas polo Dereito a Decidir (La Paz)

Católicas polo Dereito a Decidir creouse en Bolivia en 1996, procura incidir en políticas públicas para o recoñecemento dos DSDR cun enfoque de dereitos humanos e o dereito a decidir das mulleres. Forma parte da Rede Latinoamericana de Católicas polo Dereito a Decidir (Red Latinoamericana de Católicas por el Derecho a Decidir) composta por Brasil, Chile, Arxentina, Uruguai, Colombia e México; do Foro Internacional “Voces Católicas”, da Campaña “28 de setembro” e en Bolivia lideran a Mesa Nacional de DS e DR.

Entrevista en profundidade

Presidenta da Federación Nacional de Mulleres Campesiñas, Indíxenas e Orixinarias de Bolivia “Bartolina Sisa”

A Federación Nacional de Mulleres Campesiñas, Indíxenas e Orixinarias de Bolivia “Bartolina Sisa”, coñecidas popularmente como as Bartolinas, son o brazo feminino da Confederación Sindical Única de Traballadores Campesiños de Bolivia (CSUT,Confederación Sindical Única de Trabajadores Campesinos de Bolivia) .

Fundamentalmente son aymaras e quechuas e é a organización de mulleres con máis peso no goberno de Evo Morales. Teñen sede en todos os territorios, especialmente no Altiplano Boliviano.

Entrevista en profundidade

131

Asamblea Feminista de La Paz

Maria Dolores Castro

Cecilia Enriquez

132

5 activistas.

A Asemblea Feminista de La Paz é unha organización feminista de base autoxestionada que ten a súa sede no Café Carcajada.

Existen asembleas feministas bolivianas tamén en El Alto, Cochabamba, Sucre, Santa Cruz, Potosí e Oruro, inspiradas no feminismo comunitario, entre cuxas líderes máis coñecidas está Julieta Paredes, da Comunidade Mulleres Creando Comunidade.

Charla informal

Traballadora do CIDE (Posgrao de desenvolvemento, unidade de xénero)

O CIDE é un centro académico que realiza investigación e extensión, desenvolve innovacións e propón solucións educativas para Chile e América Latina. Un dos seus máster é “Perspectiva de xénero e desenvolvemento”

Cuestionario por e-mail.

Directora do Centro de Promoción da Muller Gregoria Apaza, (CPMGA, Centro de Promoción de la Mujer) en EL Alto

O Centro de Promoción da Muller Gregoria Apaza, é unha Institución Privada de Promoción e Desenvolvemento Social (IPDS) moi coñecida polas alteñas e alteños, xa que leva afincada en El Alto dende 1983. Defínese como unha organización feminista.

Traballan por separado tres eixos: político, económico e social, e agora están a reestruturarse para teren unha abordaxe interdisciplinar.

A educación sexual transversalízase nestes eixos.

Entrevista en profundidade e visita guiada ao centro.

ANEXO

Alexia Escóbar Vásquez

Directora Nacional Family Care Internacional, participou en varios proxectos coas mulleres indíxenas de terras baixas coas que mantén un forte vínculo afectivo.

Family Care International (FCI) participou en estratexias de promoción e defensa, para fortalecer os programas e políticas de maternidade segura dende o ano 1996. É membro activo da Mesa de Maternidade e Nacemento Seguro e da Mesa de Saúde Intercultural do Ministerio de Saúde e Deportes , apoia na coordinación do Grupo Interaxencial para a Redución da Mortalidade Materna.

Entrevista en profundidade

Justa Cabrera

Presidenta da Confederación Nacional de Mulleres Indíxenas de Bolivia (CNAMIB), Santa Cruz

A Confederación Nacional de Mulleres Indíxenas de Bolivia é o brazo feminino da CIDOC, a Confederación de Pobos Indíxenas de Bolivia . Créase en 2007 para o fortalecemento organizativo das mulleres indíxenas nos 7 departamentos do Chaco e a Amazonía.

Entrevista en profundidade

Encontro parteiras indíxenas de Terras baixas.

18 parteiras de distintas comunidades

Confederación Nacional de Mulleres Indíxenas de Bolivia, Santa Cruz

Ver anterior

Observación participante do encontro e participación en grupo de discusión

133

Directora de Fundación Enlace e activista LGTB

A Fundación Enlace está especializada en intervención social e academia. Rosario Aquim defínea como de esquerdas e feminista. Está enfocada á loita polas diversidades sexuais e os dereitos económicos e políticos dende un enfoque queer e poscolonial.

Entrevista en profundidade

Guadalupe Pérez

Integrante do Colectivo Rebeldía (Santa Cruz)

O Colectivo Rebeldía foi fundado por activistas feministas, autodenomínase ‘feminista’ e opera como una ONG. Comezou as súas actividades en marzo de 1995 cun proxecto de capacitación, e actualmente teñen varios proxectos de capacitación e incidencia política financiados por IvosHolanda relacionados coa saúde sexual e reprodutiva dende un enfoque de empoderamento e con comunidades indíxenas de Terras Baixas.

Entrevista en profundidade

Mildred

Activista no Colectivo LGTB de El Alto, colectivo de feministas lesbianas Las Carnales e a Asemblea Feminista de La Paz

O Colectivo LGTB de El Alto é unha organización autoxestionada que a través da acción directa e a acción política de base, fixo presión para dotar de equipamentos sanitarios específicos para traballadoras sexuais e lesbianas en El Alto.

Entrevista en profundidade e visita guiada por El Alto.

Rosario Aquim

134

ANEXO

Estado Español Nome

Posto e Organización

Bio organización

Técnica

Norma Vázquez

Consultora de xénero

Entrevista en profundidade

Ramón Torre

Responsable de incidencia política Red Activas especializado en América Latina

Entrevista en profundidade

Diana Sojo

Presidenta Red Activas, Xunta directiva Médicos do Mundo

Entrevista

Gema Fernández

Avogada da organización Women Link Worlwide

Asesoramento, documentación e contactos

Otros países Nome

Posto e Organización

Bio organización

Técnica

Ariadna Tovar

É unha das avogadas de Womens Link Worldwide que está a traballar na posta en funcionamento da sentencia que despenalizou o aborto en Colombia.

Women’s Link Worldwide é unha organización internacional de dereitos humanos sen ánimo de lucro que traballa pola xustiza con perspectiva de xénero.

Actualmente temos oficinas rexionais en Europa (Madrid, España) e América Latina (Bogotá, Colombia)

Entrevista en profundidade

135

Eliana Cano

Católicas polo Dereito a Decidir, Perú

Ver apartado Bolivia.

Entrevista en profundidade

Sarai Alejandra Maldonado

Activista da Coordinadora Xuvenil de Equidade de Xénero e colaboradora da Fundación Desafío (Ecuador).

A Coordinadora Xuvenil de Equidade de Xénero é unha organización feminista de mulleres mozas e homes de 15 a 26 anos con sede en Quito que se fundou en 1998 cunha liña moi forte en dereitos sexuais e reprodutivos na xuventude.

Entrevista en profundidade

Outras actividades no Estado Español Nome / Actividade Asistencia ao “Foro de intercambio de Boas Prácticas e Experiencias en materia de Dereitos Sexuais e Reprodutivos en España e África” organizado por Fundación Mulleres. Mércores 29 de xuño Participación na listaxe de correo sobre Dereitos Sexuais e Dereitos Reprodutivos que funciona como intercambio de información e debates entre 24 organizacións de España e América Latina e máis de 40 persoas.

Participantes: FUDEN; Rede Interuniversitaria de estudios de xénero e traballo (Argentina); Federación de Mulleres Progresistas; Family Care International; Fundación Mulleres; Red ACTIVAS; ANESVAD; ACSUR Catalunya; ACSUR Las Segovias; AECID; Ersilia; Prosalus; Cooperacció; ACCD; Entrepobles – Catalunya; Creación Positiva; Solidaridade Internacional; Enfermeras para o Mundo; Fundación Haurralde; Medicus Mundi – Gipuzkoa; OTC AECID (varios países); Fundación INDERA; Planned Parenthood Federation of Americas Asistencia ás Xornadas “Axuda Eficaz para mellorar a saúde, a equidade de xénero e os dereitos sexuais e reprodutivos en África”, organizadas por Red Activas.

Martes 27 de setembro de 2011 Asistencia Primeiros Encontros sobre o “Impacto dos diversos fundamentalismos relixiosos, políticos, económicos e culturais, no exercicio dos dereitos sexuais e reprodutivos”, organizado por Médicus Mundi Guipuzkoa en Donosti. http://www.porlosderechossexualesyreproductivos.org/encuentros.php

136