Ικαρία / αλλού: Το νησί ως τόπος μεταξύ ουτοπίας και πραγματικότητας. by Chara Agnanti

Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2020

Ικαρία / αλλού Το νησί ως τόπος μεταξύ ουτοπίας & πραγματικότητας

Αγναντή Χαρά Κωνσταντινίδου Μερόπη

Επιβλέπων καθηγητής: Γουρδούκης Δημήτρης

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ευχαριστούμε τον καθηγητή μας Δ. Γουρδούκη για το ενδιάφερον και την ουσιαστική καθοδήγηση.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΕΙ ΣΑΓΩΓΗ

«Υφίσταται μία πραγματικότητα έξω από τον κόσμο, δηλαδή έξω από τον χώρο και τον χρόνο, έξω από το νοητικό κόσμο των ανθρώπων, από κάθε σφαίρα που οι ανθρώπινες ικανότητες μπορούν να προσεγγίσουν. Η λαχτάρα για το απόλυτο καλό, που κάθε ανθρώπινη καρδιά ποθεί, σχετίζεται με την ύπαρξη αυτής της πραγματικότητας. Τούτη η λαχτάρα δεν ικανοποιείται ποτέ από κανένα αντικείμενο που βρίσκεται σε αυτόν εδώ τον κόσμο». Simone Weil1

Η αναζήτηση της πραγματικότητας στην οποία αναφέρεται η Simone Weil στο παραπάνω απόσπασμα, η αψήφηση των ορίων, η έφοδος στον παράδεισο, η άρνηση της ανθρώπινης ατέλειας βρίσκει πολύ συχνά την έκφραση της στην έννοια της ουτοπίας. Πρόκειται για ένα σύστημα ιδεών, μία πραγματικότητα που κινείται στο χώρο του ανέφικτου και του ανεφάρμοστου. Είναι, όπως ορίζει η ετυμολογία της λέξης, ένας «ου τόπος». Σαν λέξη—αλλά και ως έννοια—χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1516 από τον Άγγλο φιλόσοφο Thomas More, για το ομώνυμο έργο του Utopie. H ουτοπία είναι μία εικόνα ενός άλλου κόσμου, μια χαμένη ήπειρος ή ένα μακρινό νησί, ένα μέλλον απαλλαγμένο από τα ανεπιθύμητα στοιχεία του παρόντος. Μήπως η προσπάθεια κατάκτησης της, είναι μια απλή φαντασίωση; Ίσως είναι ένα όνειρο που δεν μπορεί να υλοποιηθεί. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία, διακρίνεται ο μύθος του Ίκαρου ως προειδοποίηση ενάντια στην τάση του ανθρώπου να αψηφά τα όρια, ενάντια στη ροπή του προς την υπερβολή αλλά και στην άγνοια των κινδύνων που κάθε τέτοια επιδίωξη κρύβει. Ο Ίκαρος δραπέτευσε μαζί με τον Δαίδαλο από τον Λαβύρινθο του Μινώταυρου με τη βοήθεια των φτερών που είχαν 1 Simone Weil, An Anthology (London: Penguin, 2005) 221-2.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

κατασκευάσει, και γοητευμένος από την πτήση, αγνόησε την εντολή του πατέρα του να μην πετάει πολύ ψηλά, με αποτέλεσμα να πέσει στη θάλασσα και να χάσει τη ζωή του. Ο θάνατος του, φανερώνει τις συνέπειες κάθε πράξης που επιδιώκει τη διαγραφή του χάσματος μεταξύ γης και παραδείσου, μεταξύ της ατέλειας - που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη κατάσταση - και του απόλυτου καλού, που δεν κατοικεί σε αυτόν τον κόσμο, αλλά βρίσκεται σε ένα θεϊκό κόσμο - αυτό του ηλίου, με βάση τους συμβολισμούς του μύθου του Ίκαρου -. Παρ’ όλα αυτά, τα όρια μεταξύ εφικτού και ανέφικτου, μεταξύ ελπίδας και ουτοπίας δεν είναι πάντα ευδιάκριτα. Ο φόβος του αγνώστου, του ακαθόριστου και απρόβλεπτου, αυτή η πρόκληση ενάντια στον άνθρωπο, φαίνεται συχνά να τον καταδιώκει. Ο άνθρωπος από τη φύση του διαθέτει μια δύναμη υπέρβασης της επικρατούσας κατάστασης: όταν δεν εκδηλώνεται με πράξεις, όπως στο μύθο του Ικάρου, αισθητοποιείται μέσα από τα όνειρα και τις ουτοπικές σκέψεις του υποκειμένου για ένα άλλο, ιδεατό κόσμο. Με άλλα λόγια, το άτομο πολλές φορές πλάθει μία άλλη μορφή της πραγματικότητας που κινείται στο χώρο του ιδανικού, του ανέφικτου και της ουτοπίας. Τα όνειρα γίνονται δύναμη και βοηθούν στην απελευθέρωση από μια πεζή, καταπιεστική ίσως, καθημερινότητα και στη σκιαγράφηση μίας άλλης πιθανής εναλλακτικής πραγματικότητας. Τα όνειρα και οι ουτοπίες δηλαδή, λειτουργούν ως κινητήριοι μοχλοί για την αλλαγή, για πράξεις και συμπεριφορές με στόχο και όραμα ένα άλλο, διαφορετικό κόσμο. Ενεργοποιούν και αφυπνίζουν εκείνες τις εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου που τον καθιστούν πρωταγωνιστή της ζωής και της ιστορίας. Τον ωθούν στην αμφισβήτηση του παρόντος αλλά και στην ανάγκη δόμησης --έστω και σε φαντασιακό επίπεδο-ενός άλλου, καλύτερου κόσμου. Τέτοιου είδους κόσμοι έχουν εκφραστεί κατά καιρούς με διάφορες μορφές και τρόπους. Ανάμεσά τους μπορούμε να εντοπίσουμε αρκετά συχνά κοινωνίες που η μορφή τους θυμίζει κάπως την Ικαρία. Η ουτοπία συνεπάγεται την ελπίδα και διατηρεί μια ιδιαίτερη σχέση με την πραγματικότητα οδηγώντας σε δυο διαστάσεις της έννοιάς της. Η πρώτη περιλαμβάνει τις θεωρητικές ουτοπίες, αυτές που ως κοινωνίες με συγκεκριμένους κανόνες και αρχές εγκλωβίζουν τον άνθρωπο στα

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

αυστηρά όρια τους, αποτρέποντας κάθε περίπτωση υλοποίησης τους. Ο Étienne Cabet, μέσα από το έργο του “Ταξίδι στην Ικαρία” αποδεικνύει την αδυναμία υλοποίησης της ουτοπίας ως κλειστό σύστημα σε πραγματικές συνθήκες. Αν όμως η ουτοπική σκέψη αποτελούσε τμήμα ενός ανοιχτού συστήματος, με στοιχεία που μεταβάλλονται, ξεφεύγοντας από τα απόλυτα ιδανικά, ίσως τότε ίσως τότε εμφανιζόταν μια νέα διάσταση, αυτή που θα επέτρεπε να σχηματιστεί μια ιδιόμορφη ουτοπία στον πραγματικό κόσμο. Στόχος της παρούσας έρευνας λοιπόν, είναι η κατανόηση των δύο πτυχών της έννοιας της ουτοπίας και των λόγων για τους οποίους κάθε προσπάθεια για την πραγματοποίηση του ονείρου, την υλοποίηση του ανέφικτου, κάθε θεωρητικής ουτοπίας, έχει αποβεί άκαρπη αν και ο άνθρωπος στο πέρασμα του χρόνου συνεχώς ανατρέχει σε αυτή και την αναζητά. Σκοπός ίσως είναι να εντοπίσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ουτοπία μπορεί να αποτελέσει τμήμα του πραγματικού κόσμου. Ενώ όμως η Ικαρία του Cabet είναι μία θεωρητική συνθήκη – μάλλον αδύνατο να πραγματοποιηθεί – δεν συμβαίνει το ίδιο με την πραγματική Ικαρία. Το απομονωμένο νησί, παρά την απομόνωση στον χώρο, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής του θέσης, παραμένει συνδεδεμένο με τον πραγματικό κόσμο. Με στοιχεία ιδεαλιστικά που διατηρούνται στο χρόνο, και ανοικτό στις επιρροές και εξελίξεις ίσως τελικά αποτελεί τον τόπο μιας άλλης ουτοπίας. Υπόθεση της έρευνας λοιπόν είναι ότι – με ένα λίγο περίεργο και ίσως ειρωνικό τρόπο – η πραγματική Ικαρία, το νησί του Αιγαίου πελάγους, θα μπορούσε να συνιστά μία μορφή πραγματοποιημένης ουτοπίας.

1⁰ ΚΕ Φ Α Λ ΑΙ Ο

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Η γεωγραφία της Ουτοπίας Σινώπη είναι το όνομα - το επίσημο – της «Πόλεως-Σύννεφο» της και «Πόλεως των Πυρκαϊών» λεγομένης που βρίσκεται κάπου κατά την Νότιον Αμερική η υδάτινη, και μάλλον ελληνιστικού πολιτισμού αυτή πόλις αιωρείται στους ουρανούς σαν σκυτάλη

Νίκος Εγγονόπουλος, Η ζωή και ο θάνατος των ποιητών.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

O άνθρωπος συχνά εμφανίζει την ανάγκη της άρνησης της πραγματικότητας και της δημιουργίας ενός φανταστικού ιδανικού κόσμου. Γοητεύεται από το όνειρο, από κάτι άγνωστο και ειδυλλιακό που φαντάζει μακρινό. Είναι στη φύση του, καμιά φορά, να αναζητά το ιδανικό, και όταν το βρίσκει, να πλάθει ιστορίες και περιπέτειες για να το κατακτήσει. Η ανάγκη αυτή προκύπτει πολλές φορές ως απάντηση στις δυσκολίες της πραγματικότητας οι οποίες ωθούν τον άνθρωπο να οραματίζεται αρμονικούς κόσμους, λειτουργώντας ως μια ελπίδα για ένα αισιόδοξο μέλλον. Η επιθυμία δημιουργίας ενός ιδεαλιστικού τοπίου απαλλαγμένο από τα δεινά και τις δυσκολίες της πραγματικότητας εμφανίζεται ήδη από την εποχή της αρχαιότητας και το έργο της Πολιτείας του Πλάτωνα.2 Η αναζήτηση και ο οραματισμός αυτού του ιδεαλιστικού τόπου, προσαρμόζεται σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες του ατόμου ή της ευρύτερης κοινότητας ή κοινωνίας και λειτουργεί ως κίνητρο συνεχούς αναζήτησης και υπέρβασης της κατάστασης του παρόντος. Ο ιδανικός αυτός τόπος εκφράζεται συχνά με την έννοια ουτοπία. Ετυμολογία Ετυμολογικά η λέξη ουτοπία σχηματίζεται από το ουσιαστικό τ ό π ο ς, το αρχαίο πρόθεμα ευ- που δηλώνει το καλό και το πρόθεμα ου- που δηλώνει άρνηση, τονίζοντας έτσι την υπερβατικότητα του τόπου από τον πραγματικό κόσμο.3 2 Aπό τα γνωστότερα έργα του Πλάτωνα. Γράφτηκε το 360 π.Χ και άσκησε σπουδαία επιρροή στην φιλοσοφία και την πολιτική θεωρία. (αναλύεται εκτενέστερα στο 2ο κεφάλαιο) 3 Η λέξη ουτοπία μπορεί να προέρχεται όχι μόνο από την ελληνική λέξη ου-τοπία αλλά και από την ευ-τοπία, eutopia(που προφέρεται με τον ίδιο τρόπο) η οποία σημαίνει «καλός» τόπος. Constantinos Apostolou Doxiadis, Between Dystopia and Utopia (Hartford: Trinity College Press,1966) 25.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Έτσι η «ουτοπία» προσδιορίζει ταυτόχρονα «τον τόπο που είναι καλός» κατά κάποιον τρόπο και «τον τόπο που δεν υπάρχει», «τον τόπο του πουθενά», που στερείται πραγματικής, γεωγραφικής ύπαρξης. Έναν τόπο τελικά , όπου είναι τόσο όμορφο να ζει κανείς, ώστε καταντά α π ρ ό σ ι τ ο ς.4 Η λέξη ουτοπία θεωρείται από τους περισσότερους, συνώνυμη του δύσκολου, του ανέφικτου και αντίθετη του πραγματικού κόσμου. Κι όμως, ίσως κάτι που κάνει πιο υποφερτό τον πραγματικό κόσμο, είναι οι ουτοπίες και η ελπίδα για αυτές. Ελπίδα να τις πλησιάσει κάποτε κανείς ή ελπίδα να φτάσει όσο πιο κοντά μπορεί. Όσο περισσότερο αντιδρούν οι άνθρωποι στο περιβάλλον τους και το τροποποιούν με βάση ένα σχέδιο που καλύπτει τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, τόσο περισσότερο ζουν στην ουτοπία και προσεγγίζουν το ονειρικό. Μα όταν υπάρχει ρήγμα ανάμεσα στην καθημερινότητα και τον φανταστικό κόσμο της ουτοπίας, γίνεται αντιληπτός ο ρόλος που έπαιξε στη ζωή μας η θέληση για αυτή και την βλέπουμε ως μια ξεχωριστή πραγματικότητα.5

η έκφραση της ουτοπίας

Καθώς η ουτοπία εμφανίζεται σε πολλές εκφράσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, εκφράζει την επιθυμία, τον πόθο για την αλλαγή, για το διαφορετικό - έστω και αν υπάρχει κίνδυνος η αναζήτηση να καταλήξει σε ναυάγιο -. Η επιθυμία μετατροπής της ονειρικής κατάστασης σε πραγματική εκφράζεται πολύ συχνά μέσω λογοτεχνικών κειμένων. Οι ουτοπίες που έχουν διαμορφωθεί, λογοτεχνικά, κατά καιρούς, αναφέρονται σε αυτή ως μια ξεχωριστή πραγματικότητα και λειτουργούν ως ένας αυθύπαρκτος κόσμος. Κατά περιόδους, συνήθως αμφισβήτησης και δύσκολων συγκυριών, αναδύεται δίχως να ξέρουμε από που, μια ουτοπία. 4 Thierry Paquot, Η ουτοπία ή το παγιδευμένο ιδεώδες (Αθήνα: Scripta, 1998) 12. 5 Louis Mumford, Η ιστορία των ουτοπιών (Σκόπελος, Νησίδες, 1998) 15-17.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Έρχεται να αμφισβητήσει τις ιδέες, να ταράξει τις βεβαιότητες, και να προτείνει μια άλλη αντίληψη ζωής. Τότε κανείς την βλέπει σα κάτι ειδυλλιακό και καταπιάνεται από αυτή για να ξεφύγει από την γκρίζα καθημερινότητα.6 Όσο πιο δυσμενείς είναι οι συνθήκες της καθημερινότητας, τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη αναζήτησης μια ουτοπίας, η οποία καθιστά ανεκτή την πραγματικότητα. Οι ουτοπικές αφηγήσεις είναι ιστορίες οι οποίες περιγράφουν φανταστικά συστήματα που τοποθετούνται όσο γίνεται πιο μακριά από το παρόν. Υποδεικνύουν ένα μέλλον αλλιώτικο, διαφορετικό και μακριά από όλα τα πιθανά γνώριμα μέρη όπου ζουν άνθρωποι ευτυχισμένοι. Οι αναφορές αυτές ενδέχεται να συνιστούν μια κενή ονειροπόληση, μια λογοτεχνική περιγραφή, μια υποθετική και επιθυμητή κοινωνική κατάσταση ή να αναφέρονται σε μια μελλοντική πραγματικότητα. Ανάλογα με την εποχή, το περιεχόμενο της ουτοπίας αλλάζει, αλλά υπάρχει μια σταθερή κατεύθυνση η οποία συνίσταται στην μεταμόρφωση του κόσμου, στην μέγιστη πραγμάτωση της ευτυχίας των ανθρώπων. H ουτοπία εκφράζει μια ιδανική κατάσταση , η οποία συνδέεται με την ιδεαλιστική τελειότητα και συχνά είναι ανέφικτη. Η εξιδανίκευση αποτελεί, μια απώθηση του παρόντος, μια υπέρβαση των αρνητικών καταστάσεων και συναισθημάτων με σκοπό την απουσία τους στο μέλλον, σε ένα μέλλον τοποθετημένο σε χρόνο άχρονο και τόπο άτοπο. Αποτελεί, αλλιώς, αναχώρηση για ένα καλύτερο αλλού, μια αντι-κοινωνία απαλλαγμένη από κάθε τι κακό.7 Η ουτοπία, όπως υποστηρίζει ο Thomas More, δεν είναι το μέλλον αλλά είναι ένα αλλού. Το αλλού, στην πλειοψηφία των ουτοπικών συγγραμμάτων είναι ένα νησί ή μια αχανής ήπειρος, απαλλαγμένη από κάθε ταραχοποιό επαφή. «Η ουτοπία μερικές φορές χαρακτηρίζεται και ως Γη της Επαγγελίας, η οποία μοιάζει με νησί όπου κυλά σαν φίδι ένα μελένιο ποτάμι και οι άνθρωποι κατοικούν σε κρυστάλλινα παλάτια».8 Πρόκειται συνήθως για μια φανταστική χώρα, σε άγνωστο τόπο, που την κατοικούν ουτοπιανοί. Είναι ένα νησί ( î l e , I s o l a ) , ένας απομονωμένος χώρος, όπου μπορεί να εγκατασταθεί μία ιδανική πο6 Thierry Paquot, Η ουτοπία ή το παγιδευμένο ιδεώδες, 11. 7 Thierry Paquot, Η ουτοπία ή το παγιδευμένο ιδεώδες, 13. 8 Thomas More , Ουτοπία (Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2003) 25.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

λιτεία. Η ουτοπία δεν έχει γεωγραφικά όρια, συνήθως είναι νησί ή χώρος χωρίς όνομα και έχει σύνορα ερμητικά κλεισμένα στους έξω, από τον φόβο της «μόλυνσης» των ηθών και του τρόπου ζωής από άλλες γωνίες της γης. Η ίδια αοριστία και αβεβαιότητα που επικρατεί στο χώρο ωστόσο επικρατεί και στο χρόνο της ουτοπίας καθιστώντας τον γενικό και μη συγκεκριμένο λες και ανήκει στο όνειρο. Ουτοπία, λοιπόν, για κάποιους είναι μια ιδεατή κοινωνία με δικούς της κανόνες, χαμένη στο χωροχρόνο.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

το νησί

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΤΟ ΝΗΣΙ

Νησί ή νήσος αποκαλείται ένα μεγάλο κομμάτι ξηράς που περικλείεται από νερό, ανεξαρτήτως του εάν βρίσκεται σε λίμνη, σε ποτάμι ή θάλασσα.9 Τα νησιά μπορεί να έχουν το μέγεθος ενός βράχου βραχονησίδες - ή ακόμη και μιας ολόκληρης ηπείρου και σχηματίζονται με διάφορους τρόπους. 10 Στο βιβλίο του Marc Shell, Νησιολογία, υποστηρίζεται ότι αυτό που ορίζει το τέλος της στεριάς και την αρχή του νερού ονομάζεται ακτή. Εάν κανείς περπατήσει περιμετρικά της στεριάς ή πλεύσει γύρω από αυτή και επιστρέψει στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε , τότε μπορεί να πει ότι βρίσκεται σε νησί. 11 Επομένως νησί είναι ένα κομμάτι στεριάς που αν το περπατήσει κάποιος στο όριο της ακτής ως προς μια κατεύθυνση, κάποια στιγμή θα επιστρέψει στο σημείο αφετηρίας του. Αποτελεί εξ’ ορισμού μια γεωγραφικά απομονωμένη περιοχή εξαιτίας του νερού που το περικλείει. Είναι κάθε διακριτό περιβάλλον που απομονώνεται από τα υπόλοιπα λόγω αυτού του ομοιόμορφου και αφιλόξενου στοιχείου. Το υδάτινο εμπόδιο διαφοροποιεί την απομόνωση των νησιών από εκείνη των ηπειρωτικών απομακρυσμένων περιοχών. Βέβαια, στο σημείο αυτό, θα έπρεπε να προσδιοριστεί το μέγεθος που μπορεί να έχει αυτό το κομμάτι στεριάς ώστε να ονομάζεται νησί. Όλη η ξηρά της Γης, περιβάλλεται από το υδάτινο στοιχείο, σε μορφή νερού ή πάγου. Όμως οι ήπειροι δεν είναι νησιά. Η διάκριση συχνά καθίσταται ασαφής. Η Αυστραλία θεωρείται ήπειρος και σπάνια αντιμετωπίζεται ως νησί. Ένα νησί έχει σαφώς οριοθετημένο μέγεθος, συνήθως μικρής έκτασης συγκριτικά με τις χερσαίες γεωγραφικές ενότητες και μικρό πληθυσμό.

9 Γιώργος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας, 1998) 10 National Geographic - Η μεγάλη μαθητική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 17 (Αθήνα: Τέσσερα Πι. 2010–2011) 124. 11 Marc Shell, Islandology (Stanford: Stanford University Press, 2014) 24.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ένα ηπειρωτικό νησί εμφανίζεται συνήθως κοντά στην ήπειρο που το δημιούργησε

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ένα ωκεάνιο νησί αναπαρίσταται ως ένας νέος κόσμος που εμφανίστηκε εντελώς ξαφνικά από το πουθενά

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ο Francoise Peron ισχυρίζεται πως ένα νησί μπορεί να θεωρηθεί μικρό όταν κάθε άτομο που ζει εκεί αντιλαμβάνεται πως βρίσκεται σε μια έκταση που περιβάλλεται από νερό, ενώ μεγάλο όταν τα άτομα που το κατοικούν δε γνωρίζουν ή ξεχνούν πως περιτριγυρίζεται από αυτό.12 Τα νησιά έχουν δύο διαφορετικούς τρόπους προέλευσης: «είτε έχουν διαχωριστεί από ηπείρους ως αποσπασμένα τμήματα, είτε προέρχονται από τον ωκεανό και δεν έχουν ποτέ αποτελέσει τμήμα μιας μεγάλης μάζας γης… και μπορούμε λοιπόν να διακρίνουμε τις δύο κατηγορίες – ωκεάνια και ηπειρωτικά νησιά-».13 Τα ηπειρωτικά λοιπόν νησιά, είναι το προϊόν διάβρωσης της ηπείρου. Θεωρούνται τυχαία καθώς αποτελούν τμήμα μιας ηπειρωτικής γης που υπάρχει κοντά ή υπήρξε κοντά κάποια στιγμή στο παρελθόν. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά ίσως εντοπιστεί κάπου κοντά η αρχική γη από την οποία αποκολλήθηκαν. Τα ωκεάνια νησιά από την άλλη είναι «πρωτότυπα, βασικά νησιά», ριζοσπαστικά και πραγματικά απομονωμένα όχι μόνο στο χώρο αλλά και στο χρόνο αφού δε φαίνεται να έχουν παρελθόν. Αναπαριστούν ένα «νέο κόσμο» που εμφανίστηκε εντελώς ξαφνικά και δεν ήταν ποτέ συνδεδεμένος με κάποια ήπειρο. Άλλα προκύπτουν από υποβρύχιες δραστηριότητες αιφνίδια, ενώ άλλα αναδύονται αργά ή εξαφανίζονται παροδικά μέχρι να επανεμφανιστούν και πάλι πλέοντας σε ένα αόρατο κενό στον αχανή ωκεανό. 14

12 Francois Peron, Des îles et des hommes: L’insularité aujourd’hui (Ouest France: edition de la Cite,1993) 47. 13 Russel Wallace, Island life (New York: Prometheus Books, 1998) 243. 14 Gille Deleuze, Dessert Islands and other texts (Los Angeles: semiotext, 2004) 13.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΤΟ ΝΗΣΙ ΩΣ ΤΟΠΟΣ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ

Πολλοί είναι εκείνοι που φαντάστηκαν την ιδανική κοινωνία σαν ένα τόπο ξεχωριστό μακριά από το χώρο και το χρόνο.15 Αυτή η απόσταση στο χώρο και τον χρόνο διευρύνει την φαντασία και δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για ονειροπόληση. Πρόκειται για μια ονειροπόληση της απομάκρυνσης, με την ιδιότητα της αποστασιοποίησης, μακριά από οτιδήποτε ηπειρωτικό. 16 Γι’ αυτό η εικόνα του νησιού που η θάλασσα το ξεχωρίζει και το απομονώνει από τον υπόλοιπο κόσμο φάνηκε πρόσφορη για τη συμπύκνωση της έννοιας της ουτοπίας. Τα νησιά είναι αυτά που συχνά προσφέρουν ταυτόχρονα τις ιδιότητες του άλλου, του έξω και του μακριά. Μακριά από τα προβλήματα της καθημερινότητας και μακριά από ο,τιδήποτε γνώριμο φαίνεται να φωλιάζει το ιδανικό μέρος για να ονειρευτεί κανείς μια πραγματικότητα ιδανικότερη από αυτή που ζει. Ένα νησί, επομένως, λόγω της απομόνωσης του μέσω του υδάτινου στοιχείου είναι αυτό που δύναται να παρέχει έλεγχο και να εξυπηρετεί σκοπούς αυτό-οργάνωσης. Το φυσικό του όριο το καθιστά κατάλληλο μέσο για να υλοποιήσει τέτοιους σκοπούς, να αποτελέσει τον τόπο δηλαδή στον οποίο θα σχηματιστεί - υποθετικά - μια νέα κοινωνία. Τα νησιά που δεν είναι τοποθετημένα στο γνωστικό μας χάρτη, αυτά που δεν γνωρίζουμε ακόμα - εμείς αλλά και κανείς άλλος - γοητεύουν το ανθρώπινο μυαλό. Πολλές φορές, η ανάγκη του ανθρώπου για αναζήτηση ενός τόπου - έκπληξη που θα πραγματώνει τις βαθύτερες επιθυμίες του αποκαλύπτεται μέσα από απλές και σαγηνευτικές ιστορίες που πραγματεύονται άγνωστα και μακρινά νησιά. Μέσα από τις αφηγήσεις αυτές έρχεται στην επιφάνεια η ελπίδα για ένα άλλο κόσμο που καλείται να ανακαλύψει ή να δημιουργήσει ο ίδιος. Έτσι δημιουργούνται κόσμοι από την αρχή, τα νησιά της ουτοπίας. Η δύναμη του νησιού -η φλόγα του- , δεν εντοπίζεται μόνο στα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του που το διαχωρίζουν από τη ξηρά 15 Σταύρος Σταυρίδης, Μετέωροι χώροι της ετερότητας (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2010) 200. 16 Gille Deleuze, Dessert Islands and other texts (Los Angeles: semiotext, 2004) 12.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

αλλά και στην αντίληψη ότι η γεωλογική του σύσταση μπορεί να παράγει νέους κόσμους και να αποτελέσει τον τόπο πραγμάτωσης της ουτοπικής σκέψης. Καθώς η ουτοπία αποζητά την απομόνωση στο χώρο, τα ωκεάνια νησιά, απομακρυσμένα και μοναχικά, φαίνεται να αποτελούν τον τόπο στο νου του ανθρώπου που μπορεί να επιτευχθεί η υλοποίηση της. Τα μεγάλα ερωτήματα, οι λύσεις στα προβλήματα της καθημερινότητας, βρίσκονται πέρα από το νησί, το νησί ωστόσο προσφέρεται ως τόπος που υποδέχεται τις απαντήσεις τους καθώς το περίγραμμα του λειτουργεί ως ένας λευκός καμβάς ονειροπολήσεων που πάνω του σκιαγραφούνται νέοι τόποι και νέα μοντέλα κοινωνίας. Τα νησιά, λοιπόν, διαθέτουν τις συνθήκες ώστε να γεννηθούν ουτοπικές σκέψεις. Σ ’αυτά αναπτύσσονται και φωλιάζουν πιο ρομαντικές συνθήκες συν-οίκησης, ιδεατής απομόνωσης, αποτυπώνονται βιώματα, συμπεριφορές και στρέφονται σε ονειροπολήσεις που παρεκκλίνουν από το πραγματικό. Το νησί μπορεί και ενσαρκώνει ουτοπίες όχι γιατί είναι ασύμβατο και εξωπραγματικό αλλά γιατί μπορεί να υπερβεί τη δεδομένη πραγματικότητα. Το φαντασιακό στοιχείο, συνεπώς, μπορεί να συνδεθεί με τη φιγούρα του νησιού. Ωστόσο, δεν είναι η ιδιότητα του νησιού να είναι απομακρυσμένο από την ήπειρο αυτή που γεννά την ουτοπική σκέψη. Είναι οι άνθρωποι που νιώθουν απομονωμένοι όταν βρίσκονται στο νησί και δημιουργούν στο μυαλό τους ένα νέο κόσμο από το πουθενά. Η ουσία του νησιού είναι φανταστική και όχι πραγματική: μυθολογική και όχι γεωγραφική. Προορισμός του είναι να δώσει στους ανθρώπους τις συνθήκες που κάνουν τη μυθολογία πιθανή. 17

17 Gille Deleuze, Desert Islands and other texts, 15.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

2⁰ ΚΕ Φ Α Λ ΑΙ Ο

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Χάρτης Ατλαντίδας

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΑΤΛΑΝΤΙΣ ΝΗΣΟΣ Πλάτων

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους ουτοπικούς συγγραφείς κατά τη διάρκεια των αιώνων. Ένα από τα έργα που πλησίασαν περισσότερο τον ορισμό της ιδεώδους πολιτείας, είναι αυτό του Πλάτωνα. 18 Στο έργο του, εμφανίζεται μια ουτοπική πόλη, η Ατλαντίδα. Πρόκειται για ένα μυθικό νησί που πρωτοαναφέρεται στους διαλόγους Τίμαιος και Κριτίας, οι οποίοι γράφτηκαν το 360 π.Χ. Οι διάλογοι αναφέρονται σε μια επίσκεψη του Σόλωνα στην Αίγυπτο κατά την οποία έμαθε για ένα ηπειρωτικό νησί κάπου πιο πέρα από τις Ηράκλειες στήλες, με το όνομα Ατλαντίδα. 19 Στο κείμενο του Πλάτωνα, η Ατλαντίδα περιγράφεται ως ένα νησί μεγαλύτερο από τη Λιβύη και την Ασία μαζί. Κανείς δε μπορεί να πει με βεβαιότητα αν η Ατλαντίδα ήταν νησί ή ήπειρος και αν υπήρξε ή όχι. Ο μύθος αναφέρεται σε ένα απομονωμένο τμήμα γης το οποίο αναπτύσσει ένα σύστημα ιδεών και είναι ικανό να συγκροτήσει κοινωνίες οι οποίες μάλιστα μπορούν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους και στην ήπειρο.20 Η Ατλαντίδα ορίζεται ως ένα νέο είδος γης ανάμεσα σε ήπειρο και νησί. Δεν μπορεί εύκολα να αναφερθεί κανείς σε αυτή σαν ηπειρωτικό νησί αφού αγνοείται το κομμάτι από το οποίο αποσπάστηκε αλλά ούτε και ωκεάνιο αφού υπάρχει το ίχνος της ανθρώπινης πράξης - με κατοικημένες πόλεις και οργανωμένους θεσμούς -. Είναι ένα κομμάτι γης που έχει αναδυθεί στην επιφάνεια τόσο ξαφνικά όσο και εξαφανίστηκε.21 Ο Πλάτωνας περιγράφει την Ατλαντίδα ως ένα τόπο που θα μπορονα χαρακτηριστεί επίγειος παράδεισος. Θα μπορούσε κάποιος να την φανταστεί ως μια μίξη ψηλών βουνών, γόνιμων πεδιάδων, πλωτών ποταμών με πλούσιο και μεγάλο πληθυσμό. 18 Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην ουτοπία (Σκόπελος: Νησίδες, 1999) 61. 19 Στη ιστορία αυτή, η Αθήνα φαίνεται να συμβολίζει την «τέλεια κοινωνία» και η Ατλαντίδα τον αντίπαλό της, που αντιπροσωπεύει την ίδια την αντίθεση των «τέλειων» γνωρισμάτων που περιγράφονται στην Πολιτεία. 20 Πλάτων, Πολιτεία, πρόλογος και μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, (Αθήνα: Πόλις, 2014) 21 Julia Annas , Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ελλ. μτφ. Χρ. Γραμμένου (Αθήνα: Καλέντης, 2006).

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Το κέντρο της Ατλαντίδας αποτελούταν από ένα βουνό που περιβαλλόταν από κυκλικές τάφρους αυξανόμενου πλάτους με δακτυλίους γης ανάλογους σε μέγεθος. Κάθε πέρασμα προς την πόλη φρουρούνταν με πύλες και πύργους, και τείχη περιτριγύριζαν κάθε δακτύλιο γης.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ο τόπος αυτός της τελειότητας και οργάνωσης χωροθετείται σε ένα φανταστικό κομμάτι στεριάς που τα χαρακτηριστικά του αντιπαραβάλλονται με αυτά της Ηπείρου, οπότε και γίνεται δεκτή η παραδοχή ότι πρόκειται για ένα νησί. Οι Αιγύπτιοι περιέγραψαν την Ατλαντίδα ως ένα νησί 700 χιλιομέτρων σε πλάτος, αποτελούμενο κυρίως από βουνά στο βόρειο μέρος και κατά μήκος της ακτής, και με μια μεγάλη στενόμακρη πεδιάδα στα νότια που «εκτείνεται σε μια κατεύθυνση 3.000 στάδια (600 χιλιόμετρα) και 2.000 στάδια (400 χιλιόμετρα) στην άλλη».22 Επρόκειτο για ένα αυστηρά ελεγχόμενο και απροσπέλαστο όριο, κοινό στοιχείο των περισσότερων ουτοπιών, καθώς υπάρχει για αυτές μία γενική θεώρηση πως οποιοσδήποτε εισέβαλε στον φανταστικό κόσμο, θα μόλυνε την κοινωνία. Το τέλος της Ατλαντίδας αποδίδεται στην προσπάθεια της να εισβάλει στην Αθήνα, ενώ βυθίστηκε μυστηριωδώς στο πέλαγος «σε μια μόνο ημέρα και νύχτα ατυχίας». Ο Πλάτωνας περιγράφει: «για αυτό και το μέρος εκείνο είναι ανεξερεύνητο και αδιάβατο διότι εμποδίζει ο πολύ ρηχός πηλός που δημιούργησε το νησί όταν καταποντίστηκε». Αμέτρητα πράγματα έχουν γραφτεί για το μύθο της Ατλαντίδας και κυκλοφορούν μέχρι σήμερα αποδεικνύοντας τη γοητεία που προκαλεί το άγνωστο στην ανθρώπινη φαντασία. Η κοινή σκέψη για έναν όμορφο τόπο - ταυτόχρονα μακρινό και ξένο - γοήτευε τους ανθρώπους σε όλες τις εποχές. Στην περίπτωση της Ατλαντίδας ενσωματώνεται μια διαχρονικότητα που κατακλύζει το μύθο. Περιλαμβάνει την εποχή ενός μακρινού και ιδανικού παρελθόντος, την εποχή του εδώ και τώρα καθώς οι αφηγήσεις της επιτρέπουν μια σύγκριση με το παρόν, αλλά και την εποχή ενός μακρινού μέλλοντος, αυτού που φανταζόμαστε με άξονα τα ιδανικά και τις αξίες της. Ίσως πρόκειται για ένα νησί που περιλαμβάνει όλους τους χρόνους ή ακόμη καταφέρνει να υπερβεί τον χρόνο. Είναι ένα είδος ουτοπικής κοινωνίας, έτσι όπως την φαντάστηκε ο Πλάτωνας, κατά την αρχαιότητα.

22 Πλάτων, Τιμαιος-Κριτίας ή περί φύσεως-ή ατλαντικός, μτφρ. Περδικίδης Ο. (Αθήνα: Κάκτος, 1993).

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Πολλοί βασίστηκαν στις περιγραφές του και οργάνωσαν τις ιδεατές κοινωνίες με βάση την Ατλαντίδα. Το νησί, η απομόνωση και η απομάκρυνση είναι τα στοιχεία που παραμένουν απαράλλαχτα στις ουτοπίες ανά τους αιώνες, προσδίδοντας ενδιαφέρον στην προτίμηση αυτή των ουτοπιστών, να κρατάνε κρυφές και απλησίαστες τις παραδεισένιες κοινωνίες τους.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΝΗΣΟΣ ΟΥΤΟΠΙΑ Thomas More

Η ουτοπία του More, είναι η πρώτη νεωτερική εκδοχή της ουτοπίας, μετά την παρακμή του Μεσαίωνα και έτυχε μεγάλης αποδοχής. Το 1516, ο Άγγλος συγγραφέας τοποθετώντας την πρόθεση -ου στην λέξη τόπος επιθυμεί να τονίσει τη δυσκολία ύπαρξης ενός νέου αψεγάδιαστου τόπου. Ωστόσο η δική του ιδανική κοινωνικοπολιτική συνθήκη αποκτά χωρική υπόσταση σε ένα φαντασιακό περιβάλλον, ένα ιδιότυπο νησί, την Ουτοπία. «Λοιπόν το νησί είναι πλατύτερο στη μέση, όπου έχει και μήκος περίπου διακόσια μίλια από την μια πλευρά στην άλλη. Πουθενά δεν είναι στενότερο από τόσο εκτός από τις άκρες που προοδευτικά λεπταίνουν και σχηματίζουν καμπύλες, σαν να είχαν σχεδιαστεί από διαβήτη, ώστε να σχηματίσουν κύκλο με σχεδόν πεντακόσια μίλια περιφέρεια. Έτσι λοιπόν μπορείς να παραστήσεις το νησί σαν ένα κάποιο μισοφέγγαρο με τις άκρες του χωρισμένες στα δύο από ένα στενό πορθμό σχεδόν έντεκα μίλια πλάτος. Μέσα από αυτό το στενό μπαίνει η θάλασσα και μετά απλώνεται σε μια απέραντη λιμνοθάλασσα - αν και μοιάζει πιο πολύ με μεγάλη αυθύπαρκτη λίμνη γιατί καθώς η ξηρά που την περιβάλλει την προστατεύει τελείως από άνεμο, ποτέ δεν είναι ταραγμένη. Έτσι στην πραγματικότητα όλο το εσωτερικό μέρος του νησιού χρησιμεύει σαν λιμάνι και τα πλωτά μέσα μπορούν να ταξιδεύουν προς κάθε κατεύθυνση, πράγμα ωφέλιμο για όλους.»23 Στην εξωτερική πλευρά του νησιού, που είναι και περισσότερο εκτεθειμένη έχει δημιουργηθεί ένα φίλτρο από λιμάνια, ώστε οι κάτοικοι στο εσωτερικό του να νιώθουν ασφαλείς.24 Μέσα από την σύντομη περιγραφή, φαίνεται η επιθυμία του συγγραφέα να προφυλάξει τους Oυτοπιανούς από τους εξωτερικούς κινδύνους αλλά και να επιτρέψει τον έλεγχο των επισκεπτών, στο απομονωμένο κομμάτι γης της Ουτοπίας.

23 Thomas More, Ουτοπία (Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2003) 75. 24 Thierry Paquot, Η ουτοπία ή το παγιδευμένο ιδεώδες (Αθήνα: Scripta, 1998) 31.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Χάρτης της νήσου Ουτοπίας

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Στο νησί υπάρχουν σαράντα τέσσερις πόλεις κατασκευασμένες με τον ίδιο ακριβώς τρόπο βασισμένο σε ένα κοινό σχέδιο, που εφαρμόζεται σχεδόν πάντα με ακρίβεια. Στο κέντρο του νησιού βρίσκεται μια μεγαλύτερη πόλη, η Αμαυρώτη, η οποία θεωρείται και η πρωτεύουσα του. Τα σπίτια είναι όμοια μεταξύ τους, με μία είσοδο στον δρόμο κι έναν κήπο στο πίσω μέρος. Οι ουτοπιστές μετακομίζουν κάθε δέκα χρόνια ώστε να αποφύγουν την προσκόλληση σε μία κατοικία και την οικειοποίηση της.25 Γενικά, οι πόλεις δεν επιθυμούν να επεκτείνουν τα όρια τους, καθώς πιστεύεται ότι η γη είναι για καλλιέργεια και όχι για την ικανοποίηση της ανθρώπινης απληστίας. Οι Ουτοπιστές αγαπούν την φύση και την κηπουρική και απαξιούν τα υλικά αγαθά. Για αυτό το λόγο, τα ρούχα είναι κοινά για όλους και τα πολύτιμα αντικείμενα τα χρησιμοποιούν όπως αρέσκονται χωρίς να σκέφτονται την αντικειμενική τους αξία. Οι Ουτοπιστές υπερασπίζουν την αναγκαιότητα της ύπαρξης κάθε ατόμου ξεχωριστά και πιστεύουν πως στην κοινωνία αυτή όλοι είναι εξίσου χρήσιμοι. Κίνητρο για τη δική τους ζωή αποτελεί η κατάκτηση της καθημερινής ευτυχίας, η οποία θεωρούν ότι απορρέει από ηδονικές καταστάσεις κι όχι από υλικά αγαθά. Ηδονή για εκείνους είναι ότι προσφέρει υλική ή πνευματική απόλαυση, δηλαδή το φαγητό, το ποτό, η σεξουαλική πράξη, η μουσική, η γνώση, ή ο,τιδήποτε ενεργοποιεί τις αισθήσεις τους.26 Υπάρχει η πεποίθηση πως καμία άκακη απόλαυση δεν πρέπει να απαγορεύεται. Για το λόγο αυτό, η ύπαρξη των νόμων είναι ελαχίστως αναγκαία καθώς τόσο η ανατροφή όσο και η σύσταση της κοινωνίας τους, την καθιστά σχεδόν περιττή. Άλλωστε, στη νήσο της Ουτοπίας όλοι βρίσκονται εκτεθειμένοι στα μάτια όλων κι αυτή η συνθήκη διαμορφώνει νέους άρρητους - και ίσως - πιο αποτελεσματικούς νόμους. Θα περίμενε κανείς ο More να τοποθετήσει την Ουτοπία σε ένα ωκεάνιο νησί, ώστε να εγκαθιδρύσει από την αρχή αυτό το ιδανικό κοινωνικό μοντέλο ζωής που περιγράφει. Παρόλα αυτά το νησί ανήκει στα ηπειρωτικά, ωστόσο, η διαδικασία δημιουργίας του διαφέρει από αυτή των ηπειρωτικών νησιών. Καταλαμβάνει ένα τόπο που είναι τόσο απομονωμένος όσο ακριβώς χρειάζεται έτσι ώστε οι Ουτοπιανοί να αλληλεπιδρούν με τον υπόλοιπο 25 Louis Mumford, Η ιστορία των ουτοπιών (Σκόπελος, Νησίδες, 1998) 51. 26 Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην ουτοπία (Σκόπελος: Νησίδες, 1999) 79.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

κόσμο με τους δικούς τους όρους. Το νησί δεν αποσχίστηκε από την ήπειρο τυχαία λόγω της διάβρωσης των δομών του εδάφους από το νερό, ούτε αναδύθηκε από τα βάθη του ωκεανού ως προϊόν μιας υποβρύχιας έκρηξης. Είναι κατασκευασμένο εξ ’ολοκλήρου από τον άνθρωπο - τους ιθαγενείς - και διαθέτει χαρακτηριστικά ηπείρου27. Είναι προφανές ότι το νησί αποτελεί αντικείμενο της φαντασίας του συγγραφέα ωστόσο σε κάποια αναφορά το τοποθετεί κάπου στον Ατλαντικό. Η αδυναμία του υποκειμένου να εντοπίσει τον συγκεκριμένο τόπο δεν οφείλεται στην ανυπαρξία του νησιού, αλλά στην ανικανότητα του ατόμου να αντιληφθεί και να αγγίξει έναν τόπο, πλασμένο με τέτοιο τρόπο, όπου θα μπορούσε να φωλιάσει μια τέτοια κοινωνία. Αν και η κοινωνική ουτοπία του More έχει εμποτιστεί με χαρακτηριστικά του πραγματικού κόσμου, ο ίδιος παραδέχεται πως η ιδανική κοινωνία της ουτοπίας δεν παρουσιάζεται ως μοντέλο προς μίμηση για τα σύγχρονα κράτη αλλά εντάσσεται σε ένα ιδεατό πλαίσιο. Σε αυτό το πλαίσιο η ίδια η δομή του νησιού αποβλέπει στην κατανόηση του ότι η ιδανική κοινωνία πάντα θα χρησιμεύει ως σημείο αναφοράς και μέτρο σύγκρισης για τις δικές μας κοινωνίες δίχως να μπορεί να επιτευχθεί στον πραγματικό κόσμο. Η ουτοπία υπό αυτή την μορφή μπορεί να λειτουργήσει κυρίως ως ελπίδα και κίνητρο και όχι ως κοινωνία προς δόμηση. Ουτοπία άλλωστε είναι και η φαντασιακή έκφραση του νέου κόσμου. Είναι ο τόπος που παρουσιάζει την ίδια την κοινωνία με μια αψεγάδιαστη μορφή, αλλά ως προϊόν ονειροπόλησης είναι τόπος χωρίς πραγματική θέση.

27 Όπως ακριβώς είχε και η Ατλαντίδα του Πλάτωνα.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

3 ⁰ ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ Étienne Cabet

Σημαντικό σταθμό στην ιστορία των ουτοπιών αποτελεί το έργο του Etienne Cabet, Tαξίδι στην Iκαρία. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1840 και ανήκει στις μεγάλες ουτοπίες του 19ου αιώνα.28 Ανήκει, ακόμη, στις ουτοπίες που δοκιμάστηκαν στην πράξη για πολλά χρόνια και απέτυχαν. Το Ταξίδι στην Ικαρία θεωρείται μέχρι και σήμερα από πολλούς η εμβληματοποίηση της ουτοπίας. Η συγκεκριμένη ουτοπία μελετάται για λόγους πέραν της εμπορικής της επιτυχίας. Η Ικαρία αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση συγκρότησης της κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα. O Cabet σχεδίασε ένα σαφές και συγκεκριμένο «εγχειρίδιο ζωής» λαμβάνοντας υπόψιν κάθε λεπτομέρεια, ώστε να διαμορφώσει την τέλεια - σύμφωνα με αυτόν - κοινωνία. Το παράδοξο που εντοπίζεται είναι η πίστη στην πραγμάτωση της. Είναι κοινή παραδοχή ότι ως σύστημα με συγκεκριμένους κανόνες, η ουτοπία δε δύναται να επιτευχθεί αλλά λειτουργεί σαν κίνητρο βελτίωσης της πραγματικής ζωής. Παρά την γνώση αυτή, ο Cabet θεώρησε πως μια ουτοπία με ισχυρή οργάνωση θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα. Τα επόμενα χρόνια από την κυκλοφορία του βιβλίου του εφάρμοσε την ουτοπία σε τοποθεσίες της Αμερικής, η οποία τότε θεωρούταν «Νέα Γη». Μετά από δεκαπέντε περίπου χρόνια οι κοινότητες άρχισαν να διαλύονται, γεγονός που αποδεικνύει και τεκμηριώνει αυτή την παραδοχή.29 Ως τόπος της ουτοπίας επιλέχθηκε ένα νησί, η Ικαρία. Ήταν ένας νέος παρθένος κόσμος - που δεν έχει σχέση με τον πραγματικό ή τον αφήνει πίσω του -. 30 28 Είναι το βιβλίο με την μεγαλύτερη εμπορική επιτυχία στην εργατική τάξη στα μέσα του 19ου αιώνα και διαβάστηκε τα χρόνια ανάμεσα στην Ιουλιανή επανάσταση του 1830 και την επανάσταση του 1848. 29 Η άποψη αυτή από τα λόγια του Thomas More: «Ωστόσο, πρέπει να ομολογήσω και να παραδεχτώ πως πολλούς από τους θεσμούς από την Ουτοπία μάλλον θα προτιμούσα να τους δω να εφαρμόζονται και στην Ευρώπη, αν και δε το πολυπιστεύω ότι θα συμβεί ποτέ.» Thomas More, Ουτοπία (Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2003) 159. 30 Η Ικαρία ήταν ο προορισμός του πρωταγωνιστή του βιβλίου, του νεαρού Λόρδου Carisdall.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ο Cabet, όταν έγραφε το βιβλίο δε γνώριζε την πραγματική Ικαρία.31 Σε κανένα γραπτό του δεν αναφέρεται στο ελληνικό νησί ωστόσο ως γνώστης της Αρχαίας Ελλάδας ήξερε τον Ίκαρο, το όνομα του οποίου έδωσε στον ιδρυτή της φανταστικής Ικαρίας.32 Αυτή είναι μια πιθανή προέλευση του ονόματος, αν και στη Γαλλία, μετά την επανάσταση, η ουτοπία αναφερόταν συχνά με τους όρους Αρκαδία ή Ικαρία. Ανεξάρτητα από την πραγματική προέλευση του τίτλου και την σχέση της με την Ικαρία του Αιγαίου Πελάγους, η έρευνα επιχειρεί να εντοπίσει κοινά στοιχεία ανάμεσα στα δύο νησιά. Το φανταστικό και το πραγματικό. Τα νησιά που το καθένα με τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κατόρθωσαν να θεωρηθούν ουτοπίες. Ίσως μέσα από αυτή την σύγκριση, ανακαλυφθεί ο τρόπος με τον οποίο γίνεται να οικοδομηθούν τέτοιες κοινωνίες. Ενδέχεται η αληθινή ουτοπία να βρεθεί κάπου ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό.

Περιγραφή της νήσου

Το νησί είναι βολικά απομονωμένο από τον υπόλοιπο κόσμο, εξαιτίας των γεωμορφολογικών του χαρακτηριστικών. «Βλέπετε ότι η Ικαρία συνορεύει από το Νότο και το Βορρά με δυο οροσειρές που την χωρίζουν από την Παζιλία και τον Μύρωνα, από τα Ανατολικά με ένα ποτάμι και από τα Δυτικά με τη θάλασσα που τη χωρίζει από την χώρα των Μαρβόλ, που είναι ο μόνος τρόπος να προσεγγίσει κανείς το νησί». 33

31 Πέρα από την Γαλλία, στην οποία έζησε, την Κορσική και την Αγγλία στην οποία αυτοεξορίστηκε, ο Cabet δεν είχε ταξιδέψει σε άλλες χώρες μέχρι την ώρα της συγγραφής του βιβλίου. Κατά πάσα πιθανότητα δεν γνώριζε την Ικαρία, ούτε από τις περιγραφές των ιστορικών και των ταξιδιωτών που έγραψαν για αυτήν αν και ο μύθος της Ικαρίας κατά τον 18ο και 19ο αιώνα όπως και οι φήμες για αυτή ήταν έντονες στην Ευρώπη. 32 Στο βιβλίο του Cabet η Ικαρία είναι έργο του σωτήρα και νομοθέτη Ίκαρου. 33 Etienne Cabet, Ταξίδι στην Ικαρία (Αθήνα: Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, 2010) 35.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Χάρτης της Ικαρίας

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Η Ικαρία δεν εντάσσεται ούτε στα ηπειρωτικά ούτε στα ωκεάνια νησιά. Ο τρόπος δημιουργίας της δεν αναφέρεται ούτε απασχολεί τον συγγραφέα. Πιο πολύ μοιάζει με ήπειρο που περιέχει μέσα της ένα νησί, ωστόσο το γεγονός ότι ο ίδιος ο Cabet αναφέρεται στην ουτοπία σαν ν η σ ί και ότι ο τρόπος προσέγγισης είναι μόνο μέσω θαλάσσης, κάνει αποδεκτό τον όρο. Επιπλέον, ανεξάρτητα με τον τρόπο εμφάνισης του, ο τόπος αυτός, συγκεντρώνοντας τα χαρακτηριστικά του νησιού, απομονώνεται στο χώρο-χρόνο. Το στοιχείο αυτό - όπως ακριβώς εμφανίζεται στην Ατλαντίδα του Πλάτωνα και στην Ουτοπία του More - αποτελεί κομβικό χαρακτηριστικό των ουτοπιών. Η συνθήκη συναντάται ακόμη και στην Ικαρία του Αιγαίου πελάγους, μετατρέποντας την σε ένα είδος ουτοπίας. Η Ικαρία του Cabet εξετάζει το νησί ως ετεροτοπία, δηλαδή ως ένα είδος ουτοπίας που έχει γίνει πράξη. Στο πλαίσιο αυτής της υπόθεσης παρουσιάζεται το νησί σαν αυτόνομη χωρική μονάδα, αναγνωρίσιμη ως μικρογραφία κράτους, η οποία λόγω της απομόνωσης της δύναται να παρέχει έλεγχο, να εξυπηρετεί σκοπούς ολοκληρωτισμού και αυτό- οργάνωσης. 34 Αναφορικά με τους κανόνες της ευημερούσας κοινότητας του Cabet δεν υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, καθώς τα αγαθά είναι μοιρασμένα σε όλους τους εργαζόμενους πολίτες σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Το χρήμα δε χρειάζεται για τις συναλλαγές των πολιτών και η κοινότητα μπορεί να κινείται με την ανταλλαγή υπηρεσιών και αγαθών. Όπως ακριβώς λειτουργούσε και η οικονομία της πραγματικής Ικαρίας μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα και ίσως τις αρχές του 20ου. Άλλωστε η ουτοπία κινείται με το ένα πόδι στην πραγματική κοινωνία και με το άλλο στην ιδανική.

34 Michel Foucault, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5ο, Οκτώβριος 1984, 46-49.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Icara

Η Ικαρία είχε πληθυσμό όσο η Αγγλία και η Γαλλία μαζί, αλλά μέγεθος όσο η μια από τις δύο χώρες. Πρόκειται για μια χώρα διαιρεμένη σε εκατό επαρχίες με σχεδόν ίση έκταση και ίσο πληθυσμό. Οι επαρχίες αυτές με την σειρά τους διαιρούνται η κάθε μια σε δέκα κοινότητες, που είναι και αυτές σχεδόν ίσες μεταξύ τους. «Στο κέντρο της Ικαρίας βρίσκεται η πρωτεύουσα Ικάρα. Είναι πόλη σχεδόν κυκλική, που τη χωρίζει σε δυο ίσα μέρη ένα ποτάμι, του οποίου οι όχθες έχουν ευθυγραμμιστεί και περικλειστεί μέσα σε δύο ίσιους τοίχους. Η κοίτη έχει εκβανθυθεί για να μπορεί να δέχεται πλοία που διασχίζουν τους ωκεανούς. Στο κέντρο της πόλης το ποτάμι διαιρείται σε δύο βραχίονες που σχηματίζουν ένα κυκλικό νησί-μολονότι τα νησιά, που σχηματίζονται φυσικά κατά τη διαίρεση ενός ποταμού σε δύο βραχίονες, είναι φυσικά μη κυκλικά! … Δίνει εντύπωση μητρόπολης και οργανωμένης κοινωνίας».35 «Οι δρόμοι είναι ευθύγραμμοι και φαρδείς, τη δε πόλη την διασχίζουν πενήντα λεωφόροι παράλληλες προς το ποτάμι και άλλες πενήντα κάθετες προς το ποτάμι. Αδύνατο να αντιληφθεί κανείς πως συνδυάζεται αυτό το σχέδιο δρόμων με την κυκλική πόλη».36 Πιθανώς ο Cabet να μην έκανε τον κόπο να σχεδιάσει όσα όριζε με λόγια, για να ανακαλύψει το απραγματοποίητο της ουτοπίας του, έστω χωρικά. H πρωτεύουσα είναι χωρισμένη σε εξήντα συνοικίες. Είναι ισομεγέθεις και έχουν την έκταση και τον πληθυσμό μιας συνηθισμένης κοινοτικής πόλης. Σε κάθε μια από αυτές υπάρχει ένα σχολείο, ένα νοσοκομείο, ένας ναός, καταστήματα, δημόσιοι χώροι και μνημεία. Τα δημόσια κτίρια είναι μοιρασμένα ώστε να υπάρχουν σε όλους τους δρόμους, και σχεδόν όλοι οι δρόμοι έχουν τον ίδιο αριθμό σπιτιών. Το κάθε οικοδομικό τετράγωνο έχει δεκαέξι σπίτια στην κάθε πλευρά, μ ’ένα δημόσιο κτίριο στην μέση και από άλλο ένα στην κάθε άκρη. Αυτά τα δεκαέξι σπίτια εξωτερικά είναι όμοια ή με συνδυασμούς συνθέτουν ένα και μόνο κτίριο.

35 Etienne Cabet, Ταξίδι…, 80. 36 Etienne Cabet, Ταξίδι…, 83.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

H πολεοδομία της Ικάρας

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ανάμεσα στις σειρές των σπιτιών υπάρχουν κήποι. Οι κάτοικοι της Ικαρίας όπως και αυτοί της Ουτοπίας του More, τους περιποιούνται και προσέχουν με περηφάνεια αν και είναι δημόσιοι. Τα οικοδομικά τετράγωνα είναι διατεταγμένα γύρω από τις πλατείες και θυμίζουν περιοχές ηπειρωτικές όπως το Mayfair του Λονδίνου, αυξάνοντας το θέλγητρο της χώρας. Οι κατοικίες της Ικαρίας βασίζονται σε ένα κοινό πρότυπο σχεδιασμού. Κάθε μια έχει τέσσερα πατώματα, μη συμπεριλαμβανομένου του ισογείου ενώ η κάθε πρόσοψη διαθέτει έως και πέντε παράθυρα. Τα μεγέθη ποικίλουν ανάλογα με το πλήθος της οικογένειας που φιλοξενούν. Η κοινή μορφολογία ακολουθεί, εκτός από τον σχεδιασμό της κατοικίας και την εσωτερική επίπλωση και διακόσμηση. Όπως φαίνεται, η Ικαρία απολαμβάνει μια εξεζητημένη και μητροπολιτική μορφή ζωής με ορισμένους κανόνες. Όλα είναι φροντισμένα και τακτοποιημένα χωρίς επιπλοκές. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι τόσο καλά οργανωμένη που πλέον δε θεωρείται απλά ένα ιδεώδες που σε κάποια περίπτωση ίσως πραγματοποιούνταν, αλλά μια εξιδανίκευση, τοποθετώντας την στη σφαίρα των ονειρικών φαντασιώσεων, μακριά από την πραγματικότητα. Το κύριο χαρακτηριστικό της Ουτοπίας του Cabet, η αγάπη για την ομοιομορφία, συναντάται στις περισσότερες ουτοπίες, άλλωστε είναι αυτό το οποίο λείπει από τις πραγματικές κοινωνίες και αποτελεί πηγή ανισοτήτων. Ο Cabet έκρινε πως η ομοιομορφία μπορεί να επιφέρει την ισότητα που απαιτείται ώστε να επιτευχθεί η ουτοπία σε αυτό το απομονωμένο κομμάτι γης. Η ισότητα αποτελεί μια έννοια ιδιαίτερης σημασίας ακόμη και για την Ικαρία του Αιγαίου Πελάγους. Ωστόσο εκεί επιτυγχάνεται μέσω της συμπεριφοράς και των αξιών που έχουν καθιερωθεί στην ικαριώτικη κοινωνία, και όχι με την επιβολή της μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ή των κανόνων ομοιομορφίας που διέπουν την κοινωνία του Cabet. Στο ταξίδι της Ικαρίας αυτή η ομοιομορφία είναι τόσο παρατραβηγμένη που πλέον μοιάζει ειρωνική και σατιρική. Πώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια κοινωνία υπό αυτή την μορφή, στην πραγματική ζωή; Ίσως εάν τα αυστηρά όρια “χαλάρωναν” η ουτοπία κινούταν πιο κοντά στην πραγματικότητα δίχως να αποτελεί ένα άπιαστο όνειρο.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ακόμα και η αρχιτεκτονική των κατοικιών βασίζεται σε ένα κοινό πρότυπο σχεδιασμού.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Η ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ

Η ουτοπία της Ικαρίας του Cabet καλύπτει όλες τις διαστάσεις ενός ουτοπικού εγχειρήματος. Κρίνει και αρνείται την υπάρχουσα κατάσταση, προτείνει την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας και επιχειρεί την υλοποίηση της. Ο ίδιος και οι οπαδοί του πίστευαν ότι μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Η ουτοπία αυτή δεν είναι μόνο μια σκιαγραφημένη ουτοπία με την έννοια που δίνεται στις σκιαγραφημένες κοινωνίες και τα προβλήματα που δημιουργεί μια λεπτομερής περιγραφή. Είναι μια εφαρμοσμένη ουτοπία από τον ίδιο και από αυτούς που πίστεψαν στην βιωσιμότητα του επικείμενου εγχειρήματος και επιχείρησαν να το αποδείξουν. Το 1847, αποφασίζει την δημιουργία της Ικαρίας στην Αμερική η οποία θεωρείται πρόσφορος τόπος για την χωροθέτηση των ουτοπιών και την υλοποίηση τους. 37 Νέα χώρα με μεγάλες ελεύθερες εκτάσεις στις οποίες έβρισκαν καταφύγιο όλοι οι κατατρεγμένοι της Ευρώπης. Οι προσπάθειες διήρκησαν περίπου πενήντα χρόνια και δημιούργησαν επτά ικαριώτικες κοινότητες. Το 1898 οι τελευταίοι Ικάριοι αποφάσισαν να διαλύσουν την κοινότητα και να ενσωματωθούν στην αμερικανική κοινωνία.38 Πολλά είναι τα γεγονότα και οι δυσκολίες που συνέβαλαν στην αποτυχία των κοινοτήτων. Στις ουτοπίες που αποτελούν προϊόν της ιστορίας, η εύρεση ενός φανταστικού, απομονωμένου από όλα τόπου δεν αποτελεί πραγματική δυσκολία. Ωστόσο, η εξεύρεση περιοχών για την εγκατάσταση των Ικάριων κατά την περίοδο μεγάλου εποικισμού της νέας χώρας κατέστη δύσκολο ζήτημα. 39 Η χολέρα που χτύπησε το 1852, ο πόλεμος Βορείων-Νοτίων, τα γεγονότα στην Ευρώπη και τη Γαλλία, τα θέματα που είχε ο ηγέτης Cabet με την γαλλική δικαιοσύνη και η αφομοιωτική δύναμη της αμερικανικής κοινωνίας ήταν ακόμη μερικά από αυτά.

37 Ο Cabet δημιουργεί την ουτοπική του κοινωνία όντας απογοητευμένος με την τροπή που πήρε η ιουλιανή επανάσταση καθώς δεν οδήγησε στα αποτελέσματα που αυτός είχε ελπίσει και συζητήσει. 38 Pierre Vidal Naquet, Η Ατλαντίδα (Αθήνα: Ολκός, 2006) 157 39 Από Ιρλανδούς, Σκανδιναβούς, Άγγλους και Γερμανούς.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Γίνεται αντιληπτό ότι στην μυθιστορηματική ουτοπία, εξωτερικοί παράγοντες και προβλήματα αφήνουν αμετάβλητο το εσωτερικό της κοινωνίας. Μια ιδεατή κοινότητα λειτουργεί χωρίς εξωτερικούς περισπασμούς και παραφωνίες στους κανόνες της. Στον πραγματικό κόσμο τόσο του 19ου αιώνα αλλά και του σήμερα, αυτό θεωρείται ανέφικτο. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και μεταξύ των διαφορετικών κοινωνιών είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πραγματικής ζωής και αυτό που στην ουσία την καθιστά πραγματική. Οι διαχειριστικές επιτροπές των κοινοτήτων και ο Cabet ήρθαν συχνά σε αντιπαράθεση ενώ το 1856 πολλοί τον κατηγόρησαν για αυταρχισμό και περιορισμό των ελευθεριών τους. Οι αρχές της διακυβέρνησης βασίστηκαν σε ένα πρότυπο ηγέτη-ευεργέτη και όχι αυταρχικού μονάρχη. Τα άτομα που εξυπηρετούν μακροπρόθεσμα ένα τέτοιο όραμα, όπως ο Cabet, θα έπρεπε να έχουν πλήρη επίγνωση ότι είναι αφελές και επικίνδυνο να επιδιώκεται η αναγκαστική συμμόρφωση των συνανθρώπων τους στις δικές τους ουτοπικές ιδέες, καθώς η πραγμάτωση ουτοπικών οραμάτων δεν πρέπει να επιδιώκεται με τρόπο που να υπονομεύει τη συναινετική, δημοκρατική διακυβέρνηση των κοινωνιών. Η πραγματικότητα απέδειξε ότι οι κανόνες που τέθηκαν στην ουτοπία του Cabet δεν μπόρεσαν να υλοποιηθούν ούτε από τον ίδιο, πόσο μάλλον από τις διάφορες κοινότητες. Είκοσι χρόνια αργότερα, οι νεότερες γενιές αντέδρασαν στο συντηρητισμό των παλαιότερων, γεγονός που οδήγησε στην διάλυση των κοινοτήτων. Ο Jean Servier, θεωρεί ότι η αποτυχία των αποικιών των Ικάριων στην Αμερική αποδεικνύει ότι «είναι αδύνατη η οικοδόμηση μιας κοινωνίας πάνω στην άρνηση των ατομικών αξιών, πάνω σε μέτρια οικονομική ζωή και περιορίζοντας το πνεύμα στις διαστάσεις μιας βιβλιοθήκης με περιορισμένο περιεχόμενο». 40 O Cabet παρέβλεψε την ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου για χάριν της απόλυτης ισότητας και της εξάλειψης των διακρίσεων. Επιπλέον, έθεσε κανόνες απόλυτης κοινοκτημοσύνης όλων των αγαθών που περιγράφονται στην ουτοπία, με αποτέλεσμα την εξίσωση όλων των Ικάρων και την απώλεια της ξεχωριστής τους ταυτότητας. 40 Jean Servier, Histoire de l’utopie (Παρίσι: Gallimard, 1991) 262.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Σε άλλες περιπτώσεις κοινοτήτων, όπως στην Ικαρία του Αιγαίου Πελάγους αυτές οι αρχές συνέβαλαν στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας και όχι στην διάλυση της. Ίσως λειτούργησαν καλύτερα καθώς ήταν στοιχεία που είχε αναπτύξει η κοινότητα στο πλαίσιο της κοινής συνύπαρξης και όχι αποτέλεσμα επιβολής κάποιου ηγέτη. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τις εξωτερικές επιδράσεις του πραγματικού κόσμου ενέτειναν την κατάσταση δημιουργώντας εντάσεις που οδήγησαν στην κατάρρευση των Ικαριών.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΤΟ ΑΤΕΛΕΣΦΟΡΟ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ

Ο στόχος της ονειροπόλησης είναι να υπερβεί τη βιωμένη πραγματικότητα με τη δημιουργία μιας νέας που θα ολοκληρώνει τις βαθύτερες επιθυμίες του ανθρώπου, με τη δημιουργία ενός νέου κόσμου που θα πραγματώνει την ουτοπία σε μια νέα πραγματικότητα. Για τον Russel Jacoby, η εφαρμογή μιας ουτοπίας οδηγεί στο τέλος της. «Υλοποιώντας τες, οι ουτοπίες μετατρέπονται σε δυστοπίες».41 Ουτοπία στην ουσία είναι το όνειρο, το άπιαστο, και η πορεία από το όνειρο στην πραγματικότητα με τις συνθήκες που την διακρίνουν, οδηγεί σταδιακά στη διάλυση της. Πράγματι, πολλές απόπειρες για μια διαφορετική ζωή φαίνεται να συγκλίνουν σε ένα κοινό σημείο, αυτό της αποτυχίας. Όποιες και αν είναι οι ιδεολογικές τους αποστάσεις, οι αποκλίσεις των μεθόδων τους, οι διαφορές των στόχων τους οποίους έθεσαν, οι κοινωνικές πραγματώσεις της κάθε ουτοπίας με την μορφή που τις γνωρίζουμε μέχρι τώρα, καταλήγουν στο ίδιο σημείο: το ατελέσφορο τους. Όπως έχει αναφερθεί, βασική αρχή της ουτοπίας, αποτελεί η απομόνωση στο χώρο και τον χρόνο. Η απομόνωση στο χώρο αφορά αρχικά την γεωγραφική θέση ενός τόπου και ως επόμενο αυτού του χαρακτηριστικού συνιστά στην απομάκρυνση από κάθε είδους ερέθισμα. Σε ένα απομονωμένο κομμάτι γης οποιοδήποτε σύστημα ιδεών μπορεί να εφαρμοστεί αφού είναι ανεπηρέαστο από εξωτερικούς παράγοντες. Τα σαφή όρια ενός νησιού βοηθούν την ελευθερία να περιορίζεται στο όνομα της ασφάλειας που την εγγυάται. 42 Η αρχή της ουτοπίας, δηλαδή, συνίσταται στην οριοθέτηση ενός χώρου που δεν υπάρχει πουθενά αλλού: αναφέρεται στον καθορισμό και ίσως την διαμόρφωση μιας έκτασης στην οποία μια κοινότητα θα ζήσει με καινούριους κανόνες. Πρόκειται για μια ρήξη με τον περιβάλλοντα κόσμο, με σκοπό την χωρική απαγκίστρωση. Ζώντας σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ο άνθρωπος αποκόβεται από κάθε εξωτερικό ερέθισμα. Με αυτόν τον τρόπο διαλύει κάθε δεσμό με το παρελθόν, αλλά και με τον 41 Russel Jacoby, Το τέλος της ουτοπίας (Αθήνα: Τροπή, 2001) 54. 42 Σταύρος Σταυρίδης, Μετέωροι χώροι της ετερότητας (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2010) 161.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

πραγματικό χρόνο. Σε ένα τέτοιο λοιπόν τόπο, εάν υπήρχε, οι χρόνοι του συλλογικού και του ατόμου - όσο μπορούν να διαχωριστούν - αποκτούν άλλη σημασία. Ο χρόνος αμφισβητείται και τα ωράρια δεν έχουν πλέον θέση. Σαν να μη χρησιμεύει πλέον στη μέτρηση, ο χρόνος χάνει το έδαφος και την επικράτεια του. Η ζωή μιας ουτοπικής πραγματικότητας, στο πλαίσιο της καθολικής απομόνωσης της, κυλάει με ρυθμούς επανάληψης έως την τελειότητα, αποκομμένη πλήρως από τις παραφωνίες αλλά σε μια αρμονική τάξη δίχως τέλος. Η ζωή είναι φτιαγμένη από ανεμοστρόβιλους, καταιγίδες, ταραχές. Βιώνοντας αυτούς τους ρυθμούς ηρεμίας και ζώντας σε μια καθημερινότητα στην οποία ο χρόνος επαναλαμβάνεται απαράλλακτα και ασταμάτητα, η ουτοπία σταδιακά μετατρέπεται σε δυστοπία. Σταματά να εκφράζει το ιδανικό αλλά μια πληκτική κατάσταση που δεν ικανοποιεί τους ουτοπιανούς. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, οι καταπιεζόμενοι σταδιακά χάνουν στοιχεία της ανθρώπινης ταυτότητάς τους, όπως οι επιθυμίες και η ονειροπόληση, τα ενδιαφέροντα ελεύθερου χρόνου και η πρωτότυπη προσωπική δημιουργία. 43 Το μόνο σίγουρο είναι ότι με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο αναμένεται το τ έ λ ο ς. Ο χρόνος σε αυτή την επανάληψη της ζωής φαίνεται να μην έχει καμία σημασία, το παρόν και το μέλλον δε διαχωρίζονται πια. Στο πλαίσιο αυτής της απομόνωσης η ουτοπία αποσπάται από την Ιστορία. Αν θεωρήσουμε την ουτοπία ως ένα αλλού χωρίς συγκρούσεις, εντάσεις, και τις προβλεπόμενες οπισθοδρομήσεις, τότε αναφερόμαστε σε ένα κόσμο δίχως ιστορία. Οι κάτοικοι του φανταστικού νησιού, σαν άλλοι ηθοποιοί, αντλούν τους ρόλους τους από ένα περιορισμένο, πλασματικό ρεπερτόριο χωρίς καμία πιθανότητα έκπληξης στην πλοκή. Το παρόν με το μέλλον μπλέκονται μεταξύ τους καθώς λείπει η εξέλιξη, και το παρελθόν απορρίπτεται αφού κόβονται οι δεσμοί με τον πραγματικό κόσμο. Το αυστηρό όριο που έχει οριστεί προς τον εξωτερικό κόσμο και τα ξένα ερεθίσματα, εγκλωβίζει την ουτοπία σε μια μονότονη κατάσταση που δεν επιτρέπει την κοινωνική εξέλιξη. Σε μια τέτοια ουτοπία, δεν υπάρχει πλέον ελπίδα. Ο κόσμος είναι δεμένος χειροπόδαρα.44

43 Paulo Freire, Η Αγωγή του Καταπιεζόμενου (Αθήνα: Ράππας, 1974) 14. 44 Terry Paquot, Η ουτοπία ή το παγιδευμένο ιδεώδες (Αθήνα: Scripta, 1998) 63.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ο χρόνος της ακινητοποιημένης ουτοπίας θα μπορούσε να παρομοιαστεί ως μια στάσιμη επιφάνεια μιας λίμνης, που ωστόσο γίνεται ανιαρή και κυρίως αφύσικη.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Οι περισσότεροι ουτοπικοί συγγραφείς υπέθεσαν ότι η ευτυχία του ανθρώπου συνίσταται στο να ζει σε μια καλορυθμισμένη κοινωνία που φροντίζει όλες του τις ανάγκες. Δεν προέβλεψαν τον κίνδυνο να καταντήσει ο άνθρωπος να πλήττει ατελεύτητα, επειδή στερείται δημιουργικής έκφρασης μέσω της καθημερινής επανάληψης των δραστηριοτήτων του.45 Η υπέρμετρη, ωστόσο, αφοσίωση στο όραμα της ουτοπίας οδηγεί στην αδιαφορία για το παρόν και στην απόλυτη προσκόλληση στο μέλλον, με φυσικό επακόλουθο την εξασθένηση του ρόλου του ανθρώπου. Η ουτοπία ενέχει στη σύλληψή της μία έντονη συνύφανση με την αποτυχία. Με τις συνθήκες που επιθυμεί να την διακρίνουν δεν επιτρέπει την παρατεταμένη επιβίωση της ομάδας και ακόμα λιγότερο την αναπαραγωγή και την ανάπτυξη της οδηγώντας ακόμα και αν υλοποιηθεί σύντομα σε ένα τέλος. Αυτό το τέλος, τη σώζει από ένα άλλο, στο οποίο ο χρόνος θα ήταν ήδη εντελώς άχρηστος, απαρνημένος χωρίς διάρκεια και ο άνθρωπος θα ζούσε στη χώρα του πουθενά.46 Επομένως, ως άπιαστη απεικόνιση της κοινωνίας όπως αναλύθηκε μέσα από το παράδειγμα της Ικαρίας του Cabet, η ουτοπία δε δύναται να μετατραπεί από κινητήρια δύναμη σε πραγματική συνθήκη. Παρατηρώντας το μοτίβο που ακολουθούν όλες οι λογοτεχνικές και απραγματοποίητες ουτοπίες, εμφανίζεται ένα αυστηρό, κλειστό σύστημα με αρχές και κανόνες. Αυτό το όριο είναι που εμποδίζει την ουτοπία από την πιθανότητα να προσεγγίσει την πραγματικότητα και να αποτελέσει ουσιαστικό κομμάτι της. Αν όμως, τα ουτοπικά χαρακτηριστικά μεταφερθούν έξω από τα αυστηρά όρια ίσως εμφανιστεί μια νέα αντίληψη για την διαχείριση της ουτοπίας: η ουτοπία ως ένα ανοιχτό σύστημα εύρυθμης κοινωνίας που εξελίσσεται διαρκώς. Σκοπός δεν είναι η αέναη αναζήτηση της ευτυχίας με τη δημιουργία μιας νέας ονειρικής και άπιαστης πραγματικότητας αλλά η μεταφορά μιας εκδοχής της ουτοπίας στο περιβάλλον του ανθρώπου. Με αυτόν τον τρόπο προσεγγίζεται το ονειρικό και επιτυγχάνεται η ουτοπία. 45 Ο Τhomas More, που έλαβε υπόψιν αυτό τον κίνδυνο προσπάθησε να μετατρέψει την δουλειά σαν μέσο δημιουργικής έκφρασης παρόλο που δεν πίστεψε ποτέ ότι η ουτοπία του θα πραγματοποιηθεί. 46 Η ουτοπία στα λατινικά μεταφράζεται N u s q u a m a, δηλαδή, η χώρα του πουθενά.

4 ⁰ ΚΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Χάρτης πραγματικής Ικαρίας

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΙΚΑΡΙΑ: ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ

Από την Ικαρία του Cabet η έρευνα μεταφέρεται στην πραγματική Ικαρία. Την απρόσιτη Ικαρία. Την Ικαρία της εξορίας και του ξεχασμένου χρόνου. Την Ικαρία των αντιθέσεων, της αρμονίας και της μακράς διάρκειας. Οι Ικαριώτες θυμίζουν κάπως τους Ικάριους του Cabet. Με τον δικό τους τρόπο ζούνε το ταξίδι στην Ικαρία ή μάλλον την επιστροφή τους σε αυτή. Η ουτοπία έχει περιγραφεί από τους διάφορους ουτοπιστές με συγκεκριμένες συνθήκες και όρους. Θα έλεγε κανείς ότι θυμίζει κάπως την Ικαρία, στην οποία επικρατούσε μάλλον μια ευτοπία, μια βιώσιμη ευημερία, κατακτημένη εκατοντάδες χρόνια. Σε πρώτη ανάγνωση, η ιδιαίτερη γεωγραφική μορφή του νησιού, απομακρυσμένο ως είναι, το τοποθετεί στην σφαίρα των ουτοπιών. Το γεγονός ότι βρίσκεται στην άκρη του Ικάριου Πελάγους, μεταξύ Κυκλάδων και Μικράς Ασίας συντέλεσε στο να αποτελεί επικίνδυνο και αφιλόξενο πέρασμα για τους ναυτικούς λόγω ισχυρών ανέμων που έπλητταν το νησί. Με εύφορο έδαφος το ορεινό και άγονο και απρόσιτο το πεδινό, σε συνδυασμό με τα ελάχιστα φυσικά λιμάνια, θεωρήθηκε άγονη και σπάνια δέχθηκε ξένους. Η γοητεία του ανεξερεύνητου νησιού ώθησε πολλούς ταξιδιώτες να το επισκεφθούν ωστόσο, λόγω σύγχυσης της Ικαρίας με άλλα νησιά ελάχιστοι κατάφεραν πραγματικά να το προσεγγίσουν με αποτέλεσμα μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα οι περιγραφές για το νησί να είναι κυρίως παραπλανητικές.47 Το ανάγλυφο του νησιού σε συνδυασμό με τις κοινωνικές συνθήκες των εποχών όρισαν τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο οι κοινότητες αναπτύχθηκαν και διαμόρφωσαν την ζωή τους. Απομονωμένοι ως ήταν οι Ικαριώτες για αρκετά χρόνια, υπό το καθεστώς του φόβου και των επιφυλάξεων λόγω της πειρατείας στο Αιγαίο, αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν ένα σύστημα κοινωνικής οργάνωσης βασισμένο στις αρχές της βαθύτατης αλληλεγγύης, του αλληλοσεβασμού και της εγκαρδιότητας.

47 Λεωνόρα Ναβάρι, Περιηγητές και χαρτογράφοι (Καθημερινή: 21 Ιουνίου 1998) 10-12.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας αβίαστα αναπτύχθηκαν κανόνες συμπεριφοράς, ως άγραφοι νόμοι που τηρούνταν καθολικά και ρύθμιζαν την ζωή και την καθημερινότητα.48 Η ισονομία μεταξύ των δύο φύλων και η απουσία ταξικών διακρίσεων ήταν χαρακτηριστικά στοιχεία του συστήματος αυτού. Μια τέτοια οργάνωση αναπόφευκτα οδήγησε σε μια ομοιομορφία αυτοσχέδια και αυθόρμητη, όχι επιβαλλόμενη που συνέβαλε στην συντήρηση των κοινοτήτων, οι οποίες αργότερα έγιναν το υπόδειγμα για την κοινοτική ζωή των επόμενων γενιών. Η καθημερινή ζωή έτσι παρέμεινε αμετάβλητη μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, διατηρώντας στο πέρασμα των χρόνων μια ξεχωριστή ταυτότητα, ενώ μερικές πτυχές της είναι μέχρι και σήμερα αναλλοίωτες. Πολλά από τα στοιχεία όπως η τοπική διάλεκτος, τα έθιμα, οι αξίες αλλά και η μορφή της κατοικίας επιβίωσαν μαζί με τον ικαριακό λαό χωρίς να αλλάξουν σημαντικά, μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα.49 Μέσα από τα κείμενα που έχουν γραφτεί και αναφέρονται στην Ικαρία, ανακαλύπτονται οι σχέσεις ανάμεσα στο πάντα ζωντανό παρελθόν και στο παρόν μέσα από τις προσπάθειες διατήρησης της παράδοσης και της νοσταλγίας γι’ αυτό που μοιραία εγκαταλείπεται στη λήθη του χρόνου και τις μεταλλαγές της εξέλιξης. Αυτήν την παράξενη μικρή κοινωνία, με το ομηρικό φιλόξενο πνεύμα και την ουτοπική, για τα σημερινά δεδομένα, οργάνωση, γνώρισαν οι Ευρωπαίοι περιηγητές που ήρθαν από τον 16ο μέχρι τον 19ο αιώνα στο νησί.50 Οι κάτοικοι της φέρονταν σε κάθε περίπτωση αλληλέγγυα στους επισκέπτες όποιοι και αν ήταν αυτοί, αρκεί να προσαρμόζονται στα ήθη του νησιού. Ήταν δεκτικοί με τους νέους κατοίκους δείχνοντας τους τις τεχνικές επιβίωσης και τη δυνατότητα να είναι αυτάρκεις. Τους διέκρινε ένας υποδειγματικός ανθρωπισμός ακόμα και απέναντι σε κάθε κατατρεγμένο που έφτανε στην Ικαρία. Οι διεργασίες αφομοίωσης ίσχυαν και για τους εξόριστους-φυγάδες που προσέλκυε το νησί, μιας και η Ικαρία αποτέλεσε τόπο εξορίας.51

48 Ιωάννης Μελάς, Ιστορία της Νήσου Ικαρίας (Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση, 2001) 180. 49 Νίκος Τσαγκάς, Η νήσος Ικαρία στους Ευρωπαίους περιηγητές (Αθήνα: Ελευσίς, 2003) 135. 50 Κάθε οικογένεια ήταν μια αυτάρκης, αγροτική κυρίως, οικονομική μονάδα. 51 Ξενοφών Κοχίλας, Η Ικαρία ως τόπος εξορίας (Καθημερινή: 21 Ιουνίου 1998) 13.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Αυτή η συμπεριφορά θυμίζει ένα μοτίβο παρόμοιο με την Ικαρία του Cabet. Στο φανταστικό νησί, κάθε επισκέπτης που καταφέρνει να προσεγγίσει τον απομονωμένο τόπο είναι καλοδεχούμενος, αρκεί να προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες συνθήκες και να γνωρίζει τη γλώσσα τους, όμως σταθερά παραμονεύει ο φόβος αλλοίωσης της κοινότητας από τα εξωτερικά ερεθίσματα. Η Ικαρία του Αιγαίου Πελάγους, παρά την χωρική της απομάκρυνση δέχεται δίχως ενδοιασμούς τις όποιες επιρροές και κριτικά τις εντάσσει στην κοινότητα, ίσως γνωρίζοντας ότι μέσω αυτών μπορεί να εξελιχθεί. Στην Ικαρία εμφανίζεται ένας λαός που κράτησε, μέσα στην μακροχρόνια και περιπετειώδη ιστορία του, μια στάση ζωής και ένα τρόπο σκέψης που, μαζί με τον μύθο, τον χώρο και τους ανθρώπους του, παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ώστε πολλοί να αναφέρονται σε κάποια ικαριακή ιδιαιτερότητα. Οι Ικαριώτες την διεκδικούνε μπροστά στις μεγάλες αλλαγές και τις αναζητήσεις της εκάστοτε εποχής. Μέσα από την διατήρηση όλων των πατροπαράδοτων συνηθειών, όπως η αλληλεγγύη, η αγάπη, η ανάγκη επαφής με τον άλλον, οι διαφορές εξαφανίζονται και κανείς δε θέλει να διαφέρει. Ακόμα και οι ξένοι που αποφασίζουν να ζήσουν μόνιμα στο νησί. Το ουτοπικό στοιχείο στην σκέψη του ικαριώτικου λαού συνδέεται κυρίως με την προσαρμογή του τώρα σε ένα κόσμο που χάνεται. Συνδέεται, ακόμη, με την προσπάθεια διατήρησης ενός πολιτιστικού υποβάθρου μέσα από το οποίο θα αναδειχθούν οι αξίες που συνέβαλαν στην επιβίωση της Ικαρίας της μεγάλης διάρκειας, ήδη από τα χρόνια της αφάνειας. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό εν τέλει της Ικαρίας, συνίσταται στο γεγονός ότι παρά την απομακρυσμένη γεωγραφική της θέση, που ενδεχομένως να την απέκλειε για αιώνες από την κοινή ζωή με την υπόλοιπη Ελλάδα, επιλέγει να μην απομονωθεί στον χρόνο. Διατηρεί διαλεκτική σχέση με το παρελθόν της, ενστερνίζεται τις αξίες που την βοήθησαν να επιβιώσει μακροπρόθεσμα, προστατεύει ό,τι την αναδεικνύει σε ιδανικό και ξεχωριστό τόπο ενώ δέχεται παράλληλα εξωτερικές επιρροές και εξελίσσεται στο χρόνο. Αυτό της επιτρέπει κιόλας τη μακρά διάρκεια στο πέρασμα των αιώνων. Αυτά τα χαρακτηριστικά μετατρέπουν την Ικαρία σε ένα νησί δύο διαστάσεων. Δεν είναι τυχαίο που ο Etienne Cabet την επέλεξε ως αναφορά για να προσδιορίσει την δική του ουτοπία.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Η Ικαρία κοινωνικοπολιτικά και χωρικά, έχει πολλά κοινά στοιχεία με την ουτοπία του Thomas More και του Etiènne Cabet. Διαθέτει το κύριο χαρακτηριστικό που την καθιστά μια θεωρητική ουτοπία, την απομάκρυνση στον χώρο και στον χρόνο. Η διαφορά έγκειται στο ότι εκμεταλλεύεται δημιουργικά αυτή την συνθήκη ώστε να εξελιχθεί και να μην μείνει στάσιμη. Το φανταστικό με το πραγματικό έρχονται σε ισορροπία και διαμορφώνουν την Ικαρία ως ένα σύμπλεγμα, στοιχείων ονειρικών και αληθινών. Αυτό την καθιστά πραγματοποιήσιμη, κάνοντας την να διαφέρει από τις άλλες ουτοπίες, αυτές που στον χρόνο παραμένουν λογοτεχνικές ονειροπολήσεις και άπιαστες πραγματικότητες.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

«Une utopie est un projet réalisable, quin’a pas encore été réalisé».

Σύμφωνα με τον Theodore Monod, η ουτοπία είναι ένα σχέδιο πραγματοποιήσιμο, το οποίο ακόμα δεν έγινε πραγματικότητα. Η έννοια της ωστόσο, συνήθως ταυτίζεται με ένα ονειρικό ιδεώδες. Σε πολλές αφηγήσεις συνιστά μια φανταστική κοινωνία η οποία φωλιάζει σε ένα τόπο μακρινό και απομονωμένο, που όπως είδαμε συχνά εμφανίζει τις ιδιότητες ενός νησιού. Η συνθήκη της απομάκρυνσης γεννά την ουτοπική σκέψη, όχι λόγω της απόστασης του νησιού από την ήπειρο αλλά επειδή το περίγραμμα του λειτουργεί ως ένας λευκός καμβάς ονειροπολήσεων. Πάνω του ο άνθρωπος μπορεί να ονειρευτεί και να σχεδιάσει μια πραγματικότητα ιδανικότερη από αυτή που βιώνει. Στην πορεία από την φαντασία στην πραγματικότητα, η ουτοπία θα μπορούσε να προσεγγιστεί με δύο τρόπους. Κάποιος θα έλεγε ότι πρόκειται για ένα ενισχυμένο όνειρο απόδρασης από την σκληρή καθημερινότητα χωρίς την πρόθεση αλλαγής. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται το φάσμα των θεωρητικών ουτοπιών. Στο παράδειγμα της Ικαρίας του Cabet, την ονειροπόληση διαδέχεται η επιθυμία αλλαγής με την υλοποίηση του εγχειρήματος, αν και η αποτυχία αποδεικνύει το απραγματοποίητο αυτής της μορφής ουτοπίας. Σε μια άλλη ανάγνωση-σε αυτή που η ουτοπία τελικά αποκτά υπόστασησυνιστά ένα μέσο ανασυγκρότησης, μια κινητήρια δύναμη εξέλιξης, που επιδιώκει ένα καλύτερο κόσμο εμπνέοντας τους ανθρώπους. Δεν ορίζεται από μια προσπάθεια διαφυγής και απόδρασης από την σκληρή πραγματικότητα προς έναν κόσμο ονειρικό και αλλοπαρμένο. Χωρίς να στοχεύει στην άρνηση της αποδοχής των καταστάσεων του παρόντος λειτουργεί σαν μέσο πραγματοποίησης των ονείρων. Το νησί της Ικαρίας, υπό αυτή την οπτική,θεωρείται χειροπιαστό παράδειγμα του ότι η ουτοπία δεν είναι ένα ανεφάρμοστο παραμύθι που έχει θέση σε κάποια άγνωστη χώρα, αλλάμια εσωτερική κατάσταση που αντανακλά την ανθρώπινη ανάγκη για αλλαγή και εξέλιξη. Είναι η απελευθέρωση του πνεύματος

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

από συμβάσεις και πεποιθήσεις και η κίνηση προς τα εμπρός, προς τη ζωή που κάποιος ονειρεύεται. Όσο περισσότερο αντιδρά ο άνθρωπος στο περιβάλλον του και το τροποποιεί, έχοντας ως βάση ένα ανθρώπινο σχέδιο που αντικατοπτρίζει τις ανάγκες του, τόσο περισσότερο ζει στην ουτοπία μεταφέροντας την στην πραγματικότητα. Οι άνθρωποι δεν είναι απαραίτητο να εγκαταλείψουν τον πραγματικό κόσμο για να εισέλθουν στον κόσμο της ουτοπίας αφού ο δεύτερος ξεπηδά από τον πρώτο. Άλλωστε κατοικούν ταυτόχρονα σε δύο κόσμους: τον εξωτερικό φυσικό κόσμο και τον εσωτερικό του μυαλού και των ιδεών. Το νησί της ουτοπίας, αναδύεται από τη θάλασσα του πιθανού. Ουτοπία δεν είναι μόνο η θεωρητική Ικαρία του Cabet, ή το μακρινό νησί του Αιγαίου Πελάγους με την κατακτημένη ευημερία. Η ουτοπία μπορεί να βρεθεί οπουδήποτε. Μπορεί να είναι το αύριο, που περιλαμβάνει τα όνειρα και τις επιθυμίες του σήμερα, σε μια νέα πραγματικότητα. Κάθε τόπος θα μπορούσε να φωλιάσει μέσα του την ιδέα της Ικαρίας αρκεί κανείς να αντιληφθεί τα όρια μεταξύ ονειροπόλησης και πραγματικότητας. Ουτοπία μπορεί να είναι κάθε προορισμός που ενέχει τέτοιες ιδέες, μπορεί να είναι η κάθε Ικαρία.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΕΠΙΛΟΓΟ Σ

Αλλάζουν τον κόσμο -και τον εαυτό τους- αυτοί που ξεκινάνε το ταξίδι τους προς μια γη που δεν υπήρξε ποτέ ή που δεν υπάρχει πια. Προς ένα κόσμο που τον έπλασαν στην φαντασία τους, ριζικά διαφορετικό από αυτόν που αφήνουν πίσω τους. Και αυτός ο κόσμος χτίζεται, σταδιακά, στην πορεία από την φαντασία στην πραγματικότητα.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΠΑΡΑΡΤ ΗΜΑ Ιστορία των ουτοπιών

Διάφοροι στοχαστές, λογοτέχνες ή πολιτικοί φιλόσοφοι έχουν κατά καιρούς φανταστεί μια διαφορετική πραγματικότητα, αφενός για τον εαυτό τους και αφετέρου για τους άλλους. Πολλές μικρές ή μεγάλες ουτοπίες έχουν διατυπωθεί, που καταργούν τα προβλήματα της κάθε εποχής, με τρόπους άλλοτε συμβατούς με την κοινωνική ευημερία, και άλλοτε εξυμνώντας την αυτονομία των ατόμων μακριά από την κοινότητα συντελώντας ώστε να γίνει η λέξη ουτοπία συνώνυμη με μιαν ευτυχισμένη, επιθυμητή μορφή κοινωνίας. 52 Οι ουτοπικές αναφορές αντιπαραβάλλουν ένα εξ ολοκλήρου διαφορετικό πρότυπο διαβίωσης σύμφωνα με το οποίο ολόκληρη η υπάρχουσα κοινωνική δομή πρέπει να μεταβληθεί. Οι στοχαστές δεν περιλαμβάνουν τους τρόπους με τους οποίους αυτό θα επιτευχθεί αλλά κάνουν μια αναλογία με το παρόν. Οι εικόνες που περιγράφονται δεν αναφέρονται στο μέλλον αλλά σε ένα διαφορετικό παρόν, προτείνοντας μια εναλλακτική λύση για την κοινοπολιτεία. Διακρίνονται έξι περιόδοι ουτοπικών έργων: η Αρχαιότητα, η Αναγέννηση, η Γαλλική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός, ο 19ος αιώνας και ο 20ος αιώνας. Από την ιστορική αρχαιότητα και εντεύθεν, παντοειδείς ουτοπίες καθοδήγησαν την αναπόληση-φαντασία, πλάθοντας τη συλλογική συνείδηση. Οι πρώτες αναφορές σε κάποιας μορφής ουτοπίας στην Δυτική σκέψη ξεκινούν από την αρχαιότητα, με την Πολιτεία του Πλάτωνα και τον Βίο του Λυκούργου του Πλούταρχου. Οι ουτοπίες τους, με αρκετά κοινά στοιχεία, προβλέπουν μια συνολική ρύθμιση της κοινωνικής ζωής καθώς και του σύστηματος διοίκησης και διαβίωσης. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, o φιλόσοφος σχεδιάζει την Καλλίπολή του, μια πολιτική ουτοπία αρμονικής και δίκαιης συνύπαρξης. Ο Πλάτωνας χωρίζει τους ανθρώπους σε τάξεις με στόχο την εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής ευτυχίας για όλους. 52 Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην ουτοπία (Σκόπελος: Νησίδες, 1999) 15

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Οι λογοτεχνικές ουτοπίες, όπως αναφέρθηκε, περιγράφουν ένα διαφορετικό παρόν. Το παρόν έθεσε τις προϋποθέσεις για την ονειροπόληση στην περίπτωση του Πλάτωνα, καθώς η Αθήνα της εποχής του χαρακτηριζόταν από πολεμική ήττα και κοινωνική αποσύνθεση.Ο Πλούταρχος αναπολεί ένα διαφορετικό παρελθόν, διαφορετική κοινωνική δομή και συνεπώς μια εναλλακτική ιστορική εξέλιξη 53 Παρατηρείται ένα μεγάλο «κενό» ουτοπικών αναφορών στη λογοτεχνία από τις ιδεώδεις πολιτείες της αρχαίας Ελλάδας μέχρι αυτές της Αναγέννησης, γεγονός που εξηγείται με την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας στη Δύση: «η ουτοπία των πρώτων δεκαπέντε αιώνων μετά Χριστόν μεταφυτεύτηκε στον ουρανό και ονομάστηκε Βασιλεία των Ουρανών». 54 Το πρώτο ευρέως γνωστό ουτοπικό κείμενο είναι η Ουτοπία (1516) του Sir Thomas More (1478-1535). Αντιπαραβάλλει μια φανταστική κοινωνία, μια ουτοπία φυγής. Το έργο του εμφανίζεται στο Μεσαίωνα, την εποχή της εμφάνισης των επιπτώσεων του θρησκευτικού φανατισμού προβάλλοντας την κοινωνική κριτική του ως εικόνα από το μέλλον. Γράφει για τη χώρα και την εποχή του τοποθετώντας τον εαυτό του αντιμέτωπο με την εξουσία και τη δικαιοσύνη μέσα από τον ήρωα της ιστορίας, ο οποίος παρατά την οικογενειακή ζωή και περιουσία και ταξιδεύει. Η Ουτοπία, είναι ένα φανταστικό νησί που συναντά, στο οποίο η ευδαιμονία έχει επιτευχθεί. Το νησί δεν έχει ακριβείς γεωγραφικές συντεταγμένες, αλλά δεν βρίσκεται μακριά από την Ευρώπη. Ο συγγραφέας φαντάζεται μια ιδανική κοινωνία ισότητας, κοινοκτημοσύνης, θρησκευτικής ανοχής, με εξάωρη εργασία, χωρίς χρήματα και εκμετάλλευση. Οι κάτοικοι ευημερούν χωρίς περιττές πολυτέλειες και ιδιωτική περιουσία, φροντίζοντας για τη δίκαιη κατανομή των αγαθών. Η Ηλιούπολη, η αλλιώς η Πόλη του Ήλιου, ακολουθεί την φανταστική κοινωνία του More. Ο Campanella εκφράζει μέσα από το έργο αυτό τη θρησκευτική του πίστη συνδυασμένη με την επιστημονική γνώση και 53 54

Louis Mumford, Η ιστορία των ουτοπιών (Σκόπελος, Νησίδες, 1998) 80. Louis Mumford, Η ιστορία των ουτοπιών, 95.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

τη χειρωνακτική εργασία. Μοιάζει να αναφέρεται σε παρελθοντικά πρότυπα κοινοτικής οργάνωσης που αναφέρονται στην αρχαία Ελλάδα, ωστόσο τα εμπλουτίζει με αναγεννησιακές και φαντασιακές εικόνες, όπως οι εφευρέσεις και η αυτοματοποίηση της παραγωγής. Καθώς, όμως, αυτές οι θεωρίες διατυπώθηκαν αρχικά από τον Πλάτωνα, θεωρείται ως ουτοπικό έργο χωρίς ιδιαίτερη αξία ως πρωτότυπη σύλληψη ουτοπίας. Λίγα χρόνια μετά, ένας άλλος στοχαστής, ο Andrée, εκδίδει το 1619 τη Χριστιανούπολη, ένα έργο μεταρρυθμιστικό. Πρόκειται για μια κοινότητα ανθρώπων θρησκευόμενων με αυστηρό ηθικό πλαίσιο, αναγκαίο για να περιοριστεί η έμφυτη κακία και η αμαρτωλή ζωή. Ο Andrée θέτει ως βάση την κακή φύση του ανθρώπου και ελπίζει σε ένα πλαίσιο λίγων, ενάρετων ανθρώπων, καθαρό από πάθη και αμαρτήματα, με καλό εκπαιδευτικό σύστημα και ίση εργασία για όλους. Τα δύο έργα παρότι γράφτηκαν με διαφορά μόλις δεκαεπτά χρόνων και εντοπίζουν προοδευτικά σημεία, εμφανίζουν μεγάλες διαφορές. Αποτελούν προτάσεις, προπαγανδίζουν μια μεταρρύθμιση ή μια εξεγερμένη πολιτεία, σε κάθε περίπτωση, μια κοινωνική αλλαγή. Με έντονο το θρησκευτικό στοιχείο και στις δύο ουτοπικές αναζητήσεις, οι συγγραφείς αποπειρώνται να προτείνουν ένα πλαίσιο κοινοτικής ζωής μικρής κλίμακας, ως αντι-πρόταση απέναντι στα προβλήματα της εποχής τους. Οι ταξικές αντιθέσεις της κοινωνική δομής γίνονται σταδιακά εμφανείς και οι αποτελούν μέρος τους, λόγω της αντίθεσης χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας. Ωστόσο, στη Χριστιανούπολη, διακρίνεται η προσπάθεια σύνδεσης της θεωρίας και της πράξης. Στην περίοδο της Αναγέννησης, συναντάται ο Francis Bacon (1561-1626) με τη Νέα Ατλαντίδα. Η Νέα Ατλαντίδα αφορά κυρίως στην περιγραφή μιας κοινότητας, παρά μιας ολοκληρωμένης κοινωνικής δομής. Σε αυτή, η επιστήμη κατέχει ιδιάζουσα θέση και εξουσιαστικό ρόλο, ενώ οι επιστημονικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις είναι ο αυτοσκοπός, καθώς συνεισφέρουν στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, την απελευθέρωση του ελεύθερου χρόνου και την ευημερία των κοινωνιών. Με τη μετάβαση στο Διαφωτισμό, οι ουτοπικές αναφορές δεν παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά με όσες ήδη αναφέρθηκαν, καθώς πλέον δεν αναφέρονται στο μη πραγματικό. Οι δυτικοί στοχαστές αναλύουν τη μορφή των κοινωνιών που ζουν και ασχολούνται περισσότερο

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

με την προέλευση του κράτους, τον τρόπο δημιουργίας των κοινωνιών και με έννοιες δικαίου, εκπαίδευσης και μάθησης, πολιτικής και ηθικής. Στοχαστές όπως ο John Locke (1632-1704), ο Jean-Jacke Rousseau (17121778), ο Kant (1724-1804) συνδέουν μια περίοδο έργων που χαρακτηρίζεται από θεωρίες για το κράτος και το δίκαιο. 55 Η Γαλλική Επανάσταση πυροδότησε ένα κύμα εξεγέρσεων το οποίο προέκυψε από το μετασχηματισμό της αντίληψης των καταπιεζόμενων για την αστική τάξη και την εξουσία. Εμφανίστηκαν αντιλήψεις σχετικά με την πολιτική οικονομία και θεωρία με τρόπο που δεν είχε μέχρι τώρα γίνει, δηλαδή συνδέοντας την με την ουτοπία. Τον 19ο αιώνα εμφανίστηκαν και οι ουτοπικοί σοσιαλιστές Saint-Simon (1760-1825), Fourier (1772- 1837) και Owen (1771-1858), οι οποίοι αναφέρονται στις ουτοπίες λαμβάνοντας υπόψη την οικονομία και τις αλλαγές στην παραγωγή, τις κοινωνικές ανάγκες και τα συναισθήματα.56 Το 1840 εμφανίζεται το έργο του Etienne Cabet, Ταξίδι στην Ικαρία. Επηρεασμένος κυρίως από το έργο του Thomas More εξέδωσε το σύγγραμμα του που έτυχε καθολικής αποδοχής από την λαϊκή τάξη και επιχείρησε την υλοποίηση του εγχειρήματος του. 57 Η αποτυχία που ακολούθησε ίσως απέδειξε στην πράξη το απραγματοποίητο της ουτοπικής σκέψης. Η επίδραση της κομμουνιστικής θεωρίας του Cabet την περίοδο που εμφανίστηκε και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και η επίδραση που άσκησαν στις κοινωνίες τους όλοι οι προγενέστεροι ουτοπικοί στοχαστές αποδεικνύει μια ιστορικά εμφανή ανάγκη για ουτοπικές συλλήψεις, απόδρασης από την πραγματικότητα ή απλής ονειροπόλησης.

55 Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην ουτοπία (Σκόπελος: Νησίδες, 1999) 73 56 Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην ουτοπία, 87. 57 Etienne Cabet, Ταξίδι στην Ικαρία (Αθήνα: Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, 2010) 19.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία: Annas, Julia. Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ελλ. μτφ. Χρ. Γραμμένου. Αθήνα: Καλέντης, 2006. Baldacchino, Godfrey. “Editorial Islands: Object of representation.” Geografiska Annaler: Series B, Human Geography, no.4 2005: 247. Cabet, Etienne. Ταξίδι στην Ικαρία. Αθήνα: Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, 2010. Doxiadis, C.A. Between Dystopia and Utopia. Hartford: Trinity College Press, 1966. Foucault, Michel. «”Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967)”.» Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5ο, Οκτώβριος 1984: 46-49. Freire, Paulo. Η αγωγή του καταπιεζόμενου. Αθήνα: Ράππας, 1974. Galeano, Eduardo. Οι λέξεις ταξιδεύουν. Αθήνα: Πάπυρος εκδοτικός οργανισμός σελ.300, 2013. Jacoby, Russel. Το τέλος της ουτοπίας-Πολιτική και κουλτούρα σε εποχή απάθειας. Αθήνα: Τροπή, 2001. More, Thomas. Ουτοπία. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2003. Mumford, Luis. Η ιστορία των ουτοπιών. Σκόπελος: Νησίδες, 1998. «National Geographic - Η μεγάλη μαθητική εγκυκλοπαίδεια.» τόμος 4. Αθήνα: τέσσερα πι, 2010-2011. Paquot, Thierry. H ουτοπία η το παγιδευμένο ιδεώδες. Αθήνα: Scripta, 1998. Peron, Francoise. Des îles et des hommes: L’insularité aujourd’hui. Ouest France: Éd. de la Cité, 1993.

Ικ αρ ία / αλ λ ο ύ

Servier, Jean. Histoire de L’ Utopie. Παρίσι: Gallimard, 1991. Shell, Marc. Islandology. Stanford: Stanford University Press, 2014. Vidal-Naquet, Pierre. Η Ατλαντίδα. Αθήνα: Ολκός, 2006. Wallace, A.R. Island Life. New York: Prometheus Books, 1998. Weil, Simone. An Anthology. London: Penguin, 2005.

Ελληνική βιβλιογραφία: Εγγονόπουλος, Νίκος. Ωραίος Σαν Έλληνας. Αθήνα: Ύψιλον, 2007. Κόχιλας, Ξενοφών. «Η Ικαρία ως τόπος εξορίας - 7 ημέρες αφιέρωμα στην Ικαρία.» Καθημερινή, 1998: 14. Μελάς, Ιωάννης. Η Ιστορία της νήσου Ικαρίας. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση, 2001. Μπαμπινιώτης, Γιώργος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ. Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας, 1998. Μπερνέρι, Μαρία Λουίζα. Περιήγηση στην ουτοπία. Σκόπελος: Νησίδες, 1999. Ναβάρι, Λεωνόρα. «Περιηγητές και χαρτογράφοι -7 ημέρες αφιέρωμα στην Ικαρία.» Καθημερινή, 1998: 10-12. Πλάτων. Τιμαιος-Κριτίας ή περί φύσεως-ή ατλαντικός, μτφρ. Περδικίδης Ο.,. Αθήνα: Κάκτος, 1993. —. Πολιτεία, πρόλογος και μετάφραση Ν.Μ Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Πόλις, 2014. Σταυρίδης, Σταύρος. Μετέωροι χώροι της Ετερότητας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2010. Τσαγκάς, Νίκος. Η νήσος ικαρία στους Ευρωπαίους περιηγητές. Αθήνα: Ελευσίς, 2003.