SEMBRA I KOSECHÁ EDISHON 04, 25 YÜLI 2021
RETO I OPORTUNIDATNAN BRIANTE PA KÒRSOU PART I
Órgano informativo di Institute for Professional Excellence (IPE)
INTRODUKSHON
KUSTUMBRÁ KU E MAGAZINE
SEMBRA I KOSECHÁ Mundu kompletu a eksperensiá e krísis di Covid
pasobra ta introdusiendo prosesonan nobo ku ta
19 komo bastante inkumbiniente, resultando den
hasi ku mester remplasá sierto tareanan konosí fo’i
seramentu di empresanan, pèrdèmentu di trabou na
pasado. E krísis di Covid 19 a aselerá prosesonan di
gran eskala, limitashon di aktividatnan di tur sorto
kambio ku tabata den tapara. Pa Kòrsou ta nifiká ku
di índole i hasta siudadanonan ku a pèrdè nan bida
mester tin bista i e determinashon nesesario pa krea
komo konsekuensia di e malesa. Den hinter mundu
kontestanan apropiá riba e kambionan ku lo tuma
Covid 19 a okashoná ku hende a muri, kreando
lugá, sòru pa nos ta na tempu, di manera ku nos
situashonnan di bastante tristesa i insertidumbre.
komunidat no ta kai patras. Netamente pa e motibu aki e magazine Sembra i Kosechá, edishon yüli 2021,
A introdusí sistemanan pa bakuná pa haña mas
di forma ekstenso ta para ketu na oportunidatnan
kòntròl riba kontaminashon ku e vírùs i asina ei
i retonan interesante pa Kòrsou. Ampliamente lo
limitá mas morto, pero ainda no tin un bista total
splika kiko ta propósito di Institute for Professional
i eksakto di e desaroyo aki en general. Hecho ta ku
Excellence (IPE), akshonnan desplegá te na e
sirkunstansia den mundu a kambia drástikamente
momentonan aki i proyekshonnan pa futuro. Den
pa loke ta konekshon i komunikashon en general.
dos etapa ta presentá meta i esfuersonan di IPE. Pa
Sirkunstansia na trabou awendia por ehèmpel, ta
kuminsá konsentrando riba reto i oportunidatnan
unu ku ta rekerí pa tene debido kuenta ku e distansia
briante pa Kòrsou (part I), ku na palabra señornan
sosial, aspektonan higiéniko etcetera. Mas ku nunka
Franklin Sluis, Giovanni King i Darick Jonis pa elaborá
digitalisashon a bira importante i determinante
riba e papel ku IPE ta dispuesto pa sigui hunga,
den nos bida diario. Debí na ‘lock down’ i òf toke de
na momento ku mester pone tur konosementu i
keda, aktividatnan ekonómiko a para, kousando ku
buena boluntat huntu pa subi Kòrsou, despues di
sierto empresanan lo no habri nan porta nunka mas,
e krísis aki. E siguiente edishon (part II) lo sigui ku
pasobra nan no tin i lo no logra e forsa finansiero
otro miembronan di IPE tambe elaborando riba e
pa esei sosodé. Kambionan grandi ta tumando
trabounan di e organisashon. Señornan Curt Belfor
lugá den sistema di transporte i otro áreanan pa
i Geomaly Martes gustosamente lo duna nan punto
garantisá salú di hende, pero tin mas puntonan
di bista riba IPE, finalisando ku un kompilashon mas
importante ku ta hañando atenshon. Prinsipalmente
kompletu posibel di e puntonan di akshon i plannan
produkshon di kuminda pa propio konsumo a bira un
den preparashon. Redakshon di Sembra i Kosechá
di e temanan ku ta yama mas atenshon i kreashon di
ta konkluí ku e petishon pa lesa i studia kontenido
djòpnan nobo. Na Kòrsou Institute for Professional
di e revista aki, duna bo komentario si ta posibel i
Excellence (IPE) den un fase bastante promé ku
partisipá aktivamente den esfuersonan pa pone
e krísis di Covid 19 a bin ta dediká atenshon na
Kòrsou bèk riba pia. Konsiderá Covid 19 komo nada
djòpnan nobo i a lansa trayektonan den forma di
otro sino un ‘wake up call’ ku Kòrsou lo hasi bon uzo
kurso i workshopnan pa proveé den e nesesidatnan
di dje.
ariba menshoná. Ya ta sosodiendo ku den e aparato públiko sierto trabounan lo no keda hasí mas,
2
Na nòmber di redakshon Erwin Raphaëla
SEMBRA I KOSECHÁ
E ORA A YEGA, PA KÒRSOU REALISÁ KU NOS MES POR PRODUSÍ PA NOS KOME. Hopi t’e nashonnan mundial ku ta realisando ku
Informashon pa e generashonnan mas hóben ta
kuminda no ta yega pa e poblashon ku ta kresiendo.
nesesario, p’asina duna nan un bista di kon pa
Riba dje kompanianan huntu ku sientífikonan a
skohe I kome kumindanan saludabel, kuidando di
mira un buraku pa nan traha plaka, produsiendo
nan propio kalidat di bida (salú). Kursonan di peska,
kuminda pa nos kome ku ta genétikamente modifiká.
krio di bestia i agrikultura lo kontinua pa asisti e
Kumindanan ku ta yena nos stoma pero sin proveé
kunukero i e piskadó kon pa manehá su mes negoshi
e nutrishon nesesario pa nos kurpa por funshoná
di un manera duradero i asina gana nan pan di kada
optimal, pa motibu di defisiensia di vitamina i
dia produsiendo kuminda pa nos dushi pueblo.
mineral. Pa hopi aña a lubidá ku Kòrsou tabata un pais ku tabata produsi su mes kuminda i a yega ora
Kòrsou nos por. Mi tin e konvikshon ku nos por. Ban
pa nos bai bèk na e base ei.
perkurá pa nos por kome mas salú. Kuminsando ku nos nutrishon nos lo sòru asina pa un isla ku
Nos klima ta unu stabíl i nos tera fertil t’ei. Ta keda na
habitantenan mas salú ku mihó kalidat di bida.
nos pa duna atenshon na nos kalidat di awa den tera (grondwater) i nos medio ambiente pa asina nos por
Minister di Salubridat, Medioambiente i Naturalesa,
kuminsá planta bèk manera antes i produsí kuminda
dr. Dorothy Pietersz-Janga
nutritivo.
SEMBRA I KOSECHÁ
3
Franklin Sluis
FRANKLIN SLUIS:
INSTITUTE FOR PROFESSIONAL EXCELLENCE TA LANTÁ PA FORTIFIKÁ FORSA LABORAL IPE i IPE (komo vehíkulo di Smart Nation) su meta prinsipal ta duna un kontribushon real den entrená nos hendenan i bini ku programanan ku di bèrdat ta duna un kontribushon na nos ekonomia, pero di forma duradero. Den e trabounan diario nos ta topa frekuentemente ku informashonnan ku ta kontribuí na fortifiká nos ekonomia, entre otro pa krea kuponan di trabounan nobo. Por nota klaramente ku e kuponan di trabou ku ainda nos ta preparando nos hendenan por ehèmpel, aki 5 pa 10 aña no ta e tipo di trabounan ku mas ta bai dominá. E envolvimentu den e transformashon digital a laga nos sera konosí ku muchu mas áreanan ku ta esnan ku ta krea kuponan di trabou nobo i ku ta konsiderá djòpnan di futuro i ku ta realmente duradero. Ta netamente den esaki IPE huntu ku gobièrnu ke duna un man pa krea kuponan di trabou. Konsiente di e trabounan ku e organisashonnan ta keda pagá tur dia pe, ta Institute for Professional Excellence (IPE) a lanta
posibel tambe pa duna un kontribushon adishonal
na aña 2016, inisiá pa e organisashonnan Bureau
na komunidat, respektivamente na gobièrnu i e
Telecommunicatie & Post, Aqualectra i UTS. Pero,
ekonomia di Kòrsou.
despues di benta di UTS, UTS no a sigui forma parti mas di e grupo aki, komo tal IPE mas bien ta organisashonnan liá ku gobièrnu, kendenan tin e firme propósito pa duna un kontribushon direktamente na e forsa laboral di Kòrsou. Pero despues SOAB i CHATA tambe a djòin, fo’i prinsipio a buska mas tantu aliansa kaminda e hendenan tabata pèrdè trabou na gran kantidat, siendo ta organisashonnan ku realmente por yuda den e esfuersonan pa entrená hendenan pa por drenta e proseso laboral bèk. Asina ei rápidamente a aserká universidat di Kòrsou tambe ku a reakshoná positif, pero ainda no a duna un partisipashon aktivo. Ta e organisashonnan ariba menshoná ta karga
4
SEMBRA I KOSECHÁ
PLAN NASHONAL DI DESAROYO DI GOBIÈRNU TA FORMA E PUNTONAN DI SALIDA.
Den su esfuersonan pa determiná su áreanan di
di kuminda ta -garantisá sobrebibensia, - garantisá
konsentrashon, IPE a uza prinsipalmente e Plan
independensia, - ta un di e áreanan ku por duna un
Nashonal di Desaroyo ku gobièrnu a traha huntu
kontribushon mas real pa por djùmp start ekonomia,
ku UNESCO i ku a fiha atenshon riba e asina yamá
prinsipalmente un ekonomia chikitu manera esun
sustainable development goals. Aki gobièrnu a
di Kòrsou. Mas importante ta e hecho ku e pais ta
skohe 6 di e metanan ku United Nations a pone pa
hasi su mes ménos dependiente di importashon.
aña 2030 pa yuda redusí pobresa den mundu. E seis
Resientemente a sali riba CNN ekspreshonnan
áreanan eskohí ta (*)edukashon i desaroyo sientífiko,
di e lider di Nort Korea ku a alertá pa un posibel
(*) infrastruktura, transpòrt i prosesamentu di data,
skarsedat di kuminda pa e pais. Pero, esaki no ta
(*) planifikashon urbano, energia i medioambiente,
algu ku mester keda ningun hende straño, pasobra
(*) seguridat i garantia di trankilidat pa públiko,
si djis mira kiko e efekto di e pandemia ku su ‘lock
(*) destinashon sabí tantu pa turismo komo pa
down’ tabatin, mester komprondé ku mundialmente
negoshi, (*) salubridat i sistema di biba. Pues
produkshon di tur sorto di merkansia a sea para, baha
eseinan ta e áreanan ku IPE a skohe pa duna un
òf keda redusí drástikamente. Si no tin produkshon,
kontribushon na nan realisashon den kuadro di e
eksportashon for di e paisnan ei pa paisnan ku ta
tarea di sekretariado di “Smart Nation”. Komo tal a
dependé pa 90 porshento di importashon, ta bai
bin ta kontestá e pregunta kiko ta e 6 puntonan ku
haña nan den un problema di skarsedat den tur
gobièrnu ke konsentrá riba dje i di ki forma konkreto
sentido. Pero e último ku lo mester eksperensiá
IPE por traha na nan realisashon? Un di e metanan ku
skarsedat di dje, ta kuminda. Si hende no por kome,
IPE a start sali mesora riba dje ta esun di garantisá
hende no por funshoná, hende no por produsí, esei
ku tin kuminda. Garantia di kuminda sin duda ta un
ta kousa ku ta bai tin mizeria i mizeria ta e punto
di e puntonan mas prinsipal ku kada pais mester
final. Nos tur por imaginá kiko e situashon lo ta si un
sòru pe. E pensamentu aki tantu United Nations
hende keda mas ku un ékis kantidat di dia sin kome,
komo un rapòrt di universidat di India a enfatisá
ni bebe awa. E hende ei ta kaba na nada.
su importansia fuertemente bisando ku seguridat
SEMBRA I KOSECHÁ
5
E PIRAMIDE DI MASLOW TA KLARIFIKÁ SUFISIENTE.
por produsí kuminda por lo ménos pa nos mes di manera ku ta redusí importashon. Ku redukshon di importashon tin algun benefisio importante pa un pais, pa kuminsá e reserva di divisa ta keda protehá mas tantu posibel. Ademas tin e posibilidat di produsí kuminda di kalidat haltu i ku ménos inyektá òf genétikamente manipulá (GMO) i òf tratamentu ku pèstisida ku ta dañino pa salú di hende. Ta nifiká tambe ku ta kontribuí na salubridat. Kontribuyendo na salubridat ta nifiká ku gastunan Aki nos ta bai bèk na teorianan di e gran sientífiko
den sektor di salubridat riba tèrminonan korto,
Maslow ku ta klasifiká tur e nesesidatnan básiko di e
medio i largu lo baha konsiderablemente ku tambe
ser humano, atraves di un piramide. Den e piramide
ta duna un resultado positivo na gastunan di
di nesesidat di hende e nesesidatnan básiko mester
gobièrnu. Un otro punto sumamente importante ta
keda satisfasé i un di e nesesidatnan ei ta kuminda.
kreamentu di kuponan di trabou, anto na esaki ta
IPE konsientemente a kuminsá ku entrenamentu di
surgi hopi otro benefisio mas manera reforsá nos
hende pa ban bèk den agrikultura. Awendia ta resaltá
ekonomia, e hecho ku hendenan por kumpli ku nan
ku no tin mester di hopi tereno pa aktividatnan
nesesidatnan básiko i tin e posibilidat pa invertí,
agrario, Ulanda den Europa por ehèmpel, no ta un di
kumpra kas, biaha, kumpra outo, bròmer, etcetera.
e paisnan ku tin mas tantu tereno. Ulanda pa kolmo
Anto krea kuponan di trabou ta un di e aspektonan
hasta ta keda bou di nivel di laman i ta djei e nòmber
mas duradero den un pais, komo tal si mas tantu
‘Nederland’. Tòg Ulanda no opstante e hèndikèp di
hende ta na trabou, mas sostenibel e ekonomia ta
tereno ta un di eksportadónan tòps di produktonan
bira. Un otro parti importante ta kon IPE ta yuda e
agrario den Europa. Esei ta bisa ku nos mester
transformashon digital tuma lugá.
6
SEMBRA I KOSECHÁ
E ÁREANAN DI TELEKOMUNIKASHON I DIGITALISASHON TA FABORABEL PA KÒRSOU.
Un otro parti sumamente importante di e trabounan
di e hurricane belts. Orkannan ta pasa pafó di nos
di IPE ta kon IPE ta yuda e transformashon digital
área (Grasia na Dios). Komo tal Kòrsou mas lihé ku
tuma lugá? Durante e pandemia por a tuma nota
Puerto Rico por brinda servisionan na paisnan den
ku hopi aktividat/transakshon mester a tuma lugá
region pa nan por almasená nan informashonnan,
via sistemanan digital. Sin un bon infrastruktura di
hinter nan banko di data serka nos ku tambe por
telekomunikashon esei no ta posibel na un manera
keda protehá segun mesun areglonan ku tin den
efektivo, pues ta trahando pa prepará nos hendenan
tratadonan di un embahada pa duna e protekshon
mas tantu posibel pa nan por reeduká nan mes den
(E-embassy) na e datanan. Ta un sistema kaminda
e áreanan di telekomunikashon i áreanan di ICT,
solamente esnan outorisá di e pais por yega na nan
pasobra eiden ta krea kuponan di trabou di manera
informashonnan.
ku por traha lokal, pero alabes por sinta na Kòrsou duna servisio na paisnan den region òf paisnan mas leu den mundu. Dunando servisio ke men eksportá konosementu, siendo sintá na Kòrsou e hendenan aki ta generá entrada ku ta nifiká trese divisa pa Kòrsou. Fuera di trese divisa ta enserá krea kuponan di trabou nobo i duradero, kaminda atrobe ta trata di sumanan di plaka ku ta keda uzá den e pais aki su ekonomia, esei ta klaramente un empuhe na e ekonomia. Kombèrtí Kòrsou den un asina yamá “Hub digital” ta posibel, i ta p’esei IPE ta duna entrenamentu, preparashon, lektura, pasobra den nos region Kòrsou ku Puerto Rico ta e únikonan ku ta disponé di kasi tur e elementonan nesesario pa por bira un “Hub-digital”. Aktualmente Kòrsou tin un bentaha riba Puerto Rico, pasobra nos isla ta pafó
SEMBRA I KOSECHÁ
7
KÒRSOU TA DEN UN POSISHON PRIVILEGIÁ. realidat, mester sòru pa ta protehá kontra di krímen sibernétiko. Komo tal mester di spesialistanan pa hasi esei, mester di hendenan pa duna e suport riba e áreanan ei pasobra sistemanan por ta vulnerabel, komo tal mester di profeshonalnan ku por atendé ku e sistema nobo. Kaminda ku un problema tékniko presentá, mester por resolvé inmediatamente, sin interupshon den e funshonamentu ya ku e servisio mester ta kontinuo. Den un training ku ta finalisando a prepará 150 persona ku ta ekipá den e área di ICT, kendenan ta spesialista riba diferente área di ICT i tambe riba krímen sibernétiko pa protehá pais den E benefisio pa e pais ku hasi uso di e tipo di servisionan ariba menshoná ku nos por brinda, ainda den kaso ku un desaster natural (disaster recovery) sosodé, por rekobrá fásilmente tur informashon pa por funshoná hopi lihé bèk. Estonia ta un pais ku a hasi esaki ku éksito na Luxemburg. Kòrsou tambe por hasié pa region i otro paisnan. Dunando un tipo di servisio asina, esei alabes ta duna konfiansa na invershonistanan pa bin invertí den e pais aki. Klaramente tur esaki tin mas ku un efekto positivo pa e pais, pasobra tambe ta krea un sierto konfiansa i tin e impakto tambe ya ku fuera di ta hasi uzo di e kapasidatnan teknológiko pa duna servisio, e ta atraé invershonistanan ku ta krea konfiansa di por bini i hasi negoshi na e pais, pues tur esaki tin un spinoff-effect grandi. Esakinan ta e áreanan ku IPE i e sekretariado di Smart Nation, anto alabes un di e áreanan di Bureau Telecommunicatie & Post ta
su totalidat i no solamente gobièrnu. Ta bai online pa hasi online shopping, duna lès di forma digital, mester tin esnan ku por solushoná problemanan ku por presentá i sòru pa e protekshon di manera ku hendenan no outorisá, no tin akseso na e sistema i na e informashonnan. Di e 150 personanan ku a partisipá na e kurso, 115 a pasa e training ku éksito i lo por pasa eksamen pa por haña un sertifikashon ku balides internashonal. Den e 150 kuponan ku tabata disponibel ei un di IPE su eksigensianan tabata ku 50 di e kuponan ei ta reservá pa e kuerpo di ámtenarnan, pasobra ta nan ta esnan
ku ta
someté na e proseso di redukshon di gastunan di gobièrnu i lo por haña nan sin trabou, pues ta p’esei e kontribushon ku 50 persona ku ta den gobièrnu por rekapasitá nan mes pa bai okupá un otro funshon despues di e transformashon ku lo tuma lugá, esta di duna servisio den e área digital.
sostené gobièrnu den dje. Huntu ku tur esaki ke duna un kontribushon pa krea trabou i transformá e ámtenar i asina ei purba hasi e transformashon digital mas rápido di manera ku e miedu i prekupashon ku hopi ámtenar tin di lo por pèrdè nan trabou pa motibu di digitalisashon/ekonomisashon di parti di gobièrnu, no ta nesesario pasombra nan ta bai okupá e funshonnan nobo. Reentrená e hendenan pa okupá otro funshon. Na momento ku gobièrnu bai over na digitalisashon mester di un ekipo di empleado ku e konosementu di ICT pa por sostené e prosesonan di kambio. Pues, na momento ku tur hende ta funshoná i tur e servisionan den forma digital ta un 8
SEMBRA I KOSECHÁ
INVERTÍ KONSIENTEMENTE DEN DJÒPNAN DI FUTURO.
Resultadonan di e aktividatnan di IPE tabata prinsipalmente formashon i preparashon di hende i lo por mira esakinan riba tèrminonan medio i largu, pasobra preparashon di hende, eduká i reformá hende pa por okupá e funshonnan ku yama funshonnan di futuro, ta e faktor mas esensial aktualmente. Konosementu kreá lo keda pa semper, ta p’esei tin tantu énfasis riba formashon i rekapasitashon. Aktualmente tin masha instalashon di panel solar tumando lugá na Kòrsou pa produkshon di koriente. E pregunta ta, ku si na Kòrsou tin sufisiente persona kapasitá pa mantenshon di panel solar, pasobra si no tin mantenshon e durashon di e panel solarnan ei lo ta kòrtiku. Mester di operador i òf personanan ku e preparashon nesesario pa por brinda e tipo di servisio ei i hasi e mantenshon nesesario. Aktualmente tin e tendensia di produkshon di energia limpi pa balansá e energia fosil ku tin su efektonan dañino den nos medioambiente, esta keintamentu di mundu (global warming). Pues aki sin duda tin nesesidat pa duna preparashon pa krea e profeshonalnan ku por instalá i mantené e tipo di mekanismonan ei. Den e kaso di vehíkulonan eléktriko ta meskos. Ta trata aki di e trabounan ku lo tin demanda pe den futuro, komo tal mester prepará pa nan awor aki.
SEMBRA I KOSECHÁ
9
RETONAN MAS GRANDI PA KÒRSOU: Si desafortunadamente nos haña nos den un
di redusí e kuerpo di aparato. Djis algun ehèmpel:
reseshon, esta si sosodé ku nos ekonomia kai
Hopi plaka di belasting riba kaya por ta pa 2 motibu,
kompletamente den otro, e situashon finansiero lo
pa kuminsá e informashon ei kisas no ta kompletu.
bira un problema enormemente serio, pero ta presis
Pero pa sa si e informashon ta korekto mester tin un
e reto mas grandi ku Kòrsou aktualmente mester
kantidat di profeshonal pa evaluá i sa debidamente
evitá pa sosodé. Manera e situashon ta aktualmente,
loke ta pasando
no por bisa ku ta un krísis finansiero, sino ta un krísis
realmente kiko ta sosodé, gobièrnu por hasi su mes
di salubridat ku a redundá den un krísis finansiero.
mas riku ku e ta. (por ehèmpelárea di Belasting,
Tabata e problema di pandemia i lock down ku a
erfpacht, hür di tereno etcetera). Por yega na pensa
pone tur kos para ketu, anto esei a hasi ku ekonomia
ku tin 100 mion riba kaya, siendo en realidat podisé
no a drei, hopi kompania a haña nan den problema,
ta 50 mion so. Un retraso ku atendementu ku por
gobièrnu, kasnan di famia,tur ta den problema
ehèmpele ‘aangiftenan’ di belasting, dunamentu di
debí ku no tin plaka. Prinsipalmente pa un pais
tereno, e-gaming etcetera, tur eseinan por ta tambe
ku no ta grandi, ku no tin asina tantu produkshon
debí ku falta trahadó pa prosesá esakinan. Retraso
di su mes ta den un situashon sumamente difísil
ku atendementu ku bezwaarschriften por ta pasobra
pa keda for di e abismo ku ta manifestá. Pero, pa
falta hende den e trabou. Tur e retrasonan menshoná
evitá ku Kòrsou ta kai den e situashon ei, mester ta
ta okashoná ku no por kobra loke realmente tin ku
konsiente di e sistema di invershonnan nesesario
kobra, anto no opstante e situashon ei ke redusí
pa lanta aktividatnan ekonómiko. Prinsipalmente
e aparato. Netamente e situashon mester ta motibu
gobièrnu mester kana padilanti den esei i asina ei
pa bai evaluá loke ta pasando i disidí ku kisas nos
atraé otro invershon, pasobra si no hasi esei, nos lo
lo mester papia di “Right Sizing” den e aparato pa
keda bai abou. Ta konosí den hinter mundu kaminda
resolvé e problema, pendiente di e transformashon
a logra sali for di e tipo di krísis manera esaki, tabata
digital ku mester tuma lugá ku ta fasilitá e
pasobra komo e konsumidó mas grandi den un
prosesamentu di manera ku gobièrnu por kobra
komunidat, gobièrnu a traha deliberadamente riba
loke e tin realmente derechi riba di dje. Tur esaki
e fórmula pa inbertí, en bes di redusí gastu, en bes
tin un efekto positivo dirèkt riba kaha di gobièrnu.
10
realmente den kaya. Si no sa
SEMBRA I KOSECHÁ
DESISHONNAN KU BISTA RIBA E IMPAKTO DI AKTIVIDATNAN GENERÁ DEN KOMUNIDAT. Desishon mester ta basá riba “DATA”. Esaki ta
pa redusí e aparato. Kaminda tin trahadó di mas ta
nifiká subi produktividat den e aparato, bini ku
manda nan kaminda tin skarsedat òf ta reeduká pa
mas empleado pa e trabounan por tuma lugá i
otro funshon. Loke ta logra ta, ku ta kita e retraso i
rekuperáshon di e retraso mester ta un ‘must’. Un otro
pone ku konstrukshon por tuma lugá, ademas esaki
konklushon ta e retraso den petishonnan ku ta keda
ta kondusí ku no ta baha e forsa di kompra i suak e
hasí pa haña tereno nesesario pa hasi konstrukshon.
ekonomia ainda mas. Tur esaki ta duna trahadónan
Konstrukshon ta netamente loke mas ta sostené un
konfiansa, en bes di subi e prekupashon i krea mas
ekonomia, pasobra tin hopi área ku konstrukshon ta
duda ku lo mester redusí trahadó. Tambe mester
konektá kuné pareu, manera benta di material, traha
inventarisá tur terenonan di gobièrnu pa sa nan
den konstrukshon, esun ku ta hür ekipo pa konstruí
status riba e balansa di gobièrnu di manera ku di
kuné (betonmolen, mashin, kangu). Ta hinter e
bèrdat nan ta trese entrada sí òf nò. Den e sentido aki
sirkulo ei ta haña trabou. Pues pa lanta e ekonomia
atrobe ta nesesario pa mira na unda mester realoká
basá riba konstrukshon, mester fasilitá e terenonan
personal. Tur pais na mundu a sali for di e situashon
ku tin. Konstatando ku tin retraso den dunamentu di
di krísis dor di invertí. Na universidat di Erasmus
tereno ta nifiká ku tin algu ku ta stroba, anto mester
a keda publiká un informashon di e ‘leerschool’
di personanan pa analisá loke ta stroba i bini ku
di
strategia pa trese solushon di manera ku por kuminsá
stabilisashon di presupuesto ta traha kontrali den
duna tereno. Retraso den e kantidat di ‘erfpachtnan’
situashonnan kaminda tin krísis finansiero, plakanan
ku a vense i ku no a keda renobá, mester puntra ta
no ta drenta kaha di gobièrnu i tasanan di interes ta
dikon. Kisas ta pasobra no tin sufisiente persona pa
abou, anto pa tal motibu gobièrnu mester asumí un
hasi e trabou. Aki atrobe por nifiká ku no tin rason
papel aktivo den invershon den e ekonomia.
SEMBRA I KOSECHÁ
Witteveen (Witteveen lecture), aki a bisa ku
11
INSTITUTE FOR PROFESSIONAL EXCELLENCE
GIOVANNI KING SPLIKANDO METANAN DI IPE. E meta di Institute for Professional Excellence (IPE) for di un prinsipio ta pa garantisá oportunidatnan pa reeduká òf duna empleadonan ku ta pèrdiendo trabou otro chèns, den forma di oportunidat pa kambia di direkshon. Den e kuadro aki, basando riba e asina yamá Sustainable Development Goals (SDG), IPE a skohe algun di e pilánan ku ta konsiderá di por generá desaroyonan importante. Un di e pilánan mas importante ta agrikultura, esaki sin duda pa garantisá ku nos komunidat tin sufisiente di kome, pa e motibu aki IPE a organisá diferente kursonan den e área aki. Mester pensa dirèkt tambe riba krio di bestia i peska. Enfin, ta trata aki di otro posibilidat pa nos komunidat pèrkurá pa kuminda riba su propio mesa. Komo tal ta krea un situashon ku no mester dependé asina tantu di otro pais di manera ku ora
su produkto trese riba merkado, pues siña merkadiá
ku skarsedat di kuminda presentá den eksterior, nos
pa por bende tur loke ta keda produsí, tantu den
no ta haña nos den un situashon ku e skarsedat ei
kolektividat komo individual. Den esei mester stòp di
ta pasa over pa nos. Mi ta ripití: “E trayektonan ku
pensa ku Kòrsou so ta nos merkado, sino pensa mas
IPE a kana pa hasi agrikultura riba un base moderno
amplio. Amplia e konosementu riba loke ta nesesario
ta pa garantisá ku nos komunidat mes ta produsí
pa por eksportá ku éksito”. Mas aleu señor Giovanni
kuminda di kalidat, anto no ta hasié a base di 1
King a splika ku globalisashon ta bai tin su impakto
teknologia solamente, sino tabatin 3 diferente tipo
riba tur loke nos ta hasiendo. Hopi importante ta pa
di trayekto ku a kuminsá i kaba, esei ke men ku tin
duna un hende un fishi. Den e kuadro aki IPE a kana
diferente persona eduká na diferente manera di hasi
ku e trayekto di siña hende kose. Aki ta e intenshon
agrikultura riba e base moderno. Ainda mester kana
pa krea e merkado nobo, komo tal pañanan ku ta
e proseso ora tin e produkshon, pues kon ta prosesá
keda uzá masalmente, entre otro den e sektornan
di manera ku ta keda ku kalidat haltu”. Tambe kon
uniformá. Pero, tambe ku e gremio di diseñadónan
ta hasi e hende entrepreneur, siñando kon e ta kue
envolví. Atrobe e posibilidat pa duna hende algu den man ku nan por uza di e forma ei, ounke ku nan a pèrdè un trabou. Manera ta konosí trabou ta yuda duna dignidat, ora hende ta traha, e tin su entrada, esei ta duna sentido di dignidat. Prinsipalmente ora ku drenta barionan ta mira e tipo di aspektonan aki sumamente importante. “Ami por proveé pa mi mes i mi no ta dependiente di un otro”, ta netamente loke e siudadano trahadó ta sinti i eksperensiá.
12
SEMBRA I KOSECHÁ
HOPI PROMETEDÓ TA E ÁREANAN DI DIGITALISASHON I TEKNOLOGIA DI KOMUNIKASHON. Tur e trayektonan ariba menshoná ta sumamente
un tereno nobo, ku mester inkorporá den dje pa
importante den bista di Giovanni King, pero el
nos keda forma parti di e proseso di globalisashon
a rekonosé loke ta mas na su kurason, esta e
i ekonomia digital. Den historia Kòrsou semper a
trayektonan ku ta relatá na e áreanan ku mas e
fungi manera un sorto di ‘hub’, di un forma òf otro
ta eksperto den dje, esta esnan di komunikashon,
esei a sosodé. Un ehèmpel ménos bon ta sklabitut,
digitalisashon i teknologia di komunikashon en
pero tambe tabatin despues ‘offshore’, kaminda
general. E último aki IPE a kuminsá kuné 6 di aprel
nos tabata manera un punto sentral pa tur tipo di
2021, e trayekto aki a kuminsá lat debí na Covid 19,
transakshon finansiero. Hasta ku yegada di refineria
siendo den e sirkunstansia di ‘lock down’ e trayekto
Isla nos a bira manera un punto sentral kaminda
mester a wanta. E trayekto aki sin duda ta unu ku
petroli ta bini aki pa refiná i djaki sali bai otro parti
mester mas atenshon, pasobra no ta un área ku a
di mundu. E funshon ei nos no ta hasiendo uzo di dje
dediká tantu atenshon na dje, esei sí tabata e kaso
den e mundu di komunikashon i ekonomia digital na
ku agrikultura. Agrikultura te asina leu ta parti di
su máksimo. Den e mundu di komunikashon nos tin
nos kultura i e ta konosí kaba. Kòrsou a yega tin
tur posibilidat pa hunga un ròl muchu mas grandi
plantashon grandi den pasado i tur hende sa di
ku lokual nos ta hungando aktualmente. Kòrsou tin
esei, e ta parti di nos historia. Pa loke ta agrikultura
tur elemento pa por tuma un lugá mas prominente
ta nesesario krea un kuadro organisatorio pa nos
den e sektor aki.
hendenan bai bèk den algu ku nos tabata hasi kaba, pero awor di un forma moderno. Ora ku weta e asuntu di kosementu, tambe ta aktividatnan ku nos tabata hasi kaba. Ántes den tur bario tabatin un sneiru (un kosedó) ku por a bai serka dje pa kose un paña òf drecha un paña. Ta konosí ku na Kòrsou tabata duna lès di kosementu, ke men den sierto sentido ta ban bèk na loke nos tabatin kaba. Pero pa loke ta trata komunikashon i e mundu digital, ei nos ta subiendo
SEMBRA I KOSECHÁ
13
KÒRSOU AINDA TA DEN UN POSISHON DI BENTAHA Na momento ku konsiderá e kantidat di kabelnan
Franklin Sluis i e propio Giovanni King, kendenan
supmarino ku a baha na Kòrsou, si konsiderá e
konstantemente tabata riba e tema aki pa mustra kiko
kantidat di data center ku nos tin na Kòrsou, nos
ta e potensialnan di Kòrsou. Pero komo reguladó,
ta den delantero. Kòrsou ta disponé di un di e
nos no por bende nada, ta nesesario un minister ku
data centernan mas moderno, ta esun na Seru di
ta enkargá su mes ku esei i kue e kompanianan di
Mahuma, e ta un data center nivel 4 (koriente no ta
telekomunikashon (ounke ta un lástima ku esei no
bai fásilmente, e no ta keda sin erko, den kaso di
ta den man di gobièrnu mas) i bisa nan: “T’esaki bo
un desaster natural e edifisio no ta kai den otro). Ta
mester bende eifó”. Anto esei mester sosodé ku e
hopi aspekto mester a kumpli kuné pa por a haña
propósito pa mustra hende kiko tin na Kòrsou pa
e sertifikado internashonal. Esun na Mahuma ta
nan por bini.
nivel 4, anto ainda tin algun di nivel 3. Nos tin un ‘internet exchange’, tráfiko di Internèt, kaminda tur tipo di tráfiko ta bini huntu ora ku komuniká ku otro, ora ta wak pelíkula via Internèt, tur ta bini huntu na e espasio ei, pa djei keda repartí. Ademas nos hendenan, kompará ku region ta hopi bon eduká pa por drei den e sektor aki. Pero, pa por sali eifó prominentemente mester tin e vishon i mester tin un grupo di hende ku ta sali bende esei. Si e no keda bendé, otronan no ta bai sa kiko bo tin den kas. Segun Giovanni King esaki ainda no ta algu ku a sosodé, nos nunka no a bende nos mes komo e isla ku asina tantu posibilidat i potensial riba komunikashon i e mundu digital. Te ku 5 aña pasá no tabatin un persona, grupo di persona òf instansia ku ta bende e vishon ei. Tabata únikamente señornan 14
SEMBRA I KOSECHÁ
TA MOMENTO PA BENDE KÒRSOU KOMO UN HUB-DIGITAL. Un akshon konkreto ta pa bende Kòrsou komo un
siguridat, pasobra aki ya ta konektá riba e Internèt
hub digital. Pero mester wak kiko ta e puntonan
públiko. Mester di hende ku ta hèndel cyber security
ku por hasi ku nos ta ménos atraktivo pa esnan ku
i tambe esnan ku sa kon ta hèndel ku informashon
ta interesá, kiko ta e gastunan ku mester por bai
personal di hende pa por kana den e kanalnan di
manehá di un forma ku ta pone hende bini òf uza
‘data-privacy’. Tur esakinan ta trainingnan ku IPE
e hechonan ku nos tin tur e fasilidatnan aki i kana e
lo sigui traha riba dje ku ta bai garantisá ku ora ku
kaminda di bini ku turismo ku nan ta yama e ‘digital-
presentá e vishon di Kòrsou komo hub digital por
nomads’. Pa por bini ku digital-nomads, mester di
bisa ku nos tin lei pa garantisá un bon infrastruktura
bon speed i na un preis pagabel, sino e hendenan no
di komunikashon elektróniko i tambe protehá
ta bini, mester di bon konektividat tur momento. Tin
informashon personal, anto tur esakinan Bureau
algun kos ku Kòrsou a keda konfrontá kuné, ku no ta
Telecommunicatie & Post a duna konseho riba
den man di IPE, pero sí den man di gobernantenan i
dje. Pues lei pa garantisá ku kosnan ta kana na un
sektor privá pa mira kon ta bai drecha nan pa por bai
manera strukturá, pero tambe e hendenan eduká
bende e vishon aki pa Kòrsou.
den e diferente ramonan pa por duna support na e diferente kompanianan ku por bin establesé na
Kiko IPE por hasi i ke hasi pa komprometé su mes
Kòrsou. No ta bai krea un situashon kaminda ta
pa yuda e vishon aki? Sòru pa hendenan ku ta
promové Kòrsou komo un hub-digital, siendo tur
pèrdiendo trabou keda eduká den e diferente
hende ku bini mester bini djafó, pasobra esei no ta
ramonan di ekspertisio ku
lo mester tin pa por
un benefisio pa nos mes lokal. IPE aktualmente ta
bende bo mes komo un hub-digital. Mester tin un
trahando ku un organisashon lokal. E ekspertisio
bon infrastruktura (ta p’esei mester tin training pa
lokal tambe ta importante di manera ku por yega
ingenieronan ku ta instalá fiber-netwek). Bureau
na palabrashonnan ku kosnan ta sigui drei a base
Telecommunicatie & Post su vishon ta pa invertí den
di ekspertisio lokal. Ta hasiendo e trainingnan ku
un solo infrastruktura, esun di fiber pa garantisá un
ingenieronan pa instalá infrastruktura i den esaki tin
nivel haltu, anto garantisá tambe ku tur hende ta
5 trayekto, cloud, data analyst, system administrator,
riba dje i ku asina tantu hende riba dje e gastunan
cyber security, i application developer. Tur e
ta baha, promoviendo e digital nomads, pero tambe
trayektonan aki ta pa ‘build up’ un support ku
Kòrsou komo hub-digital. IPE ta bai eduká hende ku
sufisiente konosementu pa e vishon di Kòrsou komo
por traha e infrastruktura, mantené e infrastruktura,
hub digital. Den e linia di ‘smart nation’ mester bai
tambe mester di hende ku tin mas konosementu riba
wak ken ta kla pa tambe kuminsá bende e vishon.
SEMBRA I KOSECHÁ
15
GOBIÈRNU TIN UN RÒL GRANDI I INTERESANTE DI HUNGA. Ministernan tin un papel esensial di hunga den
resientemente a konfrontá ku volkan, pero ku lo tin
e totalidat aki pa atraé otronan (kompanianan for
hopi informashon wardá, preferiblemente pafó di e
di eksterior pa drenta den kontakto ku Kòrsou) pa
pais. Si ta na Merka e informashonnan ta wardá, nan
eksperensiá loke nos tin di ofresé, pa nan bin tèst
ta kai bou di reglanan merikano. Pero meskos ta e
serka nos i alabes mester buska mas organisashon
kaso den e situashon di un embahada, ora ku drenta
lokal pa sigui ku e trayekto aki. Mester empoderá
den e embahada ta komo si fuera a subi teritorio
empresanan lokal pa nan tambe bende e vishon.
soberano di e pais. Ku e ‘E-embassy’ ta garantisá ku
Anto aki IPE mester bini kisas ku ‘werkgroepen’,
ningun hende no por drenta den e dokumentonan
‘discussiegroepen’, ‘virtual presentations’, tur esaki
di Saint Vincent si no ta representante legal di Saint
kaminda ta trese un vishon dilanti pa djei krea
Vincent mes. Esei ke men ku e informashonnan
‘spinoff effects’, kaminda hendenan ku no tabata
wardá na Kòrsou ta ‘safe’ i ku nan por hasi uzo di
sa di tur e potensial ku nos tin por puntra nan mes
dje na momento ku esei ta nesesario. Pa por logra
kon ta bai hasi uzo di esaki pa krea otro fuente di
tur esaki, mester stimulá e sorto di pensamentunan
entrada i belasting pa Kòrsou, kaminda generando
ku ta kuadra ku e trayekto. Aki klaramente ta
entrada ta generá trabou tambe. No solamente
konta e ‘mind set’ ku ta nesesario pa por bende e
pa lokal, pasobra den e mundu di digitalisashon i
tipo di ideanan aki. Esaki no ta un tarea di Bureau
globalisashon, Kòrsou no nesesariamente mester
Telecommunicatie & Post, pasobra ta trata aki di
ta e merkado. Un di e produktonan mas importante
konflikto di interes, BTP no por forma parti aktivo
ta sinta den e hecho ku nos ta situá pafó di e
di e merkado ku e ta regulá. Gobièrnu mester krea
‘hurricanebelts’. Ku esaki nos por krea un servisio ku
e kuadro di lei i vishon miéntras sektor privá mester
nan ta yama ‘E-embassy’, esei ta loke nan ta yama
komersialisá e produkto.
embahada digital. Ta meskos ku un sistema di rèki kaminda tin tur kòmpiuter, servers, suichnan, espasio pa warda datonan. Ora ta krea un E-embassy, ta krea fasilidatnan nobo. Tuma komo ehèmpel un tema di aktualidat, esta un isla manera Saint Vincent ku 16
SEMBRA I KOSECHÁ
IPE TA SÒRU PA FORMASHON DI E PESRONAL NESESARIO.
Mester krea e kuadro di lei, anto IPE lo sòru
eksitoso. Tur Schoolbestuur tabata kla pa partisipá,
pa disponé di personanan ku por laborá den e
te ku no tabatin espasio pa eduká i òf tuma mas
diferente sektornan menshoná, anto basá riba esei
partisipante. Esaki ta demostrá ku nos komunidat ta
e vishon di hub digital lo kue forma i bira realidat. A
habrí pa hasi algu diferente. Aki atrobe e ròl di IPE
kuminsá, pero ta e momento pa krea infrastruktura,
ta pa keda wak na unda e burakunan ta, anto bini
ke men e hendenan ku por bai mantené i manehá e
ku e trainingnan spesífikamente den e áreanan ei.
prosedura. Mester eduká hende ku tin di bai manehá
Mester wak kon ta rekohé e trahadónan ku ta bai
informashon, krea hende ku ta bai manehá seguridat
kai afó na refineria Isla òf otro instansianan manera
sibernetiko. Pero den esaki e speshalisashon ta di
UTS, Aqualectra, anto duna nan un otro perspektiva.
enorme importansia, anto una bes ku trabounan kuminsá lo mester sigui bai. Mester hasi tur posibel pa no krea perspektiva solamente. No por eduká hende manera tabata e kaso ku agrikultura, anto ta bin resultá ku e terenonan i e otro fasilidatnan no tei di manera ku esnan ku a keda prepará no por kuminsá hasi loke nan tin di hasi. Si no tin e kondishonnan pa por funshoná aki mesora, nan ta bai kaminda sí ta ofresé nan e fasilidat i e kondishonnan deseá. Ta trata aki di training di ‘change’ of mindset. Un otro trayekto importante pa ilustrá ta esun ku IPE a hasi pa eduká maestronan den duna lès virtualmente. Lastu lockdown ningun hende no tabata sa kiko hasi, pero un kompania lokal a duna e training ei e tabata
SEMBRA I KOSECHÁ
17
GARANTISÁ AWA DI KALIDAT I KORIENTE DURADERO TA BAI MAN DEN MAN KU TRABOUNAN DI FUTURO. Produkshon i suministro di awa i koriente, manera hopi kos na mundu a sigui desaroyá. Pa kompanianan di utilidat esaki ta nifiká ku nan mester keda kana dilanti pa loke ta trata avansenan teknológiko. Tantu den produkshon komo den distribushon di awa i koriente, mester prepará nos profeshonalnan ku mañan lo drenta e funshonnan aki i poko, poko e demanda pa e profeshonalnan ku tin e konosementu i abilidatnan nesesario ta kresiendo. Aqualectra ta trahando duru pa ta nos kompania di utilidat ku ta prepará pa futuro. Desaroyonan grandi a bin ta tuma lugá den produkshon di awa, pero prinsipalmente riba e tereno di su servisio di koriente. Preparashonnan ku mira riba futuro ta tumando lugá i pronto Kòrsou lo konosé kambionan grandi den distribushon di koriente i awa, ora instalá meternan inteligente na kas i negoshinan. Institute for Professional Excellence (IPE) a bin ta kontribuí en grande na formashon di e profeshonalnan ku lo ta nesesario den futuro. Resientemente IPE a start
ku formashon i speshalisashon di studiantenan komo
Developer,
Data
Analyst/BI,
System
Administrator, Cyber Security i Cloud Specialist. Esakinan ta netamente e tipo di spesialistanan ku un kompania di utilidat manera Aqualectra tin mester den su operashon di awor en adelante. Ta áreanan profeshonal ku tin hopi demanda p’e den tur sektor, no únikamente na Kòrsou, pero tambe rònt mundu. Djis tuma komo ehèmpel otro kompanianan di utilidat den region. Nan tambe ta pasando den kambionan grandi pa loke ta trata nan sistema di produkshon i na mes momentu un grupo notabel ta desaroyando retnan di distribushon inteligente. Kuminda, meskos ku awa i koriente, ta esensial pa bienestar di hende.
Paisnan rònt mundu ta
konsentrá riba kon garantisá ku nan pueblo por produsí sufisiente kuminda propio i por dependé ménos di importashon di kuminda. E manera pa hasi esaki ta dor di stimulá agrikultura, krio di bestia i peska dor di nos mes hendenan.
18
SEMBRA I KOSECHÁ
Mayoria di e profeshonnan aki ta tuma lugá ku sistemanan moderno, kual ta nifiká ku mester prepará hende pa nan bira profeshonal riba e terenonan spesífiko aki. IPE a bin ta prepará un gran kantidat di persona riba tereno di agrikultura moderno, por ehèmpel usando hydroponic. Aqualectra, banda di ta un partner aktivo den IPE, ta pone awa na un preis preferensial disponibel pa agrikultornan. Di e forma aki Aqualectra ta duna un aporte mayó pa Kòrsou su pueblo por proveé kuminda lokal na un forma konfiabel, meskos ku e por konta ku awa i koriente di Aqualectra. Banda di tur esaki, un faktor importante den e esfuersonan menshoná, ta ku e siudadano ta forma su mes, bira profeshonal riba áreanan ku tin nesesidat di dje, komo tal e por tin un futuro kaminda e ta yega na su entrada digno.
SEMBRA I KOSECHÁ
19