ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ /// η αρχιτεκτονική του εγκλεισμού by AKEA

ΧΩΡΟΣΚΑΙΕΞΟΥΣΙ Α

ΗΑΡΧΙ Τ ΕΚΤ ΟΝΙ ΚΗΤ ΟΥΕΓ ΚΛΕΙ ΣΜΟΥ

ΕΜΠ-ΜΑΡΤ Ι ΟΣ2015

ΔΙΆΛΕΞΗ

ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΥ

φοιτήτριες: Κωνσταντίνου Κατερίνα

Μπίτσα Μυρτώ

υπεύθυνος καθηγητής: Τερζόγλου Νικόλαος-Ίων

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΜΑΡΤΙΟΣ 2015

μέρος Β

μέρος Α

Περιεχόμενα. Εισαγωγή

κεφάλαιο 1ο. Μεσαίωνας και Αναγέννηση από το μπουντρούμι στο ικρίωμα κεφάλαιο 2ο. Από την παράβαση στην παρέκκλιση και ο εξανθρωπισμός των ποινών κεφάλαιο 3ο. Τρέλα, η ασθένεια με τα χίλια πρόσωπα

κεφάλαιο 4ο. Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

κεφάλαιο 5ο. Φυλακή

κεφάλαιο 1ο. Η πειθαρχία: εργαλεία και τυπολογίες

1. Η πειθαρχία και τα εργαλεία βελτιστοποίησης του αποτελέσματός τη

2. Η πειθαρχία και ο χώρος 3. Σχολείο: Yaranton’s New Harlem 4. Μια δυναμική αναπαράσταση Λανκαστεριανής αίθουσας διδασκαλίας 5. Από τη διαμόρφωση στην αναμόρφωση 6. Noσοκομείο, St. Patrick’s Hospital 7. Φυλακή: Alcatraz 8. Λευκά κελιά

89 97 101 103 109 113 121

κεφάλαιο 2ο. Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα

127

Επίλογος - Συμπερασματα

139

Βιβλιογραφία

145

Εισαγωγή. Αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι οι τρόποι με τους οποίους χρησιμοποιούνται χώροι ώστε να επηρεάζουν τον άνθρωπο και, συγκεκριμένα, να τον πειθαρχούν. Θεωρήσαμε εξαιρετικά ενδιαφέρον το να εξετάσουμε με ποιους τρόπους η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει στη διαδικασία πειθάρχησης και ελέγχου του ανθρώπου, και πως η ίδια έχει εκφραστεί, κυρίαρχα, ανά τα χρόνια με τη μορφή του εγκλεισμού. Η μεθοδολογία την οποία ακολουθούμε μπορεί να διαιρεθεί σε δύο μέρη- τρόπους. Αφενός, στο Μέρος Α, στο οποίο κάνουμε μια σχεδόν γραμμική ιστορική ανάλυση του κολασμού και των χώρων εγκλεισμού και πειθάρχησης, ώστε να εξετάσουμε τις μεταβολές τους στις διάφορες κοινωνίες, ανά τα χρόνια. Αφετέρου, στο Μέρος Β, όπου πραγματοποιούμε μια θεωρητική και τυπολογική ανάλυση πειθαρχικών μεθόδων και ιδρυμάτων σε ποικίλες χρονικές περιόδους. Θεωρούμε ότι η αρχιτεκτονική έχει κοινωνική διάσταση, εννοώντας ότι θα πρέπει ένα κτίριο να εξετάζεται σε συνάρτηση με την κοινωνία στην οποία σχεδιάζεται και χτίζεται και ότι δεν μπορεί να μελετηθεί ξεκομμένο από αυτήν. Εξ ου και η ιστορική ανάλυση την οποία πραγματοποιούμε στο πρώτο μέρος: στόχος της είναι να γίνουν κατανοητές οι κοινωνικές συνθήκες που γέννησαν την ανάγκη σχεδιασμού των μεγάλων ιδρυμάτων εγκλεισμού και επιτήρησης.

Ο εγκλεισμός δε χρειάζεται να σημαίνει απαραίτητα φυλακή· μπορεί να λάβει διάφορες μορφές αναλόγως αυτό που υποτίθεται ότι στοχεύει να «διορθώσει» και αντίστοιχα σε μια κοινωνία να υπάρχουν διαφορετικά ιδρύματα εγκλεισμού για να εξυπηρετούνται διαφορετικές ανάγκες. Οπότε η φυλάκιση μπορεί να λαμβάνει τη μορφή της φυλακής· μπορεί όμως να είναι και ένα νοσοκομείο, ένα άσυλο, ένα εργοστάσιο, ένα μοναστήρι, ένα σχολείο. Όποιος χώρος, δηλαδή, υπαγορεύει στα άτομα που περιορίζει το πώς πρέπει να οργανώσουν τις κινήσεις και το χρόνο τους και τα περιορίζει, όχι μόνο χωρικά και χρονικά, αλλά και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η φυλακή είναι ένας σχετικά καινούριος τρόπος τιμωρίας· δεν είναι αιώνια ή αυτονόητη, όπως είναι η κυρίαρχη αντίληψη σήμερα. Έχει ως θεσμός επικρατήσει εδώ και 2 περίπου αιώνες, επικαλύπτοντας σχεδόν όλους τους υπόλοιπους τρόπους κολασμού. Παρόλα αυτά, η ελευθερία δεν αποτελεί το μοναδικό αγαθό το οποίο μπορεί να πληγεί στον άνθρωπο· θα μπορούσαμε, μάλιστα, να χωρίσουμε τις κοινωνίες κολασμού σε 4 κατηγορίες: αυτές που εξορίζουν, όπως της Αρχαίας Ελλάδας, αυτές που χαράσσουν, σημαδεύουν και βασανίζουν, όπως οι δυτικές κοινωνίες στα τέλη του Μεσαίωνα, αυτές που επιβάλουν χρηματικές ποινές, όπως η Γερμανική κοινωνία , και τέλος αυτές που εγκλείουν, φυλακίζουν, όπως η δική μας, αλλά και οι περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές μετά το τέλος του 18ου αιώνα. Οπότε, οι μορφές της τιμωρίας και του κολασμού έχουνε υποστεί πολλές μεταστροφές στο πέρασμα των αιώνων. Οι στόχοι τους όμως; «Από τον Πλάτωνα μέχρι σήμερα λέγεται ότι η ποινή χρησιμεύει συγχρόνως για να τιμωρεί και να σωφρονίζει»1. Παρόλα αυτά, έχει λάβει πολλές διαφορετικές μορφές, από αυτές που θίγουν το σώμα, αυτές που θίγουν την περιουσία μέχρι και εκείνες που στερούν το ιδεατό αγαθό της ελευθερίας. Πέρα από τη μορφή όμως που λαμβάνει η τιμωρία, μεταβάλλεται και το τι θεωρείται τιμωρητέο. Επιθυμούμε να ερευνήσουμε εάν αυτή η μεταστροφή της ποινικότητας από τη «πράξη» στη «συμπεριφορά» και από τον Νόμο στον Κανόνα,

εξυπηρετείται καλύτερα με τις διάφορες διαβαθμίσεις χώρων εγκλεισμού, που υπάρχουν ώστε να «διορθώνουν» διαφορετικές παρεκκλίσεις. Πώς αισθάνεται ο έγκλειστος και ποια η συμβολή της αρχιτεκτονικής σε αυτό; Ποιες είναι οι σκοτεινές λειτουργίες που επιτελούνται πέρα από το βλέμμα της κοινωνίας; Τι τιμωρεί τελικά ο εγκλεισμός; Πως διαρθρώνονται οι τόποι της τιμωρίας, της αναμόρφωσης, της απομόνωσης, της πειθάρχησης και της ισοπέδωσης του διαφορετικού; Θα ακολουθήσουμε λοιπόν μια διαδρομή: από τα μπουντρούμια του Μεσαίωνα, το ικρίωμα και τα βασανιστήρια, μέχρι τις φυλακές απομονωτικού εγκλεισμού και το σύγχρονο ψυχιατρείο, με πολλές στάσεις στο ενδιάμεσο.

Michel Foucault, Ο Μεγάλος Εγκλεισμός, Αθήνα 1999, Μαύρη Λίστα, σελ. 131 1

Μέρος Α

Κεφάλαιο 1 Μεσαίωνας και Αναγέννηση από το μπουντρούμι στο ικρίωμα

μέρος Α

Μεσαιωνική μηχανή βασανιστηρίου

κεφάλαιο 1ο Μεσαίωνας και Αναγέννηση

Το Μεσαίωνα «το μπουντρούμι ήταν ένα πέρασμα: ένα πέρασμα προς το θάνατο ή προς την ελευθερία, η οποία ήταν δυνατό να εξαγοραστεί με χρήματα.» 1 Ποιες είναι οι τιμωρίες που σημάδεψαν τα χρόνια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης και πως εκφράζονταν στο χώρο; Η φυλακή τότε στην πραγματικότητα δεν υπήρχε. Υπήρχαν μεν τα μεσαιωνικά μπουντρούμια, αλλά αυτά προορίζονταν μόνο για να εξασφαλίσουν την παρουσία κάποιου μέχρι να συμβεί κάτι εκ των δύο: η εκτέλεση ή η απελευθέρωση. Λειτουργούσαν σαν ένας προθάλαμος του δικαστηρίου2. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι σε αντίθεση με ό,τι υπαγορεύει η κυρίαρχη αντίληψη σήμερα, τότε δεν ήτανε το αγαθό της ελευθερίας που έπρεπε να πληγεί στον παραβάτη. Ήτανε το σώμα του. Το σώμα ήτανε λοιπόν αυτό που έπρεπε να πληγεί, να τιμωρηθεί και πάνω του να χαραχτεί η τιμωρητική εξουσία. Άλλωστε, εκείνη την περίοδο, ήτανε συχνά η μοναδική απόλυτη ιδιοκτησία του ατόμου, με αποτέλεσμα να είναι και το μοναδικό προσβάσιμο αγαθό3. Σε μια φεουδαρχική κοινωνία, λοιπόν, το άτομο δε διέθετε παρά ελάχιστη αξία ως εργατική δύναμη λόγω φυσικών καταστροφών, λοιμών, πείνας, παιδικής θνησιμότητας κ.τ.λ.4,5· οι άνθρωποι ήτανε πολύ εξοικειωμένοι με το φαινόμενο του θανάτου. Πριν από την τιμωρία, όμως, έπρεπε να πραγματοποιηθεί η παράβαση, το έγκλημα. Το έγκλημα, την περίοδο εκείνη, πέρα από το άμεσο θύμα του, έπληττε και κάποιον άλλο πάντα: τον ανώτατο άρχοντα. «Η δύναμη του νόμου είναι η δύναμη του ηγεμόνα»6, οπότε, η παράβαση του νόμου συνιστά προσωπική επίθεση εναντίον του ηγεμόνα. Η τιμωρία, συνεπώς, έχει διττό σκοπό: την επανόρθωση της ζημιάς που υπέστη το βασίλειο, από τη μία, και την εκδίκηση του βασιλιά για την προσβολή που έγινε εναντίον του. Ο στόχος της τιμωρίας, σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες καθορίζει τελικά τη μορφή που η ίδια η τιμωρία λαμβάνει. Εκεί είναι, λοιπόν, που υιοθετείται η μορφή εκτέλεση- βασανιστήριο, όπως σήμερα υιοθετείται η μορφή- φυλακή. Το βασανιστήριο «πρέπει να στιγματίζει, να χαράσσει, να είναι εκθαμβωτικό ως μια

μέρος Α

Θάνατος στην πυρά 18 ατόμων λόγω πεποιθήσεων, 1598

Σκηνή ανάκρισης, A. Magnasco, 1720

κεφάλαιο 1ο Μεσαίωνας και Αναγέννηση

μορφή εγκαθίδρυσης και εξύμνησης της απόλυτης εξουσίας που θριαμβεύει πάνω στο σώμα του κατάδικου»7· για αυτό άλλωστε μπορεί και να συνεχίζεται και μετά θάνατον. Ακόμη, το βασανιστήριο διαπλέκει την τιμωρητική λειτουργία με τη δικαστική, αποτελώντας, τότε, αποδεκτό μέσο ανάκρισης και απόσπασης μιας ομολογίας8. Η συγκεκριμένη μορφή που θα πάρει το βασανιστήριο εξαρτάται από τη φύση του εγκλήματος· «τρυπούν τη γλώσσα των βλάσφημων, πετούν στη φωτιά τους ασελγούς, κόβουν το χέρι που διέπραξε το φόνο»9. Το βασανιστήριο, από τη βάσανο μέχρι το θάνατο πρέπει να διαλαλεί και να επικυρώνει την εξουσία του ηγεμόνα· να αποτελεί μια «στιγμή της αλήθειας», με την ομολογία να επαναλαμβάνεται δημόσια10· να λειτουργεί σαν το «θέατρο της κόλασης» προεικονίζοντας όσα θα συμβούν στη μετά θάνατον ζωή11 · και τέλος, να διαχωρίζει την τιμωρητική – και παντοδύναμη- εξουσία από το πλήθος, από το οποίο η ίδια δε θα μπορούσε να απορρέει ποτέ12. «Ο θάνατος- βασανιστήριο είναι ένας τρόπος να συγκρατείται η ζωή εντός της οδύνης, υποδιαιρώντας τη σε “χίλιους θανάτους” και επιτυγχάνοντας - προτού κοπεί το νήμα της ζωής- “τις πιο εξαίσιες αγωνίες”» 13 Στο δίκαιο του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα κυριαρχεί η αντεκδίκηση και ο εκφοβισμός· η τιμωρία είναι σωματική και καθιστά τον παραβάτη ανίκανο να διαπράξει ξανά το έγκλημα, με τον ακρωτηριασμό ή το θάνατο14. Σε κάποιες περιπτώσεις, βέβαια, ο παραβάτης καλείται να αποζημιώσει χρηματικά αυτόν τον οποίο έπληξε άμεσα ή η βασιλική εξουσία εφαρμόζει την κατάσχεση περιουσιών ως μέσο εδραίωσης της κυριαρχίας της15. Παρόλα αυτά, οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται πάνω στον παραβάτη περιστρέφονται κυρίαρχα γύρω από τον σωματικό πόνο16. Ακόμα και σε περιπτώσεις που παρακάμπτονταν η αυστηρότητα κάποιων διαταγμάτων, από το δικαστήριο ή ακόμα και την ίδια τη βασιλική εξουσία, (κάτι το οποίο δε συνέβαινε σπάνια) με αποτέλεσμα την εφαρμογή κάποιας ήπιας ποινής, όπως η εκτόπιση, αυτή συνοδευόταν πάλι από μια διάσταση βασανιστηρίου: «δημόσια έκθεση, διαπόμπευση, κλοιός, μαστίγωση, στιγματισμός»17.

μέρος Α

Δημόσια εκτέλεση, Tower Hill, Λονδίνο, 1536

Τροχός βασανιστήριου: το θύμα περιστρεφόταν και ο δήμιος το χτυπούσε μέχρι να πεθάνει

κεφάλαιο 1ο Μεσαίωνας και Αναγέννηση

«Κάθε ποινή κάπως σοβαρή έπρεπε να συνοδεύεται από μια διάσταση βασανιστηρίου». 18 Μέχρι και τον 17ο αιώνα το τελετουργικό της τιμωρίας διαδραματιζόταν στο δημόσιο χώρο: «παρελάσεις, στάσεις στα σταυροδρόμια και στην πύλη των εκκλησιών, δημόσια ανάγνωση της δικαστικής απόφασης, γονυκλισία, δηλώσεις μετάνοιας μεγαλοφώνως για την επίθεση που έγινε κατά του θεού και του βασιλιά».19 Το ικρίωμα, αποτελεί το βασικό συστατικό που εξασφαλίζει ότι το άτομο προς τιμωρία είναι ορατό στο πλήθος. Το μπουντρούμι, ακόμη και εάν πραγματοποιούνταν ενίοτε βασανιστήρια στο εσωτερικό του20, δεν είναι παρά μια ενδιάμεση στάση ανάμεσα στη σύλληψη και την τιμωρία· ο χώρος του εγκλεισμού δεν παίζει την εποχή εκείνη ουσιαστικό ρόλο ως όργανο της κυρίαρχης εξουσίας. Είτε επρόκειτο για απαγχονισμό στο ικρίωμα λοιπόν, είτε για βασανιστήρια, η τιμωρία πραγματοποιούνταν σε κοινή θέα· «τίποτε δεν έπρεπε να μείνει κρυφό από αυτόν τον θρίαμβο του νόμου».21 Οπότε, την εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, όχι μόνο δε χρειαζόταν ο κολασμός να πραγματοποιείται μακριά από το βλέμμα του πλήθους, αλλά η εξουσία ήτανε εδραιωμένη πάνω στο δημόσιο χαρακτήρα του. Ήτανε ανάγκη ο λαός να είναι μέτοχος και τελεστής της τιμωρίας με ενεργητικό τρόπο και αυτό δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί κάπου αλλού παρά στο δημόσιο χώρο. Ο λαός μπορούσε και έπρεπε να δει με τα ίδια του τα μάτια τον κατηγορούμενο να βασανίζεται· έπρεπε να διαπιστώσει και να διασφαλίσει την επαρκή του τιμωρία. Διατηρούσε το δικαίωμα να συμμετάσχει σε αυτήν. Ένα βασανιστήριο πραγματοποιημένο υπό συνθήκες μυστικότητας δε θα είχε καμιά χρησιμότητα: θα μπορούσε να πλανάται ακόμη η υποψία ότι οι τιμωρίες δεν είναι αρκετά αυστηρές, ότι κάποια εγκλήματα μπορεί και να παραμείνουν ατιμώρητα· δε θα δημιουργούνταν αυτή η εντύπωση του τρόμου μέσα από το θέαμα της εκδικητικής μανίας της εξουσίας22.

μέρος Α

H εκτέλεση του Guy Fawkes, 1606

κεφάλαιο 1ο Μεσαίωνας και Αναγέννηση

Οι παραπάνω αναφορές στόχο έχουν να δείξουν ότι δεν επαρκεί, ως «καταπιεστής», ο χώρος από μόνος του· σημασία έχει η σκοπιμότητα που υπάρχει πίσω από τη χρήση του χώρου. Η τότε κυρίαρχη εξουσία δεν είχε, τα μέσα ή το κίνητρο, για να εφαρμόσει ένα καθεστώς επιτήρησης, οπότε έπρεπε να βρει έναν τρόπο να ανανεώνει και να εγκαθιδρύει εκ νέου την εξουσία της· αυτός ο τρόπος ήτανε το λαμπρό τελετουργικό του βασανιστηρίου και της δημόσιας εκτέλεσης23. Επομένως, μπορεί στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση να υπήρχαν μπουντρούμια -χώροι φυλάκισης, έστω και βραχύχρονης- αλλά δεν ήτανε αυτά το μέσο και το όργανο για την εδραίωση της εξουσίας. Το μέσο τότε ήτανε το «θέατρο» του δημόσιου χώρου. Ο στόχος μας βρίσκεται εκεί: στον εντοπισμό των μέσων, των μεθόδων κυριαρχίας και ελέγχου και στην έκφραση τους στο χώρο, είτε αυτή είναι μια ανοιχτή πλατεία είτε είναι ένα περίκλειστο κτίριο.

Παραπομπές. Michel Foucault, ο Μεγάλος Εγκλεισμός, το πείραμα της ομάδας πληροφόρησης για τις φυλακές, Μαύρη Λίστα, Αθήνα, 1999, σελ. 34 2 Ο.π. (1) 3 Winfried Reebs, Φυλακές και Αρχιτεκτονική, η αναζήτηση για τον ιδανικό τρόπο εξόντωσης, Αμηχανία, Αθήνα, 1988, σελ.5 4 Ο.π. (1), σελ. 93 5 Michel Foucault, Επιτήρηση και Τιμωρία, Η Γέννηση της Φυλακής, Πλέθρον, Αθήνα, 2011, σελ. 66 6 Ο.π. (5), σελ. 58 7 Ο.π. (5), σελ. 44 8 Ο.π. (5), σελ. 52 9 Ο.π. (5), σελ. 55 10 Ο.π. (5), σελ. 54 11 Ο.π. (5), σελ. 56 12 Ο.π. (5), σελ. 45 13 Ο.π. (5), σελ. 43 14 Ο.π. (3), σελ. 7 15 Ο.π. (1), σελ. 38 16 Ο.π. (3), σελ. 7 17 Ο.π. (5), σελ.42 18 Ο.π. (5), σελ.42 19 Ο.π. (5), σελ.60 20 https://www.boundless.com/world-history/textbooks/boundless-world-history-i-ancient-1600-textbook/the-middle-ages-in-europe-9/the-late-middle-ages-c-1301-1500-ce-47/crime-and-punishment-180-13321/ 21 Ο.π. (5), σελ.60 22 Ο.π. (5), σελ.69 23 Ο.π. (5), σελ. 69 1

Κεφάλαιο 2 Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση και ο εξανθρωπισμός των ποινών

μέρος Α

H εκτέλεση του του Ροβεσπιέρου, Place de la Revolution 1794

κεφάλαιο 2ο Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση

Την εποχή της τιμωρίας του σώματος, αυτή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, ποιες πράξεις συνιστούσαν παρανομία, παράβαση ή προσβολή; Οι πράξεις αυτές ήταν η βλασφημία, η φορολογική και τελωνειακή εκνομία, το λαθρεμπόριο, η αλητεία, η λεηλασία, η κλοπή και το «αιματηρό» έγκλημα, δηλαδή οι φόνοι και οι βιαιοπραγίες της εποχής. Σε αντίθεση με μεταγενέστερες περιόδους, τότε μια στοιχειώδης λαϊκή εκνομία ήτανε ανεκτή, με έναν τρόπο «μαζικής και γενικής παραμέλησης»· από αυτήν, άλλωστε, εξαρτιόταν ως ένα σημείο η επιβίωση των λαϊκών στρωμάτων1. Μέχρι και τη Γαλλική επανάσταση διατηρείται ένα πλήθος ποινών και διαφορετικών ειδών θανάτου αναλόγως το έγκλημα: βάσανος με επιφύλαξη αποδείξεων, τα κάτεργα για περιορισμένο χρονικό διάστημα, η μαστίγωση, η δημόσια ομολογία ενοχής κ.τ.λ. Βλέπουμε ότι οι παραβάτες εξακολουθούν να βασανίζονται δημόσια, ενώ η κράτηση δεν περιλαμβάνεται στις σωματικές ποινές. Επιπλέον, δεν προβλέπονταν οι «ελαφριές ποινές», όπως η μομφή, η επίπληξη, η απαγόρευση διαμονής και η ικανοποίηση του προσβεβλημένου προσώπου. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, η ισόβια ή η πρόσκαιρη φυλάκιση περιλαμβανόταν στις ποινές με εθιμικό χαρακτήρα. Ακόμα, «η απόφαση για ισόβια ή πρόσκαιρη φυλάκιση ισοδυναμεί με την ποινή των κάτεργων» (και αντικαθιστά τα κάτεργα για όσους γυναίκες, ανάπηρα παιδιά - δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν)2. Ουσιαστικά, η φυλάκιση ακόμα δεν αποτελεί μορφή τιμωρίας, αλλά με αυτή διασφαλίζεται η παρουσία κάποιου σε ορισμένο τόπο. Το βασανιστήριο μέχρι και το τέλος του 17ου αιώνα όχι μόνο δεν έχει καταργηθεί, αλλά εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σαν τιμωρία και σαν ανακριτική μέθοδος. Πρώτη η Πρωσία κατήργησε τα βασανιστήρια ως ανακριτική μέθοδο και την ακολούθησαν άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ σε χώρες εκτός Ευρώπης τα βασανιστήρια εξακολούθησαν να είναι «νόμιμα ή ανεκτά - μέσα ποινικής απόδειξης» και κατά τον 19ο και 20ο αιώνα3. Οι μετασχηματισμοί αυτοί, δεν επήλθαν όλοι μαζί, ούτε

μέρος Α

Πρώτη σελίδα της Encyclopedie, εκδόθηκε από τον Diderot στα πλαίσια του Διαφωτισμού, 1751-1766

κεφάλαιο 2ο Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση

ακολούθησαν μια ενιαία διαδικασία. Επιπλέον, δεν είναι ανεξάρτητοι από μία σειρά μεγάλων αλλαγών που συμβαίνουν στην Ευρώπη κατά τον 17ο και 18ο αιώνα. Ο διαφωτισμός αποτέλεσε την πνευματική κι πολιτιστική κίνηση που επέβαλε τον ορθολογισμό και τις νέες μεθόδους στην επιστήμη. Η πρόοδος της επιστήμης κατά τον 17ο αιώνα έδωσε το έναυσμα για την ανατροπή αντιλήψεων και μεθόδων στον πολιτικό και κοινωνικό χώρο. Βασικός φορέας των νέων ιδεών ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη που μέχρι την εποχή παρέμενε αποκλεισμένη από το σύστημα της απολυταρχίας. Μέσα στη συνολικότερη «αμφισβήτηση» που έφερε ο Διαφωτισμός, συναντάμε και μια αποστροφή των θεωρητικών απέναντι στις απάνθρωπες και σκληρές τιμωρίες του Μεσαίωνα, μια απόρριψη των βασανιστηρίων και κατηγορία τους για φρικαλεότητα4. Οι διανοούμενοι της εποχής διατυπώνουν ερωτήματα για το πώς ορίζονται οι παραβάσεις και η βαρύτητά τους, για το ανεκτό και το νομικά επιτρεπτό και τα περιθώρια επιείκειας ενός σωστού συστήματος, για τον αν μπορεί να υπάρξει ένα ορθολογικότερο σύστημα κτλ. Εισάγεται, παράλληλα, ο άνθρωπος ως μέτρο για την τιμωρία5. Σύμφωνα με το Foucault, η μεταρρύθμιση του ποινικού δικαίου πρέπει να γίνει αντιληπτή «ως μια στρατηγική για την αναδιάταξη της τιμωρητικής εξουσίας» με απώτερο σκοπό να δημιουργήσει ένα ποινικό σύστημα πιο αποτελεσματικό, να αυξήσει, δηλαδή, τα αποτελέσματά του μειώνοντας το οικονομικό και πολιτικό του κόστος · να δημιουργήσει δηλαδή τη «νέα πολιτική οικονομία της τιμωρητικής εξουσίας»6. Την εμφάνισή της, κάνει το 18ο, αιώνα η λεγόμενη «γενική θεωρία του συμβολαίου», το κοινωνικό συμβόλαιο σύμφωνα με το οποίο το έγκλημα δεν αποτελεί πλέον προσβολή εναντίον του ανώτατου άρχοντα κι εκείνου που προτάσσει το νόμο. Κάθε ελεύθερος πολίτης συνάπτει ένα «συμβόλαιο», μια συμφωνία με το σύνολο των νόμων της κοινωνίας και αποδέχεται την ενδεχόμενη τιμωρία του σε περίπτωση αθέτησης αυτής της συμφωνίας. Κάθε παραβίασή της κάνει τον πολίτη αυτόματα «εχθρό» της κοινωνίας και της ομαλής της λειτουργίας.

μέρος Α

Παλιά απεικόνιση εργοστασίου βαμβακιού, χαρακτικό, 1875.

Φρειδερίκος Β’, βασιλιάς της Πρωσίας, επιθερωρεί τη γη του και μιλιάει σε καλλιεργητές πατάτας στα μέσα του 18ου αιώνα, Robert Müller, 1886

κεφάλαιο 2ο Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση

Με τον τρόπο αυτό η ευθύνη της τιμωρίας του εγκληματία μεταβιβάζεται σε όλη την κοινωνία7. «Η σύναψη του ίδιου του Κοινωνικού Συμβολαίου δε συνιστά λοιπόν τίποτε άλλο παρά καθιέρωση θεμελιωδών νόμων, ενώ η ίδρυση της κοινωνίας ισούται με τη θέσπιση οργάνων νομοθετικού, εκτελεστικού και διαμεσολαβητικού - διαιτητικού έργου (οργάνων νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας)».8 Στο 18ο αιώνα όμως δημιουργείται μια τομή: με την άνοδο της αστικής τάξης στην εξουσία και τη στροφή της οικονομίας και της παραγωγής, από αγροτική σε βιομηχανοποιημένη, συντελείται μια αλλαγή της παραβατικότητας. Μετακινείται «από το αίμα, στον δόλο»9· στρέφεται, δηλαδή, λιγότερο προς το αιματηρό έγκλημα και περισσότερο προς την υπεξαίρεση της ιδιοκτησίας. Η στροφή αυτή της παραβατικότητας, συνετέλεσε και σε μια αλλαγή της ποινικότητας: υιοθετήθηκαν λιγότερο αυστηρές ποινές αλλά περισσότερο άτεγκτα εφαρμοζόμενες, περικλείοντας μια μικροεγκληματικότητα που παλαιότερα διέφευγε της δικαιοσύνης με ευκολία10. Η αλλαγή αυτή εξυπηρετούσε στην καλύτερη προστασία της περιουσίας. Σε μια φεουδαρχική κοινωνία που η περιουσία ήταν κτηματική, κινητή και χρηματική ήτανε ευκολότερη και η προστασία της· σε μια βιομηχανική κοινωνία, όμως, μεγάλο κομμάτι της αστικής περιουσίας «βρέθηκε επενδυμένο σε μια οικονομία βιομηχανικού τύπου», σε εργαλεία, μηχανήματα κ.τ.λ. τα οποία έπρεπε να λειτουργήσουν με τη βοήθεια της εργατικής τάξης, οπότε οι αστοί αναγκάστηκαν να παραδώσουν κυριολεκτικά τον πλούτο στα χέρια της.11 Όλες αυτές οι αλλαγές δημιούργησαν καινούριες ανάγκες από πλευράς της κυρίαρχης εξουσίας: την ανάγκη συνεχούς ελέγχου της εργατικής τάξης την ώρα της εργασίας, αφενός, και την υποχρέωση του λαού να συμμετάσχει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στην παραγωγή ή τη διακίνηση του πλούτου. Έπρεπε οι εργάτες να βρίσκονται υπό έναν καθεστώς συνεχούς επιτήρησης, ώστε να διασφαλίζεται, αφενός, ότι δε θα κλέψουν οτιδήποτε (όσα παράγουν, τα εργαλεία που μεταχειρίζονται κ.τ.λ.) και, αφετέρου, ότι δουλεύουν αδιάκοπα και αποδοτικά.

μέρος Α

κεφάλαιο 2ο Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση

Δημιουργήθηκε οπότε η ανάγκη ανάπτυξης μιας τεχνολογίας ελέγχου πάνω στο άτομο. Ποιος είναι ο τρόπος, λοιπόν, να διασφαλιστεί, όχι μόνο ότι κάποιος δε θα παρανομεί (δε θα κλέβει κ.τ.λ.), αλλά και ότι δε θα χρονοτριβεί την ώρα της εργασίας του και δε θα δημιουργεί εμπόδια και κινδύνους στην εξουσία που προσπαθεί να τον ελέγξει; Η εγκαθίδρυση της πειθαρχίας και η δημιουργία ενός Κανόνα· ενός Κανόνα με την έννοια ενός μοντέλου προς συμμόρφωση, που λειτουργεί πέρα από το επίπεδο του νόμου, σε ένα επίπεδο συμπεριφοράς. Ο Κανόνας αυτός δεν περιορίζεται μόνο στους εργάτες· διαπερνά όλο το κοινωνικό σώμα. «Ποινικοποιείται ο απεριόριστος τομέας του μη σύμμορφου»: ο στρατιώτης που δεν επιτυγχάνει το απαιτούμενο επίπεδο, ο μαθητής που αδυνατεί να εκπληρώσει τα καθήκοντά του, ο καθένας που απομακρύνεται και αποκλίνει από τους κανόνες12. Η δημιουργία ενός Κανόνα γεννά, σχεδόν αυτόματα, και έναν αποκλεισμό: αποκλείει οτιδήποτε βρίσκεται εκτός αυτού. Σύμφωνα με τον Erving Goffman, σε «μια ομάδα ατόμων που μοιράζονται κάποιες αξίες και ασπάζονται ένα σύνολο κοινωνικών κανονιστικών προτύπων σχετικών με τη συμπεριφορά και με προσωπικά χαρακτηριστικά, μπορεί κανείς να αναφερθεί σε οποιοδήποτε μεμονωμένο μέλος δεν ασπάζεται αυτά τα πρότυπα ως αποκλίνον, και στην ιδιομορφία του ως απόκλιση».13 Οι κανόνες αυτοί, όμως, ορίζονται από την εξουσία σαν ένα μέσο για την εδραίωση και την αναπαραγωγή της κυριαρχίας της. Προς αυτήν την κατεύθυνση, στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, διεξάγεται μια ηθοπλαστική εκστρατεία τεράστιων διαστάσεων η οποία στόχευε στους εργάτες. Όρισε ως «αταξία» όλα όσα επιθυμούσε να αποκλείσει και να εξαλείψει και ως «κανονικότητα» όσα ήθελε να υιοθετήσει και θεσμοθετήσει. «Ένα εργατικό σώμα αφοσιωμένο, προσαρμοσμένο στην εποχή της παραγωγής, που να μπορεί να προσφέρει την απαιτούμενη δύναμη». Η αταξία τότε αντιμετωπίζεται ως μητέρα της παρανομίας με αποτέλεσμα η περιθωριοποίηση που δημιουργούν οι μηχανισμοί ελέγχου να αποκτά χαρακτήρα

μέρος Α

Hôpital de La Salpêtrière στο Hôpital Général de Paris

Το συγκρόττημα του Hôpital Général de Paris, Χάρτης του 1760

κεφάλαιο 2ο Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση

ψυχολογικό και ηθικό.14 Σε αυτήν την νέα στοχοθεσία και «μεθοδολογία» της εξουσίας, αυτή της κανονικοποίησης και της πειθάρχησης, ανταποκρίνεται το μόρφωμα του εγκλεισμού. Ο εγκλεισμός μπορεί να «παρεμβαίνει στο επίπεδο της συμπεριφοράς των ατόμων» και να τιμωρεί σε ένα παραποινικό επίπεδο τρόπους ζωής ή ομιλίας, σεξουαλικές προτιμήσεις και συμπεριφορές, προθέσεις, πολιτικά σχέδια, διάφορες περιφρονήσεις του Κανόνα, αμφισβητήσεις της εξουσίας κλπ. Οπότε, ο ίδιος «παρεμβαίνει λιγότερο εν ονόματι του νόμου απ’ όσο εν ονόματι της τάξης και της κανονικότητας. Αντικείμενο του εγκλεισμού είναι το αντικανονικό, το ανήσυχο, το επικίνδυνο και το αισχρό. Ενώ η ποινή τιμωρεί την παράβαση ο εγκλεισμός καταδικάζει την αταξία».15 Τι μορφή πήρε λοιπόν ο εγκλεισμός και τελικά ποιές ήταν οι ομάδες που περιορίστηκαν; Σε ολόκληρη την Ευρώπη «δημιουργήθηκαν μεγάλοι οίκοι εγκλεισμού με αποστολή όχι μόνο να δέχονται τρελούς αλλά μία ολόκληρη σειρά από άτομα που ήταν σε μεγάλο βαθμό διαφορετικά μεταξύ τους, σύμφωνα τουλάχιστον με τα δικά μας κριτήρια – τους φτωχούς και ανάπηρους, τους εντελώς άπορους, τους ζητιάνους, τους τεμπέληδες, όσους είχαν αφροδίσια νοσήματα, τους ελευθεριάζοντες όλων των ειδών, τους ανθρώπους που οι οικογένειες τους και η βασιλική εξουσία ήθελε να γλιτώσει από την δημόσια τιμωρία, τους άσωτους πατέρες, τους καθαιρεμένους ιερείς, με λίγα λόγια όλους εκείνους που σε σχέση με τους κανόνες της λογικής, της ηθικής και της κοινωνίας , έδειχναν σημάδια διανοητικής παρέκκλισης».16 Επρόκειτο για μια διαδικασία που έσπρωχνε στο περιθώριο ένα μέρος του πληθυσμού. To 1656 ιδρύεται στο Παρίσι το Γενικό Νοσοκομείο, το λεγόμενο Hôpital Général. Το συγκεκριμένο ίδρυμα δεν αποτέλεσε μια ιατρική μονάδα αλλά ήταν στην πραγματικότητα η έκφραση μιας προσπάθειας να εξαλειφθεί το πρόβλημα της επαιτείας. Ο M. Foucault αποδίδει τη δημιουργία του, σε μια προσπάθεια της αστικής τάξης -καθοδηγούμενη από την απολυταρχική εξουσίανα απομονώσει και να εγκλείσει τους “αποκλίνοντες” και να τους

μέρος Α

Gustave Dore, Bluegate Fields (1872)

Gustave Dore, Houndsditch (1872)

Le barbarie del mondo, του Porro Girolamo, χαρακτικό του 16ου αι. όπου απεικονίζεται η δυστυχία του κόσμου: άνθρωποι του δρόμου, απόκληροι, επαίτες, ανάπηροι, πόρνες, τρελοί

κεφάλαιο 2ο Από την Παράβαση στην Παρέκκλιση

αναγκάσει να συμμορφωθούν με τις αξίες της κοινωνίας. Όπως θα δούμε και αργότερα, από τη δημιουργία του μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, αποτέλεσε χώρο στον οποίο περιορίζονταν χωρίς ουσιαστικό διαχωρισμό πολλές “κατηγορίες” ανθρώπων, όπως οι παράφρονες, οι ομοφυλόφιλοι, οι πόρνες, οι βλάσφημοι, οι επαίτες, οι αμαρτωλοί και συνολικότερα οι μη – παραγωγικοί και οι φτωχοί. Κάθε πόλη στη Γαλλία επρόκειτο να έχει Γενικό Νοσοκομείο βάσει βασιλικού διατάγματος του 1676.17,18 Εντυπωσιακό είναι ότι «το κοινό χαρακτηριστικό που ομαδοποιούσε όλους τους εγκλείστους σε αυτά τα ιδρύματα, ήταν η ανικανότητά τους να συμμετέχουν στην παραγωγή, κυκλοφορία και συσσώρευση του πλούτου, ανεξάρτητα από το αν το σφάλμα ήταν δικό τους ή όχι»19 Την ίδια περίοδο αυτοί που φυλακίζονταν στο Παρίσι, σύμφωνα με τον Michel Foucault, ήτανε κυρίως οι αλήτες, οι άνθρωποι δηλαδή που δεν είχαν δουλειά και στέγη. Για να διαφύγει ο λαός τη φυλάκιση ήτανε ανάγκη να εργάζεται, ανεξάρτητα από το πόσο χαμηλόμισθη ήτανε αυτή η εργασία· το φόβητρο της φυλάκισης λειτουργούσε ώστε να καθηλώνει τους μισθούς σε χαμηλά επίπεδα από τη μία και να εξασφαλίζει τη γενικότερη συμμόρφωση των λαϊκών στρωμάτων, από την άλλη.20 Μπορούμε, συμπερασματικά, να διακρίνουμε ότι πίσω από τη δημιουργία ενός Κανόνα ενυπάρχει μια σκοπιμότητα· δεν είναι ο κανόνας έκφραση μιας φυσικής τάξης των πραγμάτων η οποία ορίζει από μόνη της το τι είναι φυσιολογικό και το τι δεν είναι. Είναι απολύτως σαφές ότι το να ορίσει κανείς το τι είναι φυσιολογικό αποτελεί μια μέθοδο αποκλεισμού. Ο αποκλεισμός και η περιθωριοποίηση σαν φαινόμενα μπορούν να λειτουργήσουν διπλά: αφενός, ως φόβητρα, ώστε να οδηγήσουν μια μάζα ανθρώπων προς τη συμμόρφωση με όποιους κανόνες ορίζει η εξουσία ως προϋποθέσεις και κριτήρια «κανονικότητας», σχετικούς με την εργασία, τη συμπεριφορά, την σεξουαλικότητα κ.λπ.· αφετέρου, με την εκμετάλλευση και «αξιοποίηση» των ήδη αποκλεισμένων, είτε αυτό σημαίνει καταναγκαστική εργασία, είτε συμμετοχή σε διαδικασίες στις οποίες ο υπόλοιπος πληθυσμός δε δέχεται να συμμετάσχει, όπως για παράδειγμα στην Αγγλική και Γαλλική αποικιοκρατία.21

Παραπομπές. Michel Foucault, Επιτήρηση και Τιμωρία, Η Γέννηση της Φυλακής, Πλέθρον, Αθήνα, 2011, σελ. 96 2 Ο.π. (1), σελ. 136-137 3 Ana Lucia Sabadell, Νόμιμος Βασανισμός, Ποινικό σύστημα και Διαφωτισμός, Θέσεις, τεύχος 69, 1999 4 Ο.π. (1), σελ. 67 5 Ο.π. (1), σελ.86 6 Ο.π. (1), σελ. 94 7 Ο.π. (1), σελ. 103- 105 8 Παυλίδης Π., Το κοινωνικό Συμβόλαιο ως θεωρία του κοινωνικού γίγνεσθαι και ως ιδεώδες, Ουτοπία, τεύχος 41, 2000, σελ. 37-48 9 Ο.π. (1), σελ.87, 90 10 Ο.π. (1), σελ.89 11 Michel Foucault, ο Μεγάλος Εγκλεισμός, το πείραμα της ομάδας πληροφόρησης για τις φυλακές, Μαύρη Λίστα, Αθήνα, 1999, σελ. 58-59 12 Ο.π. (1), σελ. 205 13 Erving Goffman, Στίγμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001, σελ. 225 14 Ο.π. (3), σελ.87 15 Ο.π. (3), σελ. 82 16 Michel Foucault, Ψυχική Αρρώστεια και Ψυχολογία, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1988, σελ.87 17 Ο.π. (8) 18 Michel Foucault, Η Ιστορία της τρέλας, Ηριδανός, Αθήνα, 1964,σελ. 47 19 Ο.π. (8), σελ. 88 20 Ο.π. (3), σελ. 35 21 Ο.π. (3), σελ. 62 1

Κεφάλαιο 3 Τρέλα

η ασθένεια με τα χίλια πρόσωπα

μέρος Α

Alexander Morison, 1828, η μέθοδος της “υδροθεραπείας”

κεφάλαιο 3ο Τρέλα

Το φαινόμενο της τρέλας, με όλες τις διακυμάνσεις του, είχε ανέκαθεν ένα ειδικό βάρος εξεταζόμενο σε σχέση με την εξουσία. Για ποιο λόγο θεωρούμε χρήσιμο να γίνει εδώ μια ειδική αναφορά στην τρέλα; Για διάφορους λόγους: λόγω της ιδιαίτερης σχέσης της τρέλας με τον εγκλεισμό, της διαφορετικής της νοηματοδότησης ανά τις εποχές και, τελικά, εξαιτίας της πρωτοκαθεδρίας της στη λίστα με τις αποκλίσεις. Ο προσδιορισμός της τρέλας έχει συμπεριλάβει διαχρονικά πολλές καταστάσεις και ανθρώπινες συμπεριφορές που ήταν πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Το κοινό τους χαρακτηριστικό, όμως, ήτανε ότι κρίνονταν στην εποχή τους ως μη κανονικές και παρεκκλίνουσες· δε θα ήτανε τραβηγμένο να υποστηρίξουμε ότι το στίγμα της τρέλας έχει χρησιμοποιηθεί ώστε να περιθωριοποιήσει διάφορα κομμάτια του πληθυσμού, γεγονός που διευκολύνεται από τη δεδομένη «ευρύτητα» του όρου. Τι είναι, λοιπόν, ένας τρελός; Είναι ένας άνθρωπος που διατηρεί διαφορετική αντίληψη της πραγματικότητας από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα; Αν ναι, τότε ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει τις αντιλήψεις όλου του κοινωνικού σώματος και μπορεί να κρίνει ποιος διαφέρει; Μήπως ο τρελός είναι ένας άνθρωπος με πολύ χαμηλή νοημοσύνη; Ένας ομοφυλόφιλος ή κάποιος με «διαταραγμένη» σεξουαλικότητα; Κάποιος που έχει γεννηθεί με κάποια σωματική αναπηρία; Τι σχέση έχει ο τρελός με τη μελαγχολία και τη θλίψη; Οι αλλαγές και μεταστροφές της έννοιας της τρέλας, έχουν συνοδευτεί ανά τα χρόνια με διάφορες αντιλήψεις, αφενός, και αλλιώτικους τρόπους αντιμετώπισής της από το κράτος και το λαό, αφετέρου. Ο τρελός του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης ήτανε ο δαιμονισμένος· ένας άνθρωπος που αντιμετωπιζόταν ως ένα φαινόμενο υπερφυσικής διαστροφής, νοθευμένο με διάφορα θρησκευτικά και μαγικά στοιχεία1. Η τρέλα το Μεσαίωνα καταλάμβανε μια ταπεινή θέση– ως η αντιπαραβολή της σύνεσης- ανάμεσα σε μια ολόκληρη λίστα με αμαρτήματα, στα οποία θα αποκτήσει και την πρώτη θέση την περίοδο της Αναγέννησης2. Η διαχείριση της τρέλας μπορούσε να είναι δύο ειδών, ανάλογα με την προέλευση και καταγωγή του τρελού.

μέρος Α

To πλοίο των τρελών, Γερμανικό χαρακτικό, 1549

Francisco de Goya, To τρελοκομείο, Casa de Locos, 1812 - 1819

κεφάλαιο 3ο Τρέλα

Εάν ο τρελός ήτανε ξένος, εξοριζόταν από την πόλη και μάλιστα συνήθως πάνω σε πλοία τα οποία για χρόνια παρέμειναν συνδεδεμένα με την τρέλα3. Εάν, από την άλλη ήτανε ντόπιος η πόλη τον «περιέθαλπε», δηλαδή τον έβαζε στη φυλακή συνήθως· βέβαια ακόμη από το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση υπήρχαν ειδικά κρατητήρια για παράφρονες αλλά και ειδικά κρεβάτια στους κοιτώνες νοσοκομείων, στα οποία γίνονταν δεκτοί4. Οπότε, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι επιλογές διαχείρισης του «προβλήματος της τρέλας», κυμαίνονταν από την εξορία μέχρι την απομόνωση. Το 17ο αιώνα δημιουργήθηκαν στο Παρίσι μεγάλα ιδρύματα εγκάθειρξης, με ημερομηνία- σημείο την ίδρυση του Γενικού Νοσοκομείο το 16565. Οι τρελοί θα βρεθούν στη Γαλλική κοινωνία στα Γενικά Νοσοκομεία, μες τα μπουντρούμια των κατέργων, στην Αγγλία σε αναμορφωτήρια και σε οίκους εργασίας και, στις γερμανόφωνες χώρες, έγκλειστοι στα αναμορφωτήρια6 και στα εργαστήρια· στα γενικά νοσοκομεία θα τοποθετηθούν να συγκατοικούν με φτωχούς, άνεργους και κατάδικους, αν και ποτέ δε διευκρινίστηκε ποιο ήταν το νόημα μιας τέτοιας συγκατοίκησης7. «Από τα μέσα του 18ου αιώνα, η τρέλα συνδέθηκε με τη βασιλεία αυτή των ιδρυμάτων εγκάθειρξης, κι ακόμη περισσότερο με τη χειρονομία που την τέτοια εγκάθειρξη την όριζε σαν φυσικό χώρο της τρέλας».8Τελικά, στη Γαλλική Επανάσταση, απελευθερώνονται όλοι εκτός από τους τρελούς· τότε λοιπόν «οι τρελοί έφτασαν να είναι οι φυσικοί κληρονόμοι του εγκλεισμού».9 «Το γεγονός ότι οι τρελοί είχαν συμπεριληφθεί στη μεγάλη προγραφή της αεργίας, δεν είναι αδιάφορο. Απαρχής έχουν τη θέση τους πλάι στους φτωχούς, καλούς ή κακούς, και στους άεργους, εκούσιους ή ακούσιους».10 Μία άλλη πολύ σημαντική διάσταση των ιδρυμάτων αυτών, πέραν της εργασίας, ήταν αυτή της ηθικότητας και της θρησκείας11 καθώς εκεί μπορούν να διαπλέκονται οι ηθικές υποχρεώσεις με τον αστικό κώδικα. Το ίδιο το διάταγμα του 1656 «κρούει τον κίνδυνο μπρος στην ηθική κατάπτωση». Αναφέρεται η ασυδοσία ως πληγή και παραβίαση, όχι των νόμων εργασίας

μέρος Α

A rake’ s progress, William Hogarth, 1732–33 απεικονίζεται το Bethelem Hospital του Λονδίνου

κεφάλαιο 3ο Τρέλα

αλλά μιας ηθικής. Οι τρόφιμοι κατηγορούνται για συμβίωση εκτός γάμου, για το ότι αφήνουν τα παιδιά τους αβάφτιστα, ότι αγνοούν τη θρησκεία και περιφρονούν τα θεία.12 Τελικά, η σχέση μεταξύ της εργασίας και τη εγκάθειρξης δεν προωθείται μόνο από τις οικονομικές συνθήκες· την υποκινούν και ηθικές αντιλήψεις. Ένα ίδρυμα εγκάθειρξης της εποχής «δε μοιάζει μόνο μ’ ένα εργαστήρι καταναγκαστικής εργασίας, αλλά και μ’ ένα ηθικό ίδρυμα, που αναλαμβάνει να τιμωρήσει και ν’ αναμορφώσει μια ορισμένη ηθική “αταξία” που δεν αξίζει να περιληφθεί στη δικαιοδοσία των δικαστηρίων, αλλά ούτε κι η αυστηρότητά της θρησκευτικής μετάνοιας θα μπορούσε να διορθώσει».13 Ο Michel Foucault χαρακτηρίζει την ίδια τη χειρονομία της εγκάθειρξης, ως δημιουργό της αλλοτρίωσης. Αυτό διότι, με τη δημιουργία της, δεν απομονώθηκαν ξένοι που ήταν κομμάτι της καθημερινότητας και απλώς βρίσκονταν στην αφάνεια ή στο περιθώριο· αντίθετα, δημιουργήθηκαν ξένοι, μεταβάλλοντας οικεία πρόσωπα από το κοινωνικό τοπίο σε μη αναγνωρίσιμες μορφές. Από την κλασική εποχή, δεν έχουμε δηλαδή τόσο μια απομόνωση ή δίωξη του διαφορετικού και του ξένου, όσο έχουμε τελικά τη δημιουργία του με την απώλεια της οικειότητας.14 Το 17ο και 18ο αιώνα, με την εγκαθίδρυση της εγκάθειρξης δημιουργείται και μια συγγένεια ανάμεσα στην τρέλα και την ακολασία. Τα αφροδίσια νοσήματα τότε αντιμετωπίζονταν περισσότερο σαν εστία ανηθικότητας παρά σαν αρρώστια.15 Τελικά, η συγγένεια αυτή συμβαδίζει και με μια ανάλογη συμβίωση: αυτή των αμαρτημάτων της σάρκας και των παραπτωμάτων της λογικής.16 Για εκατόν πενήντα χρόνια θα συνυπάρξουν οι τρελοί με τους συφιλιδικούς. Η γειτνίαση της τρέλας με την αμαρτία θα δημιουργήσει δεσμούς και θα θέσει τις βάσεις για μια σύνδεση και μια σύγχυση μεταξύ της θεραπείας και της τιμωρίας. Αυτή θα διαπιστωθεί από τον γιατρό ως μια φυσική αλήθεια και θα εμπεδωθεί από τον τρελό ως μια ενοχή.17 Η ενοχή της τρέλας και η συνάφειά της με την ακολασία, θα ξαναβρεθούν από την ψυχοπαθολογία στη διανοητική ασθένεια. «Είναι γεγονός ότι η επιστημονική και ιατρική μας γνώση για την τρέλα στηρίζεται έμμεσα πάνω σε μια προγενέστερη εμπειρία του παραλογισμού, που η σύστασή της θέλει να είναι ηθική».18

μέρος Α

Περίπλοκος μηχανσμός για τη χρήση του νερού στη θεραπεία της τρέλας

κεφάλαιο 3ο Τρέλα

Οι περιγραφές των πρακτικών «διαχείρισης των τρελών» στα ιδρύματα που αυτοί τοποθετούνταν δημιουργούν μια εικόνα ζώου για τον τρελό και στάβλου για τα ιδρύματα: ειδικά κλουβιά μέσα στην κεντρική αίθουσα του νοσοκομείου στο Στρασβούργο· τρελές γυναίκες «αλυσοδεμένες σαν σκυλιά στην πόρτα του κλουβιού τους» στη Salpetriere· μικρά ανοίγματα μέσα στα οποία μπαίνανε τα τσίγκινα δοχεία για τάισμα στη Nantes· και ακόμη μια μεγάλη ποικιλία από σιδερένιες αμπάρες, κλειδαριές και σύρτες.19 Παρατηρούμε ότι δημιουργούνται διαχωρισμοί ακόμη και στο εσωτερικό των ιδρυμάτων, ο εγκλεισμός μέσα στον εγκλεισμό, και ότι στην αντιμετώπιση της τρέλας η μεθοδολογία που κυριαρχεί είναι ο περιορισμός και η απομόνωση με κελιά, δεσμά κ.τ.λ. Ο τρελός «υποβιβάζεται στο σημείο μηδέν της φύσης του και φοράει τη μάσκα του κτήνους»: εκεί εντοπίζεται η ουσία της αρρώστιας, στην παρουσία του ζωώδικου στοιχείου.20 Ένα ζώο όμως μπορεί να υποφέρει όλες τις δυστυχίες, δε χρειάζεται ούτε προστασία ούτε ζεστασιά. Μέσα από αυτή την αντίληψη της τρέλας ως κτηνωδίας μπορεί να εξηγηθεί και η τόση απανθρωπιά των ιδρυμάτων σε σχέση με τους τρελούς. Σύμφωνα με τον Michel Foucault, «η εγκάθειρξη δεν κάνει τίποτε άλλο από το να εξάρει τούτην ακριβώς τη ζωωδία της τρέλας, ενώ την ίδια στιγμή προσπαθεί να συγκαλύψει το σκάνδαλο της ανηθικότητας του ανορθολογικού».21 Η εποχή των διάφορων συμβιώσεων της τρέλας μέσα στα μεγάλα ιδρύματα εγκάθειρξης, λήγει «θριαμβευτικά», στα τέλη του 18ου αιώνα, με την ίδρυση του ασύλου και τότε καταβάλλεται μεγάλη προσπάθεια ώστε να αποστασιοποιηθεί από τη φυλακή: «αυτό το οίκημα βρίσκεται σε απόσταση ενός μιλίου από την Υόρκη, στη μέση μιας εύφορης και πρόσχαρης εξοχής· καθόλου δε γεννά την ιδέα της φυλακής, αλλά μάλλον μιας μεγάλης αγροτικής φάρμας· το περιστοιχίζει ένας μεγάλος κλειστός κήπος. Δεν υπάρχουν διόλου κάγκελα, διόλου σίδερα στα παράθυρα». 22

μέρος Α

H απελευθέρωση των τρελών από τον Pinel στη Salpêtrière, πίνακας του 1795 Tony Robert-Fleury.

Λιθογραφία του Armand Gautier, 1857, στους κήπους της Salpêtrière

κεφάλαιο 3ο Τρέλα

Το άσυλο ορίζεται από τον Erving Goffman ως «ένα μέρος διαμονής και εργασίας, όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων διαχωρίζεται από την ευρύτερη κοινότητα, για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και διάγει έναν περιοριστικό και αυστηρά διαχειριζόμενο τρόπο ζωής».23 Το άσυλο του τέλους του 18ου αιώνα δεν αποτέλεσε την ιατρικοποίηση ενός κοινωνικού χώρου αποκλεισμού αλλά αντιπροσώπευε τη σύγχυση διάφορων τεχνικών, από τις οποίες κάποιες είχαν χαρακτήρα κοινωνικής προστασίας και άλλες ιατρικής στρατηγικής. Εντύπωση προκαλούν οι διαδικασίες εξαγνισμού και θεραπείας της τρέλας: τα θερμά μπάνια, οι ψυχρολουσίες στο κεφάλι, για την αναζωογόνηση του πνεύματος, «ενέσεις με φρέσκο αίμα για να ανανεωθεί η ελλειμματική κυκλοφορία», περιστρεφόμενες μηχανές που χρησιμοποιούνταν ώστε να ξαναμπεί σε κίνηση και σε φυσική στροφή η ελεύθερη πορεία του μυαλού του ασθενούς κ.α. 24 Έρχεται όμως αυτή η στιγμή που η αντιπαράθεση ανάμεσα στο Λογικό και στο Παράλογο εγκαταλείπει τη σφαίρα της ελευθερίας και εγκαθίσταται στη διάσταση της φύσης: είναι τότε που η Λογική παύει να είναι ζήτημα της ηθικής και γίνεται πλέον ζήτημα της φύσης.25 Με την «έλευση της ψυχρής, αντικειμενικής επιστημονικής ματιάς της σύγχρονης ιατρικής, εκείνο που θεωρείτο πριν μια υπερφυσική διαστροφή κατανοήθηκε σαν ένας εκφυλισμός της φύσης».26 Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο εγκλεισμός διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στη σύσταση της σύγχρονης εμπειρίας της τρέλας. Από εκεί που η τρέλα ήτανε για τόσο πολύ καιρό φανερή και μη περιορισμένη, τελικά εξαφανίστηκε από την κοινωνία. «Μπήκε σε μια φάση σιωπής που από αυτήν δεν επρόκειτο να αναδυθεί για μεγάλο διάστημα· στερήθηκε τη γλώσσα της και ενώ ο οποιοσδήποτε συνέχιζε να μιλάει για αυτήν, στην ίδια δεν ήταν επιτρεπτό να μιλήσει για τον εαυτό της».27 Δώσαμε ιδιαίτερη βάση στους χώρους εγκλεισμού της τρέλας· αυτό διότι εγκλείονται άνθρωποι σε ιδρύματα με αμφιλεγόμενη λειτουργία: τα ψυχιατρικά άσυλα θέλουν να

μέρος Α

Η θεραπεία της τρέλας The Extraction of the Stone of Madness, Hieronymus Bosch, 1494

κεφάλαιο 3ο Τρέλα

μοιάσουν στο νοσοκομείο και να επιτελέσουν τη λειτουργία του, τη θεραπεία· στην πραγματικότητα, όμως, η τρέλα μετά από τον πολύχρονο στιγματισμό της, εγκλείεται σε ένα χώρο χειρότερο από φυλακή. Αυτός, από τη μία, επικαλείται την ανθρωπιά και τον ιατρικό και θεραπευτικό του χαρακτήρα και από την άλλη αφαιρεί από τον τρελό τη φωνή και τα δικαιώματά του. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο τρελός να δέχεται στο σώμα του όλων των ειδών τις επεμβάσεις χωρίς να έχει λόγο, όπως θα είχε ένας ασθενής· να μην μπορεί, όμως, ούτε και να έχει δικηγόρο, υπεράσπιση ή και να χρησιμοποιήσει τον ίδιο του το λόγο, όπως θα έκανε ένας κατηγορούμενος ή εγκληματίας. Παραμένει, έτσι, εγκλωβισμένος σε μια κατάσταση δραματική· αυτή βρίσκει τη θέση της κάπου ανάμεσα στο νοσοκομείο και τη φυλακή.

Παραπομπές. Michel Foucault, Ψυχική Αρρώστεια και Ψυχολογία, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1988, σελ.83 2 Michel Foucault, Η Ιστορία της τρέλας, Ηριδανός, Αθήνα, 1964, σελ. 27- 28 3 Ο.π. (2), σελ. 13 4 Ο.π. (2), σελ. 14 5 Ο.π. (2), σελ 44 6 Ο.π. (2),σελ. 48 7 Ο.π. (2), σελ. 44 8 Ο.π. (2),σελ. 44 9 Ο.π. (1), σελ 90 10 Ο.π. (2), σελ. 58 11 Ο.π. (2), σελ. 60 12 Ο.π. (2), σελ. 59 13 Ο.π. (2), σελ. 59 14 Ο.π. (2), σελ. 66 15 Ο.π. (2), σελ. 69 16 Ο.π. (2), σελ. 69 17 Ο.π. (2), σελ. 70 18 Ο.π. (2), σελ. 74 19 Ο.π. (2), σελ. 89 20 Ο.π. (2), σελ. 90 21 Ο.π. (2), σελ. 94 22 Ο.π. (2), σελ. 235 23 Erving Goffman , Asylums, Harmondsworth: Penguin Books, 1968, pg 24 Ο.π. (1), σελ. 92 25 Ο.π. (1), σελ. 108 26 Ο.π. (1), σελ. 83 27 Ο.π. (1), σελ. 88 1

Κεφάλαιο 4 Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

μέρος Α

Ατμομηχανή για τον ταχύτατο σωφρονισμό μικρών κοριτσιών και αγοριών, Γκραβούρα από τα τέλη του 18ου αιώνα

Αίθουσα εργασίας σε σιωπή, House of Correction, Tothill Fields

κεφάλαιο 4ο Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

Εξετάσαμε νωρίτερα τις καινούριες ανάγκες της εξουσίας και μαζί με αυτές τέθηκαν και οι νέοι στόχοι της: η συμμόρφωση του κοινωνικού σώματος με τον εκάστοτε Κανόνα, η πειθάρχηση, ο έλεγχος. Εντοπίστηκε ο εγκλεισμός, όχι με την έννοια της ποινικής φυλακής ακόμη βέβαια, ως το βασικότερο όργανο για την επίτευξη αυτών των στόχων. Ποιες μορφές όμως πήρε το φαινόμενο του εγκλεισμού, αν όχι αυτήν την ποινικής φυλακής, ώστε να διορθώσει και να τιμωρήσει, όχι μόνο παραβάσεις, αλλά και συμπεριφορές; Με ποιες στοχοθεσίες η καθεμιά και ποιες στρατηγικές; Ποια η σχέση όλων αυτών τελικά με την πειθαρχία; Στις αρχές του 17ου αιώνα, ο Walhausen υποστήριζε ότι η αυστηρή πειθαρχία είναι η τέχνη της «ορθής εκγύμνασης»1. Πρόκειται για μια λογική «εξάσκησης», για μια «γυμναστική της συμπεριφοράς» που θα οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Η πειθαρχική εξουσία δε βασίζεται στον άμεσο εξουσιασμό, αλλά στον έμμεσο, λειτουργώντας με έναν τρόπο ώστε να διευκολύνει τις υπόλοιπες λειτουργίες που στοχεύουν στον πρώτο, όπως την πολιτική ή οικονομική εξουσία. «Δε διασυνδέει τις δυνάμεις για να τις περιορίσει αλλά προσπαθεί να τις συνδέσει όλες μαζί, ώστε να τις πολλαπλασιάσει και να τις χρησιμοποιήσει».2. Η πειθαρχική εξουσία δε βασίζεται σε νόμους, αλλά σε «κανόνες» στους οποίους τα μέλη μιας ομάδας πρέπει να συμμορφωθούν. Ο Foucault ονομάζει τις πρακτικές, αυτές της πειθαρχικής εξουσίας, «εξατομικευτικές πρακτικές». Μια καινούρια τεχνολογία της εξουσίας τίθεται σε λειτουργία με σκοπό να πειθαρχήσει· αυτό το κατoρθώνει μέσω της εγκαθίδρυσης ορισμένων στοιχείων: της ιεραρχίας, της επιτήρησης, της ταξινόμησης και της αξιολόγησης των ατόμων. Αυτά θα χρησιμοποιηθούν ώστε να διασφαλίσουν τον επαρκή και αποτελεσματικό έλεγχο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, παράλληλα με την μελέτη της. «Μπορούμε να ονομάσουμε «πειθαρχίες» όλες αυτές τις μεθόδους που επιτρέπουν τον σχολαστικό έλεγχο των λειτουργιών του σώματος, που διασφαλίζουν τη σταθερή καθυπόταξη των δυνάμεών του, και τους επιβάλλουν μια σχέση ευπείθειας- χρησιμότητας».3

μέρος Α

Νοσοκομείο, 18ος αιώνας,

κεφάλαιο 4ο Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

Οι κοινωνικές αλλαγές του 18ου αιώνα συνοδεύονται και από μια διαφορετική αντίληψη - στροφή στην αρχιτεκτονική. Η στροφή αυτή γίνεται ώστε να καλυφθούν οι καινούριες ανάγκες για έλεγχο, μέσω μιας αρχιτεκτονικής που διευκολύνει την επιτήρηση. Σε αυτό το πλαίσιο, παρατηρούμε ότι «αναπτύσσεται μια ολόκληρη προβληματική μιας αρχιτεκτονικής που δεν σχεδιάζεται πλέον μόνο για να είναι ορατή (μεγαλοπρέπεια του ανακτόρου) ή για να επιτηρείται ο εξωτερικός χώρος (γεωμετρία των φρουρίων), αλλά και για να επιτρέπει έναν εσωτερικό, διαρθρωμένο και λεπτομερή έλεγχο - για να καταστήσει ορατούς εκείνους που βρίσκονται μέσα σ΄ αυτήν». Αυτή είναι η νέα αρχιτεκτονική που γεννιέται για την εξυπηρέτηση των αναγκών ελέγχου και επιτήρησης. Νέα, πιο πολύπλοκα από το «παραδοσιακό» τετράγωνο, σχήματα χρησιμοποιούνται για να επιτύχουν την «απόλυτη επιτήρηση» και εφαρμόζονται στο σχεδιασμό των διάφορων ιδρυμάτων εγκλεισμού.4 Πρόκειται για την ίδια ιδέα, την ίδια λογική στην οποία στηρίχθηκε και ο Bentham όταν εμπνεύστηκε το Πανοπτικόν στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο στόχος πολλών ιδρυμάτων ήταν να καταπολεμήσουν την αεργία και τη ζητιανιά5 διατηρώντας και το στοιχείο της καταναγκαστικής εργασίας, σε διάφορες διαβαθμίσεις, ανάλογα το συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Σε περιόδους οικονομικής κρίσης, λειτουργούσαν συγκεντρώνοντας τους ανέργους και προστατεύοντας την κοινωνία από ταραχές και ξεσηκωμούς, ενώ σε περιόδους οικονομικής ευημερίας μπορούσαν να εξασφαλίσουν φθηνή χειρωνακτική εργασία. Παρόλα αυτά, εξαιτίας ανταγωνισμού με τα εργοστάσια, και, τελικά, των αντιδράσεων και διαμαρτυριών από μέρους τους, αυτού του είδους η υποχρεωτική εργασία εγκαταλείπεται και τείνει να εξαφανιστεί.6 Οπότε, τα διάφορα ιδρύματα της εποχής του Διαφωτισμού σχεδιάζονται ώστε να τελούν αυτές τις λειτουργίες της επιτήρησης που θα διευκόλυναν τόσο τον ανεμπόδιστο έλεγχο των εγκλείστων αλλά και την διαδικασία της πειθάρχησης τους, χρησιμοποιώντας παρόμοια στρατηγική. Όμως, οι μορφές που πήραν διατηρούσαν μια ποικιλία ανάλογα με τον

μέρος Α

P. G. Joly de Maizeroy, Θεωρία του πολέμου, 1777 Στρατόπεδο για 18 τάγματα και 24 ίλες ιππικού 1) Στρατοπέδευση του πεζικού 2) του ιππικού 3) Των ελαφρών στρατευμάτων 4) Εξωτερική φρουρά 5) Ευθυγράμμιση των φρουρών του στρατοπέδου 6) Εδρα του στρατηγίου 7)Χώρος πυροβολικού 8) Αποθήκη τροφίμων 9) Οχύρωμα

κεφάλαιο 4ο Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

τελικό στόχο τους: τι ήταν αυτό που ήθελαν να διορθώσουν ή να τιμωρήσουν και τελικά τι είδους άτομα επιχειρούσαν να «παράγουν». Δημιουργήθηκαν, έτσι, οι «οίκοι» που θα αντιστοιχούσαν στις διαφορετικές βαθμίδες της απόκλισης και της «μη κανονικότητας»· της επαιτείας, της ορφάνιας, της νεότητας, της αλητείας, της τρέλας, της αρρώστιας. Το στρατόπεδο αποτέλεσε το ιδεώδες πρότυπο για τον σχεδιασμό άλλων κοινωνικών χώρων του «έτερου» και που εμφανίζονται με εντελώς νέα δομή και οργάνωση. Ο M. Foucault τους ονομάζει «παρατηρητήρια της ανθρώπινης πολλαπλότητας»7 και εφαρμόζουν μια αρχιτεκτονική της εξουσίας που για καιρό θα υπάρχει στην πολεοδομία, στην κατασκευή των εργατικών κατοικιών, των νοσοκομείων, των ασύλων, των φυλακών, των παιδαγωγικών ιδρυμάτων. «Το μοντέλο του στρατιωτικού στρατοπέδου, όπου η στρατιωτική ιεραρχία φαίνεται στο έδαφος από το χώρο που καταλαμβάνουν οι σκηνές και τα κτίρια που προορίζονται για κάθε βαθμό (απλοί στρατιώτες, υπαξιωματικοί κτλ.). Αναπαράγει ακριβώς μέσω της αρχιτεκτονικής μια πυραμίδα της εξουσίας· αυτό είναι όμως ένα παράδειγμα που αποτελεί εξαίρεση, όπως καθετί στρατιωτικό, που είναι προνομιούχο στην κοινωνία αλλά και εξαιρετικά απλό».8 Στη μορφή του στρατοπέδου εκφράζεται η προσπάθεια να καταστεί ο στρατός πιο σταθερός, να μη γίνονται λεηλασίες, να σταματήσουν οι λιποταξίες, να περιοριστούν οι δαπάνες κ.α.9 Εκτός από το στρατόπεδο, το θρησκευτικό μοναστήρι αποτελεί, επίσης, ένα από τα αρχαιότερα μέρη πειθαρχίας. Η επιτήρηση εδώ συναντάται στην ιδεατή της μορφή. Στο μοναστήρι δε χρειάζεται να υπάρχει «διαφάνεια» ώστε κάποιος ανώτατος να παρακολουθεί χωρίς να τον βλέπουν, γιατί το ρόλο αυτό κατέχει το θείο. Ο Θεός παρακολουθεί τα πάντα, οι πιστοί πειθαρχούν με την αίσθηση ότι κάθε στιγμή κάποιος γνωρίζει την κάθε τους κίνηση. «Στο τέλειο στρατόπεδο, όλη η εξουσία θα μπορούσε να ασκείται αποκλειστικά και μόνο μέσα από το παιχνίδι μιας ακριβούς επιτήρησης»10 ακριβώς όπως στο μοναστήρι. Αυτή η επιτήρηση επιτυγχάνεται με τον ακριβή σχεδιασμό του εσωτερικού χώρου του στρατοπέδου αρχικά, και σιγά-σιγά κάθε κτιρίου «αναμόρφωσης» και διαμόρφωσης του

μέρος Α

Σχέδιο για το νέο Hôtel-Dieu de Paris, από τον B. Poyet, 1785 Θα ήταν τοποθετημένο στο Île des Cygnes, όπου θα ήτανε απαλλαγμένο από γειτονικά κτίρια και θα πρόσφερε πρόσβαση στον φρέσκο αέρα

κεφάλαιο 4ο Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

ατόμου. Αποτέλεσμα αυτού είναι να οργανώνονται αντίστοιχα οι λειτουργίες, οι διάδρομοι, οι προσανατολισμοί, τα ανοίγματα, τα κενά και τα πλήρη, τα περάσματα και οι διαφάνειες. Ενδιαφέρον παράδειγμα, αποτελεί το νέο νοσοκομείο – οικοδόμημα που ήταν άμεσο επακόλουθο της επιστημονικής εδραίωσης της ιατρικής. «Η κλινική παρατήρηση προϋποθέτει την οργάνωση δύο τομέων που συνδυάζονται μεταξύ τους: του νοσοκομειακού και του παιδαγωγικού».11 Η οργάνωση του οικοδομήματος έπρεπε να διευκολύνει την παρακολούθηση των ασθενών και τη νοσηλευτική φροντίδα, τη μεταφορά των, συχνά, τοξικών απορριμμάτων, ενώ παράλληλα να ελαχιστοποιεί την περίπτωση εξάπλωσης μιας ασθένειας, μεταφοράς μικροβίων και μετάδοσής τους από τον έναν ασθενή στον άλλο κτλ. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του, όμως, είναι ότι το νέο νοσοκομείο – οικοδόμημα έχει πλέον στόχο να «θεραπεύσει», όχι μόνο να στεγάσει τον επικείμενο θάνατο.12 Αντίστοιχο παράδειγμα αποτελεί και το σχολείο – οικοδόμημα, το οποίο διαχωρίζει τα άτομα ανάλογα με το φύλο και την ταξική τους καταγωγή και διαμορφώνει μυστικούς χώρους πειθαρχίας και χώρους για τους επικεφαλής της ιεραρχίας.13 Διαρθρώνεται έτσι ένα ολόκληρο δίκτυο τεχνικών σχολικής εξουσίας που αποσκοπεί στην υπαγωγή των παιδιών σε ένα σύνολο από κανόνες. Η απόκτηση δεξιοτήτων και η εμπέδωση των κανόνων συμπεριφοράς επιτυγχάνεται με την οργάνωση ενός συνόλου ρυθμιζόμενων επικοινωνιών και μεθόδων εξουσίας. Ενίοτε συνδυάζεται η διδασκαλία των μαθημάτων με την παρουσία θρησκευτικών συμβόλων, ενώ, παράλληλα, κεντρική λειτουργία του σχολείου είναι και η εργασία. Άλλωστε, υπήρχε μια σειρά εργασιών που ακριβώς επειδή δεν απαιτούσαν ιδιαίτερη δύναμη ή εξειδίκευση, μπορούσαν να ανατεθούν στα παιδιά ή τους ηλικιωμένους ώστε να μη δεσμεύεται «ικανό», εξειδικευμένο και ακριβό εργατικό δυναμικό14. Οι αίθουσες διδασκαλίας και οι θέσεις εργασίας χαρακτηρίζονται από ομοιομορφία και από απόλυτη ορατότητα στον ανώτατο της ιεραρχίας.15 Απώτερος σκοπός του μορφώματος του σχολείου είναι η εμπέδωση της πειθαρχίας και της ηθικής, η δημιουργία από τη μάζα των μαθητών, πειθήνια και χρήσιμα

μέρος Α

Απεικόνιση εργοστασίου παραγωγής υφασμάτων, 1844

Απεικόνιση παιδικής εργασίας στη βιομηχανική εποχή

κεφάλαιο 4ο Η πειθαρχία και η ιεραρχημένη επιτήρηση

άτομα, απολύτως εκμεταλλεύσιμα. Τα πρώτα εργαστήρια είχαν εμφανιστεί ήδη από τον 15ο-16ο αιώνα στις πόλεις. Αυτά αποτέλεσαν τα έμβρυα της καπιταλιστικής παραγωγής. Η εκβιομηχάνιση της κοινωνίας ξεκίνησε στο τέλος του 18ου αιώνα και κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Τότε συντελούνται θεμελιώδεις αλλαγές στην οικονομία που από κατά βάση αγροτική και εμπορική, στρέφεται στο δευτερογενή τομέα παραγωγής, με αποτέλεσμα την ανάγκη για αύξηση και συσσώρευση του εργατικού δυναμικού. Όμως η κατάτμηση της γης, η έλλειψη εργατικού δυναμικού εξαιτίας των φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής και το συντεχνιακό σύστημα εμπόδιζαν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.16 Οι ανάγκες τροποποιούνται καθώς η κοινωνία μεγαλώνει, ο πληθυσμός στις πόλεις αυξάνεται ραγδαία, οι διαστάσεις των κτιρίων μεταβάλλονται και ταυτόχρονα αναπτύσσονται νέοι, πιο «εκλεπτυσμένοι» τρόποι ελέγχου της κοινωνίας. Τα εργαστήρια τοποθετούνται δίπλα στα εργοστάσια. Οι εργάτες υποχρεώνονται να παρακολουθούν τη λειτουργία, να σωπαίνουν ή να ψέλνουν, να τηρούν την τάξη και τους κανονισμούς. Σε ορισμένα εργοστάσια εγκαθίστανται οι κατοικίες στο εσωτερικό των εργοστασίων, με όσους ελέγχους μπορεί να συνεπάγεται αυτό, εισόδου και εξόδου, παραγωγικότητας, αποτροπή καταχρήσεων κ.ο.κ. «Πρόκειται για αλλαγή της κλίμακας και επίσης για έναν νέο τύπο ελέγχου. Το εργοστάσιο μοιάζει εμφανώς με μοναστήρι με φρούριο, με περιφραγμένη πόλη».17 Το υπέρτατο ζητούμενο και ο κυρίαρχος στόχος του ελέγχου στην περίπτωση εργαστηρίων και εργοστασίων είναι να εξασφαλιστεί μια σχέση μέγιστου αποτελέσματος και κέρδους και ελάχιστης ζημίας: αυτό κατορθώνεται με τη συγκέντρωση των παραγωγικών δυνάμεων, σε χώρο πιο εύκολα διαχειρίσιμο και ελέγξιμο. Μπορούμε να παρατηρήσουμε οπότε μια σχέση ταυτότητας ανάμεσα στους χώρους αυτούς και όχι μια σχέση αναλογίας· αυτό συμβαίνει διότι ασκείται η ίδια εξουσία. Μια εξουσία που, αν και υπακούει στην ίδια στρατηγική, δεν καταλήγει, απαραίτητα, και στον ίδιο στόχο.18

Παραπομπές. L’ art militaire pour l’ infanterie, 1615, σελ. 23 M. Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, Πλέθρον, Αθήνα, 2011, σελ. 195 3 Ό.π. (2) , σελ. 157 4 Ό.π. (2), σελ. 196 5 M. Foucault, Η Ιστορία της τρέλας, Ηριδανός, Αθήνα, 1964, σελ. 51 6 Ό.π. (5), σελ. 54-55 7 Ο.π. (2), σελ. 196 8 Ό.π. (7), σελ. 87-88 9 Ο.π. (2), σελ. 162 10 Ο.π. (2), 2011, σελ. 87-88 11 Μ. Foucault, Ο Μεγάλος Εγκλεισμός, Αθήνα, 1999, Μαύρη Λίστα, σελ. 63 12 Ο.π. (2), σελ 197-198 13 T. Markus, Βuildings and Power, Freedom and Control in the Origins of Modern Building Types, Routledge, London & NY, 1993, σελ. 42 14 Ο.π. (2), σελ. 189 15 Ο.π. (2), σελ. 162-170 & 195-199 16 K. Marx, Το Κεφάλαιο, 1ος τόμος, 7ο μέρος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2002, σελ. 634- 643 17 Ο.π. (2), σελ. 163 18 Ο.π. (11), σελ. 63 1 2

Κεφάλαιο 5 Φυλακή

μέρος Α

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

«Η ποινή είναι ένας σύνθετος κοινωνικός θεσμός, τον οποίο επηρεάζουν κοινωνικοί και πολιτισμικοί παράγοντες. Κάτω από αυτό το πρίσμα, οι εκάστοτε εφαρμοζόμενες ποινικές πρακτικές δεν απευθύνονται μόνο στους παραβάτες των κανόνων αλλά, μέσα από ένα πλέγμα αποτελεσμάτων και συμβολικών νοημάτων, επενεργούν στο σύνολο του πληθυσμού.»1 Η φυλακή αποτελεί έναν από τους πιο εύληπτους χώρους επιτήρησης κι εξουσίας. Η ιστορία της είναι και η ιστορία της έρευνας και της ανάπτυξης τεχνικών και μεθόδων επιβολής της πειθαρχίας και του ελέγχου. Επιπλέον, μπορεί να μας βοηθήσει να απομονώσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μεθόδων αυτών και να αντιληφθούμε τους μηχανισμούς της εξουσίας και σε άλλους χώρους που η μέθοδος επιβολής της εξουσίας είναι λιγότερο προφανής. «Το μόρφωμα φυλακή γεννιέται πολύ πριν την εισαγωγή του στο ποινικό σύστημα. Το βρίσκουμε σε εμβρυακή κατάσταση σε όλη την επιστήμη του σώματος της “διόρθωσής” του, της μαθητείας του στα εργοστάσια, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τα στρατόπεδα.»2 Όπως αναφέραμε νωρίτερα στα τέλη του 18ου αιώνα, οι θεωρητικοί της εποχής κατήγγειλαν τον βασανισμό σαν κατάλοιπο βαρβαρότητας μιας άλλη εποχής, αλλά η φυλάκιση δεν είχε εφαρμοστεί ως κυρίαρχο μέσο επιβολής της δικαιοσύνης. Ακόμα και στην Γαλλία που ήταν το κέντρο του Διαφωτισμού, το 1767 ο Serpillon επισημαίνει ότι «η φυλακή δε θεωρείται ποινή στο αστικό μας δίκαιο».3 Tα ιδρύματα τα οποία προηγήθηκαν της φυλακής (Hôpital Generale, Spinhuis, Rasphuis, workhouses, houses of correction κ.λπ.), είναι πρόδρομοι αυτού που αποτέλεσε τον κυρίαρχο τιμωρητικό θεσμό, με κοινή οργανωτική δομή και κοινές λειτουργίες. Τα πρώτα αυτά ιδρύματα επικεντρώνονταν στη διαπαιδαγώγηση μέσω της σκληρής εργασίας. Παρά τη σκληρή εργασία των τροφίμων και τα κέρδη της παραγωγής τους, η βασική τους λειτουργία δεν ήταν η παραγωγή αγαθών αλλά ο έλεγχος του εργατικού δυναμικού μέσα από την εκπαίδευση και την εξοικείωση με την εργασία. Υπήρχε επιπλέον και μια πλευρά σχεδόν παιδαγωγική:

μέρος Α

κατάδικοι επιστρέφουν στα κελιά τους

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

επιβαλλόταν ένας ηθικός καταναγκασμός, όσο χρειαζόταν αυστηρός, που θα οδηγούσε στην αλήθεια και τη φώτιση.4 Σταδιακά, στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου5, η κοινωνία μεταβαίνει σε μια ποινικότητα της κράτησης «με το πρόσχημα του Ουμανισμού, της Δικαιοσύνης και της αποφυγής της βαρβαρότητας».6 Με την εκβιομηχάνιση αυξάνεται κατακόρυφα και η εγκληματικότητα και κυρίως τα αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας. Η νέα νομοθεσία ορίζει την τιμωρητική εξουσία ως γενική λειτουργία της κοινωνίας που ασκείται ομοιότροπα σε όλα τα μέλη της. «Το βιομηχανικό σύστημα απαιτούσε μια ελεύθερη αγορά για το εργατικό δυναμικό, το μερίδιο της υποχρεωτικής εργασίας στους τιμωρητικούς μηχανισμούς μειώνεται, και τη θέση της παίρνει μια κράτηση με σωφρονιστική στόχευση».7 Η στέρηση της ελευθερίας ή ο περιορισμός με στόχο την αλλαγή του τρόπου σκέψης και τη «βελτίωση» του κρατούμενου αποτελεί πια την ουσία της ποινής. Παράλληλα, ο έλεγχος και ο μετασχηματισμός της συμπεριφοράς των κρατουμένων συνοδεύεται από τη συγκρότηση μιας γνώσης των ατόμων.8 «Η φυλακή αποτελεί έναν “χώρο μεταξύ δύο κόσμων”, έναν τόπο για τους ατομικούς μετασχηματισμούς που θα αποδώσουν εκ νέου στο κράτος τους υπηκόους που είχε χάσει. “Η ιδέα του ασύλου είναι ασύμβατη με την ιδέα του κακοποιού. Ας προσπαθήσουμε όμως να μετατρέψουμε τη φυλακή σε αποτελεσματικό και αυθεντικό αναμορφωτήριο, αντί να είναι, όπως οι άλλες, ένα σχολείο φαυλότητα”».9 Σύμφωνα με το Foucault, η φυλάκιση αποτελεί ιδανική ποινή, διότι η ελευθερία είναι ένα κοινό αγαθό, συνεπώς η απώλειά της μπορεί να έχει το ίδιο κόστος για όλους τους πολίτες, ενώ παράλληλα μπορεί να ποσοτικοποιηθεί ανάλογα με το χρόνο- σε αυτά τα στοιχεία οφείλεται η τόσο διαδεδομένη υιοθέτηση της και ο δεδομένος πρόδηλος χαρακτήρας της, ακόμη και σήμερα. Τέλος, η ποινή αυτή είναι ένας εξονυχιστικός πειθαρχικός μηχανισμός, αφού μπορεί να μετασχηματίζει τα άτομα και να αναπαραγάγει όλους τους μηχανισμούς που υπάρχουν στο κοινωνικό σώμα (ένας στρατώνας κάπως

μέρος Α

Τάξη - Διαχωρισμός - Ιεράρχηση, Η ποινή τότε και σήμερα H. J. Graul (Φυλακές και αρχιτεκτονική, W. Reebs)

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

αυστηρός, ένα σχολείο χωρίς επιείκεια, ένα ζοφερό εργαστήρι αλλά τίποτε το ποιοτικά διαφορετικό).10 Η φυλακή είναι δομημένη στο μοντέλο του εργοστασίου, με στόχο την παραγωγή όχι εμπορευμάτων, αλλά πειθαρχημένων ατόμων, ενώ, παράλληλα, η πειθαρχία αποτελεί κυρίαρχο και σταθερό χαρακτηριστικό της φυλακής σε όλα τα συστήματα κράτησης. «Με πολλές έννοιες πρέπει να επιφορτίζεται με όλες τις πλευρές του ατόμου, με τη σωματική του εκγύμναση, την ικανότητά του στην εργασία, την καθημερινή διαγωγή του, την ηθική στάση του, τις ροπές του, η φυλακή πολύ περισσότερο από σχολείο, το εργαστήρι ή το στρατό, που ενέχουν πάντα μια ορισμένη εξειδίκευση, είναι “πανπειθαρχική”». 11 Η έννοια του «σωφρονισμού» βλέπουμε ότι κάνει την εμφάνισή της: στόχος της κράτησης είναι να βελτιωθεί η προσωπικότητα του κρατουμένου και αυτό πραγματοποιείται με πολλαπλές επεμβάσεις· από την εκγύμναση της ψυχής, της ηθικής μέχρι και των ιδιοτήτων και ικανοτήτων του κρατουμένου. «Η αποστολή της φυλακής είναι να αποτελεί τον δυναμικότερο εκπαιδευτικό μηχανισμό επιχειρώντας μια συνολική διαπαιδαγώγηση».12 Εξετάζοντας τώρα την καταγωγή της σωφρονιστικής φυλάκισης θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι βρίσκεται «στο γεγονός, ακριβώς, ότι ζητείται από τη φυλακή να είναι “χρήσιμη”, στο γεγονός ότι η στέρηση της ελευθερίας (ως νομική παρακράτηση ενός ιδεατού αγαθού) όφειλε εξαρχής να ασκεί έναν θετικό τεχνικό ρόλο, να μετασχηματίζει τα άτομα. Και γι’ αυτή τη διεργασία ο μηχανισμός της φυλακής κατέφυγε σε τρία μείζονα σχήματα: το πολιτικό-ηθικό σχήμα της ατομικής απομόνωσης και της ιεραρχίας· το οικονομικό πρότυπο της δύναμης που ασκείται σε μια υποχρεωτική εργασία· το τεχνικόιατρικό μοντέλο της ίασης και της κανονικοποίησης. Το κελί, το εργαστήρι, το νοσοκομείο. Το περιθώριο με το οποίο η φυλακή υπερβαίνει την κράτηση καλύπτεται στην πραγματικότητα με τεχνικές πειθαρχικού τύπου. Και αυτό ακριβώς το πειθαρχικό συμπλήρωμα ως προς το νομικό επίπεδο συνιστά ό,τι εν ολίγοις ονομάζεται “σωφρονιστικό επίπεδο”».13

μέρος Α

Φυλακή Cherry Hill, Πενσυλβάνια, Φιλαδέλφεια

Φωτογραφία ενός διαδρόμου της φυλακής Cherry Hill

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

Οι στόχοι της μεταρρύθμισης των φυλακών δε μπορούσαν να εφαρμοστούν στα υπάρχοντα κτίρια. Έπρεπε να σχεδιαστούν νέα κτίρια ακριβώς για αυτό το σκοπό. Πολύ γρήγορα, σχηματίζεται «ο μεγάλος ομοιόμορφος μηχανισμός των φυλακών», με ένα δίκτυο από τεράστια οικοδομήματα που θα εξαπλωθεί σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Απαραίτητο βήμα ήταν η κατάργηση των μεγάλων κοινών κελιών και ο διαχωρισμός του με χώρου ώστε να γίνει δυνατή η ιεράρχηση των κρατούμενων και η ικανοποιητική επιτήρησή τους. Στα πρώτα σχέδια, μακριοί διάδρομοι εξυπηρετούν τον έλεγχο των πολλών μικρών κελιών αλλά τελικά μειώνουν την ικανότητα επίβλεψης.14 Το πρώτο μεγάλο σωφρονιστικό ίδρυμα που υιοθέτησε ένα σύστημα μικρών, ατομικών κελιών ήταν η φυλακή Walnut Street στη Φιλαδέλφεια, με σκοπό να δημιουργηθεί μια πτέρυγα με κελιά για τον εγκλεισμό συγκεκριμένων κρατουμένων, των πιο επικίνδυνων. Το κάθε κελί είχε διαστάσεις 2,44μ επί 1,83μ και ύψος 2,74μ και δεν επικοινωνούσε με τα υπόλοιπα, ώστε οι κατάδικοι να είναι απομονωμένοι.15 Το 1829 χτίζεται η φυλακή Cherry Hill της Φιλαδέλφεια στην Πενσυλβάνια από τον John de Haviland, o οποίος εισάγει το ακτινωτό σχέδιο. Σηματοδοτείται έτσι η γέννηση ενός νέου συστήματος, αυτό της λογικής της απόλυτης απομόνωσης. Αυτό αποτέλεσε το κυρίαρχο σύστημα ποινικολογίας για περίπου έναν αιώνα και, τόσο ο σχεδιασμός όσο και η λογική της, υιοθετήθηκε στη συνέχεια από περισσότερες από 300 φυλακές διεθνώς. «Οι μόνες σωφρονιστικές διεργασίες είναι η συνείδηση και η βουβή αρχιτεκτονική στην οποία προσκρούει». 16 Το πρωτότυπο σχέδιο του Cherry Hill περιλάμβανε 250 κελιά απομόνωσης, όλα στο ισόγειο. Η απόφαση να αυξηθούν τα κελιά σε 400 οδήγησε στην προσθήκη ενός ορόφου. Συνήθως, μια κεντρική αίθουσα με ακτινωτές πτέρυγες αποτελούσε το βασικό σχέδιο μιας φυλακής απομόνωσης. Οι πτέρυγες χωρίζονται από την κεντρική αίθουσα και μεταξύ τους με μεταλλικές μπάρες. Ενώ όλα τα τμήματα της φυλακής είναι ορατά από το προσωπικό που βρίσκεται στο κέντρο, τα μεμονωμένα κελιά μπορούν συνήθως να παρακολουθηθούν μόνο από το προσωπικό στην

μέρος Α

Φυλακή Auburn

Φωτογραφία κελιών της φυλακής Auburn

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

πτέρυγά τους. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το πρότυπο σύστημα του πανοπτισμού. Τα διαστήματα μεταξύ των οικοδομημάτων χρησιμοποιούνται ως ατομικοί και απομονωμένοι χώροι γυμναστικής και εργασίας. Περιμετρικά των οικοδομημάτων ένας εξωτερικός τοίχος 10,5 μέτρων εμποδίζει τα «αδιάκριτα» βλέμματα να δουν τι συμβαίνει στο εσωτερικό. Αυτή η διάταξη απέκλειε οποιαδήποτε δυνατότητα οπτικής επαφής ή επικοινωνίας.17 Κάθε στοιχείο που έδειχνε την προσωπική ταυτότητα του κατάδικου έπρεπε να καταργηθεί. Σε κάποιες φυλακές, ένα νούμερο αντικαθιστούσε το όνομα του κρατούμενου και αυτό αντιστοιχούσε το άτομο με το κελί του. Ακόμα, σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως το Pentonville στο Λονδίνο, που η άσκηση ήταν ομαδική, κατά τη διάρκειά της οι κατάδικοι ήταν υποχρεωμένοι να φορούν μάσκες και να σιωπούν. Οι σχεδιαστές αυτών των σωφρονιστικών ιδρυμάτων ήταν εμπνευσμένες από τη λογική του μοναστηριού και από την ικανότητα της απομόνωσης να μπορεί να καταστρέψει την ταυτότητα του κρατουμένου και να τον κάνει πιο ελέγξιμο, καθώς και να συντρίψει την «εγκληματική υποκουλτούρα» που άνθιζε στις πυκνοκατοικημένες φυλακές. Παρά τον ενθουσιασμό που προκάλεσε το σύστημα της απόλυτης απομόνωσης οι κρατικές φυλακές δεν έπαψαν να θεωρούνται οικονομικό πρόβλημα. Μέσα στην προσπάθειες που έγιναν να τροποποιηθεί το υπάρχον σύστημα σε ένα πιο οικονομικό, η φυλακή Auburn της Νέας Υόρκης εφάρμοσε τμηματικά, για ένα μικρό διάστημα, ένα ακόμα πιο αυστηρό σύστημα απόλυτης απομόνωσης. Με σκοπό τη μείωση των εξόδων οικοδόμησης και τον καλύτερο σχεδιασμό ωφέλιμων χώρων, πραγματοποιήθηκε μείωση του χώρου που αντιστοιχούσε σε κάθε κρατούμενο. Τα κελιά ήταν δύο με τρία τετραγωνικά το καθένα, διατεταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο, δεν είχαν άμεσο εξαερισμό ή φωτισμό και η επικοινωνία τους μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω των διαδρόμων. Το σύστημα αυτό εγκαταλείφθηκε πολύ άμεσα διότι οι κρατούμενοι είτε τρελαίνονταν, είτε πέθαιναν από την απόλυτη απομόνωση και τον ολοκληρωτικό εγκλεισμό.

μέρος Α

Καταναγκαστική συλλογική εργασία

Τραπεζαρία

Οι κατάδικοι πηγαίνουν με παρέλαση στην καταναγκαστική τους εργασία

Φωτογραφικό υλικό του Robert N. Dennis από τη ζωή στη φυλακή Auburn (Sing - Sing) και το σύστημα της σιωπής

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

Μετά την καταγγελία της απόλυτης απομόνωσης της Auburn, ένα νέο σύστημα υιοθετήθηκε, το οποίο εισήγαγε τη σιωπή και τη σκληρή συλλογική εργασία σαν μεθόδους αναμόρφωσης, στη θέση της απομόνωσης. Σύμφωνα με αυτό, οι κρατούμενοι είχαν ένα μικρό, ατομικό κελί κατά τη διάρκεια της νύχτας, όμως εργάζονταν συλλογικά, είχαν κοινά γεύματα και κοινή προσευχή κατά τη διάρκεια της ημέρας, με την προϋπόθεση της σιωπής τους. Κάθε προσπάθεια επικοινωνίας μεταξύ των καταδίκων (ακόμα και τα μεταξύ τους βλέμματα) απαγορευόταν. Μοναδική εξαίρεση επικοινωνίας αποτελούσε το να μιλήσουν χαμηλόφωνα στους φύλακες- και αυτό μόνο με την άδειά τους. Η έλλειψη ομιλίας αποστερούσε από τον κρατούμενο την αίσθηση (και ως εκ τούτου την κυριότητα) του εαυτού του και οδηγούσε τελικά στην απόλυτη πειθάρχησή του. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε σύστημα της σιωπής ή σύστημα Auburn / Sing- Sing.18 Τόσο το σύστημα της Πενσυλβάνια όσο και το σύστημα Auburn ήταν δύο διαφορετικές προτάσεις επίλυσης του ίδιου προβλήματος. Έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος με τον οποίο οι κρατούμενοι να μην έρχονται σε επαφή αλλά να αναγκάζονται να ζουν και να δρουν εξατομικευμένα. «Σε ό,τι αφορά όμως το ρόλο της αρχιτεκτονικής υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά: στη μια περίπτωση οι τοίχοι ήταν αυτοί που χρησιμοποιούνταν για να επιβάλλουν την απομόνωση, ενώ στην άλλη την επέβαλλε ουσιαστικά η βαρβαρότητα των δεσμοφυλάκων».19

μέρος Α

Σχέδια “Panoptikon” , J. Bentham, 1785

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

Ο φιλόσοφος και νομικός J. Bentham δούλεψε από το 1785 και για δύο δεκαετίες για να καταφέρει να αποδώσει την πρώτη ολοκληρωμένη έκφραση της προσπάθειας να επιτευχθεί ο απόλυτος έλεγχος, το Πανοπτικόν. Αυτό αποτέλεσε την τελειοποίηση της «κυκλοειδούς αρχιτεκτονικής»20 και κατάφερε να συνδυάσει τις πολλαπλές λειτουργίες της φυλακής για εγκλεισμό, απομόνωση, πειθαρχία, επιτήρηση, εκφοβισμό και εργασία. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ίδιος ο Bentham ήταν οπαδός της απόλυτης απομόνωσης. Μια φυλακή που στηρίζεται σε αυτή την ιδέα έχει την εξής μορφή: περιφερειακά υπάρχει ένα κτίριο με μορφή δακτυλίου, το οποίο χωρίζεται σε μικρά κελιά. Τα κελιά αυτά εκτείνονται σε όλο το βάθος του δακτυλίου και έχουν δύο παράθυρα, ένα προς το εσωτερικό του κι ένα προς τα έξω. Στο κέντρο του δακτυλίου μια υψηλή κατασκευή πρέπει να συγκεντρώνει όλες τις διοικητικές και αστυνομικές λειτουργίες επιτήρησης, τις οικονομικές λειτουργίες ελέγχου. Από εκεί προέρχονται όλες οι εντολές, εκεί καταγράφονται όλες οι δραστηριότητες. Το εξωτερικό παράθυρο επιτρέπει στο φως να διαπερνά ολόκληρο το κελί και καθιστά τον κρατούμενο ορατό από τους φύλακες στον κεντρικό πύργο, χωρίς άλλη βοήθεια πέρα από αυτήν της ακριβούς γεωμετρίας. Πρόκειται για μία αντιστροφή της λογικής του μπουντρουμιού, διότι το φως και η απόλυτη, αδιάκοπη ορατότητα φαίνεται να λειτουργεί καλύτερα από το σκοτάδι, που σε ένα βαθμό «έκρυβε» και «προστάτευε» τον κρατούμενο. Ο κάθε κρατούμενος από τα παράθυρα του κελιού του δεν έχει οπτική επαφή ούτε με το εσωτερικό του κεντρικού πύργου, ούτε με τους συγκρατούμενούς του. Το σχέδιο που προτείνει ο Bentham δεν είναι απαραίτητο χρησιμοποιηθεί σαν φυλακή. Με αντίστοιχο τρόπο που συμβάλλει στο σωφρονισμό των καταδίκων μπορεί να συμβάλει στον έλεγχο εργατών, στην εκπαίδευση μαθητών, στην επίβλεψη ψυχοπαθών και αρρώστων. «Είναι ένα σύστημα που παρέχει τη δυνατότητα διαπαιδαγώγησης και κατανομής των ανθρώπων ανάλογα με τις σχέσεις τους, για έναν τύπο ιεράρχησης της εξουσίας και προσδιορισμού μέσων και τρόπων παρέμβασης».21

μέρος Α

Ο κατάδικος στο κελί του “Panoptikon” , J. Bentham, 1785

State Library of Victoria, Mελβούρνη, βιβλιοθήκη στο πρότυπο του Πανοπτισμού

κεφάλαιο 5ο Φυλακή

Το πιο πρωτότυπο σημείο αυτής της ιδέας ότι με τη διαρρύθμιση των χώρων δημιουργείται στον κρατούμενο η αίσθηση ότι παρακολουθείται κάθε στιγμή, ενώ μπορεί αυτό να γίνεται περιστασιακά (ή θεωρητικά και ποτέ). Το διαρκές αίσθημα της επιτήρησης που ποτέ δε μπορεί να επαληθευτεί είναι αυτό που οδηγεί στην επιβολή της εξουσίας. Με άλλα λόγια, ο έλεγχος δε επιτυγχάνεται ούτε από την ίδια την επιτήρηση του δεσμοφύλακα ή τα κάγκελα και τις αλυσίδες. Αρκεί μόνο η Ιδέα της επιτήρησης και της εξουσίας. Η ιδέα αυτή, μετέπειτα, αποτέλεσε για πολλούς την «ουτοπία του τέλειου εγκλεισμού».22 Ωστόσο, το σχέδιο αυτό ποτέ δεν εφαρμόστηκε πλήρως, γιατί είχε κάποια σοβαρά μειονεκτήματα. «Η εφαρμογή του σε μεγάλη κλίμακα δεν επέτρεπε τη σωστή οπτική επαφή, το ένα τρίτο των κελιών έμενε χωρίς ήλιο και δε μπορούσε να γίνει “ποιοτικός” διαχωρισμός των κρατουμένων».23 Τέλος, το Πανοπτικό αποτελεί αρχιτεκτονική εκδοχή του απομονωτικού συστήματος και φέρει το σημαντικότερο ελάττωμά του. Δε μπορούσε να είναι παραγωγικό. Η υποδομή και η οργάνωσή της δε συμβάδιζε με την οικονομική εξέλιξη της κοινωνίας, η οποία απαιτούσε τη χρήση μηχανών και το μοντέλο συλλογικής εργασίας.

Παραπομπές. Κουκουτσάκη Α., Κοινωνικός έλεγχος, πανεπιστημιακές σημειώσεις, Μάρτιος 2014 2 M. Foulcault, Ο Μεγάλος Εγκλεισμός, Μαύρη Λίστα, Αθήνα 1999, σελ. 95 3 Code criminel, F. Serpillon, τόμ.ΙΙΙ, σελ 1095 4 M. Foucault, Ιστορία της τρέλας, Ηριδανός, Αθήνα, 1964, σελ.76 5 M. Foucault, Eπιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, Πλέθρον, Αθήνα, 2011, σελ. 261 6 W. Reebs, Φυλακές και αρχιτεκτονική, Αμηχανία, Αθήνα, 1988, σελ.24 7 Ο.π. (5), σελ. 34 8 Ο.π. (5), σελ. 146 9 Ό.π. (5), σελ. 143 & J. Hanway, Defects of police, 1775, σελ. 52 10 Ό.π. (5), σελ. 261-263 11 Ό.π. (5), σελ. 261-263, 267 12 Ο.π. (6), σελ 25 13 Ο.π. (5), σελ 281 14 Ο.π. (6), σελ. 26 15 Κ. Βουρεκάς – Χ. Ελευθεριάδης, Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των φυλακών απομόνωσης, https://akea2011.wordpress.com/2013/02/13/ arhitektonikifilakonapomonosis/ 16 Ο.π. (5), σελ. 270 17 Ο.π. (6), σελ.28 18 Ο.π. (15) 19 Ο.π. (15) 20 Ο.π. (6), σελ. 20 21 Ό.π. (6), σελ. 22 22 Ο.π. (5), σελ. 228-230 23 Ο.π. (6), σελ. 22 0.π. (6), σελ. 22 1

Μέρος Β

Κεφάλαιο 1 Η πειθαρχία: εργαλεία και τυπολογίες

μέρος Β

κεφάλαιο 1ο

1. Η πειθαρχία και τα εργαλεία βελτιστοποίησης του αποτελέσματός της

«Η πειθαρχία κατασκευάζει άτομα· είναι η ειδική τεχνική μια εξουσίας που χρησιμοποιεί τα άτομα τόσο ως αντικείμενα όσο και ως εργαλεία για την άσκησή της»1 Υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις, κάποια εργαλεία των οποίων μπορεί να κάνει χρήση ώστε να μεγιστοποιήσει τα αποτελέσματά της. Το πρώτο εξ αυτών, είναι η «ιεραρχική επιτήρηση». Αυτή εκφράζεται σε μια διάταξη χώρου που επιτρέπει την απόλυτη ορατότητα από αυτόν που κατέχει το ρόλο του επιτηρητή. Αυτός μπορεί να είναι ο εκμεταλλευτής, αυτός που άμεσα καταπιέζει, αλλά μπορεί να είναι και ένας επόπτης, ένα εσωτερικό γρανάζι της εκάστοτε μηχανής, όπως στο σχολείο για παράδειγμα, που θα ελέγχει κατά πόσο τηρούνται οι κανονισμοί: εάν υπάρχει συνεχής ροή εργασίας και παραγωγικότητας, εάν τηρείται η σιωπή, οι ηθικοί κανονισμοί κ.ο.κ.. . Έτσι, με την εξασφάλιση ενός παντοδύναμου βλέμματος, μιας εξουσίας που μπορεί να είναι τόσο αδιάκριτη, όντας παντού, όσο για διακριτική, όντας μόνιμη και σιωπηλή, μπορεί να κατοχυρωθεί η συμμόρφωση των ατόμων με όλους τους κανόνες. Το άτομο που επιτηρείται, μονάχα με τη γνώση του γεγονότος αυτού, οδηγείται στον καταναγκασμό: μπορεί να είναι ένας καταναγκασμός «ασώματος» αλλά ακόμη πιο επιδέξιος και αποτελεσματικός μέσα στην εκλεπτυσμένη μεθοδικότητα του.2

μέρος Β

Plan of Gramma Department, Manual of the Publlic school Society, N.Y., 1850 Στην κάτοψη της αίθουσας διακρίνεται η υπερυψωμένη θέση του δασκάλου και η θέση των εποπτών σε κάθε σειρά

κεφάλαιο 1ο 1. Η πειθαρχία και τα εργαλεία βελτιστοποίησης του αποτελέσματός της

Η λειτουργία που αναφέρεται από το Michel Foucault ως «κανονικοποιητική κύρωση» αφορά στο σύστημα ποινικοποίησης των συμπεριφορών στα εσωτερικά των ιδρυμάτων: στις παραβάσεις των εσωτερικών τους κανονισμών, τυπικών και άτυπων, κανόνων ηθικής και συμπεριφοράς κ.λπ. «Στην καρδιά όλων των πειθαρχικών συστημάτων λειτουργεί ένας μικρός ποινικός μηχανισμός»3, μια «μικροποινικότητα». Αυτή η μικροποινικότητα μπορεί να αφορά στον χρόνο, στη δραστηριότητα, στη συμπεριφορά,, στο λόγο, στο σώμα, στη σεξουαλικότητα. Μπορεί να τιμωρήσει την αγένεια, την καθυστέρηση, τη ρυπαρότητα, την απρέπεια κ.ο.κ. . Με την εξασφάλιση της άριστης διαγωγής εξασφαλίζεται και η μέγιστη συμμόρφωση αφού οι κανονισμοί και το τι είναι «σωστό» και «ηθικό» ορίζονται από την εξουσία. Η τιμωρία της πειθαρχίας στοχεύει στο να μειώσει τις αποκλίσεις, να ομαλοποιήσει και να εγκαθιδρύσει την τάξη, έστω και τεχνητή. «Ποινικοποιείται ο απεριόριστος τομέας του μη σύμμορφου»4. Αυτό το πετυχαίνει κατανέμοντας σε βαθμίδες, ιεραρχώντας έτσι ώστε να επιβραβεύσει όσους συμμορφώνονται και να τιμωρήσει όσους αποκλίνουν.5 Ως τρίτο στη σειρά εργαλείο μπορεί να οριστεί, η γνωστή και οικεία σε όλους, εξέταση: «η εξέταση συνδυάζει τις τεχνικές της ιεραρχίας που επιτηρεί και της κύρωσης που κανονικοποιεί»6. Η εξέταση αποτελεί έναν απτό τρόπο αντικειμενοποίησης: αντικειμενοποιούνται όσοι υποβάλλονται στη διαδικασία της και τελικά καθυποτάσσονται. Λειτουργεί, επίσης, σε ένα επίπεδο τεκμηρίων, δημιουργεί μια αποθήκη και ένα αρχείο καταγραφής δεξιοτήτων, ατομικών χαρακτηριστικών κ.ο.κ. παραμένοντας παράλληλα απόλυτα ατομική. Μέσω αυτής το άτομο γίνεται αποτέλεσμα και αντικείμενο εξουσίας και γνώσης.7

μέρος Β

κεφάλαιο 1ο

2. Η πειθαρχία και o χώρος

Η κατανομή των ανθρώπων στο χώρο, οργανώνεται με στόχο τη βελτιστοποίηση του ελέγχου, της επιτήρησης, της εκμετάλλευσης των ατόμων και αποτελεί μια από τις διάφορες εκφράσεις της πειθαρχίας στο χώρο. Μπορεί αυτή να επιτευχθεί μέσω της περίφραξης8 : με τη δημιουργία ενός ορίου στα διάφορα ιδρύματα, εγκαθιδρύεται μια περίκλειστη αρχιτεκτονική φρουρίου και είναι δυνατό να πραγματοποιείται έλεγχος της ροής των ατόμων σε συνάρτηση και με το χρόνο. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να εφαρμοστεί εύκολα μια πληθώρα κανονισμών, να επιβληθεί ένα αυστηρότατο πρόγραμμα που θα αποκλείει εκτός των ορίων του χώρου όποιον δε συμμορφώνεται. Ακόμα, μπορεί να εφαρμόζεται το σύστημα του διατετραγωνισμού ή της στοιχειώδους εντόπισης9, δηλαδή του αυστηρού προσδιορισμού του χώρου που καταλαμβάνει το κάθε άτομο, της ακριβούς και προδιαγεγραμμένης θέσης του μέσα στο αχανές σύνολο του χώρου. «Ο πειθαρχικός χώρος τείνει να διαιρεθεί σε τόσα τμήματα όσα και τα σώματα ή τα στοιχεία που κατανέμει»10. Μέσω της ανάλυσης του χώρου καθιερώνεται και διευκολύνεται η τήρηση απουσιολογίου, αποθαρρύνεται και αποτρέπεται η λιποταξία, η περιπλάνηση, πατάσσεται η «ανεξέλεγκτη εξαφάνιση των ατόμων»11· βλέπουμε να μειώνονται σιγά- σιγά οι δυνατότητες του ατόμου να υπερβεί, να ξεγελάσει ή να παρακάμψει το σύστημα ελέγχου, οπότε και

μέρος Β

κεφάλαιο 1ο 2. Η πειθαρχία και o χώρος

αδυνατεί να παρακάμψει την ίδια του την πειθάρχηση. Ο χώρος της πειθαρχίας γίνεται ο χώρος του κελιού, της κυψέλης. Η κατανομή στο χώρο μπορεί να κωδικοποιηθεί και μέσω του κανόνα των λειτουργικών θέσεων. Πρόκειται για την ανεξάντλητη χρησιμοποίηση του ωφέλιμου χώρου, ενός χώρου που μπορεί, στο παρελθόν, η αρχιτεκτονική να τον άφηνε κενό· ένα κενό που μπορεί να γέμιζε με διάφορες χρήσεις, μη εγκεκριμένες από την εξουσία ή χρήσιμες για την ίδια. Ο χώρος τώρα διατάσσεται ώστε να επιτρέπει την απομόνωση, την εντόπιση του ατόμου και την επιτήρηση του· αυτά, όμως, μέσω της παράλληλης εξασφάλισης της ομαλότητας της ροής της εργασίας ή της οποιασδήποτε επιτελούμενης λειτουργίας. Οπότε, καλύπτονται διάφορες ανάγκες της εξουσίας: αυτές της δημιουργίας χρήσιμου χώρου, της αδιάλειπτης επιτήρησης και της διακοπής οποιουδήποτε δυνητικά επικίνδυνου διαύλου επικοινωνίας.12 Ο χώρος μπορεί να λειτουργήσει και με πρόσθετα οφέλη: με τη δημιουργία της βαθμίδας είναι δυνατό να εξατομικευτούν τα άτομα με έναν τρόπο ορατό και απολύτως σαφή. Πρόκειται για την υλική έκφραση στο χώρο, της θέσης που κατέχει το άτομο σε μια ταξινόμηση, των καθηκόντων που έχει αναλάβει τη δεδομένη στιγμή, των γνώσεων και των δεξιοτήτων που κατέχει ή του τίτλου που φέρει. Με τον τρόπο αυτό μπορούν να ελέγχονται όλοι και να εργάζονται ταυτόχρονα. Αυτό ήτανε ιδιαίτερα ορατό στο σχολικό χώρο που με την εφαρμογή του συστήματος της βαθμίδας τον μετέτρεψε σε «μηχανή μάθησης, επιτήρησης, ιεράρχησης, ανταμοιβής»13. Η ίδια αυτή τακτική διάταξη είναι εμπνευσμένη από τη λεγεώνα και τελικά εξατομικεύει τα σώματα μέσω της τοποθέτησης τους στο χώρο και της μετακίνησής τους μέσα σε ένα δίκτυο σχέσεων.14

μέρος Β

Η ώρα του δείπνου στο St. Pancras Workhouse στο Λονδίνο

κεφάλαιο 1ο 2. Η πειθαρχία και o χώρος

Εάν κάποιες μέθοδοι κατανομής στο χώρο μπορούν να λειτουργήσουν σαν χρήσιμα εργαλεία της εξουσίας στην προσπάθειά της να πειθαρχήσει τα άτομα, τότε θα μπορούσαμε να ορίσουμε και κάποιες άλλες διαστάσεις της προσπάθειας αυτής: τον έλεγχο της δραστηριότητας των ατόμων, την οργάνωση των γενέσεων και τελικά τη σύνθεση των δυνάμεων των ατόμων, όπως αυτές ορίστηκαν από τον Michel Foucault. Ο έλεγχος της δραστηριότητας συνιστά σε μια χρονική διάσταση της πειθάρχησης. Καθορίζεται αυστηρό πρόγραμμα και διαίρεση του χρόνου, επαναληψιμότητα, εξαναγκασμός σε τελετουργικά καθημερινών ασχολιών που κάνουν κύκλους. Προσδιορίζεται στο λεπτό το τι πρόκειται να κάνουν τα άτομα: σε ένα παράδειγμα σχολείου του 19ου αιώνα γινόταν «στις 8:56 είσοδος των μαθητών και προσευχή, στις 9 οι μαθητές κάθονταν στα θρανία, στις 9:04 ο πρώτος άβακας» κ.λπ.15 Εισάγεται μια χρονική διάσταση στο επίπεδο των πράξεων, όπως στο ρυθμό του βαδίσματος, ορίζεται η σωστή στάση για την καλύτερη οικονομία κινήσεων για να είναι το σώμα αποδοτικό και χρήσιμο και, τελικά, η σχέση που διατηρεί το άτομο με το χρησιμοποιούμενο αντικείμενο.16 «Ζητούμενο είναι να αποσπαστούν από τον χρόνο ολοένα και περισσότερες διαθέσιμες στιγμές, και από κάθε στιγμή ολοένα και περισσότερες χρήσιμες δυνάμεις».17 Η συμπεριφορά και η δραστηριότητα των ατόμων φτάνουν σε ένα τέτοιο επίπεδο ελέγχου που πλέον καταπνίγεται κάθε χώρος που μπορεί να υπήρχε για πρωτοβουλία: τη θέση της παίρνει μια αυστηρά μελετημένη τεχνολογία της κίνησης και της συμπεριφοράς που θα δώσει επιθυμητό αποτέλεσμα, σε έναν ύψιστο βαθμό. Η οργάνωση των γενέσεων αποτέλεσε την προσπάθεια να οργανωθεί όσο το δυνατόν καλύτερα και λεπτομερειακά η μαθητεία, η εργασία και η εκγύμναση των νέων και τελικά η δημιουργία των απαιτούμενων εργατικών χεριών, που θα λαμβάνανε και τις αντίστοιχες εξειδικεύσεις. Αυτό ήτανε ένα μακρόχρονο πλάνο, που μπορεί να περιλάμβανε χρόνια μαθητείας, υπηρεσίας και δοκιμασίες πιστοποίησης ικανοτήτων, μέσα σε ένα σύστημα ιεραρχιών και βαθμίδων ανάλογα με τις δεξιότητες. Οι διάφορες σειρές διαδοχικών εκπαιδεύσεων που αντικαθιστούσαν ένα γραμμικό σύστημα εκπαίδευσης είχανε

μέρος Β

N. Andry, Η ορθοπεδική ή τέχνη της πρόληψης και της διόρθωσης των σωματικών δυσμορφιών στα παιδιά, 1749

κεφάλαιο 1ο 2. Η πειθαρχία και o χώρος

στο κέντρο τους την άσκηση· «η άσκηση είναι εκείνη η τεχνική με την οποία επιβάλλονται στο σώμα καθήκοντα επαναληπτικά και συγχρόνως διαφορετικά, πάντοτε όμως διαβαθμισμένα»18 και τείνει προς «μια καθυπόταξη που δεν έπαψε ποτέ να ολοκληρώνεται».19 Η σύνθεση των δυνάμεων είναι ακόμη μια μέθοδος της πειθαρχικής εξουσίας που στοχεύει στο πλέον αποδοτικό αποτέλεσμα: οργανώνει τις δυνάμεις με τέτοιον τρόπο ώστε το άθροισμα του συνολικού τους αποτελέσματος να υπερβαίνει αυτό των επιμέρους αποτελεσμάτων τους. Με λίγα λόγια, δημιουργείται ένας αποτελεσματικός μηχανισμός και, τελικά, μια τέχνη για το συνδυασμό και τη σύνθεση των επιμέρους δυνάμεων μέσω του ορισμού τοποθετήσεων και μετατοπίσεων στοιχείων, των δοκιμών διαφόρων διατάξεων κ.λπ. Συναρθρώνονται τα σώματα και οι ατομικοί χρόνοι κάτω από μια ενιαία και ακριβή καθοδήγηση για τη δημιουργία της βέλτιστης και αποδοτικότερης μηχανής.20 Εάν θέλαμε να εξάγουμε ένα συμπέρασμα από όλα τα παραπάνω θα ήταν το εξής: έχουμε περάσει χρονολογικά σε μια εποχή που η πειθαρχία ανάγεται σε μια ακριβή και μελετημένη επιστήμη. Μια επιστήμη που στόχο έχει την καθυπόταξη του σώματος και την εξαντλητική χρησιμοποίηση του, και για την επίτευξη αυτού του στόχου έχει αναπτύξει πληθώρα μηχανισμών. Οι μηχανισμοί αυτοί, όμως, δε θα ήτανε τίποτε χωρίς έναν τόπο που να επιτρέπει την εφαρμογή τους, τα ιδρύματα που τους στέγασαν τελικά. Από την άλλη, τα ιδρύματα αυτά δε θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς τους πειθαρχικούς μηχανισμούς· δε θα μπορούσαν να υπάρξουν διότι θα ήτανε κάτι άλλο.

μέρος Β

Υarranton’s New Harlem, 1677

κεφάλαιο 1ο

Έχοντας ολοκληρώσει μια ιστορική και θεωρητική ανάλυση, πρόκειται στη συνέχεια να εξετάσουμε συγκεκριμένα ιδρύματα εγκλεισμού των πειθαρχικών κοινωνιών. Πρόκειται να δούμε τους τρόπους με τους οποίους αυτά διαρθρώθηκαν στο χώρο και τελικά τι ομοιότητες και διαφορές μπορεί να διατηρούσαν, από εποχή σε εποχή και από τύπο σε τύπο. Τελικά, ακόμη και μέσα από τη διαφορετική τους στοχοθεσία, πώς εκφράστηκαν οι παρόμοιες στρατηγικές τους, δηλαδή η επιτήρηση, η πειθάρχηση και ο έλεγχος, στο χώρο;

3. Σχολείο: “An incomparable machine- a vast moral steam engine”, S. T. Coleridge, 1817

Στις αρχικές μορφές που έλαβε το σχολείο, η λειτουργία της εκπαίδευσης ήτανε στενά συνδεδεμένη με αυτήν της παραγωγής.21 Σαν λευκό χαρτί, το μυαλό των παιδιών μπορούσε να μεταμορφωθεί και να διαμορφωθεί ολοκληρωτικά, σαν με τη «ρυθμιστική δύναμη μιας μηχανής».22 Οι βάσεις για το σχολείο της βιομηχανικής εποχής μπορούμε να πούμε ότι προοικονομούνται σε κάποιες αγροτικές εγκαταστάσεις στην Αγγλία, όπως τις οραματίστηκε ο Andrew Yarranton το 1677 εμπνευσμένος από αντίστοιχες που είχε δει στο Harlem της Ολλανδίας- εξ ου και η ονομασία τους, Yarranton’ s New Harlem. Επρόκειτο για μια αγροτική εγκατάσταση για τους φτωχούς στις όχθες του ποταμού Avon, που περιείχε τρία σχολεία για κλώση, ένα όπου τα κορίτσια έφτιαχναν δαντέλα, ένα άλλο όπου τα αγόρια έφτιαχναν παιχνίδια και ένα ακόμη όπου τα παιχνίδια βάφονταν από τα νεαρά αγόρια. Το καθένα αποτελούνταν από ένα μεγάλο δωμάτιο εργασίας με ένα μικρό κουτί στο κέντρο, σαν άμβωνα, και περιμετρικά, από θέσεις σαν πάγκους όπου κάθονταν τα παιδιά που έγνεφαν. Πάνω σε ένα κουτί καθόταν η επικεφαλής με ένα λευκό ραβδί

μέρος Β

Σύστημα αλληλοδιδακτικού σχολείου: η ορθή θέση των μαθητών και του επόπτη τους

Σύστημα αλληλοδιδακτικού σχολείου: ομάδες των 8 ατόμων διδάσκονται ανάγνωση από τον επόπτη τους

Αίθουσα διδασκαλίας, στην οδό Borough, 1811

κεφάλαιο 1ο 3. Σχολείο, Yarranton’ s New Harlem

στα χέρια της, με το οποίο χτυπούσε, σιωπηλά, όποιο παιδί καθυστερούσε ή «χάζευε»· εάν αυτό δε συμμορφωνόταν εκείνη χτυπούσε το καμπανάκι που βρισκόταν στερεωμένο στο κουτί και από εκεί έβγαινε μια γυναίκα που μετέφερε το παιδί σε ένα άλλο δωμάτιο για να του «γίνει επίπληξη». Βλέπουμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά, τα οποία θα υιοθετηθούν ευρύτερα σε επόμενη περίοδο: τη διάταξη του ανεστραμμένου θεάτρου, όπου δημιουργείται μια επιτήρηση που τοποθετείται κεντρικά στη «σκηνή» και επιτηρεί όσους βρίσκονται στην περιφέρεια, στο «κοίλο», η πειθάρχηση και τιμωρία έχουν ειδικό μέρος διεξαγωγής- το οποίο δεν είναι φανερό, κυριαρχεί η σιωπή και η παραγωγική εργασία και τα θρησκευτικά σύμβολα και, τέλος, υπάρχει μια ιεραρχία, της κυρίας ή «αφέντρας» (Mistress) που επιτηρεί και εκείνης που τιμωρεί.23 Τα παιδιά των σχολείων-εργαστηρίων διδάσκονταν βασική ανάγνωση, γραφή και σπανιότερα, αριθμητική μαζί με τη θρησκευτική κατήχηση και την εκγύμναση στη χειρωνακτική εργασία.24 Παραδόξως, με την αυξανόμενη εκβιομηχάνιση της κοινωνίας, το βιομηχανικό σχολείο σταδιακά εξαφανίστηκε.25 Από τον 17ο έως το 19ο αιώνα εφαρμόστηκε στα σχολεία το πρόγραμμα του αλληλοδίδακτου συστήματος: μεγαλύτεροι ηλικιακά μαθητές αναλάμβαναν καθήκοντα επιτήρησης, μετά ελέγχου της εργασίας και τέλος διδασκαλίας. Αυτό επέτρεπε με έναν μόνο δάσκαλο να γίνει διδασκαλία σε πάρα πολλά παιδιά. Βλέπουμε και εδώ τη μέγιστη χρήση χρόνου: κάθε μαθητής, σε κάθε στιγμή χρησιμοποιείται στην εκπαιδευτική διαδικασία και δεν πάει στιγμή από το χρόνο του χαμένη.26 Στη μέθοδο διδασκαλίας υιοθετήθηκαν δύο αρχές, αυτή του ανταγωνισμού (“emulation”) όπου τοποθετούνταν σε ζεύγη οι μαθητές να ανταγωνιστούν ο ένας τον άλλο και της κατοχής θέσεων (“place- capturing”) δινόταν χωρικό αποτέλεσμα στον ανταγωνισμό: όποιο παιδί τα πήγαινε καλύτερα από το άλλο του έπαιρνε τη θέση και έτσι μπορεί να γινόταν με ολόκληρες τάξεις, με αποτέλεσμα να εκφράζεται η ιεραρχία στο χώρο. Αυτές τις μεθόδους τις συναντάμε κυρίως στο σύστημα του Lancaster που εισάγεται στις αρχές του 19ου αιώνα.27

μέρος Β

Λανκαστεριανή αίθουσα διδασκαλίας, τύπος Α

Λανκαστεριανή αίθουσα διδασκαλίας, τύπος Β

Αίθουσα διδασκαλίας, στην οδό Borough, 1818

100

κεφάλαιο 1ο

4. Μια δυναμική αναπαράσταση Λανκαστεριανής αίθουσας διδασκαλίας

Το 1810 αρχίζει να χρησιμοποιείται η συγκεκριμένη αναπαράσταση. Η σχολική αίθουσα αποτελείται από σειρές πάγκων οι οποίες σε ζεύγη, τριάδες ή και τετράδες συγκροτούν μια τάξη και είναι όλες στραμμένες προς την έδρα του δασκάλου. Οι κουκίδες αντιπροσωπεύουν τα παιδιά: κάποια βλέπουμε ότι είναι στις θέσεις τους, άλλα στην πρώτη αναπαράσταση είναι συγκεντρωμένα σε πάγκους κατά μήκος του ενός τοίχου μαζί με τον επόπτη τους και μετά, όπως βλέπουμε στη δεύτερη αναπαράσταση, περνάνε σε ημικύκλια κατά μήκος του απέναντι τοίχου. Τα ημικύκλια αυτά, οι λεγόμενες μαζώξεις ή «groupings», ήτανε ομάδες των οκτώ παιδιών που εξασκούνταν στην ανάγνωση, πάντα υπό την επιτήρηση του επόπτη τους και με την πλάτη τους γυρισμένη στην υπόλοιπη αίθουσα· εκεί πηγαίνανε όταν ακούγανε τον ήχο ενός κουδουνιού.28 Μπορούμε να δούμε και σε λεπτομέρεια του πάγκους και τα θρανία των παιδιών: δείχνανε καθορισμένες όλες τις θέσεις – μαζί με του επιτηρητήδεν επέτρεπαν πολλές κινήσεις ή αλλαγές το χώρο μελέτης και μαθήματος και έτσι διασφάλιζαν την τάξη και τη σωστή στάση του σώματος. Τέλος, μπορούμε να δούμε τη συνολική εικόνα μιας τέτοιας μεθόδου πώς ήτανε στο χώρο η σχολική αίθουσα που δημιουργούσε .

101

μέρος Β

Άσυλο απόρων, Beamsley, Yorkshire, 1593

102

κεφάλαιο 1ο

5. Από τη διαμόρφωση στην αναμόρφωση

Εάν η μελετημένη διαδικασία διαμόρφωσης των παιδιών προς την κατεύθυνση της αρετής, της ηθικής, της αγνότητας και της τάξης αποτύγχανε, τότε μπορούσε να επιχειρηθεί η αναμόρφωση των ατόμων. Η μεγάλη ηλικία αντιμετωπιζόταν ως παθογένεια και, κυρίως, ως ένα «βάρος» το οποίο δε δύναται ούτε να συντηρήσει τον ίδιο του τον εαυτό· άλλωστε, πολλές φορές συμβάδιζε με την απουσία στέγης, τη φτώχεια αλλά και την τρέλα. Μπορούμε να δούμε αρχικά ένα άσυλο για φτωχούς και άπορους, κάτι ανάμεσα σε νοσοκομείο και πτωχοκομείο, που ιδρύθηκε το 1593 στο χωριό Beamsley του Yorkshire, πολύ απλό στην κάτοψη. Μπορούσε να στεγάσει δεκατρείς γυναίκες· οι έξι ήτανε σε δύο μικρά τετράγωνης κάτοψης σπίτια - τα οποία δεν εξετάζονται -, ενώ οι υπόλοιπες εφτά μένανε στο κυκλικό κτίσμα που απεικονίζεται. Τα δωμάτια των γυναικών ήτανε ακτινωτά τοποθετημένα γύρω από ένα κεντρικό παρεκκλήσι, τα πέντε είχανε άνοιγμα σε αυτό ενώ τα δύο προς το διάδρομο εισόδου. Εδώ μπορεί να μη συναντάμε τις σκληρές συνθήκες της καταναγκαστικής εργασίας ή της σωματικής τιμωρίας που βρίσκουμε σε άλλα ιδρύματα εγκάθειρξης· παρόλα αυτά υπάρχει μια απομόνωση και μια κεντρικότατη επιτήρηση και μάλιστα από το θείο, που μπορεί να δει τα πάντα.29

103

μέρος Β

House of Industry. Smallburgh του Norfolk, στην Αγγλία κατόψεις τριών επιπέδων

104

κεφάλαιο 1ο 5. Από τη διαμόρφωση στην αναμόρφωση

Στα τέλη του 17ου αιώνα, τα διάφορα εργαστήρια είχανε ξεκινήσει να συγχωνεύονται ως ένα βαθμό με αναμορφωτήρια και είχαν λάβει ποινικό χαρακτήρα και προοριζόντουσαν για τους μη παραγωγικούς φτωχούς· πάντοτε η κοινωνική ομάδα αυτή λάμβανε κάποιες διαφοροποιήσεις και διατηρούσε μια αμφισημία και ασάφεια. Αυτή επιχειρούνταν ενίοτε να εξαλειφθεί με τη δημιουργία μιας διάκρισης και διαφοροποίησης των ανίκανων και ανίσχυρων φτωχών από τους «χασομέρηδες», ανυπάκουους επαίτες που ζούσαν μέσα στη αταξία.30 Συγκεκριμένα, ένα House of Correction, που επρόκειτο να ιδρυθεί το 1771 περιλάμβανε ένα χώρο νοσοκομείου, ώστε να περιθάλψει του αρρώστους και τα νεαρά παιδιά που δεν μπορούσαν να δουλέψουν , έναν άλλο που θα αναλάμβανε την υποδοχή, διοίκηση και εργοδοσία των φτωχών που ήτανε σε θέση να δουλέψουν και, τέλος, ένα χώρο αναμόρφωσης («house of correction») για την τιμωρία και την υποχρέωση σε εργασία όσων ατόμων που ενώ είναι ικανά για εργασία, μέσα στην τεμπελιά και την αταξία τους, αρνούνται να την εκτελέσουν.31 Πρόκειται να δούμε από τυπολογική σκοπιά, ένα εργαστήρι του 1785, που ιδρύεται στο χωριό Smallburgh του Norfolk, στην Αγγλία. Συγκεκριμένα, ονομαζόταν όχι εργαστήρι, δηλαδή «workhouse», αλλά House of Industry.Όπως σε όλα τα εργαστήρια και αναμορφωτήρια, έτσι και σε αυτό το ίδρυμα, συναντάμε διακρίσεις ανάλογα με την ηλικία, την ικανότητα για δουλειά (ή την αρρώστια και την ανημπόρια, αντίστροφα) και προφανώς, το γένος.32 Όπως βλέπουμε στις κατόψεις υιοθετείται το σχήμα «H» σαν τύπος στη συγκεκριμένη περίπτωση. Στο επίπεδο του ισογείου, δημιουργούνται έξι αυλές και όλες περιβάλλονται από έναν περιφερειακό τοίχο· η είσοδος στο κτίσμα μέσω μιας εξ αυτών των αυλών περνά από το φίλτρο και την επιτήρηση των Εποπτών ή Προϊστάμενων («Overseers») και άλλων υπαλλήλων με καθήκοντα εποπτείας και ελέγχου («Magistrates»). Κεντρικά τοποθετημένος είναι ο χώρος του φαγητού στη ραχοκοκαλιά του κτιρίου, ενώ μπορούμε να δούμε ότι οι χώροι των ηλικιωμένων, των άγαμων γυναικών, άγαμων ανδρών, παντρεμένων γυναικών και παντρεμένων ανδρών είναι διαχωρισμένοι ενώ παράλληλα διατηρούν συνδέσεις με τους αντίστοιχους χώρους εργασίας και παραγωγής που έχουν ανατεθεί και οριστεί για το κάθε φύλο.

105

μέρος Β

House of industry, Smallburgh, Norfolk , χάρτης ευρύτερης περιοχής

106

κεφάλαιο 1ο 5. Από τη διαμόρφωση στην αναμόρφωση

Ο πρώτος όροφος καταλαμβάνεται από ιατρεία, υπνοδωμάτια άγαμων γυναικών, μια αίθουσα διδασκαλίας, χώρους διημέρευσης και εργασίας· και εδώ προφανώς δεν απουσιάζει το παρεκκλήσι το οποίο τοποθετείται κυριολεκτικά μες στη μέση του χώρου. Ο τελευταίος όροφος έχει παραταγμένους στη σειρά μικρούς θαλάμους για ύπνο των οικογενειών, αντίστοιχα υπνοδωμάτια άγαμων ανδρών, κοριτσιών και αγοριών, δωμάτιο ασθενών και , τέλος, ένα παρεκκλήσι. Το καθεστώς εργασίας χρησιμοποιούνταν ώστε να κάνει το χώρο αυτοσυντηρούμενο ή εάν ήταν δυνατό, επικερδή· όταν αυτό, όμως, φάνηκε ότι δε γινόταν να συμβεί, η παραγωγή στράφηκε προς την κατασκευή σακιών και διχτυών. Στο ίδρυμα του Smallburgh μπορούμε να παρατηρήσουμε μια ιεράρχηση, ταξινόμηση και οργάνωση στο χώρο, κεντρική επιτήρηση, περίφραξη και φίλτρα εισόδου και εξόδου· ακόμη, στα «εξώτερα» μέρη του ιδρύματος φυλάσσονται αγαθά και προϊόντα κάτω από το κεντρικό επιτηρητικό βλέμμα ενώ ο εσώτερος και μη περιφερειακός χώρος, μέσα από τους διάφορους διαχωρισμούς, ιεραρχήσεις και οργανώσεις με σκοπό τη μέγιστη απόδοση, καταλαμβάνεται από τις λειτουργίες της κατοίκησης- διημέρευσης και της παραγωγής.33

107

μέρος Β

Kατόψεις του St. Patrick’s Hospital for Imbeciles, Δουβλίνο, 1949

108

κεφάλαιο 1ο

Από το ευρύ σώμα προς αναμόρφωση δε θα μπορούσαν να λείπουν η τρέλα· το ψυχιατρικό άσυλο «κατέχει έναν ασταθή χώρο ανάμεσα στη φυλακή και το νοσοκομείο. Από την πρώτη, παίρνει τα ατομικά, απομονωτικά κελιά», ενώ από το δεύτερο την πτέρυγα που συγκροτείται με το διάδρομο· τα στοιχεία αυτά διαμορφώνου στο άσυλο έναν ειδικό και μοναδικό χώρο που ενώ είναι τοπικά ελεύθερος, είναι παράλληλα αυστηρά περιορισμένος, το θάλαμο.34

6. Νοσοκομείο, St. Patrick’ s Hospital for imbeciles

Πρόκειται να εξετάσουμε ένα άσυλο στο Δουβλίνο που ανεγείρεται το 1749. Πρόκειται για το St. Patrick’ s Hospital for imbeciles, όπως ήταν η αρχική του ονομασία, δηλαδή το νοσοκομείο για ηλίθιους, αυτούς που δεν έχουν ισχυρό νου. Το κτίσμα αποτελούνταν από τρία επίπεδα: υπόγειο, ισόγειο και όροφος. Στο υπόγειο μπορούμε να δούμε πλέον ξεκάθαρα τη διάταξη του κελιού, σαν μια φυλακή και μπροστά από τα κελιά ένας μακρύς διάδρομος. Κεντρικά στο επίπεδο αυτό υπάρχουν δύο αυλές για γυμναστική διαχωρισμένες με έναν τοίχο σε επίπεδο ορόφου και κάτω από το επίπεδο της εισόδου, στο υπόγειο, τοποθετούνται οι κουζίνες και τα γραφεία. Για την κατακόρυφη κίνηση υπάρχουν τρεις σκάλες: η μία κεντρικά τοποθετημένη και με ημικυκλικό σχήμα βρίσκεται στον επιμήκη άξονα του κτιρίου, στο διαχωριστικό τοίχο των δύο αυλών ενώ οι άλλες δύο στα άκρα του κτιρίου, όπως φαίνεται στις κατόψεις. Οι σκάλες οδηγούν σε διαδρόμους που με τη σειρά τους δίνουν πρόσβαση στο προσωπικό στις πτέρυγες των ασθενών. Οι πτέρυγες με τα κελιά των ασθενών στα δύο πρώτα επίπεδα διαχωρίζονται ανάλογα με το φύλο· στο τρίτο επίσης, μόνο που αντί για κελιά υπάρχουν ανοιχτές πτέρυγες που με τη βούληση του Διευθυντή – του οποίου το γραφείο βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο- μπορεί να χρησιμοποιηθούν για ηλίθιους, πιο «ήσυχους» παράφρονες και άτομα σε ανάρρωση. Υπάρχει μια εύκολη πρόσβαση σε κάθε επίπεδο – είτε γίνει η είσοδος από το υπόγειο είτε από το

109

μέρος Β

Χωρικό διάγραμμα του St. Patrick’s Hospital όπου φαίνονται οι θύρες που κλειδώνονται

110

κεφάλαιο 1ο 6. Νοσοκομείο, St. Patrick’ s Hospital for imbeciles

ισόγειο. Παρόλα αυτά ο έλεγχος πραγματοποιείται πολύ απλά με το προσεκτικό κλείδωμα, τη διακοπή και τον έλεγχο της ροής ατόμων από ένα σημείο και μετά: από το θάλαμο προς το υπόλοιπο ίδρυμα. Συναντάμε εδώ, πέρα από την απομόνωση, μια πολύ παλιά και ισχυρή μορφή ελέγχου στο χώρο, την οπτική επιτήρηση σε επίπεδο άξονα, που μπορεί να πραγματοποιηθεί από τους διαδρόμους που βρίσκονται μπροστά από τα κελιά, με μεγάλη ευκολία· οι διάδρομοι πέρα από την επιτήρηση επιτρέπουν και τον πολύ εύκολο περιορισμό με ελάχιστα φίλτρα, όπως φαίνεται και στο διάγραμμα των προσβάσεων.35

111

μέρος Β

112

κεφάλαιο 1ο

7. Φυλακή: Alcatraz

Αναφέραμε ήδη στην ιστορική ανάλυση κάποια από τα κυρίαρχα συστήματα στα οποία βασίστηκαν οι φυλακές και τα αναμορφωτήρια που άρχισαν να οικοδομούνται το 19ο αιώνα. Τα ήδη υπάρχοντα κτίρια δεν ήταν κατάλληλα να υποστηρίξουν το αυστηρό πρόγραμμα και την πειθαρχία που θεωρήθηκε αναγκαία για την αναμόρφωση των καταδίκων. Τα κτίρια των φυλακών χαρακτηρίζονται από μια πολυπλοκότητα λόγω των πολλαπλών λειτουργιών που πρέπει να επιτελούν (χώρος ύπνου - κελί, χώρος φαγητού - τραπεζαρία, κουζίνα, χώρος εργασίας, χώρος άσκησης, διοικητικές λειτουργίες κ.τ.λ.). Η εξωτερική εικόνα μιας φυλακής, καθώς και η εσωτερική της διαρρύθμιση φανερώνουν την κατάστασή της, τη δομή της, τον τρόπο λειτουργίας της και την ποιότητα ζωής των χρηστών της. Ακόμα, «αντικατοπτρίζεται και αντικατοπτρίζει την κοινωνία στην οποία βρίσκεται, αφού εξαρτάται από το εκάστοτε σωφρονιστικό σύστημα και το κοινωνικό πιστεύω».36 Η φυλακή είναι μέρος από το οποίο δεν πρέπει να αποδράσει ο κρατούμενος και αυτό πρέπει να εκφράζεται στο σχεδιασμό. «Δεν πρέπει να δίνει την εντύπωση ότι είναι αδύναμη ή υπερβολικά επιεικής, ή στερείται εμπιστοσύνης».37 Μια φυλακή του 20ου αιώνα που έχει μείνει στη διεθνή ιστορία για την αυστηρότητα και το απροσπέλαστό της και λειτουργούσε με το σύστημα της σιωπής είναι το Alcatraz ή αλλιώς «Βράχος».38

113

μέρος Β

114

κεφάλαιο 1ο 7. Φυλακή: Alcatraz

To Alcatraz είναι μια μικρή νησίδα στην είσοδο του Κόλπου του San Francisco στις ΗΠΑ. Η νησίδα έχει μήκος 530μέτρων, είναι αρκετά υπερυψωμένη (περίπου 40 μ.) και λόγω της στρατηγικής του σημασίας, το 1850 ο αμερικανικός στρατός την μετέτρεψε σε οχυρό, για την προστασία του λιμανιού. Στη συνέχεια, το Υπουργείο Δικαιοσύνης των Η.Π.Α. χρησιμοποίησε το νησί για να κτίσει στρατιωτικές φυλακές που λειτούργησαν κατά την περίοδο 1868-1933. Από το 1934 μέχρι το 1963, στο πιο ψηλό του σημείο της νησίδας, υπήρχαν οι εγκαταστάσεις των ομώνυμων ομοσπονδιακών φυλακών υψίστης ασφαλείας, στις οποίες πλέον κρατούνταν εγκληματίες ποινικού δικαίου. Από το 1972 και μετά, η νησίδα αποτελεί τμήμα του Εθνικού Ψυχαγωγικού Πάρκου και παραμένει επισκέψιμος χώρος με πάνω από 1.000.000 επισκέπτες το χρόνο.39 Το Alcatraz είναι μια ορθογώνια φυλακή τριών πτερύγων χτισμένη από μπετόν και σίδερο, κατά το σχέδιο του William Blackburn. Η αρχιτεκτονική επιλογή της απροσπέλαστης τοποθεσίας της έχει μεγάλη σημασία και υποδηλώνει το «αίσθημα της απομόνωσης» που έπρεπε να προκαλεί στους καταδίκους, ενώ η επιλογή των υλικών την καθιστούν, δεδομένης της εποχής, υψίστης ασφαλείας. Το προαύλιο είχε αμφιθεατρική δομή και, στα ψηλά σημεία, πύργους ελέγχου για να επιτυγχάνεται η διαρκής επιτήρηση. Όπως αναφέραμε και νωρίτερα, το πνεύμα της εποχής απαιτούσε οι τρόφιμοι να νιώθουν ότι κάθε τους κίνηση παρακολουθείται. Περιμετρικά του προαυλίου υπήρχαν ψηλοί τοίχοι που εμπόδιζαν τους κρατούμενους από το να δουν έξω ή να αποδράσουν. Σε ένα μόνο σημείο του τείχους υπήρχε ένα τμήμα με συρματόπλεγμα, το οποίο επέτρεπε τη θέαση προς την πόλη του San Francisco, για να θυμίζει στους καταδίκους την «εξορία» τους.40 Στη μια πλευρά των κτιρίων των φυλακών, βρίσκεται εγκατεστημένος ένας φάρος ύψους 70 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Σε όλο το νησί, εξωτερικά της φυλακής, εντός και εκτός του προαυλίου, υπήρχαν προβολείς που κατά τις νυχτερινές ώρες, απέτρεπαν την «προστασία» που το σκοτάδι μπορούσε να παρέχει στους ενδεχόμενους δραπέτες.41

115

μέρος Β

Κάτοψη Alcatraz, διάγραμμα χώρων

Άποψη διαδρόμων

116

κεφάλαιο 1ο 7. Φυλακή: Alcatraz

Η εσωτερική διαρρύθμιση θύμιζε μια πρότυπη φυλακή απομονωτικού εγκλεισμού. Η φυλακή διαιρούταν σε μικρά διαμερίσματα με ανεξάρτητα προαύλια.42 Διαχωρισμός των εγκλείστων σε πτέρυγες ανάλογα με την καταδίκη τους δεν υπήρχε. Όλα τα κελιά είχαν την ίδια μορφή. Ήταν πολύ μικρά, ατομικά και παρείχαν χώρο για ένα κρεβάτι και για τα βασικά είδη υγιεινής. Δεν υπήρχε κανένα παράθυρο, ούτε φυσικός φωτισμός στο κάθε κελί. Συνολικά ο φωτισμός της φυλακής ήταν πολύ περιορισμένος, ώστε να της προσδίδει ένα κλίμα αυστηρότητας και ψυχρότητας. Τα κελιά ήταν συνεχόμενα το ένα μετά το άλλο, κατά μήκος ενός διαδρόμου με την πλευρά προς το διάδρομο να αποτελείται από κάγκελα, ώστε οι φύλακες να μπορούν σε κάθε περίπτωση να επιτηρούν τους κρατούμενους και να μην τους επιτρέπεται καμία ιδιωτικότητα. Από την άλλη, αυτή η σχέση των κελιών με τον κοινό διάδρομο επέτρεπε την επικοινωνία μεταξύ των τροφίμων. Τα μόνα κελιά που ξεχώριζαν ήταν τα λεγόμενα κελιά απομόνωσης, τα οποία, ενώ βρίσκονταν στον ίδιο χώρο με τα υπόλοιπα, δεν επικοινωνούσαν μαζί τους, ήταν μικρά και εντελώς σκοτεινά.43 Σύμφωνα με το αρχικό πλάνο, οι τρόφιμοι θα έμεναν στο κελί τους 24 ώρες το εικοσιτετράωρο. Τελικά, η απομόνωση δεν τηρήθηκε σε αυτή την κλίμακα· παρόλα αυτά, οι τρόφιμοι περνούσαν εκεί τη νύχτα και το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας. Στα κελιά γινόταν τακτικός έλεγχος ενώ τα ίδια, παράλληλα, αποτελούσαν τον χώρο εργασίας των τροφίμων. Οι τρόφιμοι φορούσαν υποχρεωτικά ομοιόμορφες στολές και το κάπνισμα επιτρεπόταν μόνο στο προαύλιο.44 Τους επιτρεπόταν, ωστόσο, να κρατήσουν στο χώρο τους τα προσωπικά τους αντικείμενα (όπως πίνακες και υλικά ζωγραφικής, βιβλία, μουσικά όργανα κ.τ.λ.). Στο Alcatraz οι τρόφιμοι είχαν τέσσερα βασικά δικαιώματα, την τροφή, την ένδυση, τη στέγη και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Οποιοδήποτε άλλο προνόμιο, όπως την πρόσβαση στη βιβλιοθήκη, τις ψυχαγωγικές δραστηριότητες (ζωγραφική, μουσική κ.τ.λ.) ή τις επισκέψεις από συγγενείς, έπρεπε να το κερδίσουν.45 Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η φυλακή του Alcatraz, δεν είχε ούτε κατ’ επίφαση σωφρονιστικό χαρακτήρα, αλλά τιμωρητικό.

117

μέρος Β

Τυπικό κελί Alcatraz

118

Φύλακας στο διάδρομο του Alcatraz λίγο πριν το οριστικό κλείσιμό του

κεφάλαιο 1ο 7. Φυλακή: Alcatraz

Οποιαδήποτε απόδραση θεωρούταν αδύνατη από τις φυλακές υψίστης ασφαλείας του Alcatraz και γι’ αυτό το λόγο, εκεί κρατούνταν οι πιο «επικίνδυνες» και «μη – αναστρέψιμες» περιπτώσεις καταδίκων. Οι ελάχιστοι κατάδικοι που κατάφεραν να βγουν από τα κτίρια των φυλακών, θεωρείται ότι δεν κατάφεραν ποτέ να φτάσουν στην ακτή του San Francisco, γιατί πνίγηκαν στα παγωμένα νερά του ωκεανού. Ένα χρόνο πριν το τελικό κλείσιμο των φυλακών, τον Ιούνιο του 1962, τρεις κατάδικοι ξεγέλασαν τους φύλακες, απέδρασαν σκάβοντας με κουτάλια μια σήραγγα διαφυγής κάτω από τα κελιά τους και φαίνεται να δραπέτευσαν από το νησί με αυτοσχέδια βάρκα. Ενώ οι δραπέτες θεωρούνται αγνοούμενοι μέχρι τώρα, από ευρήματα και μελέτες που έχουν γίνει υπάρχουν πολλές πιθανότητες να επιβίωσαν.46

119

μέρος Β

Κάτοψη κελιού απομόνωση; της φυλακής Stammheim.

120

Τυπικό παράθυρο κελιού σε σύγχρονη φυλακή απομόνωσης στις ΗΠΑ

κεφάλαιο 1ο

8. Λευκά κελιά

Τελειώνοντας, θα εξετάσουμε μια πιο σύγχρονη χρήση κάποιων χώρων από την εξουσία, περνώντας σε διαφορετική κλίμακα. Οι χώροι αυτοί έχουν σχεδόν πανομοιότυπο σχεδιασμό σε όσα ιδρύματα εντοπίζονται και θα μπορούσαμε να πούμε ότι χαρακτηρίζονται από τις ακριβώς αντίστροφες λειτουργίες που θα μπορούσε ένας άνθρωπος να επιθυμεί από την αρχιτεκτονική· πρόκειται για τα λευκά κελιά. Στόχος τους είναι «η αργή αλλά μεθοδική κατάλυση της προσωπικότητας του εγκλείστου, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της μονοπώλησης των αισθήσεων»47. Ο σχεδιασμός των απομονωτικών κελιών είναι σχεδόν πανομοιότυπος σε όλο τον κόσμο. Είναι μακρόστενοι υπόγειοι ή ημιυπόγειοι χώροι ατομικών κελιών με διαστάσεις 2,5x3 μέτρα συνήθως. Αμέσως έχουν έναν πολύ ισχυρό περιορισμό, της κίνησης: ο κρατούμενος χάνει ακόμη και το δικαίωμα στην κίνηση στο χώρο που κρατείται. Παράλληλα, οι διάφοροι χώροι που θεωρούνται αναγκαίοι, όπως αυτοί της υγιεινής, συγκεντρώνονται στο χώρο του κελιού, ώστε ο κρατούμενος να μην έχει «αφορμές» να εξέλθει του χώρου και μάλιστα σε ένα σημείο, όπως φαίνεται στην εικόνα, που να είναι ορατοί από τους φύλακες εάν εκείνοι το επιθυμούν Στο εσωτερικό του χώρου επικρατεί η ομοιομορφία, το λευκό χρώμα, η απουσία παραθύρων. Υπάρχει ένα τσιμεντένιο κρεβάτι,

121

μέρος Β

Λευκό κελί: διάγραμμα από το διαδικτυακό περιοδικό the cricket

122

κεφάλαιο 1ο 8. Λευκά κελιά

ένα μεταλλικό ή τσιμεντένιο γραφείο και ένας νιπτήρας και μια τουαλέτα από ανοξείδωτο ατσάλι και ένα ράφι, με μοναδική εξαίρεση σε όλα τα σκληρά υλικά, το στρώμα του κρεβατιού. Τα έπιπλα αυτά και γενικά ο εξοπλισμός δεν είναι δυνατό να μετακινηθούν.48 Τα περισσότερα κελιά δε διαθέτουν παράθυρα, αλλά ακόμη στην περίπτωση που έχουν, εκείνα είναι στενά, μικρά και μη ανοιγόμενα. Ακόμη, είτε έχουν θέα σε τοίχο είτε είναι αδιαφανή. Με τον τρόπο αυτό εξαλείφεται η δυνατότητα φυσικού φωτισμού, αερισμού, θέας ή οποιασδήποτε ακουστικής θα επέτρεπε ένα κανονικό άνοιγμα.49 Πέρα από την απουσία φυσικού φωτισμού, στα λευκά κελιά επικρατεί ένας τεχνητός φωτισμός που είναι συνεχής σε όλο το εικοσιτετράωρο. Το φως που χρησιμοποιείται, σε συνδυασμό με την απουσία παραθύρων, αφαιρεί από τον κρατούμενο την αίσθηση του χρόνου· εκείνος βιώνει την απώλεια του προσανατολισμού μέρας και νύχτας. Παράλληλα, καθώς υπάρχουν δύο φώτα, ένα μεγάλης έντασης (ελεγχόμενο είτε από τον κρατούμενο είτε από τη φυλακή) το οποίο κάποια στιγμή σβήνει και ένα μικρής έντασης, βοηθητικό που ανάβει όταν σβήσει το πρώτο: με τον τρόπο αυτό ο κρατούμενος φτάνει στο σημείο να στερείται ακόμη και τον ύπνο του διότι εάν σκεπάσει το κεφάλι του για να προστατευτεί από το φως και να κοιμηθεί οι φύλακες διατηρούν το δικαίωμα να τον ξυπνήσουν, με την πρόφαση της επιτήρησης.50 Μέχρι και το χρώμα που χρησιμοποιείται είναι επιλεγμένο ώστε να δρα καταπιεστικά: «λόγω της εξαναγκαστικής οπτικής μονοτονίας και του συνεχούς φωτισμού, η ύπαρξη περιγραμμάτων σβήνει και έτσι σταδιακά χάνεται η αίσθηση του χώρου και του χρόνου»51. Με την αναγκαστική οπτική μονοτονία καταπιέζεται ο κρατούμενος και εκφυλίζεται η όραση του· ακόμη, το λευκό χρώμα για το όργανο της όρασης συμβολίζει το φως, οπότε ο είναι σαν ο ίδιος να θέτει συνεχώς την όρασή του «σε κίνηση». Το φως αντανακλά στα γυαλιστερά μεταλλικά αντικείμενα του κελιού, αποτελώντας έναν ακόμη παράγοντα που θα στερήσει από τον κρατούμενο τον ύπνο του.

123

μέρος Β

Αποψη του εσωτερικού των κελιών σε σύγχρονες φυλακές απομόνωσης των ΗΠΑ

124

κεφάλαιο 1ο 8. Λευκά κελιά

Φυσικός αερισμός στα κελιά δεν υπάρχει πουθενά· είναι σύνηθες το μοναδικό τους άνοιγμα να είναι η μικρή θύρα για την υποδοχή του φαγητού. Ο τεχνητός αερισμός, όταν υφίσταται, ελέγχεται και πάλι από τη διοίκηση η οποία μπορεί να τον χρησιμοποιήσει και αυτόν σαν μέσο τιμωρίας των κρατουμένων. Όταν από την άλλη δεν υπάρχει, οι συνθήκες είναι αφόρητες για τον κρατούμενο.52 Η ακουστική του χώρου – όπως και ολόκληρο το κελίείναι μελετημένη στη σκοπιά της απομόνωσης. Τα κελιά είναι φτιαγμένα ώστε να απομονώνουν, να μην αφήνουν τον κρατούμενο να αντιληφθεί αλλαγές στις εξωτερικές συνθήκες, την κίνηση των ατόμων κ.ο.κ. Ακόμη, ο κρατούμενος, ειδικά στις συνθήκες αισθητηριακής αποστέρησης στις οποίες ζει, μπορεί να βιώσει το «λευκό» θόρυβο, δηλαδή το συνεχή απροσδιόριστο βόμβο, μέσα από εξάρσεις άγχους. Πηγές του μπορεί να είναι μηχανολογικές εγκαταστάσεις, μηχανήματα, συσκευές κ.α. Πρόκειται για άλλον έναν τρόπο με τον οποίο αφαιρείται από τον κρατούμενο ο έλεγχος του περιβάλλοντος του.53 Γίνεται χρήση όλων αυτών των παραμέτρων ώστε ο κρατούμενος να εκμηδενιστεί, να «σβήσει» και να χάσει την αίσθηση του εαυτού του. Τα λευκά κελιά έχουνε χαρακτηριστεί ως σύγχρονο βασανιστήριο. Σε επίπεδο στόχευσης, όλοι αυτοί οι περιορισμοί υπερβαίνουν στο μέγιστο βαθμό την απλή στέρηση της ελευθερίας που επικαλείται ο θεσμός της φυλακής και οι υποστηρικτές του· και τελικά εξαλείφουν την υποτιθέμενη ανθρωπιά του, με έναν τρόπο πολύ προφανή.

125

Παραπομπές. M. Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, Πλέθρον, Αθήνα, 2011, σελ195 2 Ο.π. (1), σελ. 196-203 3 Ο.π. (1), σελ. 204 4 Ο.π. (1), σελ. 205 5 Ο.π. (1), σελ. 203- 211 6 Ο.π. (1), σελ. 211 7 Ο.π. (1), σελ. 211-219 8 Ο.π. (1), σελ. 162 9 Ο.π.( 1), σελ. 163 10 Ο.π. (1), σελ. 163 11 Ο.π. (1), σελ. 164 12 Ο.π. (1), σελ 164- 166 13 Ο.π. (1), σελ168 14 Ο.π. (1), σελ. 167- 168 15 Ο.π. (1), σελ. 172 16 Ο.π.( 1), σελ. 171- 174 17 Ο.π. (1), σελ 176 18 Ο.π. (1), σελ 184 19 Ο.π. (1), σελ. 185 20 Ο.π. (1), σελ.186-191 21 Thomas A. Markus, Buildings and Power, Freedom and Control in the origin of Modern Building Types, Routledge, London and New York, pg. 41 22 Ο.π. (21), σελ. 42 23 Ο.π. (21), σελ. 42 24 Ο.π. (21), σελ. 43 25 Ο.π.(21), σελ. 44 26 Ο.π. (1), σελ. 189 27 Ο.π. (21), σελ. 57 28 Ο.π. (21), σελ. 60- 61 29 Ο.π. (21), σελ. 98 30 Ο.π. (21), σελ. 99 31 Ο.π. (21), σελ. 99 32 Ο.π. (21), σελ. 99 33 Ο.π. (21), σελ. 103-104 1.

126

Ο.π. (21), σελ.130- 131 Ο.π. (21), σελ. 131- 133 36 Μ. Αγγελάκη, Α. Κουρμουλάκη, Η αρχιτεκτονική των φυλακών ως μέρος του σωφρονιστικού συστήματος, Τεχνικά χρονικά, Μάρτιος- Απρίλιος 2008, σελ. 2 37 Ο.π. (36), σελ. 15 38 Κ. Βουρεκάς – Χ. Ελευθεριάδης, Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των φυλακών απομόνωσης, https://akea2011.wordpress. com/2013/02/13/arhitektonikifilakonapomonosis/ 39 http://www.alcatrazhistory. com/rock/rock.htm 40 Ι. Κοκκινογέννης, http://curia.gr/ sofronistiko-dikaio-kai-poiniki-katastoli-i-apodrasi-apo-to-alkatraz/ 41. Ο.π (38) 42. Ι. Τριανταφυλλίδης, Η αρχιτεκτονική των φυλακών από πλευράς κοινωνικής, πολεοδομικής και κτιριολογικής, Δημοσιεύματα Εταιρείας Προστασίας Αποφυλακιζομένων Θεσσαλονίκης, 1964, σελ.72-73 43 Ι. Κοκκινογέννης, http://curia.gr/ sofronistiko-dikaio-kai-poiniki-katastoli-i-apodrasi-apo-to-alkatraz/ 44 Ο.π (38) 45 Ο.π. (43) 46 Ο.π. (39) 47 Νέλλα Στεφανάτου, Λευκά Κελιά : ο συνειδητός σιωπηλός θάνατος του «Χώρου», The cricket, 2014, http://thecricket.gr/2014/11/leuka_kelia/ 48-53 Ο.π. (47) 34 35

Κεφάλαιο 2 Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα οι κοινωνίες του ελέγχου

μέρος B

O κύκλος του εγκλεισμού στις πειθαρχικές κοινωνίες: αυτό που δε σταμάτησε ποτέ να ξαναρχίζει

The Trial από τον Orson Welles , διασκευή από το βιβλίο του Franz Kafka’s, 1962

128

κεφάλαιο 2ο Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα

Έχει πραγματοποιηθεί, μέχρι στιγμής, μια ανάλυση του κολασμού και των χώρων ελέγχου και επιτήρησης που λάβανε χώρα, τόσο στις κοινωνίες της κυριαρχίας - ή αλλιώς, ηγεμονίαςόσο και στις πειθαρχικές κοινωνίες, όπως αυτές ορίστηκαν από τον Michel Foucault. Είχαμε τις πρώτες να ασχολούνται περισσότερο με «το θάνατο παρά με τη διαχείριση της ζωής», με τη «φορολόγηση της παραγωγής παρά με την οργάνωσή της» και γενικότερα με τους τρόπους επιβολής και κυριαρχίας πάνω στα άτομα να περιστρέφονται γύρω από τον σωματικό πόνο, τον παραδειγματισμό, και, γενικότερα, την καθυπόταξη του σώματος μέσω της βίας.1 Από την άλλη, οι πειθαρχικές κοινωνίες, όπως εξετάσαμε, σχηματίστηκαν από τον 18ο αιώνα και έφτασαν τελικά στο απώγειο τους στον 20ο αιώνα: κύρια έκφραση τους ήτανε οι διάφοροι εγκλεισμοί και οι πειθαρχίες· οι έλεγχοι και οι επιτηρήσεις που αυτοί ασκούσαν στο σώμα προς όφελος της κυρίαρχης εξουσίας. Τότε, επιχειρούνταν η συγκέντρωση των παραβατών, η κατανομή τους στο χώρο και η επέμβαση στο χρόνο τους· μια διαχείριση, μια τεχνολογία ελέγχου και αξιοποίησης του σώματος, ακριβής, μελετημένη και καλά οργανωμένη ώστε να είναι εξαιρετικά αποδοτική. Από το «θέατρο του κολασμού» και τη λαμπρότητα του βασανιστηρίου στο δημόσιο χώρο φτάσαμε μέχρι τη φυλακή, την απομόνωση του παραβάτη από το κοινωνικό σύνολο και τον επιχειρούμενο σωφρονισμό του, μέσα σε μια περίκλειστη αρχιτεκτονική. Ακολουθώντας μια ανάλυση του Gilles Deleuze, θα προσπαθήσουμε να ψηλαφίσουμε ένα καινούριο είδος κοινωνίας, αυτό της κοινωνίας του ελέγχου, ώστε να κλείσουμε έναν ιστορικό κύκλο που ανοίξαμε και, παράλληλα. να δούμε, έστω και σε μικρό βαθμό, πως διαμορφώνεται στο σήμερα η χρήση του χώρου από την εξουσία. Μετά το πέρας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου γίνεται το πέρασμα προς μια κοινωνία του ελέγχου.2 Σε αντίθεση με την προγονή της, αυτή δεν εκφράζεται μέσω της συγκέντρωσης στο

129

μέρος B

Richard Ross, Architecture of Authority

130

κεφάλαιο 2ο Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα

χώρο: αντίθετα, κατακτά νέα μέσα ώστε να μην τη χρειάζεται, με αποτέλεσμα μια νέα διάχυση στο χώρο. Ακόμη, διαχειρίζεται διαφορετικά και τη διάσταση του χρόνου: αντί τα άτομα να ελέγχονται ξανά και ξανά από την αρχή, κάνοντας κύκλους καθώς περνούν από το ένα ίδρυμα στο άλλο, από το σχολείο, στο εργοστάσιο μέχρι τη φυλακή κ.ο.κ. δημιουργείται μια συνέχεια: το άτομο ελέγχεται συνεχώς, με τον έλεγχο αυτόν να υφίσταται μεταβολές και να αλλάζει μορφές αλλά να μην έχει αρχή και τέλος. Από αυτό που δε σταμάτησε ποτέ να ξαναρχίζει γίνεται ένα πέρασμα προς αυτό που δε σταμάτησε ποτέ.3 Η τεχνολογία ελέγχου και πειθάρχησης του σώματος αντικαθίσταται από μια νέα τεχνολογία, μια τεχνολογία που με τα νέα της επιτεύγματα επιτρέπει την επιτήρηση από απόσταση, απελευθερώνεται από το χώρο με τις κάμερες, τους δορυφόρους, τη δυνατότητα εντοπισμού των ατόμων μέσω μιας διαδικτυακής τους ταυτότητας. Εδώ υπάρχει και μια θεμελιώδης διαφορά, που κάνει τις σημερινές μορφές ελέγχου πολύ πιο αόρατες, δόλιες και τελικά, εύκολα αποδεκτές μέσω της φαινομενικής τους αθωότητας: γίνονται με τη συναίνεση του κοινωνικού σώματος, έχουν εμπεδωθεί σε τέτοιον βαθμό που διατηρούν μια προδηλότητα που πλέον τις καθιστά αναντίρρητες. Επιπλέον, προσφέρουν, στο όνομα της τεχνολογίας και της πληροφορίας πολλούς τρόπους ικανοποίησης επίπλαστων κατά βάση αναγκών, που μέσω του marketing έχουν δημιουργηθεί στο κοινωνικό σώμα. Εκεί λοιπόν που η επιτήρηση διατηρούσε κυρίως τα όρια του ιδρύματος στο οποίο είχαν τοποθετηθεί οι παραβάτες, οι άρρωστοι και οι παρεκκλίνοντες κάθε τύπου, αυτή τώρα υπερβαίνει τους παλιότερους περιορισμούς της και εγκαθίσταται κυριολεκτικά παντού. Το πρωτεύον πλέον δεν είναι ο φράχτης· είναι ο υπολογιστής που θα αποκαλύπτει τη θέση του καθενός, θεμιτά ή αθέμιτα, σε ένα πλέον οικουμενικό επίπεδο.4 Με την αστυνομοκρατία, τις κάμερες και τη συνολική παρακολούθηση του δημόσιου και του διαδικτυακού χώρου, ο δρόμος και ο κυβερνοχώρος μεταβάλλονται σε τόπους που ελέγχονται απόλυτα. «Κάθε αυθαιρεσία της αστυνομίας είναι νόμος: μη σταματάς στο δρόμο, περπάτα και μη μιλάς, αυτό που γράφεις δεν μπορείς να το δίνεις σε άλλους, απαγορεύονται οι συγκεντρώσεις. Η

131

μέρος B

State street, Chicago

Παρακολούθηση δημόσιου χώρου, Chicago

132

κεφάλαιο 2ο Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα

φυλακή αρχίζει πολύ πριν περάσεις τις πύλες της. Αμέσως μόλις βγεις από το σπίτι σου.»5 Προφανώς και για να επιτευχθεί η αποδοχή των διάφορων παρακολουθήσεων χρησιμοποιούντα καινούρια φόβητρα, που έρχονται να αντικαταστήσουν το παλιό της κράτησης: η τρομοκρατία, η εγκληματικότητα, το διαδικτυακό έγκλημα κ.λπ. «Όπως ο φόβος του εχθρού κάνει «αγαπητό» το στρατό, έτσι κι ο φόβος των κακοποιών κάνει «αγαπητή» την αστυνομική εξουσία».6 Υπάρχει πλέον πληθώρα μηχανισμών που βρίσκει ανά πάσα στιγμή τη θέση ενός στοιχείου όταν αυτό βρίσκεται σε ανοιχτό περιβάλλον. Οπότε μια συζήτηση για χωρικά όρια και περίκλειστη αρχιτεκτονική έρχεται σε δεύτερη μοίρα: πλέον κινούμαστε προς μια λογική εντοπισμού των «κινούμενων ατόμων σε συνεχές περιβάλλον»7 και, κατά κάποιον τρόπο, μπορεί να πραγματοποιείται ένας κύκλος, από τον χώρο εντόπισης του Μεσαίωνα, το χώρο της απόλυτης έκτασης από το 17ο αιώνα και μετά – που δημιούργησε ανάγκες για συγκέντρωση όσων επρόκειτο να ελεγχθούν – μέχρι και στο σήμερα, που μια νέα εντόπιση που πραγματοποιείται, όχι διαμέσου της περιορισμένης έκτασης και φύσης του χώρου, αλλά διαμέσου μιας υπέρβασης και τελικά κατάργησης της απόστασης που προσφέρει η τεχνολογία.8 «Στην κοινωνία του ελέγχου οι θεσμοί δεν προσδιορίζονται από τα χωρικά όριά τους, ούτε η χωρική αναπαράστασή τους διαδραματίζει ηγεμονεύοντα ρόλο στη συγκρότηση της ταυτότητάς τους. Η κοινωνία του ελέγχου κρατά τις λογικές πειθαρχίας ίσως και ενισχυμένες, αλλά τις συναντά κανείς κατανεμημένες στο χώρο, στο χρόνο ακόμα και σε διαφορετικούς θεσμούς»9. Υπάρχει μια νέα υπέρβαση του χώρου καθώς είναι δυνατό να πραγματοποιείται μια ενιαία δραστηριότητα σε διαφορετικούς τόπους, να λειτουργεί δηλαδή υπερτοπικά αλλά διατηρώντας την ενότητά της.10 Ακόμα και ο ίδιος ο όρος «κοινωνία του ελέγχου» προσκαλεί μια παρανοϊκή ανάγνωση: μια κοινωνία στην οποία υπάρχει ο φόβος ενός συνεχούς ελέγχου και μιας συνεχούς επιτήρησης από ανώνυμους άλλους. Ο φόβος αυτός χάνει την υλική έκφραση

133

μέρος B

Security Cameras

Ta γραφεία του Facebook, το σύστημα του “ανοιχτού- γραφείου”

134

κεφάλαιο 2ο Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα

που είχε κάποτε: ο επιτηρητής γίνεται απρόσωπος και ανώνυμος και χάνει την παλιά του μορφή, του δεσμοφύλακα, του γιατρού, του αστυνομικού, των οργάνων του κράτους και γίνεται άυλος, απρόσωπος και μη εντοπίσιμος και προσδιορίσιμος. Τελικά, «στην κοινωνία του ελέγχου το δίπολο επιτήρηση/ πειθαρχία αντικαθίσταται από το δίπολο επιτήρηση/ έλεγχος».11 Μπορούμε να εξετάσουμε τις μεταβολές στο χώρο πιο συγκεκριμένα, στα ίδια αυτά ιδρύματα που υφίστανται μια γενικευμένη κρίση: η φυλακή, το νοσοκομείο, το εργοστάσιο, το σχολείο.12 Η φυλακή, αρχικά, ξεπερνά τα όρια της αρχιτεκτονικής και εξάγεται στην κοινωνία· μπορεί να βρεθεί στην κοινωνία αποϋλικοποιημένη13 μέσω, αφενός, της υιοθέτησης εναλλακτικών ποινών14 (για τη μικρή παραβατικότητα τουλάχιστον) και με το λεγόμενο ηλεκτρονικό βραχιόλι (PSEM). Το σχολείο τείνει να αντικατασταθεί σαν κυρίαρχη μορφή από τη διαρκή εκπαίδευση και οι εξετάσεις από έναν έλεγχο ο οποίος δεν έχει τέλος. Το εργοστάσιο, που λειτούργησε ώστε να οργανώνει την παραγωγή με κατεύθυνση την υψηλότερη δυνατή απόδοση, την οικονομία και τελικά την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση του ανθρώπινου σώματος και των εργατικών δυνάμεων τείνει να αντικατασταθεί από την επιχείρηση. Η ίδια κατευθύνεται περισσότερο προς την πώληση υπηρεσιών παρά προς την παραγωγή αγαθών (η οποία συχνά εξορίζεται προς τον τρίτο κόσμο) και τελικά χρησιμοποιεί διάφορα τεχνάσματα για την καθήλωση των μισθών και την εκμετάλλευση των εργαζόμενων, «μέσω προκλήσεων, διαγωνισμών»15 και κυρίως με την καλλιέργεια του ανταγωνισμού τον οποίο παρουσιάζουν σαν μια μορφή «ευγενούς άμιλλας». «Στο καθεστώς της επιχείρησης η νέα μεταχείριση του χρήματος, των προϊόντων και των ανθρώπων, δεν περνά πια από την παλιά μορφή- εργοστάσιο».16 Στην κοινωνία του ελέγχου παύει να συγκροτείται ένα δίπολο μάζα- σώμα, η διπλή λειτουργία δηλαδή που εξασφάλιζε το εργοστάσιο, με τη διαμόρφωση του χώρου. Από τη μία, εξασφάλιζε τη συγκρότηση των εργατών σε μάζα μέσω της συγκέντρωσης τους και του περιορισμού τους σε έναν κοινό χώρο, αλλά από την άλλη την εξατομίκευση των εργατών με το διατετραγωνισμό του χώρου. Εκλείπει, οπότε, πλέον εκείνη η εξουσία που είναι

135

μέρος B

Orwell versus Huxley

136

κεφάλαιο 2ο Απελευθέρωση από τα χωρικά σχήματα

ταυτόχρονα «μαζοποιητική και εξατομικευτική, δηλαδή συνθέτει ως σώμα εκείνους στους όποιους ασκείται και διαμορφώνει την ατομικότητα οποιουδήποτε μέλους αυτού του σώματος».17 Η εξουσία είναι διάχυτη πλέον και το σχήμα της πειθαρχίας στη νέα εποχή αντικαθίσταται από τον έλεγχο. Ο έλεγχος αυτός είναι συνεχής, μπορεί να έχει διακυμάνσεις αλλά δε διακόπτεται και αυτό επιτυγχάνεται με την εγκαθίδρυση ενός ακούραστου «βλέμματος» που παρατηρεί όλους τους ανθρώπους και καταγράφει όλες τις πράξεις σιωπηλά- γιατί ποιος μπορεί να απομονωθεί από το δημόσιο χώρο και ποιος από το διαδίκτυο; Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε αυτό το καινούριο βλέμμα της επιτήρησης που υποβοηθείται από την τεχνολογία, με το «παλιό» βλέμμα του Θεού: όπως στο μοναστήρι που η επιτήρηση ήτανε απόλυτη επειδή το βλέμμα του Θεού ήτανε παντού, έτσι και στη σημερινή κοινωνία τίποτε δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο χωρίς αυτό να συνεπάγεται το μοναχισμό και την απομόνωση την κοινωνία. Αυτού του γεγονότος έχουν πλήρη συνείδηση, όχι μόνο όσοι βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας αλλά το σύνολο του κοινωνικού σώματος.

137

Παραπομπές. Gilles Deleuze, Η Κοινωνία του Ελέγχου, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, 2001, σελ. 9 2 Ο.π. (1), σελ. 9- 10 3 Ο.π. (1), σελ. 11 4 Ο.π. (1), σελ. 15 5 Michel Foucault, Ο Μεγάλος Εγκλεισμός, Αθήνα 1999, Μαύρη Λίστα, σελ. 26-27 6 Ο.π. (5), εγκλεισμός σελ. 98 7 Δημήτρης Παπαλεξόπουλος, Κοινωνίες Πειθαρχίας- Κοινωνίες Ελέγχου, Λειτουργική πόλη- Πολλαπλή πόλη, Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Αθήνα, 2011, σελ. 14 8 Michel Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, Πλέθρον, Αθήνα, 2012, σελ 9 Ο.π. (7), σελ. 34 10 Ο.π. (7), σελ 41 11 Arjen Kleinherenbrink, Subject to control- An essay on capitalism and subjectivity in the work of Gilles Deleuze, Radboud University Nijmegen, Center for Contemporary European Philosophy, August, 2011. Pg 46- 47 12 Ο.π. (1), σελ. 9- 10 13 Ανδριάνα Θεμέλη, Καράμπελας Γιώργος, Επιτηρούμενος χώρος: Από το Πανοπτικόν στον Κυβερνοχώρο, Διάλεξη της σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Μάρτης 2012 14 Ο.π. (1), σελ. 15 15 Ο.π. (1), σελ. 11 16 Ο.π. (1), σελ. 15 17 Ο.π. (1), σελ. 12 1

138

Επίλογος Συμπεράσματα

Επίλογος

140

Συμπεράσματα

Αντικείμενο της εργασίας αποτέλεσε η χρήση του χώρου από την κυρίαρχη εξουσία προκειμένου να επιφέρει κάποιες αλλαγές πάνω στα άτομα και να επιτελέσει ορισμένες λειτουργίες· επίσης, οι μεταστροφές στη χρήση του χώρου και της αρχιτεκτονικής, που συμβάδισαν με τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές αλλαγές οι οποίες ορίσανε τις νέες ανάγκες της εξουσίας. Επικεντρωθήκαμε, κυρίως, στους χώρους του εγκλεισμού, τα είδη που μπορεί να λάβει και τους τύπους με τους οποίους εκφράστηκε ανά τα χρόνια. Ακόμη, τις διαφορετικές ανάγκες που ήρθε να ικανοποιήσει, τα διάφορα μοντέλα που «έφθιναν» με το χρόνο ενώ άλλα εμφανίζονταν, τα αντικαθιστούσαν και «ριζώνονταν» στην κοινωνία. Ανακεφαλαιώνοντας, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε στα εξής συμπεράσματα: Ο εγκλεισμός δεν αποτελεί έναν φυσικό, αυτονόητο ή μοναδικό τρόπο τιμωρίας, ίασης ή προστασίας του κοινωνικού συνόλου από μια, επικίνδυνη για αυτό, ομάδα. Δεν αποτελεί τη μια και μοναδική επιλογή μπροστά στο «άτακτο χάος» που θα δημιουργούσε μια κοινωνία που θα απελευθέρωνε τους τρελούς, τους κρατούμενους και θα καταργούσε τα σχολεία. Γεννήθηκε από συγκεκριμένες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, υιοθετείται και συντηρείται σα μορφή επειδή εξυπηρετεί ακόμη ανάγκες, αν και σε μικρότερο βαθμό. Το μόρφωμα του εγκλεισμού δεν περιλαμβάνει μόνο την ποινική φυλακή· ένα άτομο μπορεί να εγκλειστεί σε ένα ψυχιατρείο, γηροκομείο, σχολείο, μοναστήρι, στρατόπεδο. Όλοι αυτοί οι χώροι και όλα αυτά τα ιδρύματα, ανά τα χρόνια είχανε μεταβαλλόμενες λειτουργίες και, παράλληλα, διατηρούσαν κατά βάση μεταξύ τους διαφορετικούς στόχους. Παρόλα αυτά, για να επιτύχουν διαφορετικούς στόχους πολλές φορές χρησιμοποιούσαν μια παρόμοιά στρατηγική και μεθοδολογία: τον έλεγχο, την επιτήρηση, την πειθάρχηση. Αυτές οι κοινές λειτουργίες δε μπορούσαν παρά να εκφραστούν στο χώρο και να δημιουργήσουν τελικά τύπους που παρουσιάζουν ομοιότητες.

141

Επίλογος

Ακόμη, τα παραπάνω ιδρύματα και οι παραπάνω χώροι έχουν κάποια πρωταρχική ή διακηρυκτική λειτουργία· το σχολείο την εκπαίδευση, το ψυχιατρείο την θεραπεία της «ψυχικής ασθένειας», η φυλακή την τιμωρία και το σωφρονισμό κ.ο.κ. . Παρόλα αυτά, διατηρούν και άλλες, δευτερεύουσες λειτουργίες, άλλες φανερές και άλλες κρυφές, και αυτές διαπλέκονται με τις πρώτες. Το σχολείο, για παράδειγμα, πέρα από την εκπαιδευτική λειτουργία, περιορίζει χωρικά μια κοινωνική ομάδα για εφτά ώρες τη μέρα. Πώς θα μπορούσε να το πέτυχει αυτό δίχως τα κάγκελα μιας φυλακής; Το ψυχιατρείο, πέρα από τις θεραπείες που προσφέρει, παράλληλα περιορίζει, με εντολή γιατρού, μια ομάδα του πληθυσμού ως επικίνδυνη για το κοινωνικό σύνολο, ενώ συχνά την τιμωρεί παράλληλα. Το ψυχιατρικό άσυλο έχει τα «κελιά», τις περιφραγμένες αυλές, τους χώρους απομόνωσης και τις κλειδωμένες πόρτες της φυλακής· επίσης, τους διαδρόμους και τους χώρους ιατρικού εξοπλισμού ενός νοσοκομείου.

Η περιθωριοποίηση και ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορούν να αποτελέσουν όπλα της εξουσίας, οπότε να καταστήσουν τους διάφορους χώρους εγκλεισμού από χρήσιμους έως απαραίτητους. Μπορεί να δημιουργηθεί ένα ιδεολόγημα και ένα φόβητρο για μια τάχα επικίνδυνη κοινωνική ομάδα, ύστερα αυτό να γεννήσει μια «ανάγκη» για ένα νομικό πλαίσιο που να κρίνει παράνομη, επικίνδυνη, παρεκκλίνουσα ή τρελή τη συμπεριφορά της, ώστε πλέον να είναι δυνατό η συμπεριφορά αυτή να περιοριστεί ή να εξαλειφτεί. Για την αντιμετώπιση, τη διόρθωση, την εκμετάλλευση, τον περιορισμό όλης αυτής της γιγάντιας «ομπρέλας» συμπεριφορών χρησιμοποιήθηκε ποικιλία χώρων και μεθόδων από την εξουσία σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικά ιδρύματα για να διορθώσουν διαφορετικές παρεκκλίσεις ενώ η επιχειρούμενη γειτνίαση ανάμεσα σε δύο παρεκκλίσεις (με τη στέγαση τους σε ένα κοινό ίδρυμα), μέσα σε κάποια χρόνια θα μπορούσε να δημιουργήσει την εντύπωση της συγγένειας.

142

Συμπεράσματα

Οι διάφοροι χώροι εγκλεισμού δεν είναι εύκολο να χαρακτηριστούν ως καλοί ή κακοί· ένα μόρφωμα μπορεί να κριθεί ως προς την ποιότητα ή την αποτελεσματικότητά του, μόνο εφόσον έχει οριστεί ο σκοπός λειτουργίας και ίδρυσής του. Με τον τρόπο αυτό, δε θα μπορούσαμε να κρίνουμε τη φυλακή ως καλή ή κακή, εάν δεν είχαμε πρώτα διακρίνει το που στοχεύει. Εάν στοχεύει σε έναν ηθικό εξαγνισμό, στη δημιουργία προϋποθέσεων επανένταξης, στη βελτίωση της προσωπικότητας του κρατούμενου, τότε θα τη χαρακτηρίζαμε ως αποτυχημένη. Παρόλα αυτά, εάν στόχευε στην πειθάρχηση, τον περιορισμό και τη δημιουργία ενός περιθωρίου, ενός τύπου- ανθρώπου μη εντάξιμου ξανά στην κοινωνία, ίσως να μπορούσε να χαρακτηριστεί ως επιτυχημένη. Η περίκλειστη αρχιτεκτονική δεν συντελεί στην καταπίεση από μόνη της. Όπως, ο ανοιχτός, δημόσιος χώρος χρησιμοποιούνταν στα χρόνια του Μεσαίωνα ως τελεστής καταπίεσης μέσα από τη δημοσιότητα της τιμωρία, έτσι μπορεί και ένα κτίσμα είτε να χρησιμοποιηθεί ώστε να περιορίζει και να καταπιέζει. Είναι δυνατό να δοθούν στην αρχιτεκτονική στοιχεία, να προστεθούν ιδιότητες που θα την καταστήσουν δυσάρεστη, καταπιεστική, ελεγκτική. Ωστόσο, αυτό δε γίνεται να πραγματοποιηθεί χωρίς κάποιος να λάβει το ρόλο του καταπιεστή. Κάποιος θα πρέπει να έχει το ρόλο του δήμιου, του δεσμοφύλακα, εκείνου που θα κοιτάζει την κάμερα. Οπότε, ο χώρος δεν μπορεί να είναι από μόνος του απελευθερωτικός ή καταπιεστικός, καθώς τόσο η ελευθερία όσο και η καταπίεση, είναι διαδικασίες και πρακτικές. Σήμερα ζούμε υπό ένα καθεστώς συνεχούς παρακολούθησης· παράλληλα, βιώνουμε και την ίδια την αίσθηση της συνεχούς παρακολούθησης, όπως μπορεί να την οραματιζόταν ο Bentham με τη δημιουργία του Πανοπτικού. Η σημερινή συγκρότηση του ελέγχου, όμως, ξεπερνά το χώρο. Το γεγονός αυτό, καθιστά τις παλιές αντιστάσεις άχρηστες και τη δημιουργία νέων επιτακτική, μπροστά σε αυτόν τον έλεγχο, που καθώς είναι αποϋλικοποιημένος και διάχυτος, βρίσκεται παντού.

143

144

Βιβλιογραφία

• Michel Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, Πλέθρον, Αθήνα, 2011, σελ195 • Michel Foucault, Ο Μεγάλος Εγκλεισμός, Αθήνα 1999, Μαύρη Λίστα • Michel Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, Πλέθρον, Αθήνα, 2012 • Michel Foucault, Ιστορία της τρέλας, Ηριδανός, Αθήνα, 1964 • Michel Foucault, Ψυχική Αρρώστεια και Ψυχολογία, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1988 • Thomas A. Markus, Buildings and Power, Freedom and Control in the origin of Modern Building Types, Routledge, London and New York • Ι.Τριανταφυλλίδης, Η αρχιτεκτονική των φυλακών από πλευράς κοινωνικής, πολεοδομικής και κτιριολογικής, Δημοσιεύματα Εταιρείας Προστασίας Αποφυλακιζομένων Θεσσαλονίκης, 1964, σελ.72-73 • Gilles Deleuze, Η Κοινωνία του Ελέγχου, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, 2001 • Arjen Kleinherenbrink, Subject to control- An essay on capitalism and subjectivity in the work of Gilles Deleuze, Radboud University Nijmegen, Center for Contemporary European Philosophy, August, 2011 • W. Reebs, Φυλακές και αρχιτεκτονική, Αμηχανία, Αθήνα, 1988 • Erving Goffman , Asylums, Harmondsworth: Penguin Books, 1968 • Erving Goffman, Στίγμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001 • Jaques Derrida, Michel Foucault, Τρέλα και Φιλοσοφία, Ολκος, 2009

146

Βιβλιογραφία

• Μ. Αγγελάκη, Α. Κουρμουλάκη, Η αρχιτεκτονική των φυλακών ως μέρος του σωφρονιστικού συστήματος, Τεχνικά χρονικά, ΜάρτιοςΑπρίλιος 2008 • K. Bουρεκάς, Χ. Ελευθεριάδης , Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των φυλακών απομόνωσης, Διάλεξη σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π. • (https://akea2011.wordpress.com/2013/02/13/arhitektonikifilakonapomonosis/) • Ana Lucia Sabadell (μτφρ. Δ. Δημουλης) Νόμιμος βασανισμός, ποινικό σύστημα και διαφωτισμός, Τεύχος 69, ΟκτώβριοςΔεκέμβριος 1999 • (http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task= view&id=684&Itemid=29) • Παυλίδης Π., «Το Κοινωνικό Συμβόλαιο ως θεωρία του κοινωνικού γίγνεσθαι και ως ιδεώδες» ΟΥΤΟΠΙΑ, αρ.τεύχους 41, 2000 (http:// www.ilhs.tuc.gr/gr/koinonikosymvol.htm) • Α. Καραποστόλη, Ο δημόσιος και ιδιωτικός χώρος στον δυτικό πολιτισμό από την βιομηχανική πόλη μέχρι σήμερα, Θεσσαλονίκη, 2006 (https://www.academia.edu) • Δημήτρης Παπαλεξόπουλος, Κοινωνίες Πειθαρχίας- Κοινωνίες Ελέγχου, Λειτουργική πόλη- Πολλαπλή πόλη, Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Αθήνα, 2011 • Ανδριάνα Θεμέλη & Καράμπελας Γιώργος, Επιτηρούμενος χώρος: Από το Πανοπτικόν στον Κυβερνοχώρο, Διάλεξη της σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Μάρτης 2012 • A. Kουκουτσάκη, Κοινωνικός έλεγχος: Κοινωνιολογικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις των τιμωρητικών συστημάτων [πανεπιστημιακές σημειώσεις] (http://crimevssocialcontrol.blogspot.gr/2014/03/blog-post_2.html) • Τόλης Αποστολίδης & Κατερίνα Εξαμηλιώτου, Ετερο_τοπίες, Διάλεξη της σχολής Αρχιτεκτόνων Δημ. Παν/μιου Θράκης, Ιούλιος 2010 • Βεατρίκη Γαβριελάτου & Ελένη Γκλίνου, Ανοιχτή Φυλακή: μια χωροχρονική προσέγγιση, Ερευνητική εργασία της σχολής Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Σεπτέμβριος 2013

147

Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία

• Ν. Στεφανάτου, Λευκά Κελιά : ο συνειδητός σιωπηλός θάνατος του «Χώρου», The cricket, 2014, http://thecricket.gr/2014/11/ leuka_kelia/ • Ι. Κοκκινογέννης, Σωφρονιστικό δίκαιο και ποινική καταστολή : Η απόδραση από το Αλκατράζ http://curia.gr/sofronistiko-dikaio-kai-poiniki-katastoli-i-apodrasi-apo-to-alkatraz/ • http://www.alcatrazhistory.com/rock/rock.htm • THE HÔPITAL GÉNÉRAL, THE PARISIAN ELITES AND CROWN SOCIAL POLICY DURING THE REGIN OF LOUIS XIV http://fh.oxfordjournals.org/content/15/3/235.full.pdf • Φυλακή και εργοστάσιο http://bestimmung.blogspot. gr/2014/01/blog-post_16.html • Ποινική Καταστολή (Μέρος Α΄: Ορισμός και ιστορική αναδρομή) http://eagainst.com/articles/%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CF%84%C E%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%AE-%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%B1%CE%84-%CE%BF%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82-%CE%BA%CE%B1/ • Ποινική Καταστολή (Μέρος Β΄: Η ποινική καταστολή στον καπιταλισμό – συμπεράσματα) http://eagainst.com/articles/%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%C E%AE-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CF%84% CE%BF%CE%BB%CE%AE-%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%B2%CE%84-%CE%B7-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA/ • http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=684&Itemid=29 • A. Συκιώτου, Ιστολόγιο Εγκληματολογικών Επιστημών, Σημειώσεις σωφρονιστικής, http://sykiotou.blogspot. gr/2011/06/1.html • Α brief history of Mental Illness in Art http://blogs.scientificamerican.com/brainwaves/2013/05/23/a-brief-history-ofmental-illness-in-art-3/ • 15 Panopticon Designs http://www.overthinkingit. com/2014/04/01/15-panopticon-designs-need-now/ • https://www.boundless.com/world-history/textbooks/boundless-world-history-i-ancient-1600-textbook/the-middle-ages-in-europe-9/the-late-middle-ages-c-1301-1500-ce-47/ crime-and-punishment-180-13321/

148

Παραπομπές εικόνων

http://www.tortureexhibit.com/ http://imgkid.com/public-execution.shtml http://www.safran-arts.com/42day/art/art4mar/art0312.html http://www.bbc.co.uk/history/people/guy_fawkes http://madamepickwickartblog.com/2010/09/madness-altered-states-archeology-of-the-silence/ http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft9r29p2x5;chunk.id=0;doc.view=print http://madamepickwickartblog.com/2010/09/madness-altered-states-archeology-of-the-silence/ http://www.medicographia.com/2011/01/gunpowder-madness-and-hysteria-the-birth-of-neurology-in-france-vignettes-of-fivegreat-neurologists-who-made-history-at-the-salpetriere-hospital-inparis-jean-martin-charcot-1825-1893-pierre-m/ http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft9r29p2x5;chunk.id=0;doc.view=print http://www.nipmuc65.com/Comic-Cuties.htm http://en.wikipedia.org/wiki/Prussian_reforms http://en.wikipedia.org/wiki/Age_of_Enlightenment#mediaviewer/File:Encyclopedie_de_D%27Alembert_et_Diderot_-_Premiere_ Page_-_ENC_1-NA5.jpg http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1166812. r=Code+de+l%27H%C3%B4pital-g%C3%A9n%C3%A9ral+de+Paris%2C +ou+Recueil.langFR http://fr.wikipedia.org/wiki/Hospice_Saint-Louis#mediaviewer/ File:Caen_hopitalsaintlouis_chapelle.jpg http://www.lookandlearn.com/history-images/XB287090/ View-of-Hopital-Royal-de-La-Salpetriere?img=827&search=c18th&bool=phrase http://ahistoryofthepresentananthology.blogspot.gr/2013/04/ madness-and-civilization-history-of.html http://www.wallpaperist.com/wallpapers/Art/Execution-of-Robespierre.html http://www.123rf.com/photo_13772431_old-engraved-illustration-of-cotton-or-cotton-fiber-whitening-factory-with-many-workers-working-in-i.html http://commons.wikimedia.org/wiki/File:P1010310_Carte_de_ Paris_Vaugondy-1760_Salp%C3%A9tri%C3%A8re_avenue_Hopital_reductwk.JPG

149

Παραπομπές εικόνων

https://www.google.gr/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&ved=0CAMQjxw&url=http%3A%2F%2Fcommons.wikimedia. org%2Fwiki%2FFile%3AHarrow_alley%2C_Houndsditch_Wellcome_ L0000879.jpg&ei=tTb_VLWTKYn1apHNgZgD&psig=AFQjCNErud_ zX-naQRlrfYaHkStjEYuJ1w&ust=1426098226584319 http://www-personal.umich.edu/~rwbailey/Rulloff.html http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Prison,_Sing_Sing,_N.Y,_ from_Robert_N._Dennis_collection_of_stereoscopic_views.png http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sing_Sing_Prison._(Prisoners_going_to_work.),_from_Robert_N._Dennis_collection_of_stereoscopic_views_3.png http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sing_Sing_Prison._(Prisoners_going_to_work.),_from_Robert_N._Dennis_collection_of_stereoscopic_views_2.png http://www.overthinkingit.com/2014/04/01/15-panopticon-designs-need-now/ http://gallery.nen.gov.uk/asset68398_955-.html http://www.estherlederberg.com/X_Literature.html http://www.britannica.com/EBchecked/topic/389525/monitorial-system http://www.nbm.org/exhibitions-collections/exhibitions/architecture-of-authority.html http://thecricket.gr/2014/11/leuka_kelia/ https://akea2011.wordpress.com/2013/02/13/arhitektonikifilakonapomonosis/ http://www.goodreads.com/book/show/19499462-postscript-onthe-societies-of-control http://issuu.com/georgekarampelas/docs/lecture/23 http://richardross.net/architecture-of-authority-c8ac7 http://www.nytimes.com/2009/02/21/us/21cameras.html http://www.washingtonpost.com/posteverything/ wp/2014/12/30/google-got-it-wrong-the-open-office-trend-is-destroying-the-workplace/ http://www.sorgulamazamani.com/en/makale/toplum-ve-kultur/195/society-of-control/ http://www.sevenwholedays.org/2009/08/03/huxley-vs-orwell/ http://thefunambulist.net/2011/10/12/deleuze-foucault-and-thesociety-of-control/

150

151