Airbnb and short-term cities | The case of Koukaki by alexandra.giannopoulou

φοιτήτριες: Γιαννοπούλου Αλεξάνδρα Συμεών Έλλη Τσώλη Κωνσταντίνα

επιβλέπουσα καθηγήτρια: Κουτρολίκου Πέννυ ΕΜΠ | ΙΟΥΝΙΟΣ 2018

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ AIRBNB Α ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ 1 Λίγα λόγια για την Airbnb 2 H Airbnb ως πυλώνας της οικονομίας του διαμοιρασμού 3 Σύγχρονες τάσεις τουρισμού | ο τουρισμός του «τοπικού»

11 16 21

ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ AIRBNB Β ΤΟΤΗΣΑΣΤΙΚΟ 1 Ο μετασχηματισμός των σύγχρονων πόλεων και η διείσδυση της Airbnb 2 Θεωρητικές αναγνώσεις του gentrification 2.1 Οι σχολές της προσφοράς και της ζήτησης 2.2 Νέες μορφές/προσεγγίσεις της διαδικασίας του gentrification 2.3 Η έννοια του εκτοπισμού 3 Airbnb και διεθνές παράδειγμα 3.1 Αγορά ακινήτων, Airbnb και η δημιουργία του χάσματος γαιοπροσόδου (Rent Gap) 3.2 Τα φαινόμενα του εκτοπισμού και του gentrification υπό την επίδραση της Airbnb 3.3 Αντιστάσεις

30 32 35 39 41 45

ΜΕΛΕΤΗ ΣΤΟ ΚΟΥΚΑΚΙ Γ ΕΠΙΤΟΠΙΑ 1 Μεθοδολογία 2 Airbnb και ΑΘήνα 3 Γιατί στο Κουκάκι 4 Φυσιογνωμία της περιοχής 5 Airbnb στο Κουκάκι 6 Συμπεράσματα

51 53 57 60 66 80

Δ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Συνεργατική κατανάλωση ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 Συνεντεύξεις

99 103

Αντικείμενο μελέτης | Αφορμές, ερωτήματα και στόχοι Το ζήτημα της βραχυπρόθεσμης ενοικίασης ακινήτων για τουριστική αξιοποίηση, αποτελεί σήμερα ένα μάλλον κρίσιμο κοινωνικό-πολιτικό διακύβευμα, το οποίο έχει απασχολήσει σε τεράστιο βαθμό από το δημόσιο λόγο και τη σύγχρονη αρθρογραφία και ενημέρωση μέχρι τοπικές κυβερνήσεις και θεσμούς σαν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αμφιλεγόμενη αυτή συζήτηση οξύνεται ολοένα και περισσότερο με την πάροδο του χρόνου και έχει προεκτάσεις που αφορούν από το ζήτημα της νομοθεσίας μέχρι και τις πολιτικές για την κατοικία και το δημόσιο χώρο της πόλης, με την ευρύτερη έννοια. Όπως λοιπόν είναι μάλλον γνωστό, αυτή η αναδυόμενη οικονομική δραστηριότητα στο πεδίο του τουρισμού στην Ελλάδα -αλλά και στο εξωτερικό- ως επί το πλείστον συνοψίζεται στο «πρόσωπο» της πιο επιτυχημένης και επικερδούς εταιρίας τέτοιου τύπου, που δεν είναι άλλη από την Airbnb.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με αφετηρία τους προβληματισμούς γύρω από την έκρηξη αυτών των φαινομένων τα τελευταία χρόνια, επιχειρούμε να εξετάσουμε την ίδια τη δομή λειτουργίας της Airbnb, αλλά και τα αίτια που την μετέτρεψαν σε φαινόμενο εμβέλειας παγκόσμιου βεληνεκούς, σε συσχετισμό με την παρούσα κοινωνικό-οικονομική κατάσταση της κρίσης. Παράλληλα, η μελέτη αυτή έχει σκοπό να συμβάλλει σε μια κριτική ανάγνωση των μεταβολών που προκαλούνται στα σύγχρονα αστικά τοπία λόγω της Airbnb, που σχετίζονται με την επίδρασή της στις αγορές ακινήτων, την «αναβάθμιση» του δημόσιου χώρου, την επιρροή στις τοπικές κοινωνίες και τον εκτοπισμό των μόνιμων κατοίκων, φαινόμενα δηλαδή που υποδεικνύουν τάσεις gentrification. Φιλοδοξούμε

ΕΙΣΑΓΩΓΗ η προσπάθειά μας αυτή να μην αποτελέσει άλλη μια από τις πολλαπλές καταγραφές του φαινομένου, ούτε να περιοριστεί σε μια μονοσήμαντη ανάγνωση του από την σκοπιά των εκάστοτε νομοθετικών πλαισίων και κανονισμών. Αντίθετα, ελπίζουμε να συμβάλλει σε μια ουσιαστική συσχέτισή του με τις ευρύτερες πολιτικές του κράτους και του κεφαλαίου σε σχέση με το χώρο, αλλά και στην ανάγνωση των αντιφάσεων που δημιουργούνται, με σκοπό την ψηλάφηση ενδεχόμενων απαντήσεων. Μεθοδολογία προσέγγισης

Για το θέμα που απασχολεί την παρούσα εργασία, δυστυχώς οι πηγές στην ελληνική βιβλιογραφία περιορίζονται σε πληθώρα (μεν) άρθρων που δεν στοχεύουν (δε) στις ανάλογες εξειδικεύσεις. Γενικότερα, τόσο στην ελληνική όσο και στη ξένη βιβλιογραφία, η ενασχόληση με τα φαινόμενα που προκαλούνται από την Airbnb, αποκτά τα τελευταία χρόνια τα πρώτα «νωπά» σημάδια συστηματικής μελέτης, η οποία ανανεώνεται συνεχώς (κάτι που δυσχεραίνει τη συγγραφή του κειμένου και λαμβάνει αναγκαστικά κάποια όρια). Έτσι, για μια σφαιρική και όχι αποσπασματική τριβή με το ζήτημα, αξιοποιείται κυρίως η ξένη συνεισφορά στη βιβλιογραφία σε σχέση αφενός με την νέα τάση που επικρατεί στον τουρισμό μέσω αυτού του μοντέλου sharing economy, αλλά και μελέτες που έχουν διεξαχθεί διεθνώς (και ιδιαίτερα σε παραδείγματα όπως η Βαρκελώνη ή το Σαν Φρανσίσκο) για τα αποτελέσματα που επιφέρει η Airbnb στον αστικό ιστό των πόλεων. Για την εξυπηρέτηση των δικών μας προβληματισμών και την εξαγωγή συμπερασμάτων ή ακόμη και απλών ερωτημάτων προς μελλοντική συζήτηση και απάντηση, τα παραπάνω συσχετίζονται με τη βιβλιογραφία γύρω από το gentrification. Στο βαθμό που το ζήτημα της Airbnb επιδέχεται πολλών προεκτάσεων, η ισχύουσα νομοθεσία και οι τροπολογίες στο θεσμικό πλαίσιο εξετάζονται, ωστόσο δεν αποτελούν το επίκεντρο της μελέτης μας. Αφενός, τόσο η έκταση της παρούσας εργασίας όσο και οι στοχεύσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω δεν το επιτρέπουν, αφετέρου, ιδίως σε ότι αφορά το ελληνικό παράδειγμα, ο παράγοντας της νομοθεσίας βρίσκεται υπό συνεχή εξέλιξη. Τέλος, στο βαθμό που το σύνολο των ερευνών που μελετώνται - όπως και η δική μας προσπάθεια- αποτελούν πειραματικές πρώτες προσεγγίσεις του πρόσφατου αυτού και πρωτόγνωρου «προβλήματος», κρίθηκε όχι μόνο βοηθητική αλλά και αναγκαία η επιτόπια μελέτη και παρατήρηση ενός ελληνικού παραδείγματος, της περίπτωσης του Κουκακίου. Οι ακριβείς μεθοδολογικές επιλογές σε ότι αφορά την έρευνα πεδίου, αναλύονται σε ξεχωριστό μέρος. Η παρούσα εργασία λοιπόν δομείται από τέσσερα μέρη: Στο πρώτο μέρος, επιχειρείται η αναλυτική καταγραφή της δομής και του τρόπου λειτουργίας της Airbnb, μέσω της ηλεκτρονικής της πλατφόρμας. Προκειμένου να αποκτήσουμε μια συνολικότερη και περισσότερο εμπεριστατωμένη εικόνα των προεκτάσεων του φαινομένου, η ραγδαία ανάπτυξη και επιτυχημένη λειτουργία της Airbnb συσχετίζεται τόσο με τις νέες τάσεις που κυριαρχούν στο πεδίο του σύγχρονου τουρισμού που σχετίζονται με τον τουρισμό του «τοπικού» (local tourism) , όσο και με το οικονομικό μοντέλο του sharing economy («διαμοιραστική οικονομία») που σε μεγάλο βαθμό αναδείχθηκε μέσα στην συγκυρία της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης, τομέας στον οποίο η Airbnb αποτελεί έναν από τους βασικότερους «παίκτες».

Στο δεύτερο μέρος, η μελέτη στρέφεται στη ανάγνωση των θεωριών γύρω από το gentrification και τον εκτοπισμό. Λέμε θεωρίες και όχι θεωρία γιατί δεν μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη μιας μοναδικής συνολικής ανάλυσης για το gentrification στη βιβλιογραφία. Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, η μελέτη αυτής της διαδικασίας χαρακτηρίζεται από τις ιδιάζουσες συνθήκες κάθε περίπτωσης, κάθε γειτονιάς ή περιοχής, σε διαφορετικές πόλεις και ιστορικές συγκυρίες κάθε κοινωνικού σχηματισμού. Σε κάθε περίπτωση η παρούσα έρευνα δεν πρέπει να εκληφθεί σαν μια προσπάθεια ανάλυσης της αμφισημίας των ερμηνειών του φαινομένου του gentrification, καθώς θα ήταν ελλιπής. Οι διάφορες αναγνώσεις λοιπόν αξιοποιούνται ως θεωρητικά εργαλεία που εξυπηρετούν την ανάλυση ενός επίσης σύνθετου φαινομένου, όπως αυτό της Airbnb. Στο βαθμό λοιπόν που οι προβληματισμοί μας πηγάζουν από προϋπάρχουσες μελέτες στο διεθνές παράδειγμα, αλλά και από βιωματικές παρατηρήσεις που συσχετίζουν την Airbnb με τέτοια φαινόμενα, η βιβλιογραφική αυτή συνεισφορά οφείλει να αξιοποιηθεί και καθορίζει τελικά και τη δική μας μεθοδολογία για την εξαγωγή οποιουδήποτε συμπεράσματος. Στο τρίτο μέρος, παρουσιάζεται η δική μας επιτόπια μελέτη του φαινομένου στον ελλαδικό χώρο, στην περίπτωση του Κουκακίου. Για τη διεξαγωγή της έρευνας αξιοποιούνται μια σειρά από στοιχεία από τον ελληνικό τύπο, την ιστοσελίδα της Airbnb, διαδικτυακούς τόπους καταγραφής του φαινομένου, στατιστικά στοιχεία από την απογραφή της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής του 2011. Τέλος, εμπλουτίζεται κυρίως από τις δικές μας προσωπικές καταγραφές, από χάρτες και συνεντεύξεις με κατοίκους, εργαζόμενους και μεσίτες στην περιοχή. Η επιτόπια αυτή παρατήρηση σε συνδυασμό με τη διάρθρωση των προηγούμενων μερών που εισάγουν τις κύριες κατευθύνσεις της μελέτης θεωρούμε ότι μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας επιστημονικής περιοχής ικανής για να εξεταστούν οι προβληματισμοί μας, όσο βέβαια αναλογεί και στην έκταση της συγκεκριμένης εργασίας. Στο τέταρτο μέρος, διαμορφώνονται κάποια συμπεράσματα από το σύνολο της παραπάνω δουλειάς και κυρίως ενδεχόμενες σκέψεις και ερωτήματα (όχι πάντα απαντήσεις) για το πώς μπορεί κανείς σήμερα να προσεγγίσει το ζήτημα της εξάπλωσης αυτών των φαινομένων. Επαναπροσεγγίζονται δηλαδή τόσο οι συνολικές ή καθολικές στοχεύσεις πίσω από αυτό και οι μεταβολές που προκαλεί, ανατροφοδοτούμενες όμως από την εμπειρία ενός υπό μελέτη παραδείγματος, με σκοπό την ενδεχόμενη μελλοντική διάρθρωση ενός λόγου επαναδιεκδίκησης του χώρου προς το συμφέρον των πληττόμενων από αυτή τη διαδικασία. Τέλος, παρατίθεται ένα παράρτημα στο τέλος της εργασίας με μέρος του υλικού των συνεντεύξεων που συλλέχθηκαν κατά τη εκπόνηση της έρευνας πεδίου. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις Το φαινόμενο του gentrification, αποδίδεται στην ελληνική βιβλιογραφία συνήθως με τον όρο «εξευγενισμός». Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται μόνο η αγγλική ονομασία του όρου, καθώς θεωρούμε πως ο όρος στην ελληνική του απόδοση αφαιρεί από το σημαινόμενο την βιαιότητα των χώρο-κοινωνικών μεταβολών που σχετίζονται με τη διαδικασία, και αποδίδει με έναν τρόπο μόνο την έννοια της «αισθητικής» αναβάθμισης ενός τόπου. Κατά την Αλεξανδρή, της οποίας η προσφορά στην ελληνική βιβλιογραφία για το gentrification κρίθηκε καθοριστική για την

ΕΙΣΑΓΩΓΗ παρούσα μελέτη, ο όρος «αποτελείται από τρία συνθετικά (εξ+ευγενής+κατάληξη), ωστόσο το δεύτερο συνθετικό εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε παρανόηση. Στη διαδικασία του gentrification, τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ευγενικό, ούτε ο ήχος της λέξης μπορεί να παραπέμπει στο ‘ευγενικό’, εκτός αν χρησιμοποιείται με ειρωνικό τόνο. Το gentrification αποτελεί βίαιη διαδικασία χωρικής αλλαγής και κοινωνικής αναδιάρθρωσης διεκδικούμενων περιοχών και στη βάση του ενυπάρχει ο κοινωνικός έλεγχος, η οικολογία του φόβου, η χωρική και η κοινωνική αδικία.» Ο όρος sharing economy, στα ελληνικά αποδίδεται με δύο τρόπους: «συνεργατική» οικονομία και «διαμοιραστική» οικονομία. Επειδή η χρήση του όρου αποτελεί πρόσφατη έννοια στην ξενόγλωσση αλλά και την ελληνική βιβλιογραφία, επιλέγουμε τη χρήση κυρίως της ξένης ορολογίας. Ωστόσο, στα ελληνικά προτιμάται η έννοια της «διαμοιραστικής» οικονομίας, σε σχέση με τη «συνεργατική», καθώς η τελευταία αφαιρεί από τις κυρίαρχες μορφές έκφρασης του sharing economy την έννοια της καπιταλιστικής συσσώρευσης κεφαλαίου και την άντλησης υπεραξίας, εξισώνοντάς τη με σύγχρονα εναλλακτικά εγχειρήματα οικονομικής οργάνωσης με αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα. Η έννοια «συνεργατική» χρησιμοποιείται λοιπόν για τη περιγραφή της «συνεργατικής κατανάλωσης» (collaborative consumption), ως η πλησιέστερη απόδοση του όρου στα ελληνικά. Τέλος, οι μεταφράσεις από την ξένη βιβλιογραφία γίνονται από τις ίδιες. 8

Λίγα λόγια για την Airbnb

Ι) τι είναι η Airbnb;

Α Ν Α ΛΥ Τ Ι Κ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ AIRBNB

Πρόκειται για μια ηλεκτρονική πλατφόρμα ενοικίασης καταλυμάτων, που τα τελευταία χρόνια έχει αποτελέσει φαινόμενο ευρέως γνωστό λόγω της ραγδαίας αύξησης της δημοτικότητάς του σε όλο τον κόσμο. Η Airbnb ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2008 από «δύο σχεδιαστές που είχαν ανάγκη χρήματα για το ενοίκιο και διαθέσιμο χώρο, και τρεις ταξιδιώτες που έψαχναν οικονομική διαμονή» (How Airbnb Works, Airbnb Citizen). Από την αρχή της λειτουργίας της μέχρι και σήμερα στην Airbnb διατίθενται παραπάνω από 3 εκατομμύρια καταχωρήσεις καταλυμάτων προς βραχυπρόθεσμη τουριστική ενοικίαση, σε περισσότερες από 191 χώρες και 65.000 πόλεις. Η παρουσία της πλέον στο πεδίο του τουρισμού είναι τόσο καθοριστική ώστε να εκδίδει ακόμη και δικούς της τουριστικούς οδηγούς, και η επιχειρηματική της δραστηριότητα τέτοια ώστε να συναγωνίζεται τις μεγαλύτερες πολυεθνικές της τουριστικής βιομηχανίας όπως η Hilton, ή το InterContinental Hotel Group.

ΜΕΡΟΣ Α’ Ξεκινώντας, κρίνεται σκόπιμη για την πορεία της έρευνας η αναλυτική παρουσίαση των βασικών αρχών που διέπουν την Airbnb, έτσι όπως εντοπίζονται στην «καρδιά» αυτής της διαδικασίας, που δεν είναι άλλη από την ηλεκτρονική της πλατφόρμα. ΙΙ) η ηλεκτρονική πλατφόρμα Η καινοτόμος επιχειρηματική σύλληψη της Airbnb βασίζεται κυρίως στην ιδέα της εκμετάλλευσης των κενών- αναξιοποίητων ακινήτων και χώρων για τουριστική αξιοποίηση, στηριζόμενη στο μοντέλο της οικονομίας του διαμοιρασμού (sharing economy). Η εταιρία αυτή καθεαυτή δηλαδή δεν επενδύει, ούτε αναλαμβάνει το αντίστοιχο ρίσκο, αλλά μετακυλύει αυτή τη διαδικασία στους χρήστες μιας ηλεκτρονικής πλατφόρμας. Η ίδια η Airbnb παρέχει επί της ουσίας μόνο την πλατφόρμα μέσω της οποίας ιδιοκτήτες μπορούν να παρέχουν προς ενοικίαση σε επισκέπτεςτουρίστες τα ακίνητά τους, υπηρεσία για την οποία χρεώνει και τους δύο με ένα ποσοστό, της τάξης του 10-15%. Στη διαδικασία αυτή θα υπάρξει εκτενέστερη αναφορά παρακάτω.

Μέσω της Airbnb λοιπόν, η αξιοποίηση ενός τέτοιου χώρου μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση του εισοδήματος. Από την άλλη, πρόκειται και για έναν εύκολο τρόπο για έναν ταξιδιώτη- τουρίστα να ενοικιάσει ένα κατάλυμα -μέσα από μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία επιλογών- στον τόπο που θέλει να επισκεφθεί, οικονομικά και εναλλακτικά σε σχέση με τις παραδοσιακές επιλογές της τουριστικής βιομηχανίας. Η ηλεκτρονική πλατφόρμα της Airbnb είναι ο χώρος συγκέντρωσης των καταχωρήσεων, στον οποίο διατίθεται και ένα “έξυπνο” σύστημα ανταλλαγής μηνυμάτων μεταξύ οικοδεσποτών και επισκεπτών, ώστε να επικοινωνούν και να σχεδιάζουν με ακρίβεια και ασφάλεια τις συναλλαγές τους. Η Airbnb όμως είναι κάτι περισσότερο από μια απλή ηλεκτρονική πλατφόρμα. ΙΙΙ) Airbnb κοινότητα «Κάθε κοινότητα έχει αρχές, και η Airbnb δε διαφέρει καθόλου. Οι αρχές μας σχεδιάζονται για να βοηθήσουν την κοινότητά μας να είναι πιο ασφαλής και τους χρήστες μας να ταξιδεύουν και να φιλοξενούν με περισσότερη αυτοπεποίθηση.» (How Airbnb Works, Airbnb Citizen) Τα πρότυπα και οι αρχές αυτής της «κοινότητας» υπάρχουν και δημοσιοποιούνται προκειμένου να αποτελέσουν την παγκόσμια βάση λειτουργίας της, στην οποία καθοδηγείται η συμπεριφορά των χρηστών. Κατά την Airbnb, οι αρχές αυτές μάλιστα δεν είναι προδιαγεγραμμένες, αλλά αναθεωρούνται στη βάση της διάδρασης με τους χρήστες της. Τα πέντε πρότυπα- αρχές για τη κοινότητα της Airbnb είναι: προστασία, ασφάλεια, δικαιοσύνη, αυθεντικότητα, αξιοπιστία. Η περισσότερη σημασία και κεντρικότητα αποδίδεται στη διαφύλαξη του χαρακτήρα της κοινότητας, μέσω κάποιων κανόνων συμπεριφοράς. Αυτοί έχουν στόχο να μην μετατρέπουν τις συναλλαγές μεταξύ αγνώστων σε ανασφαλείς, αλλά αντίθετα, αυτές να είναι μέρος μιας περιπέτειας, στην οποία κανείς δεν τίθεται σε κίν-

Λίγα λόγια για την Airbnb δυνο, ούτε παραβιάζεται η έννοια της ιδιωτικότητας. Αντίστοιχα, επισημαίνεται η αναγκαιότητα της πολυμορφίας και της διαφοράς, ως συνεκτικό στοιχείο αυτής της κοινότητας, στην οποία για παράδειγμα διακηρυκτικά δεν αφήνεται περιθώριο έκφρασης ρατσιστικών ή σεξιστικών συμπεριφορών. Τέλος, οι έννοιες της ειλικρινούς συμπεριφοράς και της εμπειρίας έχουν εξίσου κεντρικό ρόλο στη φιλοσοφία της Αirbnb. Αυτές σχετίζονται τόσο με την αξιοπιστία και την τήρηση των δεσμεύσεων των χρηστών μεταξύ τους, όσο όμως και με την κουλτούρα του να μοιράζονται τα άτομα τα σπίτια τους (home sharing), που αντιλαμβάνεται την καταχώρηση όχι απλά ως οικονομική συναλλαγή αλλά ως μέρος της φιλοσοφίας του «ανήκειν». Για την κοινότητα της Airbnb αυτό το σημείο είναι κεντρικής σημασίας. «Το σπίτι δεν είναι απλά το μέρος όπου μένουμε — είναι ένας χώρος στον οποίο είμαστε ευπρόσδεκτοι και όπου μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας χωρίς κανένα πρόβλημα. Στην Airbnb, πιστεύουμε ότι πρέπει να νιώθετε σαν στο σπίτι σας σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου και αν βρίσκεστε.» (Airbnb)

Συνεπώς το όλο εγχείρημα χαρακτηρίζεται από μια «απλότητα» και μια ευκολία στη φιλοξενία. Μπορεί ο καθένας να μοιραστεί το χώρο του με τον καθένα από τους εκατομμύρια χρήστες, ανεξάρτητα από το είδος του σπιτιού ή του διαμερίσματος, και μέσω αυτής της διαδικασίας στην οποία έχει πλήρη έλεγχο, να κερδοφορήσει. Η Airbnb δεν είναι μόνο εκείνο το μέσο, αλλά είναι και το δίκτυο ή η κοινότητα που θα παρέχει εξυπηρέτηση και βοήθεια στους χρήστες. Στο πλαίσιο αυτό η Airbnb συμβουλεύει τους οικοδεσπότες σχετικά με κάποια πρότυπα φιλοξενίας, δηλαδή προτάσεις που βοηθούν τους χρήστες να έχουν τέλειες αξιολογήσεις. Επί της ουσίας, αφορά τα κύρια σκέλη γύρω από τα οποία θα κριθεί ένας οικοδεσπότης μέσω του συστήματος αξιολόγησης για την τουριστική εμπειρία που προσέφερε το κατάλυμά του, δηλαδή συμβουλές σχετικά με την καθαριότητα, την εμπειρία που προσφέρεται στον ταξιδιώτη, την τιμή, τις παροχές του καταλύματος, την επικοινωνία (ακρίβεια, ταχύτητα), την αφοσίωση στον επισκέπτη και πολλά άλλα. Παράλληλα όμως αυτή η «απλότητα» δεν παύει να είναι αξιόπιστη. Το όλο εγχείρημα της Airbnb και η αξιοπιστία του θεμελιώνεται στο σύστημα των αναλυτικών προφίλ (επισκεπτών και οικοδεσποτών) και των επιβεβαιωμένων κριτικών. Αυτό επιτρέπει τη γνωριμία και την επικοινωνία των χρηστών, που σε συνδυασμό με τη δυνατότητα που υπάρχει πάντα

ΜΕΡΟΣ Α’ για επίσημη ταυτοποίηση μέσω εγγράφων, επιχειρεί να μετατρέψει τη γνωριμία με το άγνωστο και το ξένο σε μια μοναδική και ενθουσιώδη διαδικασία. Τα «ζεστά» και φιλόξενα σπίτια που διατηρούν την αίσθηση της ασφάλειας και της ιδιωτικότητας είναι λοιπόν το βασικό συστατικό των νοικοκυριών. Στηριζόμενη στις νέες τεχνολογικές παροχές, η Airbnb επιχειρεί να προάγει την έννοια της οικιακής ασφάλειας αλλά και ενός συνολικού τρόπου οργάνωσης της καθημερινής ζωής. «Στην Airbnb, φανταζόμαστε ένα μέλλον από έξυπνα σπίτια που είναι έτσι «καλωδιωμένα» ώστε να μας προστατεύουν, να μας παρέχουν άνεση και να βελτιώνουν την ποιότητα της ζωής μας.» (Βοηθάμε τους οικοδεσπότες να αποκτήσουν πιο ασφαλή σπίτια, Airbnb) ΙV) Airbnb citizen Αποτελεί μια ξεχωριστή ενότητα της ηλεκτρονικής πλατφόρμας που συγκροτεί την καμπάνια προώθησης της Airbnb σε σχέση με την υποστήριξη της ενισχυτικής της δράσης προς τις πόλεις, τις κοινότητες και τους πολίτες.

«To Airbnb Citizen είναι ένα ζωντανό, διεθνές κίνημα εξοπλισμένο με εργαλεία για την κατανόηση και την υποστήριξη -από τις ιστορίες των οικοδεσποτών μας μέχρι ιδέες από κορυφαίους στοχαστές- ειδήσεων σχετικά με το καθεστώς του home sharing, και τρόπους για δράση προκειμένου να κάνουμε το «ανήκοντας παντού» μια λύση διαθέσιμη οπουδήποτε.» (About Airbnb, Advancing home sharing as a solution, Airbnb Citizen) Αυτή η κοινότητα της Airbnb στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω, δεν μπορεί παρά να απαρτίζεται και από άτομα, στα οποία η προσφορά της φαίνεται να είναι σημαντική για την προώθηση των στόχων. Η βασική συνεισφορά λοιπόν εντοπίζεται σε τέσσερα σημεία. Πρώτον, η δημιουργία οικονομικών ευκαιριών μέσω του home sharing, παρέχει ένα έξτρα εισόδημα στις οικογένειες της μεσαίας τάξης που χτυπήθηκαν από τη μεγάλη ύφεση, σε ηλικιωμένους που ζουν με μειωμένα εισοδήματα και σε αναδυόμενες τάξεις μερικούς απασχόλησης ή ελεύθερους επαγγελματίες. Δεύτερον, η επένδυση στις πόλεις. Εν μέσω της τεράστιας οικονομικής κρίσης και του αποτυπώματος της στις πόλεις, οι οικοδεσπότες της Airbnb αποφέρουν νέα εισοδήματα, μέσω του εμπορίου, του τουρισμού και της φορολογίας, και διαδίδουν την οικονομική δραστηριότητα έξω από τα στενά όρια των παραδοσιακών τουριστικών περιοχών. Κατά την Airbnb, oι υποβαθμισμένες γειτονιές είναι ένα από τα ταχύτερα αναπτυσσόμενα μέρη της κοινότητας. Τρίτο, ενίσχυση μικρών επιχειρήσεων, η οποία συμπεριλαμβάνεται στην αυθεντικότητα των εμπειριών των επισκεπτών της Airbnb, καθώς οι οικοδεσπότες τους παραπέμπουν σε τοπικά μαγαζιά και εστιατόρια (σύμφωνα με την πλατφόρμα της Airbnb, 6 στους 10 επισκέπτες διεθνώς ακολουθούν συμβουλές των host για τοπικά μαγαζιά). Τέταρτο, η Airbnb αντανακλά τις νέες προτεραιότητες της εποχής. Αποτελεί μια επιχείρηση που ανταποκρίνεται στην κλιματική αλλαγή και στη σκέψη περί βιωσιμότητας, μιας και επαναχρησιμοποιεί υπάρχοντες πόρους. Η ραγδαία ανάπτυξη του φαινομένου Airbnb και η μετέπειτα γέννηση μιας σειράς αντιπαραθέσεων σε σχέση με τον κοινωνικό-οικονομικό της αντίκτυπο αλλά και τις νομικές προεκτάσεις σε σχέση κυρίως με τη φορολόγηση της δραστηριότητας, λει-

Λίγα λόγια για την Airbnb

τούργησαν καταλυτικά στην ενίσχυση της παραπάνω λογικής. (Arias Sans, Quaglieri Domínguez, 2016) Έτσι, η Airbnb έκανε μια «δέσμευση» στις πόλεις όπου δραστηριοποιείται, προκειμένου όπως ισχυρίζεται να τις ισχυροποιήσει και να στηρίξει το ‘δικαίωμα’ των ανθρώπων να μοιράζονται τα σπίτια τους. Στη λογική αυτή δεσμεύτηκε: • να προσαρμόζει την πολιτική της σε κάθε πόλη αυτοτελώς ανάλογα με τη φορολογία. Στις περιοχές που σέβονται το δικαίωμα του home sharing, η Airbnb θα διασφαλίσει ότι πληρώνει το μερίδιο της στους φόρους, ενώ διατηρεί τη δέσμευση της στην προστασία της κατοικίας των host και των guest, ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε πόλης. • να χτίσει μια ανοιχτή και διαφανή κοινότητα. Η Airbnb θα παρέχει αυτές τις πληροφορίες σε σχέση τόσο με τους οικοδεσπότες όσο και τους φιλοξενούμενους στις πόλεις, για να βοηθήσει τις τοπικές αρχές να αναπτύξουν home sharing πολιτικές. Σε ετήσια βάση, αναρτώνται αναφορές (home sharing activity reports) σε πόλεις με σημαντική παρουσία της Airbnb. • να προωθήσει το υπεύθυνο home sharing ενδυναμώνοντας τις πόλεις.H Airbnb θα αναλαμβάνει να εκπαιδεύει τους οικοδεσπότες και τους επισκέπτες- ταξιδιώτες της για τις ανάγκες και τους κανόνες του home sharing. Όπου αναδεικνύεται ζήτημα μείωσης στη διαθεσιμότητα μόνιμης κατοικίας, η Airbnb δηλώνει πως σκοπεύει να περιορίσει το αντίκτυπο των βραχυπρόθεσμων μισθώσεων στη μόνιμη κατοικία. Τέλος, ενισχυτικά σε όλα τα παραπάνω η Airbnb έχει ξεκινήσει καμπάνιες προώθησης της κοινωνικής της προσφοράς στις κοινότητες, με ενέργειες όπως ο εθελοντισμός, τα “ανοιχτά σπίτια” (open homes), και η ανταπόκριση της εταιρίας σε καταστροφές (φυσικές καταστροφές, όπως τυφώνες στις ΗΠΑ), και γενικά μια σειρά πολιτικών give back, δηλαδή επιστροφής και προσφοράς στην κοινότητα και τις τοπικές κοινωνίες.

ΜΕΡΟΣ Α’

Η Airbnb ως πυλώνας της οικονομίας του διαμοιρασμού

Η Airbnb λειτουργεί στη βάση του οικονομικού μοντέλου «sharing economy», όρος που στα ελληνικά αποδίδεται ως «οικονομία του διαμοιρασμού». Κατά τον ορισμό που έδωσε η R. Botsman (2015), πρόκειται για ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται στον διαμοιρασμό κεφαλαίου ή υπηρεσιών χαμηλής χρήσης, άμεσα και ευθέως από ξεχωριστά άτομα, δωρεάν ή με τη χρέωση κάποιων τελών. Το sharing economy ελκύει από μεγάλους επενδυτές και start-up επιχειρήσεις μέχρι απλούς χρήστες– ιδιώτες και αγγίζει τόσο τον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο τομέα, χωρίς να αφήνει απ’ έξω την τουριστική βιομηχανία, που αποτελεί και το αντικείμενο ενδιαφέροντος μας στη συγκεκριμένη εργασία. Στη βάση της ύπαρξης του sharing economy βρίσκεται το διαδίκτυο, μιας και οι συναλλαγές πραγματοποιούνται κατά βάσει σε ψηφιακές πλατφόρμες εταιρειών, ενώ ενδεικτικά ο sharing economy τομέας παγκοσμίως εκτιμάται ότι θα αξίζει 335 δις $ μέχρι το 2025 (Ο’Regan και Choe, 2017). Peer to peer ενοικίαση 16

Επειδή η συναλλαγή πραγματοποιείται μεταξύ «όμοιων» ατόμων και όχι με τον τυπικό τρόπο ανάμεσα σε παραγωγό και καταναλωτή, το sharing economy συνδέεται άμεσα με τη λογική του «peer to peer», δηλαδή «ομότιμος προς ομότιμο». Σε αυτή τη μορφή συναλλαγών, οι ρόλοι καταναλωτή και παραγωγού εναλλάσσονται και μπορεί ανά πάσα στιγμή το άτομο να επιτελεί και τους δύο.1 Πιο ειδικό τομέα και κομμάτι της οικονομίας του διαμοιρασμού αποτελεί η «peer to peer ενοικίαση» στον οποίο εντάσσεται και η Airbnb ως ένας από τους «καλύτερους παίκτες στον τομέα» (Batty, Arcaute, Zahng και Shabrina, 2017). Συγκεκριμένα, η peer to peer ενοικίαση αναφέρεται σε μια διαδικασία κατά την οποία οι χρήστες χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως μια πλατφόρμα διαμοιρασμού και ανταλλαγής, προτού γίνει η «μετάφραση» των συναλλαγών στον πραγματικό κόσμο. Αυτό που αποτελεί το αντικείμενο της ανταλλαγής είναι κομμάτια περιουσίας (ακινήτων) που –τουλάχιστον σε μια πρώτη φάση προώθησης τέτοιου τύπου πλατφορμών- βρίσκονται σε σχετική κατάσταση «αδράνειας» και περιορισμένης χρήσης από τους ιδιοκτήτες. Δωμάτια ή ολόκληρα σπίτια- διαμερίσματα γίνονται εδώ το αντικείμενο του διαμοιρασμού δίνοντας επιπλέον εισόδημα στους οικοδεσπότες και αυθεντικές τοπικές εμπειρίες στους επισκέπτες σε χαμηλό κόστος. Την ίδια στιγμή η αδρανής περιουσία αποκτά χρηστικότητα και παράγει υπεραξία, ενώ προφανώς η εκάστοτε εταιρεία που «ενορχηστρώνει» τον διαμοιρασμό αντλεί κέρδη. Στο φόντο της βιομηχανίας της φιλοξενίας- διαμονής, η peer-to-peer ενοικίαση αποτελεί την αντίπερα όχθη του ξενοδοχειακού τομέα. Για πολλούς, γίνεται αντι1Όπως αναδιατυπώνουν οι Stors και Kagermeier (2017), μέσω του sharing economy και της peer to peer συναλλαγής δημιουργείται το υβρίδιο του «prosumer» (producer – παραγωγός, consumer – καταναλωτής).

H Αirbnb ως πυλώνας της οικονομίας του διαμοιρασμού ληπτός ένας διαχωρισμός μεταξύ «επίσημου» και «ανεπίσημου», με τα ξενοδοχεία προφανώς να έχουν τον ρόλο του επίσημου, όντας εδραιωμένα στα αστικά κέντρα, και με τη βασική διαφορά στην οικονομική δομή ότι τους ασκείται κρατικός έλεγχος: οφείλουν να προβαίνουν σε διαρκείς γραφειοκρατικές διαδικασίες και να τηρούν αυστηρούς νόμους και κανονισμούς (άδειες, υγειονομικοί κανόνες, πυρασφάλειες, πολεοδομικές ζώνες κλπ) ενώ προφανώς φορολογούνται. Από την άλλη, η peer to peer ενοικίαση και συγκεκριμένα η Airbnb αντιμετωπίζεται ως ανεπίσημη, καθώς δεν της ασκείται άμεσα κανένας κρατικός έλεγχος ή αυτός περιορίζεται στο κομμάτι της φορολογίας. Από πολλούς χαρακτηρίζεται ακόμα και παράνομη ή πειραματική, ενώ άλλοι της προσδίδουν τον τίτλο «ο ανεπίσημος τουριστικός τομέας» (Batty, Arcaute, Zahng και Shabrina, 2017). Η ίδια προστατεύει την οικονομική της λειτουργία και την κερδοφορία της στηρίζοντας ότι πρέπει να εξαιρείται από κανονισμούς που αφορούν ξενοδοχεία, μιας και λειτουργεί στη βάση του μοντέλου της οικονομίας του διαμοιρασμού. Airbnb και sharing economy

Η Αirbnb είναι η πρώτη sharing economy πλατφόρμα που έχει διεισδύσει τόσο έντονα στον τομέα της διαμονής και μετασχηματίζει τη βιομηχανία του τουρισμού στο σύνολο της - θεωρείται το success story του sharing economy. Χρησιμοποιεί προφίλ χρηστών, λογισμικό και αλγορίθμους στην πλατφόρμα της προκειμένου να ελέγξει τί διαμοιράζεται, με ποιούς και για ποιούς σκοπούς και στηρίζεται στη βάση του ότι όσοι περισσότεροι χρήστες συμμετέχουν στην Airbnb τόσο πιο χρήσιμη και

ΜΕΡΟΣ Α’ επικερδής γίνεται ως μέσο στην παραγωγή εσόδων. Καθώς αποτελεί κερδοσκοπική εταιρεία, χρεώνει τους hosts μια προκαθορισμένη 3% προμήθεια και τους ταξιδιώτες ένα πρόσθετο 6-12% (ανάλογα με την τιμή κράτησης και την περιοχή- πόλη όπου πραγματοποιείται η ενοικίαση). Ενδεικτικά, αξίζει να αναφέρουμε ότι στο διάστημα 2008- 2015 νοίκιασαν μέσω της Airbnb περισσότερα από 40 εκατομμύρια άτομα, ενώ η αξία της το 2016 άγγιξε τα 30 δις $ (Ο’Regan και Choe, 2017). Λειτουργώντας στη βάση της peer to peer λογικής που αναφέραμε, η Airbnb δε θα μπορούσε παρά να δομείται πάνω στις αρχές της ισότητας και της αντι-ιεραρχίας. Οι ρόλοι εξομοιώνονται και δυνητικά ο καθένας γίνεται αυτός που προσφέρει την υπηρεσία ή ο πελάτης, ο χρήστης ή ο προμηθευτής, στο πλαίσιο που η ρευστότητα των κοινωνικών σχέσεων γίνεται ακριβώς το αντικείμενο του μάρκετινγκ και της ανταλλαγής. Collaborative Consumption

Η νοοτροπία πίσω από το οικονομικό μοντέλο του sharing economy μπορεί να συνοψιστεί στη θεώρηση ότι «η προσβασιμότητα στο κεφάλαιο είναι σαφώς σημαντικότερη από την ίδια την ιδιοκτησία». Το 2010 οι Botsman και Rogers ορίζουν την έννοια της Συνεργατικής Κατανάλωσης (Collaborative Consumption) ως ένα σύστημα που καθιστά δυνατή την πρόσβαση στο κεφάλαιο. Θεωρούμε αναγκαίο να γίνει μια ανάγνωση στην έννοια της Συνεργατικής Κατανάλωσης, καθώς αποτελεί ιδεολογική «ομπρέλα» του sharing economy ενώ εντοπίζουμε ένα μεγάλο πεδίο ιδεολογικής σύγκλισης με την ίδια την Airbnb, όπως και η ίδια στοιχειοθετεί την κουλτούρα της στο airbnb-citizen, που περιγράφηκε προηγουμένως. Το σύστημα της Συνεργατικής Κατανάλωσης 2 συνοψίζεται στα εξής: Πρώτον, στην προσφορά προϊόντων (προσφέρονται περισσότερα προϊόντα προς διαμοιρασμό, μεγιστοποιώντας τη χρηστικότητα τους), δεύτερον την ανακατανομή της αγοράς (ανακατανέμονται ήδη ιδιόκτητα αγαθά) και τρίτον, την ύπαρξη ενός συνεργατικού lifestyle (διαμοιρασμός και ανταλλαγή για τη δημιουργία κοινωνικής συνοχής). Όπως οι Botsman και Rogers γράφουν στο «μανιφέστο» του sharing economy “What’s Mine Is Yours”, η Συνεργατική Κατανάλωση «δημιουργεί ένα σύστημα που μας φέρνει πιο κοντά σε έναν πιο υποφερτό κόσμο». Νοοτροπία Sharing Economy Το sharing economy εισάγει ένα νέο οικονομικό μοντέλο οργάνωσης της αγοράς, που συνοδεύεται και από τις αντίστοιχες κοινωνικές συμπεριφορές και σχέσεις, προτείνοντας ένα νέο μοτίβο αστικού τρόπου ζωής στη βάση των αρχών της Συνεργατικής Κατανάλωσης. Γεννάται εδώ το ερώτημα του κατά πόσο μέσω της «εναλλακτικής» οικονομίας του διαμοιρασμού αμφισβητούνται επί της ουσίας ή φαινομενικά οι βασικοί κανόνες της νεοφιλελεύθερης αγοράς. Η οικονομική κρίση του 2008 και οι πολιτικές λιτότητας που την ακολούθησαν διεθνώς την τελευταία δεκαετία, από τη μία έφεραν μια σειρά οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών: χάθηκαν θέσεις εργασίας, οι μισθοί συρρικνώθηκαν και οι αγορές ακινήτων απονεκρώθηκαν. Από την άλλη, δημιούργησαν την αναγκαιότητα διαμόρφωσης και εφαρμογής νέων τεχνολογιών και πρακτικών, όπως οι start-up 2Για περαιτέρω επεξήγηση στις αρχές της Συνεργατικής Κατανάλωσης, βλ. Παράρτημα 1.

H Αirbnb ως πυλώνας της οικονομίας του διαμοιρασμού

επιχειρήσεις και το sharing economy, ως μια εναλλακτική δίοδος για την κερδοφορία του κεφαλαίου και το ξεπέρασμα της κρίσης του. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η sharing economy έχει εκτιναχθεί στα χρόνια μετά το ξέσπασμα της κρίση. Η Airbnb για παράδειγμα ιδρύθηκε το 2008 αλλά έγινε δημοφιλής μετά το τέλος της κρίσης στις ΗΠΑ, ενώ το 2011 προέκτεινε τις λειτουργίες της κατά 126%, τη χρονιά δηλαδή που η οικονομία των ΗΠΑ άρχισε να αναπτύσσεται ξανά μετά την κρίση (Rossi, 2017). Πρόκειται για ένα νέο πεδίο εμπορευματοποίησης που προάγει ότι τα πάντα, υλικά και άυλα, προϊόντα ή υπηρεσίες, διαμερίσματα και εμπειρίες στην περίπτωση μας, μπορούν να μοιράζονται μέσω του διαδικτύου και να παράγουν υπεραξία. Στη διαδικασία αυτή και στον πυρήνα της οικονομίας του διαμοιρασμού, αναγνωρίζουμε ως δομικό χαρακτηριστικό αυτό που ορίστηκε πριν τρεις δεκαετίες ως «financialization» για να περιγράψει τον σύγχρονο καπιταλισμό, όταν αυτός στράφηκε στη νεοφιλελεύθερη οργάνωσή του. Όπως ο Rossi (2017) αναδιατυπώνει, πρόκειται για ένα καθεστώς συσσώρευσης κεφαλαίου που βασίζεται στην άντληση κερδών από οικονομικές δραστηριότητες και όχι από επένδυση προϊόντων. Την ίδια στιγμή εντοπίζεται και αναπαράγεται στο συγκεκριμένο «καθεστώς» ένα ιδεολογικό μοτίβο που διαπερνά όλο και περισσότερες πτυχές της καθημερινής ζωής, από τη στέγαση μέχρι την κατανάλωση, ενώ προωθείται η ιδέα ότι ο κάτοικος ανά πάσα στιγμή μπορεί να γίνει επιχειρηματίας. Συνεπώς, όλοι αναμένεται να έχουν κέρδος από ιδιοκτησίες με έναν επιχειρηματικό τρόπο, μια κατάσταση που μπορεί να περιγραφεί ως «επιχειρηματοποίηση του εαυτού», όπως αναφέρει ο Ugo Rossi αναδιατυπώνοντας έννοιες που έχει εισάγει ο Φουκώ. Σε μια ακραία μορφή του, το financialization μπορεί να γίνει αυτό που ο Rossi ονομάζει «economization of life», δηλαδή ότι ο κάθε τομέας της ζωής μας γίνεται δυνητικά αντικείμενο παραγωγής και κέρδους, που αποτελεί και το απόγειο του νεοφιλελευθερισμού. Υπ’ αυτό το πρίσμα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι λειτουργεί και το sharing economy ως κλειδί στη διαδικασία ανάκαμψης και επανεφεύρεσης του καπιταλισμού. Μέσα από τη ματιά του Rossi (2017), ο σύγχρονος καπιταλισμός στην προσπάθεια του να ανακάμψει κρίνει πως είναι αναγκαίο να διεισδύσει και να ενσωματωθεί με αναβαθμισμένο τρόπο στις κοινωνικές σχέσεις, βάσει των σημερινών απαιτήσεων και την ίδια στιγμή ορίζει εκ νέου την κυρίαρχη κουλτούρα και τους τρόπους ζωής και κοινωνικής συνοχής. Σε μια τέτοια προσπάθεια αυτό-παρουσιάζεται ως επικοινωνιακός και «χαρωπός» και πλασάρεται ως μια «βιομηχανία της χαράς», ενώ θρέφεται από έννοιες όπως η «αφθονία» της πληροφορίας και της καινοτομίας, η «συμμετοχή», η «ολότητα», η «συνεργασία» και η «κοινότητα». Από τη στιγμή που μπορείς να «μοιράζεσαι», χρειάζεσαι και λιγότερα, άρα προσφέρεις στην κοινότητα, την ίδια στιγμή που γίνεσαι κι εσύ κάποιος «ιδιαίτερος». Σε ό,τι αφορά την ιδεολογία του sharing economy και όπως περιγράφεται στις αρχές της Συνεργατικής Κατανάλωσης, η «κοινότητα» και τα «κοινά» φαίνεται να παίζουν πρωταρχικό ρόλο. Για να ξεπεραστεί το αδιέξοδο του νεοφιλελευθερισμού που περιγράψαμε, είναι αναγκαίο ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης στο οποίο τα κοινά είναι πολύ σημαντικά. Κατά τον Σταυρίδη (2010), τα «κοινά» μπορούν να αναγνωστούν μόνο από τη σκοπιά της άρθρωσης ενός νέου πολιτικού λόγου, που στοχεύει στη στήριξη μειοψηφικών ομάδων και μαζί τους επιχειρεί να αντιμετωπίσει την καπιταλιστική κοινωνία. Οι κοινότητες, υπό την έννοια αυτή, δημιουργούν και

ΜΕΡΟΣ Α’ συντηρούν τα κοινά - αποτελούν σύνολα από commoners (κοινωνούς) που μοιράζονται τους κοινούς πόρους και καθορίζουν οι ίδιοι τους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους παρέχεται η πρόσβαση και η χρήση στους κοινούς πόρους. Τα κοινά γίνονται αντιληπτά από τη στιγμή που περιλαμβάνουν κάποιου είδους κοινούς πόρους που αποτελούν μη εμπορικά μέσα για την εκπλήρωση των αναγκών των ανθρώπων. Σε πλήρη αντίθεση, τα «κοινά» στο sharing economy γίνονται αντικείμενο ενσωμάτωσης από ένα νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο, προκειμένου να επιτύχει την κερδοφορία του ενώ οι «κοινοί» πόροι –υλικοί ή άυλοι- είναι πάντα αντικείμενα εμπορευματοποίησης• αυτός είναι και ο αυτοσκοπός τους.

Έτσι, η διαδικασία «επιχειρηματοποίησης του εαυτού» που αναφέραμε παραπάνω, επιχειρεί τη συμφιλίωση δύο αμοιβαίως αποκλειόμενων κοινωνικών διαδικασιών: του ατομισμού και της κοινότητας. Από τη μία, η sharing economy κινητοποιεί την έννοια «ανοιχτότητας» προς τον άλλο: η οικονομία του να μοιράζεσαι το σπίτι, για παράδειγμα, είναι βασισμένη στην ιδέα του να κάνεις τον χώρο κατοικίας προσβάσιμο σε αγνώστους, μετατρέποντας τη συναναστροφή με τον άγνωστο σε συναρπαστική παρά φοβιστική εμπειρία. Η εμπειρία όμως αυτή της κοινότητας καταλήγει κατά τον Rossi να είναι απλώς μια ναρκισσιστική επίδειξη του εαυτού στο διαδίκτυο, προσφερόμενη από την εταιρία φιλοξενίας (hosting company). Για την Airbnb, η απεύθυνση στην κοινότητα γίνεται αντικείμενο μάρκετινγκ. Στην κατεύθυνση μιας «μεγάλης κοινωνίας» και του «καλού της κοινότητας» ενισχύονται νοοτροπίες και ακτιβισμοί (π.χ. προστασία του περιβάλλοντος, κοινωνική ευθύνη, οικονομική ανάπτυξη) στη βάση των αρχών του αλτρουισμού, της συνεργασίας, της κοινωνικής ισότητας, της αλληλεγγύης και της αυθεντικότητας. Παρά λοιπόν την παραπλανητική προσπάθεια δημιουργίας μιας «κοινότητας», η διαδικασία της «ατομικοποίησης», όπως το θέτει ο Rossi, είναι η διαφορετική λειτουργία της επίσημης sharing economy.

Σύγχρονες τάσεις αστικού τουρισμού | ο τουρισμός του «τοπικού»

Η Airbnb έχει τόσο ενισχύσει όσο και επωφεληθεί από τον αστικό τουρισμό και την αυξημένη κίνηση που αυτός ο τομέας σημειώνει τα τελευταία χρόνια. Ο αστικός τουρισμός διαφέρει από τις λοιπές μορφές τουρισμού σε ένα πολύ βασικό στοιχείο, την πόλη, που ως ένα πεδίο σύνθετο και πολύπλοκο μας οδηγεί σε μια προσέγγιση του αστικού τουρισμού μέσα από αυτήν. Σύγχρονη μορφή τουρισμού Τα τελευταία χρόνια ο αστικός τουρισμός αποκτά νέα χαρακτηριστικά, μην μπορώντας να μείνει ανεπηρέαστος από τον σύγχρονο τρόπο ζωής και την έντονη επέμβαση της τεχνολογίας στην καθημερινότητα. Η πιο διαδεδομένη μορφή σύγχρονου αστικού τουρισμού είναι τα «city breaks», ολιγοήμερες δηλαδή διαφυγές του σύγχρονου έντονα εργαζόμενου ανθρώπου, που δυνητικά έχει περισσότερες απαιτήσεις μετακινήσεων, αλλά και ταυτόχρονα περισσότερες ευκαιρίες μετακινήσεων λόγω των αεροπορικών χαμηλού κόστους, διαμορφώνοντας ένα πρότυπο ταξιδιών που μπορεί να είναι συντομότερα, αλλά είναι παράλληλα και πιο συχνά. Σύμφωνα με τους Pasquinelli και Bellini (2017), η αύξηση των city breaks την περίοδο 2009-2013 έφτασε το 47%. Πέρα από τη μικρή διάρκεια ωστόσο, το χαρακτηριστικό που φέρνει σε πρωταγωνιστικό ρόλο στην τουριστική βιομηχανία τις πόλεις, είναι η πολλαπλότητα χρήσεων και δραστηριοτήτων που απαντώνται σε αυτές. Πράγματι, οι πόλεις χάρη στην ποικιλότητα αυτή, αναμενόμενα θα καλύπτουν ένα ευρύτερο φάσμα προτιμήσεων. Παράλληλα, λόγω της κεντρικότητας των αστικών υποδομών, αρχικά σε επίπεδο μετακίνησης αλλά κατ’ επέκταση και σε άλλα, είναι πολύ πιθανό ακόμα και ένας επισκέπτης που προσελκύεται από μη-αστικό τουρισμό, εν τέλει να περάσει κάποιο χρόνο του ταξιδιού στις πόλεις, ενώ δεν υπάρχει απαραίτητα τέτοια αντιστοιχία με έναν τουρίστα της πόλης και την επαρχία. Η Airbnb παρουσιάζεται ως ιδανική λύση για τη διαμονή σε ένα ταξίδι με χαρακτήρα city break, καθώς προσφέρει μεγάλη ευελιξία στους ταξιδιώτες, που δεν είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν το ωράριο κάποιου ξενοδοχείου. Η λύση της διάθεσης ενός καταλύματος με όλα τα χαρακτηριστικά ενός σπιτιού, και μάλιστα σε τιμή πολύ πιο προσιτή από το δωμάτιο ξενοδοχείου, είναι αναμενόμενα πιο ελκυστική για τις σύντομες αυτές αστικές διαφυγές που φαίνεται να είναι η κύρια τουριστική τάση της εποχής. Τουρισμός του «τοπικού» και η αναζήτηση της εμπειρίας Πέρα από τα νέα χαρακτηριστικά που εισάγουν τα city breaks, στο σύγχρονο αστικό τουρισμό παρατηρείται μια αυξανόμενη στροφή στην αναζήτηση νέων περιεχομένων. Μια μεγάλη μερίδα επισκεπτών τείνει να αποδοκιμάζει το μαζικό τουρισμό, ο οποίος φαίνεται να φτάνει σε έναν κορεσμό, και παρά το γεγονός ότι οι αλληλεπιδράσεις των επισκεπτών με την πόλη και τις υποδομές της μπορεί να διαφέρουν κατά πολύ, ανάλογα με τα κίνητρα της εκάστοτε επίσκεψης, φαίνεται

ΜΕΡΟΣ Α’ να υπάρχει μια μετακίνηση στις προτιμήσεις των τουριστών. Πολλοί είναι αυτοί που στρέφονται σε νέες αναζητήσεις, που σχετίζονται με τις έννοιες του «αυθεντικού» και της «εμπειρίας», που μπορεί να βρει διάφορες πηγές ικανοποίησης. Σε μία έκφανσή της, τέτοια μπορεί να είναι η αναζήτηση της παραδοσιακής κουζίνας μιας πόλης, της αληθινής νυχτερινής της διασκέδασης, ή εν τέλει της αληθινής καθημερινής ζωής των χρηστών της. Η αύξηση της αναζήτησης αυτής επιβεβαιώνεται από την άνοδο των «like-a-local» tour, που μπορεί να διοργανώνονται από διάφορα ταξιδιωτικά γραφεία προσπαθώντας να ανταπεξέλθουν στο εξελισσόμενο τουριστικό τοπίο με τους νέους, εναλλακτικούς τουρίστες, αποδεχόμενα τον κορεσμό των προηγούμενών τους μοντέλων. Ωστόσο εδώ πρέπει να υπογραμμιστεί πως κάποια στοιχεία, όπως ο τουρισμός των αξιοθέατων και της πολιτιστικής κληρονομιάς, παραμένουν αμετάβλητα, ή ερμηνεύονται από τη νέα αυτή σκοπιά: δίνεται έμφαση στο τοπικό και στη μοναδικότητα του παρελθόντος της κάθε πόλης, δημιουργώντας παράλληλα και το παγκόσμιο, ως τη σύσταση ενός «καταλόγου πολιτιστικής κληρονομιάς των πανταχού παρόντων λιθόστρωτων δρόμων» (Ashworth και Page, 2011). H Airbnb έρχεται να στηρίξει απόλυτα τη λογική του local. Έχοντας ως μότο τη φράση «Don’t go there. Live there.», η Airbnb καλεί τους χρήστες της να δοκιμάσουν αυτόν το νέο εναλλακτικό τουρισμό, ως απάντηση στην απογοήτευσή τους από το τυπικά προσφερόμενο τουριστικό προϊόν.

Αυτές οι νέες αναζητήσεις των τουριστών και οι νέες ανάγκες που επιθυμούν να καλύψουν, είναι που επαναπροσδιορίζουν ολόκληρη την πόλη. Η αναζήτηση του ανοίκειου και του εξωτικού στοιχείου στην καθημερινότητα της πόλης αποκτά κεντρικό ρόλο. Σύμφωνα με τους Pappalepore, Maitland και Smith (2014), η διάκριση ανάμεσα στο τι αποτελεί το «καθημερινό» και τι αποτελεί το «τουριστικό» αρχίζει να θολώνει. Ο τουρισμός φαίνεται να διαμορφώνεται ως μια πρακτική που είναι άμεσα συνδεδεμένη και εξαρτώμενη από τις καθημερινές δραστηριότητες τόσο του τουρίστα, όσο και της πόλης – προορισμού. Οι «τουρίστες – εξερευνητές» (explorer tourists), όπως χαρακτηρίζονται από τους Stors και Kagermeier (2017), αναζητούν επαφή και αλληλεπίδραση με τον τοπικό πληθυσμό, παίζοντας έντονο ρόλο στη συν-δημιουργία της τουριστικής εμπειρίας. Όσο λοιπόν το μοτίβο τουρισμού στρέφεται προς το ντόπιο και το αυθεντικό, οι τουρίστες παράγουν νέες κοινωνικές γεωγραφίες, στις οποίες οι νέοι τουρίστες γίνονται νέοι κάτοικοι, είναι «κάτοικοι σε διακοπές», και παρά το ότι η επίσκεψή τους μπορεί να είναι σύντομη, η ύπαρξη προσωρινών κατοίκων γίνεται τελικά μόνιμη (Cocola – Gant, 2015). Ωστόσο ενδιαφέρον σημειώνεται στο γεγονός ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι των πόλεων αρχίζουν να

Σύγχρονες τάσεις αστικού τουρισμού | ο τουρισμός του «τοπικού» αφομοιώνουν τουριστικές πρακτικές σε ό, τι αφορά τις καταναλωτικές τους απαιτήσεις. Το έντονο βίωμα του τουρισμού στις πόλεις, καταλήγει να δημιουργεί νέες ανάγκες κατανάλωσης και διασκέδασης στους κατοίκους της, κάνοντας ενδιαφέρον και συναρπαστικό το να μπορεί κάποιος να ζήσει και να φερθεί ως τουρίστας στην ίδια του την πόλη. Ειδικά σε παγκόσμιες τουριστικές πόλεις, όπου μεγάλος αριθμός κατοίκων μπορεί να εργάζεται ή να σπουδάζει για λίγα μόνο χρόνια, εκφράζεται μια ανάγκη εξερεύνησης της πόλης που θυμίζει τουριστικές πρακτικές. Αυτή η ομογενοποίηση καθημερινών πρακτικών ανάμεσα στους ντόπιους και τους τουρίστες δημιουργεί την «κοσμοπολίτικη καταναλωτική τάξη» (Maitland, 2013 - Cocola, 2015) που αποτελείται όχι μόνο από τουρίστες αλλά από διάφορους κινούμενους ανθρώπους, στην αναζήτηση του εκλεπτυσμένου και του αυθεντικού. Γίνεται αντιληπτό πως η Airbnb φαίνεται να ταιριάζει στις νέες αυτές πρακτικές, καθώς παρέχει στέγη στους προσωρινούς αυτούς κατοίκους, ακολουθώντας μάλιστα και τις καταναλωτικές απαιτήσεις των κοσμοπολιτών ταξιδιωτών. Το γεγονός αυτό φαίνεται έντονα και από τις δύο νέες ενότητες που έχουν προστεθεί στην ιστοσελίδα της Airbnb. Πέρα από τη δυνατότητα ενοικίασης σπιτιών, η ιστοσελίδα παρέχει προτάσεις εστιατορίων, αλλά και εμπειριών. Μέσω αυτής της υποενότητας της πλατφόρμας, δίνεται η δυνατότητα στο χρήστη να «κλείσει» πακέτα δραστηριοτήτων, σε αρκετά παρόμοια λογική με τα μέχρι τώρα οργανωμένα γκρουπ των τουριστικών γραφείων που ακολουθούσαν ένα κοινό πρόγραμμα, αλλά με δύο βασικές διαφορές: πρώτον, αφορά επιλεγμένες δραστηριότητες χωρίς να ακολουθεί ένα πλήρες πρόγραμμα που προσπαθεί να περιγράψει τα must-see στοιχεία μιας πόλης σε λίγες ημέρες, και δεύτερον, οι καταχωρημένες αυτές «εμπειρίες» σύμφωνα με την πλατφόρμα περιγράφουν τα τοπικά στοιχεία της πόλης, καθώς πρόκειται για «ντόπιους» που καλούν τους επισκέπτες να πάρουν μία γεύση από την πόλη. Στο πλαίσιο αυτό προσφέρονται μαθήματα φωτογραφίας στο Λος Άντζελες, μαθήματα ραπτικής στο Τόκιο ή ξενάγηση στη νυχτερινή ζωή της Νέας Υόρκης. Μέσω του συνδυασμού της βραχυπρόθεσμης ενοικίασης ενός πραγματικού σπιτιού της πόλης και της εξάσκησης δραστηριοτήτων με την υπόδειξη ντόπιων, ο χρήστης της Airbnb θεωρείται πως μπορεί να δημιουργήσει το αίσθημα που η ίδια η πλατφόρμα τον καλεί να βιώσει και που όπως περιγράφηκε ο ίδιος αναζητεί – το να ανήκει παντού. Το κατά πόσο, βέβαια, οι προσφερόμενες εμπειρίες πετυχαίνουν όντως να απεικονίσουν την καθημερινή ζωή μιας πόλης, είναι αμφισβητούμενο, καθώς δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να ισχυριστούμε πως μέσα από ένα καλλιτεχνικό εργαστήριο ή μία βόλτα σε επιλεγμένα μπαρ μπορεί ο επισκέπτης να αντιληφθεί τη ροή της ζωής ενός μόνιμου κατοίκου στην εκάστοτε πόλη. Τουριστική πόλη Ας στραφούμε όμως και στην ανάγνωση της πόλης, ως πεδίο υποδοχής όλων αυτών των τουριστικών πρακτικών, εξετάζοντας το χωρικό αποτύπωμα που αυτές αφήνουν. Οι σύγχρονες πόλεις σύμφωνα με τους Ashworth και Page (2011), τείνουν να ενσωματωθούν σε ένα πλαίσιο δικτύωσης με άλλες πόλεις, και όχι με τους εθνικούς τουριστικούς προορισμούς, όπως χαρακτηριστικά μπορεί να συνέβαινε μέχρι πρόσφατα. Αυτό συντελείται στο πλαίσιο που οι πόλεις σήμερα χαρακτηρίζονται ως «παγκόσμιες», και οι τάσεις που δημιουργούνται τόσο για τη ζωή όσο και για την επίσκεψη σε αυτές τείνουν να εξομοιώνονται, διαμορφώνοντας κοινές πρακτικές για τον αστικό τουρισμό σε όποια πόλη και αν πραγματοποιείται. Η αναζήτηση του

ΜΕΡΟΣ Α’ «τοπικού» μέσα από τέτοιες πρακτικές μας κάνει να αναρωτιόμαστε πώς θα οριζόταν τελικά μια τέτοια τοπικότητα. Για τη Massey, η έννοια της «τοπικότητας» είναι σύνθετη αν τη σκεφτούμε μέσα στη σύγχρονη συνθήκη ζωής και συνδιαλέγεται άμεσα με το «παγκόσμιο». Η Massey αντιλαμβάνεται τους τόπους ως διαδικασίες και όχι ως στατικά στοιχεία, λόγω των έντονων αλληλεπιδράσεων που δημιουργούνται ανάμεσα στο τοπικό, το διεθνές και τα υποκείμενα που διαμορφώνουν ποικίλες και διαφορετικές προσωπικές εμπειρίες. Σε μια σύγχρονη πραγματικότητα, και ειδικά όπως είδαμε πως περιγράφεται και από τη σύγχρονη τάση στον τουρισμό, «όπου μπορείς να πας στο εξωτερικό και να βρεις τα ίδια μαγαζιά, την ίδια μουσική όπως και στο σπίτι σου, ή να φας το αγαπημένο σου φαγητό από το εξωτερικό στο εστιατόριο της γειτονιάς σου – και όπου ο καθένας και η καθεμία έχουν διαφορετική εμπειρία από αυτό-, πώς μπορούμε να αντιληφθούμε την «τοπικότητα»; (Massey, 1994:151). Σε μια τέτοια συνθήκη ομογενοποιημένων πρακτικών και εξομοίωσης των πόλεων, φαίνεται πως μπαίνουμε σε μια διαδικασία όπου το τοπικό με το παγκόσμιο συγχέονται πιο πολύ από ποτέ, και τελικά η αναζήτηση του ενός γίνεται ταυτόσημη με την εύρεση του άλλου. Η Airbnb μέσω της πλατφόρμας της, όπου προσφέρεται ένας κατάλογος πόλεων και όπου ο χρήστης μπορεί να συγκρίνει τους κορυφαίους προορισμούς μεταξύ τους, τόσο σε επίπεδο καταλυμάτων όσο πια και σε επίπεδο βιωμάτων και εμπειριών, φαίνεται να αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τη συνθήκη αυτή.

Το ζήτημα που τίθεται ωστόσο είναι το κατά πόσο αυτή η αυξανόμενη τουριστική κινητικότητα στις πόλεις μπορεί όντως να προσφέρει κάτι σε αυτές και τους μόνιμους χρήστες τους. Όπως χαρακτηριστικά εκφράζουν οι Ashworth και Page (2011), «η βιομηχανία του τουρισμού ξεκάθαρα χρειάζεται την ποικιλόμορφη, ευέλικτη και προσβάσιμη αγορά προϊόντων που η πόλη προσφέρει. Δεν είναι όμως με κανένα τρόπο τόσο ξεκάθαρο ότι οι πόλεις χρειάζονται τον τουρισμό». Ο αστικός τουρισμός έρχεται να καθοριστεί αποκλειστικά από την πόλη, ενώ η πόλη εξαρτάται από πολλαπλούς άλλους οικονομικούς αλλά και κοινωνικο – πολιτικούς παράγοντες, καταργώντας τη συμμετρία αυτής της αλληλεπίδρασης τουρισμού και πόλης. Αποτελεί μεγάλο πεδίο αντιπαράθεσης, το κατά πόσο οι μεταβολές που επιφέρει ο τουρισμός στις πόλεις είναι προς όφελός τους. Μπορεί πράγματι να αποτελεί έναν παράγοντα ενίσχυσης της οικονομίας, όμως υπάρχει η τάση επαναδιαμόρφωσης του αστικού χώρου με τρόπο που δεν ανταποκρίνεται απαραίτητα στην καθημερινότητα των χρηστών. Είναι πια κοινώς αποδεκτό πως ο μαζικός αστικός τουρισμός προκαλεί σε πολλές πόλεις συμφόρηση, γεγονός που σύμφωνα με τους Pasquinelli και Bellini (2017), μπορεί να οδηγήσει στον αποκλεισμό του τοπικού πληθυσμού από τις πολιτιστικές δραστηριότητες και υποδομές, καθώς ο έντονος συνωστισμός απωθεί τους ντόπιους και κατ’ επέκταση μπορεί να τους καταστήσει αδύνατη την πολιτιστική ζωή στην πόλη τους. Σημειώνεται εδώ πως, σύμφωνα με τους συγγραφείς, η συμφόρηση δεν αναφέρεται μόνο στη συγκέντρωση πολλών ανθρώπων σε ένα χώρο (είτε αναφερόμαστε σε μια έντονα τουριστική γειτονιά είτε σε έναν εκθεσιακό χώρο ή ένα μουσείο), αλλά και στη μεγάλη συγκέντρωση διαφήμισης στα πιο συχνά επισκεπτόμενα μέρη της πόλης, όπου μπορούμε να πούμε πως δημιουργείται «συμβολική συμφόρηση» (Bellini, Pasquinelli, 2017). Παράλληλα, οι πόλεις αναλαμβάνουν το ρόλο προσέγγισης των επισκεπτών, μετατρεπόμενες στην ολότητά τους σε ένα τουριστικό προϊόν, μπαίνοντας σε μια διαδικασία ανάδειξης και διαφήμισης ανάλογες με κάποιο εμπορικό προϊόν. Μέσω τέτοιων διαδικασιών «μάρκετινγκ» πό-

Σύγχρονες τάσεις αστικού τουρισμού | ο τουρισμός του «τοπικού» λεων, δίνεται η δυνατότητα σε μια πόλη να αυξήσει τόσο τις πιθανότητες προσέλκυσης επισκεπτών όσο και την ίδια την αξία της επίσκεψης, προσθέτοντας νέα στοιχεία κατανάλωσης στις επιλογές του επισκέπτη και οικοδομώντας αναπαραστάσεις και αφηγήσεις αστικών χώρων στα μέτρα του εκάστοτε τουρίστα. Όπως συμπληρώνει η Garau (2017), οι αστικοί χώροι αποκτούν και χάνουν το νόημά τους σύμφωνα με το πώς γίνονται αντιληπτοί, από που γίνονται οι αφηγήσεις (επίσημα και ανεπίσημα μέσα, όπως προωθήσεις από καμπάνιες, άρθρα εφημερίδων, αξιολογήσεις επισκεπτών) και πώς η πόλη αποφασίζει να προωθήσει τον εαυτό της. Η Airbnb, με τη σειρά της, συμβάλλει στη διαφημιστική προώθηση των πόλεων και την αναμέτρησή τους ως ανταγωνιστικά προϊόντα – χαρακτηριστικό είναι το ότι πολλές γειτονιές που έχουν περιληφθεί στους ταξιδιωτικούς οδηγούς της Airbnb έχουν σημειώσει μεγάλη άνοδο τουριστικής κινητικότητας. Οι τουριστικοί οδηγοί της Airbnb διαμορφώνονται από τις συστάσεις των οικοδεσποτών και τα σχόλια των επισκεπτών, κατασκευάζοντας μία διαρκώς ανανεώσιμη λίστα «κορυφαίων» πραγμάτων για να κάνει κανείς στην επίσκεψή του. Μέσα από το σύνολο αυτών των διαδικασιών, οι πόλεις γίνονται αποδέκτες πολλών και σύνθετων μεταβολών, με τρόπο που αντιλαμβανόμαστε πως ο τουρισμός φαίνεται να διαμορφώνει και επαναπροσδιορίζει τις εσωτερικές τους γεωγραφίες. Οι πόλεις αποκτούν ένα διπλό ρόλο παροχής τόσο σε κατοίκους όσο και σε επισκέπτες και συχνά αποτυγχάνουν να επιτελέσουν και τους δύο επιτυχώς.

Ο μετασχηματισμός των σύγχρονων πόλεων και η διείσδυση της Airbnb

ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ ΤΗΣ AIRBNB

Στην προηγούμενη ενότητα εξετάσαμε αναλυτικά το φαινόμενο της δημιουργίας και της διάδοσης της Airbnb διεθνώς, εντοπίζοντας την επιτυχία της εξάπλωσής της σε δύο κεντρικές συνθήκες- οι οποίες παράλληλα λειτουργούν και ως ιδεολογήματα κυρίαρχης σημασίας. Πρώτον, το ότι αποτελεί η ίδια ένα οικονομικό μοντέλο - λύση στην παγκόσμια καπιταλιστική κρίση, συμπεριλαμβανόμενη στο sharing economy. Δεύτερον, το ότι προάγει και ενισχύει μια εναλλακτική μορφή τουρισμού κόντρα στα κυρίαρχα πρότυπα της βιομηχανίας του μαζικού τουρισμού. Και τέλος, ότι τα δύο παραπάνω συντελούνται προς όφελος των τοπικών κοινοτήτων και κοινωνιών. Στη συνέχεια θα εξεταστεί ο αντίκτυπος αυτών των νέων συνθηκών στον αστικό χώρο, στις σύγχρονες πόλεις, και δει στις πόλεις σε κρίση. Ακόμη πιο συγκεκριμένα ο τρόπος με τον οποίο η ακραία μαζικοποίηση του φαινομένου της Airbnb αλλάζει τη φυσιογνωμία των πόλεων και των ιστορικών τους κέντρων, διαδικασία που συντελείται αναπόφευκτα. Οι πόλεις ιστορικά έχουν αποτελέσει αποτυπώματα και εγγραφές των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων του τρόπου παραγωγής στο φυσικό χώρο. Η αστικοποίηση κατά τον Harvey (2008) αποτε-

ΜΕΡΟΣ B’

λούσε ανέκαθεν ένα είδος ταξικού φαινομένου που συντελείται με τη γεωγραφική και κοινωνική συσσώρευση πλεονάζοντος προϊόντος στις πόλεις, από την αρχή της ύπαρξής τους. Η διαδικασία αστικοποίησης λοιπόν σχετίζεται βαθιά με την διαδικασία ανάπτυξης του καπιταλισμού, και συνεπώς και με τις καπιταλιστικές κρίσεις. Όταν το κεφάλαιο αντιμετωπίζει εμπόδια στη διαδικασία αναζήτησης εδάφους για επικερδή παραγωγή και απορρόφηση, πρέπει να βρεθούν νέοι τρόποι καπιταλιστικής παραγωγής και ανάπτυξης, και συνεπώς και νέοι χώροι και φυσικοί πόροι. Στις σύγχρονες πόλεις οι πρόσφατοι μετασχηματισμοί του αστικού χώρου –όπως και σε προηγούμενα στάδια αστικοποίησης- συνοδεύονται και με πολλές μεταβολές στον τρόπο ζωής και το lifestyle. Οι πόλεις για την Massey (2007) επιτελούν κεντρικό ρόλο στη νεοφιλελεύθερη αστικοποίηση και αποτελούν αντανακλάσεις των δυναμικών της αγοράς. Ο νεοφιλελευθερισμός όχι μόνο μπορεί να επηρεάζει τις πόλεις και να αφήνει σε αυτές τα χωρικά του αποτυπώματα, αλλά και οι ίδιες να αποτελούν τη χωρική «αρένα» μέσω της οποίας εξελίσσεται, συμμετέχοντας σε αυτή τη διαδικασία με διαφορετικούς τρόπους και ανισομερώς. Οι ίδιες οι πόλεις εμπλέκονται σε μια διαδικασία ανταγωνισμού μεταξύ τους, γεγονός που αποτελεί προϊόν αλλά και στήριγμα στη νεοφιλελεύθερη αγορά. Στη διαδικασία αυτή της διεθνούς κατάταξης και του ανταγωνισμού μεταξύ των πόλεων, η θεσμική και πολιτιστική υποδομή, το μάρκετινγκ των πόλεων ως οικιστικών και τουριστικών προορισμών, αποτελούν το κλειδί. Γυρνώντας πάλι στον Harvey (2008), στο κύμα της «νέας αστικοποίησης» η ίδια η πόλη φτάνει να γίνεται ένα εμπορικό προϊόν, στο πλαίσιο της κυριαρχίας του καταναλωτισμού, του τουρισμού ή της πολιτιστικής βιομηχανίας στην αστική πολιτική ζωή. «Η μεταμοντέρνα τάση ενθάρρυνσης της διαμόρφωσης αγορών, τόσο στο lifestyle των αστικών επιλογών, όσο και στις καταναλωτικές συνήθειες και πολιτιστικές φόρμες, περικυκλώνει τη σύγχρονη αστική εμπειρία με μια αύρα ελευθερίας της επιλογής στην αγορά, που βέβαια παρέχεται όταν υπάρχουν χρήματα.» (Harvey, 2008:8)Κάτω από αυτές τις συνθήκες, καταλήγει, έννοιες όπως η αστική ταυτότητα, ο πολίτης και το «ανήκειν» σε μια κοινότητα, απειλούνται από την νεοφιλελεύθερη ηθική και ιδεολογία, και γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να διατηρηθούν. Σε αυτό το σημείο, η έννοια της «επιχειρηματικοποίησης» όπως την περιγράψαμε στην προηγουμένη ενότητα αποκτά περισσότερο ενδιαφέρον. Η συνθήκη δηλαδή που περιγράφει το μοντέλο της οικονομίας του «διαμοιρασμού» συνοψίζεται σε μια υποτιθέμενη μεταβολή του καθεστώτος άντλησης αξίας και άρα υπεραξίας (κέρδους). Υποστηρίζεται δηλαδή πως για την άντληση υπεραξίας δεν χρειάζεται η επένδυση του κεφαλαίου σε προϊόντα, υπηρεσίες, κοκ. και φυσικά η εργασία, αλλά αρκεί η αναδιανομή της υπάρχουσας αξίας, μεταβάλλοντας την φύση και τον τρόπο με τον οποίο συντελούνται οι οικονομικές συναλλαγές και δραστηριότητες. Ακόμη και όταν αυτό συντελείται λοιπόν μέσω «εναλλακτικών» μοντέλων οικονομίας, όπως δηλαδή το sharing economy, αποκτά ποιοτικά αναβαθμισμένα χαρακτηριστικά, καθώς επηρεάζει ολοένα και περισσότερες πτυχές του αστικού βίου. Παράλληλα, τα νέα χαρακτηριστικά του τουρισμού φέρνουν τις πόλεις στο προσκήνιο της αγοράς και του διεθνούς ανταγωνισμού, με τον τρόπο που περιγράφουμε και παραπάνω. Στην ακραία μορφή τους λοιπόν, οι πόλεις γίνονται μέσω αυτών των διαδικασιών οι ίδιες το προϊόν, μετατρέπονται σε τεράστια κέντρα κατανάλωσης και εμπορικής δραστηριότητας προκειμένω να γίνουν ελκυστικές. Τα νέα πεδία κερδοφορίας που απαιτούνται μπορεί λοιπόν να φτάσουν να περιλαμβάνουν μέχρι και την ίδια την κατοικία.

Ο μετασχηματισμός των σύγχρονων πόλεων και η διείσδυση της Airbnb Η έκρηξη της Airbnb και οι αντίστοιχες απαιτήσεις της συγκεκριμένης βιομηχανίας διαμορφώνουν νέου τύπου χωρικές μεταβολές, που σχετίζονται τόσο με τη φυσιογνωμία και την καθημερινότητα των ντόπιων, όσο και με τη διαθεσιμότητα μόνιμων κατοικιών. Η «συμμόρφωση» αυτή του αστικού χώρου στις ανάγκες της τουριστικής κατανάλωσης, αναπόφευκτα μετασχηματίζει τη συνοχή των τοπικών κοινωνιών, όπως θα δούμε και στη συνέχεια. Έχουν διεξαχθεί διάφορες έρευνες πάνω στα αστικά φαινόμενα που προκύπτουν από την εξάπλωση της Airbnb, ενώ σε κάποιες πόλεις έχουν συσταθεί κινήματα ενάντια στην έντονη τουριστική κινητικότητα αλλά και στοχευμένα ενάντια στην Airbnb. Οι κοινωνικές αντιστάσεις σε πληθώρα πόλεων με έντονη συγκέντρωση διαμερισμάτων Airbnb δεν μπορούν να ληφθούν ως τυχαία ή αμελητέα γεγονότα. Οι αντιδράσεις αυτές απολήγουν συχνά στην απαίτηση να τερματιστεί το φαινόμενο, στον περιορισμό των τουριστικών ροών λόγω του καταστροφικού αποτυπώματός τους στις ζωές των μόνιμων κατοίκων, ή ακόμη στην ανάληψη μέτρων από πλευράς των κρατών και των τοπικών αρχών. Οι κυρίαρχες μεταβολές που προκαλούνται στα αστικά κέντρα σχετίζονται τόσο με το ζήτημα της πρόσβασης στην κατοικία όσο και με τους ρυθμούς της πόλης και της καθημερινής ζωής των κατοίκων. Η μαζική εμφάνιση αυτών των μεταβολών στα ιστορικά κέντρα των πόλεων φαίνεται να έχει διαδραματίσει τόσο καταλυτικό ρόλο, ώστε η Airbnb να αποτελεί σημαντικό έως και κυρίαρχο δείκτη σε διαδικασίες εκτοπισμού μόνιμων κατοίκων, τουριστικής αναβάθμισης ή gentrification ολόκληρων αστικών περιοχών. Το φαινόμενο του gentrification έχει προσεγγιστεί από πολλές διαφορετικές θεωρητικές αφετηρίες. Κοινό τόπο σ’ αυτές ωστόσο, αποτελεί η θεώρηση ότι αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι η αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης μιας περιοχής με την αντικατάσταση παλιών κατοίκων χαμηλόμισθων κοινωνικών στρωμάτων από μεσαία στρώματα, δηλαδή ο στεγαστικός εκτοπισμός. Παράλληλα, κατά τη διαδικασία αυτή συνήθως συντελείται αναβάθμιση του οικιστικού ιστού της γειτονιάς –συνήθως υποβαθμισμένης και κεντρικής- και αλλαγή στις χρήσεις γης. Έτσι, τόσο ο στεγαστικός εκτοπισμός ή αποκλεισμός κατοίκων λόγω της Airbnb αλλά και οι αλλαγές που προκαλούνται στις γειτονιές (όπως είδαμε προηγουμένως οι «υποβαθμισμένες» περιοχές αποτελούν πρώτο μέλημα της κοινότητας Airbnb), υποδεικνύουν κάποιες τέτοιες τάσεις. Θα ανατρέξουμε λοιπόν στην ανάλυση κάποιων θεωρητικών εργαλείων προκειμένου οι όποιες συσχετίσεις ενός φαινομένου ιδιαίτερα πρωτόγνωρου όπως αυτό της Airbnb με τη διαδικασία του gentrification, να μην γίνονται αυθαίρετα. Άλλωστε, τα αποτυπώματα της Airbnb στον αστικό χώρο, αν και νωπά είναι ικανά να διαμορφώσουν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το διεθνές παράδειγμα. Έτσι, προχωράμε στην εννοιολογική αποσαφήνιση του εκτοπισμού και του gentrification, τόσο σε ό,τι αφορά τον «κλασικό» και ιστορικό τους ρόλο στη διαδικασία παραγωγής και αναδιάταξης του αστικού χώρου, όσο και στις νέες λειτουργίες και μορφές που φαίνεται να αναλαμβάνουν.

ΜΕΡΟΣ B’

Θεωρητικές αναγνώσεις του gentrification

2.1 Οι σχολές τις προσφοράς και της ζήτησης

Στη θεωρία του gentrification διακρίνουμε δύο διαφορετικές προσεγγίσεις, αυτή που επικεντρώνεται στις δομές και τις οικονομικές διαδικασίες και αυτή που επικεντρώνεται στα δρώντα υποκείμενα. Οι τάσεις αυτές αντιπροσωπεύουν δύο κυρίαρχες σχολές σκέψης που σταδιακά διαμορφώθηκαν στις θεωρητικές αναζητήσεις του φαινομένου: της προσφοράς και της ζήτησης. Η σχολή της προσφοράς εξετάζει το φαινόμενο από τη σκοπιά των πολιτικών και οικονομικών δυναμικών που αναπτύσσονται στο δομημένο περιβάλλον, δηλαδή ό,τι αφορά τις κινήσεις των επενδυτών, του κράτους και της αγοράς γης και ακινήτων. Η σχολή της ζήτησης από την άλλη προσεγγίζει το gentrification μέσα από τις συνθήκες αναπαραγωγής των μεσαίων τάξεων και τις πρακτικές των καταναλωτών και εστιάζει στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των υποκειμένων. Αναγνωρίζοντας την χωρική κινητικότητα του κεφαλαίου και τις επιλογές μετακίνησης των διάφορων κοινωνικών ομάδων ως διαδικασίες αλληλοσυνδεόμενες, αντιλαμβανόμαστε το gentrification σαν φαινόμενο που εμπεριέχει ταυτόχρονα οικονομικές δομές και «πολιτιστικά» υποκείμενα, ή αλλιώς προσφορά και ζήτηση. Παρ’όλα αυτά, για την εισαγωγή ορισμένων θεωρητικών εργαλείων που μας είναι αναγκαία, θα εξετάσουμε ξεχωριστά τις δύο σχολές, προσπαθώντας να συνοψίσουμε τα κομβικά σημεία της καθεμιάς. Η σχολή της προσφοράς Κατά τη σχολή του Σικάγου και τους νεοκλασικούς οικονομολόγους, η χωροθέτηση των νοικοκυριών στην πόλη είναι αποτέλεσμα δικής τους προτίμησης και επιλογής και συνεπώς το gentrification ερμηνεύεται ως φυσική διαδικασία εξέλιξης της πόλης. Η ανάλυση του Neil Smith (1982) καταρρίπτει αυτή τη θεώρηση, στηρίζοντας ότι η απόφαση μετεγκατάστασης συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και επανακατοίκησης ορισμένων περιοχών σχετίζεται άμεσα με την ύπαρξη κέρδους της εκάστοτε επένδυσης. Το gentrification λοιπόν συνδέεται άμεσα με τον κύκλο επένδυσης, απο-επένδυσης και επαν-επένδυσης του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον του κέντρου της πόλης. Ο Smith για να αποδώσει το φαινόμενο του gentrification μέσα από μια οικονομική προσέγγιση προσδιορίζει με σαφήνεια τις έννοιες της αξίας της κατοικίας, της τιμής πώλησής της και της γαιοπροσόδου. Γαιοπρόσοδος Η γη, οι κατασκευές και η κατοικία εν γένει αποτελούν εμπορεύματα στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας και αποκτούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανάλογα και με το εκάστοτε καθεστώς ιδιοκτησίας. Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας γης προσδίδουν στον ιδιοκτήτη μονοπωλιακό έλεγχο των χρήσεων γης και κατ’ αυτόν τον τρόπο εισάγεται η έννοια της γαιοπροσόδου (ground rent) ως καθοριστικό μέσο χωροθέτησης της οικονομικής δραστηριότητας. Γενικά, η γαιοπρόσοδος σχετίζεται με το ενοίκιο που απαιτούν οι ιδιοκτήτες. Η κεφαλοποιημένη γαιοπρόσοδος είναι η υπεραξία

Θεωρητικές αναγνώσεις του gentrification γης που ιδιοποιείται ο ιδιοκτήτης από την υπάρχουσα χρήση γης. Στην περίπτωση της ενοικίασης, αυτή ισοδυναμεί με το ενοίκιο που υποχρεούνται να πληρώσουν οι ένοικοι, ενώ στην περίπτωση της ιδιοκατοίκησης ισοδυναμεί με τμήμα της τιμής πώλησης. Η δυνητική γαιοπρόσοδος προσδιορίζεται ως το μέγιστο ποσό που μπορεί να κεφαλαιοποιηθεί υπό τη λειτουργία νέων, πιο επικερδών χρήσεων γης. Τιμή πώλησης - αξία κατοικίας Η τιμή πώλησης είναι το άθροισμα της αξίας της κατοικίας και της κεφαλοποιημένης γαιοπροσόδου και επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες της αγοράς. Η αξία της κατοικίας προσδιορίζεται με πιο περίπλοκο τρόπο, καθώς επαναπροσδιορίζεται με τις πολλαπλές μεταπωλήσεις της κατοικίας. Εν γένει εξαρτάται από το βαθμό απαξίωσης και τις ανακατασκευές, τη συντήρηση και τις επισκευές, που προσδίδουν την «επιπρόσθετη υπεραξία των επισκευών». Η θεωρία του «χάσματος γαιοπροσόδου» (rent gap theory) Το χάσμα γαιοπροσόδου είναι η διαφορά της δυνητικής γαιοπροσόδου και της πραγματικής, δηλαδή αυτής που ορίζεται βάσει της τωρινής χρήσης του ακινήτου. Δημιουργείται όταν οι αγοραίες αξίες των ακινήτων πέφτουν είτε λόγω φυσικής φθοράς είτε λόγω απαξίωσης του δομημένου περιβάλλοντος της γειτονιάς ενώ την ίδια στιγμή υπάρχει δυνατότητα κεφαλαιοποίησης μεγαλύτερου ποσού υπό τη λειτουργία νέων χρήσεων. Κατά τον Smith, όταν η διαφορά αυτή μεγιστοποιείται, εμφανίζεται το gentrification, δηλαδή υπάρχουν ευνοϊκές συνθήκες επένδυσης που επιτρέπουν τις αγοραπωλησίες σε χαμηλό κόστος και καταλήγουν σε κερδοφορία. Την ίδια στιγμή οι χρήσεις της γης αλλάζουν και η γειτονιά ανακυκλώνεται, μπαίνει σε νέο κύκλο ζωής. Κατηγοριοποίηση επενδυτών Ο Smith (1996, 1979) διακρίνει τρία ήδη επενδυτών: • επαγγελματίες επενδυτές, που προβαίνουν σε αγορές ακινήτων, αντίστοιχες ανακαινίσεις και μεταπωλήσεις, με τελικό σκοπό το κέρδος. • επενδυτές- κατοίκους, που αγοράζουν και ανακαινίζουν το ακίνητο με απώτερο σκοπό την ιδιοκατοίκηση. • ιδιοκτήτες επενδυτές, οι οποίοι μετά την ανακαίνιση του ακινήτου προβαίνουν στην εκμίσθωσή του. Η σχολή της ζήτησης Σε αντίθεση με την οικονομική θεώρηση του Smith, η σχολή της ζήτησης στηρίζει ότι η κατανάλωση είναι αυτή που κατά βάση προκαλεί το gentrification. Κεντρικό ρόλο στην προσέγγιση αυτή αποτελεί η ύπαρξη του κοινωνικού παράγοντα, δηλαδή οι άνθρωποι που διαδραματίζουν το gentrification: οι gentrifiers. Ουσιαστικά, η αποτύπωση του φαινομένου στο χώρο ξεκινά με την παρουσία των gentrifiers και τις αντίστοιχες πρακτικές κατανάλωσης και αναπαραγωγής (Beauregard, 1986). Σε αντίθεση –και σε κριτική- με τη θεωρία του Smith λοιπόν, κυρίαρχη αιτία που προκαλεί το gentrification εδώ είναι η κίνηση των κοινωνικών υποκειμένων και όχι η κίνηση του κεφαλαίου.

ΜΕΡΟΣ B’ Ποιοι είναι οι gentrifiers;

Οι πρώτοι gentrifiers ήταν κατά τον D. Ley η λεγόμενη «νέα μεσαία τάξη» (χαμηλόμισθα στελέχη ιδιωτικού τομέα) που αναδύθηκε στις πόλεις του Καναδά στα 70s, με την αποβιομηχανοποίηση των πόλεων και την ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα. Στο σήμερα, η «νέα μεσαία τάξη» που συγκροτεί τους gentrifiers περιλαμβάνει πλήθος διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, από νεαρά στελέχη εταιρειών μέχρι καλλιτέχνες και φοιτητές. Οι ανάγκες και οι επιθυμίες των συγκεκριμένων επαγγελματικών και κοινωνικών κατηγοριών αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στην παραγωγή του χώρου μέσω διαδικασιών gentrification. Οι τάξεις των gentrifiers χαρακτηρίζονται από την κατοχή πολιτιστικού ή/και οικονομικού κεφαλαίου και μπορεί να μη σχετίζονται μεταξύ τους αλλά συχνά έχουν όμοιες διεκδικήσεις, καθοδηγούμενες από τις επιταγές του lifestyle και τις αστικές τάσεις και καταλήγουν στο χτίσιμο ενός νέου πολιτιστικού προφίλ γειτονιάς. Για παράδειγμα οι καλλιτέχνες, όπως αναφέρει ο Ley, έλκονται από περιοχές οριακές σε σχέση με τους συμβατικούς χώρους εγκατάστασης της νέας μεσαίας τάξης και λειαίνουν το έδαφος για πιο αποδοτικές χρήσεις γης, ενώ προσδίδουν στις γειτονιές έναν χαρακτήρα «hipster» και «alternative». Εν γένει, το gentry καθιστά μια περιοχή πιο «ενδιαφέρουσα», ανάλογα με τις καταναλωτικές ανάγκες και τις προτιμήσεις των gentrifiers. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αυξάνεται η ζήτηση όχι μόνο για κατοικία αλλά και για σίτιση, διασκέδαση, πολιτισμό (μπαρ, θέατρα, σινεμά κλπ) και δημιουργείται για τους επιχειρηματίες πεδίο επένδυσης σε νέες κερδοφόρες χρήσεις που ικανοποιούν τις ανάγκες της «νέας μεσαίας τάξης». Κάπως έτσι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεκινήσει ο κύκλος του gentrification και του εκτοπισμού των υπαρχόντων κατοίκων. Συνοψίζοντας, μέσα από τις δύο κατευθύνσεις της θεωρίας, γίνεται σαφές ότι δύο είναι οι απαραίτητοι παράγοντες που καθιστούν δυνατή την υλοποίηση του gentrification στην πόλη: από τη μία, η διαφορά γαιοπροσόδου (rent gap) και από την άλλη, η ύπαρξη μιας μεσαίας τάξης πρόθυμης να επενδύσει ή/και να κατοικήσει σε μια συγκεκριμένη περιοχή (Κομπρεσέρ, τεύχος 4, Rethink Gentrification).

2.2 Νέες μορφές/προσεγγίσεις της διαδικασίας του gentrification Ο κλασικός ορισμός του gentrification αναφέρεται από τη μια στη διαδικασία εκτοπισμού των εργατικών στρωμάτων σε περιοχές στο κέντρο των πόλεων από εύπορες κοινωνικές ομάδες, και από την άλλη στην ανάπλαση αυτών των περιοχών. Αυτή η ανάπλαση περιλαμβάνει και τον μετασχηματισμό του δομημένου περιβάλλοντος από μια οικονομική και πολιτιστική ελίτ. Όμως, από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 και μετά οι διαδικασίες αστικών μετασχηματισμών εξελίσσονται συνεχώς και ο ορισμός του gentrification επαναπροσδιορίζεται, προκειμένου να περιλαμβάνει εκείνες τις νέες μορφές κοινωνικών μετασχηματισμών, τα νέα υποκείμενα, τους νέους χώρους που παράγονται ή μετασχηματίζονται. Πράγματι και οι Smith και Hackworth (2001) εξετάζοντας την εξέλιξη της διαδικασίας του gentrification σε τρεις περιοχές της Νέας Υόρκης ορίζουν τρία κύματα, προκειμένου να συμβάλλουν στην αναζήτηση μιας επαρκούς θεωρίας σχετικά με την εξέλιξη του gentrification και τις νέες μορφές του στο σήμερα. 3 3Κατά τους Smith και Hackworth, το πρώτο κύμα gentrification προλειαίνει το έδαφος πριν την δεκαετία του ’80 στη Νέα Υόρκη και άλλες πόλεις, όπου επενδυτές αξιοποιούν την πτώση στις

Θεωρητικές αναγνώσεις του gentrification Για την Lees (2003), στο τρίτο κύμα του gentrification που χαρακτηρίζει την έκρηξη του φαινομένου από τα 90’s και μετά, εντάσσονται τέσσερις μορφές. Η κλασσική μορφή gentrification (οι gentrifiers ιδιώτες επανακτούν τη γειτονιά εκτοπίζοντας λαϊκότερα στρώματα), η κρατική (state-led) που περιγράφει τη συμβολή των εθνικών και τοπικών κυβερνητικών πολιτικών στη διαδικασία του gentrification, το new-build gentrification4 , ή ακόμη το super-gentrification5 και η εμπορική μορφή του gentrification (commercial gentrification). Επιχειρούμε να σταθούμε στην τελευταία αλλά και στη σχέση του τουρισμού με τη διαδικασία του gentrification, εξετάζοντάς τις ως νέες μορφές του φαινομένου, στις οποίες συνήθως ο άμεσος εκτοπισμός δεν είναι το βασικό αποτέλεσμα, αλλά συναντάμε νέες επιπτώσεις μέσω του έμμεσου εκτοπισμού. Ο όρος «commercial gentrification» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις διαδικασίες εμπορικής αναζωογόνησης μιας περιοχής, στις οποίες η μεταβολή δεν είναι οι νέοι κάτοικοι της μεσαίας τάξης, αλλά οι νέοι χώροι και οι υπηρεσίες που παράγονται για να τους προσελκύσουν. Η εμπορική αναβάθμιση και ανάπλαση αστικών χώρων είναι η κύρια αιτία που αλλάζει τη φύση και τις χρήσεις γης, και μετατρέπει περιοχές σε χώρους διασκέδασης και κατανάλωσης για εύπορους χρήστες. Αυτή η μετατροπή που συντελείται μέσω του commercial gentrification προκαλεί πιέσεις έμμεσου εκτοπισμού των μόνιμων κατοίκων (Cócola - Gant, 2015). Στις νέες μορφές αυτές εντάσσεται και το «tourism gentrification» που επιχειρεί «να εξηγήσει την μετατροπή μιας μεσοαστικής γειτονιάς σε μια σχετικά εύπορη και αποκλειστική αγορά – θύλακα, μέσω της ανάπτυξης της εταιρικής ψυχαγωγίας και των τουριστικών θεαμάτων» (Gotham, 2005:1113). Η ανάλυση του Gotham, τιμές των ακινήτων σε υποβαθμισμένες γειτονιές. Σε αντίθεση με την εμπειρία πριν το 1973, τη δεκαετία του ’80 ορίζεται το δεύτερο κύμα gentrification και η διαδικασία επεκτείνεται και σε μικρότερες, λιγότερο ‘παγκόσμιες’ πόλεις, όπου εισάγεται η παρουσία της καλλιτεχνικής κοινότητας ως παράγοντας στεγαστικής αναβάθμισης, όπως για παράδειγμα στο Soho. Την περίοδο αυτή δίνονται οι πρώτοι πολιτικοί αγώνες ενάντια στον εκτοπισμό των φτωχότερων κατοίκων. Τέλος, μετά από μια μικρή περίοδο περιορισμού της επένδυσης του κεφαλαίου σε πολιτικές gentrification, τοποθετείται τη δεκαετία του ’90 το τρίτο κύμα που περιγράφει την πιο ολοκληρωμένη μορφή του συνδεδεμένη με το μεγάλο κεφάλαιο, συχνά με παράλληλη κρατική υποστήριξη, που εντοπίζεται και έξω από τα στενά όρια του κέντρου των πόλεων. (Hackworth, Smith, 2001:467) 4Το new- build gentrification περιγράφει κυρίως την κατασκευή περιοχών κατοικίας υψηλού προφίλ (high-status), σε κεντρικές αστικές περιοχές ή σε παλαιούς βιομηχανικούς και κενούς χώρους. Αυτές οι διαδικασίες θεωρούνται νέες μορφές gentrification επειδή ακριβώς πληρούν τα βασικά κριτήρια της επαν-επένδυσης του κεφαλαίου στο κέντρο των πόλεων και της κοινωνικής αναβάθμισης του τοπικού από νεοεισερχόμενα υψηλόμισθα στρώματα, στις οποίες όμως κεντρικό αποτέλεσμα είναι ο μη άμεσος εκτοπισμός πληθυσμού, εφόσον συντελείται μέσα της κατασκευής νέων εγκαταστάσεων που δεν προϋπήρχαν. (Davidson και Lees, 2009). Για το λόγο αυτό στη βιβλιογραφία χρησιμοποιείται συχνά και ο όρος νέα-αστικοποίηση (reurbanisation), γιατί το gentrification θεωρείται πως πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο όταν συντελείται άμεσος εκτοπισμός των κατοίκων χαμηλών εισοδημάτων. 5 O όρος αναφέρεται στη μετατροπή ήδη gentrified, ευημερών και αποκλειστικά ανώτερης- μεσαίας τάξης γειτονιών σε ακόμα πιο αποκλειστικούς και ακριβούς θύλακες. Χρησιμοποιείται για συγκεκριμένες περιοχές των ‘παγκόσμιων πόλεων’, όπως το Barnsburry του Λονδίνου, περιγράφοντας μια διαδικασία που περιέχει σημαντική αλλαγή στη σύνθεση των κοινωνικών τάξεων και των στοιχείων κοινωνικής αντικατάστασης (και όχι άμεσου εκτοπισμού), με μια σημαντική αλλαγή των σχέσεων της κοινότητας. (Lees, 2003, Butler and Lees, 2006)

ΜΕΡΟΣ B’ εστιάζει στο πώς ο τουρισμός χρησιμοποιείται ως μια στρατηγική για την αστική αναγέννηση των πόλεων, αναπτύσσοντας έτσι την έννοια του tourism gentrification με την επισήμανση του ρόλου των κρατικών πολιτικών στην ενθάρρυνση τόσο του gentrification, όσο και της τουριστικής ανάπτυξης. Για τον Cócola – Gant (2015), πρόκειται για μια διαδικασία κοινωνικό-χωρικής αλλαγής στην οποία οι γειτονιές μετατρέπονται σύμφωνα με τις ανάγκες της άφθονης κατανάλωσης, τόσο για τους μόνιμους κατοίκους, όσο και τους επισκέπτες. Τόσο το gentrification όσο και ο τουρισμός μπορούν να θεωρηθούν συμπρωταγωνιστές στην παραγωγή της μετα-βιομηχανικής πόλης, και αποτελούν αποτέλεσμα στρατηγικών προσέλκυσης του κεφαλαίου και της κατανάλωσης στα αστικά κέντρα. Μέσω του tourism gentrification προκαλείται αφενός στεγαστικός αποκλεισμός, λόγω της ραγδαίας αύξησης της μετατροπής διαμερισμάτων μόνιμης κατοικίας σε τουριστικά καταλύματα, και αφετέρου εμπορικός. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι οι νέες μορφές αναγέννησης και ανάπλασης του αστικού χώρου στρέφονται όχι μόνο στην αγορά ακινήτων και την κατοικία με την παραδοσιακή έννοια, αλλά και στο δημόσιο χώρο ή τις εμπορικές υπηρεσίες. H Zukin (1995) εξετάζει πώς το εμπόριο και η αγορά μπορούν να γίνουν τα ίδια η κινητήριος δύναμη στη διαδικασία του gentrification και όχι απλές αντανακλάσεις των κοινωνικών και στεγαστικών μετασχηματισμών. Η αναβάθμιση του δημόσιου και εμπορικού χώρου νοείται συνήθως συμπληρωματική στο κλασσικό στεγαστικό gentrification, ρίχνοντας το βάρος τόσο στην αισθητική των δομημένων χώρων, όσο και στις νέες κοινωνικές πρακτικές στον ευρύτερο αστικό χώρο. 34

Θεωρητικές αναγνώσεις του gentrification Έτσι, και οι gentrifiers παύουν να αποτελούν ομογενή δημογραφική, οικονομική και κοινωνική κατηγορία (Rérat, Söderström και Piguet, 2009). Η διαδικασία επίτευξης οικονομικής, οικογενειακής και στεγαστικής ανεξαρτησίας είναι λιγότερο γραμμική σε σχέση με τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, καταρρίπτοντας τα παλαιότερα σχήματα δημιουργίας νοικοκυριού. Έτσι, τα στεγαστικά κίνητρα γίνονται συνθετότερα, εκφράζουν ταυτόχρονα είτε πραγματικές ανάγκες, είτε την ίδια τη δήλωση πίστεων, lifestyle, κ.ο.κ. Αυτή η νέα ποικιλία στις στεγαστικές απαιτήσεις έχει προφανώς και αντίκτυπο στη πλευρά της ζήτησης στην αγορά ακινήτων. Η ίδια η χωροταξία του φαινομένου γίνεται λοιπόν πιο σύνθετη σε σχέση με το παραδοσιακό σχήμα που επηρεάζει εργατικές γειτονιές από την εποίκιση των ανώτερων κοινωνικών ομάδων. Αυτό υποδεικνύεται και από τα διαφορετικά επίπεδα έκφρασής του, όπως τα διαφορετικά εθνικά επίπεδα, οι αστικές ιεραρχίες, οι νέες μορφές του φαινομένου, όπως η τουριστική (tourism gentrification).

2.3 Η έννοια του εκτοπισμού Στη προσέγγιση του ζητήματος του gentrification ο Peter Marcuse ερευνά σχέση ανάμεσα στις έννοιες της εγκατάλειψης και του gentrification. Στην έρευνα του θέτει ένα κεντρικό ερώτημα: πώς μπορεί δύο φαινομενικά αντιδιαμετρικά αντίθετες διαδικασίες, όπως αυτή της εγκατάλειψης και του gentrification να συντελούνται ταυτοχρόνως, μιας και η μια προκύπτει από τον μηδενισμό της ζήτησης και η άλλη από αυξανόμενη ζήτηση. Για την απάντηση σε αυτό το πρόβλημα δίνεται έμφαση στο ζήτημα του εκτοπισμού, που θα απασχολήσει και εμάς περισσότερο. Για τον Marcuse (1985) οι υπάρχουσες πολιτικές για το χώρο σε σχέση με το ζήτημα του gentrification στηρίζονται σε τρεις παραδοχές. Πρώτον, ότι η εγκατάλειψη νοικοκυριών και περιοχών είναι μια οδυνηρή αλλά αναπόφευκτη διαδικασία και συνεπώς συνήθως το ερώτημα στρέφεται απλώς στον περιορισμό της. Δεύτερον, ότι η διαδικασία του gentrification βελτιώνει την ποιότητα ζωής μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και συνεισφέρει στην οικονομική ανάπτυξη των πόλεων. Τρίτον, ότι το gentrification είναι η μόνη ρεαλιστική και αποτελεσματική λύση στο πρόβλημα της εγκατάλειψης, ιδιαίτερα σε περιόδους δημοσιονομικής πίεσης. Βάσει τον ιδεολογημάτων αυτών, το gentrification μετατρέπεται σε μια οριακά επιθυμητή διαδικασία. Δημιουργείται έτσι κατά τον Marcuse ένας φαύλος κύκλος στον οποίο: από την μια η εγκατάλειψη οδηγεί τα χαμηλόμισθα νοικοκυριά σε γειτονικές περιοχές λόγω της αύξησης των ενοικίων, ενώ τα υψηλόμισθα νοικοκυριά στα προάστια της πόλης ή στο gentrification (gentrifying) του κέντρου της πόλης˙ από την άλλη, το gentrification εκτοπίζει τα χαμηλόμισθα στρώματα λόγω της αύξησης των ενοικίων, ενώ προσελκύει τα υψηλόμισθα στρώματα από άλλες περιοχές (μειώνοντας εκεί τη ζήτηση). Στον φαύλο κύκλο αυτόν, τα φτωχότερα και λαϊκά στρώματα βρίσκονται πάντα υπό την πίεση του εκτοπισμού, ενώ τα πλουσιότερα επιχειρούν διαρκώς να τοποθετηθούν ανάμεσα στις υπό gentrification περιοχές, διαδικασίες που επιφέρουν σημαντικές οικονομικές μεταβολές και αυξάνουν την οικονομική πόλωση του πληθυσμού. Η εγκατάλειψη και το gentrification εντοπίζονται εδώ ως κοινές αντανακλάσεις της μεταβαλλόμενης οικονομίας στις μητροπόλεις στη διαδικασία της απο-

ΜΕΡΟΣ B’ βιομηχάνισης. Η μείωση σε ζήτηση της ανειδίκευτης εργασίας και η αύξηση ζήτησης επιστημονικού δυναμικού στρέφει τη στεγαστική ζήτηση των αστικών κέντρων προς τα υψηλόμισθα στρώματα. Η επέκταση λοιπόν των εμπορικών χρήσεων στα κέντρα των πόλεων απαιτεί αλλαγές και στις χρήσεις γης, με τις περιοχές κατοικίας να δίνουν τη θέση τους στην επιχειρηματική δραστηριότητα, και όπου διατηρούνται, τα ενοίκια να είναι απρόσιτα. «For gentrifiers, all roads lead to downtown. For poor, all roads lead to abandonment» («Για τους gentrifiers, όλοι οι δρόμοι οδηγούν στο κέντρο. Για τους φτωχούς, όλοι οι δρόμοι οδηγούν στην εγκατάλειψη.») (Marcuse, 1985:200). Ο συνδυασμός παραγόντων εξωγενών στη στεγαστική βιομηχανία, λειτουργώντας διαφορετικά σε κάθε γειτονιά, ανάλογα με την τοποθεσία, το στεγαστικό απόθεμα, την ιστορική ταξική διαστρωμάτωση των κατοίκων, παράγει γρήγορες μετακινήσεις νοικοκυριών που έχουν ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη και το gentrification. Έτσι κατά τον Marcuse, περιοχές που πρόκειται να υποστούν αυτά τα φαινόμενα μπορούν να εντοπίζονται εκ των προτέρων. Για παράδειγμα, περιοχές φθηνότερης και υποβαθμισμένης -αλλά παραδοσιακά μεσοαστικής- κατοικίας, που περικυκλώνονται από περιοχές υψηλών και μεσαίων εισοδημάτων, και παροχές υψηλής ποιότητας (πάρκα, καταστήματα), αποτελούν παράδειγμα προς gentrification, προσελκύουν επενδύσεις και αναπτυξιακά έργα. Ορισμός της διαδικασίας του εκτοπισμού (displacement)

Στην πορεία αυτής της έρευνας λοιπόν ο Marcuse ορίζει τη διαδικασία του εκτοπισμού: «Η διαδικασία του εκτοπισμού συντελείται όταν ένα οποιοδήποτε νοικοκυριό αναγκάζεται να μετακομίσει από το σπίτι του από συνθήκες που επηρεάζουν την κατοικία ή το άμεσο περιβάλλον και οι οποίες: α) είναι πέρα από τη δυνατότητα του νοικοκυριού να ελέγξει ή να αποτρέψει β) λαμβάνουν χώρα εν αντιθέσει των συνθηκών ιδιοκτησίας που είχε γνωρίσει το συγκεκριμένο νοικοκυριό και γ) μετατρέπουν τη συνέχιση της κατοχής του ακινήτου σε αδύνατη, ριψοκίνδυνη και μη προσβάσιμη οικονομικά» (στο ίδιο, σελ. 205). Σε αυτή τη διαδικασία άμεσου εκτοπισμού, εντοπίζονται δύο μορφές που ανάλογα με τα αίτιά τους κατηγοριοποιούνται στον «φυσικό» και στον «οικονομικό» εκτοπισμό. Για τον πρώτο παράδειγμα αποτελεί η διακοπή του ρεύματος ή της θέρμανσης από πλευράς των ιδιοκτητών, ενώ για το δεύτερο η άμεση αύξηση των τιμών των ενοικίων, συνθήκες που εξαναγκάζουν τους ένοικους στην εγκατάλειψη της κατοικίας τους. Ο άμεσος εκτοπισμός μπορεί να είναι αποτέλεσμα μεταβολών σε μια μονάδα ή στο σύνολο μιας περιοχής, ωστόσο συνήθως συντελούνται και τα δύο ταυτόχρονα. Στον ορισμό αυτής της διαδικασίας που καλύπτει το φάσμα της ανοικειοθελούς μετατόπισης νοικοκυριών, πιο χρήσιμες κρίνονται οι διακρίσεις που κάνει ο Marcuse ενισχυτικά στην παραπάνω έννοια, εισάγοντας άλλες δύο έννοιες – εργαλεία, αυτές του εκτοπισμού μέσω του αποκλεισμού (exclusionary displacement) και του εκτοπισμού μέσω της πίεσης (pressure of displacement), μορφές δηλαδή έμμεσου εκτοπισμού. Σε κάθε περιοχή των αστικών κέντρων και σε κάθε αγορά ακινήτων υπάρχει μια κινητικότητα νοικοκυριών η οποία χαρακτηρίζεται φυσιολογική. Όταν ένα νοικοκυριό όμως μπορεί να εκκενώνει οικειοθελώς μια οικιστική μονάδα και στη συνέχεια αυτή είτε εγκαταλείπεται, είτε υπόκειται gentrification προκειμένου να αποτραπεί η μεταφορά ενός άλλου αντίστοιχου νοικοκυριού εκεί, η διαθεσιμότητα κατοικιών για το δεύτερο νοικοκυριό στη συγκεκριμένη αγορά μειώνεται. Έτσι το δεύτερο νοικοκυριό αποκλείεται έμμεσα από το να μετακομίσει σε μια περιοχή στην οποία υπό

Θεωρητικές αναγνώσεις του gentrification άλλες συνθήκες θα μπορούσε να μένει. Αυτή η διαδικασία ορίζεται ως εκτοπισμός μέσω του αποκλεισμού. Οι διαφορές στις τιμές των ακινήτων σε μια συγκεκριμένη περιοχή πριν και μετά από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, σε σύγκριση με μεταβολές που αφορούν το σύνολο μιας πόλης, είναι δυνατό να υποδηλώσουν την πιθανότητα αυτής της μορφής εκτοπισμού. Η σύγκριση αυτή μάλιστα συμπεριλαμβάνει και μεταβολές στον αριθμό αλλά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των κατοίκων, σε σχέση με την ευρύτερη ενότητα στην οποία εντάσσεται η γειτονιά προς εξέταση. Συνεπώς, αυτές οι μεταβολές διαφέρουν με έναν αρκετά συγκεντρωμένο τρόπο (χωρικά) από τις μεταβολές που συντελούνται στην αγορά ακινήτων σαν σύνολο. Τελευταίο σημείο στη συνεισφορά του Marcuse στη θεωρία του εκτοπισμού, αποτελεί η επισήμανση πως το φαινόμενου του εκτοπισμού επηρεάζει πολύ περισσότερους από τους άμεσα εκτοπιζόμενους. Οι αλλαγές που μπορεί να εντοπίζει δηλαδή μια οικογένεια στην καθημερινότητα του χώρου στον οποίο ζει, στις μετακινήσεις πληθυσμών και συγγενικών προσώπων, τα νέα εμπορικά καταστήματα και οι νέες χρήσεις, αλλά και οι αλλαγές στις δημόσιες παροχές μια γειτονιάς, αναδεικνύουν αυτήν την πτυχή. Όσο δηλαδή τα χαρακτηριστικά μιας γειτονιάς μεταβάλλονται ολοένα και περισσότερο προς μια μη βιώσιμη κατάσταση, δημιουργείται μια πίεση και μια απειλή εκτοπισμού, η πραγματοποίηση του οποίου από εκεί και πέρα είναι απλώς ζήτημα χρόνου. Η πίεση του εκτοπισμού επηρεάζει με αυτόν τον τρόπο πολύ περισσότερα νοικοκυριά από εκείνα που εκτοπίζονται τη δεδομένη στιγμή. Συνοψίζοντας λοιπόν τόσο την πολύπλευρη προσέγγιση της διαδικασίας του gentrification, αλλά και των εργαλείων ανάλυσης που προσφέρει η μελέτη των φαινομένων εκτοπισμού, αποδεικνύεται ο μη καθολικός και παγκόσμιος χαρακτήρας των φαινομένων ανάλογα με τα διαφορετικά εθνικά, περιφερειακά ή τοπικά στοιχεία. Κατά τους Lees και Ley (2008), η ευρύτερη «γεωγραφία του gentrification» που μπορεί να ίσχυε κάποια χρόνια πριν, δεν μπορεί πλέον να φτάσει στην κατανόηση της παγκόσμιας πολυπλοκότητας της διαδικασίας. Έτσι, μπορεί να χαρακτηρίζει την διαδικασία άμεσου ή έμμεσου εκτοπισμού της εργατικής τάξης με την έννοια της αίσθηση της «απώλειας του τόπου», αλλά και μεταβολές σε αστικές περιοχές που ελάχιστα έχει «ακουμπήσει» η κλασσική μορφή gentrification, η οποία κυρίαρχα εντοπίζεται σε μελέτες και έρευνες στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, με τις οποίες δεν μπορούν να υπάρξουν πάντα ευθείες αναλογίες στον υπόλοιπο παγκόσμιο χάρτη. Σε αυτά τα παραδείγματα είναι κεντρικής σημασίας οι διαφορετικές ιστορικές καταβολές σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές δομές ή τη νομική προστασία γύρω από το ζήτημα της κατοικίας, ή ακόμη και οι κοινωνικές αντιστάσεις, παράγοντες που δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την αγορά ακινήτων. Σε κάθε περίπτωση, το μέγεθος των δραστηριοτήτων συνήθως απαιτεί εταιρικά αναπτυξιακά έργα ή απλώς επενδυτές, και συνεπώς δεν παύει να υποκινείται από το κεφάλαιο. Σε ό,τι αφορά τις κρατικές πολιτικές, το γενικό μοτίβο του ενεργού τους ρόλου αποτελεί μια έκφραση της νεοφιλελεύθερης ατζέντας. Ωστόσο, η συνθήκη περιπλέκεται σε περιπτώσεις όπου η κρατική στρατηγική χρειάζεται να ισορροπήσει ανάμεσα σε αντιφατικά και αντικρουόμενα συμφέροντα και διεκδικήσεις. Και πάλι λοιπόν εδώ η γεωγραφία του gentrification, εξηγεί τη γκάμα των διαφορετικών ερμηνειών. Το κεντρικό λοιπόν ζήτημα παραμένει, και θα πρέπει να εντοπίζεται στη διερεύνηση των επωφελούμενων και των πληττόμενων από τα σύγχρονα κύματα αστικών μεταβολών. Εδώ επανέρχεται το ερώτημα των μορφών εκτοπισμού ως αποκαλυπτι-

ΜΕΡΟΣ B’ κών εργαλείων στη συνθετότητα των νέων μορφών. Καθότι ο εκτοπισμός λαμβάνει χώρα με άμεσες (κλασικό gentrification) και έμμεσες μορφές (μέσω του αποκλεισμού), τελικά επηρεάζει πολλά παραπάνω από τη στιγμή της χωρικής μετατόπισης και εμπεριέχει γενικότερα την έννοια της «απώλειας του τόπου». Οι μεταβολές στην κοινωνική σύνθεση της γειτονιάς, στις οποίες ο τουρισμός και η κατανάλωση φαίνεται να παίζουν κεντρικό ρόλο, επηρεάζουν τις αστικές πολιτικές και το σχεδιασμό, γεννούν νέες εμπορικές και καταναλωτικές ανάγκες και τελικά ανοίγουν ένα νέο, πιο ευρύ πεδίο gentrification. Ακόμη και αν ποικίλουν οι διάφορες μορφές εκτοπισμού πρόκειται πάντα για μεταβολές στη ταξική φύση των ευρύτερων αστικών περιοχών (Davidson και Lees, 2009).

Airbnb και διεθνές παράδειγμα

3.1 Αγορά ακινήτων, Airbnb και η δημιουργία του χάσματος γαιοπροσόδου (Rent Gap) Σε περιοχές με πολιτιστικό και τουριστικό ενδιαφέρον που προωθούνται διεθνώς ως «τοπ γειτονιές» για επίσκεψη, παρατηρείται ότι η Airbnb διαμορφώνει ένα νέο είδος rent gap. Όπως αναλύθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, οι δύο παράμετροι που με την αυξομείωση τους δημιουργούν το rent gap είναι η δυνητική γαιοπρόσοδος και η αξία της κατοικίας. Στην περίπτωση της Airbnb φαίνεται ότι το «χάσμα» επιτυγχάνεται σχεδόν αμιγώς με την άνοδο της δυνητικής γαιοπροσόδου, ανεξάρτητα δηλαδή από την τιμή της πραγματικής γαιοπροσόδου την ίδια στιγμή και για το λόγο αυτό το φαινόμενο παρατηρείται και σε γειτονιές με μικρή ή και μηδενική μείωση της αξίας των κατοικιών. Αυτό μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό καθώς η ενοικίαση μέσω Airbnb στις περισσότερες περιπτώσεις μπορεί να επιφέρει μεγαλύτερο ποσό ανά μήνα συγκριτικά με το ενοίκιο που προσδίδει η τυπική μορφή ενοικίασης. Στον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται αυτό εντοπίζονται δύο ιδιαίτερα σημεία σε σχέση με τον συνηθισμένο τρόπο δημιουργίας του rent gap. Καταρχάς, η Airbnb καταφέρνει να «εκτινάξει» τη δυνητική γαιοπρόσοδο τεχνολογικά, δηλαδή βασιζόμενη αποκλειστικά στην ύπαρξη της ψηφιακής της πλατφόρμας και χωρίς κανέναν πρακτικό ή απτό τρόπο παρέμβασης στον αστικό χώρο. Προσφέρει τη δυνατότητα καταχώρησης ενός οποιουδήποτε ακινήτου στην πλατφόρμα της και αυτό αρκεί για να μετατραπεί μία μόνιμη κατοικία σε τουριστικό κατάλυμα βραχυπρόθεσμης ενοικίασης, άρα να προσδίδει δυνητικά μεγαλύτερη υπεραξία μέσω μιας πιο επικερδούς χρήσης. Στη βάση της οικονομίας του διαμοιρασμού, η πλατφόρμα Airbnb ενέχει ταυτόχρονα και την προσφορά και τη ζήτηση, δηλαδή ενεργοποιεί τεχνολογικά τη δυνατότητα αλλαγής της χρήσης ενός ακινήτου από πλευράς «επενδυτών» και ταυτόχρονα δίνει την πρόσβαση στους καταναλωτές να «αξιοποιήσουν» αυτή τη νέα χρήση. Συνεπώς, με σχεδόν «πλασματικό» τρόπο η Airbnb, δίνοντας πρόσβαση στον κάθε χρήστη, πετυχαίνει κατακόρυφη αύξηση στις δυνητικές γαιοπροσόδους μιας συγκεκριμένης αγοράς ακινήτων, ενώ την ίδια στιγμή προσφέρει και το μέσο να «γεμίσει» το χάσμα με τρόπο πολύ πιο γρήγορο από τον συνηθισμένο. Ένα δεύτερο σημείο που αξίζει να αναφερθεί εδώ είναι ότι η διαφορά γαιοπροσόδου της Airbnb είναι πολιτιστική (culture – driven), δηλαδή διαμορφώνεται ανάλογα με τις πολιτιστικές και τουριστικές τάσεις της εκάστοτε συγκυρίας και κοινωνικής ομάδας. Για το λόγο αυτό το «βραχυπρόθεσμο» rent gap (Wachsmuth και Weisler, 2017), σε αντίθεση με τις συνήθεις μεταβολές στην «κανονική» αγορά ακινήτων, στοχεύει σε περιοχές με έντονο υπερτοπικό τουριστικό ενδιαφέρον ή μεγάλο πολιτιστικό κασέ, επομένως φαίνεται να αποτυπώνεται στον αστικό ιστό με γεωγραφικά άνισα κατανεμημένο τρόπο. Στο πλαίσιο, λοιπόν, που ο καθοριστικός παράγοντας αυτής της διαδικασίας είναι η τουριστική έλξη και όχι οι τυπικοί κανόνες της αγοράς,

ΜΕΡΟΣ B’ βλέπουμε το rent gap της Airbnb να εντοπίζεται στην πόλη με σχετικά τυχαίο τρόπο. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να αγγίζει γειτονιές που δεν βιώνουν τυπικό gentrification, γειτονιές που έχουν ήδη υποστεί gentrification ή εν δυνάμει gentrified και τουριστικά ανερχόμενες περιοχές, που μπορεί για παράδειγμα να βρίσκονται κοντά σε ένα νέο μουσείο.

Διαφοροποίησεις του rent gap: Α) Το rent gap κατά την ανάλυση του Smith. Αποτυπώνεται το χάσμα ανάμεσα στις πραγματικές απολαβές μιας ιδιοκτησίας και στις δυνητικές απολαβές, όταν η ιδιοκτησία χρησιμοποιείται με την “υψηλότερη και ιδανική χρήση”. Β) Στην περίπτωση της Airbnb το rent gap γίνεται αρκετά μεγάλο για να κινητοποιήσει τον ιδιοκτήτη πολύ νωρίτερα από το παραδοσιακό rent gap που υποκινείται από τον κύκλο επένδυσης, από-επένδυσης. Γ) Η Airbnb αυξάνει τη δυνητική γαιοπρόσοδο ραγδαία, δημιουργώντας ένα rent gap πολύ νωρίτερα από την υποβάθμιση στις αξίες γης. (Wachsmuth, 2017: 10)

Ποιοι δημιουργούν και ποιοι «γεμίζουν» το rent gap της Airbnb; Κατά τη θεωρία του Smith στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως, το σημείο μεγιστοποίησης του χάσματος γαιοπροσόδου αποτελεί και το σημείο εμφάνισης του gentrification. Σε αυτό το στάδιο, λοιπόν, οι επενδυτικές συνθήκες γίνονται ευνοϊκές προς κερδοφορία και συνεπώς οι οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις που αναπτύσσονται στο δομημένο περιβάλλον έρχονται να «γεμίσουν» το rent gap. Στην περίπτωση του παραδοσιακού gentrification αυτές οι δυνάμεις είναι από τη μία το κράτος, οι επενδυτές και η αγορά ακινήτων εν γένει και από την άλλη τα δρώντα κοινωνικά υποκείμενα. Στην περίπτωση του βραχυπρόθεσμου rent gap της Airbnb οι κοινωνικές ομάδες που συμμετέχουν στην εμφάνιση του gentrification διασταυρώνονται με την αγορά ακινήτων, καθώς η προσφορά και η ζήτηση πραγματοποιούνται ταυτόχρονα και ενέχονται κάτω από την ίδια ομπρέλα, αυτή της ψηφιακής πλατφόρμας, όπως αναφέραμε και παραπάνω. Έτσι, ο ρόλος του επενδυτή εδώ βρίσκεται πίσω από την ψηφιακή ταυτότητα του «οικοδεσπότη» (host) και, τουλάχιστον βάσει του πρωταρχικού μοντέλου λειτουργίας της Airbnb, αυτό περιλαμβάνει τον οποιοδήποτε ιδιοκτήτη – χρήστη καταχωρήσει το ακίνητο του στην πλατφόρμα, προκειμένου να λαμβάνει επιπλέον εισόδημα αξιοποιώντας έναν κενό ή αχρησιμοποίητο χώρο. Καθώς η Airbnb αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη εφαρμογή στις πόλεις, βλέπουμε ότι τα υποκείμενα που παίζουν τον ρόλο του host αρχίζουν να ποικίλουν. Οι «ιδιοκτήτες επενδυτές» προβαίνουν σε ανακαινίσεις και επισκευές των εκμισθωμένων διαμερισμάτων τους, αυξάνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την αξία της

Airbnb και διεθνές παράδειγμα κατοικίας, ενώ πολύ συχνά προχωρούν και σε αγορές επιπλέον ακινήτων ή υπενοικιάσεις διαμερισμάτων προς εκμίσθωση. Εκτός από τα φυσικά πρόσωπα, πίσω από τους hosts της πλατφόρμας εντοπίζονται πλέον τόσο επιχειρηματίες - επενδυτές, όσο και εταιρείες διαχείρισης διαμερισμάτων ή γραφεία Real Estate. Από την άλλη πλευρά, οι επισκέπτες – τουρίστες (guests) είναι οι «καταναλωτές», δηλαδή εκείνα τα κοινωνικά υποκείμενα που παίζουν εδώ τον ρόλο του gentrifier και έρχονται να «κλείσουν» τον κύκλο του rent gap. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του φαινομένου Airbnb είναι πως φαίνεται να διαμορφώνει σε ένα βαθμό και μελλοντικά την αγορά ακινήτων. Ακόμα, δηλαδή, και αν κάποιος ιδιοκτήτης αποφασίσει να αποσύρει το διαμέρισμά του από την πλατφόρμα της Airbnb και να το καταστήσει και πάλι διαθέσιμο για μακροπρόθεσμη ενοικίαση, λόγω των επισκευών που θα έχει κάνει, κάποιας πιθανής ανακαίνισης αλλά και κάποιας επίπλωσης, το διαμέρισμα θα επιστρέφει στην αγορά με ενοίκιο κατά πολύ υψηλότερο από πριν. Σε συνδυασμό με το ότι λόγω της διείσδυσης της Airbnb η προσφορά στην τωρινή αγορά μειώνεται, μετατρέποντας τα ενοίκια των εναπομεινάντων κατοικιών σε απρόσιτα, οι γειτονιές καθίστανται σταδιακά απροσέγγιστες σε κάθε περίπτωση για μόνιμη κατοικία. Φαίνεται να μετατρέπονται σε κόμβους επίσκεψης, ψυχαγωγίας και κατανάλωσης σε ένα διεθνές δίκτυο τόπων ερημοποιημένων από τους άλλοτε ντόπιους τους. Συνεπώς, είναι σαφές ότι το φαινόμενο της Airbnb γίνεται ολοένα και πιο σύνθετο σε σχέση με τις αρχικές στοχεύσεις της πλατφόρμας, καθώς αυξάνεται ραγδαία η δημοτικότητα του και εμπλέκονται σ’ αυτό περισσότεροι οικονομικοί παράγοντες από απλούς χρήστες – ιδιοκτήτες. Έτσι, ο τρόπος με τον οποίο αποτυπώνονται τα αποτελέσματά του στον αστικό χώρο τόσο σε επίπεδο χρήσεων γης όσο και σε επίπεδο κοινωνικής σύνθεσης της γειτονιάς αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον.

3.2 Tα φαινόμενα του εκτοπισμού και του gentrification υπό την επίδραση της Airbnb Μέσα από πολλές έρευνες που έχουν διεξαχθεί γύρω από τη διείσδυση της Airbnb στον αστικό ιστό και τις επιπτώσεις που επιφέρει στις πόλεις, έχει διαπιστωθεί πως η μαζική εξάπλωση της Airbnb οδηγεί σε φαινόμενα εκτοπισμού. Χρησιμοποιώντας τους όρους του εκτοπισμού κατά τον Marcuse όπως αναλύθηκαν προηγουμένως, θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τα φαινόμενα που έχουν διεθνώς παρατηρηθεί και τις μορφές του εκτοπισμού που προκαλούνται, εισάγοντας τρεις κατηγορίες μεταβολών που συντελούνται με την είσοδο της Airbnb σε μια γειτονιά: τη μαζική αλλαγή χρήσεων από κατοικία σε τουριστικό κατάλυμα, τους διαφορετικούς ρυθμούς ζωής που δημιουργούνται και την αλλαγή χρήσεων των καταστημάτων. Μετατροπή μόνιμης κατοικίας σε τουριστικό κατάλυμα Με τα κίνητρα για τη μετατροπή μιας μόνιμης κατοικίας σε ενοικιαζόμενο διαμέρισμα βραχυπρόθεσμης μίσθωσης να είναι πολλά για έναν ιδιοκτήτη, και ειδικά σε γειτονιές όπου η Airbnb έχει ήδη κάνει τα πρώτα της πετυχημένα βήματα, η αύξηση των καταχωρήσεων είναι πολύ γρήγορη, καθώς η σιγουριά για τις οικονομικές απολαβές είναι αυξημένη. Όπως παρατηρούν οι Wachsmuth και Weisler (2017), το μόνο

ΜΕΡΟΣ B’ απαραίτητο βήμα για τη μετατροπή μιας μακροπρόθεσμα ενοικιαζόμενης κατοικίας σε βραχυπρόθεσμη, είναι να αφαιρέσεις τον υπάρχοντα κάτοικο. Πράγματι, από το διεθνές παράδειγμα διαπιστώνουμε πως ολοένα και περισσότεροι ιδιοκτήτες προβαίνουν σε κινήσεις που παράγουν πιέσεις στους ενοίκους προκειμένου να μετατρέψουν το ακίνητό τους σε κατάλυμα Airbnb, οδηγώντας στον στεγαστικό εκτοπισμό τους. Οι ιδιοκτήτες μπορεί να προβαίνουν στη διακοπή της θέρμανσης, την αύξηση του ενοικίου ή και την ευθεία έξωση των ενοικιαστών, προκειμένου να εκμεταλλευτούν το διαμέρισμά τους μέσω της Airbnb. Σε πόλεις όπως το Σαν Φρανσίσκο, η Νέα Υόρκη ή η Βαρκελώνη, ο αριθμός των εξώσεων έχει εκτιναχθεί, δημιουργώντας ένα έντονο πρόβλημα στέγασης που αφορά προφανώς κυρίαρχα τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα. Σύμφωνα με τα δεδομένα του δήμου της Βαρκελώνης, στη γειτονιά του Gotic που αποτελεί την πιο έντονα τουριστικοποιημένη περιοχή του κέντρου της πόλης, οι μόνιμοι κάτοικοι έχουν μειωθεί από 27.470 το 2006 σε 15.624 στο τέλος του 2015 (Bye-bye locals: Tourists are taking over Europe’s city centres, Ιούλιος 2017).

Αριστερά: Καταλύματα Airbnb στην πόλη του San Fransisco. Η κλίμακα αποτυπώνει τη διαθεσιμότητα τους στην πλατφόρμα της Airbnb σε σχέση με τις μέρες του χρόνου. Δεξιά: Καταγραφή των εξώσεων στην πόλη του San Fransisco, κατανεμημένη στις επιμέρους γειτονιές. (Anti-Eviction Mapping Project)

Ακόμα όμως και αν δεν παρατηρούνται έντονες κινήσεις εξώσεων από πλευράς των ιδιοκτητών, η Airbnb διαμορφώνει μια νέα πραγματικότητα στο στεγαστικό ζήτημα. Μέσω της μετατροπής των μόνιμων κατοικιών των κέντρων των πόλεων σε τουριστικά καταλύματα, είναι προφανές πως ολοένα και λιγότερος αριθμός διαμερισμάτων παραμένει διαθέσιμος στην αγορά ακινήτων και άρα προσβάσιμος προς κατοίκηση. Παράλληλα, λόγω της κατακόρυφης μείωσης του αριθμού των διαμερισμάτων για μακροπρόθεσμη ενοικίαση, αναπόφευκτα τα ελάχιστα πλέον διαθέσιμα διαμερίσματα είναι οικονομικά απρόσιτα. Σε γειτονιές που η Airbnb σημειώνει τις περισσότερες καταχωρήσεις, τα ενοίκια των μόνιμων κατοικιών ανεβαίνουν ραγδαία, καθώς η ζήτηση είναι μεγάλη αλλά η προσφορά ελάχιστη. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποκλείει ένα νοικοκυριό από μια περιοχή στην οποία θα μπορούσε να κατοικεί υπό άλλες συνθήκες. Πράγματι, πολυάριθμες είναι οι έρευνες που αποδεικνύουν τις έντονες μεταβολές στις γειτονιές αυτές, με μία από αυτές να

Airbnb και διεθνές παράδειγμα διαπιστώνει μια μετατροπή μόνιμων κατοικιών σε τουριστικά καταλύματα που φτάνει έως και το 12,5% του συνολικού οικιστικού αποθέματος σε μια γειτονιά του Λος Άντζελες, ενώ παρατηρεί μια αύξηση των ενοικίων κατά 20% μέχρι το 2014, με ρυθμό 33% γρηγορότερο από το ρυθμό αύξησης των ενοικίων σε ολόκληρη την πόλη του Λος Άντζελες (Lee, 2016). Διαφορετικοί ρυθμοί καθημερινής ζωής Οι διαφορετικές καθημερινές πρακτικές που υιοθετούνται από τους χρήστες που καταλήγουν να διαμένουν στην ίδια γειτονιά μπορούν να οδηγήσουν σε έντονες δυσκολίες συμβίωσης. Μέσω της Airbnb, η μόνιμη κατοικία και τα τουριστικά καταλύματα εμπλέκονται χωρικά με τρόπο πιο έντονο και περίπλοκο από ότι στο παρελθόν. Ακόμα και αν μια γειτονιά είχε ξενοδοχεία, οι διαφορετικές ενασχολήσεις και τα διαφορετικά ωράρια των μόνιμων κατοίκων και των επισκεπτών μπορούσαν να συνυπάρξουν σε βαθμό συνήθως ανεκτό, χωρίς να παρεμβαίνουν στην καθημερινότητα της πόλης με τον τρόπο που εισήχθηκε μέσω της Airbnb. Η διαφορά εντοπίζεται στη συνύπαρξη στο επίπεδο της γειτονιάς, και πολύ περισσότερο στη συστέγαση στο ίδιο κτίριο τόσο της μόνιμης κατοικίας όσο και των τουριστικών καταλυμάτων. Πολλοί κάτοικοι τουριστικών γειτονιών διαμαρτύρονται για την οχλοβοή ή τη μη τήρηση ωρών κοινής ησυχίας από τους επισκέπτες. Παράλληλα, με τρόπο που προϋπήρχε αλλά μέσω της έκρηξης της Airbnb γίνεται αισθητά πιο έντονος, οι τουρίστες χρησιμοποιούν τον αστικό χώρο και ιδιαίτερα τις γειτονιές που φημίζονται για νυχτερινή διασκέδαση χωρίς έγνοια για τη ροή της καθημερινότητας των μόνιμων κατοίκων της. Η κατάσταση αυτή λοιπόν, μπορεί να μην οδηγεί στον άμεσο εκτοπισμό πληθυσμών, διαμορφώνει όμως μια συνθήκη γειτονιών που μεταβάλλονται με ραγδαίους ρυθμούς και καθιστούν τη συνθήκη της μόνιμης κατοίκισης από πιεστική, έως και αδύνατη. Πράγματι, μέσω αυτής της αναγκαστικής συμβίωσης, οι μόνιμοι κάτοικοι βρίσκονται αντιμέτωποι με μια νέα καθημερινότητα που για πολλούς αποτελεί μη βιώσιμη κατάσταση. Στη Βαρκελώνη, όπου οι επισκέπτες το 2016 έφτασαν πάνω από 34 εκατομμύρια (Why Barcelona Locals Really Hate Tourists, 2017), οι κάτοικοι πλέον γίνονται εχθρικοί απέναντι στον τόσο έντονα μαζικό τουρισμό και διαμαρτύρονται για την καταστροφή των γειτονιών τους. Ο ισπανικός τύπος ασχολείται εκτενώς με τις διαμαρτυρίες των κατοίκων ενάντια στην Airbnb, όπου οι διαμαρτυρόμενοι περιγράφουν την κατάσταση ως «ανάλογη του να μένεις σε youth hostel» (Pissed-Off Barcelona Residents Are Fighting Back Against Drunk, Naked Tourists, 2015). Όπως αναφέρει ένας κάτοικος της Βαρκελώνης σε άλλο άρθρο, «αν οι τιμές δε σε διώξουν, θα σε διώξει η καθημερινή πίεση». (Bye-bye locals: Tourists are taking over Europe’s city centres, Ιούλιος 2017). Αλλαγή εμπορικών χρήσεων Πίεση ωστόσο μπορεί να προκαλείται και με έναν τρόπο πιο υλικό από τη φασαρία στο δρόμο ή την ενόχληση από το γειτονικό διαμέρισμα της πολυκατοικίας, που μπορεί να μοιάζουν γενικόλογες υποκειμενικές παρατηρήσεις. Πίεση στην καθημερινότητα, και κατ’ επέκταση πίεση που μπορεί να οδηγήσει σε εκτοπισμό, διαμορφώνεται από τη συνολική μετατροπή της γειτονιάς σε μέρος υποδοχής τουριστών, αφήνοντας συχνά πίσω το ρόλο της εξυπηρέτησης των μόνιμων κατοίκων. Σημαντικός παράγοντας στη διαδικασία αυτή είναι η εμπορική αναβάθμιση που μπορεί να επιφέρει η αυξημένη τουριστική κινητικότητα. Τα τοπικά μαγαζιά αναλαμβάνουν

ΜΕΡΟΣ B’

να εξυπηρετήσουν πλέον και τις ανάγκες των τουριστών, οι οποίες δεν μπορούν να ταυτίζονται με αυτές των μόνιμων κατοίκων. Γίνεται εισροή νέων χρήσεων στα καταστήματα, που μετατρέπουν τη γειτονιά σε χώρο διασκέδασης και κατανάλωσης για την ικανοποίηση των τουριστικών επιθυμιών. Οι επιθυμίες αυτές μπορεί να συνδυάζονται με εκείνες των ντόπιων μόνο σε περιπτώσεις εύπορων χρηστών, καθώς τα καταστήματα που απευθύνονταν σε κατοίκους χαμηλότερων εισοδημάτων φαίνονται να εκλείπουν. Άλλωστε, ακόμη και η ίδια η Airbnb όπως είδαμε σε προηγούμενη ενότητα, διακηρύσσει το πώς oι υποβαθμισμένες γειτονιές είναι ένα από τα ταχύτερα αναπτυσσόμενα μέρη της κοινότητας. Οι νέες δραστηριότητες, αλλά και το νέο ύφος επιχειρήσεων, διέπονται από το «κοσμοπολίτικο» αυτό lifestyle, αφήνοντας εκτός τις κοινωνικές ομάδες που δεν έχουν ενταχθεί σε αυτή τη μορφή ζωής. Ακόμα και όταν αναφερόμαστε σε ένα κομμάτι αλλαγής της αισθητικής μιας γειτονιάς, ώστε να ανταποκρίνεται στις νέες τάσεις, δεν παύουμε να μιλάμε για μια μεταβολή σε μια αστική περιοχή, και συνήθως βίαιη, καθώς οι αλλαγές αυτές παρατηρήθηκαν μέσα στα λίγα τελευταία χρόνια, όποτε και έγινε η «έκρηξη» του φαινομένου Airbnb. Πράγματι, σύμφωνα με την έρευνα του Cocola – Gant (2015), πρώην κάτοικοι τουριστικών περιοχών της Βαρκελώνης δήλωσαν πως μπορεί να αποτελεί παράγοντα μετακίνησης η ξαφνική αλλαγή των εμπορικών χρήσεων, αλλά και του συνόλου του ύφους της γειτονιάς. Δημιουργείται το αίσθημα πως οι παλιοί κάτοικοι δε χωράνε πια στη γειτονιά, καθώς τα μικρά μίνι – μάρκετ μετατρέπονται σε αλυσίδες καταστημάτων, τα «εναλλακτικά» καταστήματα που ξεπετάγονται εισάγουν χρήσεις που δεν τους αφορούν, υπηρεσίες που μπορεί να αναφέρονται σε μόνιμους κατοίκους παύουν να υπάρχουν και σταδιακά ο κόσμος που απαντάται στη γειτονιά διαφέρει σημαντικά από τον κόσμο που προϋπήρχε. Αυτές οι πιέσεις που μετατρέπουν τον εκτοπισμό σε απλό ζήτημα χρόνου, οδηγούν τους κατοίκους στην «απώλεια του τόπου»: μια εξαναγκασμένη απώλεια κατοχής και τον αποκλεισμό από τους τόπους τους, που τους οδηγεί σε μια μορφή εκτοπισμού με νέο κοινωνικό περιεχόμενο (Cocola – Gant, 2015). Οι μεταβολές αυτές, σχετίζονται με διαδικασίες τουριστικού και εμπορικού gentrification και επηρεάζουν τη ζωή των κατοίκων σε μακροπρόθεσμη βάση, και σε τέτοια βάση θα πρέπει και να εντοπίσουμε τις συνέπειες που επέρχονται. Το ενδιαφέρον της αγοράς αλλάζει και στρέφεται προς την ικανοποίηση των τουριστικών αναγκών, επιχειρώντας να συνδυάσει την τάση του «να ζεις σαν ντόπιος» με την εμπορευματοποίηση του τουριστικού προϊόντος, μέσω μιας νέας «εναλλακτικής» επεξεργασίας. Ωστόσο, το γεγονός ότι η κατανάλωση από την πλευρά των τουριστών αλλάζει μορφές και επιδιώκει να βρει το αυθεντικό και το τοπικό, δε σημαίνει πως τα προϊόντα αυτά καταλήγουν να απευθύνονται πράγματι και στους ντόπιους – παρά μόνο σε συγκεκριμένη μερίδα αυτών, κατά κανόνα ευπορότερη από τους προηγούμενους κατοίκους. Διαμορφώνεται μια νέα αστική κουλτούρα που επικεντρώνεται στην αναζήτηση μιας «ποιότητας ζωής» μέσω της κατανάλωσης και μετατρέπει τις πόλεις σε χώρους που παρέχουν καταναλωτικές ευκαιρίες για εύπορους χρήστες. Ως πρώτα αποτελέσματα παρουσιάζονται η έλλειψη οικονομικά προσβάσιμων παροχών με μια παράλληλη καταστροφή των κοινωνικών δικτύων, παράμετροι που εντείνουν τις κοινωνικές ανισότητες. Όπως επισημαίνουν οι Gravari – Barbas και Guinard (2017), ο τουρισμός και το gentrification αναπτύσσουν τα τελευταία χρόνια μια σχέση, η οποία είναι πολυεπίπεδη. Οι τουρίστες, αναζητώντας το αυθεντικό του τόπου, προσελκύονται από

Airbnb και διεθνές παράδειγμα γειτονιές που μπορεί να έχουν ήδη υποστεί gentrification ή να βρίσκονται υπό τη διαδικασία gentrification, καθώς εκείνες είναι που ακολουθούν τις trendy τάσεις και τείνουν να μετασχηματίζονται σε «θύλακες» δημιουργικότητας, αποκτώντας την αισθητική αποδοχή (Ley, 2003). Παράλληλα, εκείνες οι γειτονιές είναι κιόλας που μπορούν να ικανοποιήσουν την αναζήτηση του «τοπικού» σε ένα πλαίσιο «προστατευμένο», αν τις συγκρίνει κανείς για παράδειγμα με τις πραγματικά εργατικές ή υποβαθμισμένες συνοικίες που δεν έχουν υποστεί ακόμη gentrification. Σύμφωνα με τον Slater (2006), το gentrification πλέον, όχι τόσο ως όρος, αλλά κυρίως μέσω της εικόνας μιας γειτονιάς με hip, cool και trendy στοιχεία (τόσο σε καφέ ή γκαλερί όσο και στο κοινωνικό σύνολο που τα διαχειρίζεται ή τα χρησιμοποιεί), γίνεται αντιληπτό ως σημάδι ευημερίας στο παρόν αλλά και στο μέλλον. Ακόμα και όταν όμως ο τουρισμός έρχεται πριν το gentrification, οι τουριστικοποιημένες αστικές περιοχές κατά τις Gravari – Barbas και Guinard (2017), «καταλαμβάνονται από καινούργιους ιδιώτες ιδιοκτήτες, ενοικιαστές και καταναλωτές, όπως και από άλλους θεσμικούς και συλλογικούς κοινωνικούς παράγοντες (αγορά ακινήτων, επενδυτές, δανειστές ενυπόθηκων δανείων, κλπ) που προσελκύονται από τις νέες υπηρεσίες και την ατμόσφαιρα που δημιουργείται και παράγεται για την προσέλκυση τοπικών, περιφερειακών και διεθνών επισκεπτών. Αυτές οι περιοχές […] μετατρέπονται σε ‘τουριστικές παιδικές χαρές’ (tourism playgrounds) (Judd, 2003) και προσελκύουν –συχνά με τη βοήθεια των κρατικών παρεμβάσεων- το στεγαστικό gentrification». Πράγματι, όπως επεξηγεί ο Gotham (2005), οι μεταβολές που επιφέρει ο τουρισμός στο αστικό τοπίο διαμορφώνουν το έδαφος για την απαίτηση μιας νέας, gentrified κατοίκησης μέσω της ανάδυσης νέων χαρακτηριστικών, αναπτύσσοντας έτσι μια «επιλεκτική συγγένεια» με τις ευρύτερες πολιτιστικές και αισθητικές αλλαγές. Σε κάθε περίπτωση, τελικά ο χώρος παράγεται και καταναλώνεται από μια κοσμοπολίτικη μεσαία τάξη που απαιτεί και αναπαράγει το αντίστοιχο αστικό περιβάλλον όπου και αν βρεθεί (Cocola – Gant, 2015). Αυτή η τάξη φαίνεται να είναι και η νέα τάξη των gentrifiers στην περίπτωση αυτών των μορφών gentrification, καθώς διαμορφώνουν νέες γεωγραφίες και αναγνώσεις του αστικού χώρου, υποταγμένες στις προτιμήσεις τους και τις τάσεις της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας. Άλλωστε, οι χρήστες της πόλης, είτε είναι μόνιμοι κάτοικοι, είτε προσωρινοί μετανάστες είτε επισκέπτες για ένα σαββατοκύριακο, ομοίως συν-παράγουν την αστική εμπειρία (Stors και Kagermeier, 2017).

3.3 Αντιστάσεις Με την καταγραφή τόσο έντονων και συχνά βίαιων μεταβολών στις πόλεις, αναπόφευκτη είναι η εμφάνιση αντιδράσεων από τους προϋπάρχοντες χρήστες τους. Αφενός, παρατηρούνται επανειλημμένες ενστάσεις σε πολλές χώρες από την πλευρά των ξενοδόχων, που διαμαρτύρονται για τον αθέμιτο ανταγωνισμό που η Airbnb καθιερώνει, αφετέρου όμως φαίνεται πως έχουν συσταθεί πολλά κινήματα πολιτών που επιθυμούν είτε τη νομοθετική ρύθμιση είτε την ολοκληρωτική εξαφάνιση της Airbnb (και των αντίστοιχων πλατφορμών βραχυπρόθεσμης ενοικίασης) από τις γειτονιές τους. Σε πόλεις όπου η Airbnb προκάλεσε ριζική αλλαγή φυσιογνωμίας, όπως την Βαρκελώνη και το Σαν Φρανσίσκο που ήδη αναφέρθηκαν, αλλά και –ενδεικτικά- τη Μαγιόρκα, τη Βενετία, το Παρίσι ή το Βερολίνο, οι κάτοικοι δρουν ενάντια στην Airbnb, είτε με διαδηλώσεις, είτε με καμπάνιες απευθυνόμενες προς τις τοπικές αρχές. Συ-

ΜΕΡΟΣ B’ ντίθεται μέσω των κινημάτων αυτών μια εικόνα για τον πραγματικό αντίκτυπο της Airbnb στις πόλεις, καθώς οι διαμαρτυρίες αυτές εκφράζουν καθαρά τα χαρακτηριστικά μιας εισβολής στις καθημερινότητές τους και εκδίωξης από τις γειτονιές τους. Η βασική νομοθετική ρύθμιση που έχει έως τώρα επιβληθεί σε κάποιες πόλεις, αφορά αφενός στη δήλωση και φορολόγηση των εσόδων που προκύπτουν από τις βραχυπρόθεσμες ενοικιάσεις και αφετέρου στον περιορισμό των ημερών κατά τις οποίες είναι διαθέσιμο ένα διαμέρισμα προς εκμίσθωση (με όριο τις 60 ή 120 ημέρες το χρόνο συνήθως). Βέβαια, ακόμα και αυτά τα μέτρα, λόγω και της δυσκολίας να ελεγχθεί το κατά πόσο πράγματι εφαρμόζονται, δε φαίνονται αρκετά για να επαναφέρουν τις πόλεις σε μια ισορροπία.

Στη Βενετία, οι κάτοικοι έχουν ήδη εξαφανιστεί από το κέντρο της πόλης, το οποίο μετατρέπεται σε ένα θεματικό πάρκο με μονοσήμαντη απεύθυνση σε τουρίστες, ενώ η Πάλμα της Μαγιόρκα, όπου τα ενοίκια αυξήθηκαν κατά 40% μέσα σε μία πενταετία, στράφηκε σε μήνυση ενάντια στην Airbnb και άλλη αντίστοιχη πλατφόρμα λόγω της διαφήμισης μη δηλωμένων καταλυμάτων. Η Ισπανία φαίνεται να παρουσιάζει το εντονότερο πρόβλημα στην Ευρώπη αλλά και να κινητοποιείται περισσότερο για την αντιμετώπισή του, με κατοίκους από πολλές πόλεις να διαμαρτύρονται για την απώλεια των γειτονιών τους και να δηλώνουν πως οι πόλεις τους «δεν είναι προς πώληση». Με πρόσφατες νομοθετικές ρυθμίσεις, η Μαδρίτη επιβάλει την ύπαρξη διακριτής εισόδου στο κτίριο για τους μόνιμους κατοίκους και για τους τουρίστες στην περιοχή του κέντρου, η Βαρκελώνη απαγορεύει τη διάθεση καταλυμάτων στο κέντρο της ενώ κάνει παύση χορήγησης νέων τουριστικών αδειών (που είχαν γίνει υποχρεωτικές για την προσφορά καταλύματος σε προηγούμενη ρύθμιση) και η Πάλμα απαγορεύει τη διάθεση καταλυμάτων σε προστατευμένες περιοχές της πόλης. Σε αντίστοιχες κινήσεις, το Βερολίνο κάνει με τη σειρά του παύση χορήγησης νέων αδειών για την διάθεση καταλυμάτων, το Άμστερνταμ μειώνει το όριο ημερών ανά έτος από 60 σε 30, ενώ από τον Ιανουάριο του 2018 η πρώτη νομοθετική ρύθμιση εισήχθηκε και στην Ελλάδα, όπου γίνεται υποχρεωτική η καταγραφή των καταλυμάτων σε μητρώο και η κλιμακωτή φορολόγηση, ανάλογα με τα εκάστοτε έσοδα.6 Η μάχη ενάντια στην Airbnb έχει ανοίξει, φτάνοντας και σε διαδικτυακές

Airbnb και διεθνές παράδειγμα κινήσεις που καλούν τον κόσμο να μποϊκοτάρει την εταιρεία (#boycottairbnb) και οι δημόσιες κινητοποιήσεις σε πολλές πόλεις συνεχίζονται. Παράλληλα, έχουν κάνει την εμφάνισή τους και αντι-προτάσεις στην Airbnb, όπως αυτή της Fairbnb7, που προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα του «πώς θα ήταν αν οικοδεσπότες, φιλοξενούμενοι και γείτονες θα μπορούσαν να αποφασίζουν συλλογικά με τους τοπικούς δήμους ώστε να κάνουν τη διαδικασία ενοικίασης πιο δίκαια, βιώσιμη και ανταποδοτική για το σύνολο της κοινότητας, ως μια υπαρκτή εναλλακτική στις υπάρχουσες πλατφόρμες» (Fairbnb). Ωστόσο οι νομοθετικές μεταρρυθμίσεις που επιθυμούν να περιορίσουν ή να εκδιώξουν την Airbnb από τις πόλεις λαμβάνονται μόνο μετά από έντονες πιέσεις και διαμαρτυρίες και σε περιορισμένη εμβέλεια. Πρόκειται για κινήσεις κυρίως τοπικών αρχών και αποτελέσματα μαζικών κινητοποιήσεων που καταφέρνουν πράγματι να περιορίσουν την Airbnb και να υπερασπιστούν το χαρακτήρα των γειτονιών τους, ενώ στη μεγάλη κλίμακα φαίνεται πως η Airbnb μέσα από το λόμπι της, την Ευρωπαϊκή Ενωση Κατοικιών για Διακοπές (European Holiday Home Association – ΕΗΗΑ) αντιμετωπίζεται ευνοϊκά από τις ευρωπαϊκές αποφάσεις. Η E.E. δηλώνει υποστηρικτική στο sharing economy, αλλά και στην περίπτωση της Airbnb συγκεκριμένα, κάνοντας λόγο για «ευκαιρίες, όχι απειλές» και παράλληλα καταδικάζοντας τις αντιδράσεις των πόλεων στις βραχυπρόθεσμες εκμισθώσεις (The Guardian, EU blocking cities’ efforts to curb Airbnb, say campaigners, 2018). Το γεγονός ότι οι ευρωπαϊκοί κανονισμοί αφομοιώνουν και υποβοηθούν τη λειτουργία της Airbnb δείχνοντας αδιαφορία για τα στεγαστικά ζητήματα που ανακύπτουν σε πάρα πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, υποδεικνύει το κατά πόσο αυτή η διαμοιραστική οικονομία της Airbnb και των αντίστοιχων πλατφορμών ααμφισβητεί πράγματι τα συμφέροντα του υπάρχοντος συστήματος. Από την πλευρά της, η Airbnb έχει υποβάλλει καταγγελία κατά των πόλεων που υιοθετούν περιοριστικές νομοθεσίες ενάντια στη λειτουργία της, κατηγορώντας τες για επιβολή υπερβολικών περιορισμών και απαγορεύσεων, ενώ παράλληλα ισχυρίζεται πως παραμένει στις αρχικές της στοχεύσεις και συμβάλει στα εισοδήματα των 6Υπήρξε συζήτηση και για περεταίρω μέτρα, που ωστόσο δε συμπεριλήφθηκαν στη νομοθεσία που εκδόθηκε το Δεκέμβριο του 2017: «Με κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομίας και Ανάπτυξης, Οικονομικών και Τουρισμού μπορεί, για λόγους που σχετίζονται με την προστασία της κατοικίας, να καθοριστούν γεωγραφικές περιοχές, όπου θα ισχύουν περιορισμοί στη διάθεση ακινήτων για βραχυχρόνια μίσθωση ως εξής: Να μην επιτρέπεται η βραχυχρόνια μίσθωση άνω των δύο (2) ακινήτων ανά Α.Φ.Μ. δικαιούχου εισοδήματος.Η μίσθωση κάθε ακινήτου να μην υπερβαίνει τις ενενήντα (90) ημέρες ανά ημερολογιακό έτος και για νησιά κάτω των δέκα χιλιάδων (10.000) κατοίκων τις εξήντα (60) ημέρες ανά ημερολογιακό έτος. Υπέρβαση της διάρκειας του προηγούμενου εδαφίου επιτρέπεται, εφόσον το συνολικό εισόδημα του εκμισθωτή ή του υπεκμισθωτή, από το σύνολο των ακινήτων που διαθέτει για μίσθωση ή υπεκμίσθωση, δεν ξεπερνά τις δώδεκα χιλιάδες (12.000) ευρώ κατά το οικείο φορολογικό έτος» (Το νέο νομικό πλαίσιο για τις μισθώσεις ακινήτων τύπου Airbnb, Lawspot) 7 Σύμφωνα με το «μανιφέστο» της Fairbnb, όπως εμφανίζεται στην ιστοσελίδα της: «Το FairbnB είναι πρώτα και κύρια μία κοινότητα από ακτιβιστές, προγραμματιστές, ερευνητές και σχεδιαστές η οποία στοχεύει να αντιμετωπίσει αυτή τη πρόκληση με το επιστρέφει αυτό το “μερίδιο” στην συμμετοχική οικονομία. Θέλουμε να προσφέρουμε μία εναλλακτική με κέντρο την κοινότητα που θα δίνει προτεραιότητα στους ανθρώπους πάνω από τα κέρδη και θα διευκολύνει αυθεντικές, βιώσιμες και οικείες εμπειρίες ταξιδιού. Δημιουργούμε μία διαδικτυακή πλατφόρμα που επιτρέπει στους οικοδεσπότες και τους επισκέπτες να συνδέονται για ουσιαστική ταξιδιωτική και πολιτιστική ανταλλαγή εμπειριών, ενώ ελαχιστοποιούμε το κόστος για τις κοινότητες.» Για περισσότερα στο https://fairbnb.coop/el/.

ΜΕΡΟΣ B’ χαμηλότερων οικονομικών στρωμάτων. Αξίζει να σημειωθεί πως και σε μεμονωμένες περιπτώσεις πόλεων, η Airbnb ανταπαντά στους κατοίκους, τονίζοντας τη συνεισφορά της στην οικονομία των πόλεων (δημιουργώντας, όπως είδαμε και στο πρώτο μέρος, και εξ ολοκλήρου νέα ιστοσελίδα για τη συνεισφορά της στις πόλεις). Σε κάθε περίπτωση, οι διαμαρτυρίες συνεχίζονται, ακόμα και σε πόλεις όπου έχουν ήδη επιβληθεί περιοριστικές νομοθεσίες, και φαίνεται πως σταδιακά οι κάτοικοι διεκδικούν τη συνολική απαγόρευση της Airbnb. Το κατά πόσο, βέβαια, η προσιτή κατοικία θα μπορέσει πράγματι μετά από μια πιθανή αποχώρηση της Airbnb να επιστραφεί σε μια πόλη, είναι αρκετά αμφιλεγόμενο.

Μεθοδολογία

ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΣΤΟ ΚΟΥΚΑΚΙ

Έχοντας μελετήσει λοιπόν αφενός τα θεωρητικά εργαλεία του gentrification και του εκτοπισμού και αφετέρου μια σειρά ερευνών σε διεθνές επίπεδο, καταλήξαμε στους βασικούς άξονες που φαίνεται να αναδύονται από τις μεταβολές που επιφέρει το κύμα της Airbnb (ριζική μετατροπή της χρήσης μόνιμης κατοικίας σε τουριστικά καταλύματα, αλλαγές εμπορικών χρήσεων και εισαγωγή διαφορετικών ρυθμών ζωής). Προσπαθούμε στη συνέχεια μέσω των προηγούμενων συσχετίσεων της Airbnb με τα φαινόμενα gentrification και εκτοπισμού να διαμορφώσουμε τη μεθοδολογία της μελέτης μας ώστε να εξεταστεί ένα εγχώριο παράδειγμα όπου η Airbnb έχει έντονα εισχωρήσει. Η επιλογή της περιοχής του Κουκακίου με τα κριτήρια που θα αναφερθούν στη συνέχεια, αποτελεί την κλίμακα εκείνη μπορεί να επιτρέψει τη διεξαγωγή μιας τέτοιου τύπου έρευνας. Ακριβώς λόγω της συνθετότητας και του μη καθολικού και παγκόσμιου χαρακτήρα που λαμβάνουν εν γένει οι πολιτικές αναβάθμισης και μετασχηματισμού του σύγχρονου αστικού χώρου, και πολύ περισσότερο όταν αυτές προκύπτουν ως αποτελέσματα μιας τόσο πρωτόγνωρης και δομικά διαφορετικής διαδικασίας όπως αυτή

ΜΕΡΟΣ Γ’ της Airbnb, η εισαγωγή της μικρο-κλίμακας κρίνεται όχι μόνο βοηθητική, αλλά και αναγκαία συνθήκη υπό το πρίσμα της οποίας μπορεί να εξεταστεί η μεταφορά της έρευνας στο αθηναϊκό παράδειγμα. Στρεφόμαστε έτσι στη συνέχεια στις συγκεκριμένες μικρο-γεωγραφίες, στο επίπεδο της γειτονιάς του Κουκακίου, που μας επιτρέπει να αποφύγουμε γενικευτικά συμπεράσματα ή ευθείες αναλογίες, στον τρόπο με τον οποίο «διαμορφώνονται και διαπλέκονται οι διαφορετικές καθημερινότητες και συνδέεται η ανάπτυξη της πόλης με τις διαφορετικές κοινωνικές δυναμικές» (Βαϊου κ.ά, 2007:31). Όπως η Αθήνα στο σύνολό της μπορεί να διαφέρει σημαντικά από άλλα διεθνή παραδείγματα σαν τις πόλεις της Βαρκελώνης ή του Σαν Φρανσίσκο, έτσι και η κάθε υπό περίπτωση μελέτης αποκτά διαφορετικές δυναμικές στο βαθμό που επηρεάζεται από το φαινόμενο, αλλά και που εμπεριέχει διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς την συγκρότηση και την ιστορική της εξέλιξη ανεξάρτητα από αυτό.

Στη συνέχεια λοιπόν, για την επαλήθευση ή την διάψευση των παραπάνω υποθέσεων εκτίθενται μια σειρά από ερευνητικά εργαλεία που στηρίζονται σε ποσοτικά αλλά και ποιοτικά στοιχεία. Αρχικά γίνεται μια συνολική επισκόπηση της επίδρασης της Airbnb στο αθηναϊκό τοπίο και επιλέγεται η συγκεκριμένη περίπτωση μελέτης. Για την εξέταση αυτή χρησιμοποιούνται στοιχεία από δύο ιστοσελίδες8 που εκθέτουν αναλυτικά χαρτογραφικά και στατιστικά στοιχεία για την ύπαρξη της Airbnb ανά τον κόσμο, στις οποίες περιλαμβάνεται και η πόλη της Αθήνας, εξεταζόμενη ανά συνοικία/ γειτονιά. Το υλικό εξετάζεται κριτικά και παράλληλα τόσο με την ίδια την πλατφόρμα της Airbnb και τα στοιχεία που παρατίθενται εκεί, αλλά και με τα αποτελέσματα της δικής μας επιτόπιας και μη μελέτης. Ακριβώς επειδή τα στατιστικά και δημογραφικά στοιχεία σε μεγάλο βαθμό δεν είναι εύκολα προσβάσιμα ή επικαιροποιημένα και δεν μπόρεσαν πάντα να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας, ιεραρχήθηκαν ως σημαντικές και οι δικές μας καταγραφές και παρατηρήσεις (αρθρογραφία, φωτογραφικό υλικό, κοκ), ιδιαίτερα οι προσωπικές συνεντεύξεις στην περιοχή μελέτης. Οι είκοσι περίπου συνεντεύξεις είχαν ανοιχτή, ημι-δομημένη μορφή με μέγιστη διάρκεια μισής ώρας και περιλαμβάνουν συζητήσεις με κατοίκους, εργαζόμενους στην περιοχή, εταιρείες διαχείρισης ακινήτων, μεσίτες και ιδιοκτήτες καταστημάτων. Ενδιαφέρον μας προκάλεσε ότι δεν ήταν όλοι αναλόγως πρόθυμοι να συμμετάσχουν, και ιδιαίτερα ανάλογα με την ιδιότητά τους (πχ. καταστηματάρχες) διατηρούσαν μεγάλη επιφύλαξη για τους σκοπούς της έρευνας. Από την άλλη, εντυπωσιακό ήταν ότι μέχρι και κάτοικοι ηλικίας 70 ετών γνώριζαν για την Airbnb και ήταν πρόθυμοι να απαντήσουν ή και να ρωτήσουν για το θέμα στα καφενεία που τους συναντάγαμε. Η τελική συνεισφορά των συνεντεύξεων αυτών διαφαίνεται με την κατηγοριοποίηση ορισμένων απαντήσεων σε ερωτήσεις- κλειδιά. Για τους κατοίκους τέτοιες μπορεί να είναι αν παρατηρούν αύξηση στην τουριστική κινητικότητα, αν ενοχλούνται από αυτή, αν εκτοπίζονται κάτοικοι, κ.α, για τους καταστηματάρχες ή τους εργαζόμενους το αν επωφελείται η τοπική οικονομία, αν μεταβάλλεται η φυσιογνωμία της περιοχής κ.α, ενώ για τους μεσίτες ερωτήσεις που εστιάζουν στις μεταβολές στην αγορά ακινήτων (ενοίκια, διαθεσιμότητα, επενδύσεις, κλπ). 8Inside Airbnb: Αποτελεί μια ανεξάρτητη και μη εμπορική ιστοσελίδα που εκθέτει ένα σύνολο από δεδομένα με σκοπό να αναδείξει τον ρόλο της Airbnb στις πόλεις και την επιρροή της στην αγορά ακινήτων.Airdna: Αποτελεί ιστοσελίδα με αναλυτικές καταγραφές σε σχέση με την Airbnb, με σκοπό την παροχή συμβουλών για ευκαιρίες επένδυσης.

Airbnb και Αθήνα

Με την Airbnb να έρχεται στην Ελλάδα το 2009, σχεδόν συμπίπτοντας με το ξέσπασμα της κρίσης, το πεδίο για να πετύχει η γρήγορη επέκτασή της ήταν πολύ εύφορο. Η εφαρμογή των δημοσιονομικών πολιτικών στην Ελλάδα από το 2010 και μετά οδήγησε σε μαζικές απολύσεις, περικοπές στους μισθούς και τις συντάξεις, γεγονότα που προκάλεσαν τεράστια μείωση στο εισόδημα μεγάλης μερίδας του πληθυσμού. Η συνθήκη αυτή της προς τα κάτω οικονομικής συμπίεσης των κοινωνικών ομάδων δημιούργησε ένα επαρκές –και σε ορισμένες περιπτώσεις αναγκαίο- κίνητρο για να επιλέξει κάποιος να γίνει οικοδεσπότης στην Airbnb. Όπως είδαμε και προηγουμένως, η βραχυπρόθεσμη ενοικίαση ενός διαμερίσματος μέσω της Airbnb αποτελεί μια πολύ πιο επικερδή χρήση του ακινήτου σε σχέση με τη μακροχρόνια μίσθωσή του σε μόνιμους ενοίκους. Παράλληλα, εκτός από την ικανή μάζα που δημιουργείται λόγω της κρίσης σε άτομα να αξιοποιήσουν το ακίνητό τους μέσω της πλατφόρμας, στην Αθήνα υπάρχει την περίοδο αυτή και το ανάλογο οικιστικό απόθεμα. Άλλωστε και ιστορικά το καθεστώς ιδιοκτησίας της Αθήνας διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από άλλων ευρωπαϊκών πόλεων λόγω των διάφορων φάσεων αστικοποίησης, με κυρίαρχα στοιχεία να είναι η αυθαίρετη δόμηση ή η αυτοστέγαση, η ύπαρξη μικρής και διάσπαρτης ιδιοκτησίας, το σύστημα της αντιπαροχής και η δυνατότητα ιδιοκατοίκησης, συνθέτοντας τελικά μια εικόνα του κέντρου της Αθήνας στην οποία κυριαρχούν μεγάλα ποσοστά μικροϊδιοκτησίας (Αλεξανδρή, 2013). Στη συγκυρία της κρίσης το κενό στεγαστικό απόθεμα αυξάνεται. Όπως αναφέρει η Αλεξανδρή (2013): «Στον τομέα της κατοικίας οι επιπτώσεις της κρίσης είναι βραδυφλεγείς (Μαλούτας, 2012). Η δυσκολία αποπληρωμής στεγαστικών δανείων και η φορολογική επιβάρυνση της λαϊκής μικρο-ιδιοκτησίας δημιουργούν πρόσθετες πιέσεις στα μεσαία και χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Το οικιστικό απόθεμα των χαμηλότερων στρωμάτων απαξιώνεται, ενώ η ανεργία και η ετεροαπασχόληση των πτυχιούχων συμβάλλουν στην επιμήκυνση της διαμονής στην πατρική οικία και την εμβάθυνση της εξάρτησης από την οικογένεια.» Το 2010 υπήρχαν περίπου 150-170 χιλιάδες νεόδμητες κενές κατοικίες σε όλη τη χώρα. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την απογραφή του 2011, καταγράφονται 88.996 κενές κατοικίες προς πώληση οι οποίες μέχρι το 2015 υπερβαίνουν τις 250.000, σύμφωνα με εκτιμήσεις. Αν αναλογιστεί κανείς τις έντονες οικονομικές και φορολογικές πιέσεις, την αύξηση της ανεργίας σε συνδυασμό με την έκρηξη των κόκκινων στεγαστικών δανείων την περίοδο αυτή και σε πολλές περιπτώσεις την επιστροφή στην οικογενειακή εστία, διαμορφώνεται ένα τοπίο πρωτόγνωρο για τον ελληνικό πληθυσμό, ο οποίος την προ μνημονίου εποχή θεωρούσε την επένδυση σε κατοικίες ένα ασφαλές καταφύγιο (Σιώτος, 2015).

ΜΕΡΟΣ Γ’ Παράλληλα, παρατηρείται μείωση της ζήτησης στην αγορά κατοικίας σε συνδυασμό με αύξηση της προσφοράς, γεγονός που καταλήγει στην κατάρρευση των τιμών. Την περίοδο αυτή είναι που επίσης παρατηρείται έντονα το φαινόμενο επιχειρήσεις ή ιδιώτες να στρέφονται μαζικά σε αγορές κατοικιών μικρού εμβαδού, κυρίως διαμερισμάτων, κυνηγώντας τις ευκαιρίες των ισοπεδωμένων τιμών. Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν, εύκολα καταλαβαίνουμε πως η αξιοποίηση ενός ακινήτου μέσω της Airbnb μια πολύ βολική λύση για πολλούς μικροϊδιοκτήτες που βλέπουν το εισόδημά τους να κατακρημνίζεται και το διαμέρισμα που άλλοτε επέφερε κέρδη να αχρηστεύεται. Εδραιώνεται λοιπόν η παρουσία της Airbnb στο Αθηναϊκό τοπίο, όπου μέχρι Μάιο του 2018 φτάνει να απαριθμεί 7.101 καταχωρήσεις (Airdna). Η ίδια η Airbnb σε συνεργασία με το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών διεξήγαγε έρευνα που βασίζεται σε ταξίδια που έγιναν από τον Οκτώβρη του 2013 μέχρι τον Οκτώβρη του 2014, η οποία «παρουσιάζει τις επιδράσεις που έχουν η Airbnb και η κοινότητά της στην Αθήνα», αξιολογώντας τις «οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις ώστε να κατανοήσουμε πώς εντάσσεται η Airbnb στην πόλη» (Airbnb, Airbnb’s positive impact in Athens, 2014).

Τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας παρουσιάζονται σε ένα αυτοτελές blog της Airbnb σχετικά με τη συνεισφορά της στην πόλη της Αθήνας, όπου αναδεικνύονται ως κεντρικά σημεία η «κοινότητα» και η «εμπειρία», δύο έννοιες που έχουν αναλυθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό σε προηγούμενα κεφάλαια. Χαρακτηριστικά βλέπουμε στο συγκεκριμένο blog τρεις ενότητες: οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η οικονομική επίδραση που -σύμφωνα πάντα με το blog- ωφελεί τόσο την πόλη συνολικά, δηλαδή τις γειτονιές και την τοπική οικονομία, όσο τα νοικοκυριά και τους επισκέπτες. Αξιοσημείωτο είναι ότι από τα έσοδα της τότε εποχής (2013-2014) το σημαντικό ποσό των 69 εκατομμυρίων ευρώ κατευθυνόταν στις γειτονιές και τα συνοικιακά καταστήματα, ενώ ο κάθε επισκέπτης υπολογίζεται ότι δαπανά 218 ευρώ στη γειτονιά που διαμένει. Επιπλέον, αναλύονται βάσει στατιστικών και δεδομένων του ίδιου διαστήματος, από τη μία η «κοινότητα» των οικοδεσποτών και από την άλλη η «κοινότητα» των επισκεπτών- ταξιδιωτών.9 Οικοδεσπότες Η κοινότητα των αθηναίων οικοδεσποτών αποτελείτο τη χρονιά εκείνη από 720 άτομα, εκ των οποίων το 68% δήλωσε ότι το επιπλέον εισόδημα από την Airbnb είναι καθοριστικό στις μηνιαίες αποδοχές τους και τους επιτρέπει να παραμένουν στο σπίτι τους. Συμπληρωματικά, παρέχονται στοιχεία από την έρευνα της Airbnb που καταγράφουν τα ποσοστά των διαφορετικών κατηγοριών εισοδημάτων και επαγγελμάτων των οικοδεσποτών (δεδομένα 2014): 9 Το δείγμα αφορά μία κατάσταση μιας περιόδου προ τετραετίας, επομένως τα δεδομένα έκτοτε έχουν αλλάξει με γεωμετρική άνοδο.

Airbnb και Αθήνα

Παρατηρούμε πως το ποσοστό των οικοδεσποτών που πράγματι μπορεί να συντηρείται οικονομικά από την Airbnb είναι το μικρότερο, ενώ σημειώνονται αρκετά ποσοστά κατηγοριών υψηλών (πλέον, για τα ελληνικά δεδομένα) εισοδημάτων (>1.500 €/μήνα). Το γεγονός αυτό αποτελεί ένδειξη πως η ενοικίαση ενός διαμερίσματος μέσω της Airbnb μπορεί να έχει και ένα χαρακτήρα περισσότερο επιχειρηματικό παρά συμπληρωματικό για το εισόδημα του εκάστοτε οικοδεσπότη. Από τα στοιχεία αυτά επίσης αναδεικνύεται πως τα άτομα που ασχολούνται με δημιουργικές υπηρεσίες αποτελούν τον αριθμό που σημειώνει το υψηλότερο ποσοστό των οικοδεσποτών. Μοιάζει δηλαδή να αντελήφθησαν πρώτοι και να συνεχίζουν να αντιλαμβάνονται σε μεγαλύτερο βαθμό την Airbnb ως «τάση» ή «trend» της εποχής. Αυτό σε ένα βαθμό είναι επόμενο, αν αναλογιστεί κανείς τη μεγάλη σύμπλευση των καλλιτεχνών και εν γένει των δημιουργικών επαγγελμάτων με τη διαμόρφωση της «κοσμοπολίτικης καταναλωτικής τάξης» που αναφέρθηκε προηγουμένως. Όπως είδαμε, συχνά οι ομάδες αυτές μετατρέπονται και σε φορείς ικανοποίησης συγκεκριμένων αναγκών που αντικατοπτρίζονται και σε μεταβολές στον αστικό χώρο.

ΜΕΡΟΣ Γ’ Επισκέπτες «Από το 2009, έχουν ταξιδέψει στην Αθήνα περισσότεροι από 74.500 επισκέπτες με την Airbnb. Ο αριθμός των επισκεπτών που χρησιμοποιεί την Airbnb αυξάνεται σταθερά από το 2009, με τις επισκέψεις να έχουν διπλασιαστεί μεταξύ του 2012 και του 2014» (Airbnb, Airbnb’s positive impact in Athens, 2014). Έκτοτε και χρόνο με το χρόνο οι επισκέψεις στην Αθήνα αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Πλέον υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 300.000 τουρίστες ετησίως επιλέγουν αυτή τη λύση διαμονής προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις των παραδοσιακών ξενοδόχων, που επικαλούνται λόγους αθέμιτου ανταγωνισμού.

Γιατί στο Κουκάκι

Το πρώτο βήμα για την επιλογή της περιοχής μελέτης, ήταν ο εντοπισμός των γειτονιών της Αθήνας όπου η Airbnb συγκεντρώνει το μεγαλύτερο αριθμό καταχωρήσεων. Σύμφωνα με τα δεδομένα της Inside Airbnb, το Μάιο του 2017 οι περιοχές με τη μεγαλύτερη συσσώρευση διαμερισμάτων Airbnb ήταν το ιστορικό τρίγωνο, το Κουκάκι και η περιοχή της Νεάπολης Εξαρχείων (Μουσείο – Εξάρχεια – Νεάπολη).

Χάρτης απεικόνισης της συγκέντρωσης καταχωρήσεων Airbnb στην πόλη της Αθήνας (με κόκκινη ένδειξη απεικονίζονται τα ολόκληρα σπίτια/διαμερίσματα, με πράσινο η ενοικίαση ιδιωτικού δωματίου). Τα δεδομένα συλλέχτηκαν τον Μάιο του 2017. Πηγή: www. insideairbnb.com Χάρτες απεικόνισης των τριών περιοχών που συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό καταχωρήσεων, (από πάνω προς τα κάτω) Εμπορικό Τρίγωνο, Εξάρχεια- ΜουσείοΝεάπολη, Κουκάκι. Πηγή: www. insideairbnb.com

ΜΕΡΟΣ Γ’

Στόχος μας ήταν να επιλέξουμε μια περιοχή με κυρίαρχη χρήση την κατοικία, αλλά και με μια σαφή οριοθέτηση, ώστε να μπορέσουμε να εξετάσουμε με όσο το δυνατόν περισσότερη ακρίβεια τα φαινόμενα και τις αλλαγές των τελευταίων ετών. Για το λόγο αυτό, οι περιοχές του ιστορικού τριγώνου και των Εξαρχείων αποκλείστηκαν, καθώς αφενός το ιστορικό τρίγωνο διαθέτει μεγάλη πολυμορφία χρήσεων γης στην οποία δεν κυριαρχεί η κατοικία και αποτελεί μια διαχρονικά τουριστική περιοχή της Αθήνας, αφετέρου η περιοχή των Εξαρχείων παρουσιάζει έντονη μίξη χρήσεων (πολλά καταστήματα αλλά και γραφεία) καθώς και μια ιδιαίτερη ιδιομορφία ως γειτονιά. Το Κουκάκι, από την άλλη πλευρά, αποτελεί μια περιοχή που, αν και συνορεύει με την Ακρόπολη -τον πιο διαδεδομένο τουριστικό προορισμό της πόλης- δεν είχε έως τώρα ενσωματώσει τα χαρακτηριστικά γειτονιάς που αποτελεί δέκτη μεγάλου αριθμού τουριστών, όπως συμβαίνει με τη γειτονική του Πλάκα. Η γειτονιά αυτή διαθέτει μια συγκεκριμένη φυσιογνωμία αλλά και μια οριοθετημένη γεωγραφία, που μας επιτρέπει να εξετάσουμε τις αλλαγές των τελευταίων χρόνων με μια σχετική ακρίβεια.

Παράλληλα, ένας παράγοντας που μας οδήγησε στην επιλογή της συγκεκριμένης γειτονιάς ως πεδίο έρευνας, ήταν ο δημόσιος λόγος γύρω από αυτή, καθώς το Κουκάκι τα τελευταία χρόνια φαίνεται να «συζητιέται» πολύ, και μάλιστα σε άμεσο συσχετισμό με την Airbnb. Το 2015, δημοσιοποιείται άρθρο της Daily Mail όπου το Κουκάκι καθιερώνεται η 5η πιο δημοφιλής γειτονιά στον κόσμο. Στο άρθρο αυτό, όπου παρουσιάζονται οι 16 πιο «trendy» και «local» γειτονιές στον κόσμο, όπως αυτές ανακαλύφθηκαν μέσα από την Airbnb, αναφέρεται πως το Κουκάκι σημείωσε 800% αύξηση στις κρατήσεις μέσω της Airbnb το 2015. Τα κριτήρια για την ψηφοφορία ήταν η αισθητική της περιοχής, τα παραδοσιακά μαγαζιά ή τα graffiti στο δρόμο, στοιχεία δηλαδή που διαμορφώνουν την ιδανική γειτονιά για τον τουρισμό της Airbnb, συνδυάζοντας το τοπικό με το «trendy». Το Κουκάκι μέσω αυτής της δημοσίευσης χαρακτηρίστηκε ως το «σπίτι των αρχαίων θησαυρών» και σύντομα το διαδίκτυο και ο τύπος πλημμύρισαν με άρθρα και αφιερώματα για τη γειτονιά, με την πλειοψηφία αυτών να καμαρώνουν για τη διάκριση της, συχνά συμπληρώνοντας με οδηγούς και προτάσεις για μέρη προς επίσκεψη.

Γενικά διαφημίζεται τα τελευταία 3 χρόνια πάρα πολύ, δεν ξέρω και γιατί. Δηλαδή έχουν έρθει πολλές φορές από την Athens Voice, βγάζουν φωτογραφίες, από ένα κανάλι είχανε πάει στα τοπ παλιά μαγαζιά (και εδώ) για συνεντεύξεις, τράβηξαν πλάνα.. Από την Athens Voice μπορώ να σου πω και πάνω από δέκα φορές... […] Δεν ξέρω, το λένε το “μικρό Παρίσι” το Κουκάκι, δεν ξέρω πως τους ήρθε αυτό! υπάλληλος καφετέριας, 37 ετών βλ. Σ7 στο Παράρτημα 2

Γιατί στο Κουκάκι Θεωρούμε πως η συνεισφορά του δημόσιου λόγου στην «άνοδο» του Κουκακίου και την ολοένα και μεγαλύτερη εισροή επισκεπτών ήταν πολύ σημαντική. Διαμορφώθηκε μια κατάσταση όπου το Κουκάκι βρίσκεται στο επίκεντρο, εκπληρώνοντας τα κριτήρια του ιδανικού προορισμού τόσο για τη διασκέδαση των Αθηναίων όσο και για την «αληθινή εμπειρία» των τουριστών.

Και από τότε που φυσικά ανακοίνωσε και η τηλεόραση ότι το Κουκάκι είναι η 5 η καλύτερη συνοικία στον πλανήτη, το Κουκάκι πήρε τα πάνω του. ιδιοκτήτρια μανάβικου, 50 ετών βλ. Σ9 στο Παράρτημα 2

Ήτανε προγραμματισμένο (να ανέβει το Κουκάκι). Ε, και τώρα τελευταία, γινότανε και συνέχεια στην τηλεόραση, και σ’ όλα τα μέσα ενημέρωσης, η 5η συνοικία στον κόσμο… ιδιοκτήτρια κομωτηρίου, 65 ετών βλ. Σ5 στο Παράρτημα 2

Το Κουκάκι και από ψηφοφορία στην Airbnb βγήκε πέμπτη γειτονιά στον κόσμο, δηλαδή δεν είναι λίγο.. ιδιοκτήτης σουβλατζίδικου, 50 ετών βλ. Σ3 στο Παράρτημα 2

ΜΕΡΟΣ Γ’

Φυσιογνωμία της περιοχής

Φυσιογνωμία της περιοχής Το Κουκάκι αποτελείται από τις γειτονιές Γαργαρέττα, Φιλοπάππου και Μακρυγιάννη, τρεις περιοχές που παρουσιάζουν οικιστική συγκρότηση ήδη από τον 19ο αιώνα. Πρόκειται για μια συνοικία από τις πιο παλιές της Αθήνας, που από το 1930 βρίσκεται ήδη στο σχέδιο πόλης. Μέχρι το 1990 περίπου διανύουμε μία «ρομαντική» περίοδο για την αγορά κατοικίας στο σύνολο της πόλης των Αθηνών: η μεταπολεμική περίοδος βρίσκει τη δεκαετία του ’50, όπου και εκκινά η ανάπτυξη της αγοράς ακινήτων. Μια δεκαετία μετά αρχίζει η «έκρηξη» της ανοικοδόμησης, των αγοραπωλησιών και ενοικιάσεων ενώ την ίδια στιγμή οι τότε κυβερνήσεις δίνουν ένα πλέγμα κινήτρων, ώστε να ενισχυθεί η προσφορά κατοικίας με νέες οικοδομές. Έτσι, εκδηλώνονται δύο τομείς συγκρότησης του αστικού χώρου: Η νόμιμη, εντός σχεδίου οικοδομική δραστηριότητα και η αυθαίρετη, εκτός σχεδίου δόμηση. Η πρώτη, με κύριο άξονα τον μηχανισμό της αντιπαροχής, απαξιώνει το «παλαιό» και υποδέχεται το «νεωτερικό» ως συνώνυμο του προοδευτικού. Το Κουκάκι παρ’όλα αυτά δεν έρχεται σε απόλυτη ρήξη με την παράδοση και την ιστορική μνήμη, παρά μόνο κοντά στη Συγγρού και τους βασικούς άξονες, και έτσι βλέπουμε να συνυπάρχουν ορισμένα διατηρητέα με νεόδμητες πολυκατοικίες. Αυτό πιθανά έχει να κάνει με τη γειτνίαση του με την Ακρόπολη και του Φιλοπάππου και τους περιορισμούς ύψους, καθιστώντας ικανή την ύπαρξη μονοκατοικιών έως και σήμερα. Το ’70 και το ’80 η αγορά κατοικίας δείχνει να «ενηλικιώνεται» με τη ζήτηση να μπαίνει σε μια σταθερή τροχιά και την προσφορά κατοικίας –σε ποσοτικό επίπεδο- να αποκτά τα σημερινά χαρακτηριστικά. Η εποχή αυτή φαίνεται να λήγει στις αρχές του 1990, οπότε αυξήθηκε ραγδαία η ζήτηση με συνέπεια τη σημαντική άνοδο των τιμών και τις απαρχές για την «έκρηξη» των στεγαστικών δανείων. Επιπλέον, την περίοδο εκείνη στην Αθήνα αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των μεταναστών, οι οποίοι, όπως ήταν φυσικό, έπρεπε να καλύψουν τις στεγαστικές τους ανάγκες και στράφηκαν κατά κύριο λόγο σε αγορές με υψηλό απόθεμα «υπερήλικων» κατοικιών. Το Κουκάκι δεν αποτέλεσε μεν πρωταρχική γειτονιά υποδοχής μεταναστών, ωστόσο δέχτηκε ένα σημαντικό αριθμό (Σιώτος, 2015). Παράλληλα, και λόγω εγγύτητας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο Κουκάκι ψάχνουν στέγη και φοιτητές, ενώ πολλοί ιδιοκτήτες μετακινούνται στα προάστια και παρακολουθούμε έτσι σταδιακά τα ποσοστά ιδιοκατοίκησης να διαφοροποιούνται, φτάνοντας στην απογραφή του 2011 όπου οι ενοικιαστές φτάνουν την κλίμακα του 30% - 70% στη γειτονιά (βλ. εικ.1,2). Στο Κουκάκι διέμεναν πάντα κάποιοι άνθρωποι οι οποίοι αποκαλούνται και “γκάγκαροι” 10 , είναι κανονικοί Αθηναίοι, δεν ήρθαν από χωριά, τους καταλάβαινες[...]. Ήταν πάρα πολλοί απ’ αυτούς εδώ γύρω, κάποιοι στιγμή πέθαναν πολλοί απ’ αυτούς, τα παιδιά τους έφυγαν σε καλύτερες συνοικίες, χτίσανε κάπου αλλού, στα βόρεια, στα νότια, δεν ξέρω. Κάποια στιγμή υπήρχε πρόβλημα και δεν νοικιαζόντουσαν, με την πτώση της αγοραστικής αξίας κλπ, κυρίως αλλοδαποί ερχόντουσαν, μετανάστες εννοώ. ιδιοκτήτης καφεκοπτείου, 50 ετών βλ. Σ4 στο Παράρτημα 2

10 Την εποχή της τουρκοκρατίας, οι πιο εύποροι πίσω από τις πόρτες έβαζαν ένα χοντρό ξύλο για επιπλέον ασφάλεια κυρίως φοβούμενοι τους μεθυσμένους Τούρκους. Το ξύλο, με το οποίο ασφάλιζαν την πόρτα λεγόταν «γκάγκαρος». Επειδή αρχικά το ξύλο το έβαζαν οι πιο πλούσιοι, η λέξη Γκάγκαρος, έγινε συνώνυμο της αρχοντικής τάξης, και σταδιακά χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τον γηγενή, τον γεννημένο στην Αθήνα, από παλιά αθηναϊκή οικογένεια.

ΜΕΡΟΣ Γ’

Χαρτογραφικό Πανόραμα, έτος απογραφής 2011. Απεικόνιση καθεστώτος ενοίκησης στην περιοχή. Μεταβλητές: (εικ.1) ενοικιαστές, (εικ.2) ιδιοκτήτες. Πηγή: ΕΚΚΕ, Ελληνική Στατιστική Αρχή

Το Κουκάκι πόλος αναψυχής και πολιτισμού

Παράλληλα με τις εξελίξεις στην κατοικία, αλλαγές σημειώθηκαν στην περιοχή ως προς το σύνολο των χρήσεων γης. Πρώτη κομβική μεταβολή προς μία κατεύθυνση ανάπλασης στην περιοχή αποτελεί η πεζοδρόμηση των οδών Ολυμπίου και Δράκου τη δεκαετία του 1990, όπου αρχίζουν να παρατηρούνται πυκνώσεις εμπορικών χρήσεων και αναψυχής, σε συνδυασμό με την κατασκευή του σταθμού Συγγρού- Φιξ, που εξυπηρετεί τη γραμμή 2 του Μετρό και εγκαινιάζεται το 2000 (Παναγόπουλος, 2017). Μία τριετία μετά, πεζοδρομείται η Δ. Αρεοπαγίτου προκειμένου να επιτευχθεί η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων ενώ κομβικής σημασίας είναι η δημιουργία δύο εστιών πολιτισμού: Το Μουσείο της Ακρόπολης χτίζεται το 2009 και πιο πρόσφατα, το 2016 -μετά την εμφάνιση της Airbnb- ανοίγει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Οι παραπάνω μεταβολές συντέλεσαν στην πύκνωση πολλών νέων χρήσεων στη γειτονιά, με κυρίαρχες τις χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού. Ιδιαίτερα με την κατασκευή των δύο πεζοδρόμων η εικόνα της περιοχής σημειακά μετατρέπεται σε πόλο έλξης για πολλούς χρήστες πέραν των κατοίκων. Προσπαθώντας να προσδιορίσουμε χρονικά αλλά και με μεγαλύτερη σαφήνεια αυτές τις αλλαγές στο Κουκάκι, καταγράψαμε τα καταστήματα αναψυχής που έχει η γειτονιά, αλλά και το πότε αυτά άνοιξαν (βλ. χάρτη 2).

Έπαιξε ρόλο ότι φτιάχτηκε μετρό πρώτα από όλα. Είναι πάρα πολύ κοντά στην Ακρόπολη -αυτό για τους τουρίστες- και ο κόσμος κάνει περατζάδα και είναι και αυτή η γειτονιά που -ξέρω γώ- έπιασε όλο αυτό. Πιάσαν τα δύο πρώτα (μαγαζιά) και μετά νομίζω το μεγάλο μπαμ έγινε αφού φτιάχτηκε το μετρό. Ήταν και φθηνά νομίζω. Για κάποιο λόγο από την κρίση και μετά όλοι θέλανε να ανοίξουν τέτοια μαγαζάκια... υπάλληλος καφετέριας, 37 ετών βλ. Σ7 στο Παράρτημα 2

Φυσιογνωμία της περιοχής

ΜΕΡΟΣ Γ’ Οι χρονικές περίοδοι που επιλέγονται έχουν ως ορόσημα αφενός το 2000 (γραμμή μετρό) και αφετέρου το 2009, που αποτελεί παράλληλα τη χρονιά που εγκαινιάζεται το νέο Μουσείο της Ακρόπολης, αλλά και την περίοδο που σημειώνεται η έλευση της Airbnb. Παρατηρούμε πως από το 2009 και μετά, ο αριθμός των καταστημάτων αναψυχής και διασκέδασης στο Κουκάκι αυξάνεται σε μεγάλο βαθμό. Τα καταστήματα αυτά είναι κυρίως νέου τύπου καφενεία, εστιατόρια, μπαρ και καφετέριες, ενώ στο Κουκάκι κάνουν την εμφάνισή τους και κάποια από τα πρώτα συνεργατικά καφενεία της Αθήνας (το «Παγκάκι» στον πεζόδρομο της Ολυμπίου εγκαινιάζεται το 2010 και αποτελεί την πρώτη τέτοια κίνηση στη γειτονιά), αντιπροσωπεύοντας μια πιο «εναλλακτική» κουλτούρα, που προσελκύει και τους αντίστοιχους θαμώνες. Για κάποια λοιπόν χρόνια το Κουκάκι παραμένει μια γειτονιά που προσφέρει κάποιες (και λόγω την εμφάνιση συνεργατικών κινήσεων, διαφορετικές) επιλογές αναψυχής με ένα συμπληρωματικό τρόπο. Φτάνοντας στο σήμερα, το Κουκάκι έχει εξελιχθεί σε έναν σαφώς κεντρικό νυχτερινό προορισμό για ένα αρκετά ευρύ κοινό (νεολαία, «εναλλακτικοί» κύκλοι) που ναι μεν δεν αλλάζει τους ρυθμούς όλης της γειτονιάς με τρόπο ραγδαίο ή καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας, ωστόσο την απομακρύνει από τη φυσιογνωμία μιας γειτονιάς με κύρια χρήση την κατοικία. Ένας φίλος μου που έμεινε άνεργος άνοιξε τις προάλλες εδώ ένα τάε κβο ντο που θα πιάσει γιατί έχει κόσμο πια. Ο άλλος άνοιξε ένα ουζερί μικρό, μια τρύπα. Ο άλλος άνοιξε μπαράκι. Όλα αναπτύσσονται, όταν αναπτύσσεται μία περιοχή αλλά αυτό είναι και φούσκα λίγο... 64

ιδιοκτήτρια τσιπουράδικου, 45 ετών βλ. Σ6 στο Παράρτημα 2

Ουσιαστικά στο Κουκάκι δε δουλεύει τίποτα άλλο πέρα από τον καφέ και το κρασί και το ποτό. Αγορά δε δουλεύει, κατάστημα με ρούχα δε δουλεύει. Και δεν υπάρχει κιόλας δηλαδή, έχουν κλείσει όλα. Είναι και τόσο κοντά στο κέντρο, που ο άλλος θα πάει στην Αθήνα να ψωνίσει. υπάλληλος κομμωτηρίου, 30 ετών βλ. Σ5 στο Παράρτημα 2

Έχει ανέβει γιατί έχει γίνει πια μια περιοχή που έχει μαγαζιά, μπαρ, εστιατόρια και ο κόσμος πια δε λέει «πάω σ’ αυτό το μαγαζί», λέει « πάω στο Κουκάκι». Αυτή είναι η άποψή μου, γι αυτό έχει ανέβει τόσο πολύ. Έχει τουρίστες, αλλά νομίζω τα μαγαζιά δε γεμίζουν από τουρίστες. κάτοικος & εργαζόμενος στην περιοχή, 35 ετών βλ. Σ2 στο Παράρτημα 2

Οι μεταβολές στις χρήσεις γης στην πρόσφατη ιστορία του Κουκακίου έχει αξία να σημειωθούν για να αναλογιστούμε την κατάσταση που προϋπήρχε της επίδρασης της Airbnb στην περιοχή. Άλλωστε, δεν θα μπορούσαμε να απομονώσουμε αυτές τις μεταβολές και από τα ίδια τα αίτια για τα οποία η γειτονιά μπορεί μετέπειτα να έγινε ένα πεδίο εύφορο και ελκυστικό στις βραχυπρόθεσμες μισθώσεις, αλλά και ούτε από το πώς αυτές αποκτούν μια δυναμική σχέση με τις προϋπάρχουσες κατευθύνσεις. Κατά την Αλεξανδρή (2013), στοιχεία όπως η διάνοιξη σταθμών μετρό, η ανάπτυξη των τομέων της συμβολικής οικονομίας -και ιδιαίτερα σε κλάδους όπως η αναψυχή ή τουρισμός- σχετίζονται με την αύξηση της ζήτησης σε κατοικίας

Φυσιογνωμία της περιοχής και καταστήματα εμπορίου, αλλά και ενδεχόμενα με τη διαμόρφωση τμημάτων της μεσαίας τάξης με χαρακτηριστικά τύπου gentrifier. Αυτή η διείσδυση της βιομηχανίας της διασκέδασης και του πολιτισμού έχει συσχετιστεί τόσο με τις στρατηγικές αναβάθμισης της πόλης κατά την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004, με τα διάφορα σχέδια ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων, αλλά και με την εγκαινίαση εμβληματικών έργων και κτιρίων όπως το Μουσείο της Ακρόπολης. Η εικόνα των κατοίκων/ χρηστών Ωστόσο το Κουκάκι, λόγω της φυσιογνωμίας του και το μεγάλο αριθμό των παλιών κατοίκων, παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μιας «δεμένης» γειτονιάς, την οποία οι κάτοικοι δύσκολα θα επιλέξουν να εγκαταλείψουν, αναγνωρίζοντας τα πλεονεκτήματα που αυτή προσφέρει. Τόσο η χωροθέτησή του μέσα στην πόλη και η εύκολη πρόσβαση, όσο οι γειτνιάσεις με την Ακρόπολη και το λόφο του Φιλοπάππου, καθιστούν τη γειτονιά ένα μέρος ιδιαίτερα αγαπητό. Η αίσθηση του τοπικού και η αγάπη των κατοίκων για τη γειτονιά είναι στοιχεία κομβικά που καθορίζουν τη φυσιογνωμία της. Είσαι κάτω από την Ακρόπολη, δηλαδή το ρεύμα που έρχεται εδώ δεν υπάρχει, απέχει μόνο 100 μέτρα, δηλαδή με το που ανοίγεις την εξώπορτα σου είσαι στην Ακρόπολη. Πρώτον αυτό. Δεύτερον, έχεις το Φιλοπάππου. Το οποίο επίσης είναι ένα μαγικό μέρος. […]Τα πιο πολλά δηλαδή εδώ στον πεζόδρομο τα έχουν Κουκακιώτες. Σίγουρα σε ένα μέρος όταν υπάρχουν πολλοί γηγενείς δημιουργείται μία άλλη σχέση, είσαι πιο κοντά στον κόσμο. Δηλαδή μας έχει στηρίξει πάρα πολύ ο κόσμος, εδώ η γειτονιά. Και κάπως έτσι αναπτύχθηκε το Κουκάκι υπερβολικά πολύ. ιδιοκτήτης σουβλατζίδικου, 50 ετών βλ. Σ3 στο Παράρτημα 2

Και είσαι σε όλα δίπλα, σε όλα. Συγκοινωνία καλή, είσαι σε πολύ καλό σημείο για να δεις τα πάντα και είναι μια αγορά που κάθε μέρα ανεβαίνει. ιδιοκτήτης εταιρίας διαχείρισης ακινήτων, 40 ετών

Εδώ, να σας πω την αλήθεια, θες να πας μια βόλτα, 5 λεπτά και τα έχεις όλα. Ή έρχεται ο άλλος από την Κίνα να δει την Ακρόπολη, εγώ κάθε μέρα εδώ την έχω. ιδιοκτήτρια μανάβικου, 50 ετών βλ. Σ9 στο Παράρτημα 2

Φαίνεται λοιπόν πως η γειτονιά του Κουκακίου διαπερνάται από δύο βασικά χαρακτηριστικά: αφενός το στοιχείο της αίσθησης μιας κλασικής αθηναϊκής συνοικίας, που παραμένει «προστατευμένη» από ριζικές επεμβάσεις (όχι μεγάλη κινητικότητα κατοίκων, ύπαρξη διατηρητέων) και διατηρεί ένα «χαρακτήρα» στο διηνεκές. Από την άλλη, εντοπίζεται μία τάση για μετασχηματισμό, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες, προς μία κατεύθυνση που ορίζει τη γειτονιά ως επίκεντρο νέων χρήσεων και πρακτικών. Έτσι διαμορφώνεται ένας οικιστικός ιστός και μία φυσιογνωμία γειτονιάς τέτοια που υποδέχεται με τις καλύτερες προδιαγραφές την Airbnb και τα «αποτυπώματα» της, το 2009.

ΜΕΡΟΣ Γ’

Airbnb στο Κουκάκι

Για τον εντοπισμό των επιπτώσεων της διείσδυσης της Airbnb σε μια γειτονιά, απαραίτητο βήμα είναι η παρατήρηση κάποιων δεδομένων που καταδεικνύουν σε τι βαθμό η χρήση της Airbnb παραμένει συμπληρωματικό στοιχείο της ή τη μετατρέπει σε μια τουριστικοποιημένη γειτονιά προς επένδυση. Διαβάζοντας μια σειρά ερευνών για πόλεις του εξωτερικού, φαίνεται πως τα δεδομένα αυτά είναι, πρώτα και κύρια, ο συνολικός αριθμός καταχωρήσεων που υπάρχουν στην περιοχή, σε συνδυασμό με τις μέρες του χρόνου κατά τις οποίες το διαμέρισμα είναι διαθέσιμο προς ενοικίαση και το εάν πρόκειται για μεμονωμένο δωμάτιο ή για ολόκληρο διαμέρισμα.

570 ενεργές καταχωρήσεις

89% ολόκληρα σπίτια/ διαμερίσματα

90.4% υψηλή

διαθεσιμότητα [>60 ημέρες/χρόνο]

Στο Κουκάκι, μέχρι και τον Απρίλιο του 2018 σημειώνονται 570 ενεργές καταχωρήσεις, εκ των οποίων το 89% αφορά ολόκληρα διαμερίσματα. Μέχρι το Μάιο του 2017 σημειώνεται ότι το 90,4% των διαμερισμάτων Airbnb στην περιοχή είναι διαθέσιμα προς ενοικίαση στην πλατφόρμα για πάνω από 60 ημέρες το χρόνο. Σύμφωνα με την InsideAirbnb (Μάιος 2017) , το όριο των 60 ημερών/ χρόνο και άνω, ορίζεται ως υψηλή διαθεσιμότητα, ακολουθώντας τη λογική των περιοριστικών νομοθεσιών που έχουν καθιερωθεί σε χώρες του εξωτερικού. Ακόμα πιο ενδεικτικό είναι ότι κατά μέσο όρο τα διαμερίσματα στο Κουκάκι είναι διαθέσιμα 240 ημέρες το χρόνο.

Airbnb στο Κουκάκι

ΜΕΡΟΣ Γ’ Στην περίπτωση που το διαμέρισμα διατίθεται ολόκληρο και είναι διαθέσιμο για μεγάλο χρονικό διάστημα, αντιλαμβανόμαστε πως δεν πρόκειται για την πρώτη κατοικία του οικοδεσπότη. Η πιθανότητα της διάθεσης της πρώτης κατοικίας του οικοδεσπότη ως ολόκληρο διαμέρισμα είναι μόνο εάν μετακινείται σε κάποιο φίλο ή συγγενή για λίγες μέρες, γεγονός που καθιστά το διαμέρισμα διαθέσιμο για μικρό χρονικό διάστημα.11 Παράλληλα, όσο πιο πολλές μέρες είναι διαθέσιμο προς ενοικίαση ένα διαμέρισμα, τόσο πιο μόνιμη γίνεται τελικά η «προσωρινή» τουριστική αξιοποίησή του. Σε επόμενο επίπεδο, χρήσιμη είναι η εξέταση του αριθμού των οικοδεσποτών που διαθέτουν πολλαπλές καταχωρήσεις, δηλαδή παραπάνω από ένα ακίνητα στην πλατφόρμα (multi-listings). Οι περιπτώσεις αυτές κατά κύριο λόγο αναφέρονται σε μικρο-επενδυτές ή και μεγάλου μεγέθους εταιρίες διαχείρισης ακινήτων, καθιστώντας πλέον σαφές πως η χρήση της πλατφόρμας μετατρέπεται σε ένα άριστο επενδυτικό εργαλείο, απομακρυσμένη από τη λογική της συμπλήρωσης εισοδήματος την οποία διατείνεται πως παρέχει στα μικρομεσαία στρώματα η Airbnb.

50% multi-hosting Στην περίπτωση του Κουκακίου, τα ποσοστά που πηγάζουν φαίνεται να επιβεβαιώνουν σε μεγάλο βαθμό πως η γειτονιά έχει μετατραπεί σε ένα εύφορο πεδίο εκμετάλλευσης ενός ακινήτου μέσω της πλατφόρμας, καθώς το 50% των οικοδεσποτών διαθέτουν παραπάνω από ένα ακίνητο μέσω Airbnb. Στην προσπάθεια να εξετάσουμε πιο προσεκτικά τον επενδυτικό χαρακτήρα που μπορεί να παίρνει η Airbnb στο Κουκάκι σε συνδυασμό με το ρυθμό εξάπλωσής της, διαμορφώσαμε ενδεικτικά τον παρακάτω πίνακα. Παίρνοντας ένα τυχαίο δείγμα από κάποιους οικοδεσπότες που είχαν στο λογαριασμό τους πάνω από ένα ακίνητα, όπως είχαν καταγραφεί από την Inside Airbnb τον Μάιο του 2017, και συγκρίνοντάς τα με τα δεδομένα του Νοεμβρίου του 2017, διαπιστώσαμε πως οι διαφορές ήταν συχνά πολλές. Στον παρακάτω πίνακα καταγράφονται ενδεικτικά αλλαγές που εντοπίζονται σε ορισμένους λογαριασμούς οικοδεσποτών μέσα στο διάστημα αυτών των μηνών:

11 Στο σημείο αυτό, πρέπει να γίνει μια διευκρίνιση σχετικά με την ελληνική νοοτροπία γύρω από τη λογική του home sharing. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις στην Ευρώπη, όπου η συγκατοίκηση ατόμων που μπορεί να μην έχουν προηγούμενες προσωπικές σχέσεις και όλη η λογική διάθεσης ενός δωματίου του σπιτιού σε κάποιον άγνωστο αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο, στην Ελλάδα η έννοια της κατοικίας αντικατοπτρίζει κάτι πολύ πιο «στενό» και συνήθως οικογενειακό. Η ελληνική πραγματικότητα δε θα μπορούσε λοιπόν εύκολα να εισαχθεί στη νοοτροπία του home sharing και να διατίθεται το επιπλέον δωμάτιο του σπιτιού σε κάποιον επισκέπτη. Ωστόσο, είτε λόγω κερδοσκοπικών βλέψεων είτε λόγω νοοτροπίας, δεν αλλάζει το γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία των διαθέσιμων καταλυμάτων αφορά ολόκληρα σπίτια και κατά κανόνα δεν πρόκειται για την πρώτη κατοικία.

Airbnb στο Κουκάκι ΑΚΙΝΗΤΑ ΣΥΝΟΛΙΚΑ

ΑΚΙΝΗΤΑ ΚΟΥΚΑΚΙ

ΜΕΡΟΣ Γ’ Τα δεδομένα αυτά, λόγω της τυχαιότητας και του μικρού μεγέθους δείγματος δεν επαρκούν για την εξαγωγή συγκεκριμένων συμπερασμάτων. Μας δίνουν όμως μια ένδειξη για την κινητικότητα σε διάστημα ενός εξαμήνου, καθώς διαπιστώνουμε πως ο αριθμός των διαμερισμάτων έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Αν μάλιστα αναλογιστούμε το μέγεθος της γειτονιάς του Κουκακίου, που αποτελεί μια αρκετά μικρή γειτονιά του κέντρου, οι αριθμοί που σημειώνονται είναι ιδιαίτερα υψηλοί και κατά κύριο λόγο αφορούν τις καταχωρήσεις εταιριών. Η ανάδυση διαφόρων εταιρειών διαχείρισης ακινήτων, που βρίσκουν εύφορο έδαφος στην περιοχή, αναλαμβάνοντας τις συνεννοήσεις με τους ταξιδιώτες και παίρνοντας, με τη σειρά τους, μια προμήθεια (συνήθως αντίστοιχης τάξης με αυτή της Airbnb, 10% - 15%) είναι έντονη. Πέραν των εταιριών διαχείρισης, υπάρχουν και περιπτώσεις ιδιωτών επενδυτών που αγοράζουν ακίνητα και συνήθως μετά από ανακαίνιση, τα διαθέτουν αποκλειστικά για βραχυπρόθεσμη ενοικίαση. Διαμορφώνεται έτσι μια κατάσταση όπου η διάθεση ενός διαμερίσματος προς βραχυπρόθεσμη μίσθωση φαίνεται να εξελίσσεται σε κύρια επαγγελματική ενασχόληση. Όλοι κερδίζουν, εκτός από τα ξενοδοχεία. Κερδίζει κι ο άνθρωπος εδώ απέναντι που το είχε ανοίκιαστο και πήγα και του το νοίκιασα και κάθεται στην ηρεμία του και παίρνει αυτό που θέλει χωρίς να τρέχει, χωρίς να κάνει τίποτα, κερδίζω κι εγώ. ιδιοκτήτης εταιρίας διαχείρισης ακινήτων, 40 ετών

Εμένα και πριν πέντε χρόνια είχαν έρθει κάτι κορίτσια εδώ που το κάνουν από τότε, και έλεγαν ότι το έχουν ανάγκη. Γιατί κόπηκε ο ένας μισθός, κόπηκε ο άλλος, είναι ένα παραπάνω έσοδο. Αλλά πλέον έχει γίνει μπίζνα κανονική. ιδιοκτήτης σουβλατζίδικου, 50 ετών βλ. Σ3 στο Παράρτημα 2

…απλώς βοηθάει μεμονωμένα άτομα στο να πλουτίσουν, να στο πω έτσι. Γιατί έχω γνωρίσει ανθρώπους που έχουν έρθει από το εξωτερικό και έχω πάει σπίτι τους και τυχαίνει ο ιδιοκτήτης που έχει το Airbnb να έχει άλλα 20 στην περιοχή. Οπότε πια είναι μια επιχείρηση. Εγώ είμαι υπέρ του Airbnb όταν είναι ένας ιδιοκτήτης, και έχει ένα σπίτι και θέλει να το κάνει Airbnb. κάτοικος & εργαζόμενος στην περιοχή, 35 ετών βλ. Σ2 στο Παράρτημα 2

Υπάρχουν κάποιοι που δεν ξέρω για ποιους δουλεύουν, ας πούμε τις προάλλες ήταν ένας εδώ με μία κάρτα που έγραφε “Βαγγέλης”. Έγραφε το τηλέφωνό του και έγραφε αγοράζω ενοικιάζω σπίτια τοις μετρητοίς. Φαντάσου δηλαδή να έχεις ένα σπίτι εδώ να σου δώσει ο άλλος 100.000 προκαταβολή για να το πάρει. Που δεν είναι ο Βαγγέλης προφανώς, είναι κάτι άλλο από πίσω. ιδιοκτήτης συνεργείου, 60 ετών βλ. Σ1 στο Παράρτημα 2

Airbnb στο Κουκάκι Σαφές όφελος έχουν οι ιδιοκτήτες κατοικιών στο Κουκάκι, και συγκεκριμένα όσοι έχουν περισσότερα από ένα διαμερίσματα στην κατοχή τους ώστε να έχουν δυνητικά τη δυνατότητα να αποσπάσουν υπεραξία από αυτά. Παράλληλα, στην περιοχή –αλλά και στο σύνολο της Αθήνας- σημειώνονται κάποιες επενδυτικές κινήσεις από ξένους επενδυτές, που προχωρούν στη μαζική αγορά ακινήτων και συνήθως μετά από την ανακαίνισή τους τα εκμεταλλεύονται ως τουριστικά καταλύματα, με βασικό κίνητρο απ ‘ ότι φαίνεται να αποτελεί η «golden visa»12. Αίσθηση είχε προκαλέσει πρόσφατα στον τύπο η αγορά 100 διαμερισμάτων από Κινέζο επιχειρηματία στην περιοχή των Εξαρχείων. Αντίστοιχες πρακτικές φαίνεται πως εφαρμόζονται και στο Κουκάκι, όπου επενδυτές ενδιαφέρονται να αγοράσουν ακίνητα –ή το έχουν ήδη κάνει. Το 2017 έχει διαφανεί ένα μεγάλο κύμα επενδυτών απ την Τουρκία, απ το Λίβανο, […] απ τη Γαλλία αρκετοί, Κινεζικά γραφεία τα οποία εδρεύουν στην Ελλάδα και κινούνται σε μαζικές αγοραπωλησίες, 50 διαμερίσματα, 100 διαμερίσματα… Βέβαια διαμερίσματα τα οποία είναι πάμφθηνα. Γι’ αυτό και αγοράζουν από πλατεία Βάθη μέχρι πλατεία Αμερικής. Αν έρθει εδώ ο Κινέζος θα το πληρώσει το διαμέρισμα, δεν μπορεί να το πάρει τσάμπα. Και πολλοί Ρώσοι βέβαια. Και όλοι αυτοί είναι κυρίως επενδυτές. Ζητούν όλοι από 2-3 διαμερίσματα και πάνω, και μέχρι το ποσό των 250.000€ προκειμένου να αποκτήσουν την άδεια διαμονής. Αποκτούν, απ’ ότι νομίζω ότι λέει ο νόμος, οι ίδιοι και τα μέλη της οικογενείας τους άδεια διαμονής για 5 χρόνια. […] (Στο Κουκάκι) το 40% των διαμερισμάτων που ήταν προς πώληση ήδη έχει φύγει στα χέρια των αλλοδαπών. Θέλουν όλοι δυάρια-τριάρια, δηλαδή από 45 έως 75 τ.μ. συνήθως. Και όλοι ζητούν μια τιμή από 50.000€ μέχρι 70.000€. Δηλαδή δε θέλουν να ξεπεράσουν στις αγορές το χιλιάρικο το μέτρο. μεσίτης, 50 ετών

Τα διαμερίσματα που είναι πιο δημοφιλή για ενοικίαση μέσω της Airbnb είναι κατά κύριο λόγο μικρού ή μεσαίου μεγέθους και επιφέρουν κέρδος κατά πολύ μεγαλύτερο από αυτό που θα επέφεραν μέσω μακροπρόθεσμης ενοικίασης.

12 Με το θεσμό της golden visa, με επένδυση κεφαλαίου (πολύ συχνά σε ακίνητα) ύψους τουλάχιστον 250.000 ευρώ, παραχωρείται στον επενδυτή πενταετής άδεια παραμονής στη χώρα.

ΜΕΡΟΣ Γ’ Στην προσπάθεια να προσεγγίσουμε λίγο περισσότερο το μέγεθος του κέρδους που επιφέρει η ενοικίαση μέσω της Airbnb, διαμορφώσαμε μία μέση τιμή μακροπρόθεσμης ενοικίασης ενός διαμερίσματος στο Κουκάκι το Μάιο του 2018 μέσα από έρευνα σύγχρονων αγγελιών, την οποία και συγκρίναμε με τις απολαβές που ένα αντίστοιχο διαμέρισμα επιφέρει μέσω της Airbnb (δεδομένα Airdna, Μάιος 2018).

Εξετάσαμε δύο περιπτώσεις: τη σύγκριση ενός διαμερίσματος με ένα υπνοδωμάτιο, μεγέθους 30-60 τ.μ. και ενός με δύο ή τρία υπνοδωμάτια, μεγέθους 60-90τ.μ. Κάνοντας μια αντιστοιχία στα τετραγωνικά ενός διαμερίσματος και τα άτομα που μπορεί να φιλοξενήσει εάν παραχωρείται για βραχυπρόθεσμη μίσθωση, θεωρήσαμε πως στην πρώτη κατηγορία, μεγέθους 30-60 τ.μ. φιλοξενούνται 2 έως 3 άτομα και στη δεύτερη, μεγέθους 60-90 τ.μ. φιλοξενούνται 4 έως 6 άτομα. Συγκρίνοντας λοιπόν αγγελίες μακροπρόθεσμης ενοικίασης και τον υπολογισμό του κέρδους που δίνει η Airdna, διαπιστώσαμε πως κατά μέσο όρο η τιμή ενοικίασης για ένα διαμέρισμα της πρώτης κατηγορίας ανέρχεται σε 650 ευρώ / μήνα, με την ενοικίασή του μέσω της Airbnb να αποδίδει 1020 ευρώ / μήνα. Για ένα διαμέρισμα της δεύτερης κατηγορίας, η μόνιμη ενοικίαση αποδίδει 900 ευρώ / μήνα ενώ η ενοικίαση μέσω της Airbnb 1285 ευρώ / μήνα.

Airbnb στο Κουκάκι Η διαφορά που σημειώνεται είναι πράγματι σημαντική, ενώ μας δείχνει σε μια προσέγγιση το χάσμα γαιοπροσόδου (rent gap) που η Airbnb διαμορφώνει στο Κουκάκι. Όπως και στο διεθνές παράδειγμα, έτσι και στο Κουκάκι το rent gap μεγαλώνει με ρυθμούς πολύ γρηγορότερους από τα φαινόμενα που έχουμε έως τώρα συνηθίσει. Αυτό άλλωστε έρχεται σε συνδυασμό με το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις τα διαμερίσματα χρειάζονται ελάχιστες ή και καθόλου διαμορφώσεις για να είναι κατάλληλα για ενοικίαση μέσω της Airbnb, αυξάνοντας κατά πολύ την ταχύτητα δημιουργίας του rent gap – ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις, τα διαμερίσματα παραμένουν σε μέτρια ή και κακή κατάσταση, όπως είναι σε μεγάλο ποσοστό το οικιστικό απόθεμα της περιοχής. Ωστόσο η σύγκριση των τιμών αυτών έρχεται χρονικά σε μια ήδη διαμορφωμένη αγορά μετά την είσοδο της Airbnb, όπου οι τιμές έχουν ήδη σημειώσει μεγάλη αύξηση. Σύμφωνα με στοιχεία μεσιτικού γραφείου (Remax), το 2015 στο Κουκάκι η μέση τιμή ενοικίασης ανερχόταν στα 4 ευρώ / τετραγωνικό μέτρο, ενώ σήμερα φτάνει να αγγίζει τα 9 ευρώ / τετραγωνικό μέτρο. Αντιλαμβανόμαστε έτσι πως μέχρι πολύ πρόσφατα, η διαφορά του κέρδους που προέκυπτε από την εκμετάλλευση ενός διαμερίσματος μέσω της Airbnb σε σχέση με τη μόνιμη ενοικίασή του ήταν ακόμα μεγαλύτερο επομένως και τα κίνητρα ενός ιδιοκτήτη για την τουριστική αξιοποίηση του ακινήτου πολύ πιο ισχυρά. Φυσικά, όπως είδαμε, η διαφορά παραμένει ακόμα και με τις πολύ αυξημένες τιμές στη μόνιμη ενοικίαση. Μέχρι και το πρώτο 6μηνο του 2014 οι τιμές ήταν τιμές «κρίσης», που λέμε. Πολύ πεσμένες. Σαν μέτρο σύγκρισης, 45-55 τ.μ. ήταν γύρω στα 220-250 ευρώ το μήνα. […] Έχουμε μια αύξηση περίπου 30% στις τιμές από το δεύτερο 6μηνο του 2014 και έχουν παγιωθεί μέχρι σήμερα.

μεσίτης, 50 ετών

Από το 2009 μέχρι το καλοκαίρι του 2016 υπήρχε πτώση τιμών σε όλα, και σε ενοικιάσεις και σε πωλήσεις. Ένα τριάρι από τα 500 – 600 ευρώ πήγε στα 350 ευρώ και ένα δυάρι στα 200 ευρώ. Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο λόγω της δημοσίευσης πως το Κουκάκι είναι η 5η γειτονιά στον κόσμο έχει ξανανέβει. Και είναι από την Airbnb, τίποτα άλλο δεν έχει αλλάξει, δεν έχει γίνει κάτι για να αναβαθμίσει τη γειτονιά... μεσίτρια, 40 ετών

Ένα 10% έφυγε λόγω αύξησης ενοικίων γιατί οι περισσότεροι τα έχουν βρει με τους ιδιοκτήτες και χαμήλωσαν τις τιμές γιατί είχαν ένα καλό προηγούμενο μαζί τους, ήταν καλοπληρωτές, έχουμε και τις μειώσεις μισθών, συντάξεων κλπ. Όταν ο ιδιοκτήτης σκέφτεται λογικά τα βρίσκουν. Εκεί που έχουμε πρόβλημα είναι όταν ο ιδιοκτήτης σε καιρό κρίσης σου ζητάει 450 ευρώ και ο άλλος λέει “δε βγαίνω” και ψάχνει με 250 ευρώ. Εδώ με 200- 250 ευρώ δε βρίσκεις ούτε υπόγειο, γιατί δεν υπάρχουν ούτε ελεύθερα υπόγεια πλέον, τα έχουν πάρει και τα έχουν δώσει στην Airbnb. μεσίτης, 50 ετών

ΜΕΡΟΣ Γ’

Κάθε Αύγουστο και Σεπτέμβριο είχαμε 50-60 διαμερίσματα για φοιτητές. Φέτος είχαμε μόλις 3... μεσίτρια, 40 ετών

Ως επόμενο έρχεται λοιπόν το γεγονός ότι στο Κουκάκι πλέον τα διαθέσιμα σπίτια προς μακροπρόθεσμη ενοικίαση είναι ελάχιστα. Οι ιδιοκτήτες στρέφονται στην Airbnb, με αποτέλεσμα τα ακίνητα αυτά να αποσύρονται από τις αγγελίες και να εισάγονται στην πλατφόρμα, μειώνοντας κατακόρυφα την προσφορά ακινήτων στην περιοχή. Ως άμεση συνέπεια, τα λίγα διαμερίσματα που απομένουν γίνονται οικονομικά απρόσιτα, ενώ μάλιστα συχνά παρατηρούμε την αναδιαμόρφωσή τους σε πρότυπα που να μπορούν να εξυπηρετήσουν και τις δύο αγορές (μακροπρόθεσμης και βραχυπρόθεσμης ενοικίασης). Μπορεί, δηλαδή, να συναντάμε πολύ συχνά πλέον στις αγγελίες επιπλωμένα διαμερίσματα, γεγονός που συνέβαινε σε ελάχιστα διαμερίσματα και απέχει από τις συνήθειες των ενοικιαστών της Αθήνας. … (ο κόσμος) δε βρίσκει σπίτια. Αλλά αυτό δεν είναι μόνο στο Κουκάκι, είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Όπου μπήκε το Airbnb και μπήκε ο τουρισμός, έφυγε ο ντόπιος πληθυσμός.

ιδιοκτήτης χρωματοπωλείου, 55 ετών βλ. Σ8 στο Παράρτημα 2

...Αν και πολλοί νέοι ψάχνουν σπίτι αλλά κυρίως τουρίστες μέσω Αirbnb, δηλαδή φέτος δεν υπάρχει κανονικό σπίτι εδώ, δε βρίσκεις να νοικιάσεις... εργαζόμενη στη περιοχή, 35 ετών

…εμένα το ενοχλητικό μου φαίνεται ότι δεν μπορούσα να βρω σπίτι, αυτό είναι το ενοχλητικό. Έψαχνα 2 μήνες και δεν έβρισκα. Ναι, γιατί δεν υπάρχουν πια σπίτια εδώ. […] Έχουν ανέβει οι τιμές των ενοικίων 150-200 ευρώ πάνω. Σίγουρο είναι αυτό. Αν ανοίξετε στη Χρυσή Ευκαιρία στην περιοχή εδώ, δε θα βρείτε αγγελίες. Θα βρείτε 45 τ.μ. για 600 ευρώ. Έχει ανέβει πάρα πολύ. Και αυτό δε συνέβαινε πριν 2 χρόνια, συμβαίνει τώρα. κάτοικος & εργαζόμενος στην περιοχή, 35 ετών βλ. Σ2 στο Παράρτημα 2

Προς το παρόν δε μου κακοφαίνεται, αλλά ξέρω ότι τα παιδιά μου αν θέλουν να έρθουν να μείνουν δε θα μπορούν. κάτοικος, 70 ετών

Ναι, ναι εδώ τρία έχουμε μόνο σε αυτή την πολυκατοικία. Δεν βρίσκεις πλέον να νοικιάσεις σπίτι, κι αυτοί που έχουνε σκέφτονται πλέον να φύγουν και να νοικιάσουν αυτό το σπίτι που έχουν εδώ για να οικονομίσουν. κάτοικος, 60 ετών βλ. Σ1 στο Παράρτημα 2

Airbnb στο Κουκάκι

Ε, απλώς δεν βολεύει πια τους Έλληνες, δεν βρίσκουν πια οι Έλληνες σπίτι να κάτσουν... Όλα είναι στο Airbnb. Πες ότι εσένα σε ενδιαφέρει να βρεις σπίτι στο Κουκάκι, είσαι στο Πάντειο, δεν πρόκειται να βρεις σπίτι. ιδιοκτήτης συνεργείου, 60 ετών βλ. Σ1 στο Παράρτημα 2

…(τα ενοίκια έχουν ανέβει) 300- 400%. Και επηρεάζει και τις γειτονικές περιοχές γιατί δε βρίσκουν σπίτι στο Κουκάκι και πάνε στις γειτονικές περιοχές. Εγώ ας πούμε πριν 2 χρόνια νοίκιασα στον Νέο Κόσμο 80 τ.μ. σπίτι 250 ευρώ ανακαινισμένο και τώρα δε βρίσκω ούτε με 300 στον Νέο Κόσμο που είναι χάλια περιοχή. ιδιοκτήτρια τσιπουράδικου, 45 ετών βλ. Σ6 στο Παράρτημα 2

Αφιέρωμα της εφημερίδας Η Καθημερινή, Ιούλιος 2017, περιοδικό Κ, τεύχος 736

Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να τονίσουμε πως, σύμφωνα με κάποιους κατοίκους, στο Κουκάκι έχουν αρχίσει να παρουσιάζονται οι πρώτες κινήσεις εξώσεων13 σε ενοικιαστές, προκειμένου το διαμέρισμα να μετατραπεί σε τουριστικό κατάλυμα μέσω της πλατφόρμας. Το στοιχείο αυτό αποτελεί μεγάλης βαρύτητας συνθήκη, 13 Σημειώνεται εδώ πως δε γνωρίζουμε κατά πόσο πράγματι έχουν ασκηθεί εξώσεις με τη διαδικασία που απαιτείται, ωστόσο αναγνωρίζουμε πως η απειλή και μόνο μιας κίνησης έξωσης μπορεί να οδηγήσει τους ενοικιαστές στην αποχώρηση από την κατοικία.

ΜΕΡΟΣ Γ’ καταδεικνύοντας το πόσο έντονη είναι η διείσδυση της Airbnb στο Κουκάκι, όταν φτάνει στο σημείο να εκφράζεται με τέτοιες κινήσεις. Αντιλαμβανόμαστε πως για τους ενοίκους, η συνθήκη που διαμορφώνεται αποτελεί μια απειλή, καθώς δημιουργείται μια διαρκής ανασφάλεια για τη μονιμότητα της διαμονής τους στην περιοχή, για την ικανότητά τους να εξοφλήσουν τα διαρκώς αυξανόμενα ενοίκια, ή, στην χειρότερη των περιπτώσεων, για την πιθανότητα της έξωσης. …και από ότι έχω καταλάβει τα σπίτια που νοικιάζονται, τα πιο πολλά έχουν γίνει Αirbnb, και αυτό είναι πρόβλημα, γενικά για αυτούς που θέλουν να μείνουν εδώ […] και εγώ ήθελα να βρω αλλά τα νοίκια είναι πιο ακριβά πλέον, γιατί δεν τους ενδιαφέρει, και έχω ακούσει ότι διώχνουν και κόσμο που μένει ήδη μέσα για να το κάνουν Αirbnb […] Τώρα έχει παραγίνει, δηλαδή μια γκαρσονιέρα έχει 350€ και μην πω παραπάνω... υπάλληλος καφετέριας, 37 ετών βλ. Σ7 στο Παράρτημα 2

Να ας πούμε μια δασκάλα που έμενε στη Νότη Μπότσαρη, με δύο παιδιά, αυτός ο ιδιοκτήτης τους είπε, θέλω να φύγετε γιατί θέλω να το κάνω Airbnb. ιδιοκτήτρια μανάβικου, 50 ετών βλ. Σ9 στο Παράρτημα 2

Το να κερδίσεις το τζόκερ πιο εύκολο, πολύ πιο εύκολο. Δεν υπάρχει σπίτι. […] Έχει ανέβει πάρα πολύ από άποψη ενοικίων. Αν βρεις να νοικιάσεις κανένα. […]Και εμείς εδώ στο κομμωτήριο έχουμε πελάτισσες που τις διώχνουνε. υπάλληλος κομμωτηρίου, 30 ετών βλ. Σ5 στο Παράρτημα 2

Είναι πολύ δύσκολο να νοικιάσεις σπίτι πλέον στο Κουκάκι, δεν υπάρχει δηλαδή. Εδώ εμάς που μας γνωρίζει αρκετός κόσμος μας λένε ότι ψάχνουν και να τους βρούμε γνωστούς. Τώρα δεν υφίσταται αυτό, μέχρι και τουριστικό γραφείο από τη Χαλκιδική έχει έρθει εδώ για να βρει σπίτια στο Κουκάκι. […]Ναι και αυτό που έχω δει εγώ είναι ότι οι ιδιοκτήτες διώχνουν κόσμο, δηλαδή ενοικιαστές παλιούς για να τα νοικιάσουν στο Airbnb. ιδιοκτήτης σουβλατζίδικου, 50 ετών βλ. Σ3 στο Παράρτημα 2

Παράλληλα, η αύξηση της κινητικότητας σε μια περιοχή λόγω της Airbnb έχει συσχετιστεί σε μεγάλο βαθμό και με την αναζωογόνηση της τοπικής οικονομίας. Στην περίπτωση του Κουκακίου δε θεωρούμε πως η συνθήκη αυτή μπορεί να αντικατοπτρίσει τη συνολική εικόνα. Αφενός, η αύξηση της πελατείας σε καταστήματα αναψυχής από την πλευρά των τουριστών δε φαίνεται να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο. Από την άλλη, μέσα από τις συνεντεύξεις με τους κατοίκους, αντιληφθήκαμε πως οι εν λόγω τουρίστες δεν επιλέγουν στο σύνολό τους να μιμηθούν τη ζωή του ντόπιου κατοίκου της γειτονιάς, αλλά ήταν αμφιλεγόμενο το κατά πόσο εμμένουν στις κλασικές τουριστικές πρακτικές (επίσκεψη σε τουριστικά αξιοθέατα και τις

Airbnb στο Κουκάκι αντίστοιχες γειτονιές). Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και αν δημιουργούνται νέες ανάγκες για τους ενοίκους της Airbnb (π.χ. αγορά τροφίμων), αυτές θα ενισχύσουν σε μικρό μάλλον βαθμό και επιλεκτικά κάποιες τοπικές επιχειρήσεις. Τα μικρά συνοικιακά μαγαζιά είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα μιας άλλης εικόνας, καθώς οι δραστηριότητες των επισκεπτών δε συμπίπτουν με τα προϊόντα που παρέχουν. Ταυτόχρονα, οι κάτοικοι της γειτονιάς, που δε σημειώνουν κάποιο συγκεκριμένο όφελος από την εξάπλωση της Airbnb, αντιμετωπίζουν τη νέα κατάσταση της γειτονιάς είτε ουδέτερα είτε, σε κάποιες περιπτώσεις, αρνητικά, καθώς οι ρυθμοί ζωής τους δε συμβαδίζουν με τους τουρίστες και η συγκατοίκηση στο ίδιο κτίριο μπορεί να γίνεται προβληματική.

Η διαφορά φάνηκε φέτος το καλοκαίρι, σε σχέση με πέρυσι, και δη που ζουν (οι τουρίστες) στα σπίτια. Γιατί ψωνίζουν, τους βλέπεις πως θα πάρουν καφέ, θα πάνε στο σούπερ μάρκετ, να πάρουν να φάνε, θα μετακινηθούνε, από μένα θα πάρουν πρωινό, φρούτα, φαγητά, διάφορα. ιδιοκτήτρια μανάβικου, 50 ετών βλ. Σ9 στο Παράρτημα 2

Όχι, εμένα δε με επωφελεί αυτό. Γιατί ο ντόπιος κόσμος σαφώς έκανε σχέσεις με τα μαγαζιά τα εμπορικά. Ο τουρισμός θα φτιάξει σχέσεις με τα μαγαζιά που θα πάει, δε θα έρθει να βάψει το σπίτι, θα πάει να φάει κλπ. ιδιοκτήτης χρωματοπωλείου, 55 ετών βλ. Σ8 στο Παράρτημα 2

Αυτοί που έρχονται με Airbnb θα πάνε στο σουπερμάρκετ, θα φάνε στο σπίτι, δεν θα καταναλώσουν πολλά λεφτά στην αγορά. Πιο πολύ ο Έλληνας είναι στα μαγαζιά, παρά οι ξένοι. Έρχονται για ένα βράδυ, γιατί την άλλη μέρα θα φύγουν να πάνε στη Σαντορίνη. […]Εμένα με ενόχλησε. Κανά- δυό βράδια δηλαδή βγήκα […] γιατί το ένα διαμέρισμα κατά σύμπτωση είναι και στον όροφο μου. Κοπανάνε την πόρτα δυόμιση η ώρα. κάτοικος, 60 ετών βλ. Σ1 στο Παράρτημα 2

Αν ρωτάγατε τον θείο μου που ασχολείται μόνο με το ξενοδοχείο θα σας έλεγε ότι κάνει ζημιά (η Airbnb), απλά δε φαίνεται γιατί πάει καλά φέτος. ιδιοκτήτης εταιρίας διαχείρισης ακινήτων, 40 ετών

Προσπαθώντας να συμπτύξουμε κατά το δυνατόν τις απαντήσεις των ερωτηθέντων στο Κουκάκι στους βασικούς άξονες ερωτήσεων που ακολουθήσαμε στην έρευνα αυτή, διαμορφώσαμε τον παρακάτω πίνακα. Καταγράφονται οι απαντήσεις με έναν πιο κωδικοποιημένο τρόπο, ώστε να βοηθηθούμε στη διαμόρφωση όσο το δυνατόν πιο ενιαίων συμπερασμάτων σχετικά με την εντύπωση των κατοίκων και των εργαζόμενων της περιοχής για τις μεταβολές που επιφέρει η Airbnb.

ΜΕΡΟΣ Γ’

Airbnb στο Κουκάκι

ΜΕΡΟΣ Γ’

Συμπεράσματα

Διαβάζοντας την παραπάνω κωδικοποίηση των απαντήσεων από τις συνεντεύξεις με τα υποκείμενα της περιοχής, σε συνδυασμό με το ποσοτικό υλικό που συλλέξαμε κυρίως μέσω χαρτών και στατιστικών στοιχείων, οδηγούμαστε σε κάποιες κεντρικές παρατηρήσεις. Στην περιοχή μελέτης εντοπίζεται σαφώς μια ραγδαία αύξηση της τουριστικής (και μη) κινητικότητας, που αποδίδεται είτε στην επιρροή των νέων πολιτιστικών πόλων (Νέο Μουσείο Ακρόπολης, ΕΜΣΤ), είτε στην παράλληλη πύκνωση καταστημάτων αναψυχής, είτε στην επίδραση της Airbnb -αυτοτελώς ή και σε συνδυασμό με τα παραπάνω. Δεύτερον, το γεγονός αυτό διαμορφώνει την συνθήκη των εκτοξευμένων τιμών στην αγορά ακινήτων, που κατά κοινή ομολογία οδηγεί στο στεγαστικό εκτοπισμό παλαιότερων πληθυσμών ή και στον αποκλεισμό νέων πληθυσμών λόγω της μείωσης της διαθεσιμότητας ακινήτων που προσφέρονται για μόνιμη κατοίκηση.

Έτσι μπορούμε να μιλάμε τελικά για μια ραγδαία μεταβολή στην αγορά ακινήτων του Κουκακίου. Όπως είδαμε, αυτή οφείλεται στην επανεπένδυση του κεφαλαίου στην περιοχή με τρόπο ραγδαίο, αν αναλογιστεί κανείς και τη μικρή κινητικότητα εν καιρώ κρίσης. Από τη μια, τη μεγάλη εικόνα σκιαγραφούν οι πιέσεις που ασκούνται από το κεφάλαιο (επενδυτικές εταιρίες, μεσιτικά γραφεία, εταιρείες διαχείρισης Airbnb) που βρίσκει στην περιοχή εύφορο έδαφος για επενδύσεις. Από την άλλη, οι μεμονωμένοι ιδιώτες που μπορεί να προβαίνουν σε αυτού του τύπου την επιχειρηματική ενασχόληση με το ακίνητό τους, ακόμη και αν δεν φαντάζουν όμοιοι με τους πιο συγκεντρωμένους τρόπους επένδυσης κεφαλαίου, ομοίως συν-διαμορφώνουν το νέο τοπίο στην αγορά ακινήτων (άνοδος ενοικίων, μηδενική διαθεσιμότητα). Η διαπίστωση λοιπόν πως η γειτονιά εξελίσσεται σε μια δυσπρόσιτη και οικονομικά «ανώτερη» περιοχή κατοικίας είναι αδιαμφισβήτητη και αυτό είναι ίσως το σημαντικότερο εξαγόμενο από την πορεία της έρευνας. Όπως αναφέρθηκε όμως, πολλά συμπεράσματα, σκέψεις ή ερωτήματα διαμορφώθηκαν με βάση ποιοτικά κριτήρια και όχι μόνο από τα δεδομένα που εκτέθηκαν παραπάνω. Έτσι, δεν θα μπορούσαν να μην καταγραφούν και στοιχεία που σχετίζονται με τη συνολική αίσθηση που αποκτήθηκε από την εμπειρία της συναναστροφής με τους χρήστες της περιοχής. Πρώτα και κύρια η αίσθηση αυτή αφορά στις σχέσεις των κατοίκων με τη γειτονιά. Στην πλειοψηφία των συνεντεύξεων τόσο οι κάτοικοι της περιοχής, όσο και οι εργαζόμενοι ή οι ιδιοκτήτες καταστημάτων μοιάζουν να έχουν διαμορφώσει έντονους δεσμούς με τον τόπο. Αυτό είναι επόμενο αν αναλογιστεί κανείς πως μεγάλο μέρος αυτών, αποτελούν μακροχρόνιους κατοίκους της περιοχής. Ανεξαρτήτως όμως αυτού του παράγοντα, οι ίδιοι (κάτοικοι και εργαζόμενοι) υπογραμμίζουν τη φυσιογνωμία του τόπου, που για πολλούς μένει αναλλοίωτη στο χρόνο και προσδίδει στο Κουκάκι όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της συνοικίας που διατηρεί το στοιχείο του «τοπικού», με όλη την πολυπλοκότητα που ενέχει ο όρος. Η αίσθηση αυτή μπορεί να διαμορφώνει αντιφατικές συνθήκες, οι οποίες δεν είναι εύκολο να οδηγήσουν σε συνολικά συμπεράσματα. Αυτό σχετίζεται παραδείγματος

Συμπεράσματα χάρη με το γεγονός πως μεγάλο μέρος των κατοίκων δηλώνει σε γενικές γραμμές ευχαριστημένο από την περιοχή. Το γεγονός αυτό έρχεται σε αντίθεση τόσο με τις προβληματικές συνθήκες που υπογραμμίζουν πως διαμορφώνει η διείσδυση της Airbnb, όσο και με προϋπάρχοντα προβλήματα όπως η πολύ κακή κατάσταση των ακινήτων ή των δημόσιων υποδομών. Παρά λοιπόν τις εσωτερικές αντιθέσεις που σίγουρα ενυπάρχουν στο δείγμα «κάτοικοι», εντοπίζουμε μια αίσθηση γειτονιάς – «πρότυπο». Η παρατήρηση αυτή μπορεί να συμβάλλει στην εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων. Το γεγονός δηλαδή πώς σε έναν σημαντικό βαθμό οι νέες χρήσεις και οι νέοι –προσωρινοί- κάτοικοι (τουρίστες) είναι ευπρόσδεκτοι, σχετίζεται άμεσα με μια εικόνα αναβάθμισης της περιοχής (πχ. trendy προορισμός, ανακαινίσεις). Στο βαθμό που προς το παρόν αυτή η αναβάθμιση δεν συνάδει με υλικές πιέσεις στο σύνολο των εναπομεινάντων κατοίκων, μπορεί λοιπόν να φαντάζει έως και θεμιτή. Επομένως, προκειμένου να ψηλαφίσουμε περαιτέρω τις αντιφάσεις που δημιουργούνται σε σχέση με την λειτουργία της Airbnb, θα πρέπει να μας απασχολήσει όχι μόνο το από ποιους συντελούνται αυτές οι μεταβολές, αλλά και το ποιούς ωφελούν. Ένας ένοικος για παράδειγμα που δεν επωφελείται από την ενασχόληση με την Airbnb, αλλά βλέπει διαρκώς την τιμή του ενοικίου του να αυξάνει ή ένας επίδοξος κάτοικος μιας γειτονικής περιοχής που δεν μπορεί να μετακομίσει στο Κουκάκι, αποτελούν σίγουρα τους πληττόμενους του φαινομένου. Στο εσωτερικό δηλαδή της κατηγορίας «κάτοικοι» ενυπάρχουν αντιθέσεις που είναι κρίσιμο να σημειωθούν και αφορούν κυρίαρχα στο ζήτημα της ιδιοκτησίας. Η δυνατότητα δηλαδή της ενασχόλησης με την βραχυπρόθεσμη ενοικίαση, η παραγωγή υπεραξίας μέσω της αλλαγής χρήσης του ακινήτου από έναν ιδιοκτήτη και η φιλοδοξία ακόμη και της κοινωνικής ανέλιξης μέσα από αυτή (ιδιοκτήτης – επιχειρηματίας), παρέχονται φυσικά όπου υπάρχει ιδιοκτησία γης και όχι στον καθένα. Παράλληλα, θα πρέπει να σημειωθεί και το πως αποτυπώνεται όλη αυτή η άνοδος της κινητικότητας λόγω της επένδυσης στην περιοχή. Όπως είδαμε, η αναζωπύρωση της οικονομίας της διασκέδασης και του τουρισμού δεν συνάδει στην περίπτωσή μας μια ευρύτερη βελτίωση των παροχών στην περιοχή, της ποιότητας των δημόσιων χώρων και εν γένει τη βελτίωση των όρων ζωής των κατοίκων. Σε αυτό το σημείο έχει σημασία λοιπόν να αναζητήσουμε την συσχέτιση ή μη αυτών των χαρακτηριστικών που υποδεικνύουν τάσεις gentrification, με την Airbnb και τις ιδιαίτερες συνθήκες που προϋπήρχαν στην υπό μελέτη περιοχή. Κατά την Αλεξανδρή (2013), τόσο το ιδιοκτησιακό καθεστώς της Αθήνας (και του Κουκακίου) όπως αναφέρθηκε παραπάνω, όσο και η διαμόρφωση της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα, καθιστούν την Αθήνα μια πόλη μη επιδεχόμενη gentrification κατά τα διεθνή πρότυπα. Οι υψηλότερες επαγγελματικές κατηγορίες υπερειδικευμένων στελεχών της μεσαίας τάξης με τα χαρακτηριστικά gentrifier, όπως τα συναντάμε στη βιβλιογραφία σε παραδείγματα πόλεων του εξωτερικού δεν μπορούν να βρουν αναλογίες στο ελληνικό παράδειγμα, που χαρακτηρίζεται κυρίως από χαμηλή στεγαστική κινητικότητα (συρρίκνωση μεσαίων στρωμάτων, εξάρτηση από πατρική οικία κλπ). Από την άλλη όμως, είναι ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά της διάσπαρτης και μικρής ιδιοκτησίας που κυριαρχούν στο ελληνικό ιδιοκτησιακό καθεστώς, που φαίνεται να ευνοούν τη ραγδαία εδραίωση της Airbnb και την απήχησή της στους ιδιοκτήτες ακινήτων.

ΜΕΡΟΣ Γ’ Ο χαρακτήρας μιας γειτονιάς- «πρότυπο», δεν παύει να συμπίπτει με χαρακτηριστικά περιοχών που μπορούν κατά τη βιβλιογραφία να προσελκύσουν gentrification. Η αίσθηση δηλαδή του «χωριού» και της ιστορικότητας (Zukin, 2010) σε μια συνοικία του κέντρου της πόλης, μπορεί να ικανοποιεί την ανάγκη αναζήτησης της «αυθεντικότητας» σε νέα στρώματα κατοίκων, όπως και στους τουρίστες. Παράλληλα, το χάσμα γαιοπροσόδου, δηλαδή οι χαμηλές τιμές γης, και η αυξανόμενη δυνητική γαιοπρόσοδος δημιουργούν στους κατοίκους και δει στους επίδοξους επιχειρηματίες-κατοίκους μια αίσθηση αναβάθμισης, ή όπως χαρακτηριστικά οι ίδιοι διατυπώνουν, την πεποίθηση «πως η περιοχή θα ανέβει».

Ταυτόχρονα, η αύξηση της ζήτησης σε συμβολικά αγαθά και υπηρεσίες και η άνοδος της πολιτιστικής οικονομίας μπορούν να διαμορφώσουν νέες γεωγραφίες του gentrification και νέα πρότυπα διαμόρφωσης του τύπου gentrifier, όπως αυτά που μελετήσαμε στο προηγούμενο μέρος. Η κατασκευή των πεζοδρόμων στο Κουκάκι τη δεκαετία του ’90, η διάνοιξη του μετρό Συγγρού-Φιξ το 2000, αλλά και τα εγκαίνια του Μουσείου της Ακρόπολης αποτελούν μεν σημειακές παρεμβάσεις, είναι όμως κρατικές πολιτικές που υποδεικνύουν την περιοχή στο κεφάλαιο. Σε αυτούς τους παράγοντες άλλωστε αποδίδεται και η ραγδαία άνοδος που σημειώνεται την τελευταία δεκαετία σε νέες χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού στην περιοχή, όπως και το ότι η περιοχή εξελίχθηκε σε ιδανικό προορισμό για την επιτυχία της Airbnb. Έτσι, ψήγματα gentrification στην περιοχή μπορεί να εντοπίζονται και πριν την εμφάνιση της Airbnb. Σίγουρα όμως, το χάσμα γαιοπροσόδου που διαμορφώνει η Airbnb, μπορεί να ενισχύσει αυτές τις τάσεις και παράλληλα εκτινάσσει (αν όχι γεννά) φαινόμενα κοινωνικής ανισότητας και αποκλεισμού, μέσω του άμεσου ή έμμεσου εκτοπισμού. Σε κάθε περίπτωση, οι συνολικές επιπτώσεις του φαινομένου και η εξέλιξη της φυσιογνωμίας και των χρηστών του Κουκακίου μένουν να φανούν στο πέρασμα του χρόνου και δεν μπορούν να προκαταβληθούν. Η μεγαλύτερη ωστόσο εμπειρία και χρονική εμβέλεια του φαινομένου στο διεθνές παράδειγμα, μπορεί δυστυχώς να παρέχει κάποιες σημαντικές υποδείξεις.

Σκέψεις γύρω από την προσέγγιση της Airbnb

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η έρευνα αυτή είχε ως αφετηρία κάποιες αντιδράσεις που έχουν εκδηλωθεί το τελευταίο διάστημα απέναντι στην Airbnb και τις πρώτες καταγραφές φαινομένων εκτοπισμού, κατά κύριο λόγο στο διεθνές παράδειγμα. Επιχειρήσαμε λοιπόν σε πρώτο επίπεδο, μέσα από τη βιβλιογραφία και την επιτόπια έρευνα στο Κουκάκι να διαπιστώσουμε την έκταση στην οποία συμβαίνουν τα φαινόμενα αυτά, τον αντίκτυπό τους στο ζήτημα της κατοικίας, αλλά και τις ευρύτερες αποτυπώσεις τους στο πεδίο των σύγχρονων πόλεων. Όπως έχει περιγραφεί, η αναδιάταξη του αστικού χώρου από πλευράς του κεφαλαίου αποτελεί διαδικασία συνεχή και αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξης του καπιταλισμού. Συνεπώς, τομή δεν αποτελεί η ραγδαία διείσδυση της Airbnb και η συνακολουθούμενη αναδιάταξη του αστικού χώρου αυτή καθεαυτή. Μεγάλο μέρος των προβληματισμών και του ενδιαφέροντος γύρω από ένα τέτοιο πρωτόγνωρο φαινόμενο στρέφεται τελικά στον τρόπο με τον οποίο συντελούνται αυτές οι διαδικασίες. Μας απασχόλησαν ως νέες πρακτικές στην ιστορία και τον μετασχηματισμό του αστικού χώρου, ως νέα πεδία κερδοφορίας, τελικά ακόμη και ως διαδικασίες επανεφεύρεσης του ίδιου του καπιταλισμού στη συγκυρία της κρίσης του κεφαλαίου.

ΜΕΡΟΣ Δ’ Η έννοια του gentrification, παρά την αμφισημία της, περιγράφει ένα πλέγμα διενεργειών που υποκινούν φαινόμενα εκτοπισμού πληθυσμού και καθώς η συσχέτιση της με την Airbnb μοιάζει συχνή, απέκτησε κεντρικό ρόλο στη εξέλιξη των παραπάνω προβληματισμών. Μπορεί τελικά να οριστεί μια νέα ιδιότυπη μορφή gentrification υπό το πρίσμα της επιρροής της Airbnb στα σύγχρονα αστικά κέντρα; Και αν ναι, πώς μπορεί να αξιοποιηθεί η συνεισφορά της βιβλιογραφίας για τη διερεύνηση του; Η κλασική μαρξιστική προσέγγιση του gentrification από την σκοπιά της κίνησης του κεφαλαίου, και ιδιαίτερα η θεωρία του χάσματος γαιοπροσόδου, αν και μπορεί να διαμορφώσει τα θεμέλια για τη μελέτη του δικού μας παραδείγματος, δεν μπορεί να καλύψει το φάσμα και την πολυπλοκότητα του. Άλλωστε, οι αναγνώσεις του φαινομένου από τη σκοπιά της ζήτησης που διαμορφώνουν τα υποκείμενα, επιχείρησαν να συμπληρώσουν τη θεωρία του gentrification προσθέτοντας νέα στοιχεία στη συζήτηση. Στη προσέγγισή του, επιχειρήθηκε η συμπληρωματική λειτουργία των δύο σχολών για την ερμηνεία του gentrification, ωστόσο η μη παγκόσμια και καθολική εφαρμογή του υπογραμμίζει ακριβώς και την έλλειψη μιας ολιστικής θεώρησης. Παρά λοιπόν το γεγονός ότι οι επιμέρους γεωγραφίες και συνθήκες κάθε περίπτωσης μελέτης, ιδιαίτερα αν επιχειρεί κανείς να συμπεριλάβει το ελληνικό παράδειγμα, δεν μπορούν σίγουρα να υποτιμούνται, οι κύριοι πρωταγωνιστές της διαδικασίας θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να αναγνωρίζονται ως κεντρικό σημείο αναφοράς για τη διεξαγωγή της όποιας μελέτης.

Στην περίπτωση της Airbnb, κεντρικό ρόλο επιτελεί η ύπαρξη της ίδιας της πλατφόρμας, γεγονός που αντικατοπτρίζει και την πρωτόγνωρη φύση του φαινομένου. Η πλατφόρμα είναι το νέο πεδίο μέσω του οποίου καθίσταται δυνατή η κίνηση του κεφαλαίου. Η αλλαγή της χρήσης ενός διαμερίσματος από μόνιμη κατοικία σε τουριστικό κατάλυμα αρκεί για τη δυνητική απόσπαση υπεραξίας. Στην πραγματικότητα δηλαδή, δε συντελείται κάποια επένδυση κεφαλαίου από την Airbnb αλλά αρκεί μια ηλεκτρονική καταχώρηση του ακινήτου, δηλαδή η μετακύλιση του ρίσκου στον ιδιοκτήτη και η κεντρικοποίηση του χαμηλού ιδίου ρίσκου, που εξασφαλίζει και την προνομιακή θέση της στην αγορά. Όπως είδαμε, αυτό έρχεται σε αντίθεση με το γνωστό έως τώρα ρόλο των επενδυτών (ιδιωτικό κεφάλαιο, κράτος). Έτσι διαμορφώνεται ένα νέο χάσμα γαιοπροσόδου, το οποίο δημιουργείται και «καλύπτεται» από την πλατφόρμα, η οποία εμπεριέχει ταυτόχρονα την προσφορά και τη ζήτηση. Οι επενδυτές και οι καταναλωτές εδώ βρίσκονται λοιπόν κάτω από την ίδια «ομπρέλα», που δεν είναι άλλη από την κοινότητα της Airbnb. Η «χαλαρότητα» των ορίων και η εναλλαγή των ρόλων είναι που μετατρέπεται τελικά σε αντικείμενο συναλλαγής και μάρκετινγκ. Όπως και σε άλλες μορφές sharing economy, έτσι και εδώ προωθείται η ιδέα πως η πρόσβαση στο κεφάλαιο είναι εν τέλει πιο σημαντική από την ίδια την ιδιοκτησία. Ωστόσο αυτή η θεώρηση διαφαίνεται αντιφατική, καθώς η δυνατότητα άντλησης κέρδους δεν καθορίζεται τελικά από την ύπαρξη της πλατφόρμας, αλλά από την ύπαρξη ιδιοκτησίας, της οποίας η δυνητική γαιοπρόσοδος μπορεί να κεφαλαιοποιηθεί μέσω της Airbnb. Στο πλαίσιο που οι ρόλοι των υποκειμένων που εμπλέκονται στη διαμόρφωση αυτού του τύπου rent gap αλληλοεπικαλύπτονται και τελικά μοιάζουν θολοί, ένα ερώτημα είναι και το ποιος αναλαμβάνει το ρόλο του gentrifier. Σε μια πρώτη ανάγνωση, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως το ρόλο αυτό αναλαμβάνουν οι κάτοικοι οι οποίοι με την προσφορά των ακινήτων τους στην πλατφόρμα δημιουργούν οι ίδιοι -και όχι κάποιος εξωγενής παράγοντας- την συνθήκη που επιφέρει όλες

Σκέψεις γύρω από την προσέγγιση της Airbnb τις αστικές μεταβολές. Ωστόσο, καταρχήν οι ιδιοκτήτες των ακινήτων που διατίθενται προς ενοικίαση δεν είναι απαραίτητα κάτοικοι της περιοχής. Πολύ περισσότερο, όπως είδαμε χαρακτηριστικά και στην περίπτωση του Κουκακίου, η κατηγορία των κατοίκων δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή ενιαία, ειδικά αν αναλογιστούμε τη σύγκρουση αλληλοδιαπλεκόμενων συμφερόντων ιδιοκτητών-ενοικιαστών. Η διάκριση αυτή είναι σημαντική προκειμένου να αποσαφηνιστούν οι σύνθετοι ρόλοι που αναλαμβάνουν οι χρήστες της πλατφόρμας, κατηγοριοποιώντας τους σε αυτούς που τελικά διαμορφώνουν την προσφορά και τη ζήτηση, με σκοπό να αντιληφθούμε ποιό είναι το υποκείμενο του gentrifier και τι χαρακτηριστικά έχει. Καθώς έχει διασαφηνιστεί πως αυτοί που «γεμίζουν» το rent gap είναι οι τουρίστες, αυτοί είναι και τα υποκείμενα που διαμορφώνουν τις καταναλωτικές ανάγκες που η πόλη καλείται να καλύψει προκειμένου να τους προσελκύσει. Η κίνηση και το ενδιαφέρον της συγκεκριμένης καταναλωτικής ομάδας δηλαδή δε στρέφεται σε μια περιοχή λόγω των παραγόντων της κανονικής αγοράς ακινήτων, με τις συνήθεις μεταβολές που αυτή προκαλεί, αλλά λόγω των σύγχρονων τάσεων τουρισμού. Οι νέοι αυτοί gentrifiers μπορεί να μην είναι τα νέα μεσαία στρώματα, αλλά η ιδιαίτερη αυτή κατηγορία των «κατοίκων σε διακοπές». Ο ακόλουθος μετασχηματισμός του χώρου λοιπόν δεν επέρχεται αμιγώς από αυτούς, αλλά κυρίαρχα από τις πρακτικές που υιοθετούνται για τους προσελκύσουν. Οι πρακτικές αυτές σχετίζονται με τον καταναλωτικό και πολιτιστικό παράγοντα και άρα χωρικά αυτός ο τύπος rent gap αποτυπώνεται με γεωγραφικά άνισα κατανεμημένο τρόπο. Λαμβάνοντας υπόψη αυτόν τον άνισο καταμερισμό του φαινομένου στο χώρο της πόλης, ένα ερώτημα που γεννάται αφορά το αποτύπωμα που αφήνει στο πέρασμά της η διαδικασία αυτή και το πόσο ανεξίτηλο μπορεί να είναι. Λόγω του χαρακτήρα των επενδύσεων που γίνονται μέσω της πλατφόρμας, είναι σαφές πως δεν πραγματοποιείται καμία επένδυση στο δημόσιο χώρο, σημειώνοντας έτσι μια ειδοποιό διαφορά με τη διαδικασία «αναβάθμισης» υποβαθμισμένων περιοχών που περιγράφει το gentrification. Στο σύνολο της βιβλιογραφίας καταγράφεται πως η διαδικασία του gentrification συνοδεύεται και από μια επέμβαση στον (συνήθως υποβαθμισμένο) αστικό χώρο, που ενώ δεν απευθύνεται στον υπάρχοντα πληθυσμό μιας περιοχής, αλλά στα νέα μεσαία στρώματα (gentrifiers) που θα την καταλάβουν, παράγει ένα σαφές και αναγνωρίσιμο ίχνος «αναβάθμισης» του δημόσιου χώρου. Στην περίπτωση της Airbnb, τόσο το οικιστικό απόθεμα όσο και ο δημόσιος χώρος δε μοιάζουν να υπόκεινται σε σημαντικές μεταβολές. Παρά το γεγονός ότι, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις επέμβασης επενδυτικών ή διαχειριστικών εταιριών, μπορεί να σημειώνονται ανακαινίσεις διαμερισμάτων, δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε μια ανανέωση του συνόλου του οικιστικού αποθέματος της εκάστοτε περιοχής. Ειδικά στην περίπτωση του Κουκακίου, οι κάτοικοι υπογράμμισαν την κακή κατάσταση των διαμερισμάτων αλλά και συνολικά των υποδομών της γειτονιάς (πάρκα, πεζοδρόμια κ.ο.κ.), συνθηκών δηλαδή που δεν αντανακλούν την κίνηση του κεφαλαίου. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο γεγονός ότι, τα εναπομείναντα διαμερίσματα προς μόνιμη ενοικίαση, ενώ κατά κανόνα βρίσκονται σε ιδιαίτερα κακή κατάσταση, σημειώνουν εκτόξευση τιμών λόγω της τόσο μειωμένης προσφοράς. Φαίνεται λοιπόν πως το πιο σαφές αποτύπωμα που αφήνει το πέρασμα της Airbnb από μια γειτονιά συνοψίζεται αφενός στην εξαιρετικά μειωμένη διάθεση μόνιμων κατοικιών και τον επόμενο στεγαστικό αποκλεισμό μόνιμων κατοίκων, και αφετέρου σε διαδικασίες τουριστικού ή εμπορικού gentrification που μπορεί να έρθουν ως επακόλουθες των έμμεσων πιέσεων. Έτσι, η ανάγνωση των διάφορων μορφών εκτοπισμού προσφέρει

ΜΕΡΟΣ Δ’ και μια νέα οπτική για τα πεδία gentrification που ανοίγονται. Οι έμμεσες μορφές με τις οποίες λαμβάνει χώρα ο εκτοπισμός, δηλαδή η διερεύνηση πέρα από τα όρια της στεγαστικής του μορφής, προσδίδουν ένα νέο κοινωνικό περιεχόμενο στη μελέτη του εκτοπισμού. Ο τουρισμός και η κατανάλωση φαίνεται να πρωταγωνιστούν στη δημιουργία αυτών των διαδικασιών, με τη εισαγωγή νέων χρήσεων και τη μεταβολή της φυσιογνωμίας κεντρικών αστικών περιοχών, που οδηγεί στον έμμεσο εκτοπισμό ή των αποκλεισμό πληθυσμών από αυτές. Μέσα και από το παράδειγμα της Airbnb λοιπόν, γίνεται σαφές πως οι διάφορες μορφές αυτές, ακόμη και αν ποικίλλουν, δεν μπορούν σίγουρα να υποτιμώνται, καθώς πρόκειται για μεταβολές που σχετίζονται σε τελική ανάλυση με την ταξική φύση του μετασχηματισμού του αστικού χώρου.

Αυτές οι πρακτικές όπως είδαμε συνοδεύονται και από την απαραίτητη ιδεολογία, όπως αυτή μελετήθηκε και στο πρώτο μέρος. Τόσο το αφήγημα της Airbnb για την πόλη και τους κατοίκους της εν καιρώ κρίσης, η προάσπιση της λογικής του home sharing ως σανίδα σωτηρίας στα οξυμμένα προβλήματα της κρίσης και η υποτιθέμενη επένδυση στις πόλεις και τις τοπικές οικονομίες, όσο και η εμπορευματοποίηση του «τοπικού» και του «ταξικού» τουρισμού κόντρα στις παρωχημένες τάσεις της κλασικής τουριστικής βιομηχανίας, δεν μπορούν να απομονωθούν ως δευτερεύοντα στοιχεία ανάλυσης. Το αφήγημα γύρω από την κρίση αποκτά λοιπόν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο νεοφιλελευθερισμός ως εκείνο το ηγεμονικό μοντέλο διακυβέρνησης και στρατηγικής συσσώρευσης κεφαλαίου στο σύγχρονο καπιταλισμό, συμπεριλαμβάνει τις σύγχρονες πόλεις και τους οικονομικούς πρωταγωνιστές τους. Οι πόλεις δηλαδή επιτελούν ρόλο στη γεωγραφική ανάπτυξη του νεοφιλελευθερισμού, όχι μόνο ως το πεδίο εφαρμογής του στη δημόσια σφαίρα, αλλά και ως πεδία υλοποίησης του συγκεκριμένου μοντέλου διακυβέρνησης με την έννοια της αναζωογόνησης και επαναφεύρεσής του. Από την μια πλευρά λοιπόν, την περίοδο της κρίσης, οι πόλεις αποτέλεσαν εκείνους τους χώρους εφαρμογής των μέτρων λιτότητας και των καταστάσεων «εξαίρεσης», που επιβλήθηκαν από μια σειρά διεθνών οικονομικών μηχανισμών και τοπικών κυβερνήσεων. Από την άλλη πλευρά όμως, οι πόλεις μετατρέπονται σε εργαλεία για την αναζωογόνηση της καπιταλιστικής οικονομίας, όντας ο δομημένος χώρος στον οποίο συγκεντρώνεται με έναν τρόπο η έννοια του «κοινού καλού». Η τάση λοιπόν «εκδημοκρατισμού» του καπιταλισμού σε κρίση, μέσω μιας πιο «δίκαιης» ανακατανομής των πόρων, αποκτά περισσότερο ενδιαφέρον, εξεταζόμενη υπό το πρίσμα των αναδυόμενων μοντέλων «διαμοιραστικής» οικονομίας. Ο νεοφιλελευθερισμός μοιάζει να επεκτείνει την οικονομική βάση των σύγχρονων πόλεων συμπεριλαμβάνοντας κοινωνικά φαινόμενα που προηγουμένως εντάσσονταν από λίγο έως καθόλου στη λογική της καπιταλιστικής αξιοποίησης και στον κύκλο συσσώρευσης κεφαλαίου. Η έννοια της δημιουργικότητας αποκτά κεντρική σημασία σε αυτήν την λογική (Rossi, 2017). Έτσι, η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία επανανοηματοδοτεί έννοιες όπως ο πολίτης, τα κοινά, η κοινότητα και η συμμετοχή, διαμορφώνοντας νέους τύπους lifestyle που ενώ εξυπηρετούν την ολοένα και μεγαλύτερη επιχειρηματική αξιοποίηση («financialization») της κοινωνίας και της καθημερινής ζωής, επιχειρούν την απόσπαση κοινωνικής συναίνεσης. Στο δικό μας παράδειγμα η ιδέα του home sharing, προωθείται ως λύση στα φαινόμενα κοινωνικών ανισοτήτων που γεννά η κρίση, παρότι τελικά μοιάζει να εξυπηρετεί την καπιταλιστική ανάπτυξη. Το γεγονός αυτό ενδεχομένως δικαιολογεί και τη «χαλαρή» στάση των κρατών απέναντι στους νομοθετικούς περιορισμούς, που φαίνεται να προσπαθούν να αφομοι-

Σκέψεις γύρω από την προσέγγιση της Airbnb ώσουν με τις λιγότερες δυνατές απώλειες το φαινόμενο και όχι να το σταματήσουν. Με απλά λόγια, στην περίπτωση αυτή για παράδειγμα, το πρόβλημα των χαμηλών μισθών, της ανεργίας και της εργασιακής και κοινωνικής ανασφάλειας που βιώνουν σήμερα μεγάλα κομμάτια της εργαζόμενης πλειοψηφίας λόγω της κρίσης, εξατομικεύεται, με τον καθένα να καλείται να αναζητήσει περισσότερες πηγές εισοδήματος ο ίδιος παρά να στρέψει την πολιτική ευθύνη στις εκάστοτε αρχές. Οι διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα λόγω του φαινομένου της Airbnb αναπόφευκτα λοιπόν γεννούν ερωτήματα και αμφισβητήσεις, τα οποία προφανώς δεν μπορούν να περιοριστούν στην έκταση της συγκεκριμένης μελέτης. Οι χωρικές ανακατατάξεις που σχετίζονται με το gentrification και τα φαινόμενα στεγαστικού ή και εμπορικού αποκλεισμού, υποκινούνται από την εμπορευματοποίηση της κατοικίας ή ακόμη περισσότερο της «ατμόσφαιρας» και του περιβάλλοντος μιας γειτονιάς (στην κλίμακα του τοπικού) ή ολόκληρων πόλεων (στην παγκόσμια κλίμακα). Έτσι, τα «κοινά» αγαθά της πόλης όπως αφαιρετικά μπορούν να συνοψιστούν εδώ στο δικαίωμα στην κατοικία ή το δικαίωμα στην πόλη, μετατρέπονται σε αντικείμενο αμφισβητήσεων. Κατά τον Harvey (2013), τα δημόσια αγαθά και οι δημόσιοι χώροι στην πόλη ανέκαθεν αποτελούν αντικείμενο κρατικής εξουσίας, ιδιοποίησης και εκμετάλλευσης. Έτσι, οι ληστρικές πρακτικές των επιχειρηματιών του real estate, των επενδυτών και των καταναλωτών της ανώτερης τάξης διεκδικούν με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο την ιδιοποίηση του αστικού χώρου. Αντίστοιχα, η υπέρμετρη τουριστική κατάχρηση μιας γειτονιάς εκμεταλλεύεται εμπορικά ένα «κοινό» που αποτελεί συλλογικό προϊόν των κατοίκων και των εργαζόμενων σε έναν τόπο. Στο βαθμό όμως που οι πόλεις αποτελούν τόπους ισχυρών ταξικών συγκρούσεων, η πρόσβαση στα δημόσια αγαθά της πόλης τα καθιστά πραγματικά «κοινά» και δημόσια, όταν υπάρχει μια κοινωνική ομάδα που τα διεκδικεί και τα οικειοποιείται, με μια σχέση συλλογική και εκτός των κανόνων της αγοράς. Έτσι μόνο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως οι όποιες ανακατατάξεις στο πολύμορφο αυτό καμβά που συνθέτει τις σύγχρονες πόλεις, λειτουργούν πράγματι προς όφελος του συλλογικού «καλού». Μέχρι τότε, οφείλουμε να αναλογιστούμε με ποια πλευρά τασσόμαστε, αλλά και ποια συμφέροντα ή δικαιώματα επιζητούμε να προστατέψουμε. Προς το παρόν, περισσότερη σκέψη θα πρέπει μάλλον να υπάρξει σε σχέση με το ίχνος που αφήνει στο πέρασμά του ένα παγκόσμιο φαινόμενο σαν την Airbnb. Ακόμη και αν μερικώς αντιμετωπίζουμε το ζήτημα σαν παροδική τάση, η προσπάθεια αναλυτικής επεξεργασίας του συμβάλλει στην αναγνώριση εκείνων των σημαδιών που μάλλον είναι ανεξίτηλα, και δεν θα περάσουν σαν μόδα των καιρών…

Βιβλιογραφία

Επιστημονικά άρθρα και βιβλία Aalbers Manuel B. Ιούνιος 2008. The Financialization of Home and the Mortgage Market Crisis. Competition & Change, Vol. 12, No. 2. Airbnb. The Airbnb Community Compact. Ashworth Gregory, Page Stephen J. 2010. Urban Tourism Research: Recent Progress and Current Paradoxes. Progress in Tourism Management. Elsevier Journal. Beauregard R. A. 1985. Politics, ideology and theories of gentrification. Journal of Urban Affairs 7, 4: 51-62. Beauregard R. A. 1986a. The chaos and complexity of gentrification. In Gentrification of the city. Beauregard R. A. 1986b. Trajectories of neighborhood change: The case of gentrification. Environment and Planning A 22: 855-874. SAGE Journals, ISI. Bellini Nicola, Pasquinelli Cecilia. 2017. Tourism in the City. Towards an Integrative Agenda on Urban Tourism. GSSI. Springer. Botsman Rachel, Rogers Roo. 2010. What’s Mine Is Yours: The Rise of Collaborative Consumption. Harper Collins Publishers. Bourdieu Pierre. 1986. The Forms of Capital. p. 241-258 in Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, edited by J. G. Richardson. New York: Greenwood Press. Burchell Graham, Gordon Colin, Miller Peter. 1991. The Foucault Effect. Studies in Governmentality. The University of Chicago Press. Bures Regina M., Cain Colleen. 2008. Dimensions of Gentrification in a Tourist City. Department of Sociology University of Florida. Butler Tim, Lees Loretta. 2006. Super-Gentrification in Barnsbury, London: Globalization and Gentrifying global elites at the Neighbourhood Level. King’s College, London, UK. Chapple Karen, Zuk Miriam. Forewarned: The Use of Neighborhood Early Warning Systems for Gentrification and Displacement. Corporate Europe Observatory. 2018. Unfairbnb - How online rental platforms use the EU to defeat cities’ affordable housing measures. Davidson Mark, Lees Loretta. 2009. New-Build Gentrification: Its Histories, Trajectories and Critical Geographies. Population Space and Place. Eric T. Schneiderman. 2014. Airbnb in the city. New York State Office of the Attorney General. Gant Agustin Cocola. 2016. Holiday Rentals: The New Gentrification Battlefront. University of Lisbon. Gant Agustin Cocola. August 2015. Tourism and Commercial Gentrification. RC21 International Conference. Urbino, Italy. Gotham Kevin Fox. 2005. Tourism Gentrification: The Case of New Orleans’ Vieux Carre (French Quarter). Urban Studies. Vol.42, No.7.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Gravari-Barbas Maria, Guinand Sandra (eds). 2017. Tourism and Gentrification in Contemporary Metropolises. Routledge. Hackworth Jason, Smith Neil. 2000. The Changing State of Gentrification. Copyright by the Royal Dutch Geographical Society KNAG. Harvey David. 2006. Neoliberalism and the City. Studies in Social Justice. Volume 1. Number 1. Winter 2007. Harvey David. 2009. Is This Really the End of Neoliberalism?. Harvey David. Αθήνα 2013. Εξεγερμένες Πόλεις: από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης. εκδόσεις ΚΨΜ. Harvey David. Οκτώβρης 2008. The Right to the City. New Left Review. Lees Loretta. 1994. Rethinking gentrification : beyond the positions of economics or culture. Progress in Human Geography. Lees Loretta. 2003. Super-gentrification: The Case of Brooklyn Heights, New York City. Urban Studies. Vol.40, No.12. Lees Loretta. 2012. The Geography of Gentrification: Thinking through Comparative Urbanism. King’s College London, UK. Ley David. 2003. Artists, Aestheticisation and the Field of Gentrification. Urban Studies. Vol.40. No.12.

Maitland Robert. 2013. Backstage Behaviour in the Global City: Tourists and the Search for the “Real London”. Marcuse Peter. 1985. Gentrification, Abandonment, and Displacement: Connections, Causes, and Policy responses in New York City. Urban Law Annual. Journal of Urban and Contemporary Law. vol.28. Massey Doreen. 2007. World City. Polity Press. Massey, Doreen, 1994. Space, Place and Gender. Minneapolis : University of Minnesota Press Mendes Luís. 2016. Tourism gentrification: touristification as Lisbon´s new urban frontier of gentrification. Institute of Geography and Spatial Planning, University of Lisbon. O’ Regan Michael, Choe Jaeyeon. Απρίλιος 2017. Airbnb and Cultural Capitalism: Enclosure and Control within the Sharing Economy. Anatolia International Journal. Pappalepore Ilaria, Maitland Robert, Smith Andrew. 2014. Prosuming Creative Urban Areas, Evidence from East London. Annals of Tourism. Piguet Etienne, Rérat Patrick, Söderström Ola. 2009. New Forms of Gentrification: Issues and Debates. Wiley InterScience. Rifkin Jeremy. Απρίλιος 2014. The Zero Marginal Cost Society: The Internet of Things, the Collaborative Commons, and the Eclipse of Capitalism. StormRG. Rossi Ugo. 2017. Cities in Global Capitalism. Urban Futures. Sans Albert Arias, Domínguez Alan Quaglieri. 2016. Unravelling Airbnb: Urban

Perspectives from Barcelona. Shabrina Z., Zhang Y., Arcaute E., Batty M.2017. Beyond Informality: The Rise of Peerto-peer (P2P) Renting. Paper 209. UCL Casa Working Papers Series. Slater Tom. 2006. The Eviction of Critical Perspectives from Gentrification Research. International Journal of Urban and Regional Research. Vol. 30.4. Smith Neil, Williams Peter. eds. 1986. Gentrification of the city. Boston: Allen & Unwin. Smith Neil. 1987. Of yuppies and housing: Gentrification, social restructuring, and the urban dream. Environment and Planning D: Society and Space 5: 151-172. SAGE Journals, ISI. Stors Natalie, Kagermeier Andreas, 2015. The sharing economy and its role in metropolitan tourism. Στο: Barbas, Maria & Sandra Guinand (eds.): Tourism & Gentrification in contemporary metropolises, 2017, Routledge. Wachsmuth David, Weisler Alexander. 2017. Airbnb and the Rent Gap: Gentrification Through the Sharing Economy. ResearchGate. Yrigoy, I. 2016. The impact of Airbnb in the urban arena: towards a tourism-led gentrification ? The case-study of Palma old quarter .Mallorca, Spain. Στο: Blàzquez, M., Mir-Gual, M., Murray, I. y Pons, G.X. (eds.). Turismo y crisis, turismo colaborativo y ecoturismo. XV Coloquio e Geografía del Turismo, el Ocio y la Recreación de la AGE. Mon. Soc. Hist. Zukin Sharon. 1995. The Cultures of Cities. Blackwell Publishers Inc. Βαΐου Ντ., Καλαντίδης Α., Καράλη Α., Κεφαλέα Ρ., Λαφαζάνη Ο., Λυκογιάννη Ρ., Μαρνελάκης Γ., Μονεμβασίτου Α., Μπαχαροπούλου Α., Παπασημάκη Κ., Τούντα Φ., Φωτίου Θ. και Χατζηβασιλείου Σ. 2007. Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη: μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας. Αθήνα: L-Press και ΕΜΠ. Βουγιούκα Μάρω, Μεγαρίδης Βασίλης. 2006. Κουκάκι, Φιλοπάππου, Γαργαρέττα. Εκδ. Φιλοππότη. Καρύδης Δημήτρης Ν. Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας. 2η έκδοση. Εκδ. Παπασωτηρίου. Μαντουβάλου Μαρία. 1995. Αστική Γαιοπρόσοδος, Τιμές Γης και Διαδικασίες Ανάπτυξης του Αστικού Χώρου II. Προβληματική για την Ανάλυση του Χώρου στην Ελλάδα. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών. Tεύχος 88.

Ηλεκτρονικές πηγές Airbnb Citizen. https://www.airbnbcitizen.com/ Airbnb Vs Berlin. https://www.airbnbvsberlin.com Airbnb. https://www.airbnb.gr/ Airdna. https://www.airdna.co/ Anti – Eviction Mapping Project https://www.antievictionmap.com/ Inside Airbnb. http://insideairbnb.com Spitogatos.gr. https://spitogatos.gr/ Urban Displacement. http://www.urbandisplacement.org Valencia no esta en venda. https://vlcnoesven.tumblr.com

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Xe. Χρυσή Ευκαιρία. https://www.xe.gr/ Υoutube, Airbnb – Don’t Go There, Live There. https://www.youtube.com/ watch?v=RDQCQBialcM

Άρθρα σε Ιστοσελίδες Airbnb Citizen. About Airbnb, Advancing home sharing as a solution. [https://www. airbnbcitizen.com/about-airbnb-2/] Airbnb citizen. Φεβρουάριος 2017. How Airbnb Works. [https://www.airbnbcitizen. com/how-airbnb-works/] Airbnb. Η συνεισφορά της Airbnb στην Αθήνα [https://blog.atairbnb.com/airbnbspositive-impact-in-athens/] Airbnb. Αξιοπιστία & Ασφάλεια, Η ασφάλειά σας αποτελεί προτεραιότητά μας. [https://www.airbnb.gr/trust/standards] Airbnb. Βοηθάμε τους οικοδεσπότες να αποκτήσουν πιο ασφαλή σπίτια. [https:// www.airbnb.gr/home-safety] Airbnb. Εξερευνήστε εμπειρίες. [https://www.airbnb.gr/s/experiences/] Airbnb. Πράγματα που μπορείτε να κάνετε στο Άμστερνταμ. [https://www.airbnb.gr/ things-to-do/amsterdam]

Athens Time Out. Κάτι παίζει στο Κουκάκι και ψηφίστηκε στις καλύτερες συνοικίες του κόσμου… [http://www.athenstimeout.gr/blogs/kati-paizei-sto-koykaki-kaipsifistike-stis-kalyteres-synoikies-toy-kosmoy] Daily Mail. Trendy local gems around the world revealed: Airbnb releases its list of the top 16 neighbourhoods to visit this year. [http://www.dailymail.co.uk/travel/ travel_news/article-3388908/Trendy-local-gems-world-revealed-Airbnb-releaseslist-16-neighbourhoods-visit-year.html] Domain, Cities including Paris, Berlin and Barcelona tell Airbnb, like Uber, to grow up. [https://www.domain.com.au/news/cities-including-paris-berlin-and-barcelonatell-airbnb-like-uber-to-grow-up-20171213-h03k12/] Enterprise Greece, Άδειες Διαμονής[https://www.enterprisegreece.gov.gr/h-elladashmera/zoi-stin-ellada/adeies-diamonhs] France 24, ‘This isn’t tourism, it’s an invasion,’ say protesters against mass tourism in Spain [http://www.france24.com/en/20170807-spain-barcelona-tourism-airbnbprotests-demonstrations-italy-venice] Harvard Law & Policy Review. How Airbnb Short-Term Rentals Exacerbate Los Angeles’ Affordable Housing Crisis: Analysis and Policy Recommendations. [http:// blogs.ubc.ca/canadianliteratureparkinson/files/2016/06/How-Airbnb-Short-termrentals-disrupted.pdf] Huffington Post, Η Airbnb δεν έχει θέση στη Μαδρίτη [https://www.huffingtonpost. gr/entry/e-airbnb-den-echei-choro-ste-madrite_gr_5afa749ce4b044dfffb5560b] Independent. Why Barcelona Locals Really Hate Tourists. [http://www.independent. co.uk/travel/news-and-advice/barcelona-locals-hate-tourists-why-reasonsspain-protests-arran-airbnb-locals-attacks-graffiti-a7883021.html]

Inside Story, Οι πόλεις αντεπιτίθενται στην Airbnb. [https://insidestory.gr/article/ poleis-antepitithentai-airbnb?token=P119VPFNL3] Lawspot. Δημοσιεύθηκε η απόφαση για τη βραχυχρόνια μίσθωση ακινήτων τύπου Airbnb. [https://www.lawspot.gr/nomika-nea/dimosieythike-i-apofasi-gia-tivrahyhronia-misthosi-akiniton-typoy-airbnb] Lifo, Οι Κινέζοι αγοράζουν το κέντρο της Αθήνας και το νοικιάζουν στο Airbnb Μπίζνες με ακίνητα και χρυσές βίζες, Ιανουάριος 2018 [http://www.lifo.gr/now/ greece/177751/kinezoi-akinita] Rebelnet. Ιούνιος 2010. Σχετικά με το νόημα των κοινών. [http://www.rebelnet.gr/ articles/view/on-the-commons] Salon. 6 cities harmed by AirBnb’s brand of gentrification. [https://www.salon. com/2017/11/13/6-cities-harmed-by-airbnbs-brand-of-gentrification_partner/] Simplemost. How the Hotel Indystry is Fighting Back Against Airbnb. [https://www. simplemost.com/how-the-hotel-industry-is-fighting-back-against-airbnb/] The Guardian. Airbnb lists properties in illegal Israeli settlements. [https://www. theguardian.com/technology/2016/jan/12/airbnb-listings-illegal-settlementsisrael-palestine-west-bank] The Guardian. EU blocking cities’ efforts to curb Airbnb, say campaigners. [https:// www.theguardian.com/world/2018/may/21/eu-blocking-cities-efforts-to-curbairbnb-say-campaigners] The Local. Bye-Bye Locals: Tourists are taking over Europe’s city centres. [https:// www.thelocal.es/20170705/bye-bye-locals-tourists-are-taking-over-europes-c] The Verge. Activists took over Airbnb’s headquarters in San Francisco to protest evictions. [https://www.theverge.com/2015/11/2/9660248/airbnb-headquartersprotest-proposition-f] Tvxs, Η Μαγιόρκα απαγορεύει τα Airbnb: «όχι» στον ανεξέλεγκτο τουρισμό [http:// tvxs.gr/news/kosmos/i-magiorka-apagoreyei-ta-airbnb-oxi-ston-anekselegktotoyrismo] Vice. Το Airbnb Άλλαξε την Αθήνα Μέσα σε Λίγους Μήνες και Αυτό δεν Είναι Απαραίτητα Καλό. [https://www.vice.com/gr/article/pae98z/to-airbnb-alla3e-thn-a8hnamesa-se-ligoys-mhnes-kai-ayto-den-einai-aparaithta-kalo] Vice. Pissed-Off Barcelona Residents Are Fighting Back Against Drunk, Naked Tourists. [https://www.vice.com/en_us/article/kwxwbv/barcelona-tourism-backlash-822] Ελεύθερος Τύπος. Airbnb, το τσουνάμι που χτύπησε την αγορά ακινήτων!. [https:// www.eleftherostypos.gr/oikonomia/107832-airbnb-to-tsoynami-poy-xtypise-tinagora-akiniton/] Εφημερίδα των Συντακτών. Ευχή ή κατάρα το Airbnb;. [http://www.efsyn.gr/arthro/ eyhi-i-katara-airbnb] Η Καθημερινή, Οι μισθώσεις μέσω της Airbnb κρατούν ψηλά τα ενοίκια [http://www. kathimerini.gr/904034/article/oikonomia/epixeirhseis/oi-mis8wseis-mesw-thsairbnb-kratoyn-yhla-ta-enoikia] Καθημερινή, Η Πάλμα απαγορεύει τις ενοικιάσεις κατοικιών τύπου Airbnb. [http:// www.kathimerini.gr/961178/article/epikairothta/kosmos/h-palma-apagoreyei-tis-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ enoikiaseis-katoikiwn-typoy-airbnb] Μηχανή του Χρόνου. Ποιοι ήταν οι Γκάγκαροι Αθηναίοι; Τι σήμαινε η ονομασία και πώς βγήκε η φράση;. [http://www.mixanitouxronou.gr/pii-itan-i-gkagkari-athineiti-simene-i-onomasia-ke-pos-vgike-i-frasipii-itan-gkakari-athinei-ke-giatiprotevousa-iche-kamiles-ke-finikes/] Νόστιμον Ήμαρ. Το Airbnb σαρώνει τοπικές κοινωνίες και συνεργατική οικονομία. [http://www.nostimonimar.gr/to-airbnb-saroni-topikes-kinonies-ke-synergatikiikonomia/] Το Βήμα. Airbnb: €69 εκατ. από τις διανυκτερεύσεις στην Αθήνα [http://www.tovima. gr/finance/article/?aid=697108]

Άρθρα σε έντυπα μέσα Βροντή Σελάνα. 2017. Airbnb: Ευχή ή Κατάρα;. Η Καθημερινή. 11 Ιουλίου. Κομπρεσέρ – για την πόλη και την κατοικία (συλλογικό). Τεύχος 4. 2012. Rethink Gentrification: Φιλόδοξοι μεσίτες, ξεπεσμένοι μεσοαστοί και σύγχρονοι πληβείοι στο κέντρο της Αθήνας. Κομπρεσέρ – για την πόλη και την κατοικία (συλλογικό). Τεύχος 4. 2012. Neil Smith – Νέος Παγκοσμισμός, Νέα Πολεοδομία: το gentrification ως παγκόσμια στρατηγική των πόλεων.

Σιώτος Γιάννης. Ιούνιος 2015. Η Αγορά Κατοικίας και η περίπτωση της Αθήνας. Από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την Κατοχή στην τρόικα των δανειστών. Έκδοση της εφημερίδας «Η Αυγή».

Ερευνητικές εργασίες Αλεξανδρή Γεωργία. Νοέμβριος 2013. Χωρικές και Κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: Η περίπτωση του Μεταξουργείου. Διδακτορική διατριβή. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας. Παναγόπουλος Π. Ιούλιος 2017. Αστική διαδικασία και αξίες γης: Το παράδειγμα της περιοχής Κουκάκι στην Αθήνα. Διπλωματική Εργασία, Σχολή Αργονόμων και Τοπογραφών Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα. Νομοθεσία Εφημερίδα της κυβερνήσεως της Eλληνικής Δημοκρατίας, 4 Δεκεμβρίου 2017, Αρ. Φύλλου 4232, Τεύχος Δεύτερο

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Συνεργατική Κατανάλωση Στο παράρτημα αυτό παραθέτουμε τις βασικές αρχές της Συνεργατικής Κατανάλωσης (Collaborative Consumption), που διαμορφώνουν και το ιδεολογικό πλαίσιο του sharing economy.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Όπως οι Botsman και Rogers γράφουν στο «μανιφέστο» του sharing economy “What’s Mine Is Yours”, η έννοια του Cοllaborative Consumption (Συνεργατική Κατανάλωση) «δημιουργεί ένα σύστημα που μας φέρνει πιο κοντά σε έναν πιο υποφερτό κόσμο», βασισμένη στις εξής αρχές: •Κρίσιμη μάζα. Ο όρος «κρίσιμη μάζα» χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ύπαρξη αρκετής «ορμής» ώστε ένα σύστημα να είναι αυτοσυντήρητο. Το CC πρέπει να προσφέρει μία ευρεία γκάμα επιλογών, για να καταφέρει να ανταποκριθεί στο συμβατικό τρόπο κατανάλωσης, όπου ο καταναλωτής έχει πρόσβαση σε πληθώρα προϊόντων και νιώθει πως μπορεί να επιλέξει αυτό που του ταιριάζει καλύτερα. •Κοινωνική απόδειξη. Η κοινωνική απόδειξη αναφέρεται στην ύπαρξη μιας πυρηνικής ομάδας πιστών και συχνών χρηστών που θα είναι προσκολλημένοι στο εκάστοτε αντικείμενο του CC. Αυτοί οι πρώτοι χρήστες αποτελούν την κρίσιμη μάζα της κοινωνικής απόδειξης ότι αυτή η μορφή CC είναι κάτι που πρέπει να δοκιμάσει ο κόσμος. «Η κοινωνική απόδειξη υπάρχει για ένα λόγο. Είναι πρωτόγονο ένστικτο και γνωστική παράκαμψη που μας επιτρέπει να πάρουμε αποφάσεις βασισμένες στην αντιγραφή δράσεων των άλλων.»

100

•Αδρανής ικανότητα. Η αδρανής ικανότητα αφορά τη μη αξιοποίηση αγαθών που θα μπορούσαν να αποδίδουν χρηστικότητα σε μεγαλύτερο ποσοστό απ’ ότι το κάνουν. Η αδρανής ικανότητα σχετίζεται όχι μόνο με απτά προϊόντα όπως ποδήλατα, αυτοκίνητα κλπ αλλά και με λιγότερο απτά πράγματα όπως χρόνο, χώρο ή παροχές όπως ο ηλεκτρισμός. •Πίστη στα «κοινά». Από τις ψηφιακές μας εμπειρίες, αναγνωρίζουμε ότι παρέχοντας αξία στην κοινότητα, δίνουμε τη δυνατότητα στην κοινωνική μας αξία να αναπτυχθεί. Το CC είναι συνδεδεμένο με την εφαρμογή των αρχών των «κοινών» σε διάφορους τομείς της ζωής μας, προωθώντας ότι είμαστε μέρος μιας λύσης ή ακόμα και ενός κινήματος ανθρώπων με τα ίδια συμφέροντα. Όσο πιο πολλοί συμμετέχουν σε προγράμματα όπως το Landshare, Airbnb κλπ τόσο πιο καλά λειτουργεί το σύστημα για όλους – υπάρχει η «επίδραση του δικτύου». •Εμπιστοσύνη μεταξύ αγνώστων. Νέες online και offline αγορές διαμορφώνονται, όπου ο κόσμος μπορεί να ξανά «γνωριστεί» σε ένα παγκόσμιο χωριό και να χτίσει μη-τοπική εμπιστοσύνη. Όταν οι προσωπικές σχέσεις και το κοινωνικό κεφάλαιο επιστρέφουν στο κέντρο των ανταλλαγών, η peer-to-peer εμπιστοσύνη είναι σχετικά εύκολο να δημιουργηθεί και να γίνει αντικείμενο διαχείρισης, και τις πιο πολλές φορές η εμπιστοσύνη ενδυναμώνεται, δεν διαρρηγνύεται. Σε μια ατέλειωτη αγορά για άμεσες peer-to-peer συναλλαγές, ο ρόλος του ενδιάμεσου δεν είναι πια να αστυνομεύει το εμπόριο, αλλά να δημιουργήσει τα σωστά εργαλεία και το περιβάλλον ώστε να χτιστεί οικειότητα και εμπιστοσύνη. Και οι εταιρείες μπορούν να χρεώσουν μία προμήθεια για την παροχή υπηρεσιών και τη επιτέλεση αυτού του ρόλου.

103

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Συνεντεύξεις Στο παράρτημα αυτό εκτίθενται ενδεικτικά κάποιες συνεντεύξεις με κατοίκους, εργαζόμενους ή μεσιτικά γραφείαεταιρίες διαχείρισης που δέχθηκαν να ηχογραφηθούν.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

_Σ1

δύο άτομα

Σ1α [ιδιοκτήτης συνεργείου, άντρας, ~ 60 ετών] Σ1β [κάτοικος περιοχής, άντρας ~ 60 ετών] Πόσα χρόνια είστε εσείς εδώ στην περιοχή; (Σ1α) Τουλάχιστον 15 ... Έχετε παρατηρήσει τα τελευταία χρόνια αύξηση στην κίνηση του κόσμου; (Σ1α) Ναι, ναι... έχουν ανοίξει πάρα πολλά μαγαζιά. Υπάρχουν δύο πεζόδρομοι εδώ στο Κουκάκι, και με μαγαζιά φαγητού και με μαγαζιά καφέ και τα λοιπά, στα οποία -ειδικά το βράδυ -γίνεται το αδιαχώρητο. Δηλαδή κυκλοφορεί πάρα πολύς κόσμος, και όχι μόνο τα σαββατοκύριακα, και τις καθημερινές... Δηλαδή αν έρθετε εδώ το βράδυ θα το διαπιστώσετε. Και όχι μόνο από ξένο κόσμο, και από Έλληνες. Παλιά δηλαδή ήταν το Μπουρνάζι, τώρα έχει αρχίσει και μεταφέρεται μία κίνηση εδώ, γιατί είναι πάρα πολύ αυξημένη... “Έλα κάτσε ρε” (φωνάζει τον φίλο του), ο κύριος εδώ είναι σαράντα χρόνια στην περιοχή... Εσάς ποιες είναι οι εντυπώσεις σας για την περιοχή και τον τουρισμό;

104

(Σ1β) Ε, απλώς δεν βολεύει πια τους Έλληνες, δεν βρίσκουν πια οι Έλληνες σπίτι να κάτσουν... Όλα είναι στο Airbnb. Πες ότι εσένα σε ενδιαφέρει να βρεις σπίτι στο Κουκάκι -είσαι στο Πάντειο (εννοει φοιτήτρια)- δεν πρόκειται να βρεις σπίτι. Πόσο καιρό πιστεύετε ότι είναι δύσκολο να βρεις σπίτι; (Σ1β) Εδώ και ενάμιση χρόνο. Από το Airbnb πιστεύετε ότι είναι; (Σ1β) Σίγουρα. Το Airbnb έπιασε επειδή κάποτε ήταν άνθρωποι που μένανε μέσα στα σπίτια και δεν πλήρωναν τα νοίκια και τραβάγανε τα μαλλιά τους για να τους βγάλουν έξω... Και βλέπανε ότι τα ενοίκια χάνουν και τα λεφτά τους, και στράφηκαν προς το Airbnb. Οι άλλοι κάνανε αγορά για αυτή τη δουλειά. (Σ1α) Υπάρχουν κάποιοι που δεν ξέρω για ποιους δουλεύουν, ας πούμε τις προάλλες ήταν ένας εδώ με μία κάρτα που έγραφε “Βαγγέλης”. Έγραφε το τηλέφωνό του και έγραφε αγοράζω ενοικιάζω σπίτια τοις μετρητοίς. Φαντάσου δηλαδή να έχεις ένα σπίτι εδώ να σου δώσει ο άλλος 100.000 προκαταβολή για να το πάρει. Που δεν είναι ο Βαγγέλης προφανώς, είναι κάτι άλλο από πίσω. ‘Εχετε υπόψη σας και κόσμο που να τους έχει διώξει ο ιδιοκτήτης για να γίνει Airbnb; (και οι δύο) Ναι, ναι. Επειδή αυξάνουν τα νοίκια φεύγουνε οι επειδή τους διώχνουν ούτως ή άλλως για να τα νοικιάσουν; (Σ1β) Πάρα πολύ παιδιά (για τα νοίκια), αν βρεις σπίτι θα βρεις που να σου ζητάει

Συνεντέυξεις 8 ή 9 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο. Για 70 τετραγωνικά κάντε τον πολλαπλασιασμό, βάλε και τα έξοδα του σπιτιού... Έχεις φτάσει στο ένα χιλιάρικο, δεν αξίζει τον κόπο. (Σ1α) Να ξέρετε και μία λεπτομέρεια που έμαθα εχθές. Πλέον έχει περάσει ένας νόμος που βοηθάει πάρα πολύ αυτούς που θέλουν να κάνουν σπίτια Airbnb. Δεν χρειάζεται οικοδομική άδεια για να κάνεις μέσα στο σπίτι κάποιες μικρές εργασίες. Δηλαδή πριν πήγαινες στην πολεοδομία τους έλεγες “θέλω να γκρεμίσω αυτό και αυτό”, έπαιρνες μία άδεια από το μηχανικό για να κάνεις αυτές τις εργασίες. Δεν χρειάζεται πλέον να πάρεις μηχανικό να σου κάνει τις εργασίες τις μικρές μέσα στο σπίτι. Και αυτά έχουν να κάνουν με τη στατικότητα του κτιρίου, δεν είναι εύκολα πράγματα. Δηλαδή ο μηχανικός ξέρει τι πάει να σπάσει, τι πάει να κάνει. Δηλαδή πολύς κόσμος ανακαινίζει σπίτια για αυτό το σκοπό; (Σ1β) Ναι, ναι, εδώ τρία έχουμε μόνο σε αυτή την πολυκατοικία. Δεν βρίσκεις πλέον να νοικιάσεις σπίτι, κι αυτοί που έχουνε σκέφτονται πλέον να φύγουν και να νοικιάσουν αυτό το σπίτι που έχουν εδώ για να οικονομίσουν. Αυτό ωφελεί τη γειτονιά, τα μαγαζιά και τους κατοίκους; (Σ1β) Αυτοί που έρχονται με Airbnb θα πάνε στο σουπερμάρκετ, θα φάνε στο σπίτι, δεν θα καταναλώσουν πολλά λεφτά στην αγορά. Πιο πολύ ο Έλληνας είναι στα μαγαζιά, παρά οι ξένοι. Έρχονται για ένα βράδυ, γιατί την άλλη μέρα θα φύγουν να πάνε στη Σαντορίνη. Στην πολυκατοικία σας έχει διαμερίσματα Airbnb; (Σ1β) Ναι, τρία. Σας ενοχλεί εσάς που υπάρχει κόσμος που μπαινοβγαίνει; Εμένα με ενόχλησε. Κανά- δυό βράδια δηλαδή βγήκα, πήραν τα μπινελίκια τους -γιατί το ένα διαμέρισμα κατά σύμπτωση είναι και στον όροφο μου. Κοπανάνε την πόρτα δυόμιση ώρα.. Αυτά τα διαμερίσματα είναι περιπτώσεις που νοικιάζονταν παλιά κανονικά; (Σ1β) Είναι διαμερίσματα που νοικιάστηκαν για να κάνουν υπενοικίαση. Και οι ιδιοκτήτες δεν το ξέρουν. (Σ1α) Εντάξει πάντως τα μαγαζιά στο Κουκάκι δεν συντηρούνται από τους τουρίστες. Και όταν έχει ξένους τουρίστες συνήθως είναι πιο πάνω. (εννοεί στη Μακρυγιάννη) Όχι εδώ κάτω... πάνε να κάτσουν να πιουν καφέ απέναντι από το Μουσείο. Στη Γεωργίου Ολυμπίου κάτω είναι γεμάτο νεολαία, μόνο νεολαία.

105

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

_Σ2 [κάτοικος & εργαζόμενος στην περιοχή, άντρας, ~ 35 ετών] Αρχικά πόσα χρόνια μένεις στην περιοχη; Δουλεύω 14 χρονια στο Κουκάκι, εδώ σ’ αυτό το μαγαζί, αλλά μένω τα 5. Γενικά υπάρχει μια αύξηση στην κίνηση, ας πούμε. Πόσα χρόνια θα έλεγες ότι συμβαίνει αυτό, είτε γενικά είτε από τουρίστες; Τα τελευταία 2-3. Εγώ δε νομίζω ότι είναι από τουρίστες. Η περιοχή εδώ πριν την κρίση είχε ανάπτυξη, άνοιξαν μαγαζιά πολλά, με την κρίση η κίνηση έπεσε λίγο αλλά τα τελευταία 2-3χρόνια έχει ανέβει, αλλά δεν νομίζω ότι έχει ανέβει από τουρίστες. Έχει ανέβει γιατί έχει γίνει πια μια περιοχή που έχει μαγαζιά, μπαρ, εστιατόρια και ο κόσμος πια δε λέει «πάω σ’αυτό το μαγαζί», λέει « πάω στο Κουκάκι». Αυτή είναι η άποψή μου, γι αυτό έχει ανέβει τόσο πολύ. Έχει τουρίστες, αλλά νομίζω τα μαγαζιά δε γεμίζουν από τουρίστες. Μας είπαν μερικοί ότι παλιά εδώ στο 2ο πεζόδρομο (Ολυμπίου), δεν έβλεπες τουρίστα να περνάει, τώρα βλέπεις. Βλέπεις όντως, ναι. Σκέψου τα περισσότερα μαγαζιά έχουν βάλει και πρωινά, που δεν είχαν, για τους τουρίστες. Εσένα σου φαίνεται ενοχλητική αυτή η κατάσταση με τους τουρίστες; 106

Καθόλου, εμένα το ενοχλητικό μου φαίνεται ότι δεν μπορούσα να βρω σπίτι, αυτό είναι το ενοχλητικό. Έψαχνα δύο μήνες και δεν έβρισκα. Ναι, γιατί δεν υπάρχουν πια σπίτια εδώ. Για τώρα μιλάω, ξενοίκιασα το σπίτι μου που έμενα εδώ για ένα χρόνο, έφυγα πήγα Θεσσαλονίκη και τώρα μένω σε μια φίλη που μένει Φιλοπάππου, και νοίκιασα σπίτι εδώ πάλι πριν μια βδομάδα, τώρα περιμένω να μου φέρουν τα κλειδιά. Το οποίο έγινε βέβαια μέσω γνωστού, στο μιλητό, γιατί αν βγει κάτι σε αγγελία φεύγει κατευθείαν. Θεωρείς ότι όλο αυτό το πράγμα με το Airbnb εκτοπίζει τους ντόπιου κατοίκους; Εντελώς. Απλώς γίνεται.. – δεν ξέρω αν βοηθάει τόσο το Airbnb, σίγουρα βοηθάει στην οικονομία, να το πω κάπως έτσι, απλώς βοηθάει μεμονωμένα άτομα στο να πλουτίσουν, να στο πω έτσι. Γιατί έχω γνωρίσει ανθρώπους που έχουν έρθει από το εξωτερικό και έχω πάει σπίτι τους και τυχαίνει ο ιδιοκτήτης που έχει το Airbnb να έχει άλλα είκοσι στην περιοχή. Οπότε πια είναι μια επιχείρηση. Εγώ είμαι υπέρ του Airbnb, όταν είναι ένας ιδιοκτήτης και έχει ένα σπίτι και θέλει να το κάνει Airbnb – εγώ είμαι υπέρ. Είμαι κατά όταν ένας άνθρωπος νοικιάζει δέκα σπίτια και τα κάνει Airbnb. […] Ναι παιδιά, δεν το συζητώ (για τον εκτοπισμό). Γιατί και τα σπίτια που υπάρχουν, ή είναι χρέπια ή είναι πολύ ακριβά, δε βρίσκεις σπίτι. Τα νοίκια πώς κινούνται, εσύ που έψαχνες και πριν 5 χρόνια και τώρα; Θέλω να σου πω ότι υπήρχε αγγελία στο Κουκάκι σε δώμα στον 6ο, 40τ.μ. για 1000 ευρώ το μήνα. Το οποίο εντάξει, ήταν ένα σπίτι το οποίο ήταν για φωτογράφιση, πάρα πολύ ωραίο σπίτι, καινούριο, αλλά όχι και 1000 ευρώ το μήνα. Δηλαδή τώρα τι να σου πω, εκεί που έβρισκες μια γκαρσονιέρα.. – α, και προχθές εδώ νοικιαζόταν εδώ από πάνω, 270 ευρώ τα 25τ.μ., το οποίο ήταν και χρέπι. Έχουν ανέβει

Συνεντέυξεις οι τιμές των ενοικίων 150-200 ευρώ πάνω. Σίγουρο είναι αυτό. Αν ανοίξετε στη Χρυσή Ευκαιρία στην περιοχή εδώ, δε θα βρείτε αγγελίες. Θα βρείτε 45 τ.μ. για 600 ευρώ. Έχει ανέβει πάρα πολύ. Και αυτό δε συνέβαινε πριν 2 χρόνια, συμβαίνει τώρα. Το Κουκάκι πάντα ήταν μια περιοχή ακριβή, γιατί έχει δίπλα την Πάντειο. Ας πούμε όταν έμενα εγώ εδώ πριν ένα χρόνο, πέρυσι πριν ξενοικιάσω, έδινα για 60 τ.μ., που ήταν στον Άγιο Νικόλαο, 330 ευρώ. Το οποίο είναι νορμάλ. Τώρα έχουν πάει στα ύψη όλα. Όσο έμενες εκεί δε σου το είχε αυξήσει ο ιδιοκτήτης το ενοίκιο; Όχι, όχι καθόλου. Ίσα ίσα που είχα ζητήσει μείωση και μου την είχε κάνει κιόλας. Έχεις ακούσει περιπτώσεις οι ιδιοκτήτες να διώχνουν τους ενοικιαστές τους για να γίνουν Airbnb; Όχι, δεν έχω ακούσει. Δηλαδή παιδιά που ξέρω, που έρχονται στο μαγαζί χρόνια και μένουν χρόνια εδώ, δεν τους έχει κουνήσει κανείς. Άρα είναι αυτοί που μένουν χρόνια, και έχουν χτίσει σχέσεις.. Ναι ναι. Γενικά σαν κατάσταση στη γειτονιά, δε σου φαίνεται ότι έχει γίνει έντονα τουριστική; Καθόλου παιδιά, όχι. Αυτό μπορεί να συμβαίνει λίγο πιο πάνω, που έχουν ανοίξει πχ πλυντήρια – αν δείτε έχουν ανοίξει 2-3, για να πλένεις τα ρούχα μόνος σου, που δεν υπήρχαν παλιά, εκεί που είναι το hostel πάνω. Πιο πάνω μπορεί να συμβαίνει αυτό, αρχές Βείκου, εκεί. Εδώ, όχι. Σίγουρα βέβαια έχει πιο πολλούς τουρίστες, ειδικά τα πρωινά.

_Σ3 [ιδιοκτήτης σουβλατζίδικου, άντρας, ~ 50 ετών] Λοιπόν εγώ είμαι εδώ Κουκακιώτης από το ‘77. Όλες μας οι δραστηριότητες και των γονιών μου και εμένα σαν νεαρός, σαν έφηβος, τα έχω περάσει όλα εδώ. Το μαγαζί αυτό σκέψου πριν το πάρουμε εμείς το ‘93, ερχόμασταν και περνάμε κοτόπουλο από εδώ. Μπάλα παίζαμε στο δρόμο αυτόν. Το Κουκάκι για μένα ήταν ανέκαθεν μία πάρα πολύ καλή γειτονία -παρεξηγημένη μεν- ήταν πάρα πολύ καλή για ποιο λόγο; Είσαι κάτω από την Ακρόπολη, δηλαδή το ρεύμα που έρχεται εδώ δεν υπάρχει,απέχει μόνο 100 μέτρα, δηλαδή με το που ανοίγεις την εξώπορτα σου είσαι στην Ακρόπολη. Πρώτον αυτό. Δεύτερον, έχεις το Φιλοπάππου. Το οποίο επίσης είναι ένα μαγικό μέρος. Δηλαδή εμείς πιτσιρικάδες εκεί κάναμε προπονήσεις, τα φλερτ μας. Μαγικό μέρος. Συγκοινωνιακά επίσης είναι πολύ καλά, δηλαδή μετρό. Σε δέκα λεπτά είσαι στη θάλασσα, σε 10 λεπτά είσαι στον Πειραιά, αλλά και στην Αθήνα. Είναι δηλαδή κόμβος. Ε, με το μετρό που έγινε ανέβηκε ακόμα παραπάνω. Ήταν το πρώτο κίνητρο που έδειξε ότι πάει να γίνει κάτι καλό. Εμείς δηλαδή πιτσιρικάδες δεν καθόμασταν ποτέ εδώ, πηγαίναμε Θησείο, Νέα Σμύρνη, Μοναστηράκι, πιάτσες. Δεν ήταν όμως ακόμη εδώ πιάτσα για βράδυ;

107

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 Όχι καμία σχέση. Εντάξει, υπήρχε αγορά, αλλά πολύ μικρή αγορά. Έγινε επίσης το ‘90 – ‘92 ο επάνω πεζόδρομος, η Δράκου. Επίσης ήταν ένα «μπάμ», αυτομάτως τα μαγαζιά πήραν αξία τεράστια, πάρα πολύς κόσμος, Κουκάκιωτες κυρίως. Όσο ένα μαγαζί είναι καλό και υπάρχουν άλλα 2-3 πιο δίπλα, δεν θέλει τίποτα άλλο. Στόμα με στόμα είναι η καλύτερη διαφήμιση. Έτσι έγινε ακριβώς σε μας εδώ στην Ολυμπίου, όπου εμείς ξεκινήσαμε σαν το πρώτο μαγαζί εδώ -δηλαδή είναι το πιο παλιό. Δεν υπήρχαν, μόνο κάτι φαναρτζίδικα πιο κάτω. Καμία σχέση. Ποτέ πεζοδρομήθηκε εδώ; (Ολυμπίου) Το ‘90, μαζί με τη Δράκου, με διαφορά κάποιους μήνες. Άλλα παιδιά εδώ ήταν ο δρόμος υποανάπτυκτος τελείως. Αυτό όμως που καταφέραμε εδώ παιδιά είναι ότι άνοιξαν πολλά μαγαζιά, εδώ Κουκακιώτες. Τα πιο πολλά δηλαδή εδώ στον πεζόδρομο τα έχουν Κουκακιώτες. Σίγουρα σε ένα μέρος όταν υπάρχουν πολλοί γηγενείς δημιουργείται μία άλλη σχέση, είσαι πιο κοντά στον κόσμο. Δηλαδή μας έχει στηρίξει πάρα πολύ ο κόσμος, εδώ η γειτονιά. Και κάπως έτσι αναπτύχθηκε το Κουκάκι υπερβολικά πολύ. Στο σήμερα λοιπόν; Καλά στο σήμερα δεν υπάρχει. Βέβαια παίζει πολύ ρόλο και πως το χειριζόμαστε εμείς οι μαγαζάτορες. Συνεννοούμαστε όλοι μαζί, κάνουμε ακόμα και μία γιορτή το καρναβάλι, το τσικνοσαββατο, το οποίο είναι κάτι που για μένα είναι ένα πανηγύρι, μία γιορτή, στην οποία όλα τα μαγαζιά προσφέρουν κάτι στον κόσμο. 108

Εσείς μένετε εδώ ακόμα; Όχι, εγώ δεν μένω εδώ από τότε που παντρεύτηκα κοιμάμαι στο Βύρωνα, αλλά ζω εδώ. Για καφέ, για φαγητό, εδώ σε όλα τα διπλά. Η σχέση παιδιά που υπάρχει εδώ είναι χωριό. Γαλατικό χωριό; Γαλατικό χωριό! Αυτό δεν έχει αλλάξει επειδή έχει αυξηθεί πολύ ο κόσμος και ο τουρισμός; Σίγουρα επηρεάζει πάρα πολύ, αλλά να σου πω κάτι, οι τουρίστες έρχονται σε μία περιοχή που μένουν 20-25 χιλιάδες άτομα. Πάντα υπάρχει το κύμα, αλλά αυτό που συμβαίνει εδώ στο Κουκάκι είναι το εξής: κάποιος που έρχεται να μείνει -και δεν λέω για τους τουρίστες που έρχονται για τρεις μέρες- μιλάω για τους ανθρώπους που έρχονται να νοικιάσουν στο Κουκάκι, μπαίνουν στο πνεύμα αυτό της περιοχής. Έχουμε δηλαδή φανταστείτε πελάτες που δεν μένουν εδώ, μένουν Πετράλωνα και έρχονται και αυτοί εδώ. Είναι πολύ οικείο το περιβάλλον και το κρατάνε όλα τα μαγαζιά αυτό. Όταν ο κόσμος νιώθει κάπου οικεία... Εδώ εμείς τα κουβεντιάζουμε όλα αυτά τα μαγαζιά, δηλαδή εγώ κάποια θέματα που έχω τα ξέρουν τα άλλα μαγαζιά. Εντάξει κάποια τα λύνουμε, κάποια όχι, αλλά τα κουβεντιάζουμε και προσπαθούμε να βρούμε κάποιες λύσεις. Και με την έκρηξη που είχε γίνει με τα μαγαζιά δεν ενοχλούνται όσοι μένουν κοντά; Σίγουρα ενοχλούνται. Γιατί παράδειγμα ένα Σάββατο που έχει 2.000 άτομα ο πεζόδρομος, μόνο και μόνο η βοή... Το καλό είναι ότι οι γείτονες είναι ανεκτικοί, υπάρχουν κάποια παράπονα αλλά έρχονται τα λένε, μαζεύουμε τον κόσμο μέσα. Γιατί εντάξει, δεν μπορείς να το γράψεις τον άλλον άμα θέλει να κοιμηθεί.. Τώρα για το Airbnb που είναι το θέμα σας. Εμείς βλέπουμε το εξής: ότι ο κόσμος που μας στέλνουν γραφεία και παιδιά που διαχειρίζονται τα ενοικιαζόμενα δωμάτια,

Συνεντέυξεις μπαίνουν σε αυτό το λαϊκό που έχει εδώ ο πεζόδρομος, γιατί και τόσο φθηνό φαγητό δεν υπάρχει πουθενά στην Ευρώπη. Έχετε παρατηρήσει να αυξάνονται οι τουρίστες από τότε που νοικιάζονται τα διαμερίσματα στην Airbnb; Ναι, ναι. Είναι πολλοί, είναι όλο το χρόνο και το καλοκαίρι ακόμα πιο πολύ. Αλλά βγαίνουνε και εδώ στα μαγαζιά της γειτονιάς; Ναι, ναι. Ασφαλώς. Εσείς ξέρετε από τότε που άρχισαν να νοικιάζονται πολλά σε τουρίστες έχει φύγει κόσμος που έμενε παλιά; Ασφαλώς. Είναι πολύ δύσκολο να νοικιάσεις σπίτι πλέον στο Κουκάκι, δεν υπάρχει δηλαδή. Εδώ εμάς που μας γνωρίζει αρκετός κόσμος μας λένε ότι ψάχνουν και να τους βρούμε γνωστούς. Τώρα δεν υφίσταται αυτό, μέχρι και τουριστικό γραφείο από τη Χαλκιδική έχει έρθει εδώ για να βρει σπίτια στο Κουκάκι. Το Κουκάκι και από ψηφοφορία στην Airbnb βγήκε πέμπτη γειτονιά στον κόσμο, δηλαδή δεν είναι λίγο.. Όπως σε όλα υπάρχουν κάποια αρνητικά και κάποια θετικά, δηλαδή οι τουρίστες που χρησιμοποιούν αυτό (Airbnb) έχουν πιο χαμηλό μπάτζετ, αυτομάτως σημαίνει ότι δεν θα χαλάσουν ξέρω γω 5.000 ευρώ τη βδομάδα, θα κάνουν πιο νορμάλ ζωή … Και τα νοίκια έχουν επηρεαστεί από όλη αυτή την κατάσταση; Ασφαλώς, ασφαλώς. Kαι για τα μαγαζιά, δηλαδή όταν ένα κύμα παίρνει κάτι, τα σαρώνει όλα. Έχετε παρατηρήσει εσείς να έχει εκδιωχθεί κόσμος (παράδειγμα οι μετανάστες); Ναι έχει συμβεί αυτό. Με τους μετανάστες όμως νομίζω η κρίση πιο πολύ φταίει. Πριν 4 χρόνια τα νοίκια ήτανε ξεφτιλιστικά, όπως είχαν πέσει παντού. Τα μισά μαγαζιά ήταν άδεια…Ναι, και αυτό που έχω δει εγώ είναι ότι οι ιδιοκτήτες διώχνουν κόσμο, δηλαδή ενοικιαστές παλιούς για να τα νοικιάσουν στο Airbnb. Άρα οι περισσότεροι που έχουν μείνει είναι αυτοί που το είχαν ιδιοκτησία τους το διαμέρισμα; Ναι και αυτό, και όσοι ιδιοκτήτες που είναι ευχαριστημένοι με τους ενοικιαστές τους και δεν το κάνουν Αirbnb. Άνθρωποι όμως που θέλανε να μεγαλώσουν το εισόδημά τους, το κάνανε για βοήθεια. Το κάνανε επιχείρηση. Δηλαδή ένα μεροκάματο, μία βοήθεια; γιατί δεν ξέρω και τι λεφτά μπορεί να βγάζει κάποιος από αυτό. Εγώ δεν έχω ασχοληθεί, ξέρω ότι έχουνε και έξοδα όμως, πετσέτες, σεντόνια... Από αυτούς που έχουν μείνει, ξέρετε αν ενοχλούνται στις πολυκατοικίες να νοικιάζουν οι άλλοι Airbnb; Μπα, νομίζω πιο πολύ επειδή ο Έλληνας είναι και ανταγωνιστικός το ζήλεψαν και το κάνανε κι οι υπόλοιποι. Εμένα και πριν πέντε χρόνια είχαν έρθει κάτι κορίτσια εδώ

109

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 που το κάνουν από τότε, και έλεγαν ότι το έχουν ανάγκη. Γιατί κόπηκε ο ένας μισθός, κόπηκε ο άλλος είναι ένα παραπάνω έσοδο. Αλλά πλέον έχει γίνει μπίζνα κανονική.

_Σ4 [ιδιοκτήτης καφεκοπτείου, άντρας, ~ 50 ετών] Πόσα χρόνια είστε στην περιοχή; Είκοσι. Έχετε παρατηρήσει αύξηση της κίνησης στο Κουκάκι (από ντόπιους και τουρίστες); Ναι, υπάρχει μια αύξηση της κίνησης από επισκέπτες, από τουρίστες, κυρίως λόγω τουρισμού. Πόσα χρόνια; Τα τελευταία 5 χρόνια περίπου, λόγω του Airbnb κυρίως, γιατί είναι από τις πιο θελ κτικές περιοχές για τέτοιου είδους τουρισμό γιατί είναι πολύ κοντά στην Ακρόπολη, όπως και ο Κεραμεικός και άλλες τέτοιες συνοικίες. Για την Airbnb, γνωρίζετε; έχει εξαπλωθεί στη γειτονιά πολύ;

110

Πάρα πολύ, σε βαθμό να μην μπορείς να βρεις αν θες να νοικιάσεις, φοιτητές/ τριες, παράδειγμα σαν εσάς δεν μπορούν να βρουν γιατί είναι διαρκώς νοικιασμένο μέσω Airbnb σε ξένους κυρίως. Αυτό θεωρείτε ότι αποφέρει κέρδος στα μαγαζιά; Και στα μαγαζιά.. Ένα μέρος της πίττας πηγαίνει και στα μαγαζιά, ανάλογα βέβαια και το μέρος που βρίσκεται και το είδος, το αντικείμενο που εμπορεύεται. Επομένως η εντύπωση που σας αφήνει όλο αυτό είναι θετική, δεν σας ενοχλούν πχ οι τουρίστες; Όχι βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί αυτό να είναι αρνητικό. Για τους κατοίκους έχετε εικόνα αν διώχνουν αυτούς που έμεναν παλιά για να τα νοικιάσουν; Στο Κουκάκι διέμεναν πάντα κάποιοι άνθρωποι οι οποίοι αποκαλούνται και “γκάγκαροι”, είναι κανονικοί Αθηναίοι, δεν ήρθαν από χωριά, τους καταλάβαινες. […] Ήταν πάρα πολλοί απ’ αυτούς εδώ γύρω, κάποιοι στιγμή πέθαναν πολλοί απ’ αυτούς, τα παιδιά τους έφυγαν σε καλύτερες συνοικίες, χτίσανε κάπου αλλού, στα βόρεια, στα νότια, δεν ξέρω. Κάποια στιγμή υπήρχε πρόβλημα και δεν νοικιαζόντουσαν, με την πτώση της αγοραστικής αξίας κλπ., κυρίως αλλοδαποί ερχόντουσαν, μετανάστες εννοώ. Πότε αυτό; Με την κρίση, από το ‘08... Αλλά μετά άρχισε αυτή η δουλειά με το Airbnb με αποτέλεσμα να έχουμε τουρίστες πλέον, οι οποίοι θέλουν να κάνουν τις διακοπές τους, όχι συστημένοι σε γκρουπ να τους πηγαίνουν όπου θέλουν οι ξεναγοί αλλά να ζουν

Συνεντέυξεις ανάμεσα στους ντόπιους. Αυτό τα νοίκια τα έχει επηρεάσει; Κοίταξε, δεν βρίσκεις πλέον. Όσοι είχαν σπίτια εδώ είχαν πρόβλημα, πλήρωναν το χαράτσι χωρίς να τους αποφέρει τίποτα, βολεύτηκαν. Άλλοι που δεν είχαν τα νοίκιασαν αυτοί στην αρχή υποτίθεται για να μείνουν και στην πραγματικότητα τα διαθέτουν και αυτοί μέσω Airbnb. Πλέον δεν βρίσκεις. Έχετε υπόψιν σας να διώχνουν οι ιδιοκτήτες τους ενοικιαστές για να τα κάνουν Airbnb, να σπάνε συμβόλαια πχ.; Δεν ξέρω κάτι τέτοιο αλλά δεν αποκλείεται να έχει γίνει κι αυτό. Τώρα πλέον είναι όλοι υποψιασμένοι, άπαντες. Και οι ιδιοκτήτες και οι ενοικιαστές. Οι μόνιμοι κάτοικοι που έχουν μείνει πλέον εδώ ποιοι είναι; Είναι όσοι έχουν μείνει από εκείνη την παλιά γενιά που είναι δικά τους τα σπίτια. Και αλλοδαποί υπάρχουν αρκετοί, μετανάστες δηλαδή, δεν έχουμε πρόβλημα όμως. Το Κουκάκι δεν είναι γειτονιά με μεγάλο πρόβλημα που να το δημιούργησαν οι αλλοδαποί, όπως στο 5ο διαμέρισμα κάτω στην Αθήνα, εδώ είναι σχετικά καλά. Εγκληματικότητα υπάρχει όμως.. Γυναίκες που πάνε να πάρουνε τη σύνταξη τους ληστεύονται πάρα πολλές φορές. Ανασφάλεια όπως υπάρχει σε όλη τη χώρα, είναι καλύτερα όμως από περιοχές όπως η Λιοσίων, η πλατεία Αμερικής, ο Αγ. Παντελεήμονας.. 111

_Σ5 τέσσερα άτομα Σ5α [ιδιοκτήτρια κομμωτηρίου, γυναίκα, ~ 65 ετών] Σ5β [υπάλληλος κομμωτηρίου, γυναίκα, ~ 30 ετών] Σ5γ [υπάλληλος κομμωτηρίου (β), γυναίκα, ~30 ετών] Σ5δ [κάτοικος περιοχής, γυναίκα, ~ 70 ετών] Πόσα χρόνια θα λέγατε ότι είναι που έχει ανέβει το Κουκάκι; Και από τουρίστες αλλά και γενικά. (Σ5α) Τα 2 τελευταία χρόνια. 1,5 ίσως. Και γιατί πιστεύετε ότι έγινε αυτό ξαφνικά; (Σ5α) Εγώ πιστεύω ότι.. Τώρα να σου αναπτύξω όλα τα πιστεύω μου, κορίτσι μου.. Θα σου πω, γιατί δουλεύω εδώ από το ’69, έμενα και μέχρι το ’83, κάθε μέρα εδώ. Το Κουκάκι το είχαν στο μυαλό τους πάρα πολλά χρόνια, ότι θα το αναπτύξουνε, όπως είχαν κάνει και με την Πλάκα πριν χρόνια, την είχαν υποβαθμίσει πρώτα, κάπως έτσι και με το Κουκάκι, το υποβαθμίσανε, φύγαν πολλοί Κουκακιώτες, κλείσαν σπίτια.. Αυτό πότε λέτε ότι έγινε; (Σ5α) Αυτό εδώ και 15-20 χρόνια. Πούλησαν τα σπίτια, σηκωθήκαν και φύγανε,

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 γιατί οι συνθήκες εδώ ήτανε…. Και ακόμα είναι. Αγοράστηκε το Κουκάκι, και από εταιρίες και από πολλούς γνωστούς, και δυστυχώς τα σπίτια αγοραστήκανε από πολλούς ξένους, Γερμανούς, Ρώσους και Τούρκους. (Σ5β, Σ5δ) (μαζί) Και οι Κινέζοι τώρα… (Σ5α) Και Κινέζοι τώρα, ναι. Για τουριστική αξιοποίηση;

112

(Σ5β) Αποκλειστικά. (Σ5α) Για τουριστική αξιοποίηση, ναι. Το ξέραν αυτοί, το ξέραν από πιο παλιά. Πιθανόν να είχαν και διασυνδέσεις, το ξέραν ότι έτσι θα ανέβει το Κουκάκι, όταν έγινε και το μουσείο, της Ακρόπολης και του Φιξ. Ήτανε προγραμματισμένο. Ε, και τώρα τελευταία, γινότανε και συνέχεια στην τηλεόραση, και σ’όλα τα μέσα ενημέρωσης, η 5η συνοικία στον κόσμο και, και, και… Όμως, δεν είναι έτσι. Είναι πολύ ωραία συνοικία, όμως είναι μια συνοικία που είναι πολύ βρώμικη, ο δήμος δε δίνει καθόλου σημασία, μα καθόλου σημασία, δεν έχει φωτισμό καθόλου, αν περάσετε βράδυ από δω είναι θεοσκότεινα, παρ’όλο που παλιότερα είχαμε κάνει υπογραφές κλπ. Γενικά μια παραμελημένη από το δήμο περιοχή. Ούτε μια παιδική χαρά, να πάνε τα παιδιά να παίξουνε, δεν υπάρχει παιδική χαρά. Τι να σου πω τώρα. Δρόμοι, άναρχη περιοχή. Άναρχη εννοώ μπλεγμένη… (Σ5δ) Πλην όμως ασφαλής. (Σ5β) Όχι ιδιαίτερα. (Σ5α) Ασφαλής, δε νομίζω, γιατί τα μαγαζιά τα έχουν ρημάξει. (Σ5β) Πριν κάνα μήνα χτυπήσαν το ΑΤΜ, μετά σπάσαν ένα μαγαζί, ένα περίπτερο στο μετρό δίπλα. (Σ5γ) Ωραία είναι μόνο για νεολαία, για διασκέδαση, το ότι έχει μαγαζάκια. Ε, και ότι είναι κοντά στο κέντρο. Και η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία δέκα χρόνια όσο πάει και πέφτει, όσον αφορά την αγορά τουλάχιστον. Αγορά εννοώ εμπόριο. Ρούχα, εσώρουχα, κλπ, αυτά έχουν κλείσει τελείως. (Σ5α) Είναι που έχει γίνει μόδα. Ήταν του Ψυρρή, τώρα έχει γίνει εδώ.. (Σ5γ) Ε, όσον αφορά τους μεσίτες, επειδή πολλοί νοικιάζουν τα σπίτια τους Airbnb δεν έχουν τόση πολλή δουλειά οι μεσίτες στο να νοικιάσουν και να πουλήσουν σπίτια. Έχετε εικόνα τώρα, αν κάποιος θέλει να έρθει να νοικιάσει στο Κουκάκι; (Σ5γ) Δύσκολο. (Σ5α) Δύσκολο παιδί μου, πάρα πολύ δύσκολο. (Σ5β) Το να κερδίσεις το τζόκερ πιο εύκολο, πολύ πιο εύκολο. Δεν υπάρχει σπίτι. Και αν υπάρχει άνθρωπος που να μπορεί να το δουλέψει το διαμέρισμά του Airbnb και δε χρειάζεται να το δώσει σε κάποια εταιρία, γιατί εκεί σου κρατάει κάτι η εταιρία και τα λοιπά, θα το κάνει. Θα το δουλέψει Airbnb για να βγάλει πιο καθαρά λεφτά. Σε εταιρίες το δίνουν πιστεύετε; (Σ5β) Αρκετοί, ναι. Πολλοί. Σίγουρα δύο που ξέρω. (Σ5γ) Ναι, γενικά, προσπαθούν να μην το δίνουν. (Σ5β) Το δίνουν άτομα τα οποία είναι εργαζόμενα και δεν μπορούν να το δουλέψουν, να υποδεχτούν τον τουρίστα, να είναι εκεί… (Σ5γ) Και ότι σπίτι υπάρχει να το νοικιάσεις εκτός Airbnb το κοπανάνε… 50τ.μ. 400 ευρώ. Παλιό, παμπάλαιο. (Σ5β) Έχει ανέβει πάρα πολύ από άποψη ενοικίων. Αν βρεις να νοικιάσεις κανένα. Τα ενοίκια έχουν ανέβει και στα μαγαζιά;

Συνεντέυξεις

(Σ5β) Όχι. (Σ5γ) Νομίζω πως όχι γιατί υπάρχουν πάρα πολλά ξενοίκιαστα. (Σ5β) Ουσιαστικά στο Κουκάκι δε δουλεύει τίποτα άλλο πέρα από τον καφέ και το κρασί και το ποτό. Αγορά δε δουλεύει, κατάστημα με ρούχα δε δουλεύει. Και δεν υπάρχει κιόλας δηλαδή, έχουν κλείσει όλα. Είναι και τόσο κοντά στο κέντρο, που ο άλλος θα πάει στην Αθήνα να ψωνίσει. Εσάς ως κάτοικος σας φαίνεται ενοχλητική η εικόνα αυτή που έχει πιο πολύ κόσμο, πιο πολλούς τουρίστες…; (Σ5δ) Όχι, όχι, απεναντίας. Την ευνοεί περισσότερο νομίζω. Στην πολυκατοικία σας υπάρχουν διαμερίσματα που τα δίνουν Airbnb; (Σ5δ) Όχι, στη δικιά μου όχι, γιατί είμαι προς τον περιφερειακό και σε διπλοκατοικία. Αλλά ξέρετε από άλλους Κουκακιώτες τα τελευταία χρόνια με το Airbnb αν οι ιδιοκτήτες τους είπαν να φύγουν για να το κάνουν Αirbnb; (Σ5δ) Ναι βέβαια. (Σ5β) Ναι ναι. (Σ5α) Και εμείς εδώ στο κομμωτήριο έχουμε πελάτισσες που τις διώχνουνε. Σπάνε συμβόλαια δηλαδή ή τους αυξάνουν το ενοίκιο; (όλες) Φύγετε τους λένε. (Σ5γ) Συνήθως λένε φύγετε γιατί θέλω να μείνει η κόρη μου, ή σκέφτομαι να το πουλήσω.. Ε δεν τους πολύ-συμφέρει να σπάσουν τα συμβόλαια γιατί τώρα επειδή είναι υποψιασμένοι, ξέρουν (οι ενοικιαστές) για ποιο λόγο το κάνουν. (Σ5δ) Στην Καρατάσου, ένας που είχε γραφείο μελετών, μηχανικός, τον βγάζει ο ιδιοκτήτης γιατί θέλει να το νοικιάσει.

_Σ6 [ιδιοκτήτρια τσιπουράδικου, γυναίκα, ~ 45 ετών] … 16 χρόνια είμαι εδώ (στο μαγαζί) Πώς βλέπετε ότι έχει αλλάξει η κίνηση στη γειτονιά με τους τουρίστες ή και τους ντόπιους; Εγώ εδώ γεννήθηκα, εδώ μεγάλωσα, μετά παντρεύτηκα και έφυγα αλλά ξαναγύρισα. Έχει εξελιχθεί πάρα πολύ, έχει γίνει η πιο in περιοχή αυτή τη στιγμή μέσα στις 5 πρώτες, δε βρίσκεις σπίτι, δε βρίσκεις τίποτα και έχει ανέβει κι ο τουρισμός πολύ. Είναι δίπλα κι η Πάντειος οπότε έχει πολλούς φοιτητές, έχει πολύ κόσμο… Έχουν ανοίξει και μαγαζιά αρκετά σε σχέση με το πώς ήτανε παλιά και γενικά περνάμε γαμάτα, ωραία είναι. Θεωρείτε ότι λόγω του τουρισμού έχουν γίνει όλα αυτά; Όχι, τουρισμός υπήρχε πάντα γιατί είμαστε δίπλα στην Ακρόπολη. Δεν υπάρχει μόνο τώρα. Εμείς το κάναμε αυτό, οι Έλληνες. Οι φοιτητές, η γενιά μου που ήρθε και άνοιξε μαγαζιά και έκανε κάποιες δουλειές και ανέβηκε η περιοχή.

113

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 Καθόλου κίνηση με την Αirbnb έχετε δει; Το 80% των διαμερισμάτων στο Κουκάκι είναι ενοικιαζόμενα από τουρίστες. Αυτό σαν εικόνα πώς σας φαίνεται; Σκατά. Εγώ ας πούμε αναγκάζομαι να μένω στον Νέο Κόσμο με τα παιδιά μου, γιατί εδώ πέρα δεν υπάρχει σπίτι. Κι αν υπάρχει είναι τρελά, 1000 ευρώ κλπ, κάτι τρώγλες. Γιατί δεν είναι οικοδομήσιμη περιοχή εδώ και 20 χρόνια, κι είναι όλα παλιά. Άρα θεωρείτε ότι κάπως εκδιώχθηκε ο παλιός κόσμος; Ναι. Κοίταξε να δεις, κι εσύ άμα είχες ένα σπίτι και μπορούσες να το νοικιάσεις 1000 ευρώ αντί για 300 ευρώ, θα το ‘κανες, δεν είσαι μαλάκας. Αλλά από την άλλη εμείς φεύγουμε, πάμε Καλλιθέα, πάμε Νέα Σμύρνη, Νέο Κόσμο και δεν μπορούμε να μείνουμε στην περιοχή μας. Η κινητικότητα του κόσμου που βγαίνει εδώ τα σαββατοκύριακα κυρίως σε φαγητό και ποτό εστιάζεται; Εμείς έχουμε κάθε μέρα κόσμο, δεν είναι Παρασκευή και Σάββατο μόνο γιατί έχουμε στάνταρ πελατεία πολλά χρόνια. Εσείς έχετε τον κόσμο που είχατε πάντα ή έχετε δει αύξηση της κίνησης στο μαγαζί; 114

Εδώ επειδή έρχονται όλα τα είδη, και της μάνας μου παρέες, και δικές μου, έχει από 18 χρονών παιδιά μέχρι 70 χρονών ανθρώπους, όλες οι ηλικίες. Συνήθως έχει πιο πολύ νεολαία, που μαζεύονται έτσι μεζεδάκια τσιπουράκια.. Και για καφέ από το πρωί και τα πάντα. Τουρίστες έρχονται; Ναι, έρχονται. Αν λέγαμε ότι ωφελεί κάποιον η αύξηση της κίνησης εδώ, είναι μάλλον τα μαγαζιά και όχι οι κάτοικοι; Και τους ιδιοκτήτες των σπιτιών που νοικιάζουν μ’ αυτόν τον τρόπο και τα μαγαζιά. Αλλά αυτό έχει και τα παρακλάδια του. Ένας φίλος μου που έμεινε άνεργος άνοιξε τις προάλλες εδώ ένα τάε κβο ντο που θα πιάσει γιατί έχει κόσμο πια. Ο άλλος άνοιξε ένα ουζερί μικρό, μια τρύπα. Ο άλλος άνοιξε μπαράκι. Όλα αναπτύσσονται, όταν αναπτύσσεται μία περιοχή αλλά αυτό είναι και φούσκα λίγο. Όπως κάθε πενταετία αλλάζει η περιοχή που ανεβαίνει, παλιά ήταν τα Πετράλωνα, έπεσαν τα Πετράλωνα. Αυτοί που ανοίξανε εκεί επιχειρήσεις τι γίνονται τώρα; Πιο παλιά ήταν το Γκάζι... Φυσικά θα μου πεις άμα είσαι έξυπνος και καλός επιχειρηματίας μπορείς να κρατήσεις τη δουλειά σου. Εκεί παίζεται ανταγωνιστικότητα μετά. Εμείς που είμαστε 16 χρόνια εδώ πέρα δεν μας επηρέασε ούτε τουρισμός, ούτε αν ανέβηκε ή κατέβηκε. Οι κάτοικοι που μείνανε εδώ ποιοι πιστεύετε ότι είναι; Υπάρχουν πολλοί ιδιοκτήτες που φύγανε από τα σπίτια τους για να πάνε σε άλλη περιοχή και να νοικιάσουν το σπίτι τους σε τουρίστες. Γιατί συμφέρει.

Συνεντέυξεις Εσείς γιατί φύγατε; Έφυγα γιατί παντρεύτηκα. Για τα νοίκια έχετε εικόνα πόσο έχουν αυξηθεί; 300- 400%. Και επηρεάζει και τις γειτονικές περιοχές γιατί δε βρίσκουν σπίτι στο Κουκάκι και πάνε στις γειτονικές περιοχές. Εγώ ας πούμε πριν 2 χρόνια νοίκιασα στον Νέο Κόσμο 80 τ.μ. σπίτι 250 ευρώ ανακαινισμένο και τώρα δε βρίσκω ούτε με 300 ευρώ στον Νέο Κόσμο που είναι χάλια περιοχή.

_Σ7

[υπάλληλος καφετέριας, γυναίκα, ~ 35 ετών]

Είσαι χρόνια εδώ στην περιοχή; Ξεκίνησα σαν θαμώνας το 2004, ερχόμουν 3-4 χρόνια, μετά χάθηκα γιατί πήγα σε άλλη περιοχή και ξαναγύρισα πάλι πριν 3 χρόνια Μένεις εδώ; Όχι δεν μένω εδώ, μένω κάτω Πετράλωνα, και δουλεύω εδώ τρία χρόνια τώρα. Άλλα έχεις μια εικόνα εδώ για την περιοχή; Έχω μια εικόνα και το ‘04 κιόλας φαντάσου ήταν δύο μαγαζιά εδώ πέρα, οπότε ο κόσμος ήταν και λίγο πιο αρνητικός με την φασαρία και αυτά, τώρα δεν έχει κανένα πρόβλημα απ’ότι καταλαβαίνω! (γέλια) Γιατί έχουν μετακομίσει και πολλοί φοιτητές, ενώ παλιότερα είχε πιο πολλές οικογένειες. Με την κατάσταση του τουρισμού; Έχει πολλούς ξένους, γιατί είναι πολύ κοντά η Ακρόπολη, και από ότι έχω καταλάβει τα σπίτια που νοικιάζονται, τα πιο πολλά έχουν γίνει Airbnb, και αυτό είναι πρόβλημα, γενικά για αυτούς που θέλουν να μείνουν εδώ. Και εγώ ήθελα να βρω, αλλά τα νοίκια είναι πιο ακριβά πλέον, γιατί δεν τους ενδιαφέρει, και έχω ακούσει ότι διώχνουν και κόσμο που μένει ήδη μέσα για να το κάνουν Αirbnb, οπότε ναι... Και μια φίλη που έχω που ασχολείται, έχει 3 ας πούμε και από αυτό ζει. Αλλά πλέον αν το γκουκλάρεις και ψάξεις είναι 22 σπίτια σε 3 στενά ας πούμε. Εδώ, φαντάσου λίγο πιο πάνω. Η κίνηση στα μαγαζιά (κυρίως καφετέριες, φαγητό, μπαράκια) πόσα χρόνια είναι που έχει κορυφωθεί; Νομίζω από πέρυσι πιο πολύ, αλλά φέτος έχει παρά γίνει. Και τι κόσμος είναι ; (νεολαία, κάτοικοι της περιοχής, τουρίστες;) Η κίνηση έχει να κάνει με οικογένειες και με πολύ φοιτητόκοσμο που ψάχνει να

115

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 βρει φθηνά και να είναι και ωραία περιοχή, αυτό. Οι φοιτητές όμως πλέον βρίσκουν σπίτι να μείνουν; Όχι. Επείδη λένε ότι παλιά λόγω της Παντείου μένανε πολλοί φοιτητές… Πάρα πολλοί, πάρα πολλοί, και ήταν και καλά τα νοίκια. Τώρα έχει παρά γίνει, δηλαδή μια γκαρσονιέρα έχει 350 και μην πω παρά πάνω... Θα έλεγες ότι από όταν άρχισαν να νοικιάζονται πολλά διαμερίσματα στην Airbnb, έπαιξε ρόλο στην αύξηση της κίνησης στη γειτονιά; Όχι, κίνηση υπήρχε γιατί υπάρχουν τα μαγαζιά, και όσο φτιάχνεται η περιοχή ρε παιδί μου, μαζεύεται και πιο πολύς κόσμος. Είναι και κοντά η Πάντειος, οπότε έχει και φοιτητόκοσμο, έχει και τους τουρίστες, γι’αυτό φτιάχτηκαν και τόσα μαγαζιά. Ε, και οι τουρίστες το βλέπουνε, και γουστάρουν να μείνουν εδώ. Έτσι πάει. Οι τουρίστες κάθονται καθόλου στα μαγαζιά; Ας πούμε εδώ έρχονται; Πιο πολύ καλοκαίρι, και τα πρωινά, δηλαδή ψάχνουν να φάνε πρωινά και μετά φεύγουν. Η καμιά μπύρα ας πούμε το μεσημεράκι, αυτό. 116

H εικόνα της γειτονιάς και του ντόπιου κόσμου που μένει εδώ για την κατάσταση του τουρισμού, είναι ενοχλητική ή θετική; Όσο έχει κόσμο εδώ τα μαγαζιά δεν έχουν πρόβλημα, αλλά αυτοί που θέλουν να μείνουν αυτοί ναι έχουν πρόβλημα... Οι κάτοικοι; Δεν ενοχλούνται, δεν νομίζω, γιατί κερδίζουν όλοι από αυτό. Οι μόνοι που έχουν το πρόβλημα είναι αυτοί που θέλουν να μείνουν εδώ. Για το ποιοι μένανε παλιά και ποιοι τώρα έχουν μείνει όντως οι περισσότεροι ιδιοκτήτες μόνο; Ναι μα και οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες πολλές φορές προτιμάνε να μείνουν αλλού και να το νοικιάσουν τριπλάσια... Αλλά εντάξει επειδή αγαπάνε τη γειτονιά δεν φεύγουν οι περισσότεροι. Και εντάξει κάποιος που δεν έχει εισόδημα, ας πούμε είχε ένα σπιτάκι και θέλει να κερδίσει κάτι από αυτό, αλλά πλέον έχει γίνει δουλειά. Δηλαδή πλέον ένας ασχολείται με 5-6 σπίτια, μπορεί και παραπάνω και το κάνει επιχείρηση. Εντάξει, αυτό δεν λέει.. Λόγω αυτού έχεις δει καθόλου να ανοίγουν μεγάλα μαγαζιά στη θέση παραδείγματος χάριν παλιών τοπικών; Όχι, όχι δεν έχει γίνει ακόμα κάτι τέτοιο. Έχει κρατήσει (το Κουκάκι) αυτό της γειτονιάς βασικά, ακόμα, που είναι πολύ ωραίο δηλαδή καμία σχέση με το Θησείο ή το Μοναστηράκι. Το είχε κρατήσει αυτό και παρά τους τουρίστες;

Συνεντέυξεις Ναι ναι άσχετα και με το πόσο μαγαζιά έχει γεμίσει εδώ, ίδια διάθεση υπάρχει. Και στους μεγάλους ανθρώπους δηλαδή υπάρχει αυτό, είναι πολύ κοινωνικοί, δεν είναι φοβικοί ας πούμε... Στα σπίτια που είναι εδώ στους πεζόδρομους υπάρχουν παράπονα για τα μαγαζιά; Όχι πλέον. Εγώ όταν ερχόμουν παλιά που σας έλεγα ότι ήμουν θαμώνας, οι από πάνω μας πέταγε νερά και καλούσε τους μπάτσους συνέχεια γιατί ήταν δύο μαγαζιά εδώ, εμείς και η αυλή νομίζω. Ε, τώρα τι να πουν αφού παίζει αυτό. Οπότε αυτός που θα νοικιάσει θα είναι υποψιασμένος. Εσύ γιατί θεωρείς ότι έπιασε τόσο πολύ εδώ στο Κουκάκι στους πεζόδρομους τα μαγαζιά; Κοίταξε έπαιξε ρόλο ότι φτιάχτηκε μέτρο πρώτα από όλα. Είναι πάρα πολύ κοντά στην Ακρόπολη -αυτό για τους τουρίστες- και ο κόσμος κάνει περατζάδα και είναι και αυτή η γειτονιά που -ξέρω γώ- έπιασε όλο αυτό. Πιάσαν τα δύο πρώτα και μετά νομίζω το μεγάλο μπαμ πάντως έγινε αφού φτιάχτηκε το μέτρο. Ήταν και φθηνά νομίζω. Για κάποιο λόγο από την κρίση και μετά όλοι θέλανε να ανοίξουν τέτοια μαγαζάκια. Ναι, γιατί σου λέει γιατί να είμαι υπάλληλος, άμα έχω κάποια λεφτά στην άκρη; Ας κάνουμε μία αρχή. Βέβαια είναι πάρα πολλά αυτά που πρέπει να πληρώσεις μετά. Διαφημίστηκε η περιοχή (τουριστικά ή για τα μαγαζία) ή έγινε κάπως έτσι αυθόρμητα; Γενικά διαφημίζεται τα τελευταία 3 χρόνια πάρα πολύ, δεν ξέρω και γιατί. Δηλαδή έχουν έρθει πολλές φορές από την athensvoice, βγάζουν φωτογραφίες, από ένα κανάλι είχανε πάει στα τοπ παλιά μαγαζιά (και εδώ) για συνεντεύξεις, τράβηξαν πλάνα… Από την athensvoice μπορώ να σου πω και πάνω από δέκα φορές... Από τουριστικά γραφεία; Δεν ξέρω, το λένε το “μικρό Παρίσι” το Κουκάκι, δεν ξέρω πως τους ήρθε αυτό! (γέλια)

_Σ8

[ιδιοκτήτης χρωματοπωλείου, άντρας, ~35 ετών]

Εσείς έχετε παρατηρήσει αύξηση της κίνησης τα τελευταία χρόνια στην περιοχή; Και τουριστικής, και γενικά; Βέβαια, έχει αυξηθεί ο τουρισμός, αλλά έχουν ανοίξει και πάρα πολλά μαγαζιά, εστιατόρια. Πολύ κόσμο στην περιοχή. Στους πεζοδρόμους, αλλά και ενδιάμεσα. Αν κατέβεις κάτω προς την πλατεία, έχει συνέχεια μαγαζάκια που σημαίνει ότι αναπτύσσεται η περιοχή. Πότε θεωρείτε ότι έγινε αυτό; Είναι πολύ έντονο τα 2 τελευταία χρόνια. Και γιατί νομίζετε ότι έγινε αυτό;

117

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Το Κουκάκι πάντα ήταν καλή περιοχή. Παλιά είχε πολύ κόσμο που ήταν ας πούμε απ’ τις καλές οικογένειες, και ακόμα υπάρχει τέτοιος κόσμος, με ακίνητα κλπ. Και είναι και πολύ κοντά στην Ακρόπολη, στην Πλάκα, στη θάλασσα. Είναι πολύ καλή περιοχή για να πας παντού. Οπότε αυτό βοηθάει. Θεωρείτε ότι έρχεται καινούριος κόσμος εδώ να νοικιάσει πλέον; Όχι, το αντίθετο. Δε βρίσκει σπίτια. Αλλά αυτό δεν είναι μόνο στο Κουκάκι, είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Όπου μπήκε το Airbnb και μπήκε ο τουρισμός, έφυγε ο ντόπιος πληθυσμός. Οπότε εσείς θα λέγατε ότι αυτό έχει συμβεί και εδώ; Ναι έχει γίνει, βέβαια. Έχετε ακούσει για κόσμο που μπορεί να μην έβρισκε διαμέρισμα; Ναι, ναι, δεν έβρισκαν. Έχετε ακούσει περιπτώσεις που οι ιδιοκτήτες μπορεί να διώξουν τους ενοικιαστές για να το κάνουν Airbnb; Και τέτοιες περιπτώσεις ξέρω, ναι. Θεωρείτε πως σας ωφελεί αυτό; (η αύξηση της τουριστικής κίνησης) 118

Όχι, εμένα δε με ωφελεί αυτό. Γιατί ο ντόπιος κόσμος σαφώς έκανε σχέσεις με τα μαγαζιά τα εμπορικά. Ο τουρισμός θα φτιάξει σχέσεις με τα μαγαζιά που θα πάει, δε θα έρθει να βάψει το σπίτι, θα πάει να φάει κλπ. Και για τα ενοίκια, έχετε εικόνα; Δεν έχω εικόνα, αλλά σαφώς θα έχουν επηρεαστεί. Στα μαγαζιά εντάξει, έχουν ανέβει αλλά ακόμα κρατιούνται καλά, δεν έχουν εκτιναχθεί. Αλλά ξέρετε ότι υπάρχει και εισροή ξένων (σαν επένδυση) που πιστεύω ότι θα αλλάξει χρόνο με το χρόνο. Παλιά ήτανε ντόπιοι που είχαν τα διαμερίσματα και τα έκαναν Airbnb, σιγά σιγά περνάνε σε ξένες επιχειρήσεις. Οπότε κι αυτό θα αλλάξει που υπάρχει αυτή τη στιγμή σαν δεδομένο.

_Σ9

δύο άτομα

[Σ9α, ιδιοκτήτρια μανάβικου, γυναίκα, ~ 50 ετών] [Σ9β, κάτοικος, άντρας, ~ 60 ετών] Εσείς είστε χρόνια εδώ; (Σ10α) Ναι είμαι κοντά 30 χρόνια, αλλά τα τελευταία 3 χρόνια έχει πάρα πολύ τουρισμό, από τότε που έγινε το μουσείο δηλαδή, και τώρα που έγινε που νοικιάζουν τα σπίτια με αυτό το σύστημα (το Airbnb) έχει πάρα πολύ. Και από τότε που φυσικά

Συνεντέυξεις ανακοίνωσε και η τηλεόραση ότι το Κουκάκι είναι η 5η καλύτερη συνοικία στον πλανήτη, το Κουκάκι πήρε τα πάνω του. Εσάς σας έχει ωφελήσει αυτό; (Σ10α) Ναι, πάρα πολύ. Η διαφορά φάνηκε φέτος το καλοκαίρι, σε σχέση με πέρυσι, και δη που ζουν στα σπίτια. Γιατί ψωνίζουν, τους βλέπεις πως θα πάρουν καφέ, θα πάνε στο σούπερ μάρκετ, να πάρουν να φάνε, θα μετακινηθούνε, από μένα θα πάρουν πρωινό, φρούτα, φαγητά, διάφορα. (Σ10β) Λειτούργησε το, πώς το λένε, το Airbnb. (Σ10α) Αυτό ήταν που άλλαξε την περιοχή. (Σ10α) Αυτοί που ήταν στα ξενοδοχεία, επειδή μένουν στα ξενοδοχεία, τρώνε πρωινά, δε μας φαινόταν εμάς. Αλλά από τότε που μπαίνουν στα σπίτια ναι, και πιστεύω του χρόνου θα έρθουν πολλοί περισσότεροι, γιατί τους αρέσει, μένουν πολύ ευχαριστημένοι. Τρελαθήκαν δηλαδή. (Σ9β) Εγώ άκουσα ότι θα τους βάλουν χέρι. (Σ9α) Ας τους βάλουν, πάλι θα πληρώνουν. Θα ψηφιστεί νόμος ότι όταν νοικιάζεις το σπίτι έτσι, θα πληρώνεις εφορία. Αλλά τους συμφέρει, και πάλι τους συμφέρει. Όταν νοικιάζεις ένα σπίτι 60 ευρώ το δυάρι τη βραδιά. (Σ9β) Αυτούς τους συμφέρει, τον ιδιοκτήτη αν συμφέρει. Πόσο καιρό θα λέγατε εσείς ότι είναι αυτή η αύξηση; (Σ9β) Αυτό, τα τελευταία 1-2 χρόνια, από τότε που εφαρμόστηκε το Airbnb. (Σ9α) Ναι παιδιά, πάρα πολύ, πάρα πολύ. (Σ9β) Πριν από αυτό, το 2012-13, όλες οι πολυκατοικίες ήταν κόκκινες, πωλείται και ενοικιάζεται. Και ξαφνικά, το πήγαν όμως στο μουλωχτό. Και τώρα τα χουνε δώσει στα γραφεία και ξαφνικά ως δια μαγείας εξαφανίστηκαν όλα. (Σ9α) Τώρα ούτε νοικιάζεται ούτε πουλιέται τίποτα . Αν θέλει δηλαδή κάποιος να έρθει να μείνει εδώ, να βρει διαμέρισμα να νοικιάσει; (Σ9α) Δεν υπάρχει. (Σ9β) Τώρα δύσκολο. Και πιστεύετε τα δίνουν σε γραφεία, δεν τα διαχειρίζονται μόνοι τους; (Σ9α) Όχι όχι, όποιος ξέρει το ίντερνετ, μόνος του. Εγώ που έχω μια φίλη, το έβαλε τώρα, πριν μια βδομάδα, πάρα πολλή ζήτηση, ήρθε ένα ζευγάρι από τη Βουλγαρία, μείνανε πολύ ευχαριστημένοι, θα έρθει την επόμενη ένας Άγγλος, μετά μου λέει, απέναντι είναι ένας νεαρός που το κάνει εδώ και 1 χρόνο, μάλιστα αυτός έχει βγει ο δεύτερος καλύτερος στη Ελλάδα, ο πρώτος βγήκε στα Λιόσια λέει. Γιατί αυτοί γράφουν, αφήνουν εντυπώσεις. Εσείς που μένετε εδώ, στην πολυκατοικία σας υπάρχουν διαμερίσματα που δίνονται Airbnb; (Σ9α) Στην πολυκατοικία μου όχι, αλλά εδώ σ αυτή την πρώτη πολυκατοικία πάρα πολλά, και απέναντι, μετά στην Τσάμη Καρατάσου μου λένε πάρα πολλά, δηλαδή σχεδόν – και στην άλλη πολυκατοικία ξέρω πάρα πολύ. Αλλά μου είπε και μια κοπέλα στην πλατεία Βικτωρίας, 5 χρόνια το είχε αγγελία, και τίποτα, και μόλις το έβαλε εκεί, αμέσως το κλείσανε. Για τα ενοίκια; Τι εικόνα έχετε;

119

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 (Σ9α) Από το 2013 είχαν κάνει μια βουτιά. Κοίτα, τα νοίκια πάνε προσφορά και ζήτηση, άμα δεν υπάρχει προσφορά, και η ζήτηση αυξάνεται, ανεβαίνουν τα νοίκια. Όσοι δεν το είχαν ιδιόκτητο το σπίτι, αναγκάζονται να φύγουν πιστεύετε; (Σ9α) Ναι, έχω ακούσει. Να ας πούμε μια δασκάλα που έμενε στη Νότη Μπότσαρη, με δύο παιδιά, αυτός ο ιδιοκτήτης τους είπε, θέλω να φύγετε γιατί θέλω να το κάνω Airbnb. Θα λέγατε ότι συνολικά ο κόσμος που έμενε παλιά λιγοστεύει; (Σ9α) Όχι, δε μου φαίνεται αυτό. Φαίνονται πολλοί τουρίστες στο δρόμο, που δεν τους βλέπαμε παλιά, αλλά γίνεται και κάτι άλλο, φαίνονται πολλά νέα παιδιά που κάνουν τη ζωή τους ή πιο ηλικιωμένοι που θέλουν να έρθουν εδώ, και μένουν σε άλλες περιοχές πιο υποβαθμισμένες, τώρα με την κρίση ο άλλος αν μένει Βριλήσσια και δουλεύει κέντρο, να γλιτώσει τη βενζίνη… Υπάρχει μια μετακίνηση πληθυσμού σίγουρα, και αλλάζει ο πληθυσμός παιδιά, εντάξει, όταν πεθαίνει ένας ιδιοκτήτης οι κληρονόμοι ή θα το νοικιάσουν ή θα το πουλήσουν. Οπότε θα μπει ένα νέο ζευγάρι, ένας φοιτητής.. Και πιστεύετε ότι αυτοί βρίσκουν;

120

(Σ9α) Οι Έλληνες πολύ δύσκολα. Εμένα με ρωτάνε τουλάχιστον, δεν μπορείς να φανταστείς, έχω ένα ζευγάρι στο Νέο Κόσμο, που ψάχνει και δεν μπορεί να ρθει, η κόρη μου δουλεύει σε μεσιτικό, θέλουν να βρουν, γιατί οι Κινέζοι έμαθαν και το Κουκάκι, δεν ξέρω που το έμαθαν, θέλουν να βρουν να αγοράσουν και δεν υπάρχει τίποτα. (Σ9β) Τρία χρόνια τώρα έχει γίνει διάσημο το Κουκάκι. Είναι και η Ακρόπολη κι όλα. […] Αυτό το πράγμα έχει διαχυθεί σε όλη την Αθήνα, και όχι μόνο, και στην Αττική και στα νησιά.

Ευχαριστούμε πολύ τους κατοίκους της περιοχής που ήταν πρόθυμοι να συζητήσουν μαζί μας, την κ. Κουτρολίκου για την καθοδήγηση και την υποστήριξή της, αλλά και όλους αυτούς ή αυτές που με τον τρόπο τους μας βοήθησαν όλο αυτό το διάστημα.