Strukovno Obrazovanje i Tržište Rada: Status i Pozicija Mladih Nezapolesnih Lica u Republici Srpskoj by Aleksandar Bozic

STRUKOVNO OBRAZOVANJE I TRŽIŠTE RADA: STATUS I POZICIJA MLADIH NEZAPOLESNIH LICA U REPUBLICI SRPSKOJ Nepovoljna globalna ekonomske kretanja u proteklom periodu snažno su oblikovala rezultate ekonomije Republike Srpske, što je direktno uticalo na tržište rada; smanjenjem tražnje za radnom snagom i padom zaposlenosti. Velika neaktivnost mlade populacije dodatno je produbila problem nezaposlenosti u Republici Srpskoj. Od ukupnog broja zaposlenih lica, na mlade do 24 godine otpada 8,5%. Posljedica niske stope učešća mlade radne snage u neadekvatnim uslovima pravi troškove ekonomiji, društvu ali i individualno, što dovodi izloženosti opasnosti od društvene marginalizacije i siromaštva. Prema podacima Zavodu za statistiku Republike Srpske, dobijenim na osnovu provedene Ankete o radnoj snazi u 2010, 2011. i 2012. godini, stopa nezaposlenih lica od 15 do 24 godine, iznosila je 46,8% tokom 2010. godine, da bi se za samo dvije godine povećalo na 54,3 % u 2012.godini. Ovi podaci ukazuje na činjenicu da je broj nezaposlenih mladih u Republici Srpskoj svake godine sve veći. Najbrojnija kategorija mladih nezaposlenih lica su u dobi između 20 i 23 godine (33,90%). Istovremeno značajno povećanje nezaposlenosti u protekle četiri godine evidentirano je i kod lica koja su u kategoriji mladih od 24 do 29 godina (grafikon br.1). Grafikon 1: Lica koja traže zaposlenje po starosnim grupama

Izvor: Republički Zavod za statistiku Republike Srpske:Plate, zaposlenost i nezaposlenost, Statistički bilten br.5, 2013

Broj nezaposlenih koji konstantno ulaze na tržište rada, jednim dijelom, je najizraženiji zbog novopridošlih iz sistema obrazovanja. Veliki broj srednjoškolaca (od čega određeni broj pohađa trogodišnje usmjereno obrazovanje) ne planira nastaviti dalje obrazovanje i tako ulazi na tržište rada. Prema pokazateljima za 2010.godinu1, učešće mladih u obrazovanju značajno se smanjuje nakon dobi od 18 godina, dok se ulazak na tržište rada dešava u dobi od oko 20 godina. U dobi od 25 godina samo manji dio mladih se obrazuje, bez značajnih razlika među polovima. Uglavnom su muškarci ti koji su u većem riziku napuštanja obrazovanja bez sticanja kvalifikacija. Analize su pokazala su da mladi koji napuste obrazovanje trebaju mnogo više vremena (otprilike 16 mjeseci ) da se integrišu na tržište rada nego njihove kolege sa stečenim kvalifikacijama (7 mjeseci)2. Uglavnom su nezaposlenošću najviše pogođene osobe sa nižim stepenom obrazovanja, poput SSS i KV radnika. Na tržištu rada u kojem pronalaženje kadrova najčešće zasnovano na formalnim kvalifikacijama i nivou obazovanja, naročito omladina sa niskim stepenom stečenog obrazovanja, izložena je opasnosti od gubitka mogućnosti zaposlenja u odnosu na mlade sa visokom stručnom spremom. Posmatrajući trendove na tržištu rada u Republici Srpskoj za četvorogodišnji period od 2009 do 2012

Izvještaj: Napredak u realizaciji milenijskih razvojnih ciljeva u BiH 2010, Tim Ujedinjenih nacija u BiH i Ministarstvo finansija i trezora BiH, Sarajevo 2010 2 Pregled politika zapošljavanja Bosna i Herzegovina, Međunarodni ured za rad i Vijeće Evrope 2007 i 2008.

(tabela br.1), podaci ukazuju upravo na izvjesna pomjeranja u obrazovnoj strukturi nezaposlenih i neaktivnih lica iznad 15-godine. U obrazovnoj strukturi nezaposlenih, najbrojnija su lica sa III stepena složenosti zanimanja, KV radnici 36,2 %, zatim slijede lica sa SSS sa 26,9 posto, potom lica bez zanimanja-NK radnici 25,3 %, te lica sa VSS 6,6%. Iz ovih podataka može se uočiti da je među nezaposlenima prisutan trend stalnog porasta učešća lica sa srednjim stručnim obrazovanjem, kao i sa visokom stručnom spremom, stagnacije udijela lica sa višom stručnom spremom, dok broj nekvalifikovanih ima blagi trend opadanja. Svako drugo lice koje traži zaposlenje ima završenu srednju školu dok visoku ili višu školu ima svako petnaesto. Tabela 1: Uporedni prikaz lica koja traže zaposlenje prema stepenu stručnog obrazovanja

God.

Ukupno

Žene

Stepen stručnog obrazovanja Visoka stručna sprema

Viša stručna sprema

Srednja stručna sprema

Kvalifik ovani

Polukvalifi kovani i niža stručna sprema

Nekvalifiko vani

139 536 66 263 3982 2 578 34 429 54 020 4 169 40 358 145 343 68 608 6 075 2 528 36 445 56 093 4 030 40 172 150 344 71 440 7 983 2 457 39 014 57 075 3 885 39 930 153 225 73 332 10 403 2 313 40 647 57 113 3 713 39 036 Izvor: Republički Zavod za statistiku Republike Srpske:Plate, zaposlenost i nezaposlenost, Statistički bilten br.5, 2013

2009 2010 2011 2012

Značajnu karakteristiku stanja na tržištu rada u Republici Srpskoj predstavljaju podaci o dužini čekanja na zaposlenje. Od ukupnog broj nezaposlenih mladih lica do 30 godina, njih 57,8% su dugoročno nezaposleni, a posmatrajući po starosnoj strukturi ono je najviše izraženo kod starosne grupacije od 27 do 30. godina, što je posljedica ne samo dužine akivnosti na tržištu rada, nego je i potvrda činjenice da starije grupa sve teže pronalaze posao.3 Nezaposleni na radno mjesto u prosjeku čekaju četiri godine i četiri mjeseca. Prosječna dužina čekanja na radno mjesto zavisi od stepena stručne spreme koju nezaposleni posjeduju, zanimanja koje imaju i potreba za tim zanimanjem. Najduže na posao čekaju niskokvalifikovani radnici kojima treba u prosjeku pet godina i sedam mjeseci da bi se zaposlili, dok se najbrže zapošljavaju oni sa visokom stručnom spremom, i to za 16 mjeseci. Kada je u pitanju srednja stručna sprema, na posao najduže čekaju keramičari, dok se najbrže zapošljavaju oni sa završenom medicinskom školom, i to smjer farmacija, kojima je do zaposlenja potrebno godinu i devet mjeseci. Od kvalifikovanih radnika u Srpskoj najduže posao traže gumari i plastičari, te proizvođači papira, koji posao u prosjeku traže sedam godina i šest mjeseci. Takođe se konstatuje da se svoje mjesto na tržištu rada među KV radnicima najlakše pronalaze monteri i instalateri, i to za tri godine i pet mjeseci. Brzina zapošljavanja svih profila na evidenciji Zavoda za zapošljavanje RS zavisi od trenutno iskazanih potreba poslodavca, a takođe i od dopunskih znanja i vještina koja posjeduju nezaposlena lica kao što su informatička pismenost, poznavanje stranih jezika ili posjedovanje raznih certifikata i licenci u zanimanju. Kada posmatramo broj nezaposlenih lica u starosti od 15-30 godina po osnovu geografskog konteksta, očekivano najviše ih je registrovano u Banja Luci, s obzirom da je najveći privredni i administrativni centar RS. Prema broju nezaposlenih mladih slijedi Bijeljina (22%), Doboj (18%) i Prijedor (13%), dok ih je najmanje evidentirano u filijalamama Zavoda

Omladinska politika Republike Srpske; Ministarstvo porodice, omladine i sport Republike Srpske

za zapošljavanje u Istočnom Sarajevu (9%) i Trebinju (8%). U tabeli br.2 predstavljen je tabelarni prikaz nezaposlenosti po starosnoj strukturi i opštinama.

Grafikon 2: Procenat nezaposlenih mladih po opštinama u RS

Izvor: Zavod za zapošljavanje RS, 2013

Tabela 2 : Tabelarni prikaz nezaposlenosti mladih po starosnoj strukturi i mjestu prijave

Izvještaj

Banjaluka

Bijeljina

Doboj

Istočno Sar.

Prijedor

Trebinje

Ukupno

15-18 god

18-20 god

775

449

555

313

149

2331

20-24 god

4155

2815

2653

984

2009

1064

13680

24-27 god

3752

2809

2272

1396

1797

1264

13290

27-30 god

3853

3021

2185

1557

1750

1255

13621

Izvor: Zavod za zapošljavanje RS, mart 2013

ZAPOSLENOST MLADIH Činjenica je da veliki broj neregistrovanih zaposlenih u Republici Srpskoj (siva ekonomija) otpada na mlade, koji su spremniji da prihvataju povremene i nergulisane poslovne angažmane, kao i da svoju budućnost drugačije vrednuju u odnosu na starije u pogledu potrebe uplaćivanja doprinosa za zdravstveno i penziono osiguranje. Učestalost neformalne zaposlenosti je otprilike dvaput veća kod mladih ljudi (15-24) u odnosu na odrasle u najproduktivnijem dobu (25-49)4. Istovremeno, analiza zapošljavanja lica po stepenu stručnosti ukazuje na to da je i najveći priliv zaposlenih u 2010/2011. godini zabilježen u grupi zanimanja trećeg i četvrtog, zatim i u okviru prvog stepena stručne spreme. Najveća fluktuacija zaposlenih u RS je zabilježena u sektorima prerađivačke industrije i trgovine, a ove privredne grane zapošljavaju skoro 40% formalno zaposlenih u RS. Tačnije, prema područjima djelatnosti dominantno je učešće zaposlenih u uslužnom sektoru i državnoj upravi (45,1%), industrijskom (22,3%), te u poljoprivrednom sektoru (32,6%). Svaki drugi radnik ima najviše završenu srednju školu, a svaki četvrti završenu visoku ili višu. Svaki šesti zaposleni je mlađi od 30 godina. Stopa aktivnosti je niža za žene (27,1%) u odnosu na muškarce (41%). Značajan procenat mladih žena je neaktivan, i ne učestvuje na tržištu rada. Ovakva stopa aktivnosti kada je riječ

Pregled politika zapošljavanja Bosna i Herzegovina, Međunarodni ured za rad i Vijeće Evrope 2007 i 2008.

o ženama, ukazuje da je tržište rada u Republici Srpskoj nije strukturisan niti pogodan za mlade žene.

Grafikon 3: Zaposleni mladi u RS po starosnim grupama i polu

Izvor: Zavod za zapošljavanje RS, 2013

Poredeći ponudu i potražnju radne snage na evidenciji Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske, konstatuje se da je zapošljavanje lica u posljednje tri godine bilo najzastupljenije u prerađivačkoj industriji, zatim u trgovini na veliko i malo, a na trećem mjestu je građevinarstvo, potom hoteli i restorani, te ostale komunalne, društvene i lične uslužne aktivnosti. Istovremeno, Zavod za zapošljavanje je za navedeni period konstatovao najveći pad zaposlenosti upravo u prerađivačkoj industriji, trgovini usljed pada obima aktivnosti, te naročito u građevinarstvo gdje je vrijednost izvršenih radova dosta manja u prethodne dvije godine. Iako je evidentan značaj udio pada broja zaposlenih u pomenutim granama, isto tako uočeno je da je u tim djelatnostima bilo najveće zapošljavanje sa evidencije. Pored nepovoljnih ekonomskih kretanja, kao jedan od najvećih uzroka takvog stanja na tržištu rada, privrednici najčešće navode problem neusklađenosti obrazovnog sistema sa realnim potrebama privrede. Određeni broj prijavljenih potreba za zapošljavanjem ostaje nepopunjen jer nema lica sa odgovarajućim znanjima i vještinama, a sa druge strane postoji veliki broj lica sa zanimanjima za koja ne postoji potreba na tržištu rada. U većim administrativnim centrima kao što su Banja Luka, Bijeljina, Prijedor i Doboj, postoji evidentiran veći broj lica u određenim zanimanjima pri lokalnim filijalama Zavoda, dok u pojedinim manjim opštinama u istim tim zanimanjima nema evidentiranih lica ili ih ima u vrlo malom broju. Slaba pokretljvost radne snage i nespremnost na mobilnost na regionalnom nivou predstavlja karakteristiku tržišta rada Republike Srpske, što stvara "prividno" neko zanimanje deficitarnim. Kada je u pitanju potražnja za radnom snagom na kratkoročnoj i dugoročnoj osnovi, konstatuju se sljedeći pokazatelji5. Sektori koji nude najveću perspektivu za zapošljavanje na kratkoročnoj osnovi su u oblasti rudarstva, finansijskog poslovanja, nekretnina, iznajmljivanja i poslovne aktivnosti i druge društvene i lične usluge, dok je manje izražen u oblastima građevinarstva, trgovine, ugostiteljstva i obrazovanja. Na dugoročnoj osnovi, nedostatak radne snage je najizraženiji u oblastima: finansijskog posredovanja, nekretnina, iznajmljivanja i poslovne aktivnosti, servisiranja motora i robe, ugostiteljstva i trgovina. Nedostatak je manje izražen u oblastima: prerađivačke industrije, građevinarstva, transporta i skladištenja. 5

Strategija za zapošljavanje Republike Srpske 2011-2015.godine, Vlada Republike Srpske

Zanimljivo je spomenuti da prema podacima Udruženja kože, tekstila i obuće pri Privrednoj komori RS, domaća tekstilna industrija zbog relativno jeftine i iskusne radne snage, blizine tržišta Evropske Unije, te mogućnosti rada u malim serijama, postaje sve interesantnija stranim firmama koje žele svoje proizvode izrađivati u RS. Oblast tekstila, kože i obuće RS je važan segment prerađivačkog sektora RS, koji trenutno zapošljava oko 8.500 radnika, ali ima ubjedjivo najmanje plaćen sat rada, te se kotira kao niskoakumulativna grana industrije i pretežno zapošljava žensku radnu snagu

POZICIJA MLADIH IZ OSJETLJIVIH GRUPA NA TRŽIŠTU RADA Zapošljavanje je jedan od najsnažnijih mehanizama za postizanje društvene uključenosti marginalizovanih grupa, jer je zaposlenost put ka većem uključivanju u društvo, izvoru prihoda što doprinosi većoj samostalnosti i dostojanstvu, te utiče na smanjenje siromaštva i društvene izolacije. Nizak nivo obrazovanja i radnih kvalifikacija i prisutne diskriminacije glavni su uzroci veoma lošeg stanja po pitanju zaposlenosti i ostalih prava iz oblasti radnih odnosa pojedinih mladih iz osjetljivih grupa (Romi, osobe sa invaliditetom, mladi bez roditeljskog staranja ili su smješteni u ustanovana socijalne zaštite, mladi iz ruralnih sredina). Prema rezultatima istraživanja6 konstatuje se da mladi iz ranjivih grupa češće navode da su uposleni kao polukvalifikovani radnici (25%) u odnosu na mlade iz opšte populacije (9,8%), što sugeriše zaključak o neravnopravnom statusu ranjivih grupa na tržištu rada. Kada je riječ o radnom odnosu, podaci takođe pokazuju da mladi koji pripadaju ranjivim grupama značajno se češće angažuju na rad bez ugovora (22.9%) u odnosu na lica iz opšte populacije (12.0%). Romi: U školskoj 2011/2012 godini ukupan broj romskih učenika u BiH uljučenih u srednjoškolsko obrazovanje je 243. Broj upisanih učenika u srednju školu u istoj školskoj godini je 122, dok je 43 napustilo srednjoškolsko obrazovanje.7 Čini se da su mladi pripadnici romske nacionalne manjine među najugroženijim kategorijama, jer znatno češće u odnosu na druge mlade iz ranjivih grupa napustaju školu, a vrlo su slabo i nedovoljno integrisani u društvo usljed niskog nivoa obrazovanja i radnih kvalifikacija, ali i prikrivenog diskriminatorskog odnosa. Nezaposlenost kod romskog stanovništva za preko 70 procenata veće od onih kod neromskog stanovništva8. U posljednjih nekoliko godina stvoreno je partnerstvo između romskih NVO i vladinih instucija, te kroz određene projekta djeluje se na poboljšanju obrazovnih, radnih i socijalnih potreba osoba romske nacionalne manjina. Na teritoriji Grada Banja Luka situacija je vrlo pozitivna i dosta je učinjeno na socijalnom uključivanju romske populacije. Određenom broju porodica Grad je obezbijedio stambeni smještaj, omogućeno je redovno stipendiranje učenike srednjih škola, te se unaprijedilo ostvarivanje prava iz sistema zdravstvene i socijalne zaštite. S druge strane, okvirni podaci nevladinih organizacija na terenu procjenjuju da u Opštini Bijeljina, zbog blizine granice sa Republikom Srbijom, živi oko 2500 Roma9, ali lokalna zajednica nije učinila dovoljno da se poboljša njihov socio-ekonomski status. Akcioni plan za rješavanje problema Roma u oblasti zapošljavanja, stambenog zbrinjavanja i zdravstvene zaštite BiH, uticalo je na Zavod za zapošljavanje Republike Srpske da u skladu sa sredstvima koja su dodijeljena od Savjeta ministara Bosne i Hercegovine pripremi projekat "Podrška zapošljavanju Roma u Republici Srpskoj“ u julu 2009.godine u iznosu od 220.000,00 KM. Zaposleno je 18 lica (pet lica samozapošljavanje i 13 lica zaposlenih kod 6

MDGIF, Glasovi mladih: Istraživanje o mladima u BiH, rezultati kvantitativnog istraživanja, Sarajevo 2012. Izvještaj o primjeni revidiranog akcionog plana BiH o obrazovnim potrebama Roma za 2011. godinu, Vijeće Ministara BiH, 2012. 8 UNDP, Pod rizikom: Romi i raseljena lica u jugoistočnoj Evropi: Dimenzije ugroženosti, UNDP, Bratislava, 2006. 9 Savez Roma Republike Srpske, http://www.savezromars.org/ 7

poslodavaca). Projekat nije dao očekivane efekte, zbog složenost ciljne grupe koja se ogleda u izuzetno niskoj i nepovoljnoj kvalifikacionoj strukturi lica prijavljenih na evidenciji. Takođe, uočeno je i da se lica romske nacionalnosti ne prijavljuju na evidenciju ili se prilikom prijavljivanja ne izjašnjavaju kao pripadnici romske nacionalnosti. Zavod za zapošljavanje je pripremio projekat "Podrške zapošljavanju Roma u Republici Srpskoj" i za 2011 i 2013. godinu, kao još jedan vid mjera kojima se podstiče brže i efikasnije zapošljavanje. Ovim programom je obuhvaćeno zapošljavanje Roma koji se nalaze na evidenciji nezaposlenih. Osobe sa invalidititetom: Osobe sa invaliditetom predstavljaju jednu od grupa socijalno isključenih, ili u visokom riziku od siromaštva i socijalnog isključivanja uopšte, pa i sa tržišta rada. Neki od uzroka niske stope zaposlenosti osoba sa invaliditetom su neprilagođeni radni uslovi i radni ambijent njihovim potrebama, slaba motivacija poslodavaca, uticaj predrasuda i iskrivljenih stavova o zapošljavanju i radu osoba sa invaliditetom, kao i nizak nivo profesionalnih znanja i vještina10. Posmatrajući situaciji u Republici Srpskoj, ukupan broj nezaposlenih osoba sa invaliditetom evidentiranih na Zavodu u martu 2013.godine bilo je 2690. Najveći broj nezaposlenih registrovano je u Banja Luci (838) i u Doboju (731), a najmanje u Istočnom Sarajevu (196) i Trebinju (175). Grafikon 4:Broj nezaposlenih osoba sa invaliditetom po opštinama u RS

Izvor: Zavod za zapošljavanje RS, mart 2012

Prema Izvještaju o stanju u oblasti invalidnosti u posljednjih nekoliko godina intenzivno se radi na unapređenju položaja lica sa invaliditetom u svim sferama društva. Razvijena je odgovarajuća zakonska regulativa u oblasti zapošljavanja. Posredstvom rada Fonda za profesionalnu rehabilitaciju i djelovanja Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji, osposobljavanju i zapošljavanju invalida RS zaposleno je i/ili zadržalo posao oko 3.000 lica sa invaliditetom. Porastao je oblik tzv. samozapošljavanja, odnosno otvaranje vlastitog biznisa u okviru porodičnog domaćinstva11. U nastojanjima da se integrišu na tržište rada, koordinacioni odbor invalidskih organizacija Republike Srpske uz podršku Ministarstva rada i boračko-invalidske zaštite i Fonda za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje invalida Republike Srpske od 2011.godine provodi projekat ”Jačanje ekonomske i socijalne samostalnosti osoba sa invaliditetom i njihovih porodica – podrška neformalnom modelu samozapošljavanja”. Projekat je namjenjen licima sa invaliditetom koji žive u nerazvijenim dijelovima RS, a žele da se bave poljoprivredom ili nekom drugom dopunskom djelatnošću i

Izvještaj o stanju oblasti invalidnosti u BiH, Mreže organizacija osoba/lica sa invaliditetom Bosne i Hercegovine, Mart 2012 11 (Samo)zapošljavanje isključenih grupa u Republici Srpskoj- Analize stanja i preporuka, Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća Republike Srpske, Banja Luka 2009

tako poprave ekonomski i socijalni status, a nisu u situaciji da registruju djelatnost i ostvare formalno zapošljavanje. Mladi iz ruralnih sredina- Situacija sa zapošljavanjem mladih u ruralnim područjima mnogo je teža u odnosu na urbane sredine. Zabrinjavajući je socijalni status porodica koje žive na selu, kao i problemi nezaposlenosti, opšteg siromaštva i nemogućnosti zarade. Oko 40% radno sposobnih mladih iz ruralnih sredina nije zaposleno12. Mišljenje mladih je da bi se ekonomski položaj u ruralnim područjima mogao unaprijediti kroz podsticaje za razvoj sela. Prije svega, podsticaji bi trebali biti usmjerni prema razvoja poljoprivrede (zanatstva, zemljoradnje i stočarstva), ali i pružanjem potrebnih resursa mladima za samozapošljavanje, kao što je povećanje informisanosti i pružanjem savjetodavnih usluga iz oblasti preduzetništva. Kao odgovor identifikovanom problemu Vlada RS je u okviru Akcionog plana za zapošljavanje za 2013 odredila obezbjeđivanje podrške samozapošljavanju u ruralnim oblastima kao prioritet. Tako će tokom 2013. godini Zavod za zapošljavanje RS u saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, realizovati Projekat zapošljavanja u poljoprivredi Republike Srpske. Projektom je obuhvaćeno samozapošljavanje lica koja se nalaze na evidenciji nezaposlenih lica, a istovremeno obavljaju poljoprivrednu djelatnost u okviru vlastitog nekomercijalnog porodičnog poljoprivrednog gazdinstva na period od minimalno 24 mjeseca i zapošljavanje kod poslodavaca na period od minimalno 12 mjeseci nezaposlenih lica sa stepenom stručnog obrazovanja od NK do VSS. STRUČNO I PROFESIONALNO OBRAZOVANJE U tradicionalnim nastavnim planovima i programima u srednjim stručnim školama, odnos između opšteobrazovnih, stručnoteorijskih i praktičnih znanja pretežno je išlo na štetu praktičnih znanja. U većem procentu je bila zastupljena stručnoteorijska nastava, dok je loša privredna situacija, te neriješen status i obaveza preduzeća koja primaju učenike na praksu, doveli su do toga da se mnoga preduzeća sve teže odlučuju na prijem učenika na praktičnu nastavu. Istovremeno, činilo se da obrazovni programi se ne prilagođavaju potrebama tržišta rada, te da iz godine u godinu proizvode nepotrebne kadrove, odnosno da trenutni nivo obrazovanja, znanja i vještina raspoložive radne snage nije u skladu sa zahtjevima poslodavaca. Kao dio reformskih procesa u stručnom obrazovanju i obuci u Republici Srpskoj razvijeni su nastavni planovi i programi po metodologiji korištenoj za izradu nastavnih planova i programa u okviru EU VET Programa13. Upravo time izvršena je racionalizaciji nomenklature zanimanja i kao rezultat stvorena je nova Klasifikacija zanimanja koja ima 13 porodica sa ukupno 100 zanimanja, a koja su usklađena s znanjem i kompetencijama se moraju steći za svako pojedino zanimanje u skladu s potrebama tržišta rada. S namjerom da obrazovni sistem a samim tim i upisnu politiku uskladi s potrebama tržišta rada, Ministarstvo prosvjete i kulture preduzima od 2006. godine niz aktivnosti na kreiranju kvalitetnije upisne politike u srednjem obrazovanju. Tim povodom, Ministar prosvjete i kulture imenovao je u februaru 2011 godine Komisiju za kreiranje upisne politike u Republici Srpskoj, koju čine predstavnici resornih ministarstava, Privredne komore Republike Srpske, Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske, Sindikata obrazovanja, nauke i kulture RS, i drugih društvenih partnera, koji raspravljaju o upisnoj politici u srednjim školama. Povodom

Položaj i potrebe mladih iz ruralnih područja Republike Srpske, Istraživanje sprovedeno u saradnji Ministarstva porodice, omladine i sport RS i Gender centar Vlade RS, 2012. 13 www.vetbih.org - Agencija za predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje, Odjel za srednje stručno obrazovanje.

upisne politike za školsku 2011/2012 godinu14, procjenjeno je da je najveći broj učenika izrazilo želju da upiše gimnaziju-opšti smjer, dok je poslije gimnazije, ekonomski tehničar najprimamljivije zanimanje, kao i medicinski tehničar. Najmanji interes učenici su pokazali za zanimanje pekar, farmer, mesar, metalurg, metalobrusač,voćar-vinogradar i stolar. I dok svake godine Ministarstvo prosvjete i kulture RS promoviše deficitarna zanimanja, mladi se ipak vode svojim željama. Najveća potražnja na tržištu rada u RS je već godinama za variocima, zidarima, i tesarima, a upravo su ova zanimanja najneatraktivnija učenicima završnih razreda osnovnih škola. Ovo potvrđuju i podaci iz Ministarstva, da se radi o zanimanja sa najmanjim brojem upisanih učenika u školskoj 2010/2011 god. Međutim kada su u pitanju poslodavci, rezultati ankete Ministarstva provedene među 43 poslodavca u Republici Srpskoj konstatuju da najveću potrebu iskazuju za zanimanja kao što su stolar, šteperi kože i tekstila, drvoprerađivači, tesar i zidar. S ciljem bolje promocije deficitarnih zanimanja i povećanja zainteresovansti učenika za iste, Ministarstvo je uz podršku Swiss Labour Assistance u maju 2011 i 2112.godine organizovalo je sajam deficitarnih zanimanja. To je bila dobra prilika za učenike da bolje razumiju praktičan rad u školi, koji materijali se koriste u obavljanju prakse, koje sposobnosti su potrebne za obavljanje pojedinih poslova, te koji su konačni proizvodi određenog zanimanja. I pored iskazanih potreba poslodavaca za određenim zanimanjima (npr. obućar, tokar, keramičar) i spremnosti da stipendiraju učenike, interes da se školuju u tom zanimanju ne iskazuje se dovoljno. Dakle, evidentan je problem disproprorcionalnosti između želja učenika i potreba tržišta rada. U okviru reformskih procesa srednjih stručnih škola, od trećeg razreda u svim srednjim stručnim školama uveden je i nastavni predmet "Osnove preduzetništva." Glavni cilj predmeta osnove preduzetništva da se mladi ljudi nakon završetka školovanja ohrabre da samostalno krenu sa svojim projektima i idejama i da osnuju svoja preduzeća. Podrška u pripremi i realizaciji ovog predmeta pružena je od strane Republičke agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća Republike Srpske. Kada je u pitanju saradnja obrazovnog sektora sa Zavodom za zapošljavanje Republike Srpske, ona se najviše odnosila na saradnju sa Ministarstvom za prosvjetu i kulture RS za potrebe sprovođenja analize stanja nezaposlenih i zaposlenih lica po strukama, zanimanjima i po opštinama, koja je značajna za sagledavanje budućih potreba. Određene aktivnosti sprovode i i CISO centri pri filijalama Zavoda kroz direktnu saradnju sa učenicima zavšnih razreda u osnovnim i srednjim školama. PREGLED INSTITUCIJA I REALIZOVANIH PROGRAMA U sprovođenju programa i mjera aktivne politike zapošljavanja, uključene su brojne institucije u Republici Srpskoj, od kojih je najznačajniji Vlada Republike Srpske koja kreira državnu politiku i daje saglasnost za projekte od interesa i važnosti za Republiku. U skladu sa usvojenim Akcionim planom za 2013 godinu za realizaciju Strategije zapošljavanja 20112015- djeluje se na sprovođenju mjera i prioriteta u oblasti zapošljavanja od strane sljedećih organizacija: Ministarstvo rada i boračko-invalidske zaštite Ministarstvo rada i boračko-invalidske zaštite je najodgovornije za segment javnih politika u vezi sa zapošljavanjem. (U okviru kojeg postoji Resor za rad i zapošljavanje koji se specifično bavi ovim pitanjima). Između ostalog, nadležnosti koje uključuju podrazumijevaju radne 14

Anketno istraživanje Ministarstva prosvjete i kulture RS, Odjeljenja za srednje obrazovanje, na uzorku od 11.652 učenika devetih razreda osnovnih škola širom RS, 2011. U školsku 2011/2012 upisano je 13.162 učenika u 474 odjeljenja srednje škole.

odnose radnika i njihova prava, zapošljavanje, penzijsko invalidsko osiguranje i ostalo. Međutim, s obzirom na to da je značajni segment ovog Ministarstva boračko invalidska zaštita kojem se pridaje veća pažnja jer predstavlja društeno osjetljivo pitanje, aktivnosti u vezi sa radom su uglavnom usmjerene na socijalno zbrinjavanje postojećih radnika iz preduzeća koja su u stečaju, dok je aspekt zapošljavanja i odgovarajućih politika u potpunosti prenesen na Zavod za zapošljavanje Republike Srpske. Zavod za zapošljavanje Republike Srpske Zavod za zapošljavanje RS je ustanovljen Zakonom o posredovanju u zapošljavanju i pravima za vrijeme nezaposlenosti, te je nadležan je za izvršenje svih funkcija službe za zapošljavanje (registracija, savjetovanje i usmjeravanje, posredovanje i programi zapošljavanja) putem svojih regionalnih granskih ureda i opštinskih biroa. Široka lepeza projektnih aktivnosti koje se u posljednjih nekoliko godina realizuju pri Zavodu polako mijenjaju opšte prihvaćeni stav da se ova ustanova bavi isključivo registracijom nezaposlenih. Tačno je da je Zakonom o evidencijama u oblasti rada i zdravstvenog osiguranja nezaposlena lica registracijom u Zavodu obezbijeđuju pristup zdravstvenom osiguranju i naknadi za nezaposlenost, te se procjenjuje da je između 30 i 40 odsto nezaposlenih registrovano zbog ostvarivanja navedenih prava, a da čak 50 procenata registrovanih nezaposlenih u stvari ne traži posao aktivno. Razvijanjem novih usluga usmjerene na direktno posredovanja u zapošljavanju, trebalo bi doprinijeti boljoj procjeni aktivnih od neaktivinih lica u traženju posla, boljoj integraciji mladih na tržište rada, te unaprijediti i osavremeniti rad ove ustanove. U okviru Zavoda realizovan je projekat "zapošljavanje mladih u BiH" (YEP) finansiran od Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (SDC) i Austrijske agencije za tehničku saradnju (ADC), u okviru kojeg je otvoreno devet klubova za traženje posla u RS, kroz čije obuke je prošlo preko 1000 mladih i aktivnosti se kontinuirano odvijaju. Otvaranjem klubova omogućeno je mladim nezaposlenim licima da se uključe u obuke o aktivnom traženju posla, pisanju biografije, predstavljanju poslodacima i upoznavanje sa stanjima i potrebama na tržištu rada. Od ukupnog broja lica koja su prošla kroz program u cijeloj BiH, oko 200 je našlo zaposlenje. U okviru istog projekta, u saradnji sa resornim ministarstvom prosvjete, odabrane su tri srednje škole u Rogatici, Prnjavoru i Vlasenici, u kojima je implementiran akcioni program karijernog upravljanja, koji su sprovodile radne grupe školskih nastavnika i pedagoga, uz pomoć vanjskih stručnjaka sa iskustvima na tom polju, nakon čega su u školama opremljeni savremeni karijerni kabineti, dok je U srednjoškolskom centru „Milorad Vlačić“ u Vlasenici otvoren i plastenik, u kojem učenici škole vode pravi biznis, od proizvodnje do plasmana proizvoda. Implementacijom projekta "Zapošljavanja i zadržavanja mladih" (YERP) otvoreni su Centri za informisanje, savjetovanje i obuku pri svim filijalama Zavoda širom Republike Srpske, za sve mlade od 15 do 30 godine, u okviru kojih se pružaju usluge savjetovanja, inormisanja i profesionalnog osposobljavanja. Pored navedenog, Zavod realizuje "Projekat podrške mrežama socijalne sigurnosti i zapošljavaju" u saradnji sa Ministarstvom zdravlja i socijalne zaštite, a kroz finansijsku podršku Svjetske banke. U okviru ovog projekta vrši se obuka, dokvalifikacija i prekvalifikacija za lica sa Evidencije za koja akitvno traže zaposlenje i iz kategorije su ugroženih i teško zapošljivih grupa, prema programima za obrazovanje odraslih i ospsobljavanje za vještine koje će nezaposlenom licu omogućiti bolju poziciju na tržištu rada. Projekat je usmjeren na članove porodica korisnika stalne novčane pomoći, omladinu bez roditeljskog staranja od 18 godina, socijalno ugrožene samohrane roditelje i žrtve porodičnog nasilja, te nezaposlena lica do 35 godina, bez radnog iskustva ili sa radnim isksutvom do jedne godine a nemaju završeno osnovno i srednje obrazovanje. Kada su u pitanju aktivne mjere zapošljavanja, Zavod je u proteklih nekoliko godina realizovao Vladin 9

projekat zapošljavanja pripravnika visoke i više stručne spreme u Republici Srpskoj „Znanjem do posla“ zaposleno je 1.500 mladih i stručnih lica visoke i više stručne spreme sa evidencije Zavoda za zapošljavanje koji nemaju radnog iskustva u svom zanimanju, kao i projakt "prvi posao". Od 2011 godine, s obzirom na povećanje broja nezaposlenih sa srednjom stručnom spremom, pokrenut je projekat zapošljavanja mladih do 30 godina sa srednjom stručnom spremom u Srpskoj i to prvenstveno u realnom sektoru, koji je pomogao je da se u svojstvu pripravnika zaposli 96 lica, a previđeno je da se upravo u 2013 godini akcenat da na zapošljavanje ove grupe lice. Zavod za obrazovanje odraslih Republike Srpske Zavod za obrazovanje odraslih Republike Srpske formiran 2010 godine u skladu sa Zakonom o obrazovanju odraslih Republike Srpske s ciljem stvaranja uslova koji će svakom pojedincu omogućiti dalje obrazovanje i obuku, odnosno mogućnost dokvalifikacije, prekvalifikacije i kontinuiranog stručnog usavršavanja tokom cijelog radnog vijeka. Zavod za obrazovanje odraslih RS uvodi obrazovni standard koji već dugo funkcioniše u zemljama u regiji izgrađujući sistem kako bi radnici dobili dodatnu šansu da razviju profesionalne kompetencije i povećaju svoju zapošljivost, a poslodavci efikasno mogli ulagati u zaposlenike i tako doprinijeti konkurentnosti poslovanja. Razvijajući određene programe stručnog osposobljavanja koji su u skladu sa aktuelnim potrebama na tržištu rada, polaznici se pripremaju za obavljanje određenih poslova i stiču znanja i vještine za obavljanje poslova manje složenosti. Program je namijenjen prvenstveno licima sa završenom osnovnom školom. Polaznici koji uspješno završe program dobijaju uvjerenje kao dokaz osposobljenosti koje se upisuje u radnu knjižicu. Javno važeće programe osposobljavanja na prijedlog Zavoda za obrazovanje odraslih utvrđuje ministarstvo nadležno za određenu oblast za koju se program donosi. Prilikom donošenja ove vrste programa vrši se širi krug konsultacija sa društvenim partnerima te u tu svrhu Zavod pribavlja mišljenja nadležnog Ministarstva, Zavoda za zapošljavanje, Agencija za posredovanje pri zapošljavanju, privredne komore i reprezentativnog udruženja poslodavaca na nivou Republike. Karakteristika ovih programa je da se najveći dio programa oko 80 % odnosi na praktičnu nastavu čija realizuja se odvija kod poslodavca u uslovima za koje se polaznik obučava. Značaj ovakvih programa je što se omogućava da se za relativno kratko vrijeme kroz praktičan rad polaznici osposobe za obavljanje određene vrste poslova i postanu konkurentni na tržištu radne snage, odnosno da se za kratko vrijeme ostvari transfer radne snage u zanimanja za kojima postoji veća potražnja. Zavod je razvio preko 22 programa osposobljavanja, a koji su izraz potrebe privredne komore i poslodavaca, te su trenutno u fazi razvijanja dodatna tri programa. Program obuke u praksi sprovodi nadležni "provajderi" (agencije) ili srednjoškolski centri kojih ima 44 širom Republike Srpske, a koje su odabrani i kontrolišu od strane Komisije iz Ministarstva prosvjete i kulture RS, po programu koje razvije Zavod za obrazovanje odraslih RS.Kao primjer uspješne zajedničke saradnje sa "provajderima" izdvaja se Socijalno-edukativni Centar Banja Luka Karitas Biskupske konferencije Bosne i Herzegovine, koji su u saradnji sa Zavodom razvili program profesionalnog osposobljavanja za poslove pružanja njege za stara lica. To je javni važeći program kojeg je donijelo Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, a na prijedlog Zavoda. U toku je razvijanje još dva nova programa iz oblasti socijalnih zanimanja kroz isto partnerstvo, a pozitivno iskustvo je doprinijelo pokretanju ovakvih programa na teritoriji opština Trebinja i Bijeljine. Ministarstvo za porodicu, omladinu i sport Republike Srpske Ministarstvo za porodicu, omladinu i sport je odgovorno za različita pitanja mladih u Republici Srpskoj, pa tako i za pitanje nezaposlenosti. Takođe, ovo Ministarstvo odgovorno je i za segment kreiranja omladinske politike i njenu primjenu na cijeloj teritoriji Republike Srpske. Omladinska politika Republike Srpske za period 2010–2015.godine kao dokument 10

poseban akcenat stavlja na problem nezaposlenosti mladih, te se predlažu određene aktivnosti za njihovo zapošljavanje, u saradnji da drugim organizacijama, Zavodom za zapošljavanje Republike Srpske RS i Zavodom za obrzovanjem odraslih RS. Prema predloženim mjerama neophodno prije svega omogućiti veću orijentisanost mladih prema samozapošljavanju i preduzetništvu, sa akcentom na ruralno područje; poboljšati položaj mladih žena na tržištu rada i smanjiti učešće mladih sa niskim stepenom obrazovanja u ukupnoj nezaposlenosti. S ciljem usklađivanje formalnog obrazovanja sa realnim zahtjevima tržišta za 2013.godinu obezbijeđena su sredstva i za hiljadu studentskih i učeničkih praksi, s obzirom na činjenicu da je jedan od osnovnih problema pri zapošljavanju nedostatak prakse tokom redovnog obrazovanja. Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća Republike Srpske Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća RS je počela sa radom u septembru 2004. godine i osnovana je u skladu sa Zakonom o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzeća Republike Srpske. Agencija djeluje kao pravno lice i neprofitna organizacija, a njeno finansirane se vrši iz budžeta Vlade RS. Agencija ima zadatak da izradi strateške dokumente razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva Republike Srpske, operativno realizuje podsticajne politike, podstiče zapošljavanje, stručno obrazovanje, ostvari i podstakne dvosmjerenu komunikaciju malih i srednjih preduzeća, preduzetnika, kao i podstacanje pokretanje i razvoj lokalnih razvojnih agencija i lokalnih centara za razvoj biznisa. Od 14.935 preduzeća koja su krajem 2011. godine poslovala u Republici Srpskoj, 14.871 preduzeća pripada kategoriji MSPu čijoj strukturi najveće učešće imaju mikro preduzeća koja imaju do 9 zaposlenih i ona čine 85,69% od ukupnog broja preduzeća15. U 2011. godini MSP su zapošljavala 96.098 radnika što čini 68,72% od ukupnog broja zaposlenih u preduzećima u Republici Srpskoj. Trenutno u 17 opština RS postoje lokalne razvojne agencije koji stvaraju preduslove za lokalni ekonomski razvoj. Od projekata koje se trenutno realizuju, Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća, u saradnji sa Regionalnom razvojnom agencijom za Hercegovinu (REDAH), implementira program "Prilika plus" koji je finansijski podržala Švajcarska agencija za razvoj i saradnju (SDC). Svrha Programa "Prilika plus" je razvoj i uvođenje inovacija u sektor neformalnog obrazovanja. Program želi omogućiti svima koji traže novi ili bolji posao da steknu potrebne vještine i sposobnosti kako bi povećali vlastitu konkurentnost na tržištu rada, a poslodavci i zajednica dobili adekvatnu, energičnu i fleksibilnu radnu snagu. Privredna Komora Republike Srpske U proteklom periodu komorski sistem Republike Srpske prošao je kroz različite periode organizovanja ali je program rada i djelovanja bio fokusiran na slijedeće osnovne funkcije: zastupanje interesa privrede u cjelini u odnosima sa organima izvršne vlasti; stvaranje uslova i ambijenta za unapređenje rada i poslovanja u privredi. Kako je jedna od nadležnosti privrednih komora i edukacija kadrova s ciljem unapređenja privrede i poduzetništva, često druge institucije prepoznaju ga kao strateškog partnera u podizanju konkurentnosti domaće ekonomije i zapošljivosti osoba na tržištu rada. Opštine 15

Godišnji izvještaj za oblast malih i srednjih preduzeća i zanatsko-preduzetničku djelatnost u Republici Srpskoj, Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća Republike Srpske, 2011

Opštine su takođe u mogućnosti da kreiraju određene mjere zapošljavanja za mlade iz osjetljivih grupa. Po Zakonu o omladinskom organizovanju, tačnije članu 15. tog zakona, omladinska politika se donosi na nivou opštine ili grada, čime se definiše zapošljavanje mladih od posebnog interesa. Takođe, (samo)zapošljavanje mladih se provlači i kroz opštinske strategije razvoja, ali je jako malo konkretnih projekata u ovoj oblasti. U većini opština, ovakve aktivnosti se ili slabo realizuju zbog ograničenih budžetskih sredstava ili se implementiraju u okviru projekata kroz međusobnu saradnju sa nevladinim i međunarodnim organizacijama. U rješavanju problema nezaposlenosti mladih nevladina organizacija "Wings of Hope izdvojila se projektima za socijalno uključivanje mladih iz osjetljivih grupa. Prije četiri godine u saradnji sa Centrom za socijalni rad Banja Luka sproveli su obuku osposobljavanja za mlade iz Doma bez roditeljskog staranja „Rade Vranješević“ Banja Luka, koji su nakon obuke zaposleni u nekoliko privatnih firmi. Tokom 2010.godine Austrijska agencija za razvoj je podržala trogodišnji projekat „Učenje za život“ realizovan od strane Caritas-a Graz-Seckau, a u vezi sa profesionalnim osposobljavanjem za romsku manjinu u Prijedoru, Gradišci, Prnjavoru i Banja Luci. U pitanju su pojedinačne inicijative i projekti, koji djelimično mogu doprinijeti napretku i perspektivi inkluzije mladih iz osjetljivih grupa, te unaprijediti njihov položaj na tržištu rada.

Literatura: Godišnji izvještaj za oblast malih i srednjih preduzeća i zanatsko-preduzetničku djelatnost u Republici Srpskoj, Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća Republike Srpske, 2011 Izvještaj o napretku u realizaciji milenijskih razvojnih ciljeva u BiH 2010, Tim Ujedinjenih nacija u BiH i Ministarstvo finansija i trezora BiH, Sarajevo 2010 Izvještaj o primjeni revidiranog akcionog plana BiH o obrazovnim potrebama Roma za 2011. godinu, Vijeće Ministara BiH, 2012. Izvještaj o stanju oblasti invalidnosti u BiH, Mreže organizacija osoba/lica sa invaliditetom Bosne i Hercegovine, mart 2012 MDGIF, Glasovi mladih: Istraživanje o mladima u BiH, rezultati kvantitativnog istraživanja, Sarajevo 201 Omladinska politika Republike Srpske 2011-2015; Ministarstvo porodice, omladine i sport Republike Srpske Položaj i potrebe mladih iz ruralnih područja Republike Srpske, Istraživanje sprovedeno u saradnji Ministarstva porodice, omladine i sport RS i Gender centar Vlade RS, 2012. Pregled politika zapošljavanja Bosna i Herzegovina, Međunarodni ured za rad i Vijeće Evrope 2007 i 2008. Prijedlog Strategije zapošljavanja Republike Srpske 2011-2015.godine, Vlada Republike Srpske, 2011 Republički Zavod za statistiku Republike Srpske:Plate, zaposlenost i nezaposlenost, Statistički bilten br.5, 2013 (Samo)zapošljavanje isključenih grupa u Republici Srpskoj- Analize stanja i preporuka, Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća, Banja Luka 2009 12

Strategija za zapošljavanje Republike Srpske 2011-2015.godine, Vlada Republike Srpske UNDP, Pod rizikom: Romi i raseljena lica u jugoistočnoj Evropi: Dimenzije ugroženosti, UNDP, Bratislava, 2006.

Intervjui           

Mira Bera, direktorica Zavoda za obrazovanje odraslih Republike Srpske, Pedagoški Zavod Republike Srpske. 17.05.2013 Bojan Bajić, službenik Zavoda za obrazovanje odraslih RS, 17.05.2013 Tanja Markuš, stručnjakinja za razvoj aktivnih mjera i priprema za zapošljavanje, Zavod za zapošljavanje Republike Srpske, 13.05.2013 Mira Grbić, koordinatorica za srednje obrazovanje, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske (sastanak zakazan za ponedjeljak) 20.05.2013 Ognjen Ranisavić, predsjednik Udruženja omladine sa invaliditetom RS "Infopart", 17.05.2013 Sanja Malić, koordinatorica za partnerstvo, Centar za socijalni rad Banja Luka, 16.05.2013 Gospava Rađen Radić, predsjednica Saveza mentalno nedovoljno razvijenih lica RS 15.05.2013 Šaha Ahmetović, članica Odbora za pitanja Roma pri Vijeću ministara BiH 17.05.2013 Ružica Atanacković, predsjednica Udruženja "Zajedno" za podršku licima, zajednicama i porodicama u mentalnom zdravlju, 15.03.2013 Nebojša Zimonja, koordinator Dnevnog centra za maloljetne prestupnike, Centar za socijalni rad Banja Luka, 16.05.2013 Maša Mirković, direktorica Udruženja "Nova generacija" Banja Luka