Dziavočy viečar

МІНСК «ГАЛІЯФЫ» 2021

УДК 392.5(476)(084.12) ББК 63.5(4Беи)я6 Д43

Д43

Дзявочы вечар : [фотаальбом]. — Мінск : Галіяфы, 2021. — 306 с. : іл.

ISBN 978-985-7209-75-0 «Дзявочы вечар» — адна з камплекта дзвюх кніг VEHA, прысвечаных самым старым і агульнавядомым сямейным рытуалам: вяселлю — «Дзявочы вечар», пахаванню — «Апошні фотаздымак». Яна змяшчае 187 фотаздымкаў, якія зроблены з 1900 па 1985 год на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Акрамя багатага фатаграфічнага матэрыялу чытачы знойдуць у выданнях суправаджальныя тэксты, якія дапамагаюць уявіць кантэкст стварэння гэтых фота. Аўтаркі тэкстаў імкнуцца не толькі распавесці пра традыцыі беларусаў, але кажуць таксама пра гістарычныя, сацыяльныя ўмовы, у якіх развівалася беларуская сям’я, пра стан жанчыны ў грамадстве і табуіраванасць тэмы смерці. УДК 392.5(476)(084.12) ББК 63.5(4Беи)я6

ISBN 978-985-7209-75-0

© VEHA, 2021 © Афармленне. ПВУП «Галіяфы», 2021

НАВОШТА ГЛЯДЗЕЦЬ НА ВЯСЕЛЛI I ПАХАВАННI?

WHY WATCH WEDDINGS AND FUNERALS?

Белая і чорная кнігі, якія вы трымаеце ў руках, змяшчаюць вясельныя ды пахавальныя фотаздымкі ХХ стагоддзя. У гэтым выданні рэпрэзентаваныя прыблізна 700 калекцый, з якіх мы абралі 1-2 здымкі. Яны траплялі ў культурніцкую ініцыятыву VEHA розным чынам: нешта нам даслалі дзяржаўныя музеі ды архівы, але большасць фота мы атрымалі менавіта ад цікаўных да гісторыі аматараў фатаграфіі. Ёсць у альбомах і некалькі здымкаў з вясковых хат, якія з розных прычын засталіся без гаспадароў, але па-ранейшаму хаваюць у сваіх нетрах нічыйныя артэфакты мінулага жыцця. Працы над калекцыямі вясельнай і пахавальнай фатаграфіі папярэднічаў праект «Найлепшы бок» (збор здымкаў прэзентавалі падчас Месяца фатаграфіі ў Мінску ў 2017 годзе, у 2018-м быў выдадзены аднайменны альбом). Праект сабраў фотаздымкі, зробленыя беларускімі сем’ямі, галоўным чынам вясковымі, на фоне тканых посцілак і дыванкоў. Для нас гэта было адначасова спробаю наблізіцца да даволі спецыфічнага для Беларусі рытуалу фатаграфавацца на фоне традыцыйных прадметаў тэкстыльнага інтэр’ера, а таксама магчымасцю сачыць за дзвюма глабальнымі з’явамі: развіццём і асвойваннем фатаграфічнай практыкі

The Black and The White books that you are holding in hands contain wedding and funeral photographs from the 20th century.

In this very edition around 700 collections are represented by 1-2 photos we have picked out of them. They got to the cultural initiative VEHA in different ways: some of them were sent to us by the state museums and archives, but most of them were presented by the photography enthusiasts interested in history. There are even several photos found in the old village houses for different reasons abandoned by their owners, but they are still hiding inside the no one’s artefacts of the past life.

Our work at the wedding and funeral photography collection was preceded by the project “The Best Side” (the photo sets presented at the Month of photography in Minsk in 2017, and published as an album with the same name in 2018). The project contained the pictures taken by Belarusian families, mostly from the countryside, against the background of blankets and woven carpets.

On the one hand, we attempted to approach a very specific Belarusian ritual – taking photos against the traditional interior textile background. And on the other hand, basing on this material we tried to follow two global phenomena: the development and acquisition of photography practices during the 20th century in Belarus

цягам ХХ стагоддзя ў Беларусі ды трансфармацыямі сямейных стасункаў і абрадаў, іх адлюстраваннем у здымках. Нас таксама цікавіла, як нашы суайчыннікі – вяскоўцы і жыхары мястэчак – па-рознаму паказвалі сябе з найлепшага боку, якія каштоўнасці ды эстэтычныя выяўленні яны такім чынам замацоўвалі і транслявалі. Наш зварот да вясельнай і пахавальнай фатаграфіі быў лагічным наступным крокам. Дзве паказаныя на здымках ключавыя падзеі ў жыцці сям’і нас цікавілі і як асобыя пункты згушчэння каштоўнасных ды эстэтычных уяўленняў, як шыфры практык і стасункаў, пражытых у вясельных і пахавальных рытуалах ды ўключаных у наратыў канкрэтных сем’яў. Фундаментальнасць і экзістэнцыйная глыбіня вяселля ды пахавання накладаюць пэўны этычны цяжар на тых, хто сутыкаецца з гэтымі з’явамі. Калі вясельная фатаграфія, што фіксуе найчасцей радасную падзею ў жыцці сям’і, апрыёры нібы запрашае далучыцца да разгляду і адсвяткаваць стварэнне новага шлюбнага саюзу, то пра пахавальную фатаграфію такога не скажаш. Аднак і з вясельнымі здымкамі не ўсё так гладка. Напэўна, менавіта практыка ўрачыстых вясельных фотасесій сёння – адзін з найбольш масавых і развітых фатаграфічных рытуалаў дрэннага густу. Ці, калі адмовіцца ад ацэнак, можна сказаць, што гэта найбольш стандартызаваная працэдура з зададзеным веерам клішэ. Гэта вядзе да таго, што рэцэпцыя сучаснага гледача непазбежна трапляе ў парадыгму параўнання сённяшніх і мінулых клішэ па-за разуменнем абсалютна адрозных сусветаў сямейных ды гендарных стасункаў сёння і сто гадоў таму. Вясельная фатаграфія ў пэўнай ступені скампраметаваная як жанр і сваім непарушным, безапеляцыйным

and the transformations of family relations and rituals, their reflection in the photography. And another thing that interested us was how differently our fellow countrymen – village and small town dwellers – had tried to show themselves from the best side, what values and aesthetic beliefs they had established and transmitted.

So our further interest in the wedding and funeral photography made a perfect sense. The two key events in the life of any family shown on the photographs interested us both as special clot points of axiological and aesthetic beliefs and as coded practices and relations that were lived through the performance of wedding and funeral rituals and included into the narratives of certain families.

The fundamental character and existential deepness of the wedding and funeral puts some ethical pressure on those who encounters them. When the wedding photography most commonly captures a joyful event in the life of a family, as if inviting us to watch closer and celebrate the creation of a new family union, the funeral photography is far from that. Though the wedding photos are also not that simple. Perhaps, the today’s practice of wedding solemn photo sessions is one of the most widespread and developed bad taste photography rituals. Or if we try to be unbiased we can say that it is one of the most standardized procedures with a limited selection of clichés. As a result, the modern spectator’s reception inevitably gets into the paradigm of comparing the present clichés with the ones from the past, without taking into consideration that the universes of the family and gender relations today and 100 years ago were absolutely different. And the wedding photography has been to some extent compromised as a genre when the life union between a woman and a man was unbreakably and unappealably seen as the highest treasure and the keystone of the society.

атаясамленнем пажыццёвага саюзу мужчыны і жанчыны з найвышэйшаю каштоўнасцю ды апораю грамадства. Асіметрыя правоў ды абавязкаў нявесты і жаніха, жонкі і мужа, нявесткі і свякроўкі, як і спосабы абрання шлюбнага партнёра (часта па дамове бацькоў ці праз сватанне) схаваныя ў падтэксце вясельнай фатаграфіі ды ёсць не менш важнай яе часткаю, чым сімвалічнае абвяшчэнне пра стварэнне новай сям’і, абяцанне кахаць, быць верным і дзяліць клопат пра будучых дзяцей ды ўнукаў. Мы імкнуліся ўлічваць гэтыя аспекты, і першаснаю для нас была павага да канкрэтных пражытых лёсаў з усімі гістарычнымі, культурна і сацыяльна абумоўленымі абставінамі. Але пры гэтым мы стараліся не траціць гендарнай чуллівасці і разглядаць не толькі тое, што здымак прагне паведаміць, але і тое, што ён, магчыма, хоча завуаляваць.

The asymmetry of the rights and liabilities of the bride and bridegroom, of the wife and husband, of the daughter- and mother-inlaw, together with the ways of choosing a marriage partner (very often it was arranged by the agreement of the future couple’s parents or through a matchmaking) – all this is concealed in the wedding photography and is not less important than the manifestation of the symbolic announcement about the creation of a new family union, the promise to love, be faithful and share the worries about the future of their children and grandchildren.

We tried to take into account all these aspects, and the respect for the individual lives lived in all those historically, culturally and socially conditioned circumstances was our primary concern.

But at the same time we attempted to keep our gender sensitivity and see not only the things the photo wanted to tell us, but also those things that it perhaps wanted to hide.

Пахавальная фатаграфія для беларускага гледача – бадай, усё яшчэ табуяваная зона візуальнасці. Мы неаднаразова сутыкаліся з непрыманнем публікацыі пахавальных здымкаў. Яны выклікалі збянтэжанасць, розныя формы глядацкай фрустрацыі, калі не зусім ясна, як выбудоўваць свае персанальныя дачыненні з выяваю. Безумоўна, гаворка не толькі пра адсутнасць у нас нагледжанасці ці пра банальную нязвыкласць гэтага фотажанру, які сёння амаль страчаны… Нам падаецца, што цяжкасці, якія адчувае глядач перад пахавальнымі здымкамі, насамрэч палягаюць у фундаментальных маральных пытаннях. Ці дапушчальна публікаваць архівы, уладальнікі якога невядомыя і даўно памерлі? Ці не заслугоўваюць такія архівы права на забыццё? Ці можа чужы чалавек праз фатаграфічны медыум назіраць за сямейным рытуалам развітання з нябожчыкам? А можа, пахавальныя здымкі – прынцыпова прыватныя, інтымныя

The funeral photography is probably still a tabooeed visual area for Belarusian spectators. Frequently have we faced the nonacceptance while publishing funeral photos. They have aroused rejection, confusion, different forms of spectator’s frustration, the viewers could not decide how to build their own relations with the image.

Of course, it’s not only the matter of the lack of the viewing experience or the banal uncustomary character of this photo genre that has almost gone nowadays… We think that the discomfort that spectators feel while watching at the funeral photographs actually has to do with the fundamental ethic questions. Is it acceptable to publish the archives whose owners are unknown or have already died? Or do those archives deserve a right for oblivion? Is it allowed for a stranger to watch at the family rituals using the medium of photography? Or maybe funeral photos are truly private and intimate documents because they are taken with expectation that they will be watched mostly by the family members? And isn’t

дакументы, бо робяцца з разлікам на тое, што разглядаць іх будуць пераважна сямейнікі? Ці ўласна цікавасць да пахавальнага сюжэта – амаральная? Бо падчас пахавальнага фотапрацэсу адбываецца аб’ектывацыя памерлага, а нябожчык не можа ні даць згоды, ні забараніць здымаць сябе. Акрамя таго, пахавальны рытуал уключае ў сябе не толькі абрадавыя элементы, але і моцнае ды некантраляванае эмацыйнае пражыванне факта смерці. Наколькі этычна назіраць за праявамі смутку і гаравання? Нам падаецца, што гэтыя пытанні вартыя абмеркавання, кожны глядач павінен задаваць іх сабе. Вастрыня маральных пытанняў не абясцэньвае важнасці захоўваць пахавальную фатаграфію. Мы адштурхоўваемся ад аргумента, што сацыяльная гісторыя беларускіх сем’яў ды гісторыя паўсядзённасці рызыкуюць знікнуць назаўсёды, бо сёння ў Беларусі яны існуюць па-за магістральным гістарычным наратывам і найбольш распаўсюджанымі практыкамі працы з гістарычнаю спадчынаю. Дамінавальны ў медыяпрасторы міфагенны трэнд – напрыклад, подзвіга- і маскулінна-цэнтрычная гісторыя Беларусі – быццам не заўважае жыццяў ды лёсаў канкрэтных мужчын, жанчын, дзяцей, якія, магчыма, не здзейснілі надзвычайных учынкаў, аднак прапусцілі скрозь сябе ўнікальны досвед. Фільтрацыя памяці і дыктат таго, што прымальна, а што недапушчальна памятаць, – занадта цяжкі праклён для Беларусі, каб сёння мы імкнуліся дадаць да яго яшчэ і самацэнзуру ды самаабмежаванне. Мы далучаемся да ініцыятыў ды аўтараў, якія імкнуцца разгледзець тое, што не праходзіць праз фільтры афіцыйных дыскурсаў, і працуюць з вуснаю гісторыяй, а таксама з паўсядзённасцю ўва ўсіх яе праявах, этнаграфію разумеюць не толькі як захоўванне, дакументацыю, сістэматызацыю абрадаў, фальклору, прадметаў побыту (каштоўных

the interest towards the funeral photography actually something immoral? Because during the funeral procession the deceased is objectivated and is unable to permit or forbid being photographed. Besides, the funeral tradition involves not only ritual elements, but also a strong and uncontrolled emotional experience of a the humane death. Is it at all moral to watch the mourning and grieving? We think these questions are worth discussing and every spectator should answer them for him- or herself.

The acuteness of the moral issues doesn’t dismiss the importance of preserving the funeral photography. We build upon the point that the social history of Belarusian families and the history of the everyday life are going to disappear forever, because in today’s Belarus they are not included into the mainstream historical narratives and the most common practices of work with the historical heritage. The dominant mythological trend on the media scene – e.g., the heroic deeds and masculine-centered history of Belarus – as if does not notice the lives and fates of certain men, women and children, who maybe have not done any incredible deeds but have undergone a unique experience. The filtering of memory and dictating of what is acceptable and unacceptable to remember is a too strong curse for Belarus in itself to intensify it with self-censorship and self-limitation. We join the initiatives and authors who tend to study things that are filtered out by the official discourses and work with oral history and also the history of the everyday life in all their manifestations, those who understand the ethnography as preserving, documenting and systematizing not only rituals, folklore and household items, but also tiny bits of experience and life views of certain people.

The practice of visual communication with the funeral photography is a true manifestation of the respect towards the deceased and the feelings of their family members, the gratitude for preserving

ужо фактам існавання), але і аскепкаў досведу і праяў светапогляду канкрэтных людзей. Практыка візуальнай камунікацыі з пахавальнаю фатаграфіяй – адназначная праява пашаны да нябожчыка ды перажыванняў ягонай сям’і, удзячнасці за захаванне злепка адносінаў і эмоцый для нас – здольных да эмпатыі аматараў і даследнікаў. Гэтак сама мы ставімся і да любых іншых жанраў вернакулярнай фатаграфіі, нават калі яны падаюцца менш чуллівымі. Тое ж датычыць і пытання мэтазгоднасці публікаваць нічыйныя архівы, якія на момант выдання немагчыма атрыбутаваць. Мы не раз сутыкаліся з сітуацыяй, калі ўжо апублікаваныя ананімныя здымкі выпадкова траплялі на вочы знаёмым і сваякам сфатаграфаваных людзей, і дзякуючы гэтаму героі здымкаў здабывалі страчаныя імёны ды месца ў памяці сям’і. Мы спадзяёмся, што такіх сустрэч і знойдзеных сувязяў будзе яшчэ больш!

Лідзія Міхеева

lovers and researchers who able to be emphatic. In the same way we relate to any other genres of vernacular photography, even when they seem to be less sensible.

The same is with the question of the expediency of publishing no one’s photo archives that are impossible to attribute at the moment. Several times we have faced situations when the already published anonymous photographs came to the notice of the acquaintances and relatives of the people photographed and thanks to the publication those unknown restored their lost names and places in the memory of their families. And we hope there will be more of such encounters and reestablished connections in future!

Lidzija Michiejeva

ЯК ГУЛЯЛІ БЕЛАРУСКАЕ ВЯСЕЛЛЕ АД ЦАРА ДА ЗАСТОЮ Наш альбом сабраў вясельныя фотаздымкі, зробленыя на тэрыторыі сучаснай Беларусі паміж 1900 і 1985 гадамі, і нядзіўна, што яны надзвычай разнастайныя. На жаль, шмат якія дэталі не ляжаць навідавоку, таму падчас працы над архівам мы звярталіся да гістарычных, этнаграфічных, юрыдычных ды іншых крыніц, каб аднавіць прабелы. Сабраная інфармацыя няпоўная, але і яна дазваляе зірнуць на фатаграфіі з большым разуменнем. Значная частка вяселляў на нашых фотаздымках (акрамя першых фота 1900–1921 гадоў) гулялася ў большай ці меншай ступені традыцыйна. Традыцыйнае беларускае вяселле – складаная працэдура. Нам, людзям бесчароўнай рацыянальнасці, цяжка ўявіць, як выглядаў свет нашых продкаў. Ён быў населены сіламі, з якімі людзі ўмеюць дамаўляцца: гэта святыя ці іншыя рэлігійныя памочнікі, а таксама паганскія духі дому, лесу, поля. Жыццё і смерць тут залежаць ад асобных дзеянняў, слоў і рытуальных прадметаў. Вяселле было асабліва складаным момантам, калі два чалавекі цалкам мянялі сваю групавую прыналежнасць: жаніх і нявеста пераходзілі з супольнасці незавершаных асобаў у групу дарослых, сямейных. Менавіта таму плачуць нявеста

і сяброўкі на дзявочым вечары – абрадавай сустрэчы ў хаце нявесты напярэдадні вяселля. Дзяўчаты рыхтуюць вясельны вянок і кветкі для гасцей, спяваюць песні і... развітваюцца: нявеста больш не зможа браць удзелу ў дзявочых практыках, а незамужнія сяброўкі пакуль не падзяляюць з ёю жаночых. Аднак становішча нявесты яшчэ больш складанае: яна не толькі выходзіць са звыклай сацыяльнай групы, але і пераходзіць у чужы дом. Традыцыйная сям’я пабудаваная іерархічна. Наверсе – старэйшыя, якія даюць малодшым прытулак, абарону, кіруюць іхнымі жыццямі, адыгрываюць важную ролю ў шлюбным дзеянні – сватаюць, бласлаўляюць, надзяляюць пасагам. У магічным плане старэйшыя дамаўляюцца з навакольнымі сіламі за малодшых. Нявеста ж – адзіная, хто сыходзіць з аднаго дома і прыходзіць у іншы, з адной сямейнай і магічнай іерархіі пераходзіць у іншую. У сярэдзіне гэтага шляху яна набліжаецца да небяспечнага тагасветнага абшару, з чым звязана мноства практык. Нявеста дорыць урадлівасць усёй супольнасці, але можа і нашкодзіць (паводле некаторых звестак, менавіта таму ёй хаваюць твар або прымушаюць апускаць вочы: чалавеку, які не ў час паглядзіць на нявесту, пагражае

бяда). Народнае паверʼе асобна кажа пра памёрлых нявест: такія дзяўчаты становяцца русалкамі, не знаходзяць спачыну, бо паміраюць паміж двума светамі. Падчас вяселля клапоцяцца і пра будучых дзяцей: развязваюць вопратку, каб палегчыць будучыя радзіны, рытуальнымі дзеяннямі абіраюць пол будучага дзіцяці. Цікава, што ў традыцыйным вяселлі ёсць некалькі ключавых момантаў, без якіх шлюб не лічыцца сапраўдным. Немагчыма абысціся без вянчання, бо толькі інстытут царквы легалізуе шлюб. Аднак вяселле азначае зусім не паход у царкву, а ўвесь рытуальны набор дзеянняў на вачах сваякоў, грамады. У прыватнасці, для праваслаўных беларусаў ключавым быў пасад, калі нявесту ўсаджвалі на дзяжу (пасудзіна для заквашвання цеста), накрытую вывернутым кажухом, а брат расплятаў ёй касу пад адмысловую песню. Менавіта гэты момант азначаў выхад нявесты з ейнага дзявочага стану. У паўсядзённай мове ёсць выраз – сесці на дзяжу (або на пасад), гэта значыць выйсці замуж. Пры гэтым на дзяжу, паводле традыцыйнага паверʼя, павінна была сядаць толькі чэсная нявеста. Гэты абрад даваў урадлівасць усёй супольнасці. А калі дзяўчына страціла цноту да вяселля, то лічылася, што яна прынясе неўраджай. Такім чынам сумленнасць дзяўчыны робіцца справай усіх навакольных. У меншай ступені, але былі адпаведныя рытуалы і для хлопцаў. За пасадам была паездка ў царкву, пасля святкавання ў доме нявесты і жаніха госці адводзілі наважэнцаў спаць, а ў самых традыцыйных формах маглі пацікавіцца вынікам першай ночы. У пазнейшы час дадаўся роспіс у органах ЗАГС. Вось такая шматступенная ды шматузроўневая працэдура і лічылася зладжаным вяселлем, якое стаіць за большасцю фатаграфій з нашай калекцыі. Але цягам

XX стагоддзя акалічнасці цырымоніі ды шлюбнага жыцця маглі істотна адрознівацца. Гэтыя асаблівасці і раскрываюцца ў наступных шасці эсэ.

Анастасія Вальковіч

1900—1921 Пераважную большасць прэзентаваных фотаздымкаў гэтага перыяду зрабілі ў прафесійных атэлье. Пра гэта сведчыць і пастаноўка мадэляў, і добрая якасць здымкаў, і спецыяльныя фоны з рамантычнымі краявідамі або прэтэнцыёзнымі інтэр’ерамі. Да 1921 года колькасць аматарскіх фотаапаратаў была невялікая. Да таго ж, шлюб быў дастаткова сурʼёзнаю падставаю наведаць гарадское фотаатэлье і замовіць прафесійны здымак. Першае фотаатэлье на тэрыторыі сучаснай Беларусі зʼявілася ў 1850 годзе ў Мінску на вуліцы Францішканскай (пазней – Губернатарская, а цяпер – Леніна). Заснавальнік Станіслаў Антон Прушынскі замовіў найноўшую тэхніку для дагератыпаў, а потым перайшоў і на друкаваныя фатаграфіі. Да канца XIX стагоддзя фотаатэлье зʼявіліся ўжо ўва ўсіх буйных і большасці сярэдніх гарадоў Паўночна-Заходняга краю Расійскай імперыі (6 губерняў, якія ў вялікай ступені раней уваходзілі ў Вялікае Княства Літоўскае, а пазней увайшлі ў сучасную Беларусь). У нашай калекцыі можна знайсці фатаграфіі з Мінска, Бабруйска, Брэста. Іх паходжанне вядомае дзякуючы паспарту ́ – адмысловай кардонцы, на якую прыляпляўся здымак. Паспарту адрозніваліся дызайнам

і неслі інфармацыю пра атэлье: адрас, назва, а часам і пералік узнагарод, атрыманых студыяй на выставах, альбо магчымых паслуг. На жаль, мы не заўсёды ведаем людзей на гэтых фотаздымках. А ведаючы імёны, не ўяўляем сабе іхных рэальных біяграфій. Аднак агульныя практыкі часу дазваляюць выказаць гіпотэзы пра некаторыя абставіны іхнага жыцця. Варта заўважыць, што большасць герояў належаць да верхніх слаёў грамадства. Пра гэта сведчаць, напрыклад, выгляд і манеры. Фотаздымак пераймае традыцыю параднага партрэта, таму не прадугледжвае шырокай усмешкі, як і агулам адкрытай дэманстрацыі эмоцыяў. Ураўнаважанасць, стрыманасць – вось сацыяльная норма эпохі. Важная і пастава, узнятая галава (што часткова дасягаецца высокімі – згодна з модаю – каўнярамі сукенак і кашуль). У асноўным нявеста на фота трымае жаніха пад руку, прычым пясці размешчаныя так, каб выразна паказаць заручальны пярсцёнак. Мяркую, фатаграфія магла выканаць і функцыю сацыяльнага замацавання шлюбу, паслужыць доказам цырымоніі.

Яшчэ адна падказка пра сацыяльную прыналежнасць наважэнцаў – вопратка: службовая ўніформа і еўрапейскага выгляду адзенне на жаніхах, гарсэты і пальчаткі ў нявест. А нават звыклая нам белая сукенка была адзнакаю высокага статусу: рэдка хто мог сабе дазволіць пашыць сукенку на адзін раз. Белае адзенне, пагатоў з карункамі, патрабуе адмысловага дагляду, часта – працы прачкі і пакаёўкі, таму вясёльная сукенка магла быць не белая, яе, крыху пераробленую, часта пакідалі ў якасці святочнай. Нават гісторыя ўзнікнення белай сукенкі нявесты сведчыць пра элітарнасць: лічыцца, што моду задала англійская каралева Вікторыя, беручыся шлюбам у 1840 годзе. Ейная белая сукенка была адлюстраваная на карцінах, а потым растыражаваная праз гравюры ды фотаздымкі з гэтых карцін. Белы вэлюм і галінкі флёрдаранжу для яго аздаблення (невялікія белыя кветкі, што растуць на поўдні, можна імітаваць з воску або белай тканіны) таксама прыйшлі з еўрапейскай вясельнай традыцыі ды ў гэтым перыядзе застаюцца прыкметаю заможнага саслоўя. Важным інстытутам у жыцці людзей канца XIX – пачатку XX стагоддзя была рэлігія. Беларусь ужо тады была шматканфесійнаю прасторай. Больш за тое, менавіта рэлігійная прыналежнасць магла падмяняць нацыянальную свядомасць – як на афіцыйным узроўні, так і ў штодзённасці. Папулярнаю практыкай было лічыць мясцовых каталікоў палякамі, праваслаўных – расійцамі (з падзелам паводле мовы на беларусаў, украінцаў і ўласна расійцаў), юдэяў – габрэямі, а пратэстантаў без разбору называць немцамі. Шлюбы ў Расійскай імперыі былі толькі царкоўныя. Міжканфесійныя шлюбы былі нячастаю зʼявай і падрабязна апісаныя ў «Зборы законаў». Згодна з ім, напрыклад, праваслаўным

і рыма-каталікам шлюбы з нехрысціянамі (то бок і з юдэямі або мусульманамі) былі наогул забароненыя. Такім чынам, мы можам здагадацца, што жаніхі і нявесты на гэтых здымках, верагодна, былі адной канфесіі, а іхны шлюб заключаны ў царкве, касцёле, сінагозе ці іншай святыні. Здымкі, дзе добра бачны пярсцёнак, з вялікаю доляю верагоднасці даводзяць рэлігійную прыналежнасць сужэнства: на правай руцэ – хутчэй за ўсё, у праваслаўных, на левай – у каталікоў, сярод прававерных габрэяў было заведзена, што мужчыны не носяць пярсцёнка. Акрамя царквы, уласна заключэнне шлюбу патрабавала пісьмовага дазволу бацькоў наважэнцаў (нават паўналетніх), а калі жаніх быў на дзяржаўнай або вайсковай службе, то і згоды начальства. Маладзёны былі ва ўладзе старэйшых сваякоў і начальнікаў. Гэтая ўлада выяўлялася і ў эканамічным ціску. Уступаючы ў шлюб, кожны рабіў свой матэрыяльны ўнёсак: жонка – пасаг, муж – сваю долю матэрыяльных і фінансавых каштоўнасцяў (юрыдычна маёмасць сужэнцаў не была агульнаю). Шлюб супраць волі сямʼі ды начальства быў не толькі незаконным, але і мог прывесці да галечы. Такім чынам, жаніцьба была не асабістаю справай маладзёнаў, а дамоўленасцю паміж імі, іхнымі семʼямі і начальствам ды царквою. Ідэя рамантычнага кахання існавала, але часта шлюб не меў з гэтым нічога супольнага. А разводы ў гэты час практычна не дапускаліся. Героі нашых фотаздымкаў маглі не кахаць адно аднаго, але збольшага былі вымушаныя заставацца разам усё жыццё. У законах Расійскай імперыі, згодна са «Зборам» 1900 года, былі наступным чынам прапісаныя абавязкі сужэнства ў дачыненні адно да аднаго:

105. Муж абавязаны любіць сваю жонку, як сваё ўласнае цела, жыць з ёй у згодзе, паважаць, абараняць, выбачаць ейныя недахопы і палягчаць ейныя немачы. Ён абавязаны дастаўляць жонцы пражытак і ўтрыманне паводле стану і магчымасці сваёй.

106. Жонка абавязаная падпарадкоўвацца мужу свайму як галаве сямейства, быць да яго ў любові, павазе і неабмежаваным паслухмянстве, аказваць яму ўсялякае дагаджанне і прыхільнасць як гаспадыня дома. Калі згадаем, што жанчына ў гэты час не дапускалася да паўнавартаснай адукацыі ды большасці працоўных месцаў, робіцца відавочным: шлюб быў вертыкальнаю структурай, дзе асноўныя рэсурсы належалі мужу, а жонка аказвалася ў залежным стане.

001

002

003

004

005

006

007

008

009

010

011

012

013

014

015

016

017

1921—1939 ЗАХОДНЯЯ БЕЛАРУСЬ

Заходняя Беларусь пражыла міжваенны час пры зусім іншых умовах, чым Усходняя. Савецка-польская вайна замацавала мяжу адроджанай Польшчы за 30 кіламетраў ад Мінска. Навагрудскае, Палескае, Віленскае і Беластоцкае ваяводствы ўключалі ў сябе Брэсцкую і Гомельскую вобласці сучаснай Беларусі, а таксама заходнія раёны Мінскай і Віцебскай ды нават кавалачак Гомельскай абласцей. Аграрны край, аддалены ад Варшавы ды населены шматмоўным і шматканфесійным насельніцтвам, разглядаўся цэнтральнай уладай як адсталы. Для пераадолення адставання зарганізавалі мноства школ, у асноўным польскіх, істотна павялічылі ўплыў Касцёлу, эканоміка стала цалкам капіталістычнаю. Пры гэтым сялянскі лад жыцця збольшага застаўся амаль нязменным, у адрозненне ад жыцця сялян БССР. У сацыяльнай сферы з’явіліся новаўвядзенні, параўнальныя з савецкімі. Так, польскія феміністкі шмат гадоў змагаліся за свае правы пад лозунгам «Мы хочам цэлае жыццё». Яны дамагліся заканадаўчай роўнасці палоў паводле Канстытуцыі 1921 года. Аднак у паўсядзённым жыцці захавалася шмат рысаў традыцыйнага ўкладу. Напрыклад, старэйшых школ, у якія маглі ісці дзяўчаты пасля сямігодкі,

было значна меней за хлапечыя. А ў дарослым жыцці жанчыны не мелі магчымасці ўладкавацца на некаторыя працы, а з некаторых павінны былі звальняцца ў выпадку шлюбу. Важнаю падзеяй для міжваеннай Польшчы была спроба ўвесці канкардатныя шлюбы праз дамоўленасць паміж Касцёлам і дзяржаваю, што дазволіла б выбіраць шлюб паводле грамадзянскай або рэлігійнай працэдуры. Гэты праект прадугледжваў няпросты і доўгі, але ўсё ж развод. Касцёл рашуча абвясціў такі праект савецкім (страшнае абвінавачанне ў той час) і супрацьстаяў яго ўвядзенню. Грамадзянскі шлюб і развод зʼявяцца ў Польшчы толькі пасля Другой сусветнай вайны. Тагачасныя здымкі з нашай калекцыі адрозніваюцца стылем і зместам. Тут ёсць гарадская студыйная фатаграфія з Брэста або Гродна. Яна паказвае урбанізаваную агульнаеўрапейскую культуру, вельмі падобную ў розных краінах – прадукт новага масавага мастацтва і сродкаў інфармацыі. Як апранацца, як стаяць, які выраз твару варта паказаць на фатаграфіі, можна было даведацца з фільмаў і часопісаў.

Напрыклад, усмешка на фота, на думку некаторых даследнікаў, замацавалася дзякуючы кіно толькі ў 1930-х. Цяжкі перыяд пасля сусветнага эканамічнага крызісу 1929 года аказаўся часам росквіту самых аптымістычных жанраў: рамантычнай камедыі і мюзіклу. Героі гэтых фільмаў шчаслівыя, таму ўсміхаюцца на афішах. Гэта замацавала ўсмешку як новую норму для фотаздымкаў. Іншы набор фота ловіць моманты неўрачыстыя. Людзі не пазуюць, яны занятыя сваімі справамі: рыхтуюць вясельны стол, сядзяць на траве да або пасля цырымоніі. Фотаапарат – у руках аматара або фатографа-мастака (напрыклад, Софʼі Хамянтоўскай), таго, хто імкнецца злавіць жывы выразны кадр. Фотаапараты сталі значна больш даступныя, а тэхнічныя навінкі дазвалялі здымаць на адкрытым паветры з нестудыйным святлом. Зусім іншае жыццё відаць на фотаздымках, дзе ёсць сваты з ручнікамі праз плячо, дзе пасаг (куфры ды падушкі), падобна, пераносяць з хаты нявесты ў жаніхову, дзе маладая стаіць паміж братам і жаніхом, дэманструючы сімвалічны пераход з-пад абароны аднаго пад прытулак другога. Некалькі фатаграфій упершыню прачыняюць нам дзіўны свет традыцыйнага беларускага вяселля. Ёсць тут здымкі, зробленыя вандроўным або мясцовым фатографам, якія імітуюць студыйную фатаграфію. Для гэтага, напрыклад, на сцяну хаты вешаюць дыван, мадэлі выстройваюцца або ўсаджваюцца перад камерай. На іншых мы бачым усіх гасцей вяселля – сваякоў і сяброў, а на адным здымку – нават рамы з сямейнымі фатаграфіямі: гэтак і памерлыя сямейнікі бласлаўляюць шлюб. Між гасцямі варта адзначыць музыкаў з інструментамі, якія часта займаюць першы шэраг. Музыка была надзвычай важнаю часткай традыцыйнага вяселля.

Згадваюць, што ў музыкаў былі асобныя гімны для розных вясельных дзеяў. На адным з фота заўважаем мужчыну з пугаю. Можа, ён зазірнуў на вяселле адразу пасля працы, але больш верагодна, што пугай ён надае ўрадлівасці наважэнцам. Так патрабуе старадаўняя традыцыя.

018

019

020

021

022

023

024

025

026

027

028

029

030

031

032

033

034

035

036

037

038

039

040

041

042

043

044

045

046

047

048

049

050

051

052

1921—1939 УСХОДНЯЯ БЕЛАРУСЬ

Найменшая частка нашай калекцыі. Каб здагадацца, чаму так, паглядзіце на першы здымак гэтага перыяду ў альбоме. Нішто ў гэтай пары не выдае наважэнцаў. Няма сукенкі, вэлюму і пярсцёнкаў. Толькі сямейная памяць зафіксавала, што здымак зроблены адразу пасля вяселля. Фатаграфіі ў калекцыі добра паказваюць, як змянілася жыццё ва ўсходняй частцы сучаснай Беларусі пасля 1921 года. Пасля некалькіх войнаў і рэвалюцый 6 паветаў былой Мінскай губерні ўвайшлі ў БССР, у 1922 годзе быў утвораны СССР, да 1924-га ўсходняя мяжа рэспублікі ўсталявалася на сучаснай лініі. Савецкая Беларусь жыла цяпер паводле новых законаў. Адны з першых савецкіх дэкрэтаў яшчэ ў 1917 годзе датычылі разводу і грамадзянскага шлюбу. З гэтага часу шлюб касаваўся на жаданне аднаго або абаіх сужэнцаў і выводзіўся з-пад юрысдыкцыі царквы. З’явіліся органы запісу актаў грамадзянскага стану (ЗАГС) пры гарадскіх управах. Для шлюбу больш не патрабавалася згода старэйшых сваякоў або начальства, толькі жаданне і невялікі ўнёсак. Адначасова вяселле страціла вонкавыя атрыбуты –

пярсцёнкі і вэлюм, банкет і “горка!”. Дзесьці сустракаліся і вяселлі паводле старога абраду, але шмат хто адмаўляўся ад іх добраахвотна ці вымушана. Прычыны маглі быць побытавыя: страшная галеча пасля грамадзянскай вайны, перамяшчэнне значных мас людзей, тым больш маладых. Такі пераезд пазбаўляў дапамогі ад сямʼі, але і дазваляў не выконваць сямейных традыцыяў. У ідэалагічным полі на некаторых артэфактах і практыках зʼявілася таўро «мяшчанскі» або «буржуйскі». Апошняе – далёка не бяскрыўднае: чырвоны тэрор толькі што пракаціўся па краіне. Да такіх зʼяў належалі і заручальны пярсцёнак, і белая сукенка. Акрамя асацыяцыі з класам прыгнятальнікаў, вяселле нязменна адсылала да царкоўнай традыцыі. І антырэлігійная прапаганда, распачатая адразу пасля рэвалюцыі 1917 года, выступала ў тым ліку супраць традыцыйнага рытуалу шлюбу і ўсіх яго атрыбутаў. Але цікава, што вянчанні ўсё ж адбываліся. Жаданне браць шлюб менавіта ў святыні грамадзяне тлумачылі ўрачыстасцю і прыгажосцю абраду, у супрацьвагу будзённаму роспісу ў органах ЗАГС. Каб прымірыць маладых з грамадзянскаю працэдурай, спрабавалі прыдумаць свой, новы рытуал – чырвонае вяселле, дзе зачытваўся

дагавор аб шлюбе перад працоўнымі калектывамі. На жаль, у нашай калекцыі няма здымкаў, які захавалі такую цырымонію. Але, трэба прызнаць, што і шырокага распаўсюду яна не атрымала. Шлюб у раннесавецкі час не проста змяніў форму: выказваліся меркаванні, што яго можна наогул адмяніць. Савецкая дзяржава ўраўнавала жанчын і мужчын у правах, не проста дазволіла, а практычна абавязала жанчын працаваць, падарваўшы эканамічную аснову традыцыйнага шлюбу. Яшчэ адною заканадаўчаю навіной сталіся аліменты, якія выплачваліся на ўтрыманне дзіцяці незалежна ад таго, ці браліся ягоныя бацькі шлюбам. А паводле Кодэксу законаў аб шлюбе, сямʼі і апецы 1926 года, афіцыйны шлюб прыраўнялі да шлюбнага сумеснага жыцця, прыкметамі якога былі супольная гаспадарка і выяўленне шлюбных стасункаў паміж асобамі. Юрыдычныя наступствы такога сужыцця супадалі з наступствамі шлюбу. Савецкі Саюз быў першаю краінай у свеце, дзе быў дазволены аборт. Некаторы час ён нават быў бясплатным. Ранняе савецкае заканадаўства ды ідэалогія істотна пашырылі сексуальную і рэпрадуктыўную свабоду грамадзян, але пры гэтым менавіта дзяржава ды ідэалогія імкнуліся кантраляваць і ўладкоўваць сексуальныя дачыненні. Напрыклад, у 1926 годзе выйшла брашура доктара Арона Залкінда «12 палавых запаведзяў рэвалюцыйнага пралетарыяту», дзе ёсць, сярод іншых, такая догма: «Клас у інтарэсах рэвалюцыйнай мэтазгоднасці мае права ўмяшацца ў палавое жыццё сваіх сучленаў. Палавое павінна ўва ўсім падпарадкоўвацца класаваму, нічым апошняму не замінаючы, ува ўсім яго абслугоўваючы».

Дарэвалюцыйны сялянскі свет аказваецца канчаткова разбураны падчас «вялікага пералому» – гвалтоўнай калектывізацыі ды індустрыялізацыі краіны ў першую пяцігодку (1928–1932 гады). Тысячы сялян, абвешчаныя кулакамі, былі забітыя, сотні тысяч семʼяў дэпартаваныя з родных месцаў у аддаленыя, малапрыдатныя для жыцця краі. Прыватнае жыццё грамадзян і надалей застаецца дзяржаўнаю справай, але поле грамадскіх дыскусій ды эксперыментаў паступова сціскаецца. Новая сямʼя, якую актыўна спрабуе стварыць і прапагандуе дзяржава, – гэта нуклеарная адзінка (муж, жонка і дзеці), якой не дапамагае вялікая сямʼя (бацькі сужэнства і шматлікія сваякі), а якую падтрымлівае ды абараняе непасрэдна дзяржава. Яна ж патрабуе павелічэння нараджальнасці (таму ў сярэдзіне 1930-х ускладненыя, а потым і зусім забароненыя аборты), але не мае дастаткова рэсурсаў, каб падтрымліваць дзяцей, таму ўзмацняецца барацьба з нявыплатай аліментаў, а развод становіцца дарагім, з абавязковаю вочнай яўкаю мужа ды жонкі ў орган ЗАГС і адзнакай у пашпарце. Часткова адмаўляючыся ад гендарнага раўнапраўя, абвешчанага ў 1920-я, дзяржаўны дыскурс апявае жанчыну як маці, захавальніцу агмяню. Пры гэтым жанчына застаецца работніцай або сялянкаю, што азначае падвойны ці патройны цяжар на жыхарак краіны. Мужчыну ж прапаганда малюе ўдарнікам і ваяром, аднак прыкметна, што выканаць абавязкі ў дачыненні сямʼі яго часта даводзіцца прымушаць рэпрэсіўнымі метадамі. Хваля тэрору ў 1937–1938 гадах наўпрост уплывала на семʼі. Заканадаўства ў некаторых выпадках прадугледжвала

пакаранне для сямейнікаў грамадзян, асуджаных паводле асобных артыкулаў (напрыклад, за контррэвалюцыйную дзейнасць або антысавецкую агітацыю). Адначасова, паводле сведчанняў сучаснікаў, сямʼя часта была адзінаю дапамогай і надзеяй людзей у зняволенні: сужэнцы адпраўлялі ратавальныя пасылкі з харчамі і цёплымі рэчамі, хадайнічалі пра змякчэнне прысуду, падтрымлівалі лістамі. Спадзяюся, героям нашых фатаграфій гэтай долі ўдалося пазбегнуць.

053

054

055

056

057

1939—1953 1 верасня 1939 года пачалася Другая сусветная вайна.

17 верасня савецкія танкі ўвайшлі ў Польшчу. Заходнюю Беларусь захапілі і далучылі да БССР. Гэта зрабілася велізарным ударам для мясцовага насельніцтва, а ўжо праз два гады вайна стала рэальнасцю для ўсіх жыхароў СССР. Вайна і Галакост назаўжды змянілі склад насельніцтва Беларусі: былі забітыя дзве траціны беларускіх габрэяў, рэзка скарацілася мужчынская частка насельніцтва, загінула так шмат людзей, што дасюль мы назіраем дэмаграфічную яму кожныя 30 гадоў – след тады ненароджаных дзяцей. Здавалася б, на гэтым фоне казаць пра вяселлі дзіўна. Аднак жыццё не спынялася і ў ваенны час. На акупаваных тэрыторыях запрацавалі цэрквы і касцёлы, закрытыя савецкай уладай. Зноў можна было вянчацца. Хадзілі чуткі, што жанатых і замужніх не вязуць на прымусовую працу ў Нямеччыну. Мая бабуля Раіса паспяшалася выйсці замуж за кавалера ў акупаванай Вялікай Бераставіцы. На памяць пра гэтае вяселле захаваліся два фотаздымкі, яны ёсць у нашай калекцыі. Маладога мужа ўсё ж вывезлі на працу, дый шлюб па вайне распаўся.

Некаторыя былыя франтавічкі згадваюць, як недарэчна здавалася ім заводзіць раманы, калі ўсе высілкі павінны быць аддадзеныя перамозе, а хтосьці, наадварот, лавіў шанец жыць і любіць. «Каханне – адзіная асабістая падзея чалавека на вайне. Усё астатняе – агульнае, нават смерць», – кажа Святлана Алексіевіч ў кнізе «У вайны не жаночае аблічча». Ёсць там і гісторыі пра франтавыя вяселлі з белымі сукенкамі, пашытымі за ноч з бінтоў. А ёсць і пра стасункі, з якіх мужчыны без пакут сумлення вярталіся да законных жонак, а жанчыны неслі непаважлівае таўро ППЖ – паходна-палявая жонка. Парадаксальна, але ваенны час мог быць больш вольным, паваенны ж аказаўся стражэйшы. Франтавічкі распавядаюць, што пасля вайны стаўленне да іх было дрэннае. Ёсць у калекцыі фота вяселляў з жаніхамі-франтавікамі, але няма звестак пра ваенны досвед нявест. Афіцыйны наратыў, асабліва пасляваенны, адводзіў жанчынам пасіўную ролю: яна чакае каханага. Адзін з самых вядомых вершаў ваеннага часу «Чакай мяне» Канстанціна Сіманава ідэйна перакладае на жанчыну адказнасць за дабрабыт далёкага мужа-ваяра. Цяжкая праца, страшная штодзённасць, жахі жыцця ў акупацыі, якія вынеслі жанчыны, не так

часта ўспамінаюцца пасля вайны як акопныя подзвігі. Жанчыны аказаліся не саўдзельніцамі ў ваеннай справе, а назіральніцамі, потым – узнагародаю пераможцу. Пазней на афіцыйным узроўні таксама будзе замоўчвацца і ўдзел жанчын у паваенным аднаўленні краіны. Затое ўвялі ганаровае званне «Маці-гераіня». Афіцыйная таталітарная ідэалогія надавала велізарны значэнне вернасці, прычым звязвала разам вернасць сям’і, краіне, партыі. Сямейная здрада была ўсеагульнаю справай, яе разбіралі на сходах, пісалі пра яе ў насценгазетах. Развод быў даступны толькі праз два суды – народны і вышэйшы: трэба было даказаць, што далейшае супольнае жыццё немагчымае. Рашэнні часта адкладаліся, сужэнцам прапаноўвалі мірыцца, справа магла закончыцца адмоваю. Паведамленні пра развод друкаваліся ў гарадскіх газетах, даючы падставу для плётак і роспытаў. Паводле няпісанага правіла, сябры партыі ды прэтэндэнты на высокія пасады разжаняцца не маглі, бо ў выпадку разводу іхная карʼера тут жа блакавалася. Можна сказаць, што нарматыўнае патрабаванне захоўваць шлюб любым коштам вярнула сямейную палітыку да стану пачатку XX стагоддзя. Працягваючы даваенныя тэндэнцыі адкату новаўвядзенняў 1920-х, улады ў 1944 годзе заканадаўча адмянілі фактычныя шлюбы – доўгае сужыццё, не зарэгістраванае афіцыйна (такая шлюбная форма магла быць ва Усходняй Беларусі), нягледзячы на тое, што ў такіх шлюбах маглі зʼяўляцца дзеці. Паводле некаторых сведчанняў, такі крок даваў магчымасць дзяржаве не плаціць фактычным жонкам пенсіі па страце кармільца – такая вось эканомія ў пасляваеннай краіне. Яшчэ адною цікаваю заканадаўчаю навацыяй стаў падатак на бяздзетнасць: мужчыны ад 20 да 50 гадоў

і замужнія, але бяздзетныя жанчыны ад 20 да 45 гадоў абавязаныя былі аддаваць 6 % свайго заробку дзяржаве. Адкат адбыўся і ў адукацыі: з 1942 года школы былі зноў, як у дарэвалюцыйны час, падзеленыя на жаночыя і мужчынскія. Школа перастала быць прастораю, дзе юнакі і дзяўчаты вучыліся знаходзіць агульную мову, разам працаваць, стасавацца на роўных. Адносіны палоў наогул не абмяркоўваліся, эротыка і сексуальная асвета былі табуяваныя, кантрацэпцыя практычна не вядомая. Пры гэтым застаецца забароненым штучнае перапыненне цяжарнасці. З аднаго боку, гэта павялічвае нараджальнасць, а з другога – прыводзіць да надзвычай высокай мацярынскай смяротнасці праз нелегальныя аборты. Цікава, што па вайне не сталі зноў зачыняць усіх цэркваў і касцёлаў: рэлігійнасць не ўхвалялася, але ранейшага ганення на праваслаўных ужо не было, а на каталікоў – зменшылася. Для вянчання трэба было паказаць даведку з органаў ЗАГС і схадзіць на споведзь. Мы можам выказаць здагадку, што многія на нашых фотаздымках вянчаліся, а некаторыя фота кажуць пра гэта адназначна: яны зробленыя на прыступках касцёла. У паваенны час традыцыйны вясельны строй можна назіраць не толькі ў Заходняй Беларусі, якая не зазнала рэвалюцыйнай строгасці 1920-х, але і ва Усходняй. Варта памятаць, што беднасць была няўяўная, поўная галеча паводле сведчанняў. Часта вяселляў не гулялі зусім, бо не было грошай, а калі і склікалі гасцей, то пачастункам маглі служыць кавалкі мяса, што з’ядаліся з адной міскі. Згодна з іншымі ўспамінамі, пабраныя наважэнцы яшчэ некаторы час жылі кожны са сваімі бацькамі, бо зусім няма куды было пасяліцца

маладой сямʼі. Відавочна, што вясельная фатаграфія, ды яшчэ ў строях і з гасцямі, – прыкмета адноснага дабрабыту. Большасць нявест на нашых фотаздымках знайшла магчымасць пашыць ці знайсці белую альбо светлую сукенку, зрабіць вянок, падараваць гасцям па кветцы (маленькія букецікі, якія мацуюцца з правага боку грудзей незамужнім і нежанатым гасцям вяселля, а з левага – тым, хто ў шлюбе). Іншая прыкмета, якую часта можна заўважыць на фота гэтага перыяду, – сумачка. Падобна, гэта быў статусны прадмет, які важна было паказаць нават на вясельных фота. Геаграфія здымкаў усё яшчэ незбалансаваная: значная частка нашых фатаграфій зробленая ў Заходняй Беларусі. Мяркую, тут па-ранейшаму была заўважна больш даступная тэхніка. Цікава, што на фота гэтага перыяду можна знайсці шмат шлюбных пярсцёнкаў. Для савецкіх людзей таго часу заручальныя пярсцёнкі – прыкмета адсталасці, часцей іх насілі людзі сталага веку. Аднак падобна, што беларускія жаніхі і нявесты лічылі іх важнымі атрыбутамі. Некаторыя паваенныя вяселлі ў невялікіх гарадах і вёсках ладзіліся ў дакладнай адпаведнасці з самымі даўнімі традыцыямі. У адной з крыніц сустрэўся аповед жанчыны, якую выдалі замуж адразу пасля вайны па сватаўстве, яна не была знаёмая з мужам да гэтага. Ейнаю згодаю на шлюб служыла рытуальнае дзеянне: разрэзала і падала сватам хлеб, потым прыняла ад іх чарку гарэлкі. Дзяўчына проста рабіла і казала, што ёй загадалі старэйшыя сваякі, не разумеючы сэнсу таго, што адбываецца. А іншая гісторыя гэтага ж часу апавядае пра шлюб насуперак забароне родных: дзяўчына выйшла замуж за старавера, пры гэтым абедзве сямʼі былі супраць, але потым змірыліся. У паўсядзённым пасляваенным жыцці мы бачым традыцыйны і мадэрны ўклады, што па-ранейшаму суіснуюць побач. А вось

у ідэалагічным полі падтрымліваюцца шмат якія рысы традыцыйнага ўкладу.

058

059

060

061

062

063

064

065

066

067

068

069

070

071

072

073

074

075

076

077

078

079

080

081

082

083

084

085

086

087

088

089

1953—1965 Смерць Сталіна 5 сакавіка 1953 года стала чарговым паваротным пунктам для краіны. Ягоная асабістая ўлада вызначала жыццё мільёнаў людзей, не давала выяўляцца тым тэндэнцыям, якія натуральным чынам зараджаліся ў грамадстве, практычна стрымлівала хаду часу. Са смерцю таталітарнага лідара неадкладна пачаліся велізарныя змены. Гэты перыяд называюць адлігаю: слова ўжыў расійскі пісьменнік Ілля Эрэнбург для назвы рамана (1954 год). Характэрна, што ў гэтым творы мноства ліній звязаныя з асабістымі адносінамі герояў, з каханнем і шлюбам. Тэма, якая зусім не абмяркоўвалася ў папярэднюю эпоху, стала адною з галоўных для адліжных літаратуры ды кіно. Іншая важная дата ў гэты перыяд – 1956 год, калі пераемнік Іосіфа Сталіна на пасадзе першага сакратара ЦК КПСС Мікіта Хрушчоў на XX з’ездзе партыі асудзіў культ асобы Сталіна, раскрыўшы некаторыя злачынствы таталітарнага рэжыму. Нягледзячы на закрытасць дакладу, чуткі пра яго разышліся імгненна. Акрамя таго, яшчэ з 1953 года сталі вяртацца людзі, асуджаныя паводле палітычных артыкулаў. Іхныя справы пераглядаліся, прысуды часам адмянялі, тым самым заяўлялася, што дзясяткі тысяч бязвінных беларусаў

былі расстраляныя, а сотні тысяч чалавек правялі шмат гадоў у лагерах. Усяго ў Беларусі, пачынаючы з адлігі і да 1994 года, былі перагледжаныя справы ў дачыненні больш як 160 000 асоб. Гэтая праца дасюль не завершаная. Беларусь акрыяла ад вайны. Пытанні выжывання адступілі, грамадства сфармавала вышэйшы запыт на камфортнае жыццё і большую ўвагу да эмацыйнай сферы. У адказ дзяржава ўпершыню заклапацілася паўсядзённымі патрэбамі грамадзян: калі ў таталітарны перыяд вытворчасць займалася ў асноўным цяжкаю прамысловасцю, то цяпер больш увагі надавалася лёгкай (хоць дэфіцыт ува ўсіх сферах захаваўся аж да падзення СССР). Гэта адлюстравана і ў фотаздымках нашай калекцыі: відаць, што людзі апранаюцца ўсё лепш, да сярэдзіны 1960-х самаробнае адзенне выцясняецца прамысловым, бачым маладзёнаў у кашулях-каўбойках, а дзяўчаты могуць падабраць стылёвыя туфлі пад сукенку. Вельмі цікава разглядаць шлюбныя сукенкі ў гэты перыяд. Заўважна, што нявесты часта носяць састарэлыя фасоны. На нашых нявестах – сукенкі з абʼёмнымі плячыма, вялікімі рукавамі а-ля біскуп, злёгку сабранай і даволі доўгаю спадніцаю. Гэты фасон стаў модны

ў канцы 1930-х, і на нашых здымках з Заходняй Беларусі мы можам яго знайсці ў гэты час. З канца 1940-х сусветная мода прыняла прапанаваны Крыст’янам Д’ёрам new look – далікатныя плечы, асіны стан, шырачэзная спадніца. Савецкія грамадзяне даведаліся пра гэты фасон з сукенак гераіні Людмілы Гурчанкі ў фільме «Карнавальная ноч» (1956 год). Цяпер такая мода часта асацыюецца з субкультураю стыляг. Пры гэтым жаданне апрануцца як Гурчанка было складана ажыццявіць: бракавала выкраек. Таму такія сукенкі можна знайсці і на нашых фотаздымках, але толькі з 1960-х. Адзенне выдае і некаторыя рэгіянальныя адрозненні: нявесты Усходняй Беларусі сфатаграфаваныя з вэлюмам, абгорнутым вакол шыі як шалік, а ў Заходняй на жаніхах мільгаюць белыя мятлікі, якія захаваліся, верагодна, з даваеннага часу.

1950–60-я былі часам маладых. Падрасло шматлікае пакаленне 1930-х гадоў нараджэння, а больш старэйшае прыкметна скарацілася падчас вайны. Шлюб ужо не быў справаю сваякоў, маладзёны самі знаходзяць сабе пару, завязваюць адносіны, вырашаюць пажаніцца і ўжо тады ідуць знаёміцца з бацькамі. Таму тэма закаханасці, флірту, першых стасункаў, шлюбу ўвесь час абмяркоўваецца і дэманструецца. Кіно, вобласць цэнзураваная і кантраляваная, закранае складаныя сітуацыі ды пытанні. У папулярных фільмах, знятых «Масфільмам» і дэманстраваных па ўсім СССР, кажуць пра пазашлюбныя стасункі і складанасці ў шлюбе («9 дзён аднаго года», 1961 год), каханне падлеткаў у школе, дзе зноў разам вучацца дзяўчаты і хлопцы («А калі гэта каханне?», 1961 год), сексуальны гвалт («Ляцяць жураўлі», 1957 год). Вядома, шмат якія вострыя пытанні па-ранейшаму замоўчваліся. Практычна адсутнічае ў гэтых фільмах эротыка, сексуальнасць

у кіно звычайна ёсць прыкметай адмоўных герояў і гераінь. Затое дзяржава змяняе погляды на планаванне сямʼі: аборты зноў дазволеныя ў 1955 годзе (мацярынская смяротнасць чакана зніжаецца), а галоўнае – яны перастаюць быць адзіным сродкам кантролю за нараджальнасцю, зʼяўляецца кантрацэпцыя. Ужо ў канцы 1950-х гінеколагі пачынаюць рэкамендаваць пацыенткам (пераважна замужнім) розныя сродкі кантрацэпцыі. Аднак планавая эканоміка і сістэма размеркавання робіць іх дасяжнымі ў асноўным у буйных гарадах. Асобнаю праблемаю для савецкіх грамадзянаў, асабліва гараджанаў, заўсёды была жыллёвая плошча. З 1956 года масавае будаўніцтва разгарнулі па ўсёй рэспубліцы, але галоўным чынам у гарадах. Сталічны Мінск да 1965-га набраў ужо больш за 700 тысяч жыхароў. Стыль адлігі ў адзенні, мэблі, архітэктуры – простасць, лёгкасць, масавасць і адносная таннасць. Кеды замест чаравікаў, паліцы замест буфетаў і хрушчоўкі замест пампезных, разлічаных на эліту сталінскіх дамоў. Сціплыя пяціпавярхоўкі з малагабарытнымі кватэрамі дазваляюць велізарнай колькасці грамадзянаў пераехаць з інтэрнатаў, баракаў, камунальных кватэраў і нават зямлянак (а ў іх некаторыя мінчукі жылі яшчэ ў 1961 годзе, калі савецкі грамадзянін першым паляцеў у космас). Ці трэба казаць, як неабходнае сваё жытло маладой сямʼі? Даследнікі кажуць, што ў гэты час у савецкіх грамадзян упершыню пачынае фармавацца сфера інтымнага, асабістая прастора – у супрацьвагу калектыўнаму, грамадскаму. Акрамя дамоў, будуюцца тыповыя грамадскія будынкі. Актыўна адчыняліся кінатэатры, куды можна было схадзіць на спатканне: у Мінску – напрыклад, «Мір», «Ракета», «Авангард» (паказальна адліжныя назвы). Зʼяўляюцца адносна прыстойныя рэстараны і кавярні – напрыклад, новая

«Журавінка» з велізарнымі шклянымі вокнамі на Свіслач (цяпер зруйнаваная). Упершыню на справе, а не на паперы, побач з новымі дамамі сталі масава будавацца дзіцячыя сады і яслі. Дэкрэтны адпачынак, які складаў з 1939 года 63 дні, павялічаны ў 1956-м да 122 (56 дзён да родаў і столькі ж пасля), патрэба ў дашкольных установах была велізарная. Не дзіўна, што 1950–60-я сталі часам бэбі-буму. Адзначым новую дэталь на фотаздымках – алкаголь. Вядома, ён прысутнічаў на вяселлях амаль заўсёды. А савецкае чырвонае вяселле важным пунктам ставіла адсутнасць выпіўкі, тым самым супрацьпастаўляючы сабе традыцыйнаму. Аднак раней алкаголь не зʼяўляўся на фота. Цяпер жа на здымках бачым, як на фоне жаніха, нявесты і трыццаці гасцей адзін мужчына налівае другому ў гранёную шклянку. Рэлігійную сферу на фоне агульнай лібералізацыі закранула сурʼёзнае ўзмацненне жорсткасці. У краіне было нямала вернікаў, але ўлада абвясціла іх адсталымі і пачала сурʼёзнае змаганне. У новую антырэлігійную кампанію зноў зачыняюцца цэрквы і касцёлы, негалосна былі забароненыя сакраманты, у тым ліку вянчанне. Вядомыя гісторыі, калі пасля вянчання людзей здымалі з прэстыжнай працы або выключалі з партыі (сяброўства ў Камуністычнай партыі было практычна абавязковай умоваю для добрай карʼеры). Цікавую дэталь згадвае жанчына, якая выходзіла замуж у гэты час: да тых, хто вянчаўся ў царкве, маглі прыйсці ў двор падчас вяселля, там, часцей за ўсё, знаходзілі самагон (гарэлка не заўсёды прадавалася і была дарагая, а гасцей на вяселле запрашалі багата). Тады гаспадароў каралі за самагонаварэнне. Так ішлі рука ў руку антырэлігійная ды антыалкагольная кампаніі.

Але ў цэлым адліга адчуваецца як час надзеі на лепшае. «Цяперашняе пакаленне савецкіх людзей будзе жыць пры камунізме!»– аптымістычна заявіў Хрушчоў у 1961 годзе. Пабудаваць камунізм збіраліся да 1980-га.

090

091

092

093

094

095

096

097

098

099

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

1965—1985 Аптымізм савецкага лідара аказаўся не цалкам апраўданым. Наступны перыяд назвалі застоем. Гэты час спалучае дабрабыт і нудоту. Зададзены адлігай імпульс развіцця згасае. Нарастаюць праблемы ў эканоміцы ды сацыяльнай сферы, але цэнтральная ўлада – састарэлае Палітбюро ЦК КПСС – не наважваецца на рэформы. БССР у гэты перыяд узначальвае энергічны Пётр Машэраў, рэспубліка лічыцца адносна забяспечанаю. БССР становіцца высокаўрбанізаванаю. Да сярэдзіны 1970-х у гарады пераехала больш за палову насельніцтва. Некаторыя з гэтых гарадоў новапабудаваныя, як Салігорск, Наваполацк, Светлагорск. Да 1980 года ў Мінску жылі ўжо 1,3 мільёна чалавек. Гэты працэс у цэлым адпавядае сусветным трэндам. Аднак у нас ён праходзіў незвычайна хутка і даволі балюча. Нямецкі даследнік Томас Бон нават прысвяціў яго вывучэнню кнігу «Мінскі феномен». Стары, звыклы свет вёсак і мястэчак разбураўся, парушалася пераемнасць. Гэты матыў добра заўважны ў тагачаснай літаратуры («Сена на асфальце» Міхася Стральцова, 1966 год) і ў кіно («Белыя росы», 1983 год). Новыя гараджане, не зусім арганічна адчуваючы сябе ў гарадскім асяроддзі, спяшаліся адхрысціцца

ад каранёў. Сельскія жыхары атрымалі статус адсталых, словы «калгасны» і «вясковы» сталі ўжывацца як прыніжальныя для апісання чагосьці нямоднага. Арыгінальная культура беларускай вёскі забывалася, выраджалася ў псеўданародныя ансамблі, замарожвалася ў вырабах для турыстаў. Імкліва выходзіла з ужытку і беларуская мова. Працягваецца пэўная гуманізацыя савецкай штодзённасці. Напрыклад, расце колькасць выходных. З 1967 года на змену шасцідзённаму працоўнаму тыдню прыходзіць звыклы нам пяцідзённы. У людзей зʼяўляецца вольны час. Нават час працы грамадзяне калі-нікалі марнуюць на свае ўласныя справы. Вонкава згуртаванае калектывісцкае грамадства распадаецца на асобных індывідаў або невялікія супольнасці сваіх. Грамадзяне ўсведамляюць, што гэтыя супольнасці або прыватнае жыццё нашмат важнейшыя для іх за жыццё дзяржаўнае – пабудова камунізму, выкананне пяцігадовага плану. Хтосьці ходзіць са сваімі ў паходы, хтосьці слухае аўтарскую песню, распавядае анекдоты і чытае нелегальную літаратуру, хтосьці проста пʼе, а ўвесь астатні вольны час бавіць на лецішчы. Амерыканскі даследнік расійскага паходжання Аляксей Юрчак, аўтар

кнігі «Гэта было назаўжды, пакуль не скончылася. Апошняе савецкае пакаленне», адзначае: савецкія грамадзяне ўсё больш сыходзяць з-пад ідэалагічнага кантролю ў прыватнае жыццё або нейтральныя галіны, выкарыстоўваючы такія вось стратэгіі «пазазнаходжання» («вненаходимости»). І ўсё ж ціск ідэалогіі ды ўладных інстытутаў на савецкіх грамадзян застаецца вялікі. У гэты перыяд пад іх уплывам значна змяняецца форма вяселля. У працяг антырэлігійнай кампаніі ўлады краіны ініцыявалі стварэнне новых, савецкіх абрадаў. Калі раней органы ЗАГС часта размяшчаліся ў мясцовых аддзяленнях міліцыі, што не дадавала святочнага настрою і магло падштурхоўваць да царкоўнага вянчання, то цяпер для грамадзянскага абраду сталі зʼяўляцца палацы або дамы шлюбаў. Першую падобную ўстанову ў СССР стварылі ў Ленінградзе ў 1959 годзе, у палацы на раскошнай Англійскай набярэжнай. У Мінску першы дом шлюбаў зʼявіўся 22 снежня 1965-га на Камуністычнай 8. Палацавасць прадугледжвала багата аздоблены інтэрʼер: цяжкія парцьеры, люстэркі і дывановую дарожку (заўважым, як адрозніваецца гэта ад лёгкага ды практычнага стылю адлігі). Рытуалы для шлюбнай цырымоніі часам распрацоўваў камсамол (выпускалі спецыяльную рэпертуарную літаратуру), а часам прыдумляліся работнікамі органаў ЗАГС. Прыкметна, што гэтыя рытуалы паўтаралі царкоўныя, але без рэлігійнага складніка. Звычайна наважэнцы падыходзілі да стала (умоўны алтар), над якім вісеў герб краіны (замест крыжа ці іконы). Тут прадстаўніцы органаў ЗАГС ці мясцовыя дэпутаты казалі невялікую віншавальную прамову, пералічвалі шлюбныя абавязкі, пыталі згоды наважэнцаў. Пасля адпаведных “так” і “згодны” або “згодная” жаніх і нявеста абменьваліся заручальнымі пярсцёнкамі (часткова

забароненымі ўсю папярэднюю савецкую гісторыю, але амаль абавязковымі цяпер), ставілі подпіс у пасведчанні аб шлюбе, цалаваліся напаказ. Тут жа распісваліся сведкі. Царкоўныя матывы замешваюцца з народнымі. Сваты зноў адзначаныя ручніком або спецыяльнаю стужкаю, мог зʼявіцца каравай. Такія вяселлі, якія складаюцца з сумесі бюракратычнага запісу, царкоўнага рытуалу ды народных элементаў, застаюцца з намі і цяпер. Прагартаўшы калекцыю, мы знойдзем ключавыя моманты такога вяселля: вось абмен пярсцёнкамі, вось подпіс у дакуменце. Гэтыя здымкі зробленыя фатографамі з дамоў шлюбу, іхныя паслугі можна было замовіць для цырымоніі. Яшчэ адзін рытуал, які трапляе на фатаграфіі, – ускладанне кветак да важнай гарадской славутасці. Часта гэта быў помнік Леніну, ваенны помнік ці Вечны агонь. Гэты звычай зусім новы і выкліканы, магчыма, жаданнем сфатаграфавацца дзесьці акрамя дома шлюбаў. Важная частка жыцця савецкага чалавека застойнага часу – новыя спажывецкія практыкі. Мэблю, адзенне, тэхніку «як у людзей» здабывалі праз знаёмых работнікаў крам і складоў, а асобныя шчасліўчыкі прывозілі ўсё гэта з замежных паездак (звычайна ў краіны так званага сацыялістычнага блока – Польшчу, Чэхаславаччыну, Балгарыю, ГДР і г. д.). У гараджан папулярныя былі югаслаўскі абутак і нямецкая мэбля, кружэлкі амерыканскіх рок-гуртоў і японская тэхніка, а крыніцаю натхнення служылі карцінкі з цяжка здабытых замежных часопісаў. Той жа Юрчак называе гэтае старанна ўладкаванае на замежны лад жыццё «ўяўным Захадам». Паспяховае вяселле таксама шмат у чым залежала ад таго, што ўдалося здабыць. Сукенка нявесты, туфлі жаніха, вэлюм і пярсцёнкі, а далей канапа, дыван, пыласос, сервіз

«Мадонна». У 1979 годзе праблема, дзе гэта ўсё ўзяць, развязалася для мінчукоў: адкрылася салон-крама «Шчасце». Трапіць сюды можна было толькі паводле спецыяльнага запрашэння, выдаванага пасля падачы заявы на ўступленне ў шлюб. Некаторыя хітрылі і падавалі такія заявы 2-3 разы менавіта з мэтаю трапіць у цудоўны салон. Тут можна было набыць хоць нешта з дэфіцытных, але гэтак неабходных савецкаму чалавеку рэчаў. Менавіта паходам у гэты салон тлумачыцца пэўная аднастайнасць сукенак і галаўных убораў гарадскіх нявест: фасонаў было няшмат. Відавочна, такія вяселлі патрабавалі значных сродкаў. Савецкая страхавая сістэма прапаноўвала адмысловыя шлюбныя полісы. На іх можна было адкладаць да 25 гадоў і здымаць грошы ў выпадку вяселля. Цікава, што менавіта такім падаецца дзяржаўнаму страхаванню парог шлюбнага ўзросту. Адзначаюць гарадскія вяселлі дома ўсё радзей, бо ў кватэры не паставіць сталоў для шматлікіх гасцей, як на вясковым двары. Модным робіцца ладзіць банкет у рэстаране або хаця б у сталоўцы. Здымкі гэтых урачыстасцяў таксама ёсць у нашай калекцыі: вось жаніх і нявеста цалуюцца пад абʼяваю пра стол замоваў і рыбны дзень (рыбным у сталоўках позняга СССР быў чацвер). Наш фотазбор паказвае, што і вясковае традыцыйнае вяселле пакуль не знікла. Менавіта на здымках гэтага перыяду можна разгледзець за нявестаю традыцыйную браму – звязаныя над уваходам у двор галінкі, за праход пад якімі наважэнцы плацілі пачастункам. Госця на такім вяселлі апавядала, што спачатку ўрачыстая цырымонія адбывалася ў мінскім Доме шлюбаў, затым усе грузіліся ва ўзяты напракат аўтобус і адбывалі на радзіму – у Гродзенскую вобласць, дзе ўжо гулялі традыцыйнае вясковае вяселле. Можна

сказаць, што прапанаваныя ўладаю рытуалы былі прынятыя, адаптаваныя і прыўлашчаныя грамадзянамі.

Анастасія Вальковіч

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

ЛІТАРАТУРА, ВЫКАРЫСТАНАЯ Ў ЦЫКЛУ ЭСЭ «БЕЛАРУСКАЕ ВЯСЕЛЛЕ АД ЦАРА ДА ЗАСТОЮ» А. ВАЛЬКОВІЧ

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

Адамушка, У. Палітычныя рэпрэсіі 20-50-ых гадоў на Беларусі. – Мінск: Беларусь, 1994 Алексиевич, С. У войны не женское лицо. – Москва: Время, 2019 Заходняя Беларусь. Міжваенны перыяд // Архэ. – 2014. – № 7-8 Беларускі архіў вуснай гісторыі. – http://nashapamiac.org/. Богданович, А. Я всю жизнь стремился к свету. Книга 1. Мои воспоминания. – Минск: Лiтаратура i Мастацтва, 2012 Вясельная традыцыя Гомельшчыны: фальклорна-этнаграфічны зборнік / уклад. В.С. Новак. – Мінск: Права і эканоміка, 2011 Гужалоўскі, А. Сэксуальная рэвалюцыя ў Савецкай Беларусі. 1917–1929 гг. – Мiнск: Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017 Гура, А. Брак и свадьба в славянской народной культуре: Семантика и символика. – Москва: Индрик, 2012 Дулов, А. Брак, материнство и семья в государственной политике БССР 1920-х – первой половины 1930-х годов // Женщины в истории: возможность быть увиденными. – Минск, 2004 Залкинд, А. 12 половых заповедей революционного пролетариата. – Москва: Издательство Коммунистического университета им. Я. М. Свердлова, 1924 Здравомыслова, Е. Государственное конструирование гендера в советском обществе / Е. Здравомыслова, А. Темкина // Журнал исследований социальной политики № 1 (3-4) Лебина, Н. Советская повседневность: нормы и аномалии. От военного коммунизма к большому стилю. – Москва: Новое литературное обозрение, 2015 Лебина, Н. Мужчина и женщина: тело, мода, культура. СССР – оттепель. – Москва: Новое литературное обозрение, 2017 Мельнікаў, І. Заходнебеларуская Атлантыда 1921–1941. – Мінск: Галіяфы, 2015 Мусина, Н. Государственная молодежная политика в БССР в 1920-е годы. – Витебск: [ВГМУ], 2015 Раманава, І. Спасибо товарищу Сталину за наше счастливое детство: успаміны кулацкай дачкі // Гістарычны альманах. – Т. 14. – Гародня–Беласток, 2008 Чернявская, Ю. Советская Атлантида. Культурологический проект портала tut.by

18.

19.

20.

Шумскі, Я. Саветызацыя Заходняй Беларусі (1944–1953 г.). Прапаганда і адукацыя на службе ідэалогіі. – Смаленск: Інбелкульт, 2014 Юрчак, А. Это было навсегда, пока не кончилось. Последнее советское поколение. – Москва: Новое литературное обозрение, 2015 Fitzpatrick, S. Everyday Stalinism: Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s. – Oxford University Press, 1999

Мы ўдзячныя Беларускаму архіву вуснай гісторыі за магчымасць выкарыстоўваць крапатліва сабраны найбагацейшы матэрыял.

СПІС ІЛЮСТРАЦЫЙ LIST OF ILLUSTRATIONS

1900—1921 001 1900—1915 гг., г. Брэст. Архіў Мікалая Аляксандрава 1900—1915, Brest. From the archive of Mikałaj Aliaksandraŭ 002 1917 г., г. Мінск. Антон Іванавіч Понтусевіч-Понтус і Феадора Халявінская. Архіў Леаніда Мельніка 1917, Mіnsk. Anton Pontusievič-Pontus and Fieadora Chalavinskaja. From the archive of Lieanid Mieĺnik 003 1915—1925 гг., г. Слуцк, Мінская вобл. Архіў Дзмітрыя Сярэбранікава 1915—1925, Słuck, Minsk Region. From the archive of Dzmitry Siarebranikaŭ 004 1900—1915 гг., г. Брэст. Архіў Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея 1900—1915, Brest. From the archive of Brest Regional Local History Museum

005 1900—1917 гг., Брэсцкі р-н, Брэсцкая вобл. Архіў Івана Чайчыца 1900—1917, Brest District, Brest Region. From the archive of Ivan Čajčyc 006 23 сакавіка 1919 г., г. Гродна. Ядзвіга і Юзаф Фолгэрт. Фонды Лідскага гісторыка-мастацкага музея March 23, 1919, Hrodna. Jadzviha and Juzaf Fołhert. From the archive of Lida Historical and Art Museum Funds 007 1900—1915 гг., г. Мінск, фотастудыя Гіршы Гатоўскага. Архіў Івана Мараўёва 1900—1915, Minsk. From the archive of Ivan Maraŭjeŭ 008 1900—1915 гг., г. Брэст. Архіў Аляксандра Кірчука 1900—1915, Brest. From the archive of Aliaksandr Kirčuk 009 1915 г., в. Загор’е, Чэрвеньскі р-н, Мінская вобл. Захар Пятровіч Поўх і Ірына Васільеўна Каралюк. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1915, Zahorje, Červień District, Minsk Region.

Zachar Poŭch and Iryna Karaluk. From the archive of Pružany Palace Museum 010 1900—1915 гг., г. Брэст. Архіў Аляксандра Пашчука

1900—1915, Brest. From the archive of Aliaksandr Paščuk 011 1900—1915 гг., г. Бабруйск, Магілеўскі р-н, фотастудыя Л.С. Левіна. Архіў Івана Мараўёва 1900—1915, Babrujsk, Mahileŭ Region. From the archive of Ivan Maraŭjeŭ 012 1900—1915 гг., г. Брэст. Архіў Аляксандра Пашчука 1900—1915, Brest. From the archive of Alaksandr Paščuk 013 1900—1915 гг., г. Брэст. Архіў Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея 1900—1915, Brest. From the archive of Brest Regional Local History Museum 014 1920—1930 гг., в. Кустоўшчына, Мазырскі р-н, Гомельская вобл. Настаўнік Каліноўскі з нявестай. Архіў Мазырскага аб`яднанага краязнаўчага музея 1920—1930, Kustoŭščyna, Mazyr District, Homieĺ Region. The teacher Kalinoŭski with his wife.

From the archive of Mazyr United Local History Museum 015 1919 г., в. Брыялева, Бярэзінскі р-н, Мінская вобл. Архіў Юрыя Найдовіча 1919, Bryaleva, Biarezina District, Minsk Region.

From the archive of Jury Najdovič

016 1915—1925 гг., г. Слуцк, Мінская вобл. Архіў Дзмітрыя Сярэбранікава 1915—1925, Słuck, Minsk Region. From the archive of Dzmitry Siarebranikaŭ 017 8 лістапада 1920 г., в. Пархімкавічы, Кіраўскі р-н, Магілёўская вобл. Якаў Іванавіч і Улляна Рыгораўна Мельнікавы. Архіў Жыліцкага гістарычнага комплекса-музея November 8, 1920, Parchimkavičy, Kiraŭsk District, Mahiloŭ Region. Jakaŭ and Ulliana Mieĺnikava. From the archive of Žyličy Historical Museum Complex

020 1920—1930 гг., г. Пружаны, Брэсцкая вобл. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1920—1930, Pružany, Brest Region. From the archive of Pružany Palace Museum 021 1920—1922 гг., в. Жадзены, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Аляксей Васільевіч і Еўдакія Фёдараўна Кудрэйка. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1920—1922, Žadzieny, Pružany District, Brest Region. Aliaksiej and Jeŭdakija Kudrejka. From the archive of Pružany Palace Museum 022

1921—1939 ЗАХОДНЯЯ БЕЛАРУСЬ WESTERN BELARUS

018 1920—1930 гг., г. Пружаны, Брэсцкая вобл. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1920—1930, Pružany, Brest Region. From the archive of Pružany Palace Museum 019 1923 г., г. Пружаны, Брэсцкая вобл. Сям’я Лайкевіч. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1923, Pružany, Brest Region. Lajkievič Family. From the archive of Pružany Palace Museum

1921—1939 гг., г. Брэст. Архіў Мікалая

Аляксандрава 1921—1939, Brest. From the archive of Mikalaj Aliaksandraŭ 023 1920—1939 гг., г. Брэст. Архіў Аляксандра Пашчука 1920—1939, Brest. From the archive of Aliaksandr Paščuk 024 1920—1930 гг., г. Пружаны, Брэсцкая вобл. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1920—1930, Pružany, Brest Region. From the archive of Pružany Palace Museum 025 1936 г., в. Будслаў, Мядзельскі р-н, Мінская вобл. Яніна Наровіч і Станіслаў

Садоўскі. Архіў Лесі Пчолкі 1936, Budslaŭ, Miadzieĺ District, Minsk Region.

Janina Narovič and Stanislaŭ Sadoŭski. From the archive of Liesia Pčolka 026 1936 г., в. Дабучын, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Васіль Іванавіч Зеляняк і Вера Захараўна Поўх. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1936, Dabučyn, Pružany District, Brest Region.

Vasiĺ Zielianiak and Viera Poŭch. From the archive of Pružany Palace Museum 027 1935 г., в. Куплін, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Антон Якімавіч Муха і Лізавета Сцяпанаўна Гетман. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1935, Kuplin, Pružany District, Brest Region. Anton Mucha and Lizavieta Hietman.

From the archive of Pružany Palace Museum 028 1932 г., в. Луні, Браслаўскі р-н, Віцебская вобл. Архіў Браслаўскага раённага аб`яднання музеяў 1932, Luni, Braslaŭ District, Viciebsk Region.

From the archive of Braslaŭ District Association of Museums 029 1930—1939 гг., в. Плебанаўцы, Бераставіцкі р-н, Гродзенская вобл. Ядзвіга і Ян Чарневічы

1930—1939, Pliebanaŭcy, Bierastavica District, Hrodna Regoin. Jadzviha and Jan Čarnievič 030 15 снежня 1926 г., в. Абруб-Беразвецкі, Глыбоцкі р-н, Віцебская вобл. Уладзімір Васільевіч Стоцік з жонкай. Архіў Глыбоцкага гісторыка-этнаграфічнага музея 15 December, 1926, Abrub-Bierazviecki, Hlybokaje District, Viciebsk Region. Uladzimir Stocik and his wife. From the archive of Hlybokaje Museum of History and Ethnography 031 1935 г., в. Карпешы, Бярозаўскі р-н, Брэсцкая вобл. Іван Іосіфавіч і Ганна Міхайлаўна Барушка. Архіў сям’і Барушка 1935, Karpiešy, Biaroza District, Brest Region.

Ivan and Hanna Baruška. From the archive of Baruška family.

032 1930—1940 гг., в. Сімакава, Карэліцкі р-н, Гродзенская вобл. Ануфрый і Еўдакія Русецкія. Архіў Вольгі Каласоўскай 1930—1940, Simakava, Kareličy District, Hrodna Region. Anufryj and Jeŭdakija Rusieckaja. From the archive of Volha Kałasoŭskaja 033 1930—1940 гг., в. Возерскае, Карэліцкі р-н, Гродзенская вобл. Антон і Кацярына Цвірка. Архіў Вольгі Каласоўскай 1930—1940, Vozierskaje, Kareličy District, Hrodna Region. Anton and Kaciaryna Cvirka.

From the archive of Volha Kałasoŭskaja

034 1920—1930 гг., г.п. Шаркаўшчына, Віцебская вобл. Архіў Сяргея Лескеця 1920—1930, Šarkaŭščyna, Viciebsk Region.

From the archive of Siarhiej Leskieć 035 5 чэрвеня 1938 г., г. Гродна. Аляксей Іосіфавіч і Кацярына Андрэеўна Кісель. Архіў Наталлі Наземцавай June 5, 1938, Hrodna. Alaksiej and Kaciaryna Kisiel. From the archive of Natallia Naziemcava 036 6 жніўня 1933 г., г. Камянец, Брэсцкая вобл. Архіў Андрэя Асташэні August 6, 1933, Kamianiec, Brest region. From the archive of Andrej Astašenia 037 1937 г., Кобрынскі р-н, Брэсцкая вобл. Васіль і Ганна Лаўранюк. Архіў Н. А. Фрыдлэндэр 1937, Kobryn District, Brest Region. Vasiĺ and Hanna Laŭraniuk. From the archive of N. Frydlender 038 1937 г., г. Брэст. Архіў Аляксандра Пашчука 1937, Brest. From the archive of Aliaksandr Paščuk 039 1921—1939 гг., Глыбоцкі р-н, Віцебская вобл. Архіў Глыбоцкага гісторыка-этнаграфічнага музея

1921—1939, Hlybokaje District, Viciebsk Region.

From the archive of Hlybokaje Museum of History and Ethnography 040, 041 1930—1940 гг., в. Масева, Гайнаўскі павет, Падляскае ваяводства, Польшча. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1930—1940, Masieva, Hajnaŭka County, Padliašša Voivodship. From the archive of Pružany Palace Museum 042 1921—1939, г. Брэст. Архіў Аляксандра Пашчука 1921—1939, Brest. From the archive of Aliaksandr Paščuk 043 1930—1935 гг., Глыбоцкі р-н, Віцебская вобл. Архіў Глыбоцкага гісторыка-этнаграфічнага музея 1930—1935, Hlybokaje District, Viciebsk Region.

From the archive of Hlybokaje Museum of History and Ethnography 044 1928—1929 гг., г. Слонім, Гродзенская вобл. Мікалай Пятровіч Барысік і Вольга Пятроўна Важэйка. Архіў Марыі Кужаль 1928—1929, Slonim, Hrodna Region. Mikalaj Barysik and Voĺha Važejka. From the archive of Maryja Kužaĺ 045 26 ліпеня 1931 г., в. Гарадок, Маладзечанскі р-н, Мінская вобл. Уладзімір і Ганна

Жахавец. Архіў Этнаграфічнага клуба КОЛА / Аляксея Жахаўца July 26, 1931, Haradok, Maladziečna District, Minsk Region. Uladzimir and Hanna Žachaviec.

From the archive of KOLA Ethnographic Сlub / Aliaksiej Žachaviec 046 1921—1939 гг., Брэсцкі р-н, Брэсцкая вобл. Архіў Юліі Карcунцэвай 1921—1939, Brest District, Brest Region. From the archive of Julija Karcunceva

вобл. Вяселле Якуба і Зоф’і Хамянтоўскіх. Фота Зоф’і Хамянтоўскай. Архіў Fundacja Archeologia Fotografii 1930, Parachonsk, Pinsk District, Brest Region.

The wedding of Jakub and Zofja. Photo

by Zofja Chamiantoŭskaja. From the archive of Archaeology of Photography Foundation

1921—1939 УСХОДНЯЯ БЕЛАРУСЬ EASTERN BELARUS

047 (02-N-01-00305) 1936 г., Палессе. Палешучка ў традыцыйнай вясёльнай сукенцы. Фота Зоф’і Хамянтоўскай. Архіў Fundacja Archeologia Fotografii 1936, Paliessie. Traditional wedding dress. Photo

by Zofja Chamiantoŭskaja. From the archive of Archaeology of Photography Foundation 048, 049 1921—1939 гг., г. Брэст. Архіў Соф’і Капуза 1921—1939, Brest. From the archive of Sofja Kapuza 050 1921—1939 гг., г. Брэст. Архіў Ларысы Лацкевіч 1921—1939, Brest. From the archive of Larysa Lackievič 051 (02-N-01-00675), 052 (02-N-01-00680) 1930 г., в. Парахонск, Пінскі р-н, Брэсцкая

053 1929 г., г. Чавусы, Магілёўская вобл. Пётр Уласавіч Карпачоў і Агаф’я Філіпаўна Вараб’ёва. Архіў Вікторыі Цімафеевай 1929, Čavusy, Mahilioŭ Region. Piotr Karpačoŭ and Ahafja Varabjova. From the archive of Viktoryja Cimafiejeva

1934, Zahorje, Červień District, Minsk Region.

Anton Kudrejka and Nina Rečyc. From the archive of Pružany Palace Museum 056 1920—1922 гг., в. Драбушова, Бешанковіцкі р-н, Віцебская вобл. Савелій і Наталля Надзежка. Архіў Вікторыі Харкевіч 1920—1922, Drabušova, Beshankovichy District, Vitebsk Region. Savielij and Natallia Nadziežka.

From the archive of Viktoryja Charkievič 057 1930—1940 гг. Віцебская вобл. Архіў Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка 1930—1940, Viciebsk Region. From the archive of Polotsk National Historical and Cultural Museum-Reserve

1939—1953

054 1930 г., в. Калядзічы, Мінскі р-н, Мінская вобл. Мікалай і Вольга Панасевіч. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1930, Kaliadzičy, Minsk District, Minsk Region.

Mikalaj and Voĺha Panasievič. From the archive of Pružany Palace Museum

058 1950—1960, г. Брэст. Архіў Алега Палішчука 1950—1960, Brest. From the archive of Alieh Pališčuk

055 1934 г., в. Загор’е, Чэрвеньскі р-н, Мінская вобл. Антон Міхайлавіч Кудрэйка і Ніна Паўлаўна Рэчыц. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык»

059 1948 г., в. Моталь, Іванаўскі р-н, Брэсцкая вобл. Кандрат і Аляксандра Ксёнда. Архіў Антаніны Дзямчыла 1948, Motaĺ, Ivanava District, Brest Region.

Kandrat and Aliaksandra Ksionda. From the archive of Antanina Dziamčyla 060 1939—1953 гг., в. Падомхі, Докшыцкі р-н, Віцебская вобл. Архіў Змітрака Буглака 1939—1953, Padomchi, Dokšycy District, Viciebsk Region. From the archive of Zmitrok Buhlak 061 Кастрычнік 1947 г., в. Падомхі, Докшыцкі р-н, Віцебская вобл. Архіў Змітрака Буглака October, 1947, Padomchi, Dokšycy District, Viciebsk Region. From the archive of Zmitrok Buhlak 062 1946 г., в. Бараны, Жабінкаўскі р-н, Брэсцкая вобл. Павел і Алёна Семянюк. Архіў Р. А. Пратасюк 1946, Barany, Žabinka District, Brest Region.

Paviel and Aliona Siemianiuk. From the archive of R. Pratasiuk 063 Чэрвень 1942 г., г.п. Чырвоная Слабада, Салігорскі р-н, Мінская вобл. Архіў Салігорскага краязнаўчага музея June 1942, Čyrvonaja Slabada, Salihorsk District, Minsk Region. From the archive of Salihorsk Local History Museum 064, 065 1942—1943 гг., г. Вялікая Бераставіца, Гродзенская вобл. Вяселле

Раісы Ярмізінай. Архіў Асі Вальковіч 1942—1943, Vialikaja Bierastavica, Hrodna Region. Raisa Jarmizina’s wedding. From the archive of Asia Vaĺkovič 066 1950—1960 гг., г. Брэст. Архіў Аляксандра Кірчука 1950—1960, Brest. From the archive of Aliaksandr Kirčuk 067 1950—1955 гг., в. Старына, Лёзненскі р-н, Віцебская вобл. Алёна Іванаўна Берзін і Віктар Варапаеў. Архіў Лёзненскага ваенна-гістарычнага музея 1950—1955, Staryna, Liozna District, Viciebsk Region. Aliena Bierzin and Viktar Varapajeŭ.

From the archive of Liozna Military History Museum 068 Чэрвень 1952 г., в. Заполле, Чэрвеньскі р-н, Мінская вобл. Мікалай і Ганна Ваўчок. Архіў Вікторыі Даражок June 1952, Zapollie, Červień District, Minsk Region. Nikalaj and Hanna Vaŭčok. From the archive of Viktoryja Daražok 069 1950—1960 гг., в. Смаляніца, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Васіль і Нюша. Архіў Кацярыны Шэстапалька 1950—1960, Smalianica, Pružany District, Brest Region. Vasiĺ and Niuša. From the archive of Kaciaryna Šestapaĺka

070 1951 г., в. Паляны, Вілейскі р-н, Мінская вобл. Рэгіна Язневіч і Баляслаў Клемантовіч. Архіў Людзмілы Сільновай 1951, Paliany, Viliejka District, Minsk Region.

Rehina Jaznievič and Baliaslaŭ Kliemantovič.

From the archive of Liudzmila Siĺnova 071 1947—1950 гг., в. Каляды, Вілейскі р-н, Мінская вобл. Архіў Людзмілы Сільновай 1947—1950, Kaliady, Viliejka District, Minsk Region. From the archive of Liudzmila Siĺnova 072 19 лістапада 1951 г., г. Кобрын, Брэсцкая вобл. Рыгор і Яўгенія. Архіў Кобрынскага ваенна-гістарычнага музея ім. А. В. Суворава November 19, 1951, Kobryn, Brest Region. Ryhor and Jaŭhienija. From the archive of the Kobryn Museum of War History.

073 9 лютага 1941 г., в. Пастарынне, Баранавіцкі р-н, Брэсцкая вобл. Уладзіслаў Уладзіслававіч Прушынскі і Ядзвіга Вікенцьеўна Галубіцкая. Архіў Аліны Ліс February 9, 1941, Pastarynnie, Baranavičy District, Brest Region. Uladzislaŭ Prušynski and Jadzviha Halubickaja. From the archive of Alina Lis 074 1939—1953 гг., Нясвіжскі р-н. Мінская вобл. Архіў Нясвіжскага гісторыка-краязнаўчага музея 1939—1953, Niasviž District, Minsk Region. From

the archive of Niasviž Museum of History and Local Studies 075, 076 1951 г., г. Бабруйск, Магілёўская вобл. Анатоль Стромскі і Кацярына Каранкевіч. Архіў Хрысціны Марчук 1951, Babrujsk, Mahilioŭ Region. Anatoĺ Stromski and Kaciaryna Karankievič. From the archive of Chryscina Marčuk 077, 078 1953 г., в. Вішнеўка, Бераставіцкі р-н, Гродзенская вобл. Браніслава Курстак і Леанард Барцэвіч. Архіў Ірыны Мілінкевіч 1953, Višnieŭka, Bierastavica District, Hrodna Region. Branislava Kurstak and Lieanard Barcevič.

From the archive of Iryna Milinkievič 079 1949 г., в. Мікелеўшчына, Мастоўскі р-н, Гродзенская вобл. Станіслава Казіміраўна Блавацкая і Уладзімір Іванавіч Хвешчанік. Архіў Наталлі Бялько 1949, Mikielieŭščyna, Masty District, Hrodna Region. Stanislava Blavackaja and Uladzimir Chvieščanik. From the archive of Natallia Biaĺko 080 1948 г., в. Мікелеўшчына, Мастоўскі р-н, Гродзенская вобл. Вера Іванаўна Маскевіч і Казімір Казіміравіч Блавацкі. Архіў Наталлі Бялько 1948, Mikielieŭščyna, Masty District, Hrodna Region. Viera Maskievič and Kazimir Blavacki.

From the archive of Natallia Biaĺko

081 1950—1960 гг., г. Шклоў, Магілёўская вобл. Ядзвіга і Мікалай Седлераў. Архіў Шклоўскага раённага гісторыка-краязнаўчага музея 1950—1960, Škloŭ, Mahilioŭ Region. Jadzviha and Mikalaj Siedlieraŭ. From the archive of Škloŭ Museum of History and Local Studies 082 1940—1950 гг., Слуцкі р-н, Мінская вобл. Архіў Сяргея Лескеця 1940—1950, Sluck District, Minsk Region. From the archive of Siarhiej Lieskieć 083 1940—1950 гг., в. Падзерычы, Стаўбцоўскі р-н, Мінская вобл. Уладзімір і Валянціна (Ажгірэвіч) Янушкевіч. Архіў Аляксандра Ажгірэвіча 1940—1950, Padzieryčy, Stoŭbcy District, Minsk Region. Uladzimir and Valiancina Januškievič.

From the archive of Aliaksandr Ažhirevič 084 1945 г., г.п. Карэлічы, Гродзенская вобл. Ніна Навумавіч з жаніхом. Архіў Аляксандры Макавік 1945, Kareličy, Hrodna Region. Nina Navumavič with husband. From the archive of Aliaksandra Makavik 085 1951 г., в. Мясата, Маладзечанскі р-н, Мінская вобл. Архіў Этнаграфічнага клуба КОЛА 1951, Miasata, Maladziečna District, Minsk

Region. From the archive of KOLA Ethnographic Сlub 086 1947 г., в. Будслаў, Мядзельскі р-н, Мінская вобл. Ядзвіга Антонаўна Наровіч і Яўгені Вікенцевіч Баркоўскі. Архіў Лесі Пчолкі 1947, Budslaŭ, Miadzieĺ District, Minsk Region.

Jadzviha Narovič and Jaŭhieni Barkoŭski. From the archive of Liesia Pčolka 087 1951 г., в. Хрыстова, Пастаўскі р-н, Віцебская вобл. Уладзіслава Пятроўна Чалей і Іван Іванавіч Татарэнка. Архіў Юліі Татарэнка 1951, Chrystova, Pastavy District, Viciebsk Region. Uladzislava Čaliej and Ivan Tatarenka. From the archive of Julija Tatarenka 088 1949 г., в. Будслаў, Мядзельскі р-н, Мінская вобл. Люся Савіцкая і Ян Якубовіч. Архіў Лесі Пчолкі.

1949, Budslaŭ, Miadzieĺ District, Minsk Region.

Liusia Savickaja and Jan Jakubovič. From the archive of Liesia Pčolka 089 1952—1953 гг., Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Мікалай Чыж з нявестай. Архіў Кацярыны Шэстапалька 1952—1953, Pružany District, Brest Region.

Mikalaj Čyž with wife. From the archive of Kaciaryna Šestapaĺka

1953—1965 090, 091 1950—1960 гг., в. Градзянка, Асіповіцкі р-н, Магілёўская вобл. Архіў сям’і Бычковых 1950—1960, Hradzianka, Asipovičy District, Mahilioŭ Region. From the archive of Byčkoŭ Family 092 1956 г., Лоеўскі р-н, Гомельская вобл. Вольга Харытоўна Кулага. Беларускі архіў вуснай гісторыі 1956, Lojeŭ District, Homieĺ Region. Voĺha Kulaha. Belarusian Oral History Archive 093 1945—1960 гг., Слукі р-н, Мінская вобл. Архіў Сяргея Лескеця 1945—1960, Sluck District, Minsk Region. From the archive of Siarhiej Lieskieć

Skraščuk family. From the archive of Iryna Dajnakova 097 1957—1958 гг., в. Букарава, Смаргонскі р-н, Гродзенская вобл. Архіў Сяргея Лескеця 1957—1958, Bukarava, Smarhoń District, Hrodna Region. From the archive of Siarhiej Lieskieć 098 Каля 1954 г., в. Градзянка, Асіповіцкі р-н, Магілёўская вобл. Архіў сям’і Бычковых About 1954, Hradzianka, Asipovičy District, Mahilioŭ Region. From the archive of Byčkoŭ Family 099 1955—1960 гг., в. Нежаўка, Чэрвеньскі р-н, Мінская вобл. Марыя і Міхаіл Знак. Архіў Дар’і Якубовіч 1955—1960, Niežaŭka, Červień District, Minsk Region. Maryja and Michail Znak. From the archive of Darja Jakubovič

094, 095 1954 г., в. Пяркі, Кобрынскі р-н, Брэсцкая вобл. Павел Канстанцінавіч Тур і Аляксандра Афанасьеўна Босак. Архіў Валянціна Тура 1954, Piarki, Kobryn District, Brest Region. Paviel Tur and Aliaksandra Bosak. From the archive of Valiancin Tur

100 1954 г., в. Яноўка, Асіповіцкі р-н, Магілёўская вобл. Міхаіл Галоўчыц і Паліна Вікторчык. Архіў Настассі Даніловіч 1954, Janoŭka, Asipovičy District, Mahilioŭ Region. Michail Haloŭčyc and Palina Viktorčyk.

From the archive of Nastassia Danilovič

096 1955—1960 гг., в. Дзівін, Кобрынскі р-н, Брэсцкая вобл. Сям’я Скрашчук. Архіў Ірыны Дайнаковай 1955—1960, Dzivin, Kobryn District, Brest Region.

101, 102 1950—1960 гг., г. Асіповічы, Магілеўская вобл. Валянціна Аляксееўна Маўчан і Іван Фёдаравіч Чарапко. Архіў Ганны Чарапко

1950—1960, Asipovičy, Mahilieŭ Region.

Valiancina Maŭčan and Ivan Čarapko. From the archive of Hanna Čarapko 103 1955 г., в. Палоннае Забалоцце, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Сяргей і Зоя Вашкевіч. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1955, Palonnaje Zabaloccie, Pružany District, Brest Region. Siarhiej and Zoja Vaškievič. From the archive of Pružany Palace Museum 104 10 ліпеня 1960 г., г. Нясвіж, Мінская вобл. Феня Красковіч і Аляксандр Стадуб. Архіў Нясвіжскага гісторыка-краязнаўчага музея July 10, 1960, Nyasvizh, Minsk Region. Fienia Kraskovič and Aliaksandr Stadub. From the archive of Niasviž Museum of History and Local Studies 105, 106 Чэрвень 1954 г., в. Дзядзічы, Вілейскі р-н, Мінская вобл. Канстанцін Іванавіч і Марыя Іванаўна (Шорац) Літвіновіч. Архіў Літвіновіч-Лук’янавых June 1954, Dziadzičy, Viliejka District, Minsk Region. Kanstancin and Maryja Litvinovič.

From the archive of Litvinovič-Lukjanaŭ Family 107 21 ліпеня 1956 г., в. Ярнева, Слонімскі р-н, Гродзенская вобл. Аляксандра Ігнацьеўна Суша і Аляксандр Іванавіч Лях.

Архіў Дар’і Якубовіч July 21, 1956, Jarnieva, Slonim District, Hrodna Region. Aliaksandra Suša and Aliaksandr Liach.

From the archive of Darja Jakubovič

112 1950—1955 гг., Слуцкі р-н, Мінская вобл. Архіў Сяргея Лескеця 1950—1955, Sluck District, Minsk Region. From the archive of Siarhiej Lieskieć

108 1950—1960 гг. Вяселле Ніны Дудко. Архіў Асі Вальковіч 1950—1960, Nina Dudko’s wedding. From the archive of Asia Vaĺkovič

113 1950—1960 гг., в. Градзянка, Асіповіцкі р-н, Магілёўская вобл. Архіў сям’і Бычковых 1950—1960, Hradzianka, Asipovičy District, Mahilioŭ Region. From the archive of Byčkoŭ Family

109 1958 г., г. Маладзечна, Мінская вобл. Віктар і Надзея Рыгораўна Бурак. Архіў Этнаграфічнага клуба КОЛА 1958, Maladziečna, Minsk Region. Viktar and Nadzieja Burak. From the archive of KOLA Ethnographic Сlub 110 1958 г., в. Спорава, Бярозаўскі р-н, Брэсцкая вобл. Міхаіл Міхайлавіч Лютыч і Вера Рыгораўна Казека. Архіў Настассі Даніловіч 1958, Sporava, Biaroza District, Brest Region.

Michail Liutyč and Viera Kazieka. From the archive of Nastassia Danilovič 111 22 траўня 1958 г., в. Мокрае, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Лідзія Іванаўна Баран і Ўладзімір Паўлавіч Карняйчук. Архіў Вікторыі Карняйчук May 22, 1958, Mokraje, Pružany District, Brest Region. Lidzija Baran and Uladzimir Karniajčuk.

From the archive of Viktoryja Karniajčuk

114 1959 г., Глускі р-н, Магілёўская вобл. Яўфімія Лаўрэнцьеўна і Пётр Іванавіч Стрэжы. Архіў Алёны Стрэж 1959, Hlusk District, Mahilioŭ Region. Jaŭfimija and Piotr Strež. From the archive of Aliona Strež 115, 116 17 лістапада 1957 г., в. Ілья, Вілейскі р-н, Мінская вобл. Ірына і Анатоль Казлоўскія. Архіў Людзмілы Сільновай November 17, 1957, Iĺja, Viliejka District, Minsk Region. Iryna and Anatoĺ Kazloŭski. From the archive of Liudzmila Siĺnova 117 Каля 1959 г., в. Кісялі, Валожынскі р-н, Мінская вобл. Яўгенія Іосіфаваўна Рудзік і Яўгеній Ўладзіміравіч Касцяневіч. Архіў Алёны Сасноўскай About 1959, Kisiali, Valožyn District, Minsk Region. Jaŭhienija Rudzik and Jaŭhienij Kascianievič. From the archive of Aliona Sasnoŭskaja

118 1961 г., Іўеўскі р-н, Гродзенская вобл. Іван Іванавіч Гіцэвіч з жонкай. Архіў Івана Гіцэвіча 1961, Iŭje District, Hrodna Region. Ivan Hicevič with wife. From the archive of Ivan Hicevič 119, 120 Каля 1956 г., г. Мінск. Віктар Карлавіч Паўлоўскі і Марыя Сцяпанаўна Лучына. Архіў Аляксандра Лучыны About 1956, Minsk. Viktar Paŭloŭski and Maryja Lučyna. From the archive of Aliaksandr Lučyna 121 1959 г., в. Лыскава, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Мікалай і Лідзія Жмайліе. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1959, Lyskava, Pružany District, Brest Region.

Mikalaj and Lidzija Žmajlije. From the archive of Pružany Palace Museum 122 1961 г., в. Яноўка, Асіповіцкі р-н, Магілёўская вобл. Іосіф Іосіфавіч Палеўскі і Валянціна Максімаўна Вікторчык. Архіў Настассі Даніловіч 1961, Janoŭka, Asipovičy District, Mahilioŭ Region. Iosif Palieŭski and Valiancina Viktorčyk.

From the archive of Nastassia Danilovič 123 1958—1965 гг., г. Шчучын, Гродзенская вобл. Архіў Аляксея Баравіка 1958—1965, Ščučyn, Hrodna Region. From the archive of Aliaksiej Baravik

124 1955—1960 гг., г.п. Старобін, Салігорскі р-н, Мінская вобл. Фатограф — Мікалай Пракаповіч. Архіў Сяргея Лескеця 1955—1960, Starobin, Salihorsk District, Minsk Region. Photographer is Mikalaj Prakapovič. From the archive of Siarhiej Lieskieć 125 10 кастрычніка 1962 г., г.п. Мір, Карэліцкі р-н., Гродзенская вобл. Уладзімір Аляксеевіч і Тамара Васільеўна Рафеенка. Архіў Вольгі Каласоўскай October 10, 1962, Mir, Kareličy District, Hrodna Region. Uladzimir and Tamara Rafiejenka. From the archive of Voĺha Kalasoŭskaja 126 27 чэрвеня 1959 г, г. Вялікая Бераставіца, Гродзенская вобл. Вяселле Зоі Дудко. Архіў Асі Вальковіч June 27, 1959, Vialikaja Bierastavica, Hrodna Region. Zoja Dudko’s wedding. From the archive of Asia Vaĺkovič

February 1960, Adeĺsk, Hrodna District, Hrodna Region. Valiarjan Navacki and Lieakadyja Halambieŭskaja. From the archive of Valieryj Piarluchin 129 1964—1966 гг., в. Войстам, Смаргонскі р-н, Гродзенская вобл. Юзэфа і Віктар. Архіў Таццяны Скарынкінай 1964—1966, Vojstam, Smarhoń District, Hrodna Region. Juzefa and Viktar. From the archive of Tacciana Skarynkina 130 Каля 1961 г., в. Аляксандраўка, Чэрвеньскі р-н, Мінская вобл. Аляксандра Карлаўна Паўлоўская і Ўладзімір Сцяпанавіч Лучына. Архіў Аляксандра Лучыны About 1961, Aliaksandraŭka, Červień District, Minsk Region. Aliaksandra Paŭloŭskaja and Uladzimir Lučyna. From the archive of Aliaksandr Lučyna

127 Каля 1960 г., г. Бабруйск, Магілёўская вобл. Архіў Соф’і Зелянцовай About 1960, Babrujsk, Mahilioŭ Region. From the archive of Sofja Zieliancova

131 1960—1970 гг., г. Лёзна, Віцебская вобл. Марыя і Іван Караваевы. Архіў Лёзненскага ваенна-гістарычнага музея 1960—1970, Liozna, Viciebsk Region. Maryja and Ivan Karavajeŭ. From the archive of Liozna Military History Museum

128 Люты 1960 г., в. Адэльск, Гродзенскі р-н, Гродзенская вобл. Валяр’ян Навацкі і Леакадыя Галамбеўская. Архіў Валерыя Пярлухiна

132, 133 4 жніўня 1963 г., в. Шавялі, Ляхавіцкі р-н, Брэсцкая вобл. Вера Аляксееўна Лойка і Мікалай Пятровіч Вашчылка. Архіў Ніны Казленя

August 4, 1963, Šaviali, Liachavičy District, Brest Region. Viera Lojka and Mikalaj Vaščylka. From the archive of Nina Kazlienia 134, 135 1957—1960 гг., в. Старыны, Лёзненскі р-н, Віцебская вобл. Н.І. Берзін і В.І. Дзядкоў. Архіў Лёзненскага ваенна-гістарычнага музея 1957—1960, Staryny, District Region, Viciebsk Region. N. Bierzin and V. Dziadkoŭ. From the archive of Liozna Military History Museum 136 1958—1965 гг., г. Шчучын, Гродзенская вобл. Архіў Аляксея Баравіка 1958—1965, Ščučyn, Hrodna Region. From the archive of Aliaksiej Baravik 137 1964—1966 гг., в. Папелева, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Міхаіл і Кацярына Панасевічы. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1964—1966, Papeleva, Pruzhany District, Brest Region. Michail and Kaciaryna Panasievič. From the archive of Pružany Palace Museum 138 1953—1965 гг., Брэсцкі р-н, Брэсцкая вобл. Сям’я Казей 1953—1965, Brest District, Brest Region.

Kaziej Family 139 1964—1966 гг., в. Перавозы, Смаргонскі р-н, Гродзенская вобл. Чэслава і Міхаіл.

Архіў Таццяны Скарынкінай 1964—1966, Pieravozy, Smarhoń District, Hrodna Region. Česlava and Michail. From the archive of Tacciana Skarynkina 140, 141 1960 г., г. Жодзіна, Мінская вобл. Яніна Барысаўна Карповіч і Анатоль Паўлавіч Хоміч. Архіў Ганны Хоміч 1960, Žodzina, Minsk Region. Janina Karpovič and Anatoĺ Chomič. From the archive of Hanna Chomič 142 1964—1966 гг., в. Заполле, Карэліцкі р-н, Гродзенская вобл. Архіў Таццяны Скарынкінай 1964—1966, Zapollie, Kareličy District, Hrodna Region. From the archive of Tacciana Skarynkina 143 1950—1960 гг., Бярэзенскі р-н, Мінская вобл. Архіў Юрыя Найдовіча 1950—1960, Bierazino District, Minsk Region.

From the archive of Jury Najdovič 144 1962 г., в. Нізок, Уздзенскі р-н, Мінская вобл. Вяселле Мікалая і Ніны Пракаповічаў. Фатограф — Мікалай Пракаповіч. Архіў Сяргея Лескеця 1962, Nizok, Uzda District, Minsk Region. The wedding day of Mikalaj and Nina Prakapovič.

Mikalaj Prakapovič’s photo. From the archive of Siarhiej Lieskieć

1965—1985 145, 146, 148, 154, 161, 162, 168, 175, 177, 178, 182, 183, 184, 185, 186 1965—1985 гг., г. Дзяржынск, Мінская вобл. Фатограф — Іван Шабалінскі. Архіў Генадзя Дубатоўкі 1965—1985, Dziaržynsk, Minsk Region. Ivan Šabalinski’s photo. From the archive of Hienadź Dubatoŭka 147, 174 1986 г., в. Прусы, Салігорскі р-н, Мінская вобл. Архіў Аляксандра лучыны 1986, Prusy, Salihorsk District, Minsk Region From the archive of Aliaksandr Lučyna 149 2 лютага 1969 г., Брэст. Сцяпан Каральчук і Надзея Крывец. Архіў Людзмілы Будзько February 2, 1969, Brest. Sciapan Karaĺčuk and Nadzieja Kryviec. From the archive of Liudzmila Budźko 150 1966 г., в. Паўлавічы, Клімавіцкі раён, Магілёўская вобл. Лідзія і Якаў Кісялёвы. Архіў Клімавіцкага раённага краязнаўчага музея 1966, Paŭlavičy, Klimavičy District, Mahilioŭ Region. Lidzija and Jakaŭ Kisialioŭ. From the archive of Klimavičy Local History Museum 151 1960—1970 гг., в. Дабучын, Пружанскі р-н, Брэсцкая вобл. Аркадзь і Лілія

Талакнянік. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1960—1970, Dabučyn, Pružany District, Brest Region. Arkadź and Lilija Talaknianik. From the archive of Pružany Palace Museum 152, 153 1967 г., в. Навасёлкі, Мінскі р-н, Мінская вобл. Іван Кандрацьевіч і Алена Іванаўна Рабчук. Архіў Музея-сядзібы «Пружанскі палацык» 1967, Navasiolki, Minsk District, Minsk Region.

Ivan and Aliena Rabčuk. From the archive of Pružany Palace Museum 155 1 верасня 1970 г., г. Кобрын, Брэсцкая вобл. Фёдар і Валянціна Чэб. Архіў Ф. Р. Чэба September 1, 1970, Kobryn, Brest Region.

Fiodar and Valiancina Čeb. From the archive of F. Čeb 156 1970—1972 гг., г. Кобрын Брэсцкая вобл. Рыгор і Надзея Кузуб. Архіў Ф. Р. Чэба 1970—1972, Kobryn, Brest Region. Ryhor and Nadzieja Kuzub. From the archive of F. Čeb 157 1965—1970 гг., г. Брэст. Аляксандр Кірчук з жонкай. Архіў Аляксандра Кірчука 1965—1970, Brest. Aliaksandr Kirčuk with wife.

From the archive of Aliaksandr Kirčuk 158 14 чэрвеня 1969 г., г. Мінск. Святлана і Валерый Лагуноўскія.

Архіў Таццяны Вадалажскай June 14, 1969, Minsk. Valieryj and Sviatlana Lahunoŭskija. From the archive of Tacciana Vadalažskaja 159, 166 1965—1970 гг., г. Брэст. Аляксандр і Галіна Палішчук. Архіў Галіны Палішчук 1965—1970, Brest. Aliaksandr and Halina Pališčuk. From the archive of Halina Pališčuk 160 1964—1965 гг., г. Мінск. Вяселле Людмілы Шэлег. Архіў Асі Вальковіч 1964—1965, Minsk. The wedding of Liudmila Šelieh. From the archive of Asia Vaĺkovič 163 1970—1980 гг., г. Брэст. Архіў Вікторыі Скурко 1970—1980, Brest. From the archive of Viktoryja Skurko

167 1980—1985 гг., в. Пушкі, Лёзненскі р-н, Віцебская вобл. Архіў Лёзненскага ваенна-гістарычнага музея 1965—1985, Puški, Liozna District, Viciebsk Region. From the archive of Liozna Military History Museum

173 Ліпень, 1977 г., г. Мазыр, Гомельская вобл. Мікалай Куцько і Святлана Нерус. Архіў Вольгі Астаповіч July, 1977, Mazyr, Homieĺ Region. Mikalaj Kućko and Sviatlana Nierus. From the archive of Voĺha Astapovič

169, 176 1970—1980 гг., Брэсцкі р-н, Брэсцкая вобл. Архіў Вікторыі Скурко 1970—1980, Brest District, Brest Region. From the archive of Viktoryja Skurko

179 1965—1985 гг., в. Навінкі, Калінкавіцкі р-н, Гомельская вобл. Архіў Кацярыны Белай 1965—1985, Navinki, Kalinkavičy District, Homieĺ Region. From the archive of Kaciaryna Bielaja

170 1986 г., г. Салігорск, Мінская вобл. Таццяна Мазак і Анатоль Лучына. Архіў Аляксандра Лучыны 1986, Salihorsk, Minsk Region. Tacciana Mazak and Anatoĺ Lučyna. From the archive of Aliaksandr Lučyna

180 11 снежня 1970 г., г. Гродна. Святлана Пятроўна Копысава і Іраневуш Станіслававіч Клім. Архіў Дар’і Клім December 11, 1970, Hrodna. Sviatlana Kopysava and Iranievuš Klim. From the archive of Darja Klim

164 1965—1985. Запрашальны білет. Архіў ЗАГСа г. Брэста 1965—1985. Invitation card. From the archive of Brest Registry Office

171 1970 г., г. Лёзна, Віцебская вобл. Кедзіч і Манахаў. Архіў Лёзненскага ваенна-гістарычнага музея 1970, Liozna, Viciebsk Region. Kiedzič and Manachaŭ. From the archive of Liozna Military History Museum

165 1970—1980 гг., в. Глоданкі, Лёзненскі р-н, Віцебская вобл. Архіў Лёзненскага ваенна-гістарычнага музея 1970—1980, Hlodanki, Liozna District, Viciebsk Region. From the archive of Liozna Military History Museum

172 Каля 1983 г., г. Мінск. Таццяна Паўлоўская і Пётр Голуб. Архіў Аляксандра Лучыны About 1983, Minsk. Tacciana Paŭloŭskaja and Piotr Holub. From the archive of Aliaksandr Lučyna

181 7 лістапада 1968 г., в. Лепясы, Кобрынскі р-н, Брэсцкая вобл. Іван і Лідзія Лугіны. Архіў А. М. Рысь November 7, 1968, Liepiasy, Kobryn District, Brest Region. Ivan and Lidzija Luhin. From the archive of A. Ryś 187 1981 г., г. Барысаў, Мінская вобл. Галіна Сыраежкіна. Фота Уладзiмiра Пятровiча Ягорава 1981, Barysaŭ, Minsk Region. Halina Syraježkina.

Uladzimir Jahoraŭ’s photo

ДЗЯВОЧЫ ВЕЧАР DZIAVOČY VIEČAR На беларускай і англійскай мовах

Адказная за выпуск Таццяна Тамілава Рэдактарка Лідзія Міхеева Аўтаркі тэкстаў Анастасія Вальковіч, Лідзія Міхеева Перакладчыца на англійскую мову Юлія Цімафеева Дызайнер Аляксандр Лучына Аўтарка праекта Леся Пчолка

Падпісана да друку 01.03.2021. Фармат 70×100/16. Папера крэйдаваная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 24,86. Ул.-выд. арк. 19,48. Наклад 300 асоб. Замова 2924. Прыватнае выдавецкае ўнітарнае прадпрыемства «Галіяфы». Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 1/48 ад 03.10.2013. Вул. Куйбышава, 22, корп. 6, пам. 6, 220029, Мінск, Беларусь.

E-mail: vish@bk.ru www.halijafy.by Таварыства з дадатковай адказнасцю «Новапрынт». Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 2/54 ад 25.02.2014. Вул. Геалагічная, 59, корп. 4, каб. 10, 220138, Мінск, Беларусь.