Δημόσιος χώρος εντός ή εκτός;| Προσεγγίσεις σχεδίασης και παραγωγής του δημοσίου χώρου τον 21ο αιώνα by Alexia Kasimati

Δημοσιος χωρος

εντος η εκτος;

Αλεξια Κασιματη

Δημόσιος Χώρος Εντός ή Εκτός; Προσεγγίσεις σχεδίασης και παραγωγής του δημοσίου χώρου τον 21ο αιώνα

ερευνητικη εργασια αλεξια κασιματη

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ | ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΠΙΒΛ. ΑΓΑΠΗ ΠΡΩΙΜΟΥ μαρτιοσ 2020

Ευχαριστώ θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κ. Αγάπη Πρωίμου για την καθοδήγηση και την πολύτιμη βοήθειά της, την οικογένεια μου και ιδιαίτερα τις αγαπημένες μου φίλες Αντωνία, Λυδία, Μαρία και Μυρτώ για τις συζητήσεις, την στήριξη και τις συμβουλές τους καθ' όλη την διάρκεια.

ABSTRACT The public space of a city is an ever-changing term that is also completely dependent on its users. The new life lifestyles of the 21st century seem to be leading to its downgrading and abandonment, making it necessary to look for different methods of approaching and designing public spaces today. Issues related to globalization, consumption, new digital media and the internalization of public space have ultimately affected public life, which is once again seeking its place in the urban public space. The new issue in densely populated cities is the lack of free land. For this reason, the public space is now approached through modern strategies that focus mainly on the search and design of residual spaces and abandoned areas located in the urban fabric. Approach strategies for these new public spaces vary, from collective initiatives to overall urban regeneration but also to the use of landscape techniques and concepts. Through the study of examples of different scales, implemented or not, concerning the design of public spaces of the degraded Athens in recent years the above approaches and the response of the citizens to them are studied. The above examples, which are the Stavros Niarchos Foundation Cultural Center, the Navarino Park and the Rethink Athens architectural competition, lead to the final conclusions of the research which focus on the modern needs of citizens ,as shaped by the new models of life, and their requirements for public spaces as they are formed in the 21st century.

Ποιος είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο δημόσιος χώρος της πόλης αποτελεί πάντα έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο όρο και απολύτως εξαρτώμενο από τους χρήστες του. Τα νέα μοντέλα ζωής του 21ου αιώνα φαίνεται να οδηγούν στην υποβάθμιση και την εγκατάλειψη του, καθιστώντας απαραίτητη την ανάγκη για αναζήτηση διαφορετικών μεθόδων προσέγγισης και σχεδίασης των δημοσίων χώρων σήμερα. Ζητήματα που σχετίζονται με την παγκοσμιοποίηση, την κατανάλωση, τα νέα ψηφιακά μέσα και την εσωτερίκευση τελικά του δημοσίου χώρου έχουν επηρεάσει καθοριστικά την δημόσια ζωή η οποία αναζητά εκ νέου την χωροθέτησή της στον αστικό δημόσιο χώρο. Το νέο ζήτημα των πυκνοδομημένων πόλεων, είναι η έλλειψη ελεύθερων εκτάσεων. Για αυτό, ο δημόσιος χώρος προσεγγίζεται πλέον μέσω σύγχρονων στρατηγικών που εστιάζουν κυρίως στην αναζήτηση και τον σχεδιασμό υπολειμματικών χώρων και εγκαταλελειμμένων εκτάσεων που βρίσκονται στον αστικό ιστό. Οι στρατηγικές προσέγγισης για τους νέους αυτούς δημόσιους χώρους ποικίλουν, από πρωτοβουλίες συλλογικοτήτων, συνολικές αστικές αναπλάσεις αλλά και τη χρήση τεχνικών και εννοιών του τοπίου. Μέσω τις μελέτης παραδειγμάτων διαφορετικής κλίμακας, υλοποιημένων και μη, που αφορούν τον σχεδιασμό δημοσίων χώρων της παρηκμασμένης Αθήνας τα τελευταία χρόνια μελετώνται οι παραπάνω προσεγγίσεις και η ανταπόκριση των πολιτών σε αυτές. Τα παραπάνω παραδείγματα, τα οποία είναι το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το Πάρκο Ναυαρίνου και ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Rethink Athens , οδηγούν στα τελικά συμπεράσματα της έρευνας τα οποία εστιάζουν στις σύγχρονες ανάγκες των πολιτών όπως έχουν διαμορφωθεί από τα νέα μοντέλα ζωής και στις απαιτήσεις τους για τους δημοσίους χώρους όπως διαμορφώνονται τον 21ο αιώνα.

01_

04_

26_

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΤΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΖΩΗ;

Ορισμοί και Έννοιες του Δημοσίου Χώρου Ο Δημόσιος Χώρος και η Δημόσια Ζωή Ιστορικά Ο 20ος Αιώνας

07 13 23

Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΖΩΗ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΕΝΤΟΣ Ή ΕΚΤΟΣ;

30 Παγκοσμιοποίηση και Κατανάλωση Ο Χρήστης του Ψηφιακού «Δημοσίου χώρου» 33 Η Εσωτερίκευση του Δημοσίου Χώρου 39

46_

51 54 60

Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΥΡΙΑΡΧΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

Χώρος Εκμετάλλευσης από τον Ιδιωτικό Τομέα Χώρος Αναψυχής και Ελεύθερης Έκφρασης Χώρος Συμμετοχικής Δράσης και Δημιουργίας 64_

70 78 82

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ

Η Ενεργοποίηση των Υπολειμματικών Χώρων Η Επανένταξη των Παραμελημένων Περιοχών του Αστικού Ιστού Η Χρήση εννοιών και Τεχνικών του Τοπίου στον Σχεδιασμό του Δημοσίου Χώρου 86_

Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

92 118 130

Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος Πάρκο Ναυαρίνου Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Re-think Athens

140_

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

156_

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΈΣ

0 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εισαγωγή

Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η μελέτη των σύγχρονων προσεγγίσεων που αφορούν την σχεδίαση και παραγωγή του δημοσίου χώρου. Συγκεκριμένα, τα προβλήματα εγκατάλειψης που εντοπίστηκαν στον αστικό χώρο τα τελευταία χρόνια, καθώς και η σταδιακή διείσδυση του ιδιωτικού τομέα σε αυτόν, αποτέλεσε αφορμή για την παρακάτω μελέτη. Η παρατήρηση της έντασης του φαινομένου της εγκατάλειψης και της αλλαγής των χρήσεων του αστικού δημοσίου χώρου τον 21ο αιώνα δημιούργησαν ποικίλα ερωτήματα που στόχος είναι να απαντηθούν μέσω της παρακάτω έρευνας. Αναλυτικότερα αυτά αφορούν την διερεύνηση της σχέσης του χρήστη σήμερα με τον δημόσιο χώρο, τις ανάγκες του καθώς και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο αστικός χώρος της πόλης, ώστε να μελετηθεί τελικά ο τρόπος και οι στρατηγικές με τις οποίες οφείλoυν πλέον να προσεγγίζονται και να σχεδιάζονται οι σύγχρονοι δημόσιοι χώροι. Η μεθοδολογία της έρευνας στηρίζεται σε δύο τμήματα, τη θεωρητική προσέγγιση και την μελέτη μέσω παραδειγμάτων. Η πρώτη, αφορά κυρίως βιβλιογραφική έρευνα μέσω ιστορικής αναδρομής, θεωρητικής ανάλυσης καθώς και κοινωνιολογικής προσέγγισης της έννοιας του η δημοσίου χώρου. Ενώ η μελέτη μέσω παραδειγμάτων επικεντρώνεται στην πόλης της Αθήνας και τις διαφορετικές εκφάνσεις ενός δημοσίου χώρου στην σύγχρονη πόλη.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Συγκεκριμένα στο 1ο κεφάλαιο προσεγγίζονται οι έννοιες του δημοσίου και του ιδιωτικού χώρου. Στη συνέχεια, μέσω ιστορικής αναδρομής εξετάζεται η μεταξύ τους σχέση, οι χρήσεις του δημοσίου χώρου από τον κλασσικό πολιτισμό έως και τον 20ο αιώνα αλλά και οι μεταβολές του σε σύνδεση του με τη δημόσια ζωή. Η ένταση της κρίσης στον δημόσιο χώρο, εντοπίζεται κυρίως από τα τέλη του 19ου αιώνα, όπου γίνεται εκτενής αναφορά στο μοντέρνο κίνημα και τις επιπτώσεις του. Στο 2ο κεφάλαιο περνάμε στην μελέτη του 21ου αιώνα, κατά τον οποίο εντοπίζεται το βασικό πρόβλημα του δημοσίου χώρου, δηλαδή η αποσύνδεση από την κοινωνική ζωή. Έτσι μελετώνται τα σύγχρονα φαινόμενα που οδήγησαν στην διείσδυση του ιδιωτικού στο δημόσιο. Κύριο φαινόμενο αποτελεί η παγκοσμιοποίηση η οποία οδήγησε στην υπερκατανάλωση, η επιρροή του ψηφιακού χώρου στον τρόπο αντίληψης του φυσικού καθώς και στην εσωτερίκευση του δημοσίου χώρου, γεγονός που άλλαξε ριζικά την αντιμετώπιση του αυτού απ’ τους χρήστες του. Οι επιπτώσεις που επέφεραν στον αστικό δημόσιο χώρο τα τεχνολογικά επιτεύγματα του 21ου αιώνα αναλύονται από κοινωνιολογική σκοπιά. Μέσω της αναφοράς των κύριων χρήσεων του αστικού δημοσίου χώρου σήμερα, καθώς και των δραστηριοτήτων που εκτυλίσσονται σ’ αυτόν μελετάται ο τρόπος που οι χρήστες του τελικά τον οικειοποιούνται. Τα προβλήματα του αστικού δημοσίου χώρου έρχονται να λυθούν μέσω σύγχρονων στρατηγικών. Αυτές αναλύονται με παραδείγματα στο 4ο κεφάλαιο. Σ’ αυτό, γίνεται ανάλυση των τριών σύγχρονων στρατηγικών που αφορούν την ενεργοποίηση υπολειμματικών χώρων, την επανένταξη παραμελημένων περιοχών του αστικού ιστού και την χρήση εννοιών και τεχνικών του τοπίου στον δημόσιο χώρο. Έτσι, εντοπίζονται οι ανάγκες που έχουν πλέον οι πόλεις για μια διαφορετική προσέγγιση και επανασχεδιασμό των δημόσιων χώρων τους με στόχο την επανένταξη τους στην δημόσια ζωή και την επανασύνδεση τους με τους χρήστες τους.

Εισαγωγή

Περνώντας από την θεωρία στην πράξη στο 5ο και τελευταίο κεφάλαιο θα μελετηθούν παραδείγματα που αφορούν την πόλη της Αθήνας. Για να γίνουν πλήρως κατανοητά κρίνεται απαραίτητη η σύντομη αναφορά στην ιστορία του κέντρου της Αθήνας, τον σχεδιασμό του και την κατάσταση απαξίωσης και ερήμωσης στην οποία έχει υποπέσει από την οικονομική κρίση κι έπειτα. Επιλέγονται 3 περιπτώσεις με διαφορετικές προσεγγίσεις ως προς τον δημόσιο χώρο όσον αφορά την κλίμακα, τους επιμέρους στόχους, τον σχεδιασμό αλλά και τη σχέση δημοσίου - ιδιωτικού. Αυτές είναι το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναυαρίνου, και ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Rethink – Athens το έργο του οποίου δεν προχώρησε σε υλοποίηση. Αυτές αναλύονται ως προς τα αίτια που οδήγησαν στο σχεδιασμό τους, την σχέση ιδιωτικών και δημόσιων φορέων με το έργο, την στρατηγική προσέγγισης τους και τις μεταβολές που έφεραν στην κοινωνία τόσο σχετικά με την αντίληψη του δημοσίου χώρου σήμερα αλλά και με τον σχεδιασμό του. Συμπεραίνεται, πως ο άνθρωπος του 21ου αιώνα έχει ανάγκη πλέον για έναν πολυδιάστατο σχεδιασμένο δημόσιο χώρο, ο οποίος θα μπορεί να φιλοξενεί τόσο τις λειτουργίες της δημόσιας ζωής όπως είχαν οριστεί ανέκαθεν όσο και διάφορες δραστηριότητες που αφορούν την κοινωνική του ζωή. Είναι σημαντικό για τον ίδιο να μπορεί να προσφέρει κι εκείνος στην διαμόρφωση και στην εξέλιξη του εκάστοτε δημοσίου χώρου στον οποίο βρίσκεται. Η νέα αμφίδρομη σχέση που δημιουργείται ίσως τελικά να αποτελεί τον κατεξοχήν τρόπο στην σύγχρονη πόλη ώστε να αναγεννηθεί η έννοια του δημοσίου χώρου.

01 _ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΤΙ ΔΙΑΜΟΡΦΏΝΕΙ ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΖΩΗ;

Που είναι ο δημόσιοσ χώροσ και τι διαμορφώνει τη δημόσια ζωή;

Ορισμοί και Έννοιες του Δημοσίου Χώρου

ημόσιος, -α, -ο |-ου κ. -ίου (θηλ. -ας κ. -ίας) | -ων κ -ίων. -ους κ -ίους} 1. αυτός που σχετίζεται με το κοινό, με τον λαό, που υπάρχει για το σύνολο τού λαού - χώρος / βιβλιοθήκη / λουτρά / υγεία / ασφάλεια / δρόμος / νοσοκομείο / σχολείο I εκπαίδευση || η πολιτική μας λαμβάνει υπόψιν το ~ συμφέρον ΣΥΝ. κοινός, κοινόχρηστος ΑΝΤ. ιδιωτικός, ατομικός 2. αυτός που διεξάγεται ενώπιον του λαού, που γίνεται ανοιχτά και το κοινό έχει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει (ή και να λάβει μέρος), 3. (ειδικότ.) (α) αυτός που σχετίζεται με το κράτος, που αποτελεί περιουσία του και ελέγχεται από αυτό: ~ περιουσία / έγγραφο / ταμείο / χρήμα / πλούτος / θέση / κτήριο / αρχή / χρέος / λειτουργός ΣΥΝ. κρατικός, πολιτειακός, δημοτικός, κοινοτικός ΑΝΤ. ιδιωτικός (Mπαμπινιώτης, 2002)

1|Ομόνοια, 1955, Δημήτρης Χαρισιάδης

Χώρος (ο) 1. (α) (γενικά) το πλαίσιο (τοπικό, φυσικό, κοινωνικό) μέσα στο οποίο υπάρχει ή/και δρα (κάποιος/κάτι), ο ιδιωτικός και οικογενειακός - είναι απαραβίαστος ΣΥΝ. τόπος, περιβάλλον (β) (ειδικότ.) περιοχή ή τμήμα περιοχής: ανοικτός / κλειστός / περιορισμένος 2. κενό διάστημα, τμήμα ευρύτερου συνόλου, το οποίο δεν καταλαμβάνεται από (κάποιον/κάτι) 3. (ειδικότ.) έκταση εδάφους, θάλασσας ή αέρα με συγκεκριμένη λειτουργία, 4. (ειδικότ.) καθένα από τα τμήματα, από τα οποία αποτελείται κατοικία ή όχημα: το σπίτι μας έχει μεγάλους / μικρούς / άνετους - ΣΥΝ. δωμάτιο, διαμέρισμα 5. (ειδικότ.) στεγασμένη ή μη έκταση, κτίσμα ή τμήμα κτίσματος που προορίζεται για συγκεκριμένη δραστηριότητα, 6. οποιαδήποτε έκταση που μπορεί να γίνει αισθητή μέσα από τις διαστάσεις της (μήκος, πλάτος, ύψος), 7. (ειδικότ.) η τρισδιάστατη έκταση, την οποία καταλαμβάνει (Mπαμπινιώτης, 2002)

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Για να γίνει σαφές από τι συγκροτείται η έννοια του «δημοσίου χώρου», είναι σημαντικό πρώτα να δοθούν μεμονωμένα οι ορισμοί «δημόσιος» και «χώρος». Σύμφωνα με τον David Harvey, «μόνο έτσι θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε στην ανάλυση των αστικών φαινομένων αλλά και στην προσέγγιση των ανθρώπινων συμπεριφορών σε μια γενικότερη σύλληψη του χώρου»1. Ωστόσο, η πολυπλοκότητα της έννοιας του αστικού δημόσιου χώρου, αδυνατεί να περιοριστεί σε έναν και μόνο ορισμό όπως αναφέρει η Ντίνα Βαΐου2. Σε ένα αστικό τοπίο δεν υπάρχουν μόνο οι σταθερές κτιριακές δομές αλλά και το πλήθος, το οποίο ασκεί άμεση επιρροή στη διαμόρφωση ενός χώρου. Έτσι ο δημόσιος χώρος εκτός των άλλων, συμπεριλαμβάνει και τους κοινωνικοοικονομικούς, πολιτισμικούς, πολιτικούς και άλλους θεσμούς και σχέσεις που συγκροτούνται μέσα σε αυτόν.3 Ο ίδιος, αποτελεί κατεξοχήν ένα περιβάλλον βίωσης της αστικής εμπειρίας ως τόπος ελεύθερης πρόσβασης, κοινωνικής αλληλεπίδρασης αλλά και κάθε είδους συνδιαλλαγής. Η υλική του υπόσταση δεν είναι απαραίτητη, καθώς αυτό που πραγματικά τον ορίζει είναι το σύνολο των κοινών στοιχείων του, τα οποία έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που τον συγκροτούν. Ο Σταύρος Σταυρίδης αναφέρει πως «η πόλη –και ο δημόσιος χώρος της– αποτελούν ένα συνδυασμό προσωπικών και συλλογικών ιστοριών– δράσεων και δομημένου περιβάλλοντος –τόπων. Κάθε τόπος της ορίζεται από δράσεις μέσω των οποίων κάθε φορά δημιουργείται ένας νέος χώρος.»4 Συνεπώς, ο χώρος και πόσο μάλλον ο δημόσιος χώρος δεν αποτελεί μόνο μια γεωγραφική έννοια. Όπως με την πάροδο του χρόνου οι άνθρωποι που υπάρχουν σε έναν τόπο αλλάζουν, έτσι και ο ίδιος αναδιαμορφώνεται με βάση τα νέα δεδομένα, τις νέες σχέσεις και τις ανάγκες που δημιουργούνται κάθε φορά. Καθένας βιώνει διαφορετικά τον δημόσιο χώρο, του δίνει μια δική του έννοια, μια δική του περιγραφή και αυτό είναι που τελικά τον ορίζει και τον κρατάει ζωντανό.

1 Harvey, D. (1973). Social Justice and the City. Baltimore: Edward Arnold. 2 Βαϊου, Ν. (2002/34). Δημόσιο/ Ιδιωτικό. Στερεότυπα φύλου και αποκλεισμοί στην πόλη. Αρχιτκέκτονες , 70-73. 3 Carr S., Francis M., Rivlin L., Stone A. (1992). Public Space. Cambridge: University Press Cambridge. 4 Πολυχρονιάδη Κ. επ Σταυρίδης. Στ, Μνήμη και Εμπειρία του χώρου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2006, Σελ.108

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

«O δημόσιος χώρος βρίσκεται δυνητικά εκεί όπου συναθροίζονται οι άνθρωποι, αλλά μόνο δυνητικά, ποτέ αναγκαία και ποτέ για πάντα»5. Hanna Arendt Πολλές είναι οι φορές, που οι αναφορές στον δημόσιο χώρο συνοδεύονται με την αντίθεση του προς τον ιδιωτικό με στόχο την καλύτερη κατανόηση των δύο αντικρουόμενων εννοιών. Σε ορισμό που δίνει ο Immanuel Kant (1784) φαίνεται ξεκάθαρα αυτή η διάκριση: «Ο δημόσιος χώρος διακρίνεται τόσο από τις επίσημες κυρίαρχες δομές – δηλαδή τη θρησκευτική και την πολιτική εξουσία – όσο και από τον ιδιωτικό χαρακτήρα του οίκου». Μέσω λοιπόν αυτής της προσέγγισης γίνεται φανερό πως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα περιγραφής ενός ιδιωτικού χώρου είναι εκείνο της ιδιωτικής μας οικίας, που αφορά μόνο εμάς και όχι κάθε πολίτη καθώς είναι ο προσωπικός μας χώρος. Ο ιδιωτικός σχετίζεται με τον ιδιώτη, αυτόν δηλαδή ο οποίος εκπροσωπεί ατομικά οικονομικά συμφέροντα και όχι κρατικά ή κοινωνικά. (Μπαμπινιώτης, 2002). Πολλοί θεωρητικοί κατά καιρούς έχουν προσπαθήσει να διαχωρίσουν αυτές τις δύο έννοιες. Βασικότερο είναι ότι εξυπηρετούν διαφορετικές ανάγκες κάθε φορά. Σύμφωνα με τον Soriano: «Ο δημόσιος χώρος, σε σχέση με τον ιδιωτικό, είναι περισσότερο διάχυτος και διασκορπισμένος, ενώ ο ιδιωτικός περισσότερο συγκεντρωμένος και εστιασμένος σε σημεία. Ο δημόσιος χώρος είναι «κενός», αποτελώντας πεδίο φαντασίας, σε αντιδιαστολή με τον ιδιωτικό που είναι «γεμάτος», αποτελούμενος από αντικείμενα και μνήμες. Ο δημόσιος χώρος είναι πηγή πληροφορίας, ο ιδιωτικός είναι προσωπική έκφραση»6. Οι προσεγγίσεις των όρων αυτών είναι σημαντικό να εξεταστούν από πολλές οπτικές και πλευρές για να γίνουν απόλυτα κατανοητές.

5 Arendt, H. (1986). Η ανθρώπινη κατάσταση. Γνώση. Σελ. 272 6 Soriano, F., 2003,: Public and private space, in, The metapolis dictionary of advanced architecture, Gausa M., S Cros, I Abalos, J Herreros, E Krasny(eds), Barcelona: Actar, Σελ. 561

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Παίρνοντας μια άλλη προσέγγιση, εκείνη της Hannah Arendt, που αναφέρει πως: «ο όρος δημόσιο δηλώνει τον ίδιο τον κόσμο, στην έκταση που είναι κοινός για όλους μας και διακρίνεται από τον χώρο που κατέχουμε ιδιωτικά μέσα σε αυτόν», συνειδητοποιούμε ότι ο ίδιος ο ιδιωτικός χώρος μπορεί να υπάρξει στα πλαίσια ενός δημόσιου χώρου και το αντίθετο. Η αλληλοδιείσδυση των δύο είναι κάτι που συνέβαινε ήδη από τα παλιότερα χρόνια και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Βλέποντας για παράδειγμα το 1950 όπου μπορούσε κανείς να βγάλει τα του οίκου του σε δημόσια θέα τηλεφωνώντας απλά στα γωνιακά περίπτερα της περιοχής όπως αναφέρει ο Π. Μαρτινίδης.7 Δημόσια ζώη «…[Ο όρος δημόσιος χώρος] παραπέμπει στη δημόσια ζωή και τη λειτουργία της, που μπορούμε να ονομάσουμε “δημόσια σφαίρα” της κοινωνίας...» 8 Όπως προαναφέρθηκε, για την θεωρητικό Hannah Arendt ο δημόσιος χώρος είναι ο χώρος που συναθροίζονται οι άνθρωποι και συνεπώς συμβιώνουν ορίζοντας έτσι την δημόσια σφαίρα, έννοια άμεσα συνυφασμένη με τις λειτουργίες του όρου «δημόσιο». Εκεί παράγονται διάφορες δραστηριότητες που συγκροτούν στο σύνολό τους τις λειτουργίες της δημόσιας ζωής. Αυτές μπορούν να αφορούν είτε δραστηριότητες σχετικές με το κοινωνικό σύνολο, είτε με ατομικές ανάγκες. O Jan Gehl στο βιβλίο του «Life between Buildings», χωρίζει τις δραστηριότητες αυτές στον υπαίθριο δημόσιο χώρο σε 3 κατηγορίες: τις αναγκαίες, τις προαιρετικές και τις κοινωνικές.9 Οι πρώτες αφορούν δραστηριότητες που είναι λίγο πολύ απαραίτητες στην καθημερινή ζωή όπως η εργασία, το σχολείο, τα ψώνια και άλλες κινήσεις στον χώρο που σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με το περπάτημα σε αυτόν. Αυτές μπορούν να πραγματοποιηθούν όλο το χρόνο και σε οποιαδήποτε συνθήκη επικρατεί στον αστικό δημόσιο χώρο. Στις δεύτερες, το άτομο συμμετέχει αν και εφόσον το ίδιο επιθυμεί και το επιτρέπουν οι εξωτερικές συνθήκες. 7 Πέτρος Μαρτινίδης, Μ. Λ. (2002/34). Μόλις πριν ή Ήδη Μετά το τέλος του δημόσιου(;) χώρου. Αρχιτέκτονες, Σελ.59-60 8 Μαντούβαλου Μ. 1999, «Στρατηγική για τους δημόσιους και τους ελεύθερους χώρους στην Αθήνα», Πυρφόρος, τ. 1, σελ. 10 9 Gehl, J. (1987/2011). Life Between Buildings : Using Public Space. Washigton- Covelo - London: Island Press.

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

Ποιότητα του Δημοσίου Χώρου Δημόσια Ζωή

Κακή

Καλή

Αναγκαίες Δραστηριότητες

Προαιρετικές Δραστηριότητες

Κοινωνικές Δραστηριότητες

2| Διάγραμμα συχνότητας δραστηριοτήτων αναλογικά με την ποιότητα του δημοσίου χώρου, Jan Gehl 11

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Τέτοιες δραστηριότητες σχετίζονται με την βόλτα, το κολύμπι καθώς και άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η συχνότητα των δραστηριοτήτων αυτών σχετίζεται άμεσα με την ποιότητα σχεδιασμού του φυσικού περιβάλλοντος. Η τρίτη κατηγορία που αφορά τις κοινωνικές δραστηριότητες, εξαρτάται άμεσα από την παρουσία άλλων στους δημόσιους χώρους. Τις περισσότερες φορές προκύπτουν και ως συνέχεια των παραπάνω δύο κατηγοριών δραστηριοτήτων και έτσι αναφέρονται και ως «επακόλουθες». Αυτό συμβαίνει, καθώς μέσω των αναγκαίων και προαιρετικών δραστηριοτήτων οι άνθρωποι βρίσκονται και κινούνται σε ένα κοινό χώρο και συνεπώς προκύπτουν αυθόρμητα οι κοινωνικές δραστηριότητες που αφορούν χαιρετισμούς, συνομιλίες, παιχνίδι κ.ά. Από το παραπάνω γεγονός προκύπτει πως οι κοινωνικές δραστηριότητες υποστηρίζονται έμμεσα, όταν υπάρχουν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη των αναγκαίων και προαιρετικών δραστηριοτήτων στον αστικό δημόσιο χώρο. Συνεπώς, οι δραστηριότητες που συγκροτούν τη δημόσια ζωή σχετίζονται άμεσα με τον δημόσιο χώρο και τον σχεδιασμό του. Επομένως κάθε αλλαγή σε αυτόν συνεπάγεται και αλλαγή των δραστηριοτήτων που συγκροτούνται και αφορούν τη δημόσια ζωή, αλλά και κάθε μετασχηματισμός της δημόσιας ζωής προκαλεί αναπόφευκτα αλλαγές στον δημόσιο χώρο. Η δημόσια ζωή είναι σίγουρα το αντίθετο της ιδιωτικής ζωής, αφού δεν περιορίζεται ούτε στα στενά όρια των οικογενειακών και φιλικών σχέσεων ούτε στο ασφαλές περιβάλλον της οικίας. Αφορούν το πλήθος που βρίσκεται στους ανοιχτούς χώρους της πόλης και την βιώνουν μέσω των καθημερινών τους δραστηριοτήτων σε αυτήν. Τελικά, τι είναι ο δημόσιος και τι ο ιδιωτικός χώρος; Ποια η σύνδεση τους με την δημόσια ζωή μέσα στα χρόνια; Ίσως το ένα να αποτελεί απόδραση από το άλλο, όμως το σίγουρο είναι πως το ένα δε μπορεί να λειτουργήσει δίχως το άλλο. Πρόκειται για έννοιες αλληλένδετες παρά τις αντιθέσεις τους, η μία αναγκαία για την άλλη. Εκτός όμως από την εννοιολογική προσέγγιση, σημαντική είναι και η χωρική μελέτη της σχέσης τους στο πέρασμα του χρόνου.

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

Ο Δημόσιος Χώρος και η Δημόσια ζωή Ιστορικά «Ιστορικά, ο δημόσιος χώρος έχει αποτελέσει χώρο έκφρασης κυριαρχίας,

χώρο τιμωρίας όπως και χώρο εκδήλωσης της αντίδρασης, χώρο έκφρασης αιτημάτων και ανάπτυξης κινητοποιήσεων». (Σταυρίδης, 2009). Για τις πόλεις-κράτη του Κλασικού πολιτισμού [479-336 π.Χ.] η Αγορά υπήρξε ο δημόσιος χώρος που αποτέλεσε το κέντρο της δημόσιας ζωής. Κτισμένη στον κεντρικό πυρήνα του «άστεως» και σε άμεση σύνδεση με την Ακρόπολη -τον ιερό τόπο-, για τους Έλληνες εκείνης της περιόδου. Η Αγορά ήταν ένα πολιτικό-αστικό κέντρο, το οποίο ενσάρκωνε το ουσιαστικότερο στοιχείο της ελεύθερης πόλης, το σύμβολο της δημοκρατίας (Webb, 1990). Στον υπαίθριο χώρο όπου βρισκόταν, τα μόνα σαφή όρια ήταν εκείνα που όριζαν τα δημόσια κτίρια που τον περιέβαλλαν. Έτσι διαχωριζόταν ο ιδιωτικός από τον δημόσιο χώρο την εποχή εκείνη, μέσω του κτιριακού όγκου. Η βασική λειτουργία της αγοράς αφορούσε αρχικά τη συνάθροιση πολιτών για κοινωνική επαφή και δημόσιες υποθέσεις. Σταδιακά ξεκίνησε να προσελκύει και την εμπορική λειτουργία, ενώ παράλληλα διέθετε έναν επαρκή αριθμό θρησκευτικών κτιρίων (βωμοί, ναοί), χωρίς φυσικά να συγκρίνεται με την Ακρόπολη.10 Αναμφισβήτητα η σημασία της αρχαίας ελληνικής Αγοράς είναι μεγάλη. Σύμφωνα με πολλούς ερευνητές, αυτή αποτελεί τον πρώτο πρόγονο της νεότερης πλατείας, ενσαρκώνοντας μία πρώιμη μορφή της.11 Στις Ρωμαϊκές πόλεις η ανάπτυξη γινόταν συνήθως γύρω από την Ρωμαϊκή Αγορά (Forum), που αντιστοιχεί στην Αγορά των ελληνικών πόλεων. Η ρωμαϊκή πόλη, σε πολλά σημεία φαινόταν να ακολουθεί τον τρόπο σχεδιασμού της ελληνικής έχοντας όμως έναν καλά σχεδιασμένο κεντρικό αστικό χώρο και την περιφέρεια της να παραμένει προς

10 Δημητριάδης, Ε. (1995), Ο.Π. Σελ. 90 11 Δανιήλ, Μ. Ν. (2007). Δημόσιος χώρος και δημόσια ζωή στη σύγχρονη πόλη. Κοινωνικοψυχολογιή προσέγγιση του εμπορικού πολυλειτουργικού κέντρου στην Ελλάδα., Διδακτορική Διατριβή. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής σχολής, Α.Π.Θ.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

διαμόρφωση.12 Η ρωμαϊκή αγορά την περίοδο εκείνη συγκροτείται συνήθως από δημόσια κτίρια με μνημειώδη χαρακτήρα ενώ στη μία ή σε περισσότερες πλευρές της υπάρχει το περιστύλιο (porticus). Εκεί φιλοξενούνται λειτουργίες πολιτικού, θρησκευτικού, εμπορικού και διοικητικού χαρακτήρα, κι έτσι δημιουργείται ένα είδος κοινωνικού και πολιτιστικού κέντρου. 13 Είναι η πρώτη στιγμή ιστορικά που τα δημόσια κτίρια αρχίζουν να μπαίνουν στην δημόσια ζωή και να φιλοξενούν δημόσιες λειτουργίες. Κατά την πρώτη περίοδο του Μεσαίωνα [ 5ος - 15ος αιώνας], παρατηρείται αργή ανάπτυξη της πόλης, γύρω από κέντρα πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Μετά το 1000 μ.Χ. εμφανίζονται οι πρώτοι δήμοι και παράλληλα επαναπροσδιορίζεται ο ρόλος του υπαίθριου δημόσιου χώρου μέσα στην αστική περιοχή14. Σύμφωνα με τον Γ. Σαρηγιάννη, «Οι μεσαιωνικές πόλεις της Δύσης ξεκίνησαν να οργανώνονται γύρω από έναν πυρήνα ο οποίος βρισκόταν σε ευνοϊκή θέση, από οικονομική, γεωγραφική και στρατιωτική άποψη, ο πυρήνας αυτός συνήθως ήταν ένα παλιό ρωμαϊκό στρατόπεδο, ένα μοναστήρι ή ένας πύργος φεουδάρχη»,15 δημιουργώντας έτσι ένα πυκνοδομημένο κέντρο. Η κεντρική πλατεία στην περίκλειστη από τείχη μεσαιωνική πόλη χρησιμοποιείται ως πεδίο έκφρασης της δύναμης και της επιρροής της αναδυόμενης αστικής τάξης των εμπόρων και των αριστοκρατών που ασκούν την εξουσία, αποκλείοντας τα κατώτερα στρώματα (βιοτέχνες, αγρότες κλπ). Την περίοδο εκείνη υπάρχει μια έντονη ανάγκη για επαναπροσδιορισμό της έννοιας του δημόσιου χώρου. Στον δημόσιο χώρο -του δρόμου και της πλατείας- εκτός των ήδη υπαρχόντων χωροθετούνται νέες λειτουργίες που εντάσσονται στη δημόσια ζωή της πόλης, όπως το εμπόριο, με τη μορφή ανοιχτής αγοράς ή παζαριού. Αυτή η εμπορική δραστηριότητα εντείνει ακόμα περισσότερο το ρόλο των δημόσιων χώρων ως κόμβων συναναστροφής, συνδιαλλαγής συναντήσεων και αλληλεπίδρασης, εν γένει, των ανθρώπων.16 Ταυτόχρονα στον χώρο αυτό διεξάγεται και η πολιτική και θρησκευτική διαδικασία της κοινωνικής ζωής της πόλης.17

12 Παπαγρηγορίου, Β. (2009). Πολεοδομία – εισαγωγή, θεσμοί, πολιτική . Αθήνα, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σακκούλα., Σελ. 29 13 Πατέτσος, Κ. (27/1993). Ο σχεδιασμός της πλατείας και η αρχιτεκτονική της πόλης. Αρχιτεκτονικά Θέματα. 14 Πατέτσος, Κ. (27/1993), Ο.Π. 15 Σαρηγιάννης, Γ. (1987). Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης,. Αθήνα, Σελ. 17 16 Δανιήλ, Μ. Ν. (2007), Ο.π. 17 Mumford, L. (1961). The City in History. New York: Harcourt, Brace & World, Inc.

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

3|Piazza Del Campo Sienna, Μεσαίωνας

4| Piazza del Campidoglio, Michelangelo

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

Η αλληλοδιείσδυση δημοσίου/ ιδιωτικού συναντάται έντονα κατά την περίοδο του Μεσαίωνα τόσο σε κοινωνικό επίπεδο όσο και μέσω της αρχιτεκτονικής, με τα κτίρια την εποχή εκείνη να είναι άμεσα συνδεδεμένα με το δημόσιο περιβάλλον τους. Η συλλογικότητα που υπήρξε στον Μεσαίωνα έρχεται να αντιπαρατεθεί με την ανθρωποκεντρική πολιτική της Αναγέννησης καθώς κατά τον 16ο αιώνα στην κορυφή της ανθρώπινης κυριαρχίας βρίσκεται ο μονάρχης που σιγά σιγά προβάλει τον ατομικισμό όσον αφορά την κοινωνική οργάνωση του αστικού ιστού. Παρατηρείται μια στροφή προς το παρελθόν, στην οργάνωση της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής πόλης αλλά και ενδιαφέρον ως προς την αισθητική και την υγιεινή του χώρου.18 Ο δημόσιος χώρος της Αναγεννησιακής πόλης δεν απευθύνεται σε όλους. Παράγεται από όσους κατέχουν τη γνώση δηλαδή τους επιστήμονες και απευθύνεται σε όσους έχουν οικονομική και κοινωνική εξουσία. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό, πως πλέον η διαμόρφωση του δημοσίου χώρου αποκτά μια κεντρική θέση μέσα στο αστικό τοπίο με τα μάτια στραμμένα πάνω του, και ο διαχωρισμός του από τον ιδιωτικό χώρο ξαναγίνεται σαφής όπως γινόταν και στον κλασσικό πολιτισμό. Οι νέες πλατείες δεν εξυπηρετούν πια κυρίως τις ανταλλακτικές ανάγκες που εξυπηρετούσαν έως και τον Μεσαίωνα, αλλά βασίζονται σε αναγεννησιακές αρχές που στόχο έχουν να αναδείξουν την δύναμη και την εξουσία του μονάρχη, ως κεντρικό πρόσωπο της εποχής.19 Παρατηρείται δηλαδή έντονα η ανάγκη για ανάδειξη της μεγαλοπρέπειας αλλά και της θεατρικότητας στους χώρους αυτούς. Περνώντας στην εποχή του Μπαρόκ [16ος-18ος αιώνας], ισχυροποιούνται ακόμα περισσότερο τα ήδη υπάρχοντα πρότυπα καθώς μορφολογικά, λειτουργικά, συμβολικά και κοινωνικά η πόλη είναι ανάλογη με την ανναγενησιακή. Η ανάδειξη της Μπαρόκ πλατείας αποτελεί τον βασικότερο στόχο της εποχής. «Η αναζήτηση της οπτικής έκπληξης και της ξαφνικής εμφάνισης του μνημείου είναι δύο στοιχεία που προσδιορίζουν το πολύπλοκο παιχνίδι των προοπτικών, στο οποίο βασίζεται, ουσιαστικά, η σύνθεση της μπαρόκ πλατείας» όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Κ.Πατέτσος.20 Με την ανάδυση της νέας αστικής τάξης την εποχή του Μπαρόκ, το ιδιωτικό διακρίνεται από το δημόσιο με τους πολίτες να αδιαφορούν πλέον για τα κοινά. 18 Σ.Νικολαΐδου. (1993). Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαζήση, Σελ. 83-84ς 19 Webb, M. (1990). The City Square. London: Thames and Hudson. 20 Πατέτσος, Κ. (1993), Ο.π., Σελ .28

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Ο μόνος ρόλος της πλατείας είναι η ανάδειξη της εξουσίας των ισχυρών αντανακλώντας την κοινωνική ιεραρχία. Στα τέλη του 17ου αιώνα οι έννοιες δημόσιο και ιδιωτικό αρχίζουν και πλησιάζουν την σημερινή τους μορφή που θέλουν τον δημόσιο χώρο να σχετίζεται με τον ανοιχτό ενώ τον ιδιωτικό με τον «προστατευμένο» και όχι απαραίτητα τον κλειστό χώρο, με τον οποίον τον είχαν συσχετίσει ως τότε. Η περίοδος του 18ου αιώνα χαρακτηρίζεται επίσης ως μια περίοδο με αναφορές στον κλασσικισμό, κυρίως όσον αφορά τον ιδεολογικό χαρακτήρα αλλά και τις λειτουργίες που φιλοξενούν οι ιδιωτικοί και δημόσιοι χώροι. Παρατηρείται από τον Ι.Benevolo μια αντίθεση ως προς τον τρόπο που το μερικό εντάσεται στο συνολικό σε σχέση με το παρελθόν.21 Αυτό συμπεραίνεται και από το άρθρο το Κ. Πατέτσου ο οποίος χαρακτηριστικά αναφέρει πως «ο σχεδιασμός της πόλης πραγματοποιείται μέσω της μελέτης και του επανασχεδιασμού ανεξαρτήτων τμημάτων της, πάντα όμως στο πλαίσιο μίας ενιαίας σχεδιαστικής πρότασης». 22 Σύμφωνα με τον R. Sennett το δίπολο δημόσιου χώρου και δημόσιας ζωής βιώνει μεγάλες αλλαγές κατά των 18ο αιώνα εξαιτίας των μεγάλων κυμάτων μετανάστευσης που έρχονται να επηρεάσουν την οργάνωση της αστικής ζωής σε μεγάλες πόλεις όπως το Παρίσι και το Λονδίνο.23 Έτσι λοιπόν, η «σύγχρονη» δημόσια ζωή όπως την χαρακτηρίζει ο Sennett, η οποία διαμορφώνεται μέσω της πτώσης της αριστοκρατίας και της ανόδου της αστικής τάξης χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα. Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού δημιουργεί σταδιακά νέες ανάγκες για τόπους συνάθροισης καθώς οι μεγάλες μεσαιωνικές και αναγεννησιακές πλατείες δεν τις καλύπτουν πια. Ιδιωτικοί κλειστοί χώροι έρχονται να πάρουν την θέση των πλατειών καθώς τόσο η συνάρθοιση όσο και το εμπόριο εκδιώχνονται από την πλατεία και γίνονται δραστηριότητα πιο εξειδικευμένων χώρων όπως αναφέρει ο R. Sennett [καφενεία, άλση περιπάτου, θέατρο]. Συμπεραίνεται, πως κατα τον 18ο αιώνα η ζωή του πλήθους τεμαχίζεται και διασκορπίζεται σε διάφορες περιοχές της πόλης, έξω από τις μεγάλες πλατείες που δεν φιλοξενούν πλέον την προηγούμενη πληθώρα λειτουργιών.24 Αυτές χάνουν σιγά σιγά την θέση τους στην δημόσια ζωή των πολιτών, αποκτώντας έναν κατεξοχήν μνημειακό χαρακτήρα. 21 Benevolo, I. (1997). Η πόλη στην Ευρώπη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 22 Πατέτσος, Κ. (1993), Ο.π., Σελ. 29 23 Sennet, R. (1999). Η τυραννία της οικειότητας. Ο δημόσιος και ιδιωτικός χώρος στον Δυτικό πολιτισμό. Αθήνα: : Εκδόσεις Νεφέλη, Σελ. 32-33, 76-79 24 Zucker, P. (1959). Town and Square: From the Agora to Village Green,. New York: Columbia University Press.

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

5| «Δρόμος στο Παρίσι», Gustave Gaillebote 19ος αιώνας.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

«Η μαζική συνεστίαση ήταν το έμβλημα της κοινωνίας που έμενε πιστή στον δημόσιο χώρο, θεωρώντας τον σημαντικό τόπο προσωπικών εμπειριών, ενώ τον είχε εκκενώσει από το νόημα του εν αναφορά προς τις κοινωνικές σχέσεις». Richard Sennett

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

H βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα, που συντελείται μετά από μια σειρά πολεμικών συγκρούσεων και την απότομη συσώρευση τεχνολογικών γνώσεων, σηματοδοτεί την αρχή μιας καινούργιας εποχής για την δημόσια ζωή. Η ριζική αλλαγή στον τρόπο παραγωγής προϊόντων και αγαθών, μεταβάλει κάθε υφιστάμενη οικονομική και κοινωνικοπολιτική δομή που υπήρχε ως τότε. Είναι παραδεκτό πως οι αλλαγές αυτές σε συνδυασμό με τα τεράστια κύματα μετανάστευσης που είχαν ήδη αρχίσει να υπάρχουν από τον 18ο αιώνα άλλαξαν τις ισορροπίες της δημόσιας σφαίρας. Οι τοπικές αγορές, γίνονται πια ξεπερασμένες, καθώς η πληθώρα των προϊόντων που παράγονται υπερβαίνουν τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού και της τοπικής αγοράς και έτσι μεταφέρονται σε ιδιώτικούς χώρους. Οι συνθήκες διαβίωσης, γινόνται όλο και δυσκολότερες, καθώς τόσο η πολύωρη εργασία όσο και ο υπερπληθυσμός οδηγούν σε μια έντονη ταξική διαστρωμάτωση. Τον 19ο αιώνα, η προσωπικότητα του ατόμου εισβάλλει στη δημόσια σφαίρα, αναζητώντας την προβολή του μέσω του δημοσίου χώρου. Η μεγάλη αλλαγή στην στενή σχέση δημοσίου χώρου και δημόσιας ζωής έρχεται όταν οι κοινωνικές σχέσεις αρχίζουν να λαμβάνουν χώρα πια και σε ιδιωτικούς χώρους. Φαίνεται έντονα η ανάγκη του ανθρώπου να βρίσκεται σε χώρους με περισσότερη ασφάλεια και σε αυτούς να πραγματοποιεί τις συναλλαγές του και να αναπτύσσει διαπροσωπικές σχέσεις. H Μ. Δανιήλ καταλήγει στο συμπέρασμα πώς: «από κοινωνιολογικής πλευράς παρατηρούνται, για πρώτη φορά, φαινόμενα σύγχυσης μεταξύ δημόσιου - ιδιωτικού και οι άνθρωποι πασχίζουν εναγωνίως να ανταπεξέλθουν σε αυτή την αναστάτωση».25 Ο άνθρωπος αρχίζει και αλλάζει συμπεριφορά στον δημόσιο χώρο, αποκτά ένα άλλο προφίλ εκείνο της αποστασιοποίησης, της παρατήρησης και της απάθειας. Ο 19ος αιώνας αποτελεί την πρώτη ριζική αλλαγή όσον αφορά τα δεδομένα του δημοσίου χώρου όπως είχαν αρχίσει να ορίζονται από τα αρχαϊκά χρόνια. Αλλάζουν όλα, οι άνθρωποι που κινούνται σε αυτόν, οι δραστηριότητές τους, οι λειτουργίες, οι τύποι των κτιρίων [...] ο αριθμός και η σχέση των ανθρώπων, τα μέσα με τα οποία κινούνται.26αζική συνεστίαση ήταν το έμβλημα της κοινωνίας πο

25 Δανιήλ, Μ. Ν. (2007), Ο.π. 26 Τουρκινιώτης, Π. (37/2003). Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκές πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Σελ. 59

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

« Όποιο κι αν είναι το σχέδιο, γεωμετρικό ή αυθόρμητο, η πόλη είναι οργανωμένη για τις ανταλλαγές μεταξύ των ανθρώπων: και μάλιστα περισσότερο για τις ανταλλαγές σημάτων και συμβόλων παρά αγαθών.» Maurice Aymard(1985)

6| Le Flaneur

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

Ο 20 ος αιώνας Η περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης, όπως εξετάστηκε προηγουμένως, φαίνεται να αποτέλεσε την αρχή του τέλους για την έννοια του δημοσίου χώρου και της πλατείας όπως τον είχαμε μάθει ως τότε. Άλλωστε, είχε εξαρχής γίνει παραδεκτό όπως αποδεικνύεται μέσω της ιστορικής αναδρομής πως η έννοια του δημοσίου χώρου κρύβει μέσα της μια συνεχής μεταβολή, με τα κριτήρια και τα δικαιώματα που ορίζουν την χρήση και τον χαρακτήρα του να είναι μονίμως αντικείμενο διαπραγμάτευσης, σύμφωνα με τους Hennaf και Strong (2001). Συγκεκριμένα, από την αρχή της βιομηχανικής επανάστασης και έως τα τέλη του 19ου αιώνα οι συνθήκες ωριμάζουν ώστε να γεννηθεί ένα επαναστατικό κίνημα στην αλλαγή του αιώνα, που θα αποτελέσει την μεγάλη τομή στην ιστορική εξέλιξη της πόλης. Το Μοντέρνο Κίνημα, αφενός έρχεται σε αντίθεση με την παράδοση και αφετέρου εξυμνεί και εκφράζει το πνεύμα της Εποχής της Μηχανής γύρω από το οποίο διαμορφώνεται. «Η αρχιτεκτονική του σύγχρονου κόσμου μπορεί να θεωρηθεί, σε πολύ μεγαλύτερη έκταση απ’ ό,τι συνέβαινε σε άλλες περιόδους και πολιτισμούς, ως η συμβολική έκφραση των ιδεολογικών και πολιτικών αλλαγών», όπως αναφέρει ο K. Frampton.27 Ο Le Corbusier αποτέλεσε έναν από τους βασικότερους πρεσβευτές του Μοντέρνου κινήματος, έχοντας την διάθεση να προσεγγίσει την πόλη μέσω ενός τυποποιημένου συστήματος, του zoning, θεωρώντας πως αυτό που οι πόλεις είχαν περισσότερο ανάγκη ήταν η οργάνωση. Η αναγκαία διάκριση ανάμεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες που ο ίδιος υποστήριζε, διαμορφώθηκε γύρω από αυτό το σύστημα και το σχέδιο πόλεως, αποδίδοντας τη σωστή θέση σε κάθε λειτουργία της πόλης.28 Έτσι παρήγαγε διάφορες μοντέρνες αρχιτεκτονικές μορφές στοχεύοντας στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στον αστικό χώρο.29

27 Frampton, Κ. (1987). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική, μτφ. στα ελληνικά Θ. Ανδρουλάκη, Μ.Παγκάλου, . Αθήνα: Θεμέλιο, Σελ. 13 28 Le Corbusier, (1987), Η Χάρτα των Αθηνών, μτφ. στα ελληνικά Σ. Κουρεμένου, Αθήνα: Ύψιλον, σημείο 15 Σελ. 51 29 Ο Krier(1991) αναφερόμενος στον αστικό χώρο (urban space), περιγράφει τον τρόπο που αυτός απαρτίζεται από όλους τους τύπους χώρων που βρίσκονται ανάμεσα στα κτίρια των πόλεων και των γύρω περιοχών τους. Krier R., (1991), Urban Space, London: Academy Editions, Σελ. 15

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Με την είσοδο στον 20ο αιώνα η οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή βρίσκεται σε μια περίοδο έντονων αλλαγών και αντιπαραθέσεων, με δύο παγκόσμιους πολέμους και το οικονομικό κραχ του 1929 να δημιουργούν δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης. Η πλατεία από χώρο κοινωνικής συνάθροισης και συλλογικής δραστηριότητας, χρησιμοποιείται πια ως κυκλοφοριακός κόμβος και οι δρόμοι κατακλύζονται από γρήγορα αυτοκίνητα με αποτέλεσμα την εκδίωξη τον ανθρώπων απ’ τους αυτούς. Ο δρόμος, μετατρέπεται από χώρο ζωής σε συνδετήριο άξονα και σε «διαχωριστικό» ανάμεσα σε κτίρια εντείνοντας ακόμα περισσότερο των διαχωρισμό λειτουργιών του δημοσίου χώρου που προέβλεπε το zoning. Ο δημόσιος χώρος υποβαθμίζεται περιβαλλοντικά και η κοινωνική του διάσταση ως τόπος ανταλλαγής πληροφοριών, ιδεών και υλικών αγαθών, αλλά κυρίως ως τόπος συνάντησης και επικοινωνίας, συρρικνώνεται. Από κυρίαρχο δομικό στοιχείο της πόλης, γίνεται πλέον αντιληπτός σαν αδόμητος χώρος μεταξύ των κτιρίων.30 Ο χρήστης του δημοσίου χώρου έχει ήδη χαρακτηριστεί από το 19ο αιώνα ως περιπλανώμενος παρατηρητής (Flaneur) της αστικής σκηνής. Η στάση του συνεχίζει να είναι παθητική ως προς τη ροή της ζωής στην πόλη, χωρίς να έχει καμία διάθεση για συμμετοχή στα κοινά. Η στροφή προς τον καταναλωτισμό στο τέλος του αιώνα επηρεάζει έντονα την σχέση δημόσιου χώρου - δημόσιας ζωής, στο πλαίσιο της οποίας αναδύονται νέοι χώροι που καλούνται να φιλοξενήσουν μεγάλο κομμάτι της συλλογικής δραστηριότητας, καταργώντας έτσι τον κοινωνικό ρόλο της πλατείας ως αποκλειστικό φορέα της. Ο ιδιωτικός τομέας έχει πλέον εισβάλει καθοριστικά στον δημόσιο χώρο. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει μέσα από τα λόγια του K. Frampton ο οποίος χαρακτηριστικά αναφέρει πως: «Η πόλη, που υπόκειται όλο και περισσότερο στις προσταγές μίας συνεχώς επεκτεινόμενης καταναλωτικής οικονομίας, έχει σε μεγάλο βαθμό χάσει την ικανότητά της να διατηρεί τη σημασία της ως σύνολο».31 Η ομοιομορφία και η τυποποίηση της καθημερινότητας καταργεί τις καθημερινές σχέσεις της γειτονίας που της έδιναν ζωή. Οφείλουμε να παραδεχτούμε πως στην πραγματικότητα η «ψυχή» των πόλεων και κατά συνέπεια των δημόσιων χώρων τους, βασίζεται στη ποικιλομορφία και στη διαφορετικότητα.32 30 Φρεζάδου, Ε. (2002). Η πλατεία σαν τόπος επικοινωνίας στην ελληνική πόλη. Διάλεξη συνεδρίου: Η αρχιτεκτονική και η πόλη του 21ου αιώνα. Αθήνα: Πρακτικά συνεδρίου, εκδόσεις ΤΕΕ, Σελ 278 31 Frampton, Κ. (1987), Ο.Π., Σελ 19 32 J. Hollander J. Németh. (2009). Security Zones and New York City’s Shrinking Public Space. International Journal of Urban and Regional Research, 34(1), Σελ. 20-34.

Κεφάλαιο 1| Που είναι ο δημόσιος χώρος και τι διαμορφώνει την δημόσια ζωή

Το τέλος του μοντερνισμού έρχεται με την διαδοχή του μεταμοντερνισμού στο τέλος της δεκαετίας του 1970. Βασική μέριμνα του μεταμοντερνισμού είναι να επαναφέρει την έννοια της συλλογικότητας στους δημόσιους χώρους, καθώς η αφυδάτωση της καθημερινής ζωής οδήγησε στην απονέκρωση της, προς όφελος μιας επικίνδυνης εξατομίκευσης στον αστικό χώρο.33 Πρόκειται για τις πρώτες αναφορές για συμμετοχή του χρήστη στην διαδικασία διαμόρφωσης του αστικού περιβάλλοντος και την επαναφορά της πλατείας σαν βασικό στοιχείο του, έχοντας πια διαφορετικό ρόλο, εκείνο της πλατφόρμας που θα φιλοξενεί πολλές και διαφορετικές λειτουργίες στοχεύοντας στην επανακατάκτηση της δημόσιας ζωής , όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο συνέδριο για την Νέα Πολεοδομία [1992] και στην Χάρτα της Νέας Πολεοδομίας [1998].34 Φυσική απόρροια των παραπάνω, είναι η διάθεση για επενδύσεις σε σχεδιασμένα περιβάλλοντα που θα φιλοξενούν λειτουργίες που σχετίζονται με τα νέα μοντέλα ζωής κεφαλαιοποιώντας έτσι σταδιακά τον δημόσιο χώρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα πολύσυγκροτήματα όπως αναφέρει ο Ευάγγελος Ασπρογέρακας35, τα οποία συνδυάζουν την αναδιαμόρφωση του δημοσίου χώρου με την ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων. Παρά τις διάφορες προσπάθειες όμως, κατά την πορεία του 20ου αιώνα στον δυτικό πολιτισμό, γίνεται τελικά εμφανές πως τους δημόσιους χώρους κερδίζουν οι κλειστοί στεγασμένοι χώροι και η δημόσια ζωή ξεκινά σταδιακά να μεταφέρεται στον εσωτερικό χώρο, κάτι το οποίο αποτελεί βασική απόρροια της κεφαλαιοποίησης, όπως θα αναλυθεί στην συνέχεια. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, συντελείται η πόλωση μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας ζωής, η οποία, ως ανθρώπινη επικοινωνία, στερείται χώρων έκφρασης. Φαίνεται πως ο δημόσιος χώρος, ωθούμενος κάθε φορά να συμβαδίσει με τα δεδομένα και τις ανάγκες των πολιτών, μεταλλάσσεται τόσο ως προς τον ρόλο που διαδραματίζει στην αστική ζωή, όσο και ως προς τις λειτουργίες που φιλοξενεί και τον χώρο που καταλαμβάνει σε σύγκριση με τον ιδιωτικό. Μέσα από την ιστορική εξέλιξη του δημόσιου χώρου μπορεί κάποιος να μάθει σε βάθος και για την ιστορία του ίδιου του τόπου και των ανθρώπων του. Συμπεραίνεται λοιπόν, πως δε νοείται πόλη χωρίς δημόσιο χώρο και δε νοείται δημόσιος χώρος χωρίς ανθρώπινη δραστηριότητα.

33 Καρύδης, Δ. (2008). Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, . Αθήνα: Παπασωτηρίου. , σελ 384 34 Καρύδης, Δ. (2008), Ο.Π., Σελ 384 35 Ασπρογέρακας, Ε. (34/2002). Στοιχεία μεταμοντερνισμού στο δημόσιο χώρο . Αρχιτέκτονες.

02 _Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΖΩΗ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΕΝΤΟΣ Η ΕΚΤΟΣ;

Η δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντόσ ή εκτόσ του αστικού δημοσίου χώρου;

δομή, η εικόνα και η λειτουργία της σύγχρονης πόλης του 21ου αιώνα ουδεμία σχέση έχουν με εκείνη παλιότερων χρόνων. Εμφανίζεται λοιπόν η ανάγκη για την δημιουργία ενός νέου όρου ικανού να περιγράψει την πολλαπλή και πολύπλευρη διάσταση της σύγχρονης πόλης, ο όρος Μετάπολη (Metapolis).

7|Westfield Stratford City - Exterior The Street

Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Francois Ascher, ο όρος «Μετάπολη» που εισηγείται από τον ίδιο το 1995, περιγράφει αυτήν τη νέα μορφή χαλαρής αστικής συγκέντρωσης με κέντρο τη μητρόπολη και τη διαμόρφωση μιας δεξαμενής εργασίας, κατοίκησης και δραστηριοτήτων. Ένα νέο καθεστώς «τεχνητής εγγύτητας» αντικαθιστά την «χωρική» εγγύτητα που ιστορικά αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση ανάπτυξης της πόλης και του τόπου. 36 Η Μετάπολη, αφορά στην ουσία ένα συνονθύλευμα χώρων και σχέσεων, το οποίο απαρτίζεται από πολλαπλά ετερογενή και ασυνεχή στοιχεία όπως αναφέρει και ο ίδιος ο F. Ascher (1995) στο βιβλίο του Metapolis ou l’avenir dess villes (Paris: Odile Jacob). Οι χωρικές ιεραρχίες δεν υφίστανται στην έννοια της μετάπολης. Ο δημόσιος χώρος της ολοένα και μεταβάλλεται, εξαρτώμενος από τα νέα δίκτυα της πόλης και επιτρέποντας στο ιδιωτικό να διεισδύσει μέσα στο δημόσιο με τα μεταξύ τους όρια να μην είναι πλέον διακριτά. Η νέα αυτή αστική πραγματικότητα διαμορφώνεται μέσα από τα σύγχρονα φαινόμενα που φαίνεται να επηρεάζουν άμεσα την δημόσια ζωή και τις σχέσεις των χρηστών. Τέτοια φαινόμενα είναι η παγκοσμιοποίηση η οποία αποτελεί ουσιαστικά την «ομπρέλα» για την δημιουργία των υπόλοιπων φαινομένων της σύγχρονης πόλης όπως την κατανάλωση, την νέα ψηφιακή πραγματικότητα η οποία ασκεί επιρροή στην αντίληψη των πολιτών για τον δημόσιο χώρο και την εσωτερίκευση.

36 Αίσωπος Γιάννης, Η διάχυτη πόλη, στο «Γοσποδίνη Άσπα, Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, Αθήνα, εκδ.Κριτική, 2006», Σελ. 107.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Παγκοσμιοποίηση και Κατανάλωση «Ο όρος παγκοσμιοποίηση περιγράφει τη διεύρυνση της κλίμακας, την αύξηση της έντασης, την επιτάχυνση και εμβάθυνση του αντίκτυπου που έχουν οι τάσεις και τα μοτίβα κοινωνικής αλληλεπίδρασης ανά τις ηπείρους. Αναφέρεται σε μια μεταβολή ή μεταμόρφωση που εμφανίζεται στην κλίμακα της οργάνωσης των ανθρώπων, βάσει της οποίας συνδέονται μακρινά σύνολα και διευρύνεται η επιρροή σχέσεων εξουσίας σε διαφορετικές περιοχές και ηπείρους του πλανήτη»37 Με την παγκοσμιοποίηση να επηρεάζει άμεσα πια την καθημερινή ζωή του σύγχρονου πολίτη, το αστικό κοινωνικό περιβάλλον μετασχηματίζεται σε έναν εμπορικό χώρο, με την κατανάλωση να γίνεται βασικό στοιχείο ύπαρξής του. Παρά τις προσπάθειες του μεταμοντέρνου, να εισάγει την έννοια της συλλογικότητας τοποθετώντας τους χρήστες ως βασικούς παράγοντες για την οργάνωση του δημοσίου χώρου, η παγκοσμιοποίηση έρχεται να καταρρίψει ότι είχε ειπωθεί ως τότε. Οι δραστηριότητες της δημόσιας ζωής, βασίζονται πλέον στην κατανάλωση, όχι για την κάλυψη των απαραίτητων αναγκών, αλλά για την ικανοποίηση οικονομικών συμφερόντων. Οι χρήστες χειραγωγούνται και η κίνηση τους στον δημόσιο χώρο εξαρτάται άμεσα από τα ωράρια των καταστημάτων. «Τέσσερα είδη ροών δημιουργούν την παγκοσμιοποίηση και της δίνουν ζωή: αφορούν τους ανθρώπους, τα αγαθά και τις υπηρεσίες, το χρήμα και, τέλος, την πληροφόρηση, τις ιδέες, τις νοητικές απεικονίσεις»38 Το δικαίωμα του πολίτη στον δημόσιο χώρο, αντικαθίσταται από το δικαίωμα του πελάτη, γεγονός που λειτουργεί καταχρηστικά έως και κατασταλτικά στη λειτουργία του κοινόχρηστου χώρου ως δημόσιου αγαθού.39

37 Held, D. and McGrew, A. (2004 [2002]), Παγκοσμιοποίηση/ Αντι-Παγκοσμιοποίηση, Αθήνα: Πολύτροπον, Σελ.17 38 Ρήσμαν, Ν., (1950), Το μοναχικό πλήθος, μτφ. στα ελληνικά Β. Τομανά, Αθήνα: Νησίδες 39 Καπετάνιος Αντώνης, Σιωπηλές Πλατείες-Σκέψεις για την ελληνική πλατεία (Β μέρος), greekarxhitects.gr

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

8|Shop till you drop, Graffiti Banksy

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Αυτή η νέα οπτική των πραγμάτων, φέρνει τους χρήστες του δημοσίου χώρου σε δύσκολη θέση, καθώς δεν αντιλαμβάνονται πως το «δικαίωμα στην πόλη», όπως είχε αρχίσει να αναπτύσσεται από τον μεταμοντερνισμό, έχει πλέον χαθεί και σύντομα θα χρειαστεί να το διεκδικήσουν ξανά. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γ. Αίσωπος: «Η κατανάλωση προηγείται του δημόσιου χώρου και αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης του. Αυτή είναι μια θεμελιώδης μεταστροφή που, αν υποθετικά συνεχιστεί, θα οδηγήσει κάποια στιγμή στην αντικατάσταση του παραδοσιακού δημόσιου χώρου από τον ‘νέο δημόσιο χώρο’ της κατανάλωσης και της ψυχαγωγίας»40. Ο προβληματισμός έγκειται στο αν τελικά κάτι τέτοιο έχει ήδη συμβεί, με τον δημόσιο χώρο στον σύγχρονο κόσμο να έχει πλέον χάσει φανερά την σημασία και την εξωστρέφεια του. Οι Ευρωπαϊκές πόλεις έχουν ήδη αρχίσει να στρέφονται στις αναπλάσεις περιοχών με στόχο την αύξηση της εμπορικότητας τους, ώστε να ακολουθήσουν κι αυτές τα νέα πρότυπα της δημόσιας ζωής. Η καταναλωτική εμπειρία έρχεται να διεκδικήσει πλέον και χωρικά κομμάτι του δημοσίου χώρου. Χαμηλά κοινωνικά στρώματα αποκλείονται από αυτόν, καθώς το κεφάλαιο τον εκμεταλλεύεται δημιουργώντας υπεραξία στην γη σύμφωνα με τον D. Harvey.41 Έτσι ο δημόσιος χώρος αρχίζει να χάνει την πολύπλευρη σημασία του και οδηγείται σταδιακά σε ομοιογένεια μεταξύ των χρήσεων του και τελικά στην παρακμή του.

40 Αίσωπος, Γ., 2003, Ο ελληνικός δημόσιος χώρος, Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 37, σελ.144 41 Harvey D, (2009), Ομιλία στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ στο Μπελέμ της Βραζιλίας για το δικαίωμα στην πόλη, [Διαθέσιμο: http://thrymmata.blogspot.com/2009/02/blog-post_12.html]

Κεφάλαιο 2| Η Δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντός ή εκτός;

Ο Χρήστης του Ψηφιακού «Δημοσιου Χώρου» Η σύγχρονη πόλη σχετίζεται άμεσα με τον νέο ψηφιακό κόσμο που έχει εισβάλει τα τελευταία χρόνια καθοριστικά στην καθημερινότητα των πολιτών της. Η τεχνολογία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης φέρνει στο προσκήνιο έναν νέο χώρο, αυτόν του δημόσιου τηλε-χώρου. Ο νέος ψηφιακός κόσμος, ή μάλλον το τριτογενές αυτό περιβάλλον έρχεται να αντικαταστήσει τον φυσικό δημόσιο χώρο της κοινωνικοποίησης και της επικοινωνίας. Ταυτόχρονα, οι νέες δυνατότητες που προσφέρει επηρεάζουν το προφίλ του ίδιου του χρήστη οδηγώντας τελικά στη αλλαγή των αναγκών και των απαιτήσεων του από τον δημόσιο χώρο. Τόσο η τηλεόραση, όσο και τα νέα ψηφιακά μέσα απεικόνισης και επικοινωνίας έχουν επηρεάσει άμεσα τον τρόπο που οι άνθρωποι πλέον επικοινωνούν και αντιλαμβάνονται τον δημόσιο χώρο. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο D. Harvey, η «συμπίεση του χώρου και του χρόνου» δεν οφείλεται μόνο στην ανάπτυξη των τεχνολογιών της συγκοινωνίας αλλά και στην ανάπτυξη των τεχνολογιών διακίνησης της πληροφορίας. Ο άνθρωπος αρχίζει να απομακρύνεται και να αμφισβητεί την σημασία του τόπου, του φυσικού χώρου και της υλικής πόλης. Ο ρόλος του υλικού δημοσίου χώρου ως χώρου επικοινωνίας ελαχιστοποιείται, καθώς νέες μορφές αρχίζουν να τον υποκαθιστούν. Βέβαια όπως αναφέρει ο Juan Jose Barba σε συζήτηση του με τον Σπύρο Παπαδόπουλο, «Η Τηλεπόλη είναι ένα ακόμα βήμα εξέλιξης, θεωρούμενης αυτής της εξέλιξης μέσα από μια οικονομική και κοινωνική οπτική γωνία. Αυτός ο καινούργιος χώρος επικάθεται στην φύση και την κλασσική πόλη, (συγκεντρωτική πόλη, έναντι της αποκεντρωτικής πόλης που είναι η Τηλεπόλη), αλλά δεν καταστρέφει αυτά τα δύο περιβάλλοντα, αν και τα μεταβάλλει σιγά σιγά.»42 Όπως επισημαίνει ο ίδιος η Τηλεπόλη αντιστοιχεί μόνο σε δύο αισθήσεις, είναι δηλαδή οπτικοακουστικός χώρος, αυτό σημαίνει πως σε

42 Juan Jose Barba, Σπύρος Παπαδόπουλος, Τηλέπολις, Μια συζήτηση με τον Javier Echevarria, Μετάπολις 2001 στο: Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη(2001), Επιμέλεια, Γιάννης Αίσωπος Γιώργος Σημαιοφορίδης Αθήνα, Σελ. 267

9| Tv People Dancing, Graffiti Banksy

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

καμία περίπτωση δε θα μπορούσε να αντικαταστήσει πλήρως το φυσικό περιβάλλον. Δεν είναι παρά μόνο μια ψηφιακή πραγματικότητα με αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με την φυσική, αφού το σώμα σε τέτοιες περιπτώσεις δεν έχει θέση σε αυτήν την νέα πόλη, παρά μόνο εικονικά. Η κατοίκηση στο φυσικό-πραγματικό περιβάλλον δεν σταματά, όμως ο χρόνος που περνάμε σε αυτό ολοένα και μειώνεται. Ο νέος αυτός ψηφιακός τόπος προσφέρει ταυτόχρονα ψυχαγωγία, διασκέδαση και εμπορικές συναλλαγές, δραστηριότητες που είχαν ταυτιστεί από τα αρχαία χρόνια με τους φυσικούς δημόσιους χώρους. Είναι φανερό πως ο άνθρωπος νοητικά όλο και απομακρύνεται από το φυσικό περιβάλλον όμως σωματικά είναι πάντα εκεί. Είναι σχεδόν αδύνατο να καταρριφθεί εξολοκλήρου μια σχέση που έχει τις ρίζες της από τόσο παλιά. Σημασία έχει το πως ο καθένας διαχειρίζεται την νέα ψηφιακή πραγματικότητα και αν μπορεί να την συνδυάζει με τον φυσικό χώρο, βρίσκοντας την χρυσή τομή ανάμεσα στα δύο. Είναι όμως ο φυσικός δημόσιος χώρος έτοιμος να δεχτεί μια τέτοια μεταβολή; Το μόνο σίγουρο είναι πως η σημασία του τόπου ολοένα και μειώνεται, με τις νέες τεχνολογίες να εκμηδενίζουν τις αποστάσεις και τον χρόνο. Η εξ επαφής επικοινωνία έρχεται να αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό με την εξ αποστάσεως επικοινωνία, προσφέροντας έτσι μια άνεση που δεν είχε υπάρξει ως τώρα. Ταυτόχρονα η τεχνολογία της εικόνας εντείνει την διείσδυση του ιδιωτικού στο δημόσιο και το αντίστροφο. Η οθόνη της τηλεόρασης φέρνει άμεσα τον δημόσιο χώρο μέσα στις ιδιωτικές κατοικίες και η οθόνη του κινητού την ιδιωτική ζωή στον νέο δημόσιο χώρο ανταλλαγής πληροφοριών και σχέσεων. Σε δεύτερο στάδιο λοιπόν, η νέα ψηφιακή πραγματικότητα, εκτός από τον φυσικό δημόσιο χώρο επηρεάζει και τα χαρακτηριστικά των ίδιων των ανθρώπων που την βιώνουν. Η όλο και πιο συχνή τριβή τους με αυτή της επιτρέπει να εισβάλει στις ζωές των χρηστών επηρεάζοντας έτσι και τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους. Η δυνατότητα που δίνεται και αφορά την άνεση της επικοινωνίας, έχοντας την οθόνη σαν «προστασία» της επωνυμίας τους, καταφέρνει να περιορίζει την φυσική έκθεση που επιβάλει η κοινωνική ζωή στο φυσικό περιβάλλον. Το γεγονός αυτό την καθιστά όλο και πιο ελκυστική για τους χρήστες. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο J. Echevarria: «Πρόκειται για μια νέα μορφή κοινωνικής οργάνωσης αυτή του “τηλε”-βρισκόμαστε, που καθιστά δυνατές τις αλληλεπιδράσεις εξ αποστάσεως και αντιμετωπίζει τους χρήστες της σαν πραγματικούς πολίτες».43 43 Τζιρτζιλάκης, Γ., ( Τέυχος 37/2003), «Ο χώρος των σχέσεων και η μεταβιομηχανική πόλη», Αρχιτεκτονικά Θέματα,Σελ.70

Κεφάλαιο 2| Η Δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντός ή εκτός;

Η νέα ατομικιστική κοινωνία που δημιουργείται σιγά σιγά πηγάζει άμεσα από την ψευδαίσθηση της «κοντινής σχέσης» που δίνει η ψηφιακή πραγματικότητα η οποία στον φυσικό χώρο δεν ισχύει, καθώς η υλική υπόσταση των ατόμων παραμένει αποξενωμένη. Το γεγονός αυτό τελικά λειτουργεί αντίθετα στον φυσικό κόσμο, οδηγεί στην αποξένωση που χαρακτηρίζει σήμερα τις ανθρώπινες σχέσεις. Απόρροια των παραπάνω είναι η εσωστρέφεια που τείνει να γίνει κύριο χαρακτηριστικό του ανθρώπου στον φυσικό δημόσιο χώρο και η έλλειψη υπομονής καθώς οι ταχύτητες στον ψηφιακό κόσμο είναι μεγάλες. Είναι πια παραδεκτό πως το προφίλ του σύγχρονου χρήστη του δημοσίου χώρου αλλάζει καθώς ο ίδιος γίνεται περισσότερο χρήστης του διαδικτύου και του ψηφιακού «κοινωνικού χώρου» παρά του φυσικού. Πόσο όμως έχουν επηρεάσει τις απαιτήσεις των ίδιων των χρηστών αυτές οι νέες τεχνολογίες των τηλεπικοινωνιών (τηλεόραση, internet κ.λπ.) στην σημερινή κοινωνία; Που οδηγεί αυτή η μεταστροφή στον χαρακτήρα τους και πως τελικά οι ίδιοι συμπεριφέρονται σήμερα στον φυσικό δημόσιο χώρο; Φυσικό είναι οι απαιτήσεις που έχουν πλέον από αυτόν να έχουν αλλάξει καθώς οι νέες δυνατότητες που συναντούν στον ψηφιακό χώρο ανοίγουν νέους ορίζοντες και δίνουν νέες δυνατότητες. Ενώ, η αίσθηση ασφάλειας που δίνεται γίνεται όλο και περισσότερο αναγκαία, χωρίς να είναι απαραίτητα πραγματική αλλά περισσότερο εικονική. Σύμφωνα με τον Γ. Τζιρτζιλάκη: «παρατηρείται μια μετατόπιση της δημόσιας σφαίρας στην τεχνολογική ‘νοόσφαιρα’ και μια ριζική μεταβολή των αισθητηριακών μας αντιλήψεων»44. Τελικά ποιο είναι το ζητούμενο; Ένας δημόσιος χώρος περισσότερο ασφαλής απέναντι στην έκθεση; Ένας δημόσιος χώρος που κινείται με τις ταχύτητες του διαδικτύου; Ένας πολύ-χώρος; Ή όλα αυτά μαζί; Πως η αρχιτεκτονική μπορεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα; Τα ερωτήματα αυτά θα διερευνηθούν στην συνέχεια μέσω παραδειγμάτων. «Το να είναι κανείς κοντά όχι με αυτόν που κατοικεί δίπλα του, αλλά με εκείνον που κατοικεί μακριά του, διαλύει την πολιτική υπόσταση του ανθρώπου ή, το λιγότερο, τείνει να την επαναπροσδιορίσει.»45 Paul Virilio

44 Τζιρτζιλάκης, Γ., ( Τεύχος 37/2003), Ο.π. 45 Virilio, P., (2001), Cybermonde - La Politique du Pire, Paris : Textuel

10|Η πρώτη προβολή έγχρωμης ταινίας 3D , 1952

Κεφάλαιο 2| Η Δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντός ή εκτός;

Η «Εσωτερίκευση» του Δημοσίου Χώρου Η εσωτερίκευση και εν μέρη ιδιωτικοποίηση του δημοσίου χώρου, αν και είχε σημειωθεί από νωρίτερα, παρουσίασε μεγαλύτερη ένταση στις αρχές του 21ου αιώνα. Αυτή αφορά όχι μόνο την "μεταφορά" ανοιχτών δημοσίων χώρων σε κλειστούς αλλά και την σύνδεση των πρώτων με ιδιότητες που άλλοτε είχαν οι ιδιωτικοί χώροι. Σήμερα συναντώνται τρεις βασικές εκφάνσεις που αφορούν την εσωτερίκευση. Η πρώτη σχετίζεται με την εμπορευματοποίηση και την δημιουργία εσωτερικών δημοσίων χώρων που στηρίζονται στην κατανάλωση, όπως τα εμπορικά κέντρα, στο θέαμα και την αναψυχή. Η δεύτερη με την παρακολούθηση του αστικού δημοσίου χώρου μέσω της τοποθέτησης κλειστού κυκλώματος καμερών και υπεύθυνων ασφαλείας (security) με πρόσχημα την ασφάλεια, δημιουργώντας έτσι την εντύπωση ότι κανείς δεν βρίσκεται στο αστικό περιβάλλον της πόλης του αλλά σε κάποιον ιδιωτικό χώρο. Η τρίτη που έρχεται και ως «εξέλιξη» της δεύτερης, αφορά την δημιουργία νέων τύπων περιφραγμένων κοινοτήτων τις gated communities, που αποτελούν μια ανερχόμενη τάση των οποίων η «κλειστότητα» στηρίζεται τόσο στα σημεία ελέγχου στις εισόδους τους όσο και στις κάμερες ασφαλείας. Ο G. Debord στο βιβλίο του «Η κοινωνία του θεάματος»46 αναφέρεται σε μια νέα προσέγγιση του αστικού περιβάλλοντος, μια προσέγγιση που το αντιμετωπίζει και εκείνο σαν εμπορεύσιμο αγαθό. Όπως αναφέρει ο ίδιος «Το θέαμα είναι η στιγμή όπου το εμπόρευμα κατάφερε να φθάσει στην ολοκληρωτική κατοχή της κοινωνικής ζωής».47 Σήμερα λοιπόν, όπου η έννοια της κατανάλωσης διέπει απόλυτα τον δημόσιο χώρο τα δεδομένα για την σύνθεση του αλλάζουν. Η κοινωνική ζωή ξεκινά να μεταφέρεται σε κλειστούς χώρους, καταρρίπτοντας την παραδοσιακή έννοια που συνέδεε τον δημόσιο χώρο με τον εξωτερικό και τον ιδιωτικό χώρο με τον εσωτερικό.

46 Guy Debord. (2000). Η Κοινωνία του Θεάματος, μτφρ. Πάνος Τσαχαγέας-Νίκος Β.Αλεξίου. Aθήνα: Ελεύθερος Τύπος, Ε’ έκδοση. 47 Ο.π.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

«H σχεδόν αποκλειστική κατάληψη του δημοσίου χώρου με δραστηριότητες που σχετίζονται με το θέαμα και την αναψυχή καθιστούν τελικά εξαιρετικά αποδοτική την οικονομική του επένδυση»,48 όπως σχολιάζει η Δ. Χατζησάββα. Προκύπτει έτσι η σύγχρονη ανάγκη όχι μόνο των ιδιωτών αλλά και των ίδιων των πολιτών για δημιουργία περιφραγμένων χώρων κλειστών ή ανοιχτών που θα φυλάσσονται και θα φιλοξενούν δημόσιες δραστηριότητες. Χώροι ανοιχτοί στο κοινό και στην δημόσια ζωή, οι λεγόμενοι «ελεγχόμενοι δημόσιοι χώροι», όπως τους χαρακτηρίζει ο Γ. Αίσωπος.49 Τέτοιοι μπορεί να είναι θεματικά πάρκα αλλά και εμπορικά κέντρα. Τα δεύτερα σύμφωνα με τον Rem Koolhaas στην μελέτη του για την Γενική Πόλη (1995) αποτελούν κομμάτι της νέας σύγχρονης πόλης, που εγκαθίσταται πλέον σε ειδικά σχεδιασμένους εσωτερικούς χώρους. Ο ίδιος θα ονομάσει αυτό το φαινόμενο «ο εφιάλτης του air-condition», θέλοντας να περιφρονήσει την μονωμένη δημόσια ζωή στο κλιματιζόμενο τεχνητό εσωτερικό μιας πόλης χωρίς ιδιότητες.50 Φαίνεται, πως το εμπόριο και τα νέα τεχνολογικά μέσα τείνουν να διεκδικούν όλο και περισσότερο έδαφος, με την ιδιωτικοποίηση και συρρίκνωση του δημοσίου χώρου να αποτελούν συνέχεια αυτής της κατάστασης, πόσο μάλλον με τις διαστάσεις που έχει πάρει πλέον το ζήτημα της εμπορευματοποίησης, αναφορικά με το μέλλον των πόλεων.51 Ακόμη, στην σύγχρονη πόλη νέα ψηφιακά μέσα απεικόνισης εισβάλουν καθοριστικά στην ζωή των πολιτών όχι μόνο στην ιδιωτική αλλά και στην δημόσια. Η τεχνολογία επιτυγχάνει να καταγράφει την ίδια την πόλη στην καθημερινότητα της, κάτι που προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον Debord. Ωστόσο, η ραγδαία εξέλιξη και διάδοση της, αντί να απελευθερώνει και να δίνει νέες δυνατότητες στους χρήστες της, σταδιακά φτάνει στο σημείο του ελέγχου και του περιορισμού της ελευθερίας τους.

48 Χατζησάββα, Δ. (2011). “Δημόσιος χώρος – Δημόσια σφαίρα: Διαφορές, όρια και χωρικός σχεδιασμός” στο: Αδηνελίδου, Γ., Γουδίνη, Α., Κούρτη, Π., Μπεκιαρίδης, Β., Ταράνη, Π. (επιμ.), 2226. 49 Αίσωπος, Γ., (2003), Ο.π., Σελ. 144 50 Χατζησάββα, Δ. (2011). “Δημόσιος χώρος – Δημόσια σφαίρα: Διαφορές, όρια και χωρικός σχεδιασμός” Ο.π. 51 Τζιρτζιλάκης, Γ., (37/2003), Ο.π. Σελ. 70

Κεφάλαιο 2| Η Δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντός ή εκτός;

11| The media park, Ολλανδία, UNStudio

12| Westfield, Stratford City

13|Newman Street Graffiti, Banksy

Κεφάλαιο 2| Η Δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντός ή εκτός;

Το νέο φαινόμενο της εποχής με την τοποθέτηση καμερών κλειστού κυκλώματος (Closed Circuit Television – CCTV) σε διάφορα σημεία, τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών χώρων στην πόλη, είναι απόρροια όλων των παραπάνω. Πρόκειται για μια εξέλιξη που προσδίδει στον αστικό δημόσιο χώρο ιδιότητες όπως εκείνη της παρακολούθησης και του ελέγχου που άλλοτε είχε μόνο ο ιδιωτικός. Οι παραπάνω ιδιότητες χαρακτήριζαν τον διαχωρισμό ιδιωτικού με δημόσιου, και η συγχώνευση των δύο φαίνεται να προκάλεσε σύγχυση στην αστική καθημερινότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της παραπάνω κατάστασης αποτελούν τα μεγαλύτερα κέντρα της Βρετανίας τα οποία τον 21ο αιώνα αρχίζουν να γεμίζουν με κάμερες παρακολούθησης σε κάθε σημείο του αστικού δημοσίου χώρου. «Η περίμετρος μέτρων ασφαλείας (‘ringofsteel’) για την προστασία του κέντρου του Λονδίνου από τις επιθέσεις του IRA στις αρχές της δεκαετίας του 1990, σήμερα διαχέεται με πληθώρα μη ορατών μέσων, από κάμερες CCTV, στρατηγικές φυτεύσεις, πλαγιοδρομήσεις και κλειστούς δρόμους, ‘με αποτέλεσμα την προοδευτική μείωση του αριθμού των σημείων πρόσβασης μέσα και έξω από το ‘SquareMile’, καθιστώντας ευκολότερο να κλείσει η πόλη, με προειδοποίηση μιας στιγμής», όπως αναφέρει σε άρθρο του ο Η. Κωνσταντόπουλος.52 Εκτός από την δημιουργία κλειστών δημόσιων χώρων κατανάλωσης, και την παρακολούθηση των ανοιχτών υπάρχει και μια άλλη περίπτωση εσωτερίκευσης εκείνη των gated communities, δηλαδή περιφραγμένων κοινοτήτων οι οποίες επικρίνονται ως τα κυριότερα παραδείγματα ιδιωτικοποίησης του δημοσίου χώρου. Αν και η περίφραξή τους επιτυγχάνεται με τη δημιουργία φυσικών ορίων, αυτή διασφαλίζεται με την παρουσία ιδιωτικής αστυνομίας και τη χρήση ηλεκτρονικών συστημάτων ασφαλείας. Πρόκειται για κοινότητες που διέπονται, αντίθετα από ότι συμβαίνει στους παραδοσιακούς οικισμούς, από το ιδιωτικό και όχι από το δημόσιο δίκαιο ενώ, αντί μίας πολιτικής αρχής υφίσταται μία ιδιωτική διοίκηση. Στις φρουρούμενες αυτές πόλεις παρατηρείται μια αναπαράσταση του νέου δημοσίου χώρου του 21ου αιώνα, αυτού που κανείς δεν είναι ελεύθερος να κάνει ότι θέλει. Συγκεκριμένα ο Friedmann χαρακτηρίζει τους χώρους αυτούς σαν μια «φασιστική ουτοπία», αφού το περιβάλλον τους είναι απόλυτα ελεγχόμενο από φρουρούς που παρατηρούν και την παραμικρή αταξία.53 52 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Αρχιτεκτονική του Δημόσιου Xώρου: Respubica&Camouflage, ΤΕΕ|ΤΚΜ, Επικαιρότητά, 24/7/2019, [Διαθέσιμο: http://www.teetkm.gr/αρχιτεκτονική-του-δημόσιου-χώρου-respubica-camouflag/#_edn6/], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020] 53 Friedmann J., (1995), The Right to the City, [online]

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Τέτοιες κοινότητες συναντώνται όχι μόνο σε μικρές κοινωνίες των ΗΠΑ, αλλά και σε ολόκληρες πόλεις όπως η Celebration City, μία πόλη περίπου 20.000 κατοίκων που σχεδιάστηκε και διοικείται από την εταιρία Disney.54 Ο Μ. Φιλιππίδης υποστηρίζει πως η νέα επικοινωνιακή συνθήκη της οπτικής και ηλεκτρονικής παρακολούθησης συμβάλει άμεσα στην ανάμειξη του ιδιωτικού με το δημόσιο.55 Κατά πόσο όμως έτσι εγγυάται η διαφύλαξη των προσωπικών δεδομένων του ίδιου του ατόμου; Πως δίνει το δικαίωμα, με πρόφαση την ασφάλεια, να παρακολουθείται στον θεωρητικά δημόσιο χώρο της πόλης της οποίας ζει; Ο δημόσιος χώρος πια κλείνεται μέσα σε ένα νοητό «κουτί» χάνοντας την ανοιχτότητα και την προσβασιμότητα του από το σύνολο των ανθρώπων που απαρτίζουν την κάθε κοινωνία. Η νέα αυτή κοινωνία, βασισμένη πια στην έννοια της κατανάλωσης και της ασφάλειας ως βασική προϋπόθεση ύπαρξης του δημοσίου χώρου, στρέφεται όλο και περισσότερο στην ικανοποίηση ιδιωτικών συμφερόντων, συρρικνώνοντας τον ίδιο και της ελευθερίες του. Επιπτώσεις Στην Μετάπολη φαίνεται καθαρά πως το ιδιωτικό συνθλίβει το δημόσιο. Τι επιπτώσεις έχουν όμως για την κοινωνία όλοι αυτοί οι «ελεγχόμενοι δημόσιοι χώροι»; Μπορούν όλοι να συμμετέχουν και να γίνονται μέρος τους; Δυστυχώς, η υπονόμευση της ελεύθερης πρόσβασης στο δημόσιο χώρο μέσα από κανονισμούς, οι ώρες λειτουργίας, οι μηχανισμοί ασφαλείας και όλα όσα διέπουν αυτούς τους χώρους καταλήγουν να αποκλείουν ορισμένες κοινωνικές ομάδες από την χρήση τους. Δεν αποτελούν πλέον χώρους ανοιχτούς για όλους. Οι διακρίσεις των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικό-οικονομικών τάξεων από των χαμηλότερων γίνονται έντονες, καθώς λίγοι έχουν την δυνατότητα και την θέληση να εισέλθουν σε αυτούς τους νέους δημόσιους χώρους και να γίνουν θύματα του υπερκαταναλωτισμού,56 αν μιλάμε για την περίπτωση των εμπορικών κέντρων, ή θύματα του ελέγχου αν μιλάμε για τις άλλες δύο περιπτώσεις.

54 Siebel W., 2003, Η επέκταση του ιδιωτικού χώρου και η ιδιωτικοποίηση των λειτουργιών του δημόσιου χώρου, στο: Λέφας Π., Siebel W., Binde J., Αύριο οι Πόλεις, Π., Αθήνα: Πλέθρον , Σελ.89 55 Φιλιππίδης, Μ., (2002), «Αρχιτεκτονική και Παρακολούθηση: Εκλεκτικές Συγγένειες», στον κατάλογο της έκθεσης Μεγάλος Αδελφός: Αρχιτεκτονική και Παρακολούθηση, ΕΜΣΤ, Αθήνα, Ιούνιος-Αύγουστος 2002, Σελ. 11-2 56 Mitchell Don (2003) The right to the city: Social justice and the fight for public space, New York: Guilford Press.

Κεφάλαιο 2| Η Δημόσια ζωή στον 21ο αιώνα βρίσκεται εντός ή εκτός;

Τα αδύναμα και περιθωριοποιημένα κοινωνικά αλλά και οικονομικά στρώματα αποκλείονται από αυτές τις κοινότητες, και σιγά σιγά αποχωρούν από τον νέο αυτό δημόσιο χώρο. Πρακτικές όπως η εξυγίανση έχουν τον πρώτο λόγο στην διαμόρφωση δημοσίων χώρων. Ο σύγχρονος πολίτης παραπλανάται από τον προσεγμένο σχεδιασμό που προσφέρουν και αδυνατεί να αντιληφθεί την ολοένα και μεγαλύτερη συρρίκνωση του δημοσίου χώρου μέσα από αυτές τις πρακτικές, που ίσως τελικά να οδηγεί και στο τέλος του. Ταυτόχρονα, η αστική δομή στα κέντρα των πόλεων αλλάζει, οι ποικίλες μορφές αστικής διάχυσης συνοδεύονται από ραγδαία υποβάθμιση περιοχών των κέντρων, ερήμωση αυτών, βανδαλισμούς και εκτεταμένη χρήση του αυτοκινήτου. Για τον Βέλγο φιλόσοφο DeCauter η δημόσια ζωή των πόλεων είχε ολοκληρωτικά εκκενωθεί εφόσον η καθημερινή ζωή των ανθρώπων διαδραματίζονταν ανάμεσα σε υπέρ-ιδιωτικοποιημένες (hyperindividualised) «κάψουλες»: το σπίτι, το γραφείο, το εμπορικό κέντρο αλλά και το αυτοκίνητο.57 Ποιος τελικά ευθύνεται για την συρρίκνωση του δημοσίου χώρου; Πρόκειται μόνο για ευθύνη της εισβολής ιδιωτικών πρωτοβουλιών και ιδιοτήτων σε αυτόν; Σίγουρα δεν είναι ο μόνος λόγος, όμως η διείσδυση του ιδιωτικού στην δημόσια ζωή έρχεται να αλλάξει ριζικά τα δεδομένα του δημοσίου χώρου όπως είχαν διαμορφωθεί από τις απαρχές του. Ποιους όμως συναντάμε σήμερα στον φυσικό δημόσιο χώρο που μας απέμεινε και ποιες οι ανάγκες των νέων χρηστών του;

57 Π. Κούρτη, Η πολύπλευρη, ιστορική διάσταση των εννοιολογήσεων του δημόσιου χώρου, ΤΕΕ|ΤΚΜ, Γνώμες 28/08/2019, [Διαθέσιμο: https://www.teetkm.gr/η-πολύπλευρη-ιστορική-διάστασητων-εν/] Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]

03 _ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΥΡΙΑΡΧΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

Ο αστικοσ δημοσιοσ χωροσ και οι κυριαρχεσ χρησεισ του σημερα

δημόσιος χώρος είναι πράγματι ένα σύνθετο πεδίο με αντικρουόμενες επιθυμίες και συμφέροντα, ο χώρος της υλικής εκδήλωσης των αντιφάσεων της εποχής. Κάθε έννοια περί κοινού κόσμου πρέπει να υποστηρίζεται από κοινωνική δικαιοσύνη και να συνοδεύεται από συνθήκες αξιοπρέπειας για όλους τους ανθρώπους, πριν την έξοδο τους στον δημόσιο χώρο της πόλης. 58 Μεγάλος αριθμός ερευνητικών προσεγγίσεων έχει μετατοπίσει το ενδιαφέρον από την υλική μορφή του δημόσιου χώρου στις διαδικασίες παραγωγής του. Με θεωρητική καταγωγή από την παραγωγή του χώρου, όπως την όρισε ο Lefebvre, η παραγωγή του δημόσιου χώρου αφορά στις θεσμικές αναπαραστάσεις που τον καθορίζουν, τον οριοθετούν και ρυθμίζουν τη χρήση του, στις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που τον επηρεάζουν και τον αναπαράγουν συνεχώς, τις απρογραμμάτιστες οικειοποιήσεις του δημόσιου χώρου που τον τροποποιούν και υλοποιούν έμπρακτα τον πολιτικό χαρακτήρα του.

14|Aθήνα, Διαδηλώση

Βρισκόμαστε όμως σε μια εποχή που οι σύγχρονες πόλεις πάσχουν από έλλειψη δραστηριοτήτων της δημόσιας ζωής στους δημοσίους χώρους τους, υποβάθμιση της έννοιας τους και της χρήσης τους. Λόγω των νέων συνθηκών του 21ου αιώνα, που μελετήθηκαν προηγουμένως, οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι ανάγκες τους έχουν αλλάξει και ο αστικός δημόσιος χώρος αντιμετωπίζεται διαφορετικά απ' την πλειοψηφία. Οι πολίτες προτιμούν να περνούν τον χρόνο τους στους ασφαλείς μακριά από τους κινδύνους της καθημερινής ζωής ιδιωτικούς χώρους. Όσο ο δημόσιος χώρος δεν ταυτίζεται με το lifestyle της κατανάλωσης, εγκαταλείπεται, χάνει όλο και περισσότερο την ζωτικότητα του καθώς τόσο η ετερογένεια όσο και ο αριθμός των ατόμων που τον χρησιμοποιούν μειώνεται ραγδαία.

58 Χατζησάββα, Δ. (2011). Ο.π.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η πλειοψηφία των πολιτών σήμερα αγνοεί τον φυσικό δημόσιο χώρο και τον αντιλαμβάνεται περισσότερο σαν χώρο ανάμεσα στα κτίρια, ένα πέρασμα από τον ένα ιδιωτικό χώρο στον άλλον και λιγότερο ως ένα ενεργό χώρο. Σχετικά με τον δημόσιο χώρο όπως διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια, ο Mitchell αναφέρει πως η απόλυτη τάξη και ο έλεγχος που προωθείται εξασφαλίζει το δικαίωμα χρήσης του χώρου στην μεσαία τάξη, που καταναλώνει προϊόντα, εκδηλώσεις και υπηρεσίες, ενώ το αφαιρεί από «ανεπιθύμητους» χρήστες, όπως οι άστεγοι, οι διαδηλωτές, οι μικροπωλητές, ή ακόμη και οι νέοι που συναθροίζονται. Όμως τι γίνεται με όσους δεν δύναται, λόγω οικονομικής κατάστασης αλλά και κοινωνικού αποκλεισμού, να ακολουθήσουν τα νέα καταναλωτικά πρότυπα της δημόσιας σφαίρας; Πως βρίσκουν εκείνοι χώρο και πεδία έκφρασης και ποια η σχέση τους με τον δημόσιο χώρο της πόλης; Οι ανεπιθύμητοι χρήστες των δημοσίων χώρων όπως διαμορφώνονται στην σύγχρονη πόλη βρίσκονται πια στους ενδιάμεσους χώρους της πόλης, τους αστικούς δημοσίους χώρους της, οι οποίοι αφήνονται ελεύθεροι προς οικειοποίηση από τους πολίτες. Η οικειοποίηση αναφέρεται στην: «τάση του ατόμου να κυριαρχήσει πάνω σε μία ‘μερίδα’ ή ένα κομμάτι του κόσμου, μέσω της ίδιας του της παρουσίας, φυσικής ή ‘δια αντιπροσώπου’…»,59 και αποτελεί βασική ανάγκη των ανθρώπων για την ψυχική τους υγεία. Παρά την κακή κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι δημόσιοι χώροι της πόλης, οι παραπάνω χρήστες καταφέρνουν και τους οικειοποιούνται δίνοντάς τους διάφορες χρήσεις, διατηρώντας έτσι την ισορροπία της κοινωνίας. Αυτές αφορούν από ιδιωτικά συμφέροντα, έως κοινωνικές ανάγκες αλλά και συλλογικές δράσεις όπου ο αστικός δημόσιος χώρος καλείται να ενσαρκώσει τη ζωή της πόλης στο αισθητικό πεδίο και να αντικατοπτρίσει την τεχνολογία και το πνεύμα της εποχής.60

59 Moles, A., (1976), “Psychological Aspects of Space Appropriation”, Πρακτικά του 3rd International ArchitecturalPsychology Conference, Στρασβούργο: Πανεπιστήμιο Louis Pasteur, Σελ. 78-87 60 [Ερευνητική Εργασία] Αραποστάθη Ελένη Επιβλέπων Καθηγητής: Πέτρος Μπαμπασίκας. (2014). Η επιρροή των κοινωνικών κινημάτων πόλης στον δημόσιο χώρο. Πάτρα: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Κεφάλαιο 3| Ο Αστικός δημόσιος χώρος και οι κυρίαρχες χρήσεις του σήμερα

Χώρος Εκμετάλλευσης από τον Ιδιωτικό Τομέα

«Η επιθυμία συμμετοχής στο δημόσιο γίγνεσθαι δε γίνεται πλέον με τις παραμέτρους του bourgeois της πόλης του 19ου αιώνα αλλά με την λανθάνουσα πρόταξη του ιδιωτικού στο δημόσιο με το πρόσχημα της οικειότητας» Richard Sennett Η οικειοποίηση του δημοσίου χώρου από τους χρήστες του μπορεί να έχει άλλοτε ατομικό συμφέρον και άλλοτε συλλογικό. Είτε με τον έναν είτε με τον άλλον τρόπο ατομικότητες, ανεξάρτητες συλλογικότητες ή και ιδιωτικές επιχειρήσεις αποσκοπούν να οικειοποιηθούν τους τόπους τους μέσω διαφόρων διαδικασιών. Ο τρόπος με τον οποίο βιώνεται ο χώρος και η κοινωνικοποίηση που επιτυγχάνεται μέσω της οικειοποίησης του, είναι αυτά που διαμορφώνουν ουσιαστικά τον ίδιο τον δημόσιο χώρο. Σχετικά με τον ιδιωτικό τομέα και συγκεκριμένα χώρους εστίασης και μικροπωλητές, η καταπάτηση και η κατάληψη του δημοσίου χώρου μέσω της επέκτασης αποτελούν το κύριο μέσο με το οποίο έρχονται σε επαφή με αυτόν. Τόσο χωρικά όσο και ποσοτικά η χρήση του δημοσίου χώρου από καταστήματα αναψυχής οδηγεί σε μια λανθασμένη εικόνα για τους κατοίκους της πόλης, πως αυτοί οι ανοιχτοί χώροι έχουν μετατραπεί σε χώρους ιδιωτικής χρήσεως. Πλέον, οι πλατείες και οι πεζόδρομοι με την κατάληψη τους από τραπεζοκαθίσματα ή εμπορικά προϊόντα αποκτούν σε μεγάλο βαθμό νέα χρήση, αυτή που τους δίνουν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις και οι μικροπωλητές. Πρόκειται για την πλέον μόνιμη καταπάτηση του δημοσίου χώρου τα τελευταία χρόνια.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Στην Αθήνα το φαινόμενο αυτό παρατηρείται έντονα στην περιοχή της Πλάκας, ιδιαίτερα λόγω των πεζόδρομων και των σοκακιών της. Εκεί, εστιατόρια και καφέ στην προσπάθειά τους να προσελκύσουν πελάτες και να μεγιστοποιήσουν το κέρδος επεκτείνουν το χώρο τους καταλαμβάνοντας με τραπεζοκαθίσματα τον άλλοτε δημόσιο χώρο. Η κατάληψη αυτή από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες αφαιρεί το δικαίωμα χρήσης του από άλλες καθώς οι διερχόμενοι πεζοί - χρήστες βρίσκονται αντιμέτωποι με εμπόδια και δυσκολία στη διέλευση δρόμων, πλατειών και πεζοδρομίων.61 Πλέον σε τέτοιες περιπτώσεις δεν μιλάμε απλώς για μια διαδικασία οικειοποίησης του δημοσίου χώρου, αλλά σχεδόν ιδιωτικοποίησης του, καθώς πρόκειται για χρήση του χώρου προς ικανοποίηση προσωπικών συμφερόντων που λειτουργούν σε βάρος του δημοσίου χώρου και της δημόσιας ζωής. Ένα άλλο είδος δραστηριότητας εμπορικού χαρακτήρα, όχι και τόσο μόνιμου, που λαμβάνει κατά κύριο λόγο χώρα στον δημόσιο χώρο, θεωρούνται οι υπαίθριες εφήμερες αγορές και τα άλλοτε εποχιακά παζάρια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αγορές κατά την περίοδο των Χριστουγέννων σε μεγάλες Ευρωπαϊκές πόλεις όπως στο Βερολίνο στην Alexanderplatz, στην Φλωρεντία στην Santa Croce αλλά και στην Αθήνα στην πλατεία Συντάγματος. Ο αστικός δημόσιος χώρος καταλαμβάνεται εφήμερα αυτή τη φορά, από δραστηριότητες που προσελκύουν τον κόσμο στις πλατείες και δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη των κοινωνικών δραστηριοτήτων της δημόσιας ζωής. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η συγκέντρωση μεγάλου πλήθους ατόμων σε έναν χώρο, ιδιαίτερα δημόσιο, δημιουργεί ζητήματα ισορροπίας. Καθώς, «σε δημόσιους χώρους όπου υπάρχει έντονη η παρουσία μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας αυτόματα αυτός ο χώρος αποκλείεται για όλους τους υπόλοιπους.» 62 Έτσι οι δραστηριότητες σε αυτόν εστιάζουν κάθε φορά σε έναν τύπο και υπάρχει έντονη ομοιογένεια.

61 Δοξιάδης Θ., Χώροι Ενσαρκωμένης Δημοκρατίας Αθήνα 2012, σελ. 102 στο: «Πάνος Δραγώνας, Άννα Σκιαδά . (2012). Made in Athens, 13η Διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικής- La bienalle di Venezia.» Άθήνα: Υπουργείο περιβάλλοντος, ενέργειας και κλιματικής αλλαγής. 62 Knox P., Pinch S., Κοινωνική Γεωγραφία των πόλεων, Εκδόσεις Σαββάλας 2009, σελ 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

15| Αναφιώτικα, Πλάκα

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Χώρος Αναψυχής και Ελεύθερης Έκφρασης Παρά τις διάφορες μεταβολές του με τα χρόνια, ο αστικός δημόσιος χώρος εξακολουθεί να ικανοποιεί τις ανάγκες για επικοινωνία, βόλτα, συζητήσεις, αλλά σε μια πιο ελεύθερη μορφή. Ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτόν έχουν οι νέοι αλλά και άλλες ομάδες που δεν ακολουθούν τα πρότυπα ή το lifestyle που επιτάσσουν οι ελεγχόμενοι δημόσιοι χώροι. Οι κοινωνικοί κανόνες που διέπουν τους χώρους αυτούς, επιβάλουν έμμεσα τον αποκλεισμό των ομάδων με διαφορετική ένδυση, μουσικές προτιμήσεις, οικονομική κατάσταση και πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς. Χώρος αναψυχής Η αναζήτηση του δημοσίου χώρου απ’ τις ομάδες αυτές στρέφεται κυρίως στην αναζήτηση φυσικών τοπίων, στην περιαστική πόλη και όχι στο αστικό κέντρο. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι η ανάγκη από τους ίδιους να απέχουν από τα κοινωνικά πρέπει που τους έχουν επιβληθεί μέσα στους γρήγορους ρυθμούς που χαρακτηρίζουν σήμερα τα κέντρα των πόλεων. Τέτοιοι περιαστικοί χώροι είναι κυρίως ασχεδίαστα φυσικά τοπία όπως βουνά, θάλασσες, ποτάμια και λίμνες. Η οικειοποίηση αυτών από τους νεότερους επιτυγχάνεται κυρίως μέσω των διαφορετικών χρήσεων που οι ίδιοι τους προσδίδουν κάθε φορά, αλλά και μέσω της ελευθερίας με την οποία τους χρησιμοποιούν όπως για παράδειγμα φέρνοντας τα δικά τους αγαθά για κατανάλωση και διασκέδαση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για τα Ελληνικά δεδομένα αποτελούν μέρη όπως ο βράχος του Αρείου Πάγου στην Ακρόπολη, που μονίμως συνωστίζεται από παρέες νέων καθ’ όλη την διάρκεια της ημέρας, οι σκάλες της Αγίου Νικολάου στην Πάτρα όπου κατά τους θερινούς μήνες οργανώνονται και ανοιχτές προβολές ταινιών καθώς και το νέο Νότιο πάρκο παραθαλάσσια της Πάτρας όπου πλήθος κόσμου όλων τον ηλικιών βρίσκει χώρο για λίγη ανάπαυση. Στην Φλωρεντία χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα τμήμα του ποταμού Άρνο όπου παρατηρείται έντονη βλάστηση και κατά τους θερινούς μήνες χρησιμοποιείται ως πάρκο και χώρος για πικνίκ όπως και το πάρκο Tiergarten αντίστοιχα στο Βερολίνο.

Κεφάλαιο 3| Ο Αστικός δημόσιος χώρος και οι κυρίαρχες χρήσεις του σήμερα

16| Tiergarten Park, Berlin

17| Θερινή Προβολή, Σκαλάκια Αγίου Νικολάου Πάτρα

18|Î?ew Year's Eve, Times Square

Κεφάλαιο 3| Ο Αστικός δημόσιος χώρος και οι κυρίαρχες χρήσεις του σήμερα

Στην Γαλλία εξίσου, τόσο ο ποταμός Rhone στην Lyon όσο και το κανάλι Saint Martin στο Παρίσι φιλοξενούν καθημερινά στις όχθες τους παρέες νέων και διαφόρων ηλικιών ομάδες που τις οικειοποιούνται και περνούν αρκετές στιγμές εκεί. Χώρος πολιτιστικής έκφρασης Επί της ουσίας, ο δημόσιος χώρος σχεδιάζεται με σκοπό να παράξει συλλογικότητες, να συμβάλλει στη δημιουργία τους και να φιλοξενεί τις δράσεις τους. Όπως έχει αναφερθεί από την ιστορική αναδρομή του δημοσίου χώρου, εκτός από τόπο κοινωνικοποίησης και εμπορικών συναλλαγών αποτέλεσε και τόπο έκφρασης που φιλοξένησε ποικίλες δραστηριότητες και δρώμενα. Τέτοιες δράσεις μπορεί να είναι θρησκευτικές τελετές, συναυλίες, γιορτές, άλλα εθιμικά γεγονότα αλλά και πολιτικές ομιλίες και διαμαρτυρίες. Μέσω ανοιχτών εκδηλώσεων, που διοργανώνονται στους δημοσίους χώρους της πόλης οι χρήστες του τους οικειοποιούνται σε μεγάλο βαθμό καθώς συνδέουν τις μνήμες τους με τους τόπους αυτούς. Ακόμη, θέατρο δρόμου, μουσικοχορευτικές παραστάσεις, ανοιχτές εκθέσεις, κινηματογραφικές προβολές και άλλα πολλά αποτελούν τις πολιτιστικές εκδηλώσεις που φέρνουν τον χρήστη κοντά με τον δημόσιο χώρο και του δίνουν την ευκαιρία να συμμετέχει σε αυτό το κομμάτι της δημόσιας ζωής. Οι χώροι αυτοί ενδείκνυται για την παρουσίαση τέτοιων δρώμενων σε μεγάλο πλήθος κόσμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δημοσίου χώρου, που μετατρέπεται σε χώρο πολιτιστικής έκφρασης, αποτελεί η Times Square στην Νέα Υόρκη, όπου στην αλλαγή του χρόνου πλήθος ανθρώπων συγκεντρώνεται, παρακολουθεί μουσικές εκδηλώσεις και η πλατεία σφύζει από ζωή.

Χ ώρος πολιτικής έκφρασης Ωστόσο υπάρχει και η άλλη πλευρά μέσω της οποίας οι χρήστες οικειοποιούνται τον δημόσιο χώρο, μέσω της πολιτικής έκφρασης, εκείνης που παίρνει την μορφή εκτόνωσης και διαμαρτυρίας. Σε συνθήκες κρίσης και έντονης καταπίεσης πουέχουν υποστεί τα κέντρα μεγάλων πόλεων τα τελευταία χρόνια, σε επίπεδο δημοσίου διαλόγου, η ανάγκη της έκφρασης έβρισκε χώρο κατά κύριο λόγο με τη μορφή βανδαλισμού της δημόσιας περιουσίας, διαμαρτυριών και άλλων συλλογικών δράσεων αντίδρασης και έκφρασης δυσαρέσκειας.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Πλέον ο δημόσιος χώρος ως πεδίο προβολής κοινωνικοοικονομικών αλλαγών γίνεται πεδίο αντιπαράθεσης και δέχεται την οργή των πολιτών.63 Η αντίδραση αυτή σε πολλές περιπτώσεις γινόταν από οργανωμένες ομάδες οι οποίες έβρισκαν χώρο οργάνωσης και επικοινωνίας στον ψηφιακό κόσμο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην Ελλάδα αποτελούν οι Αγανακτισμένοι του 2011 στην πλατεία Συντάγματος αλλά και στον λευκό πύργο της Θεσσαλονίκης. Οι συγκεκριμένοι σε βάθος ημερών οικειοποιήθηκαν την πλατεία Συντάγματος σαν να ήταν ο ιδιωτικός τους χώρος, στήνοντας σκηνές και οργανώνοντας δράσεις για εβδομάδες καλώντας ετερογενές και μεγάλο σε αριθμό κοινό ανθρώπων να εκφράσει μαζικά την δυσαρέσκεια του.64 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε το γεγονός πως «το κίνημα της πλατείας» όπως είχε χαρακτηριστεί πλαισίωναν άτομα με διαφορετικό κοινωνικό οικονομικό και πολιτικό υπόβαθρο, όλων των ηλικιών αντιπροσωπεύοντας ολόκληρο των λαό και όχι τμήματα του. Το κίνημα των «Αγανακτισμένων» φαίνεται να εμπνεύστηκε από το Ισπανικό κίνημα «Indigniados» ή «Μ-15» που είχε οργανώσει μια αντίστοιχη δράση στην Puerta del Sol το 2011 καθώς και σε άλλες πλατείες της Μαδρίτης. Ένα ακόμη παράδειγμα ίδιων διαστάσεων αποτελεί η πλατεία Tahrir, στην Αίγυπτο η οποία μετατράπηκε σε χώρο συγκέντρωσης διαμαρτυρόμενων παρά τις επικίνδυνες συνθήκες. Εξίσου παρόμοια λογική ακολούθησε και η ομάδα των Occupy στο Λονδίνο, συλλογικότητες που κατασκήνωσαν έξω από το χρηματιστήριο στην πλατεία Paternoster, καθώς ήθελαν να διαδηλώσουν για την ιδιωτικοποίηση της πλατείας, και την απαγόρευση της δημόσιας πρόσβασης στον χώρο. Παρά τις αντιδράσεις των αρχών οι Οccupy παρέμειναν εκεί από τον Οκτώβριο του 2011 έως και τον Ιούνιο του 2012.65 Καταφέρνοντας έτσι, να εκδηλώσουν δημοσίως την δυσαρέσκεια σε θέματα που αφορούν όλους τους πολίτες.

63 Λιάλιος, Γ., Η κρίση σημάδεψε τον δημόσιο χώρο. Καθημερινή, Ελλάδα, 23/4/2019, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/1020975/gallery/epikairothta/ellada/h-krish-shmadeye-ton-dhmosioxwro], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]. 64 Δοξιάδης Θ., Χώροι Ενσαρκωμένης Δημοκρατίας Αθήνα 2012, σελ. 100, Ο.π. 65 London Assembly (2011), Planning and Housing Committee, “Public life in private hands – Managing London’s public space”, London:Greater London Authority, [Διαθέσιμο: https://www.london.gov. uk/sites/default/files/gla_migrate_files_destination/Public%20space%20June%202011%20Webme]

Κεφάλαιο 3| Ο Αστικός δημόσιος χώρος και οι κυρίαρχες χρήσεις του σήμερα

19| Πλατεία Τahir, Αίγυπτος, 2011

20| Αγανακτισμένοι Πλατεία Συντάγματος, 2011

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Χώρος Συμμετοχικής Δράσης και Δημιουργίας «Στην περίοδο της κρίσης, η πολιτεία, αδύναμη οικονομικά και ιδεολογικά, αποσύρθηκε από τη φροντίδα και τον σχεδιασμό του αστικού δημόσιου χώρου, οδηγώντας στην απαξίωσή του», ανέφερε σε εισήγησή του ο Γιάννης Αίσωπος.66 Το κενό που δημιούργησε η απόσυρση της πολιτείας καλύφθηκε από τη μια πλευρά από ομάδες πολιτών και συλλογικότητες που λειτουργούν στη μικρή κλίμακα της γειτονιάς και από την άλλη από κοινωφελή ιδρύματα που λειτουργούν στη μεγάλη κλίμακα της πόλης.67 Οι τοπικές ομάδες– κινήματα τα οποία συμβάλλουν ενεργά στην παραγωγή και την διαμόρφωση δημοσίων χώρων με την έννοια του σχεδιασμού, μέσω της bottom up στρατηγικής αποτελούν την άλλη όψη αυτού του νομίσματος. Το δικαίωμα στην πόλη διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1968 από τον Henri Lefebvre68, ο οποίος πρότεινε να διεκδικήσουν οι πολίτες τον έλεγχο της δημιουργίας του αστικού χώρου. Ουσιαστικά, υπογράμμιζε το δικαίωμα των πολιτών να συμμετέχουν τόσο στην λήψη αποφάσεων όσο και στην παραγωγή του αστικού χώρου, έχοντας κεντρικό ρόλο σ’ αυτόν. Η διάθεση για συμμετοχή στα κοινά και την δημόσια ζωή αποτελούσε από τα αρχαία χρόνια αντικείμενο ενδιαφέροντος για τους πολίτες. Ωστόσο, όσον αφορά τη διαδικασία του σχεδιασμού, η προσέγγιση που θέλει τους χρήστες να συμμετέχουν σε αυτόν και τη διαχείριση του χώρου έχει αποκτήσει κεντρική θέση στη συζήτηση για τον δημόσιο χώρο τα τελευταία χρόνια. Στόχος τους είναι να οργανώνουν δράσεις και εφήμερες κατασκευές στο δημόσιο χώρο που επικεντρώνονται στην ενίσχυση της χρήσης και την οικειοποίηση του από τους πολίτες με όρους έμπρακτης συμμετοχής.

66 Λιάλιος, Γ., Η κρίση σημάδεψε τον δημόσιο χώρο, Ο.π. 67 Ο.π. 68 Lefebvre H. (1968,) «Το Δικαίωμα στην Πόλη», Αθήνα 1977, εκδ. Παπαζήση

Κεφάλαιο 3| Ο Αστικός δημόσιος χώρος και οι κυρίαρχες χρήσεις του σήμερα

Αυτή η σύγχρονη τάση, που αποσκοπεί στον μετασχηματισμό του δημοσίου χώρου με την εμπλοκή των πολιτών μέσω μικρής κλίμακας παρεμβάσεων, έχει διατυπωθεί με διάφορους σύγχρονους όρους όπως tactical urbanism, DIY urbanism, pop-up urbanism. 69 Η ανάγκη για οικειοποίηση του δημοσίου χώρου μέσω της συμμετοχής στην παραγωγή του στηρίχθηκε από ομάδες ατόμων και συλλογικότητες όπως οι Αtenistas που οργανώνονται στην Αθήνα. Οι Athenistas, συγκροτούν μια μη κυβερνητική οργάνωση του δημοσίου χώρου της Αθήνας. Οι συγκεκριμένοι υποστηρίζουν πως αυτός, «είναι ένα αχανές πεδίο ευρηματικών και αποτελεσματικών δράσεων, που θα μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τις τεράστιες δυνατότητές της.»70 Την εμφάνιση τους έκαναν πρώτη φορά το 2010 μπροστά από το Δημαρχείο παραμονή εκλογών ανάβοντας τέσσερις με πέντε χιλιάδες κεριά ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την παραμελημένη κατάσταση του δημοσίου χώρου. Έκτοτε οργανώνουν δράσεις τόσο σχετικά με την αισθητική αναβάθμιση της πόλης όσο και με οργάνωση εκδηλώσεων και διαμόρφωση εγκαταλελειμμένων οικοπέδων σε κήπους με σκοπό την αναβάθμιση κοινοτήτων και γειτονιών της.71 Βέβαια τι γίνεται σε αυτή τη περίπτωση που μόνο μια ομάδα ατόμων αναλαμβάνει δράση στον δημόσιο χώρο και παίρνει αποφάσεις για όλη την πολιτεία; Οι ίδιοι σκοπό είχαν να καλέσουν όλους τους πολίτες να ενδιαφερθούν για την φροντίδα του χώρου στον οποίο ζουν και εργάζονται, παρ’ όλα αυτά η δράση αυτή κατέληξε να συγκροτείται από έναν αρκετά μικρό αριθμό ατόμων. Η μονοδιάστατη προσέγγιση πολλές φορές καταλήγει σε αποτυχία και αδυναμία να ικανοποιήσει τις ανάγκες του σύγχρονου κόσμου.

69 Αθανασίου, Ε. (Τεύχος 32/2018). Η παραγωγή του δημόσιου χώρου: Εισαγωγή στο αφιέρωμα. Γεωγραφίες Εξαμηνιαία Έκδοση Επιστημών του Χώρου. 70 Δοξιάδης Θ., Χώροι Ενσαρκωμένης Δημοκρατίας Αθήνα 2012, σελ. 104, Ο.π. 71 O.π.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

21| Poster Atenistas

22| Diy Πάρκο, Γκάζι, Atenistas

Κεφάλαιο 3| Ο Αστικός δημόσιος χώρος και οι κυρίαρχες χρήσεις του σήμερα

Η προσέγγιση του δημοσίου χώρου με «εκ των κάτω» [bottom-up]72 διαδικασίες αφορά ένα πρόσφατο κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο σηματοδοτεί μια χαρακτηριστική αλλαγή στο συλλογικό ασυνείδητο. Παρ’ όλα αυτά οι συμμετοχικές διαδικασίες σχεδιασμού βρίσκονται πλέον στον πυρήνα κατευθύνσεων διεθνών οργανισμών για τις πόλεις, όπως για παράδειγμα διατυπώνονται στην New Urban Agenda των Ηνωμένων Εθνών (2017) και είναι συχνά ενταγμένες σε εθνικά θεσμικά πλαίσια και προγράμματα τοπικών αρχών.73 Είναι σημαντικό να επισημανθεί πως κάθε πολίτης ανεξάρτητα από το κοινωνικό του υπόβαθρο πρέπει να έχει δικαίωμα να επηρεάζει το χώρο γύρω του και να επηρεάζεται από τον ίδιο το χώρο. Το δικαίωμα παραμένει ίδιο, οι ανάγκες όμως, ανάλογα με την ομάδα την οποία εκπροσωπεί ο καθένας, αλλάζουν. Παρ’ όλα αυτά είναι σημαντικό να μπορέσει κάθε πολίτης του σύγχρονου κόσμου να αντιληφθεί πως οφείλει να νοιάζεται για τον τόπο που κατοικεί και περνά πολλές στιγμές στην καθημερινότητα του, κι έτσι τέτοιες δράσεις να μη συγκροτούνται μόνο από μικρές ομάδες ατόμων, αλλά από το σύνολο της κοινωνίας.

72 Πρόκειται για μια στρατηγική σχεδιασμού κατά την οποία πρωταγωνιστεί η κοινωνία, καθώς οι αποφάσεις, όπως και η επεμβάσεις, είναι επακόλουθα της καθημερινότητας και των πραγματικών προβλημάτων και αναγκών που προκύπτουν, και τις περισσότερες φορές χωρίς την βοήθεια– παρέμβαση κάποιας αρχής - αυθεντίας 73 Αθανασίου, Ε. (Τεύχος 32/2018). Η παραγωγή του δημόσιου χώρου, Ο.π.

04 _ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ

Σύγχρονεσ στρατηγικέσ προσέγγισησ του δημοσίου χώρου

«Η διάκριση μεταξύ του δημοσίου και ιδιωτικού χώρου έχει ξεπεραστεί. Είναι καλύτερα να μιλάμε για ελεγχόμενο και εγκαταλελειμμένο υπολειμματικό χώρο». Rem Koolhaas

δημόσιος χώρος αποτελεί ένα σημαντικό αγαθό που οφείλει να υπάρχει στο αστικό περιβάλλον. Αποτελεί πεδίο εφαρμογής πολιτικών και προκύπτει μέσα από οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αποφάσεις. Στις σύγχρονες πόλεις, που επεκτείνονται άναρχα, ο δημόσιος χώρος είτε αναζητείται, καθώς στις καπιταλιστικές κοινωνίες η εμπορευματοποίηση του χώρου δεν ευνοεί την ανάπτυξη του, είτε υποβαθμίζεται πάλι εξαιτίας σκοπιμοτήτων.74 Φαίνεται τελικά, πως όταν αποτυγχάνει να αποτελέσει πεδίο που προβάλλει τα νέα καταναλωτικά πρότυπα ζωής, ο δημόσιος χώρος μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, εγκαταλείπεται, παρακμάζει και ταυτίζεται με τον υπολειμματικό χώρο, το αρνητικό της κτισμένης πόλης. Τέτοιοι χώροι μπορεί να είναι από εγκαταλελειμμένες περιοχές εργοστασίων εντός του αστικού ιστού, άλλες εγκαταστάσεις μεγάλης έκτασης που μέσα από την ανάπτυξη της πόλης έχασαν το νόημα τους και είτε εγκαταλείφθηκαν είτε μεταφέρθηκαν αλλού (αεροδρόμια, παλιοί σιδηρόδρομοι, στρατόπεδα) έως και μικρότερης κλίμακας αστικά κενά όπως αδόμητα οικόπεδα ανάμεσα σε κτίρια που λειτουργούν ως συνέχεια της πόλης και του πεζοδρομίου αλλά και μεγάλοι ακάλυπτοι χώροι πολυκατοικιών. 75

23| Nolli Map, Καλλιθέα

74 Διμμέλη Δ., Τα εγκαταλειμμένα αεροδρόμια ως νέος δημόσιος χώρος. ΤΕΕ|ΤΚΜ, Επικαιρότητά, 3 Ιουλίου 2019, [Διαθέσιμο: http://www.teetkm.gr/τα-εγκαταλειμμένααεροδρόμια-ως-νέος/ ], Τελευταία Ανάκτηση [10/3/2020]. 75 Αραβαντινός, Α. (2007): Πολεοδομικός Σχεδιασμός - Για μια βιώσιμη Ανάπτυξη του Αστικού Χώρου, Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η δημόσια ζωή αναζητά την εκ νέου χωροθέτηση της στον ανοιχτό χώρο της πόλης, μακριά από συνήθειες που σχετίζονται με τον καταναλωτισμό και οδηγούν στην εσωτερίκευση. Ιδιαίτερα, μετά την οικονομική κρίση προέκυψε μεγαλύτερη ανάγκη για χώρους που να μην αποκλείουν καμία κοινωνική ομάδα. Στις πυκνοδομημένες πόλεις σήμερα, που στερούνται ελεύθερων εκτάσεων, η αναζήτηση συχνά εστιάζει στους υπολειμματικούς χώρους και τις εγκαταλελειμμένες εκτάσεις που προαναφέρθηκαν. Για την λειτουργική επανένταξή τους στον αστικό ιστό είναι απαραίτητη η μελέτη του γενικού τους πλαισίου, της τοποθεσίας αλλά και της ιστορίας τους. Οι στρατηγικές προσέγγισης για τους νέους αυτούς δημόσιους χώρους ποικίλουν, από πρωτοβουλίες συλλογικοτήτων, συνολικές αστικές αναπλάσεις μέχρι και τη χρήση τεχνικών και εννοιών του τοπίου.

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

24| High Line, New York

25| The Cineroleum, Urban Cinema

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η Ενεργοποίηση των Υπολειμματικών Χώρων Ο υπολειμματικός χώρος είναι πολλές φορές αυτό που ονομάζουμε «αστικό κενό» στην πόλη, «αστική ασυνέχεια» ή και «αστικό ερείπιο», καθώς βρίσκεται στο όριο μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, χωρίς να ανήκει ούτε στο ένα ούτε στο άλλο.76 Πρόκειται για τους ‘ενδιάμεσους’ χώρους της πόλης: τους χώρους εκείνους, που για διάφορους λόγους, οι οποίοι σχετίζονται με τις ιδιόμορφες συνθήκες ανάπτυξης των πόλεων, βρίσκονται σήμερα σε μία λανθάνουσα κατάσταση μεταβατικότητας, εκκρεμότητας, μη-ιεράρχησης ή και ξενότητας.77 Η γενική εικόνα εγκατάλειψης του δημοσίου χώρου, εντείνεται ακόμα περισσότερο με τις εφήμερες χρήσεις που έχουν δοθεί στα αστικά κενά όπως μετατροπή τους σε χώρους στάθμευσης, υπαίθριες αποθήκες, χώρους λυμάτων και καταφύγια περιθωριακών πληθυσμιακών ομάδων. Σήμερα μεγάλος αριθμός από μικρότερης έκτασης αστικά κενά βρίσκονται διάσπαρτα μέσα στον αστικό ιστό. Πρόκειται για μικρότερα γήπεδα βιοτεχνιών, πυρήνες κτημάτων που επιβίωσαν έως σήμερα, οικόπεδα που για διάφορους λόγους (πολεοδομικούς ή απλώς ιδιωτικούς) δεν αναπτύχθηκαν, «ξεχασμένες» κοίτες ρεμάτων και εξάρσεις του εδάφους. Ακόμα και δρόμοι που τα γεωμετρικά τους χαρακτηριστικά ξεπερνούν τον λειτουργικό τους ρόλο μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκουν σε αυτή την κατηγορία χώρων που, σε πρώτη προσέγγιση, δεν θεωρήθηκε ότι αποτελούν τους ιδανικούς υποδοχείς για τις «συμβατικές» κατηγορίες αστικού πρασίνου.78

76 Aporee (2011), [Διαθέσιμο: http://aporee.org/parole/work/index.php?char=u.] Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020] 77 Παπαλιούρα, Ε., Ο Δημόσιος χώρος απειλείται, 28/5/2019 [Διαθέσιμο: https://parallaximag.gr/ parallax-view/dimosios-choros-apeileitai] Τελευταία Ανάκτηση [17/3/2020]. 78 Κοσμάκη Π., Λουκόπουλος Δ., Αστικά κενά – Μικρά πάρκα, e - Περιοδικό MONUMENTA 10/6/2007, [Διαθέσιμο: https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=86], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

Παρά το γεγονός πως τα αστικά κενά αποτελούν ανοιχτούς προς αξιοποίηση χώρους, συνήθως η αντιμετώπιση τους από τους θεσμούς δεν είναι αντίστοιχη με εκείνη της πλατείας, των πάρκων και άλλων κοινόχρηστων χώρων. Δηλαδή ο σχεδιασμός τους δεν βρίσκεται σε προτεραιότητα, σαν να μην αποτελούν κομμάτι τoυ δημόσιου αποθέματος της πόλης. Αυτή η παραμέληση των αστικών κενών από τους θεσμούς, σε συνδυασμό με τη διαρκή υποβάθμιση και απαξίωση των υπολοίπων δημοσίων χώρων, οδήγησε πολλές συλλογικότητες να αναλάβουν πρωτοβουλίες σχετικά με την διαχείριση των υπολειμματικών χώρων. Οργανωμένες ομάδες πολιτών ή και απλώς κάτοικοι διεκδικούν πια τους ανοιχτούς χώρους της πόλης επιθυμώντας την επανανοηματοδότησή τους. «Πρόκειται για τόπους που προσφέρουν τον κατάλληλο χώρο για μια αυθόρμητη δημιουργική και άτυπη οικειοποίηση», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στο άρθρο της η Δ. Χατζησάββα.79 Έτσι ενδυναμώνεται ο συμμετοχικός σχεδιασμός, που αποτελεί μια σύγχρονη προσέγγιση όπως αναφέρθηκε στο 3.3 και η συμμετοχή του κοινού λαμβάνεται πλέον σημαντικά υπόψη στα περισσότερα προγράμματα που σχετίζονται με την επανάχρηση τέτοιων τοπίων. 80

Παραδείγματα παρεμβάσεων Αυτού του είδους η προσέγγιση, σχετίζεται άμεσα με τη θεωρία του αστικού βελονισμού, καθώς οι πρωτοβουλίες αφορούν κατά κύριο λόγο σημειακές παρεμβάσεις στο αστικό περιβάλλον, μικρής κλίμακας και χαμηλού κόστους. Η ενεργοποίηση των υπολειμματικών χώρων εστιάζει στην αστική και κοινωνική ιδιομορφία τους.81 Έτσι, εκτός από την αναβάθμιση της γειτονιάς, ή και μεγαλύτερου μέρους του αστικού ιστού, οι παρεμβάσεις αυτές, παρακινώντας τους ίδιους

79 Χατζησάββα, Δ. (2011), Ο.π. 80 [Ερευνητική Εργασία], Λιονάκη Μαριλένα, Επιβλέπων Καθηγήτρια: Διμελλή Δέσποινα (2016), Το ζήτημα της αξιοποίησης εγκαταλελειμμένων αεροδρομίων διεθνής εμπειρία και προοπτικές στην Ελλάδα, Χανιά: Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης 81 Χατζησάββα, Δ. (2011), Ο.π.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

τους κατοίκους να συμμετέχουν ενεργά στην διαμόρφωση των χώρων τους, βελτιώνουν και τις διαπροσωπικές τους σχέσεις.82 Δίνεται συνεπώς μια άλλη αξία και νόημα στον ίδιο τον χώρο και η αναβάθμιση δεν γίνεται μόνο σε αισθητικό επίπεδο αλλά και σε κοινωνικό. Οι πολίτες οικειοποιούνται ευκολότερα τους νέους αυτούς χώρους καθώς μέσω της συμμετοχής τους στην παραγωγή τους, παρακινούνται να εκφράσουν τις ακριβείς ανάγκες τους και επομένως ευαισθητοποιούνται περισσότερο για ζητήματα που αφορούν την συντήρηση και την εξέλιξη τους. Παράδειγμα αποτελούν οι Βοτανικοί Κήποι της Νέας Υόρκης και του Μπρούκλιν, όπου εκπονήθηκε ένα μεγάλο πρόγραμμα στοχεύοντας στην καλύτερη χρήση και βελτίωση της εγκαταλελειμμένης ή απαξιωμένης γης στο κέντρο των πόλεων το 1997 μέσω τον προγραμμάτων Green up και Green Bridge. Ενώσεις κάτοικων και άλλων ομάδων μαζί με ειδικούς επιστήμονες μετέτρεψαν 10.000 περίπου κενά οικόπεδα σε κοινοτικούς κήπους, που μπορούν οι ίδιοι οι κάτοικοι να καλλιεργήσουν και να αφήσουν τα παιδιά τους ταυτόχρονα να παίζουν με ασφάλεια. 83 Παρόμοιας λογικής είναι το Park(ing) Day των Rebar. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία κατοίκων αλλά και καλλιτεχνών να παραλάβουν κάποιον από τους πολλούς χώρους στάθμευσης στο San Francisco και να παροτρύνουν τους υπολοίπους να του δώσουν ζωή, προσδίδοντας διαφορετικές και εφήμερες χρήσεις σε αυτόν κάθε φορά. Έτσι το έργο συγκροτείται από παρεμβάσεις που, με την βοήθεια των πολιτών, ανανεώνονται συνεχώς τόσο ως προς την χρήση όσο και χωρικά. Αυτό συμβαίνει διότι οι πολίτες έχουν την ελευθερία να διαμορφώνουν διαφορετικές θέσεις στάθμευσης κάθε φορά, δημιουργώντας ένα ζωντανό μεταλλασσόμενο δημόσιο χώρο μέσα στην πόλη.

82 Τελικά τι είναι ο «αστικός βελονισμός»;. (χ.χ.). This is Athens Polis, Δήμος Αθηνέων 31/5/2019 [Διαθέσιμο: https://www.polis2.thisisathens.org/news/telika-ti-einai-o-astikos-velonismos/], Τελευταία ανάκτηση [14/03/2020]. 83 Κοσμάκη Π., Λουκόπουλος Δ., Αστικά κενά – Μικρά πάρκα, ο.π.

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

26| Park(ing) Day, San Francisco Rebar

27| Park(ing) Day, San Francisco Rebar

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Βέβαια οι παρεμβάσεις αυτές δεν περιορίζονται μόνο σε πρωτοβουλίες συλλογικοτήτων αλλά και σε συνεργασία με αρχιτέκτονες που αντικρίζουν το πρόβλημα στην περιοχή και επιδιώκουν μέσω σημειακών αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων να το επιλύσουν. Παραδείγματα τέτοιων παρεμβάσεων συναντώνται σε διάφορες μορφές, όπως είναι το Open air Library στo Magdeburg της Γερμανίας (2009) από τους KARO Architecten αλλά και το Pigalle Duperré στο Παρίσι, Γαλλία (2017) των Ill studio. Πρόκειται για δύο ενδιάμεσους χώρους από κτίρια που αντιμετωπίζονται ως ευκαιρία για άθληση και μάθηση αναβαθμίζοντας έτσι το κοινωνικό υπόβαθρο των περιοχών αυτών. Μια ακόμα παρέμβαση σε υπολειμματικό χώρο η οποία εκπονήθηκε από τους ML Architects σε στενή συνεργασία με την τοπική κυβέρνηση αλλά και τους πολίτες είναι το A8erna (2003). Πρόκειται για τον χώρο κάτω από την γέφυρα του αυτοκινητόδρομου Α8 που διασχίζει τον ποταμό Zaan στο χωριό Koog ann de Zaan κοντά στο Άμστερνταμ. Ο ανοιχτός χώρος ύψους 7 μέτρων κάτω από την γέφυρα, η οποία κατασκευάστηκε την δεκαετία του '70, αποτέλεσε χαρακτηριστικό σημείο παρακμής της περιοχής τα τελευταία χρόνια. Μεγάλης σημασίας στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι η συμπερίληψη κατά την εκκίνηση εκπόνησης του έργου των προτάσεων που έφεραν οι ίδιοι οι κάτοικοι. Μεταξύ άλλων κάποιες από τις σημαντικότερες λειτουργίες είναι ένα super market, άλλα καταστήματα εμπορίου, θέσεις στάθμευσης, πάρκο, χώροι άθλησης, γκαλερί κ.α. Όλα αυτά κάτω από έναν ενιαίο σχεδιασμό έφεραν μια νέα πνοή στην γειτονιά. Αρκετά σημαντικό τόσο απ’ την πλευρά συλλογικοτήτων όσο και αρχιτεκτόνων είναι κατά την διάρκεια του σχεδιασμού να μην παραλείπονται δεδομένα όπως οι δυνατότητες του ίδιου του χώρου αλλά και το συνολικό πνεύμα και ο χαρακτήρας της περιοχής. Έτσι θα αποφεύγονται παρεμβάσεις που είναι βραχυπρόθεσμες και θα εστιάζουν σε πιο ουσιαστικά έργα.

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

28|Pigalle Duperré, Paris 2017, ill studio

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

29|Open air Library Magdeburg, Γερμανία 2009, Karo Architecten 77

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η Επανένταξη των Παραμελημένων Περιοχών του Αστικού Ιστού Μια άλλη στρατηγική προσέγγισης του δημόσιου χώρου σήμερα, σε μεγαλύτερη κλίμακα, αποτελεί η επανένταξη παραμελημένων περιοχών του αστικού ιστού. Οι εν λόγω περιοχές είναι κυρίως αυτές στις οποίες διαπιστώνονται προβλήματα υποβάθμισης λόγω ενός μεγάλου αστικού κενού ή λόγω εγκατάλειψης του δημοσίου χώρου. Αυτές κατά κύριο λόγο χρειάζονται ανάπλαση στο πλαίσιο ενός συνολικού αστικού σχεδιασμού. Τέτοιου είδους επεμβάσεις εξυγίανσης εγκαταλελειμμένων περιοχών, όπως παλιές βιομηχανικές, λιμενικές και σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις, στρατιωτικές εκτάσεις κ.ά., παρατηρούνται ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’80. Έως και σήμερα, πολλά μεγάλα σύγχρονα πάρκα (καθαρά πρασίνου και συνηθέστερα θεματικά) αναπτύσσονται στη θέση βιομηχανιών στρατοπέδων, αεροδρομίων και άλλων εγκαταστάσεων μέσων μεταφοράς, που δεν ανταποκρίνονται πλέον στον αρχικό τους σκοπό και ρόλο. 84 Η προσέγγιση αναπλάσεων τέτοιας κλίμακας απαιτεί ευαισθητοποίηση για την ορθή χρήση της αστικής γης, που λίγα κομμάτια της έχουν απομείνει ελεύθερα και συνδέεται άμεσα με τη βιώσιμη ανάπτυξη και την επανάχρηση. Σχετικά με την επανάχρηση, το κέντρο της προσοχής στρέφεται στην επανάχρηση και ανακύκλωση της αστικής γης. Κύριος στόχος αυτών των παρεμβάσεων είναι η επανένταξη των περιοχών στον αστικό ιστό και τη δημόσια ζωή μέσω της προσθήκης πολλών και διαφορετικών δραστηριοτήτων που θα αναζωογονήσουν και θα δώσουν λόγο επίσκεψης. Ακόμη, στοχεύουν στη βελτίωση της ποιότητας ζωής στην πόλη μέσα από την ποιοτική αναβάθμιση του χώρου και της πολιτιστικής της εικόνας.85 Καθώς αρκετές από αυτές σχετίζονται με πολιτιστικά δρώμενα και δραστηριότητες.

84 Κοσμάκη Π., Λουκόπουλος Δ., Αστικά κενά – Μικρά πάρκα, Ο.π. 85 [Ερευνητική Εργασία], Λιονάκη Μαριλένα, Επιβλέπων Καθηγήτρια: Διμελλή Δέσποινα (2016), Ο.π.

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

«Είναι χαρακτηριστικό της μοίρας του ανθρώπου, τα έργα του να υπόκεινται στους νόμους τη φθοράς, της υποβάθμισης και της καταστροφής. Μα αυτός γεννημένος δημιουργός, από έμφυτο χάρισμα, κινείται πάντα από μια διάθεση να δημιουργεί. Μια διάθεση να ξαναπλάσει τις μορφές που εφθάρησαν , να αναπλάσει τους χώρους που υποβαθμίστηκαν, να αντικαταστήσει καθετί το φθαρμένο, το αλλοιωμένο, το κατεστραμμένο, με κάτι καινούργιο, πιο όμορφο ίσως, πιο λειτουργικό, κάτι που να ανταποκρίνεται καλύτερα στις νέες ανάγκες που η εξέλιξη του επιβάλλει. Έτσι στον αδυσώπητο νόμο της καταστροφής και της φθοράς αντιτάσσει τη δημιουργικότητα, την ανανέωση.» Στεφάνου Ι., Χατζοπούλου Α., Νικολαΐδου Σ., 1995

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

30|Guaiba Orla Urban Park Jaime Lerner, Βραζιλία 2018 ,Arquitetos Associados

31|Guaiba Orla Urban Park Jaime Lerner, Βραζιλία 2018 ,Arquitetos Associados

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

Ένα σύγχρονο έργο που στοχεύει στην αναζωογόνηση υποβαθμισμένης περιοχής είναι το Guaíba Orla Urban Park των Jaime Lerner Arquitetos Associados που ολοκληρώθηκε το 2018 στο Porto Alegre της Βραζιλίας. Πρόκειται για έναν δημόσιο χώρο που μετατράπηκε σε πάρκο έτσι ώστε να επανεκτιμηθεί η αξία της τοποθεσίας, δίπλα από τον ποταμό Guaiba. Τα τελευταία χρόνια οι κάτοικοι αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα όσον αφορά την ασφάλεια, την εγκατάλειψη και τη γενική υποβάθμιση της περιοχής. Το έργο αυτό αποτέλεσε ένα παράδειγμα αστικής και περιβαλλοντικής ανάπτυξης, επηρεάζοντας τελικά την περιοχή στο σύνολό της κοινωνικά και οικονομικά. Μέσω των πολλών και διαφορετικών δραστηριοτήτων που προσέφερε αναβάθμισε το επίπεδο ζωής των πολιτών φέρνοντας ξανά αδόμητο και δομημένο περιβάλλον κοντά και μετατρέποντας τον χώρο αυτό σε τοπόσημο.

Επιπτώσεις Αξίζει να σημειωθεί πως πράγματι σε αρκετές περιπτώσεις εντάσσοντας τα αναβαθμισμένα αστικά κενά μεγάλης κλίμακας στο αστικό περιβάλλον, το σύνολο της περιοχής αναβαθμίζεται τόσο οικονομικά όσο και κοινωνικά καθώς αποκτά μια σταθερή ταυτότητα. Η αλλαγή της χρήσης του συγκεκριμένου τόπου επιδρά θετικά στην κοινωνία προσδίδοντας εξωστρέφεια στην περιοχή, έτοιμη να δεχτεί τόσο τους κατοίκους της όσο και άλλους ανθρώπους που θα αξιοποιήσουν τον νέο χώρο. Βέβαια αυτό μπορεί να έχει και αρνητικές επιπτώσεις ορισμένες φορές όπως εκείνη του εξευγενισμού (gentrification). Αυτό σημαίνει πως τέτοια έργα οδηγούν σε αλλαγή του χαρακτήρα της εκάστοτε περιοχής με τις ήδη υπάρχουσες χρήσεις της να απαλείφονται καθώς η αξία των ακινήτων σταδιακά αυξάνεται. Αποτέλεσμα αυτού είναι οι μικρότερες επιχειρήσεις να κλείνουν και ο πληθυσμός της περιοχής να εκ διώχνεται αφού δεν είναι πια ικανός να ανταπεξέλθει στα νέα δεδομένα. Άραγε τέτοιες πράξεις προσπάθειας συμπερίληψης και επανένταξης αυτών των χώρων της πόλης στον αστικό ιστό θα συνεισφέρει στην επαναφορά του δημόσιου χώρου, την μετατροπή του από εγκαταλειμμένο χώρο σε χώρο δημιουργίας και την ταύτιση ξανά των δραστηριοτήτων της δημόσιας ζωής με αυτόν;

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η Χρήση Εννοιών και Τεχνικών του Τοπίου στον Σχεδιασμό του Δημοσίου Χώρου Στην Ευρώπη, ήδη από τη δεκαετία του 1970, εμφανίζονται οι πρώτες μεγάλης κλίμακας μελέτες για το σχεδιασμό του τοπίου και την ένταξη των αισθητικών αξιών του στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.86 Οι αξίες αυτές βρίσκουν εφαρμογή στα μεγαλύτερα έργα διαμόρφωσης υπαίθριων χώρων, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια 87 Η αρχιτεκτονική τοπίου δεν μελετά μόνο τον τρόπο που η φύση εντάσσεται μέσα σε ένα μεγάλο έργο ανάπλασης, αλλά και την χρήση εννοιών και τεχνικών του ίδιου του τοπίου, δίνοντάς τους μορφή μέσω του έργου και του περιβάλλοντα χώρου του. Όπως αναφέρει η Δ. Χατζησάββα, οι έννοιες και τεχνικές αυτές στηρίζονται στην παρατήρηση και την επέκταση αυτού που ήδη υπάρχει, την επανάχρηση του εδάφους, αλλά και την αξιοποίηση της γεωμορφολογικής διαστρωμάτωσης. Τα παραδείγματα πράσινων αναπλάσεων δημοσίων χώρων έχουν σήμερα τόσο μεγάλη απήχηση στον αστικό σχεδιασμό που θα μπορούσαμε να πούμε ότι το σημαίνον «φύση» έχει σταδιακά αντικαταστήσει το σημαίνον «δημόσιος χώρος».88 Έχει παρατηρηθεί μέσα από διάφορα έργα πως ο άνθρωπος έχει την τάση να οπτικοποιεί την φύση σε σχεδιασμούς δημοσίων χώρων καθώς σ’ αυτήν νιώθει πιο άνετα, πιο ασφαλής. Η αίσθηση του φυσικού τοπίου προσφέρει αρμονία στον επισκέπτη, κάτι που ο ίδιος έχει μεγάλη ανάγκη σήμερα σε έναν δημόσιο χώρο. Στο Pedra Tosca Park των RCR αυτή η αρμονία επιτυγχάνεται μέσω μιας ιδιαίτερης προσέγγισης και ενοποίησης του χώρου με την φύση. Στο φυσικό πάρκο της ηφαιστειακής ζώνης Garroxta στο Les Preses, κοντά στο Olot, υπάρχει ένα πολύ ιδιαίτερο μέρος, μια θάλασσα από βράχια και εκεί υλοποιείται το παραπάνω πάρκο. Το έργο επιδιώκει να ενισχύσει τη μοναδικότητα αυτού του τοπίου χρησιμοποιώντας οικεία στην φύση υλικά και τεχνικές. 86 Φραντζή, Μ. (Τεύχος 06/2013). Το τοπίο του δημοσίου χώρου. Αρχιτέκτονες. 87 Π. Κούρτη, Η πολύπλευρη, ιστορική διάσταση των εννοιολογήσεων του δημόσιου χώρου, Ο.π. 88 Π. Κούρτη, Η πολύπλευρη, ιστορική διάσταση των εννοιολογήσεων του δημόσιου χώρου, Ο.π.

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

32| Pedra Tosca, Les Preses Spain 2004, RCR Arquitectes

33| Pedra Tosca, Les Preses Spain 2004, RCR Arquitectes

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

34| Earthly Pond Service Center, China 2014, HHD_FUN

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

Η μίμηση αυτή των αρχών του τοπίου, προσεγγίζεται πολλές φορές και με τη βοήθεια των νέων ψηφιακών μέσων, που δίνουν την δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν πολύπλοκες παράμετροι του αστικού περιβάλλοντος, όπως στην περίπτωση του «Earthly Pond» Service Center of International Horticultural Exposition απ’ τους HHD_FUN στο Qingdao της Κίνας. Το έργο αυτό επηρεασμένο από την εξέχουσα τοποθεσία του πάνω στην λίμνη, από την οποία πήρε και το όνομά του, οδηγήθηκε σε τεχνικές σχεδιασμού όπου μιμήθηκαν την μορφολογία της περιοχής. Δόθηκε βάση στον σχεδιασμό του γύρω από την λίμνη δημιουργώντας έναν ανοιχτό χώρο και δίνοντας την επιλογή για την ανάπτυξη διαφόρων δραστηριοτήτων σε αυτόν, εστιάζοντας έτσι τόσο στην σχέση κτιρίου - φύσης όσο και κτιρίου - ανθρώπου.89 Σε κάθε περίπτωση γίνεται αντιληπτό πως ο σχεδιασμός αυτού του δημόσιου χώρου τροφοδοτεί τη συνέχεια ανάμεσα σε συλλογικό χώρο, κτίριο και υποδομή.90 Ένας από τους σημαντικότερους στόχους της χρήσης εννοιών και τεχνικών του τοπίου σε ένα έργο είναι η ενοποίησή του με τον υπόλοιπο δημόσιο χώρο της πόλης αποτελώντας μια νοητή προέκταση του και τη δημιουργία έτσι μιας αστικής συνέχειας εκεί που κάποτε υπήρχε ένα αστικό κενό. Αυτοί οι νέου τύπου σχεδιασμένοι δημόσιοι χώροι προωθούνται σαν χώροι πολυδιάστατοι, με πληθώρα δραστηριοτήτων για τους επισκέπτες, και είναι ανοιχτοί προς όλους. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως και οι χώροι πρασίνου μεγάλης έκτασης, με περιβαλλοντική ευαισθησία και βιώσιμες προσεγγίσεις, συνεισφέρουν στην αισθητική και πολιτισμική αναβάθμισή της πόλης αλλά και στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της, αφού δημιουργούν μια νέα εικόνα της περιοχής. Και στις τρεις προσεγγίσεις που αναλύθηκαν παραπάνω, κοινό στόχο αποτελεί ο σχεδιασμός του δημοσίου χώρου με τέτοιον τρόπο που να δοθεί πάλι πίσω στους πολίτες και να αποτελέσει ξανά πυρήνα της δημόσιας ζωής. Ακόμη, είτε πρόκειται για σημειακές παρεμβάσεις, είτε για επανασχεδιασμό μεγαλύτερης κλίμακας, είναι σημαντικό να αποτελούν χώρους ανοιχτούς προς οικειοποίηση για κάθε κοινωνική ομάδα. 89 Οnline: [https://landezine-award.com/earthly-pond-service-center-of-international-horticultural-exposition-2014-qingdao/ ] 90 Χατζησάββα, Δ. (2011), Ο.π.

05 _Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

35| Δημόσιος Χώρος, Άστεγη στην Αθήνα

Ο Δημόσιοσ χώροσ τησ Αθήνασ τον 21ο αιώνα| σύγχρονα παραδείγματα σχεδιασμού

πόλης της Αθήνας αποτέλεσε σταθμό στην έννοια του δημοσίου χώρου, τόσο με την αγορά της κλασικής περιόδου όσο και αργότερα με τα πολεοδομικά σχέδια το 1833 και 1834 που ξεκίνησαν από τους Κλεάνθη και Schaubert και τροποποιήθηκαν αργότερα από τον Klenze.91 Τα έργα αυτά θα μετέτρεπαν την Αθήνα σε Ευρωπαϊκή πρωτεύουσα, ο σχεδιασμός των οποίων οργάνωνε την πόλη με απόλυτη αναφορά στην Ακρόπολη αλλά και τους κύριους οδικούς άξονες, τις κεντρικές πλατείες και τα μνημειώδη δημόσια έργα. Η Αθηναϊκή Τριλογία, αποτελούμενη από την Εθνική Βιβλιοθήκη, την Ακαδημία και το Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποτέλεσε ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τέτοιων δημοσίων έργων γύρω από τα οποία οργανωνόταν η δημόσια ζωή απ’ τον 19ο αιώνα και μετά. Σήμερα, είναι εντυπωσιακή η αδυναμία της ελληνικής κοινωνίας να αντιληφθεί ως κοινό αγαθό τον δημόσιο χώρο. «Μιλάμε περί βίας κατά κτιρίων, βίας κατά ανθρώπων και βίας μεταξύ ανθρώπων.»92 Η οικονομική κρίση που εμφανίστηκε στην χώρα μετά το 2008 οδήγησε στην ελλειμματική διατήρηση και φροντίδα των δημόσιων χώρων. Ακόμη η φυγή προς τα προάστια, η απαξίωση του κέντρου και η εκτός ελέγχου συγκέντρωση πληθυσμών μεταναστών σε περιοχές του, οδήγησαν στην πρόσφατη γκετοποίηση της πόλης.93. O δημόσιος χώρος γύρω από τα επιβλητικά κτίρια της εποχής όπως η Αθηναϊκή Τριλογία, αλλά και τις κεντρικές πλατείες της πόλης όπως το Σύνταγμα άλλαξε εικόνα και μετατράπηκε σε μέρος που λαμβάνουν χώρα σε μεγάλο βαθμό πλέον παραβατικές δραστηριότητες. 91 Μπίρης, Κ. Η. (2005). ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα Ε’ 92 [Ερευνητική Εργασία] Θεοφάνη Χρυσόυλα, Ραφτοπούλου Χριστίνα, Επιβλέπων Καθηγητής Κούρος Πάνος. (2014). Στιγμές Σύγκρουσης στο χάρτη της Αθήνας κατά την μεταπολίτευση. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. 93 Αναστασόπουλος Ν, «Κοινοποιήστε», Σελ 93 στο: «Πάνος Δραγώνας, Άννα Σκιαδά . (2012), Ο.π.

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Οι δρόμοι και οι τοίχοι της πόλης μαρτυρούν την φθορά του χρόνου, την εξαγρίωση των πολιτών και την κακή συντήρησή τους από την μεριά της πολιτείας. Ακόμη, οι υπολειμματικοί χώροι με τις εφήμερες χρήσεις που τους έχουν δοθεί, όπως αναλύθηκε στο 4ο κεφάλαιο, εντείνουν τα παραπάνω προβλήματα στην πόλη της Αθήνας, προκαλώντας χωρική ασυνέχεια στις περιοχές γύρω από το κέντρο. Οι νεότερες γενιές Αθηναίων που έρχονται σε καθημερινή επαφή με τον δημόσιο χώρο της πόλης φαίνεται να αντιλαμβάνονται εντονότερα τις επιπτώσεις όλων των παραπάνω, και να αποτελούν σήμερα την φωνή της πόλης όπως αναλύθηκε στο 3ο κεφάλαιο. Ο Χοσέπ Αντόν Ασεμπίγιο διερωτάται: «Δεν μπορώ να καταλάβω πώς γίνεται εσείς οι Έλληνες να έχετε χάσει τον δημόσιο χώρο σας, αφού η πολιτική σημασία του δημόσιου χώρου δόθηκε από τους πολίτες της κλασικής Αθήνας.» Ενώ ταυτόχρονα σημειώνει πως : «Η έλλειψή του κάνει δύσκολη τη συνύπαρξη ανθρώπων από διαφορετικές κουλτούρες».94 Είναι βασικό ζήτημα της Αθήνας σήμερα να επανακτήσει τον αστικό δημόσιο χώρο της; Παρακάτω θα μελετηθούν χαρακτηριστικά παραδείγματα έργων υλοποιημένων και μη στην Αθήνα, το κάθε ένα σε διαφορετική κλίμακα όμως έχοντας τον ίδιο σκοπό, την επανάκτηση της έννοιας του δημοσίου χώρου στην πόλη. Η μελέτη εστιάζει κυρίως στην διαχείριση του, μέσω των σύγχρονων προσεγγίσεων όπως αναλύθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο και στις συνέπειες αυτών στην πόλη. Σημαντικό είναι να σημειωθεί σε ποιο βαθμό και αν τελικά αυτές οι προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου καταφέρνουν να τον κάνουν οικείο στους πολίτες και να φέρουν πίσω τις δραστηριότητες της δημόσιας ζωής και κυρίως τις κοινωνικές που έχουν πλέον εκλείψει. Τα παραδείγματα τα οποία θα εξετασθούν περαιτέρω είναι το Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, το Πάρκο Ναυαρίνου στα Εξάρχεια και ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Re-think Athens που αφορά την ανάπλαση της οδού Πανεπιστημίου.

94 Φαλίδα, Έ., Ένας «Βελονιστής» για την Αθήνα. Τα Νέα, Ελλάδα, 12/02/2011 [Διαθέσιμο: https:// www.tanea.gr/2011/02/12/greece/enas-belonistis-gia-tin-athina-2/?fbclid=IwAR2wm4-BDXqsZSZaux EDNYW2w7XjJnNtysJcBmvU1GcP6am3gJwOHxxHLQM] Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020].

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

36| Δημόσιος Χώρος, Στενά της Αθήνας

37| Δημόσιος Χώρος, Άστεγος στην Αθήνα

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος Το έργο Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) στην Καλλιθέα, το οποίο ολοκληρώθηκε το 2017, αποτελεί ένα παράδειγμα ενός νέου τύπου δημοσίου χώρου, αυτού που θα είναι ικανός να αποτελέσει ξανά κέντρο της δημόσιας ζωής μετά την οικονομική κρίση που πέρασε η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Σε αυτό στεγάζεται σήμερα η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ), η Εθνική Λυρική Σκηνή (ΕΛΣ) και το μεγάλο Πάρκο έκτασης 210 στρεμμάτων. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα έργα της Αθήνας σήμερα, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αντίστοιχης σημασίας, για την πόλη, της «Αθηναϊκής Τριλογίας» του 19ου αιώνα. Αφορμή για την πρόταση ενός τέτοιου έργου αποτέλεσε η ανάγκη για αναβάθμιση της στέγης των δύο παραπάνω θεσμών. Η ανακοίνωση της απόφασης αυτής από την ελληνική κυβέρνηση σε συνδυασμό με την πρόταση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος να χρηματοδοτήσει αυτά τα δύο έργα σήμανε την αρχή της υλοποίησης τους το 2006.95 Ταυτόχρονα, ο χώρος της εγκαταλελειμμένης έκτασης του παλαιού Ιπποδρόμου που διατίθεται στον Δήμο Καλλιθέας την ίδια περίοδο, καθιστά το σημείο ιδανικό για την σύλληψη ενός ολόκληρου οράματος από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ).

95 Μαραβέλιας, Θ. (1/2017). Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Δομές. Σελ. 72

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

38| Ο Δημόσιος Χώρος Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

2001

2004

2008 94

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

2012

2015

2019 39| Οι διάφορες φάσεις του site - η μετατροπή από ιππόδρομος στο ΚΠΙΣΝ

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

40|Παλαιός Ιππόδρομος, Καλλιθέα

41|Άποψη Καλλιθέας

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Η προηγούμενη κατάσταση και το όραμα Ο παλαιός Ιππόδρομος στην περιοχή της Καλλιθέας εγκαινιάστηκε το 1925. Πρόκειται για μια περιοχή που στις αρχές του 20ου αιώνα αποτελούσε από τις ωραιότερες παραλίες της μεσογείου, κάτι που αργότερα καταρρίφθηκε με την κατασκευή της Λεωφόρου Ποσειδώνος, η οποία απέκοψε την ακτή από την πόλη και μαζί με την εγκατάλειψη του ιπποδρόμου οδήγησε στην παρακμή της.96 Έκτοτε αποτελούσε έναν χώρο που οι κάτοικοι απέφευγαν να έρθουν σε επαφή μέσα στην καθημερινότητα τους. Με την αφορμή των Ολυμπιακών αγώνων του 2004 στο σημείο έγιναν επιχωματώσεις και μεγάλες αλλαγές, με την έκταση του πρώην ιπποδρόμου να κατεδαφίζεται και να αποτελεί χώρο στάθμευσης για την εξυπηρέτηση των αθλητικών εκδηλώσεων. Η πρόθεση για την αναβάθμιση του μεγάλου εκείνου αστικού κενού με σκοπό την επανένταξη τόσο αυτού όσο και όλης της περιοχής της Καλλιθέας στον αστικό ιστό, αποτέλεσε πρόταση που έδωσε μεγάλη ανάσα στους κατοίκους για μια εξέλιξη μέσα στα επόμενα χρόνια. Πέρασε από διάφορα στάδια μέχρι να δημιουργηθεί τελικά το 2017 το ΚΠΙΣΝ, το όραμα του οποίου δεν περιοριζόταν μόνο στον σχεδιασμό της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Λυρικής σκηνής, αλλά στη δημιουργία ενός τριπλού έργου που η τρίτη του διάσταση θα ήταν ένα εκπαιδευτικό πολιτιστικό πάρκο, με μακροχρόνιο αντίκτυπο για την Αθήνα.97 Η πρόθεση του Ι.Σ.Ν. ήταν εξαρχής η δωρεά ενός «αστικού, πολιτιστικού, εκπαιδευτικού και περιβαλλοντικού τοπόσημου διεθνούς εμβέλειας, που θα μπορούσε να συνεισφέρει στην δημιουργία μιας νέας αντίληψης για τα δημόσια πράγματα», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Θ. Μαραβέλιας.98 Η δημιουργία ενός δημόσιου χώρου ανοιχτού σε όλο τον κόσμο, όπου το κάθε άτομο έχει ελεύθερη πρόσβαση και συμμετοχή σε ένα πλήθος πολιτιστικών, εκπαιδευτικών, αθλητικών, ψυχαγωγικών και περιβαλλοντικών δράσεων και εκδηλώσεων ήταν αυτό που ο αρχιτέκτονας αποσκοπούσε εξαρχής. Επίσης ο ίδιος συμπληρώνει πως την περίοδο εκείνη η Αθήνα είχε μεγάλη ανάγκη για ένα έργο μεγάλης σημασίας, καθώς επρόκειτο για μια πόλη με λίγα σύγχρονα τοπόσημα, έχοντας ως σημαντικότερο 96 Victoria Newhouse, μτφρ Σπύρος Πετρουνάκος. (2018). Πολιτισμός και Κρίση, Renzo Piano Building Workshop και Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλλισσα. 97 Μαραβέλιας, Θ. (1/2017), Ο.π. 98 Πατζαρίζη Συμέλα, Η εφημερίδα των συντακτών, 16/02/2020

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

42|Χαρτης του ΚΠΙΣΝ σε σχέση με το κέντρο της Αθήνας

ρο

ό ωφ

Λε

43|Οι άξονες της πόλης και το ΚΠΙΣΝ

ρο γγ Συ

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

44|Nolli Map Ιδιωτικοί - Δημόσιοι Χώροι στην περιοχή της Καλλιθέας

100

300

500

45|Nolli Map Ιδιωτικοί - Δημόσιοι και Πράσινοι Χώροι στην περιοχή της Καλλιθέας

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

σύγχρονο δημόσιο κτίριο, μόνο το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης (2009) του γραφείου Bernard Tschumi Architects. «Όλη η προσέγγιση του έργου από τον Piano με την ιδιοφυή σύνθεση των τριών έργων σε ένα σύμπλεγμα – τόπο μεγιστοποιεί τις περιβαλλοντικές δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα που προσφέρει στο πάρκο ενώ παράλληλα βοηθά να αναδυθεί ένα καινούργιο σύμπαν καλλιτεχνικών και εκπαιδευτικών δυνατοτήτων και συνεργειών».99 Αυτή η ενότητα και μεταμόρφωση συνδέει τον πολιτισμό, τη μνήμη και το περιβάλλον σε ένα μεταφορικό τοπίο του ελληνικού κόσμου.100

Στρατηγική επέμβασης και επιμέρους στόχοι Ένας από τους πρωταρχικούς στόχους που τέθηκαν ήταν να δημιουργηθεί ένας νέος δημόσιος χώρος, διαφορετικός από τα ως τότε δεδομένα στην χώρα, που θα λειτουργεί σαν πνεύμονας πρασίνου για την περιοχή. Έτσι η σύγχρονη προσέγγιση του, που επέλεξε ο αρχιτέκτονας Renzo Piano- στον οποίο και ανατέθηκε το έργο έπειτα από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό- εκτός από την επανένταξη του ως υπολειμματικό χώρο, ήταν εκείνη της χρήσης εννοιών και τεχνικών του τοπίου. Ο ίδιος δημιουργεί έναν λόφο εκεί που κάποτε η γη ήταν επίπεδη κάνοντας τοπίο και κτίριο ένα.101 Αντλώντας έμπνευση από τα βουνά που περιβάλλουν την πρωτεύουσα - ένα εκ των οποίων η Πεντέλη, το λατομείο που προμήθευσε το μάρμαρο του Παρθενώνα - ο Piano οραματίζεται έναν σκαμμένο λόφο σαν λατομείο, η κορυφή του οποίου θα είχε πανοραμική θέα προς την θάλασσα και προς την πόλη.102 Έτσι υψώνει το έδαφος κατά 30 μέτρα από τον δρόμο και τοποθετεί τις δύο λειτουργίες, εκείνη της Βιβλιοθήκης και της Λυρικής σκηνής, κάτω από αυτό δημιουργώντας έναν δικό τους δημόσιο χώρο, την Αγορά, απ’ την οποία παρέχεται πρόσβαση και στα δύο κτίρια.103 O Piano αποκαλεί το κτίριο και τον λόφο ως «τόπο». Αναφερόμενος σε αυτήν την περιγραφή, ο Θεόδωρος Μαραβέλιας σημειώνει ότι ένας χώρος δεν δημιουργείται, αλλά γίνεται.104 99 Μαραβέλιας, Θ. (1/2017). Ο.π. 100 Nevins, D. (01/2017). Για την αρχιτεκτονική του ΚΠΙΣΝ . Δομές, Σελ. 172 101 Ο.π. 102 Victoria Newhouse, μτφ Σπύρος Πετρουνάκος. (2018). Ο.π. Σελ. 12 103 Piano, R. (1/2017). Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Αθήνα, Δομές, Σελ. 83 104 Victoria Newhouse, μτφ Σπύρος Πετρουνάκος. (2018). Ο.π. Σελ. 201

100

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

46| Μακέτα Ιδέας

101

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

47| Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Καλλιθέα

102

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

"Πουθενά αλλού δεν είναι αυτό πιο προφανές από το κομψό Πάρκο του ΚΠΙΣΝ, το οποίο έχει συλλάβει το πνεύμα αυτού του τόπου". Θεόδωρος Μαραβέλιας

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η πανοραμική θέα προς την θάλασσα και την πόλη που αναφέρθηκε, στόχευε κυρίως στην επανασύνδεση του έργου με το κέντρο της Αθήνας, την πόλη της Καλλιθέας και την θάλασσα, τόσο οπτικά όσο και σχεδιαστικά. Σχετικά με το ιστορικό κέντρο, ο προσανατολισμός του συγκροτήματος σχεδιάζεται προς τον Βορρά, ώστε σύμφωνα με τα λόγια του Renzo Piano «να μιλάει με την πόλη και να βλέπει προς την Ακρόπολη».105 Ενώ για την αναδημιουργία της ισχυρής σύνδεσης ανάμεσα στην πόλη και την θάλασσα, που χάθηκε μέσα στα χρόνια και τις διαρκείς επεκτάσεις της πρώτης, χρησιμοποιήθηκαν δύο τεχνικές. Από την θάλασσα προς την πόλη με τη δημιουργία διείσδυσης καναλιών νερού κατά μήκος των κύριων αξόνων, εκτάσεων με φύτευση και δρόμων με δενδροστοιχίες που οδηγούν προς το μεγάλο πάρκο κατά μήκος της παραλίας. Ενώ από την πόλη προς την θάλασσα με την επέκταση του υφιστάμενου αστικού ιστού εντός του έργου.106 Το δεύτερο, γίνεται αντιληπτό κυρίως στο πάρκο με τις χαράξεις της πόλης να συνεχίζονται μέσα σ’ αυτό δημιουργώντας ταυτόχρονα πολλαπλές εισόδους στις οποίες οφείλεται το ομαλό όριο μεταξύ πόλης και πάρκου. Επιπλέον, ο αρχιτέκτονας επιλέγει να προσεγγίσει το έργο με τις ιδέες του τόπου, της βιωσιμότητας, της οικονομίας κλίμακας και της διαφάνειας.107 Βασική μέριμνα του, ήταν να χαρακτηριστεί το έργο ως μητροπολιτικό πάρκο, «ένα σύγχρονο και καινοτόμο τρόπο αστικής περιβαλλοντικά φιλικής πράσινης ανάπτυξης για την Αθήνα».108 Πρόκειται για ένα έργο πλήρως εναρμονισμένο με τον τόπο που επιτυγχάνει με το φυτεμένο δώμα, τα συστήματα φυσικού αερισμού, φωτισμού και φωτοβολταϊκών αλλά και την χρήση εξειδικευμένων υλικών να μειώνει το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα.

105 Μαραβέλιας, Θ. (1/2017). Ο.π. Σελ. 55 106 Piano, R. (1/2017). Ο.π., Σελ. 82-83 107 Μαραβέλιας, Θ. (1/2017). Ο.π. Σελ. 73 108 Ο.π.

104

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

48| Άποψη από την Πόλη προς την Θάλασσα

49| Άποψη από τον Φάρο προς την Ακρόπολη

105

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Πώς επιτυγχάνεται η οικειοποίηση του ΚΠΙΣΝ; «Το ΚΠΙΣΝ έχει καταγραφεί στη συνείδηση του κοινού ως ένα νέο μοντέλο δημόσιου χώρου, ανοιχτού, ελεύθερου, χωρίς εμπόδια πρόσβασης οποιουδήποτε τύπου, αλλά και ως βασικός προορισμός ψυχαγωγίας, μάθησης και άθλησης και κορυφαίος προορισμός πολιτισμού και πρασίνου της Αθήνας», σύμφωνα με τον Νίκο Μανωλόπουλο. 109 Ο συγκεκριμένος χώρος επιχειρεί να αλλάξει ριζικά τον τρόπο που αντιμετωπίζαμε ως τώρα τα δημόσια πράγματα, και να επαναφέρει το κέντρο της δημόσιας ζωής σε δημόσιους χώρους της πόλης σαν αυτόν. Πρόκειται για έναν χώρο που σχεδιάστηκε ώστε να «συμμετέχει στην αστική καθημερινότητα» όπως αναφέρει ο Piano. 110 Η οικειοποίηση του ΚΠΙΣΝ επιτυγχάνεται τόσο μέσω του σχεδιασμού που προωθεί την συνύπαρξη ατόμων αλλά και μέσω των διαφόρων δραστηριοτήτων δημόσιου χαρακτήρα που παρέχει σε ένα σύμπλεγμα κτιρίων και ανοιχτού χώρου που υπερισχύει ο δεύτερος. Ο σχεδιασμός των ανοιχτών δημοσίων χώρων του έργου φαίνεται να μιμείται εκείνον των πλατειών και των υπολοίπων αστικών δημοσίων χώρων της πόλης, εντείνοντας ακόμη περισσότερο το αίσθημα της οικειότητας που δημιουργείται στο ΚΠΙΣΝ. Τόσο το πάρκο όσο και η Αγορά επιχειρούν να προσφέρουν έναν εναλλακτικό χώρο έκφρασης για τους πολίτες. Η Αγορά, σχεδιάζεται στον ενδιάμεσο χώρο της ΕΛΣ και της ΕΒΕ και μέσω του σχεδιασμού της ωθεί με φυσικό τρόπο την συνύπαρξη ατόμων με τον ίδιο τρόπο που θα συνέβαινε σε μια πλατεία. Ο Piano εμπνεύστηκε την δημιουργία του χώρου αυτού από την αρχαία Αγορά της κλασσικής περιόδου, θέλοντας να αναβιώσει την τότε έννοια του τότε δημοσίου χώρου της πόλης. Ταυτόχρονα φαίνεται πως οι απολύτως διάφανοι τοίχοι που παρέχουν θέα στο εσωτερικό και των δύο παραπάνω εγκαταστάσεων, αποκαλύπτουν τη διάθεση του αρχιτέκτονα για άμεση συσχέτιση εσωτερικού και εξωτερικού χώρου.111

109 Πατζαρίζη Συμέλα, Η εφημερίδα των συντακτών, 16/02/2020 110 Γ. Δημόπουλος, Ε. Μπολτσής, Α. Χρηστάκη. (2019). Μεγάλοι χώροι πολιτισμού και εναλλακτικές σχεδιαστικές στρατηγικές δημόσιου χώρου. TEE|TKM 111 Ο.π.

106

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Όσον αφορά τις δραστηριότητες, ο μεγάλος αριθμός αυτών, οι προβολές ταινιών στο πάρκο το καλοκαίρι, οι συναυλίες, ο χώρος αναγνωστηρίου ο ανοιχτός ελεύθερος χώρος για οποιαδήποτε χρήση αλλά και η χρήση νέων τεχνολογικών μέσων τόσο για την γνωστοποίηση των εκδηλώσεων αυτών όσο και για προσωπική χρήση μέσα στο κέντρο, προσελκύουν μεγάλο αριθμό ατόμων κυρίως νεότερων ηλικιών. Η ευκαιρία να προσφέρει κανείς με τον δικό του τρόπο στον χώρο του πάρκου, πρόκειται για μια διαδικασία άμεσης οικειοποίησης του τόπου αυτού, όπως συμβαίνει σήμερα και στους αστικούς δημοσίους χώρους. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσα από καλέσματα του Ιδρύματος προς τους επισκέπτες που αφορούν εκδηλώσεις σχετικά με το πάρκο και άλλες δραστηριότητες του Κέντρου. Το ΚΠΙΣΝ με κάθε τρόπο δίνει χώρο για την ανάπτυξη νέων σχέσεων ανάμεσα σε όχι απαραίτητα ομοιογενής ομάδες ανθρώπων. Ακόμη ευνοεί την δημιουργία κοινών στόχων και μη ανάμεσα τους, δίνοντας χώρο στην ελεύθερη έκφραση. Ο ίδιος ο επισκέπτης καταφέρνει και αποκτά σταδιακά μια βιωματική σχέση με τον τόπο και τελικά τον οικειοποιείται. Φαίνεται πως μέσα σε λίγα χρόνια το ΚΠΙΣΝ, έχει καταφέρει να αποτελέσει πάλι το κέντρο του δημοσίου ενδιαφέροντος και σίγουρα ένα χώρο αναψυχής όχι μόνο για τους κατοίκους της περιοχής αλλά όλης της Αττικής. Το έργο έχει γίνει πλέον αποδεκτό από μεγάλο μέρος του πληθυσμού, και έχει αποτελέσει τόπο για την ανάπτυξη ιδεών και δραστηριοτήτων που είχαν εκλείψει από την δημόσια ζωή τα τελευταία χρόνια. Ταυτόχρονα, με την σύγχρονη προσέγγιση του αρχιτέκτονα, δημιουργείται για το ΚΠΙΣΝ το προφίλ ενός ανοιχτού χώρου προς όλους, με πολλές δυνατότητες και ευκαιρίες για οικειοποίηση, προσπαθώντας να ανταπεξέλθει στους νέους ρυθμούς ζωής των πολιτών. «Η συνύπαρξη των ανθρώπων, μεμονωμένα, σε μικρότερες ή μεγαλύτερες ομάδες και σε σύνολα, γύρω από όχι κατ’ ’ανάγκην ομοιογενή γεγονότα και μέσα στον μεγάλο χώρο, τον σχεδιασμένο με βεβαιότητα, συνιστά μια ενωτική δημόσια λειτουργία».112 112 Piano, R. (1/2017), Ο.π., Σελ. 83

107

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

50|Η Αγορα του ΚΠΙΣΝ 109

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

51| Κόσμος στο Ξέφωτο, Θερινή Προβολή

52| Συναυλία στον χώρο του ΚΠΙΣΝ

110

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Βέβαια το ζήτημα πολλές φορές βρίσκεται στο αν οι σχεδιασμένοι δημόσιοι χώροι μπορούν να φιλοξενήσουν όλες τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στους αστικούς δημοσίους χώρους της πόλης, ακόμα κι αν αυτές δεν είναι πάντα αποδεκτές. Θα μπορούσε ποτέ η αγορά του ΚΠΙΣΝ να καταληφθεί από τους Αγανακτισμένους όπως είχε γίνει στην πλατεία Συντάγματος και σε άλλες μεγάλες πρωτεύουσες, ώστε να διεκδικήσουν οι πολίτες και να εισακουστούν τα αιτήματα τους για θέματα της πολιτείας στο κράτος; Αρκετά ασφαλές για τη περίπτωσης αυτή είναι η συνεχής οικονομική στήριξη του έργου από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, παρ’ όλο που η διαχείριση του έχει πλέον δοθεί στο δημόσιο. Το γεγονός αυτό δίνει μια ελπιδοφόρα προοπτική πως το έργο δε θα εγκαταλειφθεί, και θα αποτελέσει έναυσμα και για άλλες τέτοιες παρεμβάσεις και συμπράξεις ιδιωτικού με δημόσιο. Φαίνεται, πως το ΚΠΙΣΝ έχει γίνει υπόδειγμα ενός νέου μοντέλου συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών φορέων και οργανισμών πολιτισμού και κυρίως μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού τομέα καθώς πρόκειται για την πρώτη σύμπραξη αυτού του είδους στην Ελλάδα. 113 Η επιρροή στον αστικό ιστό Συμπερασματικά, το πάρκο του ΚΠΙΣΝ αναδεικνύει το έργο σε ένα μητροπολιτικό πράσινο τοπόσημο προσδιορίζοντας ένα σύγχρονο και καινοτόμο τρόπο αστικής περιβαλλοντικά φιλικής πράσινης ανάπτυξης για την Αθήνα.114 Σε κάθε περίπτωση ο δημόσιος χώρος του διαφέρει πλήρως από τον δημόσιο χώρο που συναντά κανείς σήμερα στο κέντρο της Αθήνας. Μέσω αυτής της ανάπλασης όμως, παρά την επιτυχία του έργου στο σύνολό του, φαίνεται να υπάρχουν και κάποιες αρνητικές επιπτώσεις. Η παραπάνω αναβάθμιση προσέλκυσε πλήθος κόσμου στο ΚΠΙΣΝ αλλάζοντας την κίνηση της περιοχής και δημιουργώντας ζητήματα στάθμευσης αλλά και αλλαγής χαρακτήρα. Μέσω τέτοιων αναπλάσεων υπάρχει πολλές φορές ο κίνδυνος του εξευγενισμού, απαλείφοντας τις ήδη υπάρχουσες χρήσεις που δεν ανήκουν πλέον στον νέο χαρακτήρα της περιοχής. Έτσι και στην Καλλιθέα το Πάρκο έφερε νέο κόσμο κινδυνεύοντας να οδηγήσει στον εξευγενισμό της περιοχής. 113 Ο.π. 114 Μαραβέλιας, Θ. (1/2017). Ο.π. Σελ. 73

111

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

53|Εξωτερική άποψη της ΕΛΣ, της Αγοράς και της ΕΒΕ

Σύμφωνα με τον Piano: «Ο Παρθενών τον ενέπνευσε να δημιουργήσει ένα κτίσμα, η πολιτιστική επίδραση του οποίου θα είναι αντίστοιχη του Κέντρο Ζωρζ Πομπιντού. Με την γνωστή του αυτοπεποίθηση μιλάει για την Αθήνα ως το μελλοντικό κέντρο του κόσμου».

113

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

54| Ο φάρος

55| Εργασίες πριν την ολοκλήρωση του έργου/ ΚΠΙΣΝ

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

115

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

56| Το κανάλι

57| Η Αγορά

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

117

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Πάρκο Ναυαρίνου Το έργο Η οικονομική κρίση που χτύπησε την χώρα το 2008 προκάλεσε μια έκρηξη αναφορικά με τις αντιδράσεις πολιτών, η οποία οδήγησε στην ενίσχυση κινημάτων της πόλης και την εξάπλωση τους στις γειτονιές του κέντρου της Αθήνας. Μια τέτοια ομάδα της συνοικίας των Εξαρχείων, πήρε την πρωτοβουλία έπειτα από διαμάχες με την πολιτεία να μετατρέψει ένα πρώην χώρο στάθμευσης σε πάρκο, στο οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ Χαριλάου Τρικούπη, Ναυαρίνου και Ζωοδόχου Πηγής. Πρόκειται για τη στιγμή που η ελληνική κοινωνία για πρώτη φορά αναλαμβάνει συλλογική δράση με θετικό πρόσημο, για την διεκδίκηση του δημοσίου χώρου και του πράσινου ως κοινού αγαθού και όχι αποσκοπώντας στην διεκδίκηση του δημοσίου χώρου μέσω του βανδαλισμού του, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ν. Αναστασόπουλος.115

Η προηγούμενη κατάσταση και το όραμα Από το 1907 στον χώρο αυτό στεγαζόταν το «Γερουλάνειον Ίδρυμα» και μετέπειτα η «Κλινική Σπαρούνη». Στη συνέχεια το 1972 το οικόπεδο αγοράστηκε από το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ) με σκοπό η κλινική να κατεδαφιστεί και στην θέση της να ανεγερθούν τα γραφεία του. Το τετραώροφο κτίριο γκρεμίστηκε τελικά το 1980, αλλά το σχέδιο αυτό δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Έτσι μια δεκαετία αργότερα, το ΤΕΕ προσφέρει το οικόπεδο στον Δήμο Αθηναίων με σκοπό να γίνει πλατεία κι εκείνο να αποζημιωθεί, ώστε να ανεγερθούν τα γραφεία του αλλού.116 Το οικόπεδο βέβαια αντ’ αυτού, ενοικιάζεται από τον Δήμο σε ιδιωτική επιχείρηση για στάθμευση αυτοκινήτων έως και το 2008 όποτε και λήγει η σύμβαση μίσθωσης. 115 Αναστασόπουλος Ν, «Κοινοποιήστε», Σελ 96 στο: Πάνος Δραγώνας, Άννα Σκιαδά . (2012), Made in Athens Ο.π 116 Πάρκο Ναυαρίνου και Ζωοδόχου Πηγής, Σελ 106-111, στο: Πάνος Δραγώνας, Άννα Σκιαδά . (2012). Made in Athens, O.π.

118

Κεφάλαιο 4| Σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης του δημοσίου χώρου

58| Υπαίθριος Χώρος του Πάρκου Ναυαρινου

119

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Αμέσως μετά, ο δήμος ανακοινώνει την απόφαση να χτιστεί τελικά το τετραώροφο κτίριο του ΤΕΕ, προκαλώντας την αντίδραση των κατοίκων της πόλης που δεν αργούν να αναλάβουν δράση. Έτσι, 7 Μαρτίου του 2009 μεγάλος αριθμός κάτοικων της περιοχής των Εξαρχείων αποφάσισαν να καταλάβουν το πρώην πάρκινγκ ιδιοκτησίας του ΤΕΕ και να το μετατρέψουν σε χώρο πρασίνου, παιχνιδιού και συνάντησης αναλαμβάνοντας εξολοκλήρου την αναδιαμόρφωση του. Η κοινότητα “Εμείς, Εδώ και Τώρα για όλους εμάς” καταλαμβάνει το οικόπεδο και τελικά δημιουργείται από το μηδέν το πάρκο Ναυαρίνου. Είναι φανερό πως οι συνεχείς μεταβολές της λειτουργίας αυτού του χώρου ειδικά μετά την κατεδάφιση του Ιδρύματος δεν βοήθησαν στην δημιουργία μιας ολοκληρωμένης ταυτότητας. Ταυτόχρονα, η υποβάθμιση και εγκατάλειψη του από τον Δήμο Αθηναίων μέσα στα χρόνια, ευνοούσε την ανάπτυξη παράνομων δραστηριοτήτων στις γειτονίες γύρω και μέσα σ’ αυτόν τις ώρες που δεν λειτουργούσε ως χώρος στάθμευσης. Τα τελευταία χρόνια, πριν την διαμόρφωση του πάρκου, αποτελούσε κατά κύριο λόγο έναν υπολειμματικό χώρο χωρίς συγκεκριμένες λειτουργίες, ενώ η παντελής απουσία πρασίνου είχε αρχίσει να αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για την γειτονιά. Το όραμα όσων ανέλαβαν την πρωτοβουλία, ήταν να δημιουργηθεί ένας χώρος πρασίνου, παιχνιδιού, πολιτικής συζήτησης, ζύμωσης, τόπος διεξαγωγής πολιτικών – πολιτιστικών εκδηλώσεων με όρους συλλογικής διαχείρισης για όλους, μικρούς και μεγάλους, που θα μπορούσε να φέρει ξανά κοντά τους ανθρώπους και να αναγεννήσει την κοινότητα.117 Στόχευε στην ανάδειξη και τον συνδυασμό των ευρύτερων επιθυμιών και αναγκών της τοπικής κοινωνίας με ένα μελλοντικό αντίκτυπο για την ανάπτυξη της γειτονιάς. Αυτό, την ώρα που πολλά πάρκα του κέντρου της Αθήνας εγκαταλείφθηκαν, καταστράφηκαν, ή τσιμεντοποιήθηκαν.

117 Ο.π.

120

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Στρατηγική επέμβασης και επιμέρους στόχοι Το 2009 λοιπόν, η συλλογικότητα «Εμείς, Εδώ και Τώρα για όλους Εμάς» ενημερώνει την γειτονιά η οποία κινητοποιείται και ζητάει άμεσα την μετατροπή του οικοπέδου σε χώρο υψηλού πρασίνου.118 Φέρνοντας κομπρεσέρ και κόφτες σπάνε την άσφαλτο και τοποθετούν χώμα, λουλούδια και δέντρα. Η ανταπόκριση του κόσμου συνεισφέρει στην ταχεία διαμόρφωση του πάρκου. Το βασικότερο στοιχείο για όσους ξεκίνησαν αυτήν την πρωτοβουλία, ήταν πως όλοι μπορούν να συμμετέχουν με προτάσεις για αλλαγές στο πάρκο καθώς και με την εξέλιξη και συντήρηση του, ώστε να είναι ένας χώρος ανοιχτός από όλους για όλους. Με την πολιτική του θέση και τον χαρακτήρα του να είναι σαφής από την πρώτη στιγμή, χαρακτηρίστηκε ως ένας τόπος που μέσω της δημιουργίας θα αντιστεκόταν ταυτόχρονα σε όσες πολιτικές ήθελαν τον δημόσιο χώρο να έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Συγκεκριμένα, αυτό που οι ίδιοι ήθελαν, ήταν να αποτελέσει τον κήπο της γειτονιάς. Διαμορφώνοντας τον χώρο επιλέχθηκε η κάλυψη του κατά 50% με φύτευση και του υπολοίπου με χώμα, μπετόν, ενσωματωμένα μάρμαρα και πέτρες. Έτσι μέσω των παρεμβάσεων αυτών σκοπός ήταν να εμπλουτιστεί η βιοποικιλότητα της περιοχής, καθώς ήταν ελάχιστοι οι χώροι πρασίνου που συναντούσε κανείς στην ευρύτερη περιοχή. Τα ψηλά κτίρια, τα αυτοκίνητα και η άσφαλτος είχαν υπερισχύσει και οι χώροι πρασίνου, χώροι για ανάπαυση και βόλτα ήταν σχεδόν εξαφανισμένοι. Εκτός όλων των άλλων, στόχος ήταν και η αλλαγή της γενικής νοοτροπίας του κόσμου για τον τρόπο συμπεριφοράς και την προσωπική ευθύνη του καθενός στους δημόσιους χώρους της πόλης. Βέβαια, ο χαρακτήρας της συγκεκριμένης παρέμβασης ήταν εξαρχής ενάντια στον δήμο καθώς αποτελεί κατάληψη μιας ιδιοκτησίας, και πράξη μιας εξολοκλήρου εκ των κάτω (bottom-up) στρατηγικής χωρίς να αναζητήσει την σύμπραξη της με το δημόσιο, και αφήνοντας την όλη διαδικασία στην απειρία των ανθρώπων και την καθοδήγηση των ίδιων από τους εαυτούς τους.

118 Ο.π.

121

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

χο

δό

ο Ζω

ή ηγ υΠ

ο ιλά

ρ Χα

Ναυαρίνου

59|Οι άξονες της πόλης και το Πάρκο Ναυαρίνου

122

πη

ου ρικ υΤ

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

60|Nolli Map Ιδιωτικοί - Δημόσιοι Χώροι στην περιοχή των Εξαρχείων

150

250

61|Nolli Map Ιδιωτικοί - Δημόσιοι και Πράσινοι Χώροι στην περιοχή των Εξαρχείων

123

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

62| Οι Πράσινοι Χώροι

63| Η Μεγάλη Παιδική Χαρά

124

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Όμως,το πιο σημαντικό στοιχείο της παρέμβασης ήταν η αναγέννηση της γειτονιάς, μέσω της επανάχρησης του υποβαθμισμένου αστικού κενού, να επιτευχθεί χωρίς να γίνουν απόπειρες εξευγενισμού της περιοχής. Έτσι λοιπόν, οι πολλαπλές είσοδοι/ έξοδοι σε αυτό αλλά και η διατήρηση χαμηλών ξύλινων φραχτών σε συνδυασμό με χαμηλό πέτρινο πεζούλι και φύτευση, διατήρησαν την σχέση του με την υπόλοιπη γειτονιά χωρίς να το αποκόπτουν από αυτήν με αυστηρά όρια.

Πως επιτυγχάνεται η οικειοποίηση του πάρκου Ναυαρίνου; Αυτό που τελικά επιτυγχάνεται μέσω αυτού του εγχειρήματος, από πλευράς των πολιτών, είναι μια ουσιαστική και αυθόρμητη επανάοικειοποίηση του χώρου, χωρίς να ταυτίζεται με χώρο κατανάλωσης όπως είχε συνηθιστεί την περίοδο εκείνη. Η στροφή στον τρόπο που αντιμετωπίζεται ο δημόσιος χώρος στο σύνολο του σήμερα είναι επόμενο μιας τέτοιας χειρονομίας. Ο κόσμος της γειτονιάς σταματά πλέον να τον αντιμετωπίζει σαν πέρασμα και γίνεται μέρος του. Η νοοτροπία των πολλών, ότι μπορούμε ως πολίτες να συνεισφέρουμε μόνο στον ιδιωτικό χώρο και όχι στα δημόσια πράγματα αμφισβητείται. Ταυτόχρονα η προσθήκη δραστηριοτήτων όπως θεματικών και στεγασμένων χώρων, η παιδική χαρά, ο χώρος κινηματογραφικών προβολών, συζητήσεων και εκδηλώσεων δίνει περισσότερους λόγους να γίνει μέρος της καθημερινότητας των κατοίκων. Επιπλέον, θέλοντας να συμβαδίζει με τις εξελίξεις, η προώθηση αυτού και των εκδηλώσεων που φιλοξενεί γίνεται και μέσω ενός blog που δημιούργησε η ομάδα του πάρκου, με σκοπό την γνωστοποίηση του εγχειρήματος και εκτός της κοινότητας των Εξαρχείων. Κατά αυτόν τον τρόπο, καταφέρνουν να έρχονται πιο κοντά με την νέα γενιά και την χρήση του διαδικτύου που χαρακτηρίζει κατά κύριο λόγο την σύγχρονη ζωή στα αστικά και όχι μόνο κέντρα.

125

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η φύτευση και η νοοτροπία της ανακύκλωσης, τόσο σχετικά με τα οικοδομικά αποθέματα που υπήρχαν ήδη στο οικόπεδο, όσο και με τα αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν για να ολοκληρωθεί το έργο, συνεισφέρουν στην περιβαλλοντική διάσταση του. Το Πάρκο Ναυαρίνου δεν αποτελεί το μόνο παράδειγμα στην Αθήνα, αλλά και γενικά στον κόσμο, ατόμων που ανέλαβαν δράση για την αλλαγή του δημοσίου χώρου σε χώρο πρασίνου. Παρόμοιες προσεγγίσεις χώρων για πάρκα που οργανώθηκαν με αφορμή το πάρκο Ναυαρίνου συναντάμε στις οδούς Κύπρου και Πατησίων στην Κυψέλη αλλά και στο κηπάκι της Τσαμαδού, ενώ δε λείπουν και παραδείγματα όπως η δημιουργία συλλογικού κήπου Beaudesert μέσω της συλλογικότητας Bruit du Frigo στο Merignac της Γαλλίας μια προαστιακή περιοχή στα όρια παλιών κατοικιών και νέων συγκροτημάτων κατοίκησης αλλά και του Jardin DeMAIN στο Montpellier της Γαλλίας, με την συμμετοχή τόσο κατοίκων όσο και αρχιτεκτόνων και σχολείων (2010). 119 Σύμφωνα με την Ισμήνη Καρυωτάκη « Αυτό που οι πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες προσπαθούμε να κάνουμε σχετικά με την σύζευξη δημοσίου – ιδιωτικού, στο πάρκο επετεύχθη με απλότητα και αυθορμητισμό»120 Αυτό που πραγματικά δένει τους πολίτες με τον χώρο είναι πως σχεδιάστηκε από τους ίδιους τους χρήστες του με βάση τις ανάγκες τους. Δεν προσπαθεί να επιβληθεί στις ζωές των πολιτών μέσω διαφόρων τεχνικών, προκύπτει χωρίς περεταίρω προσπάθεια. Η ύπαρξη του πίνακα ανακοινώσεων, της ηλεκτρονικής πλατφόρμας που προωθεί τις δράσεις αλλά και οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις στον χώρο ενισχύουν την οικειοποίηση από τους επισκέπτες του. Πως όμως μπορούν αυτά τα έργα να έχουν μακροχρόνιο αντίκτυπο στην περιοχή και όχι βραχυπρόθεσμο; Είναι αυτός ένας πραγματικά αποτελεσματικός τρόπος οργάνωσης του σύγχρονου δημοσίου χώρου; Το ερώτημα αυτό προκαλεί διάφορες σκέψεις για το ποιος τελικά μπορεί να αναλαμβάνει τέτοιες διαδικασίες αυθαίρετα χωρίς να έχει την απαραίτητη εμπειρία. 119[Ε] Αραποστάθη Ελένη Επιβλέπων Καθηγητής: Πέτρος Μπαμπασίκας. (2014). Η επιρροή των κοινωνικών κινημάτων πόλης στον δημόσιο χώρο. Πάτρα: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών. 120[Ε] Αραποστάθη Ελένη ο.π.

126

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Φυσικά και τέτοια εγχειρήματα προσφέρουν ταχύτερη οικειοποίηση και συνεπώς το έργο δεν παρακμάζει γρήγορα, αφού μεγάλο μέρος ανθρώπων φροντίζει για αυτό. Υπάρχουν όμως όρια για την οικειοποίηση; Μπορεί ο καθένας να παρεμβαίνει στον δημόσιο χώρο και να τον σχεδιάζει όπως θέλει; Είτε μιλάμε για ιδιωτικές πρωτοβουλίες εταιριών είτε για ιδιωτικές πρωτοβουλίες ατομικοτήτων. Στο Πάρκο Ναυαρίνου φαίνεται πως 10 χρόνια μετά το 2018 χρειάστηκε να γίνει μια νέα αρχή ώστε να κινητοποιηθούν ξανά οι πολίτες και το έργο να αναγεννηθεί. Σκοπός ήταν η μετατροπή του πάρκου σε μια μεγάλη παιδική χαρά ώστε να κρατήσει τους κάτοικους των Εξαρχείων που γίνονται γονείς στην γειτονιά και να δώσει ένα καινούργιο νόημα στο πάρκο. Το ποσό για τις απαραίτητες προσθήκες αντλήθηκε μέσω πολλαπλών δράσεων και τελικά η Μεγάλη Παιδική Χαρά δόθηκε στο κοινό και η γειτονιά μπορεί και οικειοποιείται πλέον ολόκληρο το πάρκο. Για τους κατοίκους των Εξαρχείων το πάρκο "αποτελεί ένα δείγμα της διεθνούς δράσης των κοινωνικών κινημάτων στο ζήτημα της χρήσης του δημόσιου χώρου και του επαναπροσδιορισμού του αρχιτεκτονικού αστικού τοπίου."121 Όμως είναι αμφιλεγόμενο το αν τελικά επιτυγχάνει τον σκοπό του και καταφέρνει να αλλάξει την νοοτροπία των ανθρώπων σε βάθος. Οι ταμπέλες στην είσοδο του μιλούν για απαγόρευση ναρκωτικών, φωτιάς και σπασμένων αντικειμένων αποκαλύπτοντας τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα αυτός ο χώρος. Ενώ προσπαθούν με κάθε τρόπο να προσκαλέσουν τον κόσμο να συνεισφέρει στο πάρκο μοιάζει ακόμα και σήμερα 12 χρόνια μετά, να έχει ανατεθεί σε μια μικρή ομάδα ατόμων η συντήρηση του. Το αν τελικά ο χώρος αυτός μπορεί να καλύψει τις σύγχρονες ανάγκες των πολιτών και να συμβαδίσει με την καθημερινότητα του Αθηναίου εργαζόμενου γονέα είναι μια απάντηση που θα δοθεί από μόνη της αν δεν έχει ήδη δοθεί.

121 Αρμπηλιά, Κ., Το πάρκο Ναυαρίνου είναι η ψυχή των Εξαρχείων. inExarheia.gr 16 Νοεμβρίου 2018, [Διαθέσιμο: https://www.inexarchia.gr/story/local/parko-nayarinoy-einai-i-psyhi-ton-exarheion], Τελευταία Ανάκτηση [13/3/2020].

127

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

64|Εκδηλώσεις στο πάρκο 2018 65| Κάτοψη του Πάρκου 129

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Re-think Athens Ο Διαγωνισμός Το 2010, ο αρχιτεκτονικός και όχι μόνο κόσμος φαίνεται να απασχολείται με τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Rethink Athens, ο οποίος οργανώνεται με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση. Πρόκειται για μια ολική προσπάθεια επανένταξης και αναβάθμισης του κεντρικού άξονα του ιστορικού κέντρου της Αθήνας. Το σχέδιο αυτό, επικεντρώνεται στην ριζική μεταμόρφωση των οδών Πανεπιστημίου και Πατησίων έως την πλατεία Αιγύπτου. Έκτοτε, επικοινωνείται συστηματικά επί δύο χρόνια, ενώ πρόδρομες προτάσεις δημοσιεύονται από το 2010. Με τον καιρό, παρατηρείται μια «αξιοθαύμαστη επιμονή για ένα σχέδιο που φιλοδοξεί να αναπλάσει το πιο νευραλγικό τμήμα στο ιστορικό κέντρο της πρωτεύουσας της Ελληνικής Δημοκρατίας», σύμφωνα με τον Ν. Ξυδάκη.122 Τον διαγωνισμό χρηματοδοτεί το «Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης», και ο επίσημος τίτλος αυτού είναι: «Ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας με άξονα την οδό Πανεπιστημίου» (ΦΕΚ 1648/Β΄/11-05-2012). Σκοπός του διαγωνισμού είναι να αναδειχθεί ο αρχιτέκτονας μελετητής (φυσικό ή νομικό πρόσωπο) που θα αναλάβει την αρχιτεκτονική μελέτη του δημόσιου χώρου για το παραπάνω έργο. Όπου αναφέρεται η «οδός Πανεπιστημίου» στην προκήρυξη αυτή (με την κοινή για τους πολίτες ονομασία της) εννοείται η οδός Ελευθερίου Βενιζέλου, όπως επίσημα ονομάζεται και όπου αναφέρεται η «οδός Πατησίων» στην προκήρυξη αυτή (με την κοινή για τους πολίτες ονομασία της) εννοείται η οδός 28ης Οκτωβρίου, όπως επίσημα ονομάζεται. 123

122 Ξυδάκης Ν., Ας ξανασκεφτούμε το Rethink. Καθημερινή, Πολιτική 16/11/2014, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/791817/opinion/epikairothta/politikh/as-3anaskeftoyme-to-rethink], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020] 123 Περίληψη προκήρυξης του Ευρωπαϊκού Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού «Ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας με άξονα την οδό Πανεπιστημίου, [Διαθέσιμο: https://www.sadas-pea.gr/ rethink/], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]

130

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Το όραμα του διαγωνισμού και το νικητήριο έργο «Το Rethink Athens επιχειρεί να σχεδιάσει, δηλαδή να τροποποιήσει τον χαρακτήρα της Αθήνας και μάλιστα του πιο ιστορικού και συμβολικού τμήματός της, εκείνου που μέσω της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας του νεοκλασικισμού, αποτελεί έως σήμερα την κατ’ εξοχήν χωρική έκφραση του σύγχρονου ελληνικού κράτους» σύμφωνα με τον Γ. Αίσωπο.124 Όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ. Κεφάλαιο 5ο Εισαγωγή), η Πανεπιστημίου αποτέλεσε από τον 19ο αιώνα κέντρο ενδιαφέροντος, στο οποίο οικοδομήθηκαν και τρία από τα εμβληματικότερα κτίρια της εποχής, εκείνα της Αθηναϊκής Τριλογίας. Τότε ο Klenze σχεδίαζε τα τμήματα του πολεοδομικού του σχεδίου, και έπειτα άλλοι αρχιτέκτονες καλούνταν να ολοκληρώσουν τις επιμέρους παρεμβάσεις. Δεν επιχειρούσε ποτέ ο ίδιος να συνδυάσει μόνος του δύο κλίμακες σε μια (αρχιτεκτονική και πολεοδομική). Το όραμα του διαγωνισμού ήταν η Αθήνα να μετατραπεί στο σύγχρονο κέντρο που αρμόζει σε μια ευρωπαϊκή πόλη σήμερα, που θα συγκροτεί και θα ευνοεί τις συνθήκες για την ανάπτυξη όλων των καθημερινών δραστηριοτήτων της σύγχρονης πόλης. Βασική προϋπόθεση του έργου ήταν να τεθεί ο πεζός σαν προτεραιότητα και τα μέσα μεταφοράς να είναι φιλικά προς το περιβάλλον, απαίτηση που είχε ξεκινήσει από τους πολίτες. Ταυτόχρονα η βελτίωση του μικροκλίματος και η χρήση εννοιών του τοπίου προσθέτοντας φυτεύσεις και άλλες παρεμβάσεις που μιμούνται ενός φυσικού χώρου θεωρήθηκαν αρκετά σημαντικά για την ολοκλήρωση του οράματος. Επιπλέον, μέσω του έργου σκοπός ήταν να δημιουργηθεί ένας μεγάλος αστικός δακτύλιος που θα συνδέει τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μεγάλα μουσεία της Αθήνας με τα ισχυρά πεδία της σύγχρονης κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας της πόλης συμβάλλοντας έτσι στην αναζωογόνηση του κέντρου της.125

124 Αίσωπος, Γ., Ποιος σχεδιάζει την πόλη;. Καθημερινή, Αρχείο Πολιτισμού 24/3/2013, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/483952/article/politismos/arxeio-politismoy/poios-sxediazei-thn-polh] Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]. 125 Περίληψη προκήρυξης του Ευρωπαϊκού Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού «Ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας με άξονα την οδό Πανεπιστημίου», Ο.π.

131

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Πανεπιστημίου

66|Οι άξονες της πόλης και το Re Think - Athens

132

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

67|Nolli Map Ιδιωτικοί - Δημόσιοι Χώροι στο κέντρο της Αθήνας

100

300

500

68|Nolli Map Ιδιωτικοί - Δημόσιοι και Πράσινοι Χώροι στο κέντρο της Αθήνας

133

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Όμως, ένα βασικό ζήτημα που φαινόταν ως αδυναμία, ήταν πως το Rethink Athens ταύτιζε την πολεοδομική οργάνωση με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό συμπιέζοντας σε μία, δύο κλίμακες που είναι ασύμβατες: την πολεοδομική - που έχει να κάνει με τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου τμήματος της πόλης και την οργάνωσή του- και την αρχιτεκτονική - που έχει να κάνει με τον χωρικό προσδιορισμό και τη μορφή των επιμέρους κομματιών του».126 Το ζήτημα ήταν πως αναζητήθηκε μόνο ένας αρχιτέκτονας ικανός να προτείνει λύσεις και για τα δύο παραπάνω, με τα αποτελέσματα του διαγωνισμού να φέρνουν τελικά στην επιφάνεια την αδυναμία της πολεοδομικής πρότασης. Η παραπάνω όφειλε στην περίπτωση αυτή να υπερισχύει της αρχιτεκτονικής πρότασης, ειδικά όταν αναφέρεται σε ένα ιστορικό τμήμα όπως εκείνο της Πανεπιστημίου. Το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού κατάφερε τελικά να κερδίσει η πρόταση του Ολλανδικού γραφείου OKRA, που αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα διεθνώς, με εξειδίκευση στον σχεδιασμό του αστικού δημοσίου χώρου. Η πρόταση τους επιτυγχάνει να λάβει υπόψη πολλές από τις απαιτήσεις του έργου. Καταφέρνει να συμπεριλάβει την Πανεπιστημίου ως κεντρικό άξονα, προτείνοντας και την δυνατότητα το έργο να επεκταθεί μελλοντικά και σε γειτονικούς χώρους έτσι ώστε να γίνει μια ολική ανάπλαση του κέντρου τις πόλης σταδιακά. Προσεγγίζοντας τον δημόσιο χώρο, προτείνουν ο άξονας Αμαλίας – Πανεπιστημίου – Ομόνοιας και Πατησίων να αντιμετωπιστεί όχι απλώς ως ένα σημείο διέλευσης αλλά ως ένας τόπος προορισμού πεζοδρομώντας έναν από τους κεντρικότερους δρόμους της πόλης. Στόχος της βραβευμένης μελέτης, σύμφωνα με τον κ. Κνάιτ, είναι η δημιουργία μιας παλλόμενης, πράσινης και προσιτής καρδιάς της πόλης.127

126 Αίσωπος, Γ., Ποιος σχεδιάζει την πόλη;, ο.π. 127 Τράτσα, Μ., Το ολλανδικό γραφείο ΟΚRA κέρδισε τον διαγωνισμό Rethink Athens για την ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας. Το Βήμα, Αφιερώματα, Onine Έκδοση, 27/2/2013, [Διαθέσιμο: https://www.tovima.gr/2013/02/27/afieromata/to-ollandiko-grafeio-okra-kerdise-tondiagwnismo-rethink-athens-gia-tin-anasygkrotisi-toy-kentroy-tis-athinas/], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]

134

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Σύμφωνα με τον πρόεδρο του Ιδρύματος Ωνάση κ. Αντώνη Παπαδημητρίου, μπορεί να είναι μια πρόταση απλή «αλλά κάθε άλλο παρά απλοϊκή, απολύτως εφαρμόσιμη, λειτουργική, πιστή στο πνεύμα της Αθήνας αλλά κυρίως στις προοπτικές και στις δυνατότητές της, με κέντρο τον πολίτη και τις ανάγκες του».128 Το κεντρικό όραμα του γραφείου ήταν το κέντρο της Αθήνας να μετατραπεί σε ένα ευέλικτο και προσπελάσιμο κέντρο της πόλης, φέρνοντας ξανά κοντά τις συνοικίες της πόλης, δημιουργώντας μια προσιτή πόλη, ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή και ζωντανή. Φαίνεται πως: «για την κοινωνία της κρίσης, καταπτοημένη και εξουθενωμένη και μια πόλη εξαιρετικά φθαρμένη, η υπόσχεση ενός νέου «πράσινου άξονα» εμφανίζεται ως μια λύση, μια διαφυγή».129

Η επιρροή στην πολιτεία Παρά τις ελπιδοφόρες προοπτικές που δημιουργήθηκαν κατά την διάρκεια του διαγωνισμού, η κατάληξη του δεν ήταν αυτό που όλοι περίμεναν. Ωστόσο, τα συναισθήματα ήταν αντιφατικά από την πρώτη στιγμή της ανακοίνωσης του. Για πολλούς η παρέμβαση αυτή, δεν ήταν μόνο μια πεζοδρόμηση, αλλά μια ριζική αλλαγή στην ζωή των Ελλήνων που θα επηρέαζε το κέντρο της πόλης βαθιά. Είχε δημιουργηθεί η απορία «Ποιος σχεδιάζει την πόλη; Με ποιο στόχο και σε ποιο βαθμό;»130 από τον Γ. Αίσωπο το 2013 στην οποία δίνει ο ίδιος την απάντηση «Κανείς αρχιτέκτων μόνος του» και μέσω αυτής ανοίγει το δρόμο στο να κατανοηθεί γιατί τελικά δεν προχώρησε το έργο στην υλοποίησή του. Αφού, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, ταυτιζόταν η πολεοδομική οργάνωση με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό συμπιέζοντας αυτές τις δύο κλίμακες σε μία, και ορίζοντας έναν αρχιτέκτονα και για τις δύο μελέτες. Ήταν σαφές πως δεν υπήρχε καμία ολοκληρωμένη κυκλοφοριακή μελέτη και πρόβλεψη για το τι θα επιφέρει αυτή η αλλαγή, και οι αντιδράσεις για την ιστορική αντιμετώπιση του κέντρου ολοένα και αυξάνονταν.

128 Ο.π. 129 Αίσωπος, Γ., Ποιος σχεδιάζει την πόλη;, ο.π. 130 Αίσωπος, Γ., Ποιος σχεδιάζει την πόλη;, ο.π.

135

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

69| Πρόταση του Ολλανδικού γραφείου OKRA για το Rethink Athens 137

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Η αναφορά του ίδιου στην Ομόνοια, και το γεγονός πως το έργο αυτό θα μετέτρεπε ένα από τα δύο κέντρα της πρωτεύουσας σε συνοικιακή κατάφυτη πλατεία, αποψιλώνοντας από πάνω της κάθε ιστορική αναφορά, αποτέλεσε μια πολύ στοχευμένη παρατήρηση, που όμως μέχρι και σήμερα δεν έχει λάβει την προσοχή που της αρμόζει. Οι αντιδράσεις ήταν κάθετες και σκληρές απέναντι στο νικητήριο έργο. Συγκρατώντας τα λόγια από άρθρο του Ν. Ξυδάκη στην Καθημερινή πως: «Το βαριά πληγωμένο κέντρο δεν χρειάζεται ένα ακόμη έργο εξωραϊσμού, μία ακόμη διακοσμητική gentrification όπως αυτά που έγιναν στην Ομόνοια και στην Κουμουνδούρου και έσβησαν. Το κέντρο χρειάζεται αναζωογόνηση του εμπορίου, αφύπνιση των ισογείων καταστημάτων, μετάγγιση εργαζόμενου πληθυσμού σε υπουργεία και υπηρεσίες κοινωφελούς χαρακτήρα»131, γίνεται απόλυτα σαφής η αρνητική αντιμετώπιση του από πλήθος ανθρώπων την εποχή εκείνη. Η ανακοίνωση της αναβολής υλοποίησης του έργου λόγω απόρριψης του από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποτέλεσε ανακούφιση για αρκετούς, αλλά για άλλους χάθηκε ίσως και η τελευταία ελπίδα για μια προοπτική αναζωογόνησης του κέντρου μέσω μιας ολοκληρωτικής αστικής ανάπλασης που θα μπορούσε να είχε παρασύρει τις εμπορικές αξίες της ευρύτερης περιοχής που μέρα με την μέρα εξαφανίζονται.132 Ταυτόχρονα με την απόρριψη του έργου αυτού, απορρίφθηκε και το σχέδιο για τον όρμο του Φαλήρου, καθώς αναφέρθηκε χαρακτηριστικά απ’ την ίδια πως : «δεν είναι δυνατόν να χρηματοδοτηθούν «διακοσμητικά έργα» ενώ εκκρεμεί η ολοκλήρωση των Διευρωπαϊκών Δικτύων της χώρας.»133 Φυσικά, δε θα μπορούσε από κανέναν να υποβαθμισθεί ως ζήτημα, η ελπιδοφόρα προοπτική που έφερε η παρέμβαση που πρότεινε το «Rethink Athens» του Ιδρύματος Ωνάση, καθώς αν μη τι άλλο κατάφερε να αφυπνίσει τους Έλληνες και να φέρει ιδέες και νέες προοπτικές για την Αθήνα. 131 Ξυδάκης Ν., Ας ξανασκεφτούμε το Rethink. ο.π. 132 Ρηγόπουλος, Δ., Η Αθήνα πέρα από τις εορταστικές ψευδαισθήσεις. Η Καθημερινή, Πολιτική, Online Eκδοση, 15/12/2015 [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/842335/opinion/epikairothta/ politikh/a8hna-pera-apo-tis-eortastikes-yeydais8hseis] Τελευταία ανάκτηση [14/03/2020]. 133 Λαμπρόπουλος, Σ. , «Rethink» τα Δημόσια Έργα. Το Βήμα, Γνώμες, Online Έκδοση, 25/11/2014, [Διαθέσιμο: https://www.tovima.gr/2014/11/25/opinions/rethink-ta-dimosia-erga/], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]

138

Κεφάλαιο 5| Ο Δημόσιος χώρος της Αθήνας τον 21ο αιώνα | Σύγχρονα παραδείγματα

Ο τότε Πρωθυπουργός είχε χαρακτηριστικά αναφέρει το 2013 μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων πως: «H Πανεπιστημίου μαζί με το φαληρικό μέτωπο και το Ελληνικό αποτελούν το τρίγωνο της αναγέννησης.». 134 Παρά την απόρριψη του έργου, η κινητικότητα που παρατηρήθηκε μετέπειτα ήταν αρκετά σημαντική και σήμερα, επτά χρόνια μετά, μπορεί να μην κατάφεραν να ολοκληρωθούν τα σχέδια της Πανεπιστημίου και του Φαληρικού όρμου όμως η ολοκλήρωση του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος στην Καλλιθέα αλλά και το επόμενο βήμα που έγινε για την εκμετάλλευση του παλαιού αεροδρομίου του Ελληνικού, έχουν φέρει έναν νέο αέρα στην πόλη, με παρεμβάσεις ουσιαστικής σημασίας και όχι «διακοσμητικής». Ακόμη οι διαγωνισμοί για αναπλάσεις του κέντρου της πόλης δεν άργησαν να φανούν με πιο πρόσφατο παράδειγμα την προκήρυξη του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού ιδεών για την ανάπλαση του Κέντρου της Αθήνας με καταληκτική προθεσμία τον Ιούνιο του 2019 που διοργανώθηκε από την Διεύθυνση Κτιριακών Υποδομών του Υπουργείου Υποδομών και στόχο είχε να συγκεντρωθούν προτάσεις για παρεμβάσεις κεντρικών γειτονιών της Αθήνας. Φαίνεται λοιπόν πως η Ελλάδα, παρά την έντονη κρίση των τελευταίων χρόνων, καταφέρνει πια να δει τα λάθη της και να γίνει ένας τόπος ανοιχτός για και ευέλικτος στις δημιουργικές διαθέσεις αρχιτεκτόνων με στόχο την εξέλιξη της.

134 Τράτσα Μ., Το ολλανδικό γραφείο ΟΚRA κέρδισε τον διαγωνισμό Rethink Athens για την ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας, Ο.π.

139

70| Εργασίες στην πλατεία Ομονοίας 2020

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

πως διαπιστώνεται μέσω της μελέτης, η εισχώρηση νέων δεδομένων στον δημόσιο χώρο που τον θέλουν να σχετίζεται με την εμπορευματοποίηση, η εμφάνιση των ψηφιακών μέσων στην καθημερινή δημόσια και ιδιωτική ζωή των πολιτών, η εσωτερίκευση και τελικά η έντονη απαξίωση που βιώνει σήμερα ο αστικός δημόσιος χώρος άλλαξαν τις απαιτήσεις που έχουν - τόσο ολόκληρη η πολιτεία όσο και οι χρήστες του – από τον ίδιο και τον σχεδιασμό του. Μέσω της εκτενούς μελέτης του ΚΠΙΣΝ, του Πάρκου Ναυαρίνου, και του Re-think Athens καθώς και άλλων παραδειγμάτων δημοσίου χώρου στο εξωτερικό, διαφορετικής κλίμακας και προσέγγισης συμπεραίνονται τα παρακάτω: Αρχικά, από μεριάς της πολιτείας, αρχιτεκτόνων και άλλων ειδικών που σχετίζονται με τον δημόσιο χώρο προκύπτει πως οι σύγχρονες στρατηγικές προσέγγισης, που πηγάζουν κυρίως από την κατάσταση του αστικού χώρου σήμερα στρέφονται σε πρακτικές που αφορούν την αειφόρο αρχιτεκτονική, την επανάχρηση αστικών κενών της πόλης, τις σημειακές παρεμβάσεις με σκοπό την ενεργοποίηση υπολειμματικών χώρων καθώς και την ένταξη σχεδιαστικών τοπιακών τεχνικών. Στην περίπτωση της Αθήνας αυτό γίνεται φανερό και στα τρία παραδείγματα με άλλον τρόπο αλλά και με τις παραπάνω προσεγγίσεις να διεισδύουν η μια στην άλλη. Συγκεκριμένα στο ΚΠΙΣΝ στόχος ήταν η ολική μεταμόρφωση του μεγάλου εγκαταλελειμμένου αστικού κενού, στο οποίο προστέθηκαν τόσο τεχνικές όσο και μιμήσεις σχεδιαστικά που σχετίζονται με το τοπίο.

141

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Ενώ στη συγκεκριμένη περίπτωση, η μεγαλύτερη ανάγκη φαίνεται να είναι η επανασύνδεση των δημοσίων χώρων του με την πόλη, ως φυσική συνέχεια της. Το πάρκο Ναυαρίνου προσεγγίστηκε κυρίως ως μικρότερος υπολειμματικός χώρος, μια αστική ασυνέχεια μέσα στην πόλη, που στηρίχθηκε κατά πολύ στην πρωτοβουλία των κατοίκων. Ενώ το 1ο βραβείο του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού Re-think που δεν προχώρησε σε υλοποίηση, είχε βασιστεί κυρίως στην αναζωογόνηση του συνολικού ιστορικού κέντρου της πόλης της Αθήνας κυρίως μέσω της προσθήκης πρασίνου σε αυτήν αλλά και με μικρές σημειακές παρεμβάσεις που στόχευαν στην ολική ανάκαμψη μιας ολόκληρης πόλης. Από πλευράς των πολιτών το συμπέρασμα πως αλλάξαν οι απαιτήσεις τους προκύπτει κυρίως μέσω της μελέτης της συμπεριφοράς τους στο σήμερα αλλά και μέσω των παραδειγμάτων στον Αθηναϊκό χώρο. Μέσω των παραδειγμάτων, διαπιστώνονται δύο πράγματα που αφορούν τις ανάγκες των πολιτών. Το πρώτο στηρίζεται κυρίως στο έργο του ΚΠΙΣΝ, από το οποίο συμπεραίνεται πως οι ανάγκες τους έχουν στραφεί στην αναζήτηση πλέον ενός πολυδιάστατα σχεδιασμένου δημόσιου χώρου, ο οποίος θα φιλοξενεί τόσο τις λειτουργίες της δημόσιας ζωής που αφορούν την ψυχαγωγία του ατόμου όσο και άλλες δραστηριότητες που σχετίζονται με την κοινωνική του ζωή. Η διαπίστωση αυτή πηγάζει κυρίως από το γεγονός πως οι γρήγοροι ρυθμοί του 21ου αιώνα σε συνδυασμό με την ταχύτητα και την ευκολία που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες προσέθεσαν ένα νέο χαρακτηριστικό στους χρήστες, εκείνο της έλλειψης υπομονής και χρόνου. Έτσι αυτό που αποζητούν σήμερα ως δημόσιο χώρο είναι ένα πολυλειτουργικό κέντρο, που αποτελεί ουσιαστικά την μικρογραφία μιας ολόκληρης πόλης. Ένας χώρος ανοιχτός σε κάθε δραστηριότητα και προσβάσιμος από κάθε κοινωνική ομάδα, που προσομοιάζει μέσω τεχνικών τους ανοιχτούς του χώρους με τους φυσικούς δημοσίους χώρους της πόλης. Βέβαια σε έναν τέτοιο χώρο σημαντικό είναι να υπάρχουν και στοιχεία που θυμίζουν φυσικά τοπία, καθώς όπως μελετήθηκε προηγουμένως, διάφορες κοινωνικές ομάδες, όπως οι νέοι, αποζητούν την απομάκρυνση τους από τον αστικό χαρακτήρα της πόλης και την μεγαλύτερη σύνδεση τους με το τοπίο.

142

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

Μια δεύτερη διαπίστωση, που πηγάζει κυρίως από την ελευθερία και την εγκατάλειψη που υπήρξε στον αστικό δημόσιο χώρο τα τελευταία χρόνια, αναφέρεται στο γεγονός πως η κατάσταση αυτή έδωσε νέο χώρο στους πολίτες για συμμετοχή. Ουσιαστικά τροφοδοτήθηκε μέσα τους η ανάγκη για πρωτοβουλίες όσον αφορά την ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου. Αυτό που αναζήτησαν ήταν κυρίως η επανάκτηση του χαμένου τους «δικαιώματος στην πόλη» όπως ονομάζεται, να αποφασίζουν δηλαδή οι ίδιοι για τους τόπους τους οποίους ζουν. Βέβαια ήταν πολλές οι περιπτώσεις, όπως μελετήθηκε και στο Πάρκο Ναυαρίνου, που αυτό πέρασε από την αναζήτηση, στον σχεδιασμό ενός ολόκληρου δημοσίου χώρου. Ωστόσο, αποτελέσματα αυτού δεν είχαν την επιτυχία που αναμενόταν, καθώς δεν είχε και την κατάλληλη στήριξη ως προς τη διατήρησή του μέσα στα χρόνια. Έκτοτε φαίνεται πως προέκυψε έντονα η ανάγκη στους ίδιους, αν όχι να δημιουργούν εξ ολοκλήρου, να μπορούν να προσφέρουν στην διαμόρφωση και στην εξέλιξη του εκάστοτε δημοσίου χώρου στον οποίο βρίσκονται με όποια μορφή είναι δυνατό. Φαίνεται πως μεγάλο μέρος των χρηστών δημόσιου χώρου τον 21ο αιώνα είναι πιο ενεργοί από ποτέ, θέλουν δηλαδή να συμμετέχουν σε διαδικασίες που μέχρι τώρα οργάνωναν οι θεσμοί. Οι χώροι που τους καλύπτουν πλέον είναι χώροι μεγάλης ή και μικρότερης έκτασης στους οποίους μπορούν να ανακαλύουν διάφορες πτυχές τους. Τέτοιο παράδειγμα αποτελέι το ΚΠΙΣΝ με τις βιωματικές δράσεις που οργανώνει. Το παραπάνω γεγονός φαίνεται να συνδέεται άμεσα με την έννοια της μεταβολής που αναφέρθηκε προηγουμένως, καθώς όσο πιο κοντά είναι ο χρήστης με τον δημόσιο χώρο τόσο γρηγορότερα θα γίνονται αντιληπτές οι νέες ανάγκες του και θα μπορεί ο δημόσιος χώρος να προσαρμόζεται άμεσα σε αυτές. Βέβαια, στην διαμόρφωση ενός τέτοιου πολυδιάστατου χώρου εκτός όλων των άλλων είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη το συνολικό αποτέλεσμα και όχι κάθε πράξη μεμονωμένα για να μπορούν όλες αυτές οι λειτουργίες να συνυπάρχουν αρμονικά και σε σύνδεση στον ίδιο χώρο. Ίσως τελικά αυτή η «κρίση» του δημοσίου χώρου να έφερε ένα μέρος των πολιτών ακόμα πιο κοντά με αυτόν και να άνοιξε νέους δρόμους για την μεταξύ τους σχέση. Έτσι λοιπόν σήμερα συναντάμε δύο τύπους πολιτών.

143

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Από τη μία αυτούς που θέλουν να συμμετέχουν κι από την άλλη αυτούς που προτιμούν να αφήνουν το δημόσιο χώρο στη κρίση των θεσμών, με την πρώτη ομάδα να υπερισχύει. Αυτό όμως που μπορεί να βγει σαν συνολικό συμπέρασμα που αφορά τις σχεδιαστικές προσεγγίσεις του δημοσίου χώρου της Αθήνας μετά από μελέτη των παραδειγμάτων είναι πως πλέον αυτός αναζητεί μία αλλαγή στη νοοτροπία με την οποία αντιμετωπίζουμε το δημόσιο χώρο και όχι μόνο παρεμβάσεις σημειακές που αφορούν την εξυγίανση. Εκτός της σχέσης χρήστη - δημοσίου χώρου που επηρεάζει άμεσα τον σχεδιασμό του, μεγάλη σημασία για την έρευνα αυτή αποτέλεσαν και οι παρατηρήσεις που αφορούν την διείσδυση ιδιωτικών χώρων και πρωτοβουλιών στο δημόσιο. Αυτή, όπως αναφέρθηκε στην ιστορική αναδρομή, είχε ήδη κάνει την εμφάνιση της διάφορες στιγμές μέσα στα χρόνια ιδίως κατά την βιομηχανική επανάσταση. Σήμερα όμως τα νέα δεδομένα που αναφέρθηκαν και προηγουμένως άνοιξαν ακόμα περισσότερο τον χώρο για τέτοιες πρωτοβουλίες, ιδίως στον Ελλαδικό χώρο από την οικονομική κρίση και έπειτα. Η εσωτερίκευση της δημόσιας ζωής, η οποία αφορά όχι μόνο την μεταφορά ανοιχτών δημοσίων χώρων σε κλειστούς αλλά και την σύνδεση των πρώτων με ιδιότητες που άλλοτε είχαν οι ιδιωτικοί χώροι, αποτελεί μείζον ζήτημα του 21ου αιώνα και οι χρήστες του φαίνεται άλλοτε να συμβιβάζονται με αυτό και άλλοτε να αντιδρούν. Βέβαια, αναφορικά με την μελέτη των παραδειγμάτων στην Αθήνα, φαίνεται πως η καλύτερη προσέγγιση του δημοσίου χώρου εντοπίστηκε στη σύμπραξη ιδιωτικού και δημοσίου, εκείνη του ΚΠΙΣΝ, ενώ σε άλλες περιπτώσεις αυτό δεν είναι απόλυτα πετυχημένο. Το σημαντικό στο συγκεκριμένο έργο είναι πως κανείς ιδιώτης δεν ανέλαβε μόνος του την πρωτοβουλία για τον σχεδιασμό ενός δημοσίου χώρου που θα επηρέαζε άμεσα την δημόσια ζωή ολόκληρης της πόλης. Η ιδιωτική πρωτοβουλία να χρηματοδοτήσει το έργο το Ίδρυμα Νιάρχος σε συνδυασμό με την πολιτεία, τους αρχιτέκτονες και άλλους μελετητές από όλον τον κόσμοπου ανέλαβαν σε βάθος την συνολική ανάπλαση, του έδωσε την επιτυχία που φαίνεται να έχει σήμερα.

144

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

Τόσο στην περίπτωση του Πάρκου Ναυαρίνου όσο και στην περίπτωση του Rethink η εισχώρηση ιδιωτικών πρωτοβουλιών η κάθε μια με άλλους στόχους βέβαια φαίνεται να μη λειτούργησαν απόλυτα. Απ’ τη μια, το Πάρκο Ναυαρίνου, οργανώθηκε από ατομικότητες χωρίς συμφέρον μεν αλλά και χωρίς στήριξη από κάποιον δημόσιο φορέα, γεγονός που οδήγησε την παρήκμαση του χώρου. Αντίθετα το Rethink ξεκίνησε από μια πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση που οργάνωσε τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου και την έρευνα για μια τέτοια επέμβαση η οποία δεν προχώρησε γιατί επικρίθηκε σαν μια ιδιωτική και όχι θεσμική παρέμβαση στο δημόσιο χώρο. Σε ένα γενικότερο πλαίσιο, η εισχώρηση του ιδιωτικού στο δημόσιο είναι μια επίφοβη χειρονομία όταν δεν είναι οργανωμένη σωστά καθώς υπάρχει ο κίνδυνος της πρόταξης ιδιωτικών συμφερόντων σε βάρος αυτών της πολιτείας. Στην περίπτωση της Αθήνας αυτό παρατηρείται σε έργα που βρίσκονται σε εξέλιξη αυτή τη περίοδο, όπως η περίπτωση του Μητροπολιτικού Πάρκου στο Ελληνικό και της «επισκευής» της πλατείας Ομονοίας στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Το Μητροπολιτικό Πάρκο στο παλαιό αεροδρόμιο του Ελληνικού είναι ένα έργο τεράστιας συμβολικής και αρχιτεκτονικής αξίας και φαίνεται να συνδυάζει σχεδόν όλα τα επιθυμητά χαρακτηριστικά του δημόσιου χώρου όπως αυτός προσεγγίζεται σήμερα. Τα έργα σε αυτό δεν έχουν ακόμη ξεκινήσει, ωστόσο στόχος είναι το όλο εγχείρημα να οργανώνεται γύρω από ένα μητροπολιτικής κλίμακας δημόσιο χώρο πρασίνου και ένα ανοιχτό προσβάσιμο πάρκο 2.000 στρεμμάτων. Εκεί θα λαμβάνουν χώρα πολλές διαφορετικές λειτουργίες που σχετίζονται με την ψυχαγωγία, την κατανάλωση, τον αθλητισμό την κατοίκηση κ.ά. Οι δυσκολίες και οι κίνδυνοι σε ένα τέτοιο έργο εθνικής σημασίας που θα ικανοποιεί ιδιωτικά και δημόσια συμφέροντα ταυτόχρονα είναι αρκετές. Το κυρίως πρόβλημα είναι η εξαρχής σύμπραξη ιδιωτικού – δημοσίου, καθώς δεν είναι λίγες οι φορές που μέσα στα χρόνια δημιουργήθηκαν λόγω αυτού εμπόδια σχετικά με την εξέλιξη του έργου και συνεπώς καθυστερήσεις.

145

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

71| Μητροπολιτικό Πάρκο του Ελληνικού

147

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Ωστόσο, οι προοπτικές που φαίνεται να έχει του έργο για την πόλη της Αθήνας μέσω του αποτυπώματος που θα αφήσει τόσο στον τρόπο που βλέπουμε τον δημόσιο χώρο όσο και στην οικονομία της πόλης, έδωσαν ώθηση να ξεπεραστούν αρκετά από τα εμπόδια μέσα στα χρόνια. Οι προσδοκίες σήμερα είναι πολλές, μια ολόκληρη κοινωνία φαίνεται να περιμένει αυτό το έργο σαν μια ευκαιρία, σε αστικό επίπεδο, για την ολική αναβάθμιση της πόλης της Αθήνας και του παραλιακού μετώπου της. Το ιδιαίτερο της περίπτωσης αυτής είναι πως «το νέο Ελληνικό θα ανήκει στο εταιρικό σχήμα που θα το χρηματοδοτήσει, θα το κατασκευάσει και θα το διαχειρίζεται, όμως, την ίδια στιγμή, θα ανήκει και σε όλη την πόλη, τους πολίτες και τους επισκέπτες της. Αυτοί, μέσω της χρήσης και της οικειοποίησής του, θα το καταστήσουν επιτυχημένο.»135 Βασική μέριμνα είναι το σύνολο των κτιριακών εγκαταστάσεων να έχουν σαφή αναφορά σε μνήμες που αφορούν την πόλη αλλά και συνοχή μεταξύ τους με σκοπό την ανάδειξη του τόπου και όχι των ίδιων των κτιρίων. Η σχέση ιδιωτικών και δημόσιων συμφερόντων στη συγκεκριμένη περίπτωση χρειάζεται πολύ προσεκτική διαχείριση για να επιτευχθεί η απόλυτη ισορροπία που θα καθορίσει την επιτυχία του έργου η οποία στηρίζεται κυρίως στους χρήστες του και στην αλλαγή φυσιογνωμίας ολόκληρης της πρωτεύουσας.

135 Αίσωπος, Γ., Ελληνικό 2020: Πώς προχωράμε;. Καθημερινή, Ειδική έκδοση Κ» «Η Ελλάδα και ο κόσμος το 2020» , 5/01/2020.

148

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

72| Φωτορεαλιστική Άποψη Μητροπολιτικό Πάρκο του Ελληνικού

73| Φωτορεαλιστική Άποψη Μητροπολιτικό Πάρκο του Ελληνικού

149

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Σχετικά με την περίπτωση της πλατείας Ομονοίας, η οποία έπειτα από ένα χρόνο «συντήρησης» αποκαλύπτει την μορφή της, έντονες είναι οι αντιδράσεις από μεριάς του Σύλλογου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών. Ο ΣΑΔΑΣ χαρακτηριστικά αναφέρει σε ανοιχτή επιστολή του στον Δήμαρχο Αθηναίων με θέμα «Πλατεία Ομονοίας, Παρέμβαση σε δημόσιο κοινόχρηστο χώρο» στις 13.2.2020 πως: «Ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών – Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ), εκφράζει την έντονη δυσαρέσκειά του διότι παρά τις διαμαρτυρίες του και τις επαφές που είχε με τις Υπηρεσίες του Δήμου σας από τις αρχές του 2019, διακρίνει μέχρι σήμερα μια σειρά ενεργειών που δεν ταυτίζονται με αυτές που προβλέπονται από την ισχύουσα νομοθεσία και ιδιαίτερα όταν πρόκειται για παρέμβαση σε έργο που έχει βραβευθεί σε Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό και αποτελεί εμβληματικό τοπόσημο της πόλης των Αθηνών.» Φαίνεται πως η ιδιωτική πρωτοβουλία για χρηματοδότηση από την τεχνική εταιρεία Ηλέκτωρ, το Κοινωφελές Ίδρυμα Λασκαρίδη και τη Fontana Fountainsο έρχεται να υπερκαλύψει τον ρόλο των αρχιτεκτόνων, με τους ίδιους τους ιδιώτες που χρηματοδοτούν, να αναλαμβάνουν τον σχεδιασμό ενός δημοσίου έργου τεράστιας σημασίας για την πόλη της Αθήνας, χωρίς αυτό να περνά πρώτα από τις απαραίτητες θεσμικές διαδικασίες. Μέσω αυτού παρακάμπτεται τελικά και ο δημόσιος διάλογος με τις αντιδράσεις μεταξύ των αρχιτεκτόνων να είναι μεγάλες, δημιουργώντας ερωτήματα όσον αφορά τα συμφέροντα που εξυπηρετούνται μέσω του έργου. Όπως αναφέρει και ο Σταύρος Μαρτίνος: «Ευπρόσδεκτη η χορηγία και ωφέλιμη με την πρώτη ματιά, πόσο μάλλον όταν το αποτέλεσμα εγγυάται ο ιδιωτικός τομέας και όχι η ανεπάρκεια του Δημοσίου. Τίθεται όμως εδώ ένα σοβαρό ζήτημα νομιμότητας, όσο καλές κι αν είναι οι προθέσεις και όσο κοινωνικά αποδεκτό κι αν γίνει το αποτέλεσμα.»136

136 Μαρτίνος Στ., Η επιθυμία «κάτι να γίνει» και κάποια ερωτήματα στο: Επτακοίλη Γ., Κάτι τρέχει στην πλατεία Ομονοίας..., Καθημερινή, Πόλη, 1/02/2020, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini. gr/1062942/gallery/politismos/polh/kati-trexei-sthn-plateia-omonoias], Τελευταία ανάκτηση [03/03/2020].

150

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

74| Εργασίες στην Πλατεία Ομονοίας

75| Εγκαίνια της Πλατείας Ομονοίας

151

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

76|Η νέα Πλατείας Ομονοίας

«Η Ομόνοια είναι μια λίμνη στην οποία εκβάλουν διάφοροι ποταμοί. Είναι οι ποταμοί οι αλληγορικοί και είναι οι ποταμοί οι καθαρώς νοητοί. Οι αλληγορικοί ποταμοί, εκ των οποίων ο μεγαλύτερος είναι εκείνος που λέγεται του “Πανεπιστημίου”, ξεβράζουν στην Ομόνοια τροχοφόρα και ανθρώπους, ενώ οι νοητοί ποταμοί, που δεν υπάρχουν παρά μόνο μες στις καρδιές ορισμένων, και που ο μεγαλύτερός τους θα μπορούσε ίσως να ονομαστεί ποταμός της “Καβάλας” κατεβάζουν με το λιγοστό μα ορμητικό νεράκι τους στην Ομόνοια κάθε μέρα και κάποιο τσακισμένο κορμί – τσακισμένο από τη φριχτή καταπίεση και τα βασανιστήρια των συγγενών και του περιβάλλοντος». [Ομόνοια 1980, Απόσπασμα από το βιβλίο]

153

Δημόσιος Χώρος Εντός η Εκτός;

Φαίνεται λοιπόν πως η συγκεκριμένη περίπτωση δεν αφορά την συντήρηση της πλατείας όπως είχε αρχικά ανακοινωθεί, αλλά επικεντρώνεται κυρίως σε τεχνικές εξυγίανσης χωρίς αρχιτεκτονική μελέτη που αργά η γρήγορα θα επαναφέρουν την πλατεία στην τωρινή της κατάσταση χωρίς να έχει υπάρξει κάποια εξέλιξη. Η μορφή της πλατείας γυρνάει στις δεκαετίες του ’60 και ’70 με το νέο σιντριβάνι να υπερκαλύπτει τον ανοιχτό της χώρο όπου σε συνδυασμό με το απροσπέλαστο πράσινο που το περιβάλλει καταργεί την ίδια την πλατεία. «Μήπως τέτοιες επιλογές επιδιώκουν να αποτρέψουν τους ανεπιθύμητους επισκέπτες για να μείνει η εικόνα αυτή άσπιλη, καθαρή και νοικοκυρεμένη;»137 Σε ποιους τελικά απευθύνεται αυτή η νέα πλατεία; Φαίνεται πως η αναλογία σιντριβανιού και ελεύθερου χώρου στην πλατεία οδηγεί στο συμπέρασμα πως αυτό «έχει φτιαχτεί για να το βλέπουμε από μακριά αφού δεν είναι μια κατασκευή στην οποία μπορούμε να σταθούμε δίπλα της».138 Παρατηρείται πως ο σχεδιασμός του χώρου εστιάζει περισσότερο στον εκ διωγμό όσων χαλούσαν την «εικόνα» της πλατείας μειώνοντας τον ανοιχτό ελεύθερο χώρο της και όχι φέρνοντας εμβληματικές ιδέες ανασχεδιασμού. «Όπως αναφέρει ο Γ. Τζιρτζιλάκης σχετικά με την σημασία που έχει η παραπάνω πλατεία στην πόλη: Ο κόσμος της Ομόνοιας δεν πήγαινε μέχρι εκεί για την αρχιτεκτονική και το σιντριβάνι της, υπήρξε η πύλη των επαρχιωτών στην Αθήνα και ο τόπος ραντεβού τους, έπειτα έγινε ο τόπος συνάντησης των μεταναστών, ήταν και είναι το μέρος για ανθρώπους που η πόλη τους αισθάνεται ως περιθωριακούς, ένας χώρος συναισθηματικός και έντονος».139 Ένας τόσο συμβολικός τόπος για την πόλη της Αθήνας, χρειάζεται κάτι παραπάνω από κάποιες εργασίες αισθητικής αναβάθμισης, που απαξιώνουν το όραμα του αρχιτέκτονα. Το ζητούμενο στον σχεδιασμό των δημοσίων χώρων σήμερα, εστιάζει περισσότερο στην ανάγκη για οργανωμένες μελέτες και προσεγγίσεις τόσο των αρχιτεκτόνων όσο και των ίδιων των πολιτών μέσω διαβουλεύσεων, παρά αισθητικών αναβαθμίσεων. 137 Η Πλατεία Ομονοίας επιστρέφει στο παρελθόν. Τι σημαίνει αυτό για την πόλη της Αθήνας;, ΜοΥ studio. [Διαθέσιμο: https://popaganda.gr/stories/plateia-omonoias/?fbclid=IwAR3NNt4sNVl8UE4BM f_1AxQVPqIpXPvf35TR-ihMwCTJzjTYyS00QYnMUWI], Τελευταία ανάκτηση [14/03/2020] 138 Η Πλατεία Ομονοίας επιστρέφει στο παρελθόν. Τι σημαίνει αυτό για την πόλη της Αθήνας;, Νίκος Μπελαβίλας, ο.π. 139 Ο.π

154

Σύγχρονοι Προβληματισμοί

Κοιτώντας με νοσταλγία στο παρελθόν και χρησιμοποιώντας την νοσταλγία στον σχεδιασμό, χωρίς να κοιτάμε προς το μέλλον, οδηγούμαστε σε τέτοια εφήμερα αποτελέσματα εξυγίανσης του χώρου που δεν απαντούν στα ουσιαστικά ζητήματα της πόλης. Το ζήτημα είναι πως ζούμε σε μια πόλη που ο δημόσιος χώρος συρρικνώνεται συνεχώς, τα πρόχειρα στέγαστρα των καφέ και των εστιατορίων τον υπερκαλύπτουν, οι πλατείες δεν υπάρχουν πια με την έννοια του «πλατύς». 140 Καλούμαστε να βρούμε λύσεις για να μην χαθεί παντελώς η έννοια του δημοσίου χώρου. Ίσως ο μεγαλύτερος στόχος σήμερα είναι να βρεθεί μια ισορροπία με την δημιουργία μιας αμφίδρομης σχέσης που δημόσιος χώρος, πολίτες αρχιτέκτονες, δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς επικοινωνούν έχοντας κοινό όραμα, διευρυμένο και βασισμένο στα νέα δεδομένα. Σήμερα, μετά την οικονομική κρίση που η χώρα μας προσπαθεί να ξεπεράσει, το ζήτημα είναι να βρεθεί ο πλέον καταλληλότερος τρόπος να αναγεννηθεί η έννοια που χαρακτήριζε με αίγλη κάποτε τους δημοσίους χώρους, να αναβαθμιστούν οι ανοιχτοί χώροι της πόλης και να μην υπάρχουν πλέον περιορισμοί όσον αφορά την δημόσια ζωή. Ο δημόσιος χώρος σήμερα βρίσκεται παντού, σε κάθε μορφή, παρηκμασμένος ή μη, ψηφιακός ή φυσικός, ιδιωτικός ή δημόσιος, το θέμα είναι εμείς, οι πολίτες, οι χρήστες του, που τον αναζητούμε; Το σίγουρο είναι πως η πόλη της Αθήνας αναζητά έναν νέο μηχανισμό θέασης, έναν καινούργιο τρόπο ανάγνωσης αυτής και των νέων της χαρακτηριστικών ώστε οι νυν δημόσιοι χώροι να βρουν την ταυτότητα τους και να σχεδιαστούν ξανά και οι νέοι, να δημιουργηθούν με ένα κοινό όραμα, μια ιδέα που θα πηγάζει από τα χαρακτηριστικά και τη φυσιογνωμία της σύγχρονης πόλης,

είτε αυτοί βρίσκονται εντός, είτε εκτός.

140 Θανάσης Γιοχάλας, Τόνια Καφετζάκη. (2013). Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Αθήνα: Εστία.

155

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ξενόγλωσση Arendt, H. (1986). Η ανθρώπινη κατάσταση. Γνώση . Benevolo, I. (1997). Η πόλη στην Ευρώπη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Carr S., Francis M., Rivlin L., Stone A. (1992). Public Space. Cambridge: University Press Cambridge. Carter, H. (1983). An Introduction to Urban Historical Geography. Baltimore. D. Held, A. McGrew. (2004 [2002]). Παγκοσμιοποίηση/ Αντι-Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα: Πολύτροπον. Fernand Braudel, Maurice Aymard, Fillipo Coarelli Greek Translation: Effie Avdela, Rika Benveniste. (1990). The mediterranean, place and history (1985). Athens. Frampton, Κ. (1987). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική, μτφ. στα ελληνικά Θ. Ανδρουλάκη, Μ.Παγκάλου, . Αθήνα: Θεμέλιο. Friedmann, J. (1995). The Right to the City. Online. Gausa M., S Cros, I Abalos, J Herreros, E Krasny(eds),.The metapolis dictionary of advanced architecture. Barcelona: Actar. Gehl, J. (1987/2011). Life Between Buildings : Using Public Space. Washigton- Covelo - London: Island Press. Guy Debord. (2000). Η Κοινωνία του Θεάματος, μτφρ. Πάνος Τσαχαγέας-Νίκος Β.Αλεξίου. Aθήνα: Ελεύθερος Τύπος, Ε› έκδοση. Harvey, D. (1973). Social Justice and the City. Baltimore: Edward Arnold. Harvey, D. (1989). The Condition of Post-Modernity, Oxford: Blackwell. Oxford: Blackwell. J. Hollander J. Németh. (2009). Security Zones and New York City’s Shrinking Public Space. International Journal of Urban and Regional Research. Jones, Alasdair J.H. . (2014). On South Bank: the production of public space. Surrey: Ashgate. Knox P. Pinch S. (2009). Κοινωνική Γεωγραφία των πόλεων. Εκδόσεις Σαββάλας Le Corbusier, (1987), Η Χάρτα των Αθηνών, μτφ. στα ελληνικά Σ. Κουρεμένου, Αθήνα: Ύψιλον L. De Cauter. (2001 1992). The Capsule and the Network: Preliminary Notes for a General Theory. OASE 54, Nijmegen: Uitgeveri.

156

Lefebvre, H. (1968). Το Δικαίωμα στην Πόλη 1977. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. London Assembly. (2011). Planning and Housing Committee, “Public life in private hands – Managing London’s public Space. London: Greater London Authority. Marcel Hennaf, T. B. (2001). Public Space and Democracy. London: University of Minnesota Press. Mitchell, D. (2003). The right to the city: Social justice and the fight for public space. Νew York: Guilford Press. Moles, Α. (1976). Psychological Aspects of Space Appropriation, Πρακτικά του 3rd International Architectural Psychology Conference. Στρασβούργο: Πανεπιστήμιο Louis Pasteur Mumford, L. (1961). The City in History. New York: Harcourt, Brace & World, Inc. Riesman D.(1950). Το μοναχικό πλήθος, μτφ. στα ελληνικά Β. Τομανά, . Αθήνα: Νησίδες. Sennet, R. (1999). Η τυραννία της οικειότητας. Ο δημόσιος και ιδιωτικός χώρος στον Δυτικό πολιτισμό. Αθήνα: : Εκδόσεις Νεφέλη. Siebel, W. (2003). Η επέκταση του ιδιωτικού χώρου και η ιδιωτικοποίηση των λειτουργιών του δημόσιου χώρου, στο: Λέφας Π., Siebel W., Binde J., Αύριο οι Πόλεις. Αθήνα: Πλέθρον. Victoria Newhouse, μτφρ Σπύρος Πετρουνάκος. (2018). Πολιτισμός και Κρίση, Renzo Piano Building Workshop και Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλλισσα. Virilio, P. (2001). Cybermonde - La Politique du Pire. Paris: Textuel. Webb, M. (1990). The City Square. London: Thames and Hudson. Zucker, P. (1959). Town and Square: From the Agora to Village Green,. New York: Columbia University Press.

Ελληνόγλωσση Αίσωπος, Γ. (1998-99). Η έκκλειψη του δημόσιου χώρου. Αθήνα, Futura #5. Αραβαντινός, Α. (2007). Πολεοδομικός Σχεδιασμός - Για μια βιώσιμη Ανάπτυξη του Αστικού Χώρου. Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία. Γοσπονδίνη Άσπα. (2006). Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη». Αθήνα: Κριτική.

157

Γιάννης Αίσωπος Γιώργος Σημαιοφορίδης. Επιμέλεια, (2001). Juan Jose Barba, Σπύρος Παπαδόπουλος, «Τηλέπολις, Μια συζήτηση με τον Javier Echevarri» Μετάπολις 2001, Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη,. Αθήνα: Δομές. Γιοχάλας Θ., Καφετζάκη Τ. (2013). Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Αθήνα: Εστία. Καρύδης, Δ. (2008). Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, . Αθήνα: Παπασωτηρίου. Κυδωνιάτης Σόλων Π. (1985). Αθήναι Παρελθόν και Μέλλον . Αθήνα: Δήμος Αθηναίων - Πνευματικό Κέντρο. Mπαμπινιώτης, Γ. (2002). Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Β’ Έκδοση. Αθήνα. Μπίρη, Κ. Η. (2005). ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα Ε'. Πάνος Δραγώνας, Άννα Σκιαδά . (2012). Made in Athens, 13η Διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικής- La bienalle di Venezia. Άθήνα: Υπουργείο περιβάλλοντος, ενέργειας και κλιματικής αλλαγής. Πολυχρονιάδη Κ. επ Σταυρίδης. Στ. (2006). Μνήμη και Εμπειρία του χώρου. εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ροδολάκης, Ν. (1997). Από την πολεοδομία – χωροταξία στην περιφερειακή ανάπτυξη. Θεσσαλονικη: Εκδόσεις Γ. Δεδούση. Σ.Νικολαΐδου. (1993). Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαζήση. Σταυρίδης, Σ. (2009). Από την πόλη οθόνη, στην πόλη σκηνή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Στεφάνου Ι., Χατζοπούλου Α., Νικολαΐδου Σ. (1995). Αστική Ανάπλαση, Πολεοδομία, Δίκαιο, Κοινωνιολογία,. Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος. Φιλιππίδης, Δ. (2006). Αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις Ι. μητροπολιτικά κέντρα. Μέλισσα. Φιλιππίδης,Μ.(2002). Αρχιτεκτονική και Παρακολούθηση: Εκλεκτικές Συγγένειες. στον κατάλογο της έκθεσης Μεγάλος Αδελφός: Αρχιτεκτονική παρακολούθηση. Αθήνα: ΕΜΣΤ.

158

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Aporee (2011), [Διαθέσιμο: http://aporee.org/parole/work/index.php?char=u.] Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020] Nevins, D. (Τεύχος 01/2017). Για την αρχιτεκτονική του ΚΠΙΣΝ . Δομές. Piano, R. (Τεύχος 01/2017). Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Αθήνα, Ελλάδα. Δομες. Αθανασίου, Ε. (Τεύχος 32/2018). Η παραγωγή του δημόσιου χώρου: Εισαγωγή στο αφιέρωμα. Γεωγραφίες Εξαμηνιαία Έκδοση Επιστημών του Χώρου. Αρμπηλιά, Κ., Το πάρκο Ναυαρίνου είναι η ψυχή των Εξαρχείων. inExarheia.gr 16 Νοεμβρίου 2018, [Διαθέσιμο: https://www.inexarchia.gr/story/local/parko-nayarinoy-einai-i-psyhi-ton-exarheion], Τελευταία Ανάκτηση [13/3/2020]. Αίσωπος, Γ. Ελληνικό 2020: Πώς προχωράμε;. Καθημερινή, Ειδική έκδοση Κ» «Η Ελλάδα και ο κόσμος το 2020» , 5/01/2020. Αίσωπος, Γ. Ποιος σχεδιάζει την πόλη;. Καθημερινή, Αρχείο Πολιτισμού 24/3/2013, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/483952/article/ politismos/arxeio-politismoy/poios-sxediazei-thn-polh] Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]. Αίσωπος, Γ. (Τεύχος 37/2003). Ο ελληνικός δημόσιος χώρος. Αρχιτεκτονικά θέματα. Αραβαντινός, Α. (2011 ). Έννοια, Σκοπιμότητα και Μορφές Αναπλάσεων, Η ακολουθία μεταξύ θεσμών και πρακτικής στην Ελλάδα. Νόμος και Φύση. [Διαθέσιμο: https://nomosphysis.org.gr/12257/ennoia-skopimotita-kaimorfes-anaplaseon-i-anakolouthia-metaksu-thesmon-kai-praktikis-stinellada-iounios-2011/] Ασπρογέρακας, Ε. (Τεύχος 34/2002). Στοιχεία μεταμοντερνισμού στο δημόσιο χώρο . Αρχιτέκτονες. Βαϊου, Ν. (Τεύχος 34/2002). Δημόσιο/ Ιδιωτικό. Στερεότυπα φύλου και αποκλεισμοί στην πόλη. Αρχιτκέκτονες , σελ. 70-73. Γ. Δημόπουλος, Ε. Μπολτσής, Α. Χρηστάκη. (2019). Μεγάλοι χώροι πολιτισμού και εναλλακτικές σχεδιαστικές στρατηγικές δημόσιου χώρου. TEE|TKM, Γνώμες 12\12\2019, [Διαθέσιμο: https://www.teetkm.gr/μεγάλοι-χώροι-πολιτισμού-και-εναλλακ/], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020] Γοσποδίνη, Α. (37/1991). Τύπος και τυπολογία. Η περίπτωση της πλατείας. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Σελ. 37-39.

159

Καπετάνιος Αντώνης. Σιωπηλές Πλατείες-Σκέψεις για την ελληνική πλατεία (Β μέρος), . greekarxhitects.gr. Κοσμάκη Π., Λουκόπουλος Δ. Αστικά κενά – Μικρά πάρκα. e - Περιοδικό MONUMENTA 10/6/2007, [Διαθέσιμο: https://www.monumenta.org/ article.php?IssueID=2&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=86], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]. Κούρτη, Π. Η πολύπλευρη, ιστορική διάσταση των εννοιολογήσεων του δημόσιου χώρου,. ΤΕΕ|ΤΚΜ, Γνώμες 28/08/2019, [Διαθέσιμο: https:// www.teetkm.gr/η-πολύπλευρη-ιστορική-διάσταση-των-εν/] Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]. Κωνσταντόπουλος, Η. Αρχιτεκτονική του Δημόσιου Xώρου: Respubica&Camouflage,. ΤΕΕ|ΤΚΜ, Επικαιρότητά, 24 Ιουλίου 2019, [Διαθέσιμο:: http://www.teetkm.gr/αρχιτεκτονική-του-δημόσιουχώρου-respubica-camouflag/#_edn6/], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]. Λαμπρόπουλος, Σ. «Rethink» τα Δημόσια Έργα. Το Βήμα, Γνώμες, Online Έκδοση 25/11/2014, [Διαθέσιμο: https://www.tovima.gr/2014/11/25/opinions/ rethink-ta-dimosia-erga/], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]. Λιάλιος, Γ. Η κρίση σημάδεψε τον δημόσιο χώρο. Καθημερινή, Ελλάδα, 23/4/2019, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/1020975/gallery/ epikairothta/ellada/h-krish-shmadeye-ton-dhmosio-xwro], Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]. Μαντούβαλου Μ. (Τέυχος 1/1999). Στρατηγική για τους δημόσιους και τους ελεύθερους χώρους στην Αθήνα. Πυρφόρος. Μαραβέλιας, Θ. (Τεύχος 1/2017). Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Δομές. Μαρτίνος Στ.,Η επιθυμία «κάτι να γίνει» και κάποια ερωτήματα στο: Επτακοίλη Γ., Κάτι τρέχει στην πλατεία Ομονοίας...,. Καθημερινή, Πόλη, 01/02/2020, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/1062942/gallery/politismos/polh/katitrexei-sthn-plateia-omonoias],Τελευταία Ανάκτηση [03/03/2020]. Μωραϊτης Κ. (2006). Σημειώσεις για το αστικό κενό: Προτάσεις για επεμβάσεις μικρο-τοπίων. Αθήνα: Πολυχρονόππουλος Δ., Χάρη Χ. (επιμ.), Δελτίο ΣΑΔΑΣ, 55. Ξυδάκης, Νίκος., Ας ξανασκεφτούμε το Rethink. Καθημερινή, Πολιτική 16/11/2014, [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/791817/opinion/epikairothta/politikh/as-3anaskeftoyme-to-rethink], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020].

160

Παπαλιούρα, Ε., Ο Δημόσιος χώρος απειλείται! 28/5/2019 [Διαθέσιμο: https:// parallaximag.gr/parallax-view/dimosios-choros-apeileitai] Τελευταία Ανάκτηση [17/3/2020]. Πατέτσος, Κ. (27/1993). Ο σχεδιασμός της πλατείας και η αρχιτεκτονική της πόλης. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Σελ 27-29. Πατζαρίζη, Σ. H εφημερίδα των συντακτών, 16/2/2020. Πέτρος Μαρτινίδης, Μ. Λ. (2002/34). Μόλις πριν ή Ήδη Μετά το τέλος του δημόσιου(;) χώρου. Αρχιτέκτονες, 59-60. Ρηγόπουλος, Δ., Αθήνα πέρα από τις εορταστικές ψευδαισθήσεις. Η Καθημερινή, Πολιτική, Online Eκδοση, 15/12/2015 [Διαθέσιμο: https://www.kathimerini. gr/842335/opinion/epikairothta/politikh/a8hna-pera-apo-tis-eortastikes-yeydais8hseis] Τελευταία ανάκτηση [14/03/2020]. Σαρηγιάννης, Γ. (1987). Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης,. Αθήνα. Τζιρτζιλάκης, Γ. (37/2003). Ο χώρος των σχέσεων και η μεταβιομηχανική πόλη. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Σελ 70. Τουρκινιώτης, Π. (37/2003). Η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκές πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Σελ. 59. Τράτσα, Μ. Το ολλανδικό γραφείο ΟΚRA κέρδισε τον διαγωνισμό Rethink Athens για την ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας. Το Βήμα, Αφιερώματα, Onine Έκδοση, 27/2/2013, [Διαθέσιμο: https://www. tovima.gr/2013/02/27/afieromata/to-ollandiko-grafeio-okra-kerdiseton-diagwnismo-rethink-athens-gia-tin-anasygkrotisi-toy-kentroy-tisathinas/], Τελευταία ανάκτηση [24/2/2020]. Φαλίδα, Έ. Ένας «Βελονιστής» για την Αθήνα. Τα Νέα, Ελλάδα, 12/02/2011 [Διαθέσιμο: https://www.tanea.gr/2011/02/12/greece/enas-belonistisgia-tin-athina-2/?fbclid=IwAR2wm4-BDXqsZSZauxEDNYW2w7XjJnNtysJc BmvU1GcP6am3gJwOHxxHLQM] Τελευταία Ανάκτηση [24/2/2020]. Φραντζή, Μ. (Τεύχος 06/2013). Το τοπίο του δημοσίου χώρου. Αρχιτέκτονες. Φρεζάδου, Ε. (2002). Η πλατεία σαν τόπος επικοινωνίας στην ελληνική πόλη. Διάλεξη στο συνέδριο η αρχιτεκτονική και η πόλη του 21ου αιώνα. Αθήνα: Πρακτικά συνεδρίου, εκδόσεις ΤΕΕ . Χατζησάββα, Δ. (2011). “Δημόσιος χώρος – Δημόσια σφαίρα: Διαφορές, όρια και χωρικός σχεδιασμός” . στο: Αδηνελίδου, Γ., Γουδίνη, Α., Κούρτη, Π., Μπεκιαρίδης, Β., Ταράνη, Π. (επιμ.), , 22-26.

161

Harvey, D. (2009). Ομιλία στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ στο Μπελέμ της Βραζιλίας για το δικαίωμα στην πόλη, [Διαθέσιμο: http://thrymmata. blogspot.com/2009/02/blog-post_12.html].

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ/ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ Δανιήλ, Μ. Ν. (2007). Δημόσιος χώρος και δημόσια ζωή στη σύγχρονη πόλη. Κοινωνικοψυχολογιή προσέγγιση του εμπορικού πολυλειτουργικού κέντρου στην Ελλάδα., Διδακτορική Διατριβή. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής σχολής, Α.Π.Θ. [Ερευνητική Εργασία] Αραποστάθη Ελένη Επιβλέπων Καθηγητής: Πέτρος Μπαμπασίκας. (2014). Η επιρροή των κοινωνικών κινημάτων πόλης στον δημόσιο χώρο. Πάτρα: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών. [Ερευνητική Εργασία] Θεοφάνη Χρυσόυλα, Ραφτοπούλου Χριστίνα, Επιβλέπων Καθηγητής Κούρος Πάνος. (2014). Στιγμές Σύγκρουσης στο χάρτη της Αθήνας κατά την μεταπολίτευση. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. [Ερευνητική Εργασία], Λιονάκη Μαριλένα, Επιβλέπων Καθηγήτρια: Διμελλή Δέσποινα. (2016). Το ζήτημα της αξιοποίησης εγκαταλελειμμένων αεροδρομίων διεθνής εμπειρία και προοπτικές στην Ελλάδα. Χανιά: Τμήμα αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης.

162

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 1|Ομόνοια, 1955, Δημήτρης Χαρισιάδης, αρχείο Μουσείου Μπενάκη 2|Προσωπικό αρχείο 3| https://www.photofvg.it/info.image.asp?cod=FVG026583.jpg ς 4| https://gr.pinterest.com/pin/703194929299760488/, Piazza del Campidoglio 5| https://www.alamy.com/stock-photo/paris-street-rainy-day.html «Δρόμος στο Παρίσι», Gustave Gaillebote 6| Προσωπικό αρχείο 7|https://icsc.secure-platform.com/a/gallery/rounds/22/details/3534 8|https://www.lelivrescolaire.fr/manuel/86/anglais-3e/chapitre/1318/shop-till-you-drop/ page/695722/consuming-consumes-the-planet/lecon/document/723285 9| https://wallpaperscute.com/hd-graffiti-art-backgrounds-5892/ 10|https://medium.com/@valerieking16/reading-slowly-in-the-society-of-spectaclesb76965dd87e9 11|https://www.designboom.com/architecture/unstudio-hilversum-media-park-2030netherlands-09-07-2018/ 12|https://www.flickr.com/photos/egfocus/6001513194 1 3 | h t t p : / / w w w. e a sy a r t . c o m / p r i n t s / b a n k sy / b a n k sy- n e w m a n street-416538#416538-50-50-1 or Banksy What Are You Looking At Cctv https://www.etsy. com/listing/712272352/ 14|Aθήνα, Διαδηλώση 15|https://www.facebook.com/260317817404481/posts/1058198924283029/ 16| http://www.waruno.de/Tiergarten_26jul2009.html 17| Προσωπικό Aρχείο Αλέξανδρου Αναγνωστόπουλου 18|https://www.imdb.com/title/tt7988866/mediaviewer/rm3137099520 19| https://www.jacobinmag.com/2018/01/egypt-robert-springborg-arab-spring 20| https://www.newsbeast.gr/weekend/arthro/3905444/ti-itan-telika-oi-aganaktismenoikai-pos-stithike-to-kinima-poy-den-xanagyrise-stin-plateia 21| Poster Atenistas / Facebook 22| https://news.gtp.gr/2016/04/01/nelios-atenistas-new-city-park-gazi/ 23|Προσωπικό Αρχείο 24|http://materialicious.com/2014/10/the-high-line-before--the-build-blog.html 25|http://www.morethangreen.es/en/the-cineroleum-transformation-of-an-abandonedpetrol-station-into-a-cinema/

163

26,27| https://nextcity.org/daily/entry/hacking-public-space-designers-parking-day 28|https://www.archdaily.com/875105/pigalle-duperre-ill-studio 29|https://www.publicspace.org/works/-/project/f084-open-air-library 30,31|https://www.archdaily.com/907900/guaiba-orla-urban-park-jaime-lernerarquitetos-associados 32, 33| http://landezine.com/index.php/2010/12/pedra-tosca-park-by-rcr/ 34|https://www.archdaily.com/614412/earthly-pond-service-center-of-internationalhorticultural-exposition-hhd_fun 35, 36| https://foreignpolicy.com/slideshow/somethings-rotten-in-athens/ 37|https://failedarchitecture.com/photo-essay-windows-in-crisis-the-decline-of-athenscommercial-cityscape/ 38| https://www.snfcc.org/kpisn/gnoriste-to-kpisn 39|Προσωπικό αρχείο 40| https://www.snfcc.org/kpisn/h-periohi 41| Άποψη Καλλιθέας 42-45| Προσωπικό αρχείο 46|https://www.archdaily.com/150392/update-the-stavros-niarchos-foundation-culturalcenter-renzo-piano-building-workshop-architects/crust-5-white-and-red-highlight 47,48,49|https://divisare.com/projects/333709-rpbw-michel-denance-yiorgisyerolymbos-stavros-niarchos-foundation-cultural-centre 50| https://athensattica.com/el/ti-na-deite/axiotheata/attiki-riviera/ 51| https://www.snfcc.org/orama/2814 52|https://www.ert.gr/radiotileorasi/politismos-radiotileorasi/technes-radiotileorasi/ politistikes-ekdilosis-ke-drasis-sto-kentro-politismou-idryma-stavros-niarchos/ 53|https://scholarshipform.org/news/stavros-niarchos-foundation-launches-globalcitizen-scholarship-program 54| https://snfcc.org/en/school-articles/sfncc-urban-tastic-landscape/5331 55| https://www.snfcc.org/syntelestes-toy-ergoy 56| https://www.snfcc.org/kpisn/arxitektoniki/to-kanali 57| https://www.snfcc.org/kpisn/arxitektoniki/i-agora 58|https://cignialo.gr/to-avtodiacheirizomeno-parko-navarinou-tis-geitonias-toneksarcheion/ 59-61|Προσωπικό Αρχείο 62| https://www.inexarchia.gr/story/local/parko-nayarinoy-einai-i-psyhi-ton-exarheion

164

63| https://www.firefund.net/parkonavarinou 64|https://cignialo.gr/to-avtodiacheirizomeno-parko-navarinou-tis-geitonias-toneksarcheion/ 65| https://www.firefund.net/parkonavarinou 66-68| Προσωπικό αρχείο 69|https://www.archdaily.com/338001/re-think-athens-winning-proposalokra/512f84beb3fc4b228600016f-re-think-athens-winning-proposal-okra-image?next_ project=no 70|https://www.thetoc.gr/koinwnia/article/auti-einai-i-nea-plateia-omonoias--teleiwnoun-ta-erga-eikones 71-73| https://thehellinikon.com/gallery-el/ 74-76|https://www.thetoc.gr/koinwnia/article/auti-einai-i-nea-plateia-omonoias--teleiwnoun-ta-erga-eikones

165