Microbio

А. СӘДІБЕКОВ, С. САЙМАСАЕВ, ИСАЕВ К.

МИКРОБИОЛОГИЯ ТЕРМИНДЕРІНІҢ

орысша-қазақша сөздігі •

Русско-казахский

ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИ

словарь

ПО М И К Р О Б И О Л О Г И И

Tyulemissov Madi

(_/""ІУ.І (J'ytV

tmadi1iaamail.com

АЛ МАТЫ «АНА ТІЛІ» 1994

А. Сәдібеков,С. Саймасаев,К. Исаев Микробиология терминдерініңорысшақазақша с ө з д і г і . — Алматы:Анатілі. 1 9 9 4 . — 232 бет.

ISBN 5-630-00240-6

Сөздікте екі мыидайтерминдер мен үғымдар қамтылған,олардыңтүсіндірмесі берілген, Сөздікті көпшілік оқырмандар, оныңішінде жоғары, орта арнаулы оқу орындарының студенттеріне арналған көмекшіоқу күралыретінде пайдалаЛуға болады, сондай-ақ ауылщаруашылықмамандары және дәрігерлер үшін де қажетті құрал.

1905000000—001 415(05)—94

ISBN 5-630-00240-6

080—93

<© Сәдібеков А„ Саймасаев С , Исаев К., '1994

АЛҒЫ СӨЗ

Егеменді ел болып, тәуелсіздігімізді жариялап, конституциямызды қабылдап тілімізге мемлекеттік мәртебе беpi лді. Мемлекеттікбағдарламаныжүзеге асыруда, қ а з а қ тілін дамытуға, олардың қолданылу аясын кенейтуге жәрдемдесетін әлеуметтік және экономикалық жағдайлар кешенінж а с а у д а біршамашараларжүзеге асырылуда. Ең алдымен ана тілінде оқытып, тәрбиелеуді қамтамасыз етуді мемлекет шынайы қамқорлығынаала бастады. Төлтума оқулықтарменоқу-әдістемелік құралдар дайындап, басып шығаруісі жанданатүсуде. Жоғары оку орындарынык мемлекеттік дәріс беретін факультеттері мен бөлімдеріне арналған оку құралдары ж а р ы қкөре бастады. Республикамыздақ а з а қ тілін үйренемдеушілерге арналғансөздік, тілашар, тілдескіштер, әр түрлі терминологиялыксөздіктер шығарылды. Біз микробиология саласынан орысша-қазақша терминдердінсөздігін ұсыныпотырмыз. Табиғаттын түрлі қүбылысынатез бейімделгіш микроорганизмдертіршіліктіц дамуыназор эсер етеді.Өйткені микроорганизмдерзат алмасу және геохимиялықпроцестерді реттеп, органикалық заттарды ыдыратады, сол арқылыөсімдіктердің қоректенуіне ен қажетті қосылыстүзеді. Бізді қоршаган ортадагы барлық тіршілік дуние осы микроорганизмдердін, қатысуыменғана жүріп отырады, олар топырақтынқұнарлығынарттыруменбірге құрылымында жақсарта түседі. Сөздіктің негізгі максатымикробиология мен медици­ на саласында жиі кездесетін адам мен жан-жануарлар, өсімдіктер мен тірі организмдермүшелеріндеауру тудыратын микробтармен бактериялардыцтерминдері және ұғымдарынокушықауымға қысқашатүсіндіру. Біз ұсыныпотырғанмикробиологиялықтермин сөздерініц кейбірі 3

биология саласындағысөздіктерде де кездесіп қалуы ықтимал. Мысалы,«азот» —д е г е н сөзді алатын болсақ, топырақтағыбактериялардыңазот алмасуына эсер ету жақтарын қарастырады. Солсияқты«топырақ»—дегең сөзді алсақ та онда да топырақтыкмикробтар мен бактерияларға тікелей қатысы бар екендігін түсіндіреді., яғни көзге көрінбейтін микроорганизмдердіңтіршілік процесінде атқаратын қызметінін ерекше екендігін айтуға болады. Сөздік негізінде орыс альфавиті тәртібімен алынып, бас әріптерімен теріледі де, қазақ тіліндегі баламасымүмкіндігінше немесеқосалқы аты кіші әріптермен беріледі, кейбір жерлердеж а қ ш аішіне халықаралық номенкулатура бойынша латынша немесе грекше аттары жазылып, оның қ а з а қ ш а түсінігі берілді, ал ж а қ ш асыртындатерминніц қысқашамазмүнытүсіндірілді. Мысалы,А В Т О Г Е Н Е — З автогенез (грек, autos —өзі, өзім genesis —жаратылу,шығу тегі) сол сияқты. В И Р У Л Е Н Т Н О— СТ вируленттік Ь (лат. virulentus —улы, жүқпалы)Д И А С П О— РдА иаспора (грек, diaspora —шашыранды) т . с. с. Терминсөз немесе термин тіркесі сөйлемдердекездескенде алғашқыәрпі ғана алынды, мысалы,азотобакте­ рин — А., сол сияқты гетеротрофты организмдер— г . о., немесеголосумчатыегрибы—ж а л а ц а ш калталылар санырауқұлағы—ж.қ. с. деп берілді. Сөздік медицинаменмалдәрігерлік жэне педагогика институттарынық биология факультеттерінің қ а з а к б*ліміндегі оқитын студент жастарға жэне биология салвеында қызмет істейтін әр түрлі маман иелеріне арналыпОты Авторлар

A

АБИОГЕНЕ — Забиогенез (грек, а —емес, керісінше, bios —өмір, тіршілік, genesis —пайда болу, шығу тегі), эволюция процесінде тіршіліктің өлі табиғаттан пайда б о ­ луы. А Б И О— З абиоз, өсімдік жэне мал шаруашылығы өнімдерін бұлдіретін зиянды микроорганизмдерді жою үшін оларды сүрЛеу немесе консервілеу. АБИОТИЧЕСК ФАКТОРЫ ИЕ — абиотикалык, факторлар: А. факторларға: жербетінің жалпықүрылысымен, ой-қыры, ауажәне ағындысулардың қасиеттері, олардын күрамдарысияқтыбейорганикалық дүниеден к ү р а л ғ а н о р танын жыйынтығы жатады, яғни тіршіліксіз немесе тіршілікке байланыссыздеген ұғым. А В И Р У Л Е Н Т Н О— СТ авируленттік, Ь организмдердік ауру тудыруқасиеттерінен айырылуы. А В И Т А М И— Навитаминоз ОЗ (грек, а —жок және+ +витаминдер) витаминдердін жетіспеуінеиболатыно р г а ­ низм аурулары. Ішкен тамақта витаминдердіц жетіспеуінен мешел,қырқұлақ, ақшамсоқыр, бери-бери т . б . а у р у ­ лары пайда болады да адам организімін әЛсіретеді. АВТОГАМИЯ —автогамия (грек, autos —өздігінен некеге отырамын),аталық жынысклеткасынынқатнасынсыз санырауқүлақтардыңішіндегі аналык. жыныс клеткасындагы ядролардың өзара косылуы, яғни өздігінен ұрықтану — олар кейбір бірклеткалы балдырларда байкалады. А В Т О Г Е Н— ЕЗ автогенез (грек, autos —өзім, g e n e ­ s i s —жаратылу, шығутегі). А. организмдердіц дамуы кезінде сыртқы орта олардындамуынаешқандай эсер етпе ді деп тусіндіретін биологиядағыкерітартпа ілім. АВТОКЛАВ —автоклав (грек, autos —ө з і , өзім, л а т . clavis —к і л т ) жоғары температураға шыдамды әр түрлі б

биологиялық және химиялық лабораторияларда, ауруханаларда, дәріханада және консерві жасайтынзаводтарда ми кроорганизмдерді жоюүшін қолданатынаппарат. АВТОЛИ —З автолиз (грек, autos —ө з і , өзім, lysis — ыдырау), организм денесіндегі ферменттердін. әсерінен курдел! органикалық заттардың биохимиялық жолменеріп ыдырауы.А. құбылысыұлпалардымеханикалық ұнтақтау кезінде немесе клетканыкептіруде және кейбір улы ( х л о ­ роформ, толуол) заттардық эсерінен де байқалады, М ы с а ­ лы, әр түрлі заттарды сүрлеу процестері. АВТОМУТАГЕНЫ — автомутагендер, ортанизмдердіи зат алмасулары кезінде пайда болады. А. генді және хромосомдымутациялартуғызуымүмкін. "АВТОСПОРЫ — автоспоралар (грек, autos —өзі, өзім + spore —споралар), протококтар туысынажататын Жасылбалдырлардың жыныссызкөбею кезінде аналық клеткасынынішінде пайдаболатын қозғалмайтын споралар. АВТОТРОФН ОЫ РЕ ГАНИЗМ —Ы автотрофты организмдер, (грек, autos —ө з і , өзім, trophe —қоректену), бейорганикалық заттарды пайдалана отырып,карапайымж о л ­ мен қоректенуі, мысалы,көміртегін көмір қышкыл газынан алу. Күнсәулесініқ әсерінен органикалық заттар түзеді (жасылөсімдіктерде —фотосинтез, бактерияларда ' - ^ ^ х е ­ мосинтез деп аталады).

'•':."•' АВТОТРОФЫ — автотрофтар, (грек, autos —ө з і , езім trophe —қоректену), көміртегін кемір қышқыл газынкн немесе корбанат тұздарынан алатын микроорганизмдер жатады. Бейорганикалық қосылыстардынэсерінен а в т о ­ трофтарклеткалардың барлық қүрамдас бөліктерін синтездеуі мүМкін. Фотосинтездеуші автотрофтар (фототрафтар) микробтардыңарасында сирек кездеседі. АВТОХТОНЫ — автохтондар немесе абриогендер (грек, autochtanes —жергілікті, тұракты), эволюция процесі кезінде белгілі бір жерде пайда болып, сол ж е р д е д а митынорганизмдер. АГАР-АГАР — агар-агар, күрделі полисахарид,көшнесе теніздегі қызылбалдырлардан алыпжасайтыншырышты,қоймалжынз а т . Агар-агар тазартылған күйінде микробтарға қоректік орта ж а с а у үшін пайданылады. АГАМНОЕ Р А З В И Т И— Е агамдыдаму, жыныссыз көбеюжолымен даму. АГАРИКОВ ГЫ РИ Е БЫ — агарикалы сақырауқұлақтар, бүған мицелийлеріжақсыжетілген жоғарысатылы, 6

базиднялы сацыраукүлактар жатады.Базидиялары қарапайым, төбесінде 4 базидияспорасы болады. Көпшіліғі сапрофиттер, кейбір жоғары сатылы өсімдіктерде патогенді түрлері де кездеседі. А.с . микориза түзгіштер болыпесептеледі. Олар жоғарысатылы өсімдіктердің тамырларымен бірлесіп (симбиозды) тіршілік етеді А. с . көпшілігі жеуге ждрайдыжәне кейбіреулері тіпті жасанды түрде өсіріледі (шампиньондар),олардынулытүрлері де кездеседі. А Г Г Л Ю Т И Н АМ ЦИ К Я Р О Б Н-А Я микробтық аг­ глютинация, (лат.agglutinatio —жабысқақ, желімдеу),денедегі сарысудыцәсерінен клетка элементтерініц ұйысып, түнбаға айналуы. Денедегісарысуғақарсы заттарды колдану аркылыбактериялардың және де басқа микробтардынтүрлерін анықтауда кенінен қолданылатынагглюти­ нация реакциясы. АГГЛЮТИНИ —Н агглютининдер, Ы (лат. a g g l u t i n a ­ tio —жабысқақ, желімдеу), А. реакциясына қатнасатын антидене, яғни организмдерге енген микробтарга карсы қолданатынреакция. АГРЕССИВНОС — Тагрессивті, Ь ( л а т . aggredior — тиісу, басу), микроорганизмдердіцөз иесіне қарсы шабуыл жасауға қабілеттілігі оларда тіршілік ете алатындығы,онда үстемдік ете алатындығыөзінің қорегіне жүмсай білуі және иесінің денесінде көбейе алатындығы. А Г Р Е С С И В Н О СБТА ЬК Т Е Р И— И бактериялардың агрессивтігі, (лат. aggredior —тиісу, басу), организмдер'діц қорғаныштық реакцияларына бактериялардыц қарсы түру қабілеттігі немесе олардыженуі. А Г Р Е С С ИБ НА ЫК Т Е Р И— И бактериялардың агрессиндері, организмде болатынкөптеген инфекциялық ауру коздырғыштардыц патогендік қасиеттеріи күшейтетін з а т ­ тарды О. Бойль агрессиндер деп атады. Бүлардан бөліп алынған агрессиндерді жаиуарлар клеткасына ендіру зиянсыз егер олардыцмикробтарынартық мөлшердеқосып организмге ендірсе ауыринфекциялық процесс дамиды, бүдан көбінесе жануарларөледі. А Г Р О Х И М— ИЯ агрохимия, химияныц ауылшаруашылығындағы дақылдардыңөнімін арттыру үшін, өсімдіктің қоректенуін, өсімдіктік пен топырақта өтетін химиялық заттардыңтиімділігін зерттейтін ғылым. АДАПТАЦИЯ — адаптация, ( л а т . adaptatio —бейімделу), белгілі бір ортаға бейімделу, яғни тітіркендіргіштік 7

организмдергеұ з а к уақыт эсер етуінін арқасында тітіркендіргіш сезімінін езгеруі. А Д Г Е З И— Я адгезия, (лат. adhaesio —жабысу),қ а т ты немесе сұйық кұйдегі екі зат жанасқан жеріндегі молекулалық байланыстыайтады. АДЕКВАТН ИЫ ЗМ Е Е Н Е Н -И Я адекваттыөзгерістер, ( л а т . adaeguatus — теңестірілген), сыртқы орталық жағдайлардын әсеріне қарай тірі организмдердін дәлмедәл, тепе-тен өзгерісі. А Д Е Н И— Н аденин, (6-аминопуринC H N t ) , пурин негіздері, бұлар барлык тірі организмдердін нуклеин кышқылдарында, аденозинфосфаттарда кейбір коферменттерде және ет, сүт, жұмыртқа, сонымен бірге өсімдіктердің жапырақтарында, биология л ық манызыбар ааттарда кездеседі. АДЕНОВИРУ — Саденовирустар Ы —деп аталуына себеп болған аденоид пен бадамшабез. себебі алғаш p e r солардан бөлініп алынған. 1953 ж. У. Роуашқан, сөйтіп бүлардывирустар тобынакосқан. А. көпшілік адамдарда жасырынтурде кездеседі. А . адаммен жануарлардыдтыныс жолдарынжэне баска жүйелерініц инфекциялықауруларын коздырғыштар болып табылады, әсіресе балйларда баспа (ангина) ауруын тудырады. Бұл вирустар ауа тамшылары аркылытаралып жүғады. АДЕНОЗИ —Н аденозин, нуклеозид, адениннін пурннді негізінен және рибоза қанттарынан турады. Барлыктірі организмдердін нуклеин қышқылдарынын адеНозинфосфаттарының, кейбір кофермеиттёрдінжэне т . б. биологиялыкмақыздызаттардын қүрамынакіреді. АДЕНОИ —Д аденоид, (грек, aden —без, eidos — түр), мұрын, жұтқыншақбадамшабездерінін үлкейіп к е ­ ту]. Көбінесе жас балаларда және денсаулығынашар, кызылша, көкжөтел, түмау, сүзек сияқты жүкпалы ауруларменауырған адамдарда жиі кездеседі. АДСОРБЕН —Тадсорбент, (адсорбтаушы—сорғыш), жоғары (дисперсті) табиғи жасандызаттар. Бүлардың сырткы бетінін ауданы өте үлкен болады, сол себептенгаз немесе сұйықпен жанасқан кезде олардынішіндегі затты сорыпсікіреді, яғни адсорбциялайды. АДСОРБЦИ —Я адсорбция (адсорбтау), (лат a d — бетіне жэне sorbeo —сініремін), газ немесе ерітіндінін ішіндегі затты басқа бір қатты заттын (адсорбенттін) бетіне сіңіруі. s

8

5

А З А С Е Р И— Н азасерин, антибиотик. Рак, саркома сияқты қатерлі ісіктердік өсуін тоқтатады. Ж а с ы лсары түсті, ине тәрізді кристалды зат, суда ерімтдл келеді. АЗОТ — а з о т , (лат. Nitrogenium) химиялық элемент, түссіз, иіссіз, дәмсіз суда аз еритін газ. Кәзіргі кезде азот тынайтқыштарының көптеген түрі шығарылады.Өсімдіктерге жер қыртысынанаэот сиякты элементтердің алмасуына да бактерия зор эсер етеді. Азот негізгі органогендердің бірі: амин қышқылдарынын, нуклеинқышқылдарының, А витаминдердіц және ферменттердіц құрамына кіреді, яғни белоктыц ен қажетті бөлігі болыпесептеледі. Азоттыорганизмдер N 0 - , N 0 — аниондары, N H + к а ­ тионы, амин кышқылдары жэне баска органикалық қосылыстар ретінде сіңіреді. Ауа құрамынық7 8 % азот. АЗОТА М И Д Н— Ыамидті Й аэот, белокқа қосылмай тын органикалық косылыстардың ішіндегі амид( N H ) тобынынкұрамындағы азот. Мысалы,несеп нәрі (мочевина), кальций цианамиді. АЗОТА М М О Н И Е— ВЫ аммонийлы Й азот, А.а . т ү з дарыи өсімдік тамырынажылдамсіціріп, басқа заттармен қосылып амин кышқылдарын түзеді, яғни аммоний тобыныц күрамындағыазот. АЗОТ П О Ч В Е Н Н— Ытопырақ Й азоты, азоттык топыракта бірнеше қосылыстарыбар, олар өсімдікке нитрат жэне аммонийтүздары түрінде енеді. АЗОТ С В О Б О Д Н(молекулярный) ЫЙ —бос (молекулалык) азот, ауа кеңістігінің едәуір бвлігін алыпжатады, тіршілікке пайдаеыз. АЗОТ СВЯЗАННЫ — Й байланыскан азот, топырак кұрамындаөте а з , органикалық косылыстардыц қүрамында мол кездеседі. Сондықтан органикалық заттарды, бактериялардыц қатысуыменшірітіп аммонийтұздарымен азот кышкылдарына айналдырып пайдаланады. А З О Т И С ТОСНОВАНИЯ ЫЕ Н У К Л Е И Н ОК ВИ ЫСХ ­ ЛОТ —нуклеин қышқылдарыныңазоттынегіздері, екі п у ­ рин (аденин, гуанин) жэнеүшпримидиннегіздерінен — (цнтозин, тиминжэне урацил) тұрады. Б ү л а р Д Н К мен РНК құрамынакіреді. Азоттытыңайтқыштарды азоттын формасына карай 5 топка бөледі, нитратты азот ( N 0 ) , мысалы,калий, натрий, кальций селитралары; аммиакты азот ( N H ) , —аммонийсульфаты, хлорлы аммоний; амидтыазот, аминотоп ( N H ) түрінде —несеп нәрі, кальций цианамиды, амминдіазотты түрлі формаларда (аммиак3

2

4

2

3

3

2

9

ты, нитратты)—аммонийнитраты, аммонийдіцсульфат, нитраты, азотты-органиаклык, бұныңқүрамындағыазот органикалық косылыстартүрінде кездеседі —аммонийr y маты. АЗОТНО ПИТАНИЕ Е М И К Р О О Р Г А Н И—миЗМОВ кроорганизмдердің азотпенқоректенуі, микроорганнзмдердіц клеткаларындабелокпен нуклеин қышқылдарының жа» не азот қосылыстыэлементтердің мөлшері эр түрлі болуы мүмкін. АЗОТОБАКТ — Еазотобактер Р хроококкум, бос тіршілік ететін топырақ бактериясы, аудағыазотты кабылдағыштыққасиегі бар, есу ортасына талғампаз организм. Әсіресе фосфордыңжет-іспеуі катты эсер етеді. Нашарқү нарсызтопырактардадамымайды.А. ерекшебелгілері — клеткаларьшың сыртындашырыш қабыкшасы болады. А З О Т О Б А К Т Е— Р Иазотобактерин Н азотоген (грек, а —жоқка шығару,zoos —тірі, яғни тіршілікті қуаттамайдыдеген .сөз), бактериялы тыңайткыш, атмосферадағы азотты кабылдағыш.А.дайарлағанда бейтарап жәиеқышқылемес шымтезектітопырақтыпайдаланады. Шаруашылықтардакұрғақ азотобактериндер түқыимен қосып өсімдіктердін қоректенуін жақсартумаксатындасебіледі. А З О Т О л Ю— БЫ азотқумарлар, азот ертінділерін жаксысіңіріп, өніп-өсіп бітік шығатын өсімдіктер тобы жатады. АЗОТНЫ УЕ ДОБРЕНИ — Яазотты тыңайтқыштар өсімдіктердін өнімін арттырумақсатындатопыраққа сіңірілетін бейорганикалық жэне органикалық заттар. А, т . жататындар: нитратты(NO3) аммиакты ( N 0 ) жэне амидты ( N H ) тыңайтқыштар. Бұлтынайтқыштардағыазот өсімдіктерге онай сініп өсімдіктердін өсуі мен дамуына тез эсер етеді. А.т. топыраққа олардынқұрамындағыазоттын мөлшерінекарай жүмсалады. А З О Т О С О Б И Р А Т— ЕЛ азог И жинағыштар,бұларта бұршақ тұқымдасөсімдіктер ж а т а д ы . Түйнекбактерияларыменбірлесіп тіршілік етуіне байланысты, бұршақ тұкымдас өсімдіктердің атмрсферадағы бос азотты жинағыштығы. АЗОТФИКСАТОРЫ — азотфиксаторлар, атмосферадағы бос азотты бойына сіціре алатын бактериялар, м ы с а лы, топырактағыазотобактерлер менклстридиум, буршак тұқымдасөсімдіктердін тамырларындаорналасыптүйнек түзетін бактериялар.

4

2

10

АЗОТФИКСАЦИЯ — азотты фцксациялау (сіңіру), топырақта кездесетін микроорганизмдердін, атмрсферадағы бос азотты қабылдауы, яғни молекулалық аздтртың биохимиялықжолменазот қосылыстарынаайналуы. АКА РОЗ —акароз (көнтек), мал қотырынь рі. Қоздырғышы «акарус» деген кене. А К К У М У Л Я— ЦИ аккумуляция, Я (лат. a c c u m u l a t i e — жинау), клеткалардағы аз "концентрашгялыертіндідегі з е т тардыңклетчаткаға өтіп шоғырланып жиналуы, яғни бүл құбылысэнергияны қажет етеді. АКРОПЕТАЛЬН СЫ ПЕ ОРЫ —акропеталды' споралар (грек, akron —ұшынажету, л а т . peto —ұштарынак а ­ рай ж е т у ) , гифтері уштарынақарай бірінен кейін бірі дамитынспоралар. АКРОПЛЕВРОГЕН СНП ЫО ЕР Ы — акроплеврогенді споралар, конидия сағақтарынык ұшында жәнежанында бір мезгілде пайда.болыпдамитынспора. АКТИВАТОРЫ —активаторлар (биогенді стимуляторлар деп те аталады), (лат. activus —әрекетшіл, іскер), бұлар тіршіліктің өніп-өсуін .қолдайтын, қоректік орталарға қосылатын заттар, мысалы, ацидофильтаяқшаларынын араласқан культурасы, ацидофильді сүт, аукснндер.. антибиотиктер, ферменттер, гиббериллиндер. АКТИВНОСТЬ ВОЗБУДИТЕ — Лауру Я қоздырғыштардың активтігі, (лат. activus —ә р е к е т ш і л ) , иесінің з а қымданбағанүлпасынақоздырғыштың өздігінен өту қабілеті. А К Т И В Н О СФ ТЬ Е Р М Е Н Т— ОВ ферменттердІҢактивтігі, бірнешехимиялық заттардың қатысуымен, организмдерде кейбірферменттерактивтігін арттыра түссе — активатор, ал онытежей түссе —ингибитор деп атайды. А К Т И В НИЛ ЫЙ —активті лай (түнба), (лат. a c t i ­ v u s —әрекетшіл), қалдық сулардыт а з а л а у үшін аэротехникаларға қосылатынлай. АКТИВНЫ ИММУНИТЕТ Й —активті иммунитет. жасаңды иммунитеттің өзі екіге бөлінеді: вакциналарды колданғанда (өлтірілген немесе әлсіретілген бактериялар), олардын токсиндерін активті, ал антиденелері бар сарысуларды ендіргенде пассивті иммунитетдейміз. А К Т И В НМЕТОД ЫЙ Б О Р Ь БС Ы БОЛЕЗНЯМ - И ауруларменкүресудің активті әдісі, өсімдік ауруларымен күресуде, олардың зақымданғанмүщелерінжойыпжіберу 11

әдісі, яғни қрздырушыларөсімдік денесіне еніп, онда т а рала бастаған кезде жою. А К Т И Н О М И К— ОЗ актиномикоэдар, Ы сәулелі сацырауқүлақтардын немесе стрептомицеттердінтуғызатын а у рулары, мысалы, картоптынкәдімгі таз-қотырымен, адам жэне жануарларактиномикоздарыжатады. Олар көбінесв, организмдерде тері ауруларынқоздырадыжәне өкпе, о р ­ та лық нерв жүйесінде кездеседі. А К Т И Н О М ИИ Ц ЗЕ РС Е А Л— И актиномицес изреали, Грам-оң, жіпше тәрізді анаэробты микроорганизм. Табиғатта бос күйінде кездеспейді, яғни микробтарысыртқы ортаға түспейді. Терінің закымданғанүлпаларындаактиномицетжіпшелері ретсіз орналасады. Олардытүйіршік түрінде жай көзбен көруге болады. А К Т И Н О М И Ц— ЕТ актиномицеттер Ы (грек, actis — сәуле, myces —сақыраукұлақ), бір клеткалы мицелийлері перделерге бөлінбеген сәулелі санырауқұлақтар. Олар споралардық және гифтердін көлдененбөлінуі аркылыкөбейеді. Сәулелі санырауқұлақтардың ішіндегі патогенді түрлері де актиномикоз ауруларыныңкбздырғыштары.А.көпшілігі антибиотик түзушілер. А К Т И Н О М И Ц— Йактиномициндер, НЫ А. әр түрге жататын стрептомициттертүзеді. А.ДНК-ғатәуелді. Р Н К синтезініц ингибиторыболып табылады. ОларДНҚ-ныц гуанинге бай бөліктерімен байланыстыболады. АҚТИНОФАГИ — актинофагтар, вирустар, өндіріс орындарындаантибиотиктер алу кезінде көптеген зиян келтіреді, бұлардыниелері стрептомициттер. АЛАНИ — Иаланин, (C3H7O2N), амин кышкылы, табиғатта өте көп таралған белоктардың кұрамынакіреді. Олардыцекі түрлі изомерлері бар бос күйінде қанның кұрамында және бактериялардын қабырғаларының қаңқасында кездеседі. А Л Е У С П О— РЫ алеуспоралар, гифтердің ушында не­ месе жанындапайда болатынхламидоспоралар, олардын түрі конидия сияқты, бірақ түсіп қалмайды. А Л К АИЛ ГЕН ЕСФА ЕКАЛ И С— алкалигенес фаекалис, бул бактерия адамнынжэне көптеген жануарлардын ток ішектерінен табылған. Кейденесеп жолының инфекциясынжэне баска аурулар тудырады. А Л Л А Н Т О И ДС НП ЫО ЕР-Ыаллантоидтыспоралар, ұсақ, түссіз, бір клеткалы, ұшы дөңгеленіп келген, 12

имек споралар. Бұларцитбспора туысынажататынсаңырауқұлақтар. А Л Л Е Л О П А Р А З И— ТИ аллелопаразитизм, ЭМ екІ о р г а ­ низм антогенистік қарым-қатлнаста болса бір-біріне п а р а ­ зит болып, тіршілік үшін күрессе, онда о л а р тепе-тендік дәрежеде өтеді, мысалықыналар. А Л Л Е Л— Ь аллель, (грек, allelon —қарама-қареы), карама-карсы екі белгісі бар геннің формасы.Бұларарқылыкелешекұрпақтардыңбелгілерін а ж ы р а т у мүмкін.Диплоидты клеткаларда екі' аллель болады.. Олардыц фенотиптік белгілері доминанталарғабайланысты. АЛЛЕРГЕН — Ы аллергендер, аллергия жағдайынтудыратынзаттар. Олардынкөпшілігініц антигендік қасиеттері бар. Олар белоктармен қосылу арқылыаллергендік қасиетке ие бблады. Дәрілік аллергендер үлкен топ құрайды, әсіресе, антибиотиктер. АЛЛЕРГИ — Яаллергия, (грек, alios —баска, бөтен, өзгерген, ergon —әрекетшіл). Организмнінсезімталдығыныц езгеруі. А.сезімталдығы күшті және баяу болыпбөлінеді. А. көбінесе өсімдік тозацдарынан, үй қоқыстарынан, әр түрлі тамақтардыңқалдықтарынант. б. пайда болады. А Л Л Е Л О П А— ТИ аллелопатия, Я (грек, allelon —ө з ара, эсер ету p a t h o s —азап шегу), организмдердіңбір-біріне өзара эсер етуі. Қазіргі кезде организмдердіқ өздеріНен бөліп шығарып,екінші бір организмге эсер ететін заттардың төрт тобы белгілі, (антибиотиктер, марааимдер (солу заттары), фитоицидтер(колиндер) тежеуші з а т ) . АЛЛИЦИ — Н аллицин, сарымсақ антибиотиктерініц бірі, судағыертіндісі көптеген патогенді микроорганизмдерді жойыпжібереді. Бұлардан псевдоаллициндер деп аталатын аллициннің синтетикалық аналогтары алынған. Олардын.активтігі негізгі фитонцидтерденкем емес. АЛЛОХТОНН —Ы аллохтонды, Й (грек, alios —б а с қ а , бөтен chthon —жер, топырақ, көшпенділер немесе баска жерден жер аударылыпкелгендер), яғни алғашқыжаралған орнынан сумей ығысып, басқажергежиналған саз, күм, тас, көмір сияқтышөгінді жыныстар,өсімдік қалдықтары сумен ағып барып басқа жерге жиналса, олар а л л тонды көмір түзеді. А Л Л Ю В И А Л ЬПОЧВЫ Н Ы Е — аллювиалды топырақтар, эғынды сулармен тасқын езен аңғарларындағы жайылмасу арқылы айдап әкелінген түрлі топырақтар.

13

А Л Ь Б И Н И— ЗМ альбинизм (лат. a l b u s —afc), opraнизмнің өзіне т ә я бояуынын.болмауы.А.рецессивті генніц болуынабайланыстытұқымқуалайтыныбелгілі. Бұл ген гомозигота кезінде пигменттер синтезін (өсімдіктерде хлорофилл, жануарларда—мелонин) тежейді. Альбинизмге шалдыққанорганизм альбинос деп аталады. АЛЬБОМИЦ — Иальбомицин, Н стрептомицес субтропикустан алынғанантибиотик. Құрамындатемірі бар циклопептид бактериялардыңөсуін тежейді. А. әрекет ету механизмі әлі кунге дейін белгісіз. А Л Ь Б У М И— НЫ альбуминдер, табиғи белоктардың қарапайымдылары,яғни өсімдік және жануарларұлпасында, жұмыртқада өсімдік дәндерінде кездесетін қарапайым белок суда, тұз қышқылында, сілтілік ертінділерде жақсы ериді. А Л Ь Г О Л О Г— Иальгология Я ( л а т . alga —балдыр, грек, logos —ілім), балдырларды зерттейтін ғылымс а ласы. А Л Ь Д А Л А— ЗА альдалаза, кейбір органикалық реакцияларда каталиэаторлық қызмет атқарады. А Л Ь Т Е Р Н А Р И— О альтернариоз, З А.туысынаж а т а ­ тынауру туғызатынсацыраукұлақтар, оған жетілмеген дөңгелек немесе созылыцкыкелген формадағы саңырауқұлақтар конидия сағактарына орналасқан. А. өсімдік қалдықтарыментопирақ кұрамындакец таралған. АМЕБИА — Замебиаз, адамныцт о қ ішегінде т. б. ішкі мүшелеріндедизентерия амебасыныңенуінен қозатын аурулар. А. көбінесе ыстық ж а қ т а р д а болады. Ол адамға амебацистасы арқылыжұғады. Циста жуылмаған көкөністер менжемістерде болады. АМЕБОИ — Д амебоид, қабығы ж о қ клеткалар, сондыктанолардынформалары өзгергіш келеді, мысалы,т в менгі сатылыхитридиалысанырауқұлақтардынвегетативті денесін айтуға болады. А М Е Б— Ыамебалар, тамыраяқтыларкласс тармағына жататын қарапайымдыларқатары. Көпшілігі тұщы суларда, топырақ кабаттарында тіршілік етеді. Олардың паразитті формалары да кездеседі, мысалы, іш ауру амебасы.' АМИЛАЗА — амилаза (грек, amylon —крахмал), крахмал менгликогенді мальтозаға дейін ыдырататынгидролиздеушіфермент. А. көбінде жануарлардың қарынбез14

дерінде, сілекейлерінде дәнді дақылдардынөскінінде жэне микроорганизмдердекездеседі. АМИЛОЗ — Аамилоза (грек, amylon — крахмал), крахмалдық құрамдыбөлігі, полисахариттің бірі, суда жақсы ериді, иод әсерінен қара, көк түске боялады. Дәнді дақылдардаамилоза мөлшері 25 проценттенаспайды,кейбір саң.ырауқүлақтардың споралары мен қалталарында кездесетін химиялық заттар, бұлар да иодтың әсерінен крахмал сияқты көк түске боялады. А М И Л О П Е Қ Т— И амилопектин, Н глюкозаның қ а л дықтарынанпайда болған полисахарид, крахмалдыңқүрамынакіреді. А.судағыертіңдісі иодтан қызыл-күреңтүске боялады. А М И Н О К И С Л— ОТ амин Ы қышқылдары, қүрамында амин(-NH ) жэне корбоксил(СООН) топтарыбар қышқылдар. Организмдердеқажетті —белок, фермент, гормон, пептид т . б. түзілуінің негізі. Карбол қышқылының түр өзгерістері. Мұндағы квмірсутекті радикалдыңбір немесе екі атомы аминотоппен ( - N H ) алмасқан, полимерлібелоктардық қурамынакіреді. АМИНОСАХА — Рамин А қанттары,аминотоптарыбар жайқанттар. Табиғатта глюкозаминмен галактозамин көбірек таралған. АММИА — К аммиак, (грек, ammoniakon) тұншықтырғыштүссіз г а з , ( N H ) азот пен сутектін қарапайымхимиялыкқосылысы. А.түрлі суытқыш (мұэдатқыш) аппараттарда және сұйық тыңайтқыш ретінде қолданылады.

2

2

3

АМИНОТРАНСФЕР — Ааминотрансферазалар ЗЫ

(та-

сымалдаушыфермент), бұл фермент амин топтары ( —N H j ) амин кышқылынан кетоқышқылына молекулааралық тасымалдау реакциялары арқылыіске асады. Бұл ферменттердің өзіне тан касиеттері бар.

АММИАЧН БО РЕ ОЖЕНИ —Е аммиакты ашу, кор-

бомидтін (несеп нәрі) микроорганнзмдердіқ көмегімен айырылып,аммиак бөліп Шығаруы,онымынатецдеуден аныкквреміз: С О ( г ^ Н) + Н 0 = С О , + 2 Г < Н з ) . АММОНИФИКА — Ц аммонификация, ИЯ (грек, а м м и ­ ак —ammoniakon, шайыр,лат рһасего —істеу, ж а с а у ) , т о пырақтағы организм қалдықтарыныңорганикалыктыңайтқыштардын:*ж э н е міжроорганизмдердің (шіріту бактериялары, стреитомяайттер ^кэне зе« сан.ырауқұлақтары) әсерівек аммиакқанем«сеірммонийлітұздарға дейін ыдыраг

2

2

15

уы. Топырактын.органикалық бөлігіндегі азотты заттарды біріктіруге аммонификация негізгі процесс болып есептеледі.

АМФ — (Аденозинмонофосфат)— Амф, аденилқышкылы, адениннуклеотид. Мунын құрамындатек кана бір фосфатболады(аденозиннің монофосфорлы эфирі), АМФ энергетикалык зат алмасуынажәнекейбір синтетикал ық процестерге қатынасады. АМФОТЕРИЦИН — амфоте рицин, сақырауқүлақтарға карсы қолданылатын антибиотик. А. деген ат антибиотиктіц амфотерлік қасиетіне байланыстықойылған. АМФОТЕРНОСТЬ — амфотерлік, әр түрлі жағдайларға байланыстықосылыстардын әрі қышқылдык, әрі негіздік касиеттерге ие болу қабілеті. АНАБИОЗ — анабиоз, (грек, anabiosis —тірілту), а н а ­ биоз —жасырынтіршілік, яғни тіршілік белгілері білінбейді, бірақ олар қолайлы жағдай туған кезде тіршілігіи кал пына келтіре алады. Бүл эволюциялықдаму жолындаорганизмде пайда болғантіршілік ортасына физиологиялық бейімділік, мысалы,күрғак тұкымдар кепкен кыналар, споралар анобиоз жағдайында болады. АНАБОЛИЗМ — анаболизм (грек, anabole —көтеру, көтерілу), аноболизмассимияияция процесіне сәйкес, о р г а ­ низм денесін курайтын және ондағы күрделі органнкалық затардын пайдаболуына. себепші болатын зат алмасу реакцияларынын жиынтығы.А. өзіне қарама-қарсыкатоболизмпроцесіне тығызбайланысты, өйткені түрлі косылыстарыдырауынан пайда болған заттардан аноболизм процесінде ж а н а заттар қүрылады. АНАЛГИН — аналгин, жалпыауруды жеңілдететін, дене қызуынтөмендететін, қабынуға қарсы қолданатыи дәрі. Суда жақсыериді. АНАЛИЗ — анализ, (грек analysis —талдау, бөлу, анықтау), анализ заттардық сапасынзерттеп, талдау әдісі, яғни адамныңтәжірибелік және теорнялық іс әрекеттет ріне қарай күрделі заттарды талдау, құрамдыбөліктерге жіктеу. АНАЛИЗ МИКОЛОГИЧЕСКИЙ — микологиялық ана­ лиз ( т а л д а у ) , микологиялыкжәне фитопотологиялықзерттеулере сақыраукулақтардыңтүрін анықтау, аурудындиагностикасын қою үшін пайданылады.Бұл мақсатта микроскопиялық әдістер қолданылады, Ів

А Н А М Н— Е Занамнез, ауруға дейінгі тарихи жағдайлардын жиыңтығын зерттеу жэне ауру тудыруғасебепші болатын жағдайларды анализдеу, мысалы,малдынауруын анықтап, оған ем қолдану үшін, малшыларданқалай ауырғанын сурап білу керек (малдынжүрісі, су ішуі, тыныс алуы) сонда ғана анамнез әдісін колданады. АНАСТОМОЗ — анастомоз (грек, anastomosis —дэнекерлеу, қосылу, кірігу), аиастомоз грибницанын гифтерінін өзара бірігуі немесе қосылуы. АНАСТОМОЗЫ — анастомозалар (грек, a n a s t o m o ­ s i s —дәнекерлеу, қосылу, кірігу), гифтердің анастомозы, мицелийдің екі гифініц қосылуы немесе бірігіп өсуі. Бұл көпшілік санырауқұлақтарға тән құбылыс. АНАТОКСИН —анатоксин, анатоксииді актииті имму­ нитет тудыру үшін қолданады, соныменбірге белгілі ауруларға карсыпрофилактикажүргізіліен кезде, анатоксинді сарысулар алу үшін де пайдаланады. А Н А Т О М И Ч Е СИ КЗ ИМ ЕЕ Н Е Н И ЯБ В ОЛЬНОМ РАСТЕНИИ —ауру өсімдіктердегі анатомиялық өзгерістер, клетка құрылысынык немесе пішімінің бүзылуыұлпалардың жетілмеуі немесе шеттен тыс үлғаюы, клетканың қайта жацаруы, өсімдіктер мүшелерінін немесе бүтін денесініц өзгеруіне мәжбүретеді. А Н А Ф И Л А К— СИ анафилаксия, Я (грек, ana —к е р і сінше phylasis —қ о р ғ а у ) , жануарлармен адаморганизмі аллергендерге өте сезімтал. Оларәдетте (анафилактикалық) естен тану түріиде біліиеді. А Н А Э Р О Б НМ ЫИ ЕК Р О О Р Г А Н И — ЗМ анаэробты Ы микроорганизмдер, бұл микроорганизмдерге көптеген бактериялар кейбір ашыткылар жатады, бұлар өздеріне кажетті энергияныашу(бажу) процессікезінде алады. Бұл энергетикалық ашузаттардың тотығу-тотықсызданупроцессі арқылы, оттексіз жүреді. Энергетикалықматериал ретінде көмірсулар пайдаланылады. Мысалы, глюкозаның молекуласы, екі молекулалыэтил спиртіне және екі молекулалыкөміркышқылгазына айналыпөздерінен энергия бөледі. АНАЭРОБИ — Оанаэробиоз, З (грек, an —бір нәрсені ж о қ қ ашығару, аег — а у а , bios —тіршілік бейнесі), атмосфералық оттек ж о қжердетіршілік ететін микроорга­ низмдер. Бүл құбылысты 1861 ж. Л. Пастер ашып,оларды анаэробтар деп атады. Анаэробтыбактериялар облигатты және факультативті болыпекіЛ бөлінеді.

2—1117

17

А Н А Э Р О Б НБ ОРЕО Ж Е Н И - Еанаэробтыашу: Ьрганикалық қышқылдардың көмірқышқылгазына дейін ыдырауы. АНАЭРОБН ДО Ы ЕХ А Н — ИЕ анаэробтытынысалу, тотықтыруға қажетті оттегін аэробты тыныс алу сияқты ауадан алмай, қанттардыңсуынан жэне гидроксилтоптарынан алады. Өзінің химизмі жағынантынысалудық бұ типі спиртті ашуға ұқсас, өйткені соңғы өнім ретінде мұнда да этил спирті және С 0 пайда болады. А Н А Э Р О Б НБЫ АЕ К Т Е Р И— И анаэробтыбактериялар, атмосфералық оттек ж о қ жерлерде тіршілік етуге қабілеті бар микроорганизмдерж а т а д ы . Оларбактериялардын кейбір түрлері. А Н А Э Р О Б НС Ы ТЕ РЕПТОКОК - Канаэробты, И стрептококтар: Пептострептококкус путридус, Пептострептококкус анаэробиус жэне т . б. әйелдер босанғаннан кейінгі пайда болатынжайылма аурулардыңқоздырғыштары. АНАЭРОБ — Ы анаэробтар, (грек, an —жоққашығару, aer —ауа жәііе өмір), тіршілік еткен ортасындаоттек ж о қ болған кезде зат алмасу процестерін жүргізіп, көбейе алатын микроорганизмдер. Олардыоблигатты жэне ф а ­ культатива деп екіге бөледі. Біріншілеріне оттек улыэсер ететіндіктен, ол толық ж о қ жерде өсіріледі. Облигатты анаэробтарға жататындармайашуының таяқшасы, сіреспе таяқшалары, ботулизм таяқшаларыт . б. Факультативті анаэробтарға ішек таяқшасы салмонеллалар жатады. Олар оттекті жэне оттексіз де жағдайларда өсе береді. АНГИОКАРПН П Ы ЛЕ ОДОВЫ ТЕЛА Е ангиокарпты жемісденелер, санырауқүлақтардыңспоралары толык пісіп жетілгенше ж а б ы қтұратын жемісденелер. АНГИОМА —ангиома (грек, angeion —тамыр, о р ­ т а — ісік), қан тамырынан шығатынқатерсіз ісік, А.-нын калиллярлык түрі, тері қабатында қоныр, қызыл түсті д а қ тәрізді болады. А Н Г С Т Р Е— Мангстрем(А°), ұзындық өлшемі, үзындығы 1 0 " с мтец. Электрондық микроскоппензерттелетін клетканыц субмикроскопиялыққұбылысынөлшеугеарналған. АНЕМОХОР — Ианемохория, Я (грек, anemos —ж е л , сһогео —алға жылжыймын), сақырауқұлақ базидоспораларынынауа толқыныментаралуы, яғни жербетіне түскен 2

3

18

спораларыақпайтын көл суларының беттеріне тез таралады. АНИЗОГАМ (гетерогамия) ИЯ анизогамия, үлкендігі эр түрлі гаметалардын(копуляция) қосылуынанпайда болатын жыныс процесінің формалары. АНТАГОНИЗМ — антагонизм, (грек, a n t a g o n i s m a — күрес). Белгілі бір компоненттіц екінші бір компоненттіц осерінен биологиялық активтігін азайтуы немесе жоғалтуы, мысалы, бір организмнһі әсерінен екіншісінін улылығынынтөмендеуі немесе жоғалыпкетуі. А Н Т Е Р Е З О И— ДЫ антерезоидтар, кейбір саңырауқұлақтардын антеридиясыныцішінде болатын, талшықтармен қамтамасыэетілген, жылжығыш, ұрықтандырғыш аталық клеткалар. Бұл кейбір кына мен балдыр өсімдіктеріне тән касиет. АНТЕРИДИ — И антеридилер, ұрықтануғакатынасатын аталык жыныс клеткасы. А Н Т И Б А К Т Е Р И А ЛИММУНИТЕТ ЬНЫЙ - антибактериалдыиммунитет,организмніц қорғаныштықкүші а к ­ т и в а болғанда аурудыц клиникалық көрінісі дамымайды да ауру козбайды. АНТИБИО — С антибиос, бір организмнің зат алмасу өнімдері, екінші бір организмге зиян келтіретін немесе онын дамуынтежейтін организмдердінөзара карым-катынасы. АНТИБИОТ— ИК антибиотиктер И (грек, a n t i —- қ а р сы, bios —тіршілік, өмір), микроорганизмдердік-метаболизмі кезінде пайда болған биологиялықзаттар. Бұл антибио­ тиктер басқа микроорганизмдердіцдамуынтежеуге немесе жойыпжіберуге қабілетті. А. түзушілерге бактериялар, стрептомицеттер, саныраукұлақтар жатады. А. емдеугеқажетті концентрациясын колданғандағана микробтарды. жоюғамумкіндіктуады. А. спёктолерінің шамалы түрлеріне пенициллин, альбомицин, гризефульвинт . б, жатады. А. бір бірінен фнзикалық, химиялықжәне биологиялыққ а сиеттеріне қарай ажыратылады.А.-діқ пайда болуы микробтар дүниесінін бір-біріне қарама-қарсылық әрекетіне негізделген. АНТИБИОТИ ПК ОИ ЛУСИНТЕТИЧЕ - СжарКИЕ тылайжасанды(синтетикалық) антибиотиктер, бұларға метициллин, оксациллин, ампициллинжэне кейбір пенициллиндермен цефалоспориндер жатады. Пенициллипдер мен 19

цефалоспориндерстафилококтар туғызатынауруларға ж э ­ не басқа инфекцияларғақарсы қолданылады. АНТИБИОТИКОУСТОЙЧИ ФВО ЫРЕМ Ы БАКТЕ­

Р И Й—бактериялардың антибиотиккетурақтыформалары, белгілі бір антибиотик препаратыныңемдік концентрациясына тұрақты бактерия штаммалары бұрынсезімтал болатын. Мұндайформалардынпайда болуыспонтанды немесе индуциялымутатцияларға байланысты. А Н Т И Б Л А С Т О МП НР Ы ЕЕ ПАРАТ —Ыантибластом-

дыпрепараттар,қатерлі ісіктерді химиялық әдістер арқылыемдеу, вирус аурулары сияқтықиын. Өйткеніісікклеткаларыменқалыпты(сау) клеткалардыңзат алмасуын ажыратуқиын. Микроорганизмдердіңұлпаларыныдб а р ­ лыктүрлері менклеткалары қатерлі ісікке айналуға бейім, сондықтан да ұлпанын қатерлі ісігіне дәрі таңдап алу қиынға соғады, себебі олар катерлі ісікпен катар сау клеткаларға да зиянды эсер етуі мүмкін. А Н Т И В И Т А М— ИН антивитаминдер, Ы (грек, anti — карсы+ витаминдер), витаминдердін, биологиялықактивтігін басатын касиеті бар оргаиикалық қосылыстардыцбір тобы. Өздерініцкұрылысыжағынанкөптеген антивитаминдерге, яғни олардын қүрылымдық аналогы болып табылады. А.организмдерге зат алмасу процестеріне катынасады, витаминдерді тиісті фермент қүрамынанығыстырып шығарып, өзі соныңорнынбасады. А Н Т И Г Е«Н Н »—антиген «Н»,бактериялардыңталшықты антигені. А Н Т И Г Е«Н О » (соматический) — антиген«О», (соматикалық), клетка қабырғаларыныңлипополисахаридті кабатыменбайланыстыбактерия антигені. АНТИГЕННА СЯ Т Р У К Т У РМ АИ К Р О Б Н О КЙ ЛЕТ­

К И—микроб клеткасының антигенді қурылымы, бактериялар антигендердін күрделі комплекс! болыптабылады. Булар табиғатта жоғарыкосылыстарданжэне арнаулы биологиялыкактивті полисахаридтен немесе баска химиялыккосылыстардан түрады. Арнаулыполисахаридтерге қанттардыңамин туындылары,моносахаридтердік қалдықтары кіреді. АНТИГЕН — Ыантигендер, (грек anti —қарсы,g e nos —туыс, шығу тегі), антигендер антиденемен, өзінше әрекеттеседі. Әртүрлі микроорганизмдердікжэне әр түрлі жануарларменөсімдіктердің клеткаларынынантигендік қ а сиеті бар. Антигендерберілген организмге өгей зат болып 20

табылады. Микробтардыц және олардыц токсиндерінін антигендік қасиеттерін белгілеу үшін терминді 1899 ж Дойч үсынған. А Н Т И Г Е БАКТЕРИЙ НЫ — бактериялардьщ антигендері, бактерия клеткасыныңтүрлі қүрылымында талшықтарында, капсулаларында,клетка қабырғаларында, түріне, туысына, карай антигендер шоғырланған, ал цитоплазма мен ядро аппаратындағыантигендер олардын турлі туыстар мен түқымдастардыцбарлығында да бактериялары бірдей. АНТИГЕН ВИРУСОВ Ы — вирустардыц антигендері, вирус капсидтері мен суперкапсидтерінде болатынбелокпен жэне полисахаридпен байланысты. Кейбір вирустар өзлігінен бастапқы қалпына келу үшінөз қабығының ішкі құрамына, яғни иесініц клетка бөліктеріне аңтигендердін элементтерін кіргізеді. АНТИКОД — Оантикодон, Н (грек. anti — карсы, франц. coda — шартты кысқарту), т Р Н Кмолекуласындағы көрші үш нуклеотидтердің белгілі тәсілдері (комбинациясы), бұлар и Р Н Ккодандағықурастырылған. Рибосомадағы матрицаға( и Р Н К )белгілі бір амин қышкылын тасушы молекуланыңтРНК-ғакосылуерекшелігі. АНТИМЕТАБОЛ —И антиметаболиттер, ТЫ табиғи ж э ­ не синтетикалық болып екіге бөлінеді. Организмнің табиғи тіршілік әрекетінің өнімдері метаболиттер деп аталады. А. әсерінен кейде организмде жүретін қалыптыфизиологиялык процестер бүзылады. Егерде антиметаболиттер организмге көп еніп кетсе, онда олар метаболиттердін тіршілік әрекетін тежейді. Табиғиантиметоболиттер, мысал, ретінде эстрон гормоныналуға болады. Осы кезде организмде кездесетін қосылыстардынкөпшілігінін жасандыантимето­ болиттер! табылған— антивитаминдер, антиферменттер, антигормондар, антиаминкышқылдары т . б. АНТИМУТАГЕНЫ — антимутагендер, мутагендердін әсерін әлсірететін заттар. Мысалы,аденозиннін табиғи м е ­ таболиты, пуринтектестердін мутагенді әрекетіне қарсы келеді. Сол сияқтымутагендерге физикалык, химиялық жэне әр түрлі температурада қатты эсер етеді. АНТИСЕПТИКИ —антисептиктер, (грек, anti — к а р ­ сы, septicos —ш і р у ) , микроорганизмдердін өніп-өсуін т о қ тататынқабілеті бар косылыстар. А. қойылғаннегізгі т а лап: микробтарға қарсы уыныңжоғарыболуы, түрактылығының берік болуы, адамға және жануарларғаулы эсер 21

етпеуі. А. хирургиялықаспаптарды және түрлі жараларды өндеп, танатын эаттарды микроорганизмдерден тазартуға арналған химиялық заттар. А Н Т И С Е П Т И Ч Е СП КР ИЕ ЕП А Р А Т - Ыантисептик препараттар, (грек, anti —қ а р с ы , septicos —шіру), opraникалық текті материалдарды микроорганизмдердік з а кымдауынан қорғауға қолданылатынжасандыкосылыстар. АНТИТЕЛА — антиденелер, (лат. anti —қарсы және telo —дене, зат деген с ө з ) , А. организмге енген микробтарды жэне олардын. уларын зиянсыз ету ушін, канда п а й да болатын заттар. Олардыңмолекулаларыекі «жеңіл», екі —«ауыр»полипептидті тізбектен тұрады. А.молекуласыныңиммунохимиялықерекшелігі оның «активті орталығына» байланысты.А.әрбір молекуласы екі валентті, яғни антигеннін екі молекуласыменәрекеттесе алады. А. дегеніміз адам және жануар қаны сарысуыныциммуноглобули дер!. АНТИТОКСИ — Нантитоксиндер, Ы (грек anti —қ а р сы, texion —у ) , тиісті токсиндердің әрекеттесуге кабілетті және оларды бейтараптай алатын антиденелері. 50-ден астам микроорганизмдерэкзотоксин түзуге қабілетті. АНТИТОКСИЧЕСКАЯ СЫВОРОТКА — антитоксиндік сарысу (антитоксин), антиденелер. А. қан сарысуы, олар тиісті бактериялардыцэкзотоксиндерін бейтараптайды. Олар сіреспе, газ гангренасы т . б. ауруларынемдеуде жэне олардыналдыналуда колданылады. АНТИТОКСИЧЕСКИЙ ИММУНИТЕТ - антитоксиндік иммунитет,қоздырғыштарауру кезінде экзотоксин түзетін болса, антитоксиндік иммунитетпайдаболады. Корғанышреакцияларыныцэволюциясыкезінде организм микроорганизмдерге ғана қарсыемес, олардынтоКсиндеріне де қарсы әрекет ететіндей шамаға келеді. Экзотоксиндерді залалсыздандыру олардыантитоксиндердін бейтараптауы арқылығана жүреді. А Н Т Р А К Н— Оантракноз, З өсімдіктердін жер бетіндегі бөліктерінде мүшелеріндеболатындақтардыннемесе зақымданған жерлерінін (жапырақ шеттері қара-кызыл немесе қара түске боялған) белгісі бар өсімдік ауруларыныңтобы. А. негізінен сацырауқұлақтардык Глеоспориум, Коллетотрихиумт . б. туыстарға жататынтүрлерін тудырады.

22

АНТРОПОХОР — Иантропохория, Я (грек, anthropos —адам, сһогео — а л ғ ажылжыймын), ауру қоздырғыштарды жұқтырушылардың адам арқылытаралуы. Ауруды диаспорасы адамдардатікелей немесежанаматүрде үй жануарларыменағындысулар жэне т. с. с. арқылыпайд болады. А П Л А Н О С П— ОР апланоспоралар, Ы (грек, a p l a n o s — жылжымайтын, spora —спора) талшықтарынанайырылған козғалмайтын споралар, мүндайларқолайсыз жағдайда жыныссызкөбею кезінде байқалады, қолайлы жағдай туған кезде жаңадан особьтар өседі. АПЛАНЕТИЧЕС С КП ИО Е РЫ — апланетикалық спо­ ралар, зооспоронгиялардыңішінде пайда болатынспора­ лар. А П Л А Н Г О М— Е Таплангаметалар, Ы (грек, aplanes козғалмайтын—гаметалар), қозғалмайтынталшыксыз гаметалар. АПИКАЛЬН СПОРЫ ЫЕ —апикальды споралар, к о ­ нидия сағақтарынын (гифтерініц) ұштарындадамыйтын споралар. Морфологиялықжағынанжоғарыболып саналады. АПОТЕЦИ —Й апотеций(грек, аро —бір нәрсені жоқка шығару, t e k e — к о р а п , ыдис), сацырауқүлактардын ашық жемісті денесі, көбінесе табақша немесе төрт бұрыштыболып келеді, олар жақсы боялады, жоғарғы ұш тарында гимениалдықабаттары болады. АПОФИЗА —апофиза, спора сағақтарыныкушындағышартәрізді немесе сопақша келген ісік. АППАРАТ КИП ПА —Киппапараты, лаборатория жағдайындагаз (СОг,Н ) алуға арналған шыныдан жасалған аппарат. А Р А Б И Н О— З Аарабиноза, пентоза, (моносахарид) өсімдікте кен тараған қоректік заттардын, шырыштардын жэне шайырлардың құрамына кіреді, соныменбірге бактериялардан жасалгантағамдардын. қүрамына кіреді. Б а к териялардынтүріне қарап арабинозаны—рибулозаға, май, сүт кышкылдарына айналдырады. А Р Б О В И Р У— СЫ арбодирустар, РНК-вирустар тобы. Бүлаттыағылщын сөздерінін бірінші әріптерінін қосындысынаналған: (arthropod) артропод борн вирусес деген сөздердің мағынасы,буын аяктыларды тасымалдайтын вирустар дегенге үқсас келеді. А. 200-ден астам келетін әр түрлі вирустардыңтүрлері жатады.

2

23

АРЕАЛ — ареал, (грек, атеаі —алан, кеңістік), микроорганизмнін белгілі бір түрінін, туысынын,тұқымдасыныц, класыныңтаралған жері. А Р О М А Т О Б Р А З УМ ЮИ Щ КИ РЕ ОБ -Ы хош иіс тузуші микробтар, тіршілікбарысындахошиісті заттар түзуге қабілеті бар микроорганизмдер жатады.Мысалы,сүт өнімдерінін, топырактын, пішеннін, т . б. заттардың хбш иісі кейбір микробтардыдтіршілік әрекеттеріне б а й л а ­ нысты. А Р Т Р О С П О— РЫ артроспоралар, алдынала перделермен бөлінген гифтердін жеке клеткаларға бөлінуі арқылы пайда болған споралар. А Р Х И К А— РП архикарп, (грек, arclii - - бастама, karpos —жеміс), қалталы саңыраукұлактардын үрыктанатын аналық жынысмүшесі. Бүлар бір немесебірнешеклеткалардан тұрады, оларданспораларыбар калта түзіледі. АРХИМИЦЕ — Тархимицитеттер, Ы мицелийлері жок немесе нашаржетілген төменгі сатыдағы микроскоптык саңырауқүлақтар класы. Олардынкөпшілігі өсімдіктердін паразиттері. АСК — аск, (грек, askos —қ а л т а ) , калталысаңырауқүлақтардыджынысты көбею мүшесі, әр түрлі формада болып келген қалталардынішінде аскоспоралар пісіп жетіледі. Қалталысақыраукұлақтардын зигота аркылы көбейетін түрлері бар. АСКОГОН —аскогон, (грек, ascos —капшык, дорба, gonos —шығутегі, пайда болуы), калталы саныраукулақтардыч-архикарптардыц екіклеткасынанкүралған аналык жынысмүшесінінтөменгі кеңейген, шар тәрізді бөлігі. АСКОКАРП — аскокарп, аскомициттердін қалталы жеміс денесі. АСКОМИЦЕТЫ (сумчатые грибы) — аскомицеттер, (калталы саныраукүлактар), аскомицетес (грек, ascos — капшық, mykes —с а н ы р а у қ ұ л а к ) , жоғарысатылы сақыраукүлактар класынынен ірілерінің бірі. Олардын42 мыңнан артық түрлері белгілі, сыртқыпішіндері, қүрылысы, биологиясыәр түрлі. Мицелийлерікөп клеткалы, көлденец перделермен бөлінген, гаплойдтыкеледі. А. тән касиет, олардынбарлығындада қалталарыныңболуы, бұлар көбейудін негізгі мүшесі болыпесептеледі. АСКОРБИНОВ КИСЛОТА АЯ — аскорбин қышқылы (С витамині), көпшілік жағдайдатірі организмдер синтездейді, Өсімдіктерде тек ж а ң а піскен көкөністермен жеміс24

терде кездеседі. Өсімдіктерде аскорбин қышкылын —га­ лактоза, ал жануарларда—глюкоза синтиздейді. Организмдегі тотығу-тотықсыздану реакцияларына катынасады. АСКОСПОРОВЫЕ БАЗИ аскоспоралы Д И И — базидиялар, өз ұшындаспоралары бар базидиялар. А С К О С П О— РЫ аскоспоралар, калталы сацырауқұлактардын. ішінде пайда болатынспоралар. АСКОХИТОЗ — аскохитоз, аскохита туысынаж а т а ­ тынсанырауқүлактар туғызатынөсімдік аурулары, о л а р ­ дындиаметрі, 8 0 — 3 0 0 мкм,конидияларытүссіз 500 астам түрі бар, олардыннегізгі түріне жетілмеген сацыраукүлақтар класы пикнидиаларкатарыжатады. АСПАРАГИН аспарагин, — аспарагин кышкылынын амиді, тірі организмдерде бос күйінде -және белоктардын кұрамындамол кездеседі. А. тұрған ортасындаерігіш белоктынкұрамынқұрауға катысады. АСПАРАГИНОВАЯ КИСЛОТА — аспарагин қышқылы(моноаминокарбон қышқылы).Организмдебос күйінде және белоктык қүрамында кездеседі, азотты заттардыңалмасуындаүлкен роль атқарады. Пирамидин негіздерінін, несеп нәрінін түзілуіне катынасады. АСПЕРГИЛ — Ласпергилл аскомицеткласынаж а т а ­ тынжетілмеген саңыраукүлақтартуысы. Бұған барлык жердесуда, топырақта, өсімдік калдықтарындаадам мен жануарлардынденесінде кездесетін зеч санырауқүлақтары жатады. Бұларлимонқышқылы, антибиотиктер,ферменттер өндірістерінде колданылады. А С П Е Р Г ИЕ ЛЗЛ— аспергиллез, аспергиллеэ туысына жататын(саңыраукүлақтар туғызатын) өсімдікаурулары. АСПЕРГИЛЛ И ЫД Р У Г И Е П Л Е С Н Е ГВ РИ Ы­ Е БЫ—аспергилдер жэнебасқа зең саңырауқұлақтары, аспергилдераскомицеттер класынажататынсацыраукулактар. Олардынмицелийлері бөлшектеніп келген, ал конидия сағақтары бір клеткалы болады, оныцжоғарыүшындабірнеше кыска стеригмалар орналаскан, бүлардын төбесінде споралы—конидияларжиынтығы салбырап турады. О л а р ­ дыннегізгі өкілі ретінде аспергиллюснигерді алуға б о л а ­ ды. Олар табиғатта өте кен таралған, мысалы,ол ылғалды жерлерде, жейтін нанда, вареньелерде тіршілік етеді. А. адамнынденесін, аяк-кол терілерін екпе кенірдек т . б. зақымдайды. АСПЕРГИЛЛ — Ю аспергиллюс, С аскомицеттер к л а ­ сына жататын зең сацырауқулақтары. Аспергиллюстің кей25

бір өкілдері өсімдіктердін, кустардык, кемірушілердің ауруларын қоздырады. Бұл саңырауқұлактардың—аспергиллюс нигер деген өкілі топырақтардынфосфорды (неме се калийді) қажетсінуін тез анықтауда индикаторесебінде қолданылады. АСПИРИ — Наспирин, аурудындене қызуынтөмендететін, бас ауруынажәне қабынуға қарсы қолданылатын ақ түсті таблетка. АСПОРОГЕНН ДЫ РЕ ОЖЖ — И аспорогенді ашытқылар, бұған жататынашытқылардын кандидиажэне торуплопсис түрлері кіреді. А С П О Р О Г Е НМ НЫ ИЙ ЦЕЛИ - И аспорогенді мице­ лий, нағыз спора түзбейтін мицелий. А С С И М И Л Я— ЦИ ассимиляция Я (лат. asimilatio — үқсату, сініру), тірі организмдердік қорегіне түскен з а т тарды сіціруі. Бүл олардың өмірін, өсуін, көбейюін камтамасыз етеді. Жасылөсімдіктердік тіршілігінде фотосинтез процесі кезінде көмір қышқылгазынан көміртегін қабылдауы, осындай процестін микробтар хемосинтезі процесінде алатын орнызор. АСТЕРИНОИ МДИ Ы ЦЕЛИ —Й астериноидтымице­ лий, субстраттың бетінде дамитынмицелий, бүлар жүлдызша, сәулелі орталықтан шетке карай дамитындақтар. АСТМА — астма(демікпе), микробиологиялық зерттеулер кезінде ауруға «тән> флора табылмайды.Қалыпты жағдайларда жұтқыншақтакездесетін микроорганизмдер табылды, оларға Грам-теріс бактериялар Клебсиеллалар қосылады. Бүл микроорганизмдеркеңірдек бездерінде көбейгендігін көрсетеді. Тынысжолдарыныц инфекциясыдемікпе үстамасынтуғызуымүмкін. АНАТО НОЗ—анатоноз, сырткы, күштің әсерінен немесе ішкі әреркеттін салдарынанклеткадағыосмыстыкқысымнын артуы(мысалы,үзақ уақыт концентірлі ертіндіге салғанда), крахмалдықантқа айналдырғанданемесе молекулалық массасы аз (кымыздық қышқыл) органикалык қышқылдар жиналғанда мұндай құбылыстыбайқауға б о ­ лады. АТМОСФЕРА —атмосфера, жер шарынык сырткы газ кабаты. А. төменгі шекарасы жербеті болып табылады. А.осы кабатыазот, оттек пен сирек кездесетін көміртегінен, сутегінен т . б. газдардан түрады. А.түсінік көк болып келуі газ молекулаларыныц ж а р ы қ сәуле шашуына байланысты.

26

АТМОСФЕРНЫЙ АЗОТ — атмосфералық аэот, жоғары сатылы өсімдіктерге пайдасыз, оныкейбір стрептомицеттер, көк жасылбалдырлар бос тіршілік ететін бактериялар жэне бұршақ тұқымдастарынажататынөсімдіктермен бірлесіп (симбиоздық) тіршілік ететін кейбір микробтар ауадағы бос азотты сіңіреді. АТОМ — атом, химиялыкэлементтің ен кіші бөлігі, онда сол элементтін барлық химиялыққасиеттері сақталады. Әрбір элементке сай атомдардыңкесімді түрлері б о ­ лады. АТОПИИ — атопиялар, (грек, atopos —калыптан ауытқу, бөтен) адамсезімталдығыменсипатталатын кейбір клиникалық аурулардын белгілері, мысалы,пішен кыздырмасы,өкпе қабынуы,т. б. АТТЕНУАЦИЯ МИКРООРГАНИЗ — МО микроорВ ганизмдердің кемуі (аттенуациясы) л а т . attennatio азаю, кему), бактериялардыннемесе вирустардыңинфекциялык активтігін тежеп (вируленттігін) әлсірететін процестер. Мундайлар ауру жұқтыру қабілетінен айырылғанмен бас­ ка гендердін (иммуногенді) қасиеттерінсақтап калады. Микробтарға аттенуация әдісін қолдануды алғашрет 1988 ж Л.Пастер ұсынған болатын. АТФ(аденозинтрифосфор)— АТФ(қышкыл), А Т Ф — клеткадағыэнергия корынынсакталуынжәне тасымалдаиуын реттейтін негізгі косылыс. Бұл қосылыс барлық тірі организмдердіц жұмыстарын аткаруына жэне зат алмасуына синтетикалык процестерді жүргізуіне жатады. АТФ-ныц күрамынааденин, рибоза калдықтарымен фосфор кышАНАТОНОЗ —анатоноз, сыртқыкүштің әсерінен немесе кылының үшкалдығыкіреді. АТФбөліп шығарғанэнергия жойылмастанбаска қосылыстарға берілуі мүмкін, яғни белоктарды, нуклеин кышқылдарын, көмірсуларды, майларды, витаминдердіт. б. қосылыстарділ органикалыкзаттардан тотығу процесінде пайда болатын энергияның күшімен синтиздеуге жұмсайды.Организмдегі АТФжәне минералды фосфоркышкылынан пайдаболады. Бүл процестер о р г а ­ низм клеткаларындағытүрлі органикалык заттардын тотыгуынаннемесе фотосинтез ксзіндегі ж а р ы кэнергиясыныи күшінен журеді. АУКСИНЫ — ауксиндер, организмдердіц меристема клеткаларыныңсозылып өсуін күшейтетінзаттар. Олар ИУКжэне гетероауксин, трифтофанөсімдік өскіндерін сабақтарын, жапырақ-тамырларын тез есіруге көмектеседі.

27

лар және кейбір ашыткылар мен балдырларөздеріне көмірсуларды(көбінесе глюкозаны) энергетикалық материал ретінде, органикалық және бейорганикалық косылыстарды тотықтыра отырып,өздеріне пайдаланады. Көптеген аэробтыорганизмдер органикалықзаттарды тотықтыраотырып, сонғы зат ретінде көмірқышқыл газыменсуды бөліп шығарады. А Э Р О Б— Ы аэробтар, (грек, аёг —ауа және bios — тіршілік), биологиялық тотықтыру кезінде электрондардыц акцепторларынын (сутегін) сонғы өнімдері ретінде атмосфералық оттегін пайдаланатынмикроорганизмдер. Облигадты аэробтарға жататындар: колера вибрионы, туберку­ лез таякшасы,т. б. АЭРОМОНАС АЭРОГЕНЕ — Саэромонас аэрогенес, кейбір белгілері жағынанхолера бактерияларына ұқсас келеді. Олар, суда, тамақ өнімдерінде тіршілік етеді. Б

БАЗАЛЬНЫ — И базалды, (грек, basis —н е г і з , негізінде), екі клеткадан тұратын бір ядролы аскоспоранын улкен түрі, мысалыталшықтардын негізіне карапайымдылардыцбазалды денешіктері орналасқан. Б А З И Д И— Й баэидиялар, (грек, basidio —базидио — негіз), базидиалысаңырауқүлактардынклеткасы цилиндр тәрізді, спора түзетін мүшелері(төртеуден кем болмайды), базидиялардынустінде базидиоспоралар дамиды.Базидиоспоралардың аскоспораларданайырмашылығы дамуы ішінде емес сыртындажүреді. БАЗИДИОМИЦ (базидиальные ЕТЫ грибы) — базидиомицеттер(базидиалы сацырауқүлақтар), (грек, b a s i ­ d i o —негіз, mukes —саңырауқұлақ) ерекше көбею мүшелёрі бар жоғары сатылы базидиалы саңырауқұлақтар класы, бүлардыцқүрамында20 мынғатаяу түрлері бар. Б дегеніміз эволюциялық дамужолынаскомицеттерменк а ­ тар бастаған жүйелі топ. Мицелийлерікөп клеткалы, көлденең перделері бар. Әдетте диплоидтыболыпкеледі. Б А З И Д И О С П— ОР базидиоспоралар, Ы базидиялардыцбетінде дамитынспоралар, олар әдетте эр базидияда төртеуден болыпкеледі. БАЗИДИ — Ябазидия (грек, basidion —н е г і з ) , базидиомицеттер класына жататын негіэгі көбею мүшелері бар сағақ деп аталатын ерекше өскіндерінде, көпшілік жағдайларда, торт базидиоспора болады, 30

БАЗИДИАЛЬН ГР ЫИ ЕБ Ы - базидиалы саңырйуқулақ, бұл топка жататынкөптеген саңырауқұлақтартопырақ шіріктерінде, өсімдік қалдықтарында, кейбір түрі ағаштарда тіршілік етеді. Б А З И Л И— К базилик, ауруларға шолу жасау, б а з и ­ лик ауруларынынішіндегі белгілері: переноспороз ( ж а л ран ұнтақ), тат ауруларыфузариоздысолу, жапырақтардынконыршірігі және дақтары т. б. ж а т а д ы . БАЗИПЕТАЛЬН СП ОО Е РООБРАЗОВА — Н базиИЕ петалдыспора түзілу, (грек, basis —негіз, л а т . peto — үміттенем+спора), споралардыц тіэбектерінің (тәспі тәрізді) ұшынаннегізіне қарай дамуы, яғни кейбір тұқымдастарға жататьж өсімдіктердің аталыктары негізп мүшелеріне орналасуы немесе сомда гулдерін ашуы. Б А З И Ф У Г А Л ЬС НП ОО ЕР О О Б Р А З О В А - Н базиИЕ фугальды спора түзілу, тізбектегі споралардыңнегізден үшынапайда болуы, бүл жағдайлардатізбектің ұшындағы споралар ен жасыболып есептеледі, мысалыалтернария т. б. Б А К Т Е Р И А Л Ь НХРОМОСОМА АЯ или ГЕНОФОРА—бактерия хромосомаеы немесе генофорасы, бактерия ДНҚ-ныц формасышекбермен қапталған жіп тәрізді. Генетикалық тұрғыдан қарағанда бүл жіптер ілінісу (кірігу) топтарына дәл келеді, сондықтан олардыбактериялы х р о ­ мосоманемесе генефора дейді. БАКТЕРИАЛЬН П Ы И ЕГ М Е Н— ТЫ бактерия пигменттері, клеткаларында хлорофиллжәне пластидтер болмайды, олардыц көпшілігі түссіз келеді. Кейбір бактериялардынпротоплазмасындаәр түрлі пигменттер кеэдеседі, мысалы, хлоробактерияларда хлорофильгежақынерекше пигмент бактериохлорофилл, ал пурпур бактериясында баКтериохлорофилденбаска қызыл коротиноидтарболады. Бактериялардыңкөбісі түссіз болғанмен қолайсыз жағдайларда қоршаған ортаға өзінен сары, қызыл-жасыл, көк-жа сыл және қызғылт бояулар бөліп шығарады. Б А К Т Е Р И А Л Ь НУ Ы ДЕ О Б Р Е Н— И Я бактериалды тыңайтқыштар, топырақтыңқұнарлылығын арттыруүшін себілетін бактериялы тынайтқыштар (препараттар), м ы с а ­ лы, азотобактерин, нитрагин жэне фосфоробактеринжиірек колданылады. БАКТЕРИАЛЬН ФЫ ИЕ Л Ь Т Р— Ыбактерия сузгілері, сүйықтықтағы бактериялар, саңырауқүлақтар жэне т. б. микроорганизмдердентазартып, сүзуге арналған ұсақ те91

сікті сүзгі күрал. Бүлсүзгілерден вирустар және фагтйр онай өтеді. Б А К Т Е Р И Е М— Ибактериемия, Я Б . клиникалық керінісі, канға бактериялар енуден басталады. Көбінесе бактериемия өткінші жағдайда болады, соныменбіргеузақ уакыт байкалатында бактериемия кездеседі, бұл жағдайда канға уздіксіз бактерия тусіп тұрады. Б А К Т Е Р И— И бактериялар, (грек, bacterion —таяқша), көбімесе микроскоп арқылы көрінетін бір клеткалы микроорганизмдер, олардынклеткаларында Д Н Қкөп, карапайымядросыньщ көзге көрінбейтін кабығыменхромосомаларыболмайды, хлорофиллжәнепластиттері ж о к . БАКТЕРИ АИ ЗОТФИКСИРУЮ - Щ азот И Етұтқыш (жинағыш)бактериялар: Булар топырақтамекендеп, ауадағы молекулалыазотты өзіне сініріп, онықоректік заттарға айналдыратын бактериялар. Азот тұтқышбактерияларға жататындар: топырақтағыазотобактер, түйнек бактериясы жэне аноэробты бактериялар. Б А К Т Е Р ИК ИЛ У Б Е Н Ь К О В — Ытүйнек Е бактерия­ лар, бұршак тұкымдас өсімдіктердің тамырларында тіршілік ететін, азот жинағыш бактериялар бар —олар өсімдіктін тамыр түкшелеріне өтеді де, ондағыклетканыңқабығынерітіп, онда түйнек қүрайды. Осытуйнек ауадағы аэотты өздеріне сініріп бактериялардын өздерімен бірге өсімдіктерге де пайдасынтигізеді. Б А К Т Е Р ИО ИБ Л И Г А Т Н— Ы облигатты Е бактерия­ лар, тек иесінін клеткаларыныңішінде ғана дамып, көбейіп, жетілетін бір топ паразитті бактериялар. Б А К Т Е Р И З А Ц— ИЯ бактерияландыру, кейбір биологиялық және биохимнялыкпроцестердін тиімділігін арттыру үшін белгілі бір бактерияларды жеке күйінде қолдану. Өсімдік түкымдарынбактериялармен өндеу, малазығын сүрлеуге бактериалыашыткыларды қолдану осығанмысал бола а лады. БАКТЕРИО — З бактериоз, бактериялар туғызатын өсімдік аурулары. Өсімдік ауруларынынбірнеше типі бар: шіру-өсімдік ұлпаларынынжумсарып, божырауы немесе мүшелердіныдырауы(түйнектер, талшықтар, жемістер) жэне бактериялармен зақымданунәтижесінде өлі клеткалардын пайда болуы себепті жапырақта немесе жас еркен дерде және жемістерінде теқбілдену байқалады, бүлар әр түрлі формалыжэне эр түсті болып келеді, өлі үлпалардынтүсі коныр-сарыболып келеді де есімдіктен түсіп қа32

лады, мысалымактаныцвертициллноздысолуын алуға б о ­ лады. Б А К Т Е Р И О Л— Ибактериолиз, З эр түрлі заттардың асерінен бактерия кабыршақтарыбұзылады, сол кеэде б а к ­ териолиз пайда болады, бактериялардынодан әрі бұзылуы осмос қысымынын бұзылуынаәкеледі. БАКТЕРИОЛИЗИ —Н бактериолизиндер, Ы (грек, lisis — еріту), бактерияларды туршіктірушіантиденелер,соцынан әр түрлі қоспалардыц қатынасуыменеріп кетеді. Б А К Т Е Р И О Л— ОГ бактериолог, бактерия туралығылымның маманы. БАКТЕРИОЛОГИЧЕС М КЕ ИТ ЕОД — Ыбактериологиялық әдістер, патологнялик. материалдардыкоректік ортаға егу арқылы, бактериялыинфекциянынлабораториялыкжағдайындақолдану эдісі. Соңынанбұл бактериялар анықталады. БАКТЕРИОЛОГИЧЕС ИК СО СЕЛ Е Д О В А Т НРИ УЕ ­ ПА— мэйіттібактериологиялық зерттеукейде шешуші диагностикалық роль атқарады. Ол аурудың ауырған кездегі диагнозын дәлелдеу үшін қолданылады. БАКТЕРИОЛОГ — Ибактериология, Я (бактерия дегеннен грек. logos —ілім) микробиологияғылымыныц бак­ терияларды зерттейтін бір саласы, ол жүргізген зерттеуіне карай жалпы—Б., медицина—Б, техникалық—Б., т . б. болыпбірнешеге бөлінеді. Б А К Т Е Р И О С К О П И Ч ЕМ СК ЕИ ТЕ ОД — Ыбактериоскопиялық ғдістер, бактериялардын морфологиясы мен құрылымын микроскопаркылызерттеу. Бұл әдіс организмдерді анықтағандақолданылады. БАКТЕРИОСТАТИЧЕС ЭФФЕКТ КИй бактериостатикалық эффект,бактериялардынөсуін эр түрлі тежеуші заттардыц әсерімен тежеу. Б А К Т Е Р И О С Т А Т И Ч ЕД СК ЕО ЙЕ СТВИ - Ебактериостатикалық эсер, химиялық және биологиялық активті заттардың патогенді микроорганизмдердіцөсуін және көбеюін тежеуі. Бірақ бүл жағдайларда олар тіршілік әрекетін жоғалтпайды. Заттардыңконцентрациясын азайту н е ­ месе онытолық жоюуын,бактерияныцөсуі менкөбеюін қалпына келтіреді. БАКТЕРИОФА — Гбактериофагтар, И (грек, phagos — жеп, жалмапкоюшы),Дьэррелдіц айтуынша «фаг»дегсн терминжеп,жалмап қоюшы емес, біреудің есебінен «да3-1117

33

мушы» деген түсінікті білдіреді. Вұлар бактерияларды ж ә не микроорганизмдердіыдырататынвирустар. Олар клетка ішінде өсіп көбейеді де онынқабығынбузып шығып,әдетте баска cay клеткаларға өтеді. Б . адам менжануарлар ішінде де өсімдіктерде де өзен суларында да, топырақмикроорганизмдерінде де кездеседі. Б . кубылысыналғаш ашқан орыс микробиологыН. Ф.Гамалея. Дегенмен «фаг» деген терминді 1917 ж Дьэррель енгізді. Б А К Т Е Р И О Х Л О— Р Ибактериохлорин, Н (бактерия дегеннен грек, cloros —жасыл, сарғыш), қара қошқылж э ­ не жасылбактериялардынжасылпигменті, өздерінін кұрылысыжағынанхлорофилге жақын. БАКТЁРИОХЛОРОФ —Ибактериохлорофилдер, ЛЛЫ жасыл жэнеқара кошқылбактериялардын фотосинтезге қабілеттілігі пигменттеріне байланысты. Бұлар химиялық курылысы жағынан жасыл еөсімдіктердіц хлорофилдеріне жакын. Б А К Т Е Р И У Р— ИЯ бактериурия, несепте бактериялар­ дынболуын бактериурия дейміз. Бактериурия кезінде қанға өткен микроорганизмдеронда өсіп, көбейеді, өйткені онын химиялық құрамы рНт . б. нәжіс ерекшеліктері бактерияларға колайлыкеледі. БАКТЕРИЦИДН ДО ЕЕ ЙСТВИ —Е бактерщидтік зсер, химиялық заттардын әрекеті, мысалы,улыхимикаттардыцнемесе антибиотиктердің (стрептомициннін) патогенді микроорганизмдердіц клеткаларын жойып, қырып жіберуі. Өсімдіктермен жануарларауруларынақарсыосы кезде колданылыпжүрген химиялық және биологиялық әдістер осыған негізделген, соныменбактерицидтік эсер дегеніміз химиялыкнемесе биологиялық активтізаттардын әрекетінен микроорганизмдерклеткаларынынеріп ж о қ б о ­ лып кетуі. Б А К Т Е Р И Ц И Д НЭФФЕКТ ЫЙ — бактерицидті э ф ­ фект, бактерия тіршілігін кандай да болмасынбір ннгибитормен толык тежеу. БАКТЕРИЦИ — ДЫ бактерицидтер, бактерияларды жоятынхимиялыкзаттар. Өсімдіктердін патогенді бактерияларын жоюүшін сынапты немесе мыстыкосылыстар пзйд&лэнзды Б А К Т Е Р И О Ц И Н О Г— ЕН бактериоциногения, ИЯ бактерияларға қарсызаттарды —бактериоцинттерді түзетін бактерия антогонизімінін бір түрі. Бактериоциногенді түзушіорганизмнің атына қарай булардында заттары түрліше 34

болады. Көбірек зерттелгендері колициндер. Колициндердін әр түрлі типтерін анықтауүшін эталонды индикатор штамптарыпайдаланады. БАКТЕРИОЦИ — Нбактериоциндер, Ы белгілі бір түрге жататынбактериялардыжасапшығаратынантибактериалды заттар, бұлар басқа түрлердін тіршілігін жояды, әдетте бұларды түзуші организмдердің аттарына қарап атайды, мысалы, ішек бактерияларынікі колициндер, стафилококтікі —стафилоциндердеп аталады. БАКТЕРИ — Ябактерия, (грек, bacteria —т а я қ ш а ) , бір клеткалыорганизмдер, бұлар тіршілік әрекетінің көп түрлілігіне карай формалары әр түрлі болып келеді, шар тәрізділер —коккалар, таякша тәрізділер —нағыз б а к т е ­ риялар, имиіп келгендері вибриондыларнемесе спириилдар. Бүлар жайжәнекөлденеңнен қ а қ бөліну аркылы көбейеді. Бактериялар гаплойдтыклеткалар деп саналады. Бактерия клеткасынакіретіндер: капсула, клетка кабырғасы (цитоплазмалық мембрана, цитоплазма) онынішінде мезосомалар, рибосомалар, нуклеоидтер жэне баска да қосымша заттар болады. Қоректену тәсіліне карай б а к т е ­ риялардыавтотрофтыжэне гетеретрофты, тынысалу тәсіліне карап —аэробты жэне анаэробты деп бөлеміз. БАКТЕРОИД —Ы бактероидтар (бактериядан және грек, e i d o s —түр), кейбір өсімдіктердіц тамырларында кездесетін түйнек бактерияларыныц әр түрлі формалы клеткалары жатады. Бүлар атмосфералық азотты қабылдауға катынасады. Бұғанқозғалмайтынанаэробты таяқшалар да кіреді. Организмдердіцинфекциялық потологиясындаГрам-он және Грам-теріс анаэробты бактерияларда белгілі роль аткарады, олардыбактериойдтар тұкымдасына жатқызады. Бұл майда, спора түзбейтін таяқшалар, қозғалмайтыннемесеқозғалғышперитрихиялыталшықты анаэробтар. Бүлар көбінесе ауыз қуысындакездеседі. БАНЯ ВОДЯНАЯ — силыжылытқыш, судыжылытатын, суалтатынзаттарды'тікелей отқа қоймай, су құйган ыдыстыэлектр тогы арқылықыздырса, соған арналға ыдыстысулы жылытқыш дейді. БАЦИЛЛ — Абациллалар (лат. bacillum —т а я қ ш а ) , даму кезінде тіршілік ортасыныцжағдайықолайсызболганда спора түзетін таяқша тәрізді бактериялар. Б . көпшілігі сапрофиттер. Аэробты потогенді бактерияларға түйнеме, сіреспе, қатерлі ісік, батулизмқыздырғышы т , б. жатады.

35

Б А Ц И Л ЛАНТРАХИС УС бациллус — антрахис, бүл түйнеменің (сібір язвасы). Қоздырғышы күшті ауру тудыратын инфекцияға жататындықтанжануарлардыңбіраз түрлері ауыр ауруға шалдығады.Екінші жағынанжануарлар өз тарапынан ауру жүқтырудыңнегізгі көзі болып табылады. Мысалы,ж а з ғ ы күндері қансорғышбунақденелілер ауру таратқыштарболып есептеледі. Түйнеменегізінен үштүрлі: тері, өкпе және ішек ауруларын қоздырады. Б Д Е Л Л О В И Б Р— Ибделловибрио, О бүлар басқа бактерияларда паразитті тіршілік етеді, бұл түрге имиген жылдамжылжыйтын бактериялар жатады, сондықтан аса қауыптыауру таратқыш, клеткағажабысып алып клетка қабырғаларыменмембранаараларынан ішке енеді. БЕЗНОИТИО —Збезноитиоз, малдынжұқпалы,созылмалы ауруы, індеттін қоздырғышы бір клеткалықарапайымжәндіктер. Б . ірі қара мал,жылқы,есек т. б. ауырады. Аурудыд бірнешетүрі кездеседі. Олвесноити өзен бойындағы масалар ауру малдышағып, одан сау малға тасымалдайды, көбінесеж а с мал ауырады, адамға зияны жоқ. БЕЛКИ — белоктар, амин қышқылдарынан қүралған күрделі, жоғарымолекулалық органикалық қосылыстар. Б а р л ы қ тірі организмдердіц құрамынынмаңызды бөлігі. Олардыцмолекулалыксалмақтарыондағанмыңнанбірнешемиллионғадейін жетеді. Белоктардың құрамынакіретіндер: көміртек 5 0 — 5 5 , оттек — 1 9 — 2 4 , сутек — 6 — 7 азот , 1 5 — 1 9 , күкірт — 0 , 2 — 2 , 8 % және т . б. тірі организмдердін құрамына кіретін заттардын қүрылысыжағынанен күрделісі, биологиялык жағынанец мацыздысыбелок болып есептеледі. Белоктар амин қышқылдарынан түратынқарапайым (протейіндер), басқа да қосылыстаркіретін күрделі (протейдтер) түрлерге бөлінеді. БЕЛКОВЫ ВЕЩЕСТВА Е — белоктызаттар,клетканынорганикалық қосылыстарынын негізгі құрамдас бөлігінін бірі болыпесептеледі. Микробклеткасында органикалыкзаттардын ен маныздықұрамдыбөлігі. Барлық т о п ­ тары микробтардынклеткасында жайбелоктармен күрделі белоктар кездеседі. Микробтарбелогінде 20 астам амин қышқылдары болатындығыанықталды. БЕЛКОВЫ ОБ ЙМ Е— Н белоктык алмасу, организмдегі белоктардыныдырапденеге сіку процесі. ЗӨ

БЕЛКОВЫ СЙ И Н Т Е— З белоктысинтез, белоктык полипептидті тізбегін түзетін күрделі, көп сатылыпроцесі. Бүлар: иРНҚ, тРНК, амин қышқылдары,рибосома, біраз энзимдер, басқа белоктар және иондардынқатысуыменбірінен соң бірі жүретін реакциялардыннәтижесінде түзіледі. Б Е Л Ь— бель, өсімдіктердін жапырағы менгүлдеріндегі өрмекшінің өрнегіне уқсаған ак унтақтыауру. Б. ауруына, әсіресе әлсіреген өсімдіктер оцай шалдығады. БЕРИ-БЕРИ —бери-бери, тағам құрамындаВі —в и ­ тамин! жеткіліксіз болса, адам тез шаршайды,тамакка тәбеті соқпайды, күйгелектік пайда болады, асқынса бери,бери деген ауруға шалдығады. БЕСПОЛОЕ РАЗМНОЖ —Ежыныссыз НИЕ көбею, организмдердік көбеюінін әр түрлі жолдары бар, онын ішінде споранын жәрдемімен, бүршіктенуарқылыж ы н ы с ­ сыз көбею іске асады. Бұлкөбінесе бір клеткалы организмдерменкейбір көпклеткалы саныраукұлақтарға тән қасиет. Б И Л И В Е Р Д— И биливердин, Н (лат. bilis — ө т және франц. vert —ж а с ы л ) , өт құрамындаболатын пигмент. Ол адамжэне жануарлар организмінде гемоглобиннің тотығыпыдырауы нәтижесінде түзіледі, қышқылжасылтүсті қабыршақтартүрінде кристалданады. Б . бунақденелілер менқұрт-қүмырсқаларданда табылған. БИНАРНА НОМЕНКЛАТУРА Я - бинарлы номен­ клатура. Барлық тірі организмдерге (бинарлы номенклату­ ра) —қосарланып берілген әтау, әрбір организмге туыстық, түрлік атау қойылған. Метаболизмтиптерініц көп түрлілігіне қарай Виноградский миккроорганизмдердіц туысынанықтағанда олардыц экологиясына, физиологиясынажэне биохимиясынабайланыстыбелгілерді қамту керек деп көрсеткен. Б И О Г А— З биогаз, ауыл шаруашылықкалдықтарын аэробты микроорганизмдерыдыратқандапайда болатын газдардыц қоспасы. Бүған метан ашубактериясы да катынасады. Б.-дыц табиғаттагы құрамы: метан —5 5 — 6 5 ,көмір кышкыл газы 3 5 — 4 5 % көлемді алады. Б И О Г Е Н Е— З биогенез, кец мағынадаколданылатын тірі организмдердін органикалыққосылыстартүзуі, яғни тіршіліктік тірегі тірі организмдерден пайда болады деген үғым.

37

БИОГЕНЕТИЧЕСК ЗИ АЙ К О -Н биогенетикалық заң, (грек, bios —тіршілік, өмір, genesis —туу, шығутегі), организмдердің онтогенезінде, әсіресе дамудыңалғашқы кездерінде, кысқарғанжәнеазды-көпті өзгерген организм филогенезін қайталауы. Филогенез бірімен бірі тығыз б а й ­ ланысты. БИОГЕОГРАФ —И биогеография, Я тірі организмдердіц жербетіне таралуынжэне олардын өзгеру себептерін зерттейтін ғылым.Бұл салаға ғылымнын барлығы( з о о л о ­ гия, ботаника, микробиология, медицина,география, г е о ­ химия т. б.) дерлік енеді. БИОГЕОХИМИЯ — биогеохимия, тірі организмдердіц катынасуыменжүретін геохимиялық процестердізерттейтін бір бөлім. Б . элементтердін жербетіне шоғырлануындағы тірі организмдердін ролін тарихитұрғыдан карастырады. Жербетіндегі тірі организмдердің әсіресе, микроорганизмдердін жылдамөсуіне байланысты, олар жер бетіндегі геохимиялық процестерге едәуір күшті эсер етеді. БИОГЕОЦЕН — Обиогеоценоз, З (грек, bios —өмір, тіршілік, е е - - ж е р , топырак, коіпоь —жалпы), бұл терминді В. Н. Сукачев еигізген, яғни микроорганизмдерк о м ­ п л е к т , олардын өсімдіктермен (фитоценоз) жэне жануарлармен(зоогенез) қатынасынкөрсететін жэне белгілі бір жерді мекендейтін организмдер. БИОГЕОЦЕНОЛОГИ биогеоценология, Я — (bio — өмір, geio —топырак. (грек. Koinos — жалпыжэне l o ­ gos —сөз, ілім), тірі және өлі табиғаттыцбиогеоценоздын өзара карым-катынасыменбайланысынжәне бұлардын ауа кеністігіндегі бірлестігін зерттейтін ғылым. Б И О И Н Д И К А Т— ОР биоиндикаторлар, Ы организмнік белгілі бір ортада болуынемесеқоршағанорта жағдайларынык даму қарқындылығы сол -жердежүріп жатқан табиғи процестін көрсеткіші болыпсаналады. Б . арқылысуда немесе топыракта баска косылыстардын бар жоғынаныктауменбірге коршағанортанын ластануын аныктаймыз. БИОКАТАЛИЗАТ — О биокатализаторлар, РЫ организмдерде жүретін процестерді тездететін заттар, яғни микроорганизмдердіц ферменттері(энзимдері). Бұлар м и к ­ роб клеткаларында жүретін барлыкметаболизмпроцесіне қатынасады ферменттердін табиғатыбелоктардан кұралған.

38

Б И О К О Р Р О З— ИЯ биокоррозия, (биототығу), микроорганизмдер бөліп шығаратынөнімдердің қатынасыменб о ­ латын металдар коррозиясы. Б И О Л О Г И Ч Е СОЧИСТКА КАЯ ВОДЫ - суды био­ логиялык, жолмен тазарту, судағыбөгде заттарды микроорганизмдердін ыдырата(минералдау) алатындығынанегізделген. Б И О Л О Г И Ч Е СФ К ИЙ Л Ь Т— Р биологиялық фильтр (биофильтр), саркындысуларды биологиялыктазартуға арналған кұрылғы. БИОЛОГИЧЕСК АКТИВНОСТЬ АЯ ПОЧВЫ —топырақтың билогиялық активтігі топырақтажүретін биоло­ гиялык процестердің өнімділігі (интенсивтігі), биологиялык активтікті 1. г. топырактакездесетін микроорганизмдердің мөлшерімен немесебелгілі уақытта шығарылған кеміркышкыл газынынмөлшеріменөлшейді. (топырактын т ы ­ ныс алуы). Топырактағы әрекеттесуші ферменттердін,витаминдердін, гармондардын, аммонификация, нитрифика­ ция жэне сульфофикацияпроцестерініц өнімділігі топырақ кұнарлылығынын негізгі көрсеткіштерініц бірі болып есептеледі. БИОЛОГИЧЕСК ПИ РЕ Е П А Р А— Т Ы биологиялык, прспараттар, өсімдіктердіц өсуі мен дамуына жақсы эсер ететін микроорганизмдерденжасалған препараттар, м ы с а ­ лы, .нитрагин, азотобактерин, фосфоробактеринт. б. Б И О Л О Г И Ч Е САЗОТ К И Й — биологиялык, азот, егін шаруашылығына жэне табиғи өсімдіктер бірлестігіне кіретін биохимиялық жолменатмосферадағы бос азотты к а былдап, байланыстыру. Бұлпроцесс бұршактұқымдас өсімдіктердін тамырындағы түйнектерінде Ризобиуми бактериялары арқылы іске асып отырады. Мұндайжағдайлар кейбір бұршақ тұқымдастарынажатпайтынөсімдіктерде де кездеседі, мысалы, қанды-ағашжәнекөк-жасыл балдырлардынкейбір түрі, немесе топырақ бактерияларыА з о ­ тобактер, Клостридиум, Азотомоносжэнет . б. жатады. Атмосфералық азотты биохимиялық жолменқабылдау арнаулыферменттержүйесінін қатынасуыменжүреді. БИОЛОГИЧЕСК СИ ИЙ Н Т Е— З биологиялык, син­ тез, клеткада жүретін заттар синтезі, мұныкыскашаб и о ­ синтез деп те атайды. Б И О Л О Г И Ч Е С КО ОК ЕИ С Л Е Н И МЕ ИКРООРГА НИЗМО — Вмикроорганизмдердің биологиялык, тотыгуы. Тірі организмдердежүретін электрондардытасымалдаушы 39

процестерменбайланыстытотығу-тотықсыздануөзгеріетерінін жиынтығы. БИОЛОГИ — Ябиология, (грек, bios —тіршілік, өмір, logos —ілім) биология тіршілік құбылыстарыньщ бәрін, тірі организмдердің құрылысыменқызыметін, олардың т а биғи бірлестіктерін, таралуын, шығутегімен дамуын, өзара бір-бірімен және өлі табиғатпен байланысынзерттейді. Б . негізгі міндеті —бүкіл органикалық дүниенін (жануарлардың, өсімдіктердін, микроорганизмдердін, вирустардын) қасиеттерін, пайда болуымендаму заңдылыктарын зерттеу арқылыжалпытіршіліктің мәнін анықтайды. БИОЛЮМИНЕСЦЕ — Нбиолюминесценция, ЦИЯ тірі организмдердін ж а р ы қ шығаруы (кейбір бактериялар, сацыраукұлақтар, омыртқасыздар), бүлардыңж а р ы қ шығаруы ерекшезат люциферменттердінферментативті тотығуына байланысты. БИОМАССА —биомасса, органикалық заттар мен о п ­ латы барлык майда бөлінбейтін заттар жиынтығы. Белгілі бір жерде тіршілік ететін организмдер тобынынжалпы массасы. Қоректенушіжануарлар осы жасылөсімдіктср түзетін биомассалар есебінен тіршілік етеді. БИОМЕТРИ — Я биометрия, биологиялык экспсрименттерді жоспарлауға және алынған мәліметтерді есептеу тәсілдерімен өңдеуге арналған биология ғылымының бір саласы. Биологияға эксперимент жасағанда бақылау жүргізгенде түрлі белгілердін саныменқасиеттерінін біліну дәрежесі өзгеріп отырады. БИОМЕХАНИКА —биомеханика, биофизиканын белімі, тірі үлпалардын, органдардыңбүтін организмнің механикалық қасиеттерін және оларда жүретін механикалык қүбылыстардызерттейді. Б И О М И Ц— Ибиомицин Н —антибиотик, алтын сэры түсті кристалды унтак, бүлар: Стрептококтар, стафилококтардан турады, олар дизентерия тугызатын аурулармен карсыкүресуге қолданылады. Кейбір вирустардынт у б е р ­ кулез таякшаларының, патогендікарапайымдылардын да­ муынтежейді. Б И О М И ЦК ИО НР М О В— ОЙ қоректік биомицин, ашық коцыр түсті ұнтак, азыкпен бірге қосып жануарларға қорек ретінде беріледі. БИОНИК — Абионика, (грек, bion —тіршілік э л е м е н ­ т у , тірі организмдерге ұқсас техникалық аппараттар жа40

cay, ол үшін зерттеуге және жобалауғатұрарлық тамаша үлгілер табылыпотыр. Б. тірі организмдердіц құрылу әдісімен олардыц атқаратын қызметін техника саласында пайдалану мүмкіндіктерін зерттейтін ғылым. Б И О П О Л И М— Е Рбиополимерлер, Ы жоғарымолекулалы табиғи қосылыстар— белоктар, нуклеин қышқылдары, полисахаридтер және олардыц туындылары.Бүлар тірі организмдердш. қүрылымдықнегізі болыптабылады да тіршілік процестерінде шешуші роль атқарады. БИОС — биос, (грек, bios —тіршілік, өмір) өте аэ мөлшерде күшті биологиялыкактивтігін көрсететін органикалық заттардык тобы. Олар организмдергеөте кажетті. Б . құрамынаВ жәнеВ витаминдері биотин, инозит, пантоен кышкылы және басқа косылыстар кіреді де кушт белсенділік көрсетеді. Ашытқы санырауқүлақтар, томаттын жемістері, шпинатжэне соя биотинге бай келеді. БИОСИНТ— Е Збиосинтез, организм клеткаларында немесе одан тысқары жерде ферменттердіңәсерімен қарапайымкосылыстардан(СО2, Н0 , N H ) органикалык күрделі заттардын синтезделуі. Ь. өсімдіктер жануарлар, микроорганизмдерклеткаларындаүздіксіз жүріп жататын метоболизм процесінін бір саласы. Б . журу үшін бактериялардан баска барлыкорганизмдерге өсімдіктерге жиналған күн сәулесінің энергиясықажет. Әр бірклеткалы о р ­ ганизмкөп клеткалыорганизмінін әрбір клеткасындайөзін күрайтынзатты синтиздей алады.

6

2

3

БИОСФЕР — Абиосфера (грек, bios —ө м і р , тіршілік, sphairo —шар, тірі организмдер орналасқан геологи я л ық кабықша),эволюция барысындажер үстінде тірі организм­ дер өмір сүретін ерекше орта, яғни жер шарынын тіршілік тараған қабаты. Дүние жүзілік мұхиттыбиосфераныц бір бөлігі ретінде қараймыз. Биосфера деген сөзді түнғыш үсынған Ж. Б . Ламарк. Б И О Т Е Х Н О Л О— ГИ биотехнология, Я ғылымдағы жана бағыт. Биологиялыккатализаторларды (ферменттерді) жэне биологиялыксинтезді пайдалануға негізделген өндіріс процестері, олар биохимия, микробиология, молекулалы биология жэнегенетика жетістіктеріне негізделген. Өнеркәсіп өндірісінде пайдалану мақсатымен тіршілік процестерін зерттейтін биологиянындербес бөлімін б и о ­ технология дейміз. Ол шикізат ретінде бактериялар мен ашыткы садырауқұлактардыпайдаланады.

41

Б И О Т И— Н биотин(витамин— Н ) , суда ерімтал в и ­ тамин, органикалық косылыстарға көміртек диоксиді жеткізетін кофермент. БИОТИП — биотип, түрлердін бөлінбейтін (особьтар) тобы, олардын басқа топтардан морфологиялыкөзгешеліктері болмайды, бірақ биологиялыкнемесе физиологиялык ерекшеліктері тұрақты келеді. Түр ішіндегі туыс биотиптердік жиынтығы,олардын жеке экотипі болып саналады. БИОТОП — биотоп, (грек, bios —тіршілік, өмір, topos —жер, белгілі бір орын), кез келген организмнін орналасқан жері, бұл орта азды көпті біркелкі келеді, м ы с а ­ лы, тропик орманы,шөлді құмдар тұщысулар. Б И О Т О П Л И— ВО биоотын(биологиялыкотын), шаруашылықтык органикалық қалдықтары (шымтезек көн, нажіс, үгінділер т . б.), ашукезінде көп жылубереді. бұлардыкөктеме, жылыжай жылыту үшін пайдаланады. Б И О Ф А Б Р И— КА биофабрика, биологиялыкқуаттылығы(активтігі) бар заттарды өндіретін фабрика. БИОХИМИЯ — биохимия (биологиялык химия) (грек, bios —тіршілік, өмір + химия), тірі организмдердің химиялык кұрамытуралығылым. Бұлар организм тіршілігінін оларда жүретін зат алмасупроцестерінің негізі. Зерттеу жағдайларынакарай өсімдіктер Б. жануарларБ. м и к р о ­ организмдер Б. болып бөлінеді. Организмдердінтіршілігінін негізін кұрайтынбиохимиялық процестер барлық физикалыкжәне химиялыкзандылыктарға бағынады.Бірак. биохимиялыкреакциялардын. өздеріне тән ерекшеліктері бар. Жалпы химиянын реакцияларына карағанда, б и о х и ­ миялыкреакциялардағысинтез, ыдырау процестері аркылы калыптыжағдайдағытемпература мен қысымдажүреді. Б И О Х И М И Ч Е С— К биохимиялык,, ИЙ биохимияғылымынатән, соған жататынқұбылыс. Тіршіліктік негізі — зат алмасу процестерімен байланыстыорганизмдердін атқаратын кызметтері, кұрылыстары,биохимиялыкпроцестері бір-бірімен ұштасыпжатады, мысалы, ауру организм cay денесін биохимиялыкөзгерістерге ұшыратады. БИОЦЕНО —Збиоценоз, тұрақтыэкологиялық жүйе, Б. органикалық қосылыстары(компоненттері) бейорганикалык заттармен ылғал, атмосфера, температура т . б. сырткы ортаменбірлесіп тұрақты экзожуйетүзеді. (акад. В. Н. Сукачевмұныбиогеноценоздеп атаган). Микроор42

ганизмдердік, өсімдіктердік жанежануарлардын тіршілік барысындабіркелкі ортаны мекендеуі. БИОЭЛЕМЕН — Тбиоэлементтер, Ы тірі организмдерментығыз байланыстыхимиялық элементтер(мысалы,к а ­ лий, көміртек, кремний, азот, фосфор, күкірт, темір ж э ­ не т. б.). Б Л Е Д Н АСПИРОХЕТА Я — бозғылтспирохета, мерездін қоздырғышы.Бұл өте жіцішке көлемі 0,25 м м к , — 8,12 ммк. біркелкі оралымы бар организм. Возғылт дегек атка ие болуыныңсебебі денесінін нашар боялуынанжәне нашар көрінуінен (жарықтынашар сындыруынан). Әртүр лі физикалыкжәне химиялық әсерлерге спирохеталарөте сезімтал келеді. БОБОВЫ РАСТЕНИЯ Е —буршақ туқымдасөсімдіктер, косжарнақтыөсімдіктер тұқымдасынажатады, жемістері, бұршақ тәрізді, Бұлөсімдіктердін тамырларында түйнек бактериялары тіршілік етеді. Олардынжемшөптік азыктық және қоректік түрлері бар. Бүлардынкұрамында белоктар, витаминдер (В,Р Р ,С, коротин, қанттар) көп болады. БОЛЕЗН — Ь ауру, микроорганизмдердінденеге енуі нәтижесінде болатынбиологиялыкөзгерістердіц жиынтығы. Бүлаурудын айкыннемесе жасырын түрде болуына карамайды. Ауру қабылдағыш адам организмі менпатогенді микроорганизмдердін белгілі сыртқыорта мен тұрмыстық ортада тарихи калыптасуы. Биологиялыккөзқарас бойыншаауру дегеніміз паразитизмнін бір түрі, бір-бірімен күресуге екі тірі организм қатысады, бүлар тіршілік еткен ортасынынтүрліше әсерінен бейімделген. БОЛЕЗНЬ ЗВЕЗДЧАТОГ ГРИБА О — «жүлдызша саңырауқулақ ауруы», аурудын қоздырушысы Стрептомицис бовис, ірі кара малдынактиномикоз ауруынтаратушылар. Б О Л Е З НРАСТЕНИЯ Ь —өсімдік ауруы, өсімдіктердің қалыпты жағдайдағы тіршілік әрекетінік бүзылуы, яғни ұлпалар менклеткалардың патогенді микроорганизмдердін әсерінен калыптықұрылысынын, физиологиялык функцияларынын бүзылуы. Мүндай жағдайлар вирустардынәрекетінен де, механикалық зақымдануынан да тууы мүмкін. Б О Р— бор, химиялыкэлемент, пластикалыкзаттардынжылжып түруына жэне клетканың калыптыжағдайда жүмысістеуіне себебін тигізеді, ол глюкозанынфосфорлы 43

эфирлерік жэнеАТФ-ны синтездеуге катынасады. "Гопырақтын борға қажеттілігін өтеу үшін оған бор қышқылы жэне олардынтұздарын қолданады. БОРДОТЕЛЛ ПЕРТУССИС А —көкжөтел (коклюш) туғызатынГрам-теріс бактерия. Бұл бактериянын туғызатынаурулары клиникалыкжағдайыкөкжөтелге ұқсас. Имунды белгілерін қолдану аркылыкөкжөтелдік (коклюштін) вакциналардыктиімділігін анықтайды жәнеде жергілікті тұрғындардык бұл ауруға бейімділігіне болжам жасайды. БОРРЕЛИ — Яборрели, спирохеталар тобы, бірнеше орамыбар анаэробтар. Бұл топқа қайталама сүзектін қ о з дырғышы, ауыз қуысынын,ішектік сілемейлі қабаттарында дамитынборрелийлержатады. БОТКИНА Б О Л Е З Н— Ь боткинауруы, эпидемиялык гепатит немесе сары ауру деп те атайды. Бұл жұқпалы аурулар катарынажатады. БОТУЛ ИЗМ —ботулизм, (лат. botulinus) ботулииус таяқшасыменнемесе онын уымен уланған тағамдар. Мундай тағамменқоректенген организмдернерв ауруынаұшырайды. БРОЖЕНИ — Е ашу(ферментация),органикалықзаттардын, көбінесе көмір-сулардыц микроорганизмдердіц, олар бөліп шығарған ферменттердіц әсерінен, қарапайымдырак косылыстарға айырылупроцесі. Барлық ашу процестері микробиологиялық табиғатқа жататындығын дәлелдеп дүние жүзініц ғалымдарынсендірген Л. Пастер болатын. Л. Пастер —«аэробты»жэне «анаэробты»деген терминдерді енгізді, яғни бұл терминдер оттек бар жэне оттек ж о қжердегі тіршілікті белгілеу үшін колданылады. БРОЖЕНИ ЛЕ ИМОННО-КИС - Ллимон О Е қышқылдыашу, бұл процесс глюкозаныц саңыраукұлактар арқылы тотығуыаркасындалимон қышқылына айналады. Б Р О Ж Е НМОЛОЧНО-КИСЛОЕ ИЕ —сүт қышқылды ашу, қанттардыңсүт кышкылы бактерияларыарқылы оттексіз (аноэробты) сүт кышкылына дейін ашуы. БРОЖЕНИ СЕ П И Р Т О В— ОЕ спирттіашу,бүл спиртті ашудыцпрактикалық мацызызор, мысалы,спиртті ашу кезінде өндіріс жағдайында (виноашыту, сыра) қайнату т. б.) кең қолданылады. БРУЦЕЛЛЕ — З бруцеллез, мал менадамнынжұқпалыауруы, ауру коздырғышы бруцел —суыкка төзімді, ыс44

тыккатөзімсіз бактеря, бүлар адам мен малдардыцсүйек, нерв жүйелері зақымданатынсозылмалы, жұқпалыаурулар қатарынажатады. Адамға бруцеллез көбіне жазғытүрым, мал төлдегенде немесе малдыңетін шала пісіріп же генде және сүтін шикі ішкенде жұғады, сондықтан қайнат қаи сүт көпке шыдамды келеді. БРУЦЕЛЛЕЗН — Ыбруцеллезді, Й бруцеллез ауруы бар, бруцеллез ауруын тасушы(таратушы). Б . жұқпалы инфекция болғандыктан ол адамға жануарлардан жүғады. Б Р У Ц Е Л Л И З— АТ бруцеллизат, бруцеллез ауруына қарсы қолданылатындәрі. БРУЦЕЛЛ — Ы бруцеллалар, майда коккобактериялар, олар жеке-жеке, жубыменнемесеүлкен емес топтар күрап тіршілік етеді. Ұзындығы0 , 6 — 1 , 5 мкм,көлденеқі 0 , 5 — 0 , 7 мкм.Бактерия денелерінін ыдырауынын нәтижесінде эндотоксин пайда болады. Б .жануарлардың барлығы сезімтал келеді. БУМАГА ЛАКМУСОВАЯ —лакмус қағазы, көк н е ­ месе қызыл түсті болып келеді. Оны дайындау үшін сор ғыш қағазды керекті мөлшердекесіп алып, оны1% азолитминаныцсудағы ертіндісіне батырып, содан кейін ж а қ сылап кептіреді, бул кезде кағаз арасындағы ауа қышқылынан тазартылады. Бұл қағаз бен ертінділердін қышқылдық немесе сілтілік қасиетін анықтайды. БУМАГА Ф И Л Ь Т Р О В А Л Ь— НА сүзгі Я қағаз, сүзгі қағаздыңбаска кағаздан айырмашылығы сол, ол өте таза болып келеді де жіцішке талшыкжіпшелердентұрады. Сондықтаноныңсүзгіштік қасиеті өте жоғарыболады. Сүзгі қағазда ешқандайқоспа болмайды, ж а қ қ а нкезде одан күл түспейді, сондықтанлабораторияларда кенінен қолданылады. БУФЕРНЫ РАСТВОРЫ Е — буферлі ерітінділер, ішінде сутек иондарыныңк о н ц е н т р а ц и я мкесімді ерітінділер, олар әлсіз қышқылмен оныц тұздары немесе әлсіз негіз бен онынтүздарыныңқоспалары болыпкеледі, онда ерітінділерді сұйылтқанда, немесе концентрациялағанда болмасааз мөлшердекүшті қышқыл,немесе сілті араластырғанда, рНмәні өзгеріп отырады. БЮКС —бюкс, шыныдан немесе темірден жасалған кішкене сауыт, ылғал, өтпейтіндейетіп жасалған, қақпағы тығыз жабылады. Лабораторияларда, экспедицияларда түрлі заттарды сақтау ушін қолданылады, 46

БЮРЕТКА — бюретка, реакцияға қатынасқансұйык,тардын. көлемін дәл өлшеу үшін, бір миллиметрдін,жүздік бөлігіне дейін арналған шүмегібар арнаулытүтік, л а б о ­ ратория жүмыстарында кеңінен қолданылады. В

ВАКУОЛЬ — вакуоль, (лат. vacuus —бос), организм клеткаларындағы онша үлкен емес шартәрізді қуыс. Ол протоплазманынклетка шырынымен эр түрлі компоненттерге толып турады. ВАКУУМ-Ап ПАРАТ — вакуум-аппараты (лат. v a c u u m —бос кеністік), атмосфералық кысымтудыратын, жоғарытемператураға берік ыдыс. ВАКУУМ-ФИЛЬТР — вакуум-сузгі, сүзгінің астынан вакуумжасап тез сүзетін аппарат, бүл процесс вакуум аркылыіске асады. Сүзінді жинағаныдыстағы қысымды азайтса, сүзгіштегі кос па атмосфералық кысым әсерінен тез бөлінеді. Сүзінді жиналатыныдыстағықысыммен сыртқыатмосферақысымының айырмашылығы неғүрлым үлкен болса, сүзу процессі соғүрлымтездейді. ВАКЦИНАЦИЯ — вакцинация, жұқпалыаурулардан алдын ала сақтану үшін істелетін әрекет. Туберкулезден сақтанудынбастышарты туберкулезге қарсы вакцинация (егу) жасау болыптабылады. ВАКЦИНОТЕРАПИЯ — вакцинотерапия, үзак жазылмайтын ауруларды (фурункулез—шыйкан, созылмалы соз, сарп ауруы, іш ауруыт . б.), емдеу үшінөлтірілген микробтарданжасалғанвакциналар, анотоксиндер, сонымен бірге кейбір жағдайларда аурулардын өздерінен алынған микробтан жасалған автовакциналар қолданылады. ВАКЦИН —Ы вакциналар, (лат. vacca), жұқпалыа у ­ руларданкорғану үшін алдын ала егілетін шипалыпрепараттар. іМикроб не вирус текті жасандыпрепараттар, организмдеактивті иммунитет тудыру үшінпайдаланылады. Онышалажансармикроорганизмдерден(тірі вакцина), өЛтірілген микроорганизмдерден (өлі вакцина), немесе б а к ­ терия клеткаларындағы антигенді комплекстердіалу (химиялық вакциналар) аркылыжасайды. ВАЛИН — валин, амин қышкылы жануарлар организмінде синтизделмейді. Көптегенбелоктардынкүрамына кіреді, микроорганизмдер ғана синтиздей алады, В, нерв 46

жуйесінің бір калыптыкызмет етуі үшін қажет, каротиноидтар мен холестериннің алмасуынақатынасады. ВАРИАЦИ — И вариациялар (өзгергіштік), (лат. variatio —өзгеру), өзгергіштік сызығындағы кездесеу жиілігін көрсететін ең жоғарынүкте. В Е Г Е Т А Ц И О НО НП ЫЫ Е Т— Ы вегетациялық тәжірибелер, топырақтағымикроорганизмдерге қажеттіқоректерді және өсіп тұрған өсімдіктерге микроорганизмдердің ауру жұқтырғыштығын анықтау үшін қолданылатынвегетациялық әдістер. В Е Г Е Т А Ц И О НМ НЫ ЕЙ Т О-Д вегетациялық әдіс, түрлі агрохимиялык. және физиологиялық мәселелерді шешуүшін өсімдіктерді арнаулыыдыстардаөсіреді. Ондай ыдыстарды шыныданжасалғанүйлер, жылыханалар,жылыжайлар, климаттықкамералар т . б. қондырғылардын ішінде орналастырады. В Е Д Ь М ИК НО Ы Л Ь Ц— А «мыстан шеңбері», кейбір зен санырауқұлақтардыңжеміс денелерінің шенбер тәрізді болуы, олардынортасына және санырауқұлақ —мицелийлерінін өсу ерекшеліктеріне байланысты. В Е Д Ь М ИМ НЫ Е Т Л— Ы*мыстансыпырғыш», саңырауқұлақтар туғызатын өсімдіктердін аурулары, өсімдік сабақтарыныцжиі және ретсіз бұтақтануына байланысты. В Е Н Е Р О Л О Г— И венерология, Я жынысмүшелеріндеri, мерез, гонорея т . б. жұқпалыаурулардызерттейтін ғылым. ВЕСЫ ЛАБОРАТОРН — Ылабораториялық Е таразы, көптеген лабораторияларда заттардын салмағынанықтау үшін қолданылатынаспап, олардын қолданумақсатына қарай бірнеше (аналитикалық, аптекалық, вакуумды, автоматты, өте дәлдікпен өлшейтін) түрлері бар. ВЕТЕРИНА — Рветеринар, мал ауруларын емдейтін маман. В Е Т Е Р И Н А Р— ИЯ ветеринария, мал аурулары жэне олардыемдеу туралы ғылым. В Е Т Л А Б О Р А Т О— РИ ветлаборатория, Я мала у р у л а ­ рынемдейтін жэне тәжірибе жұмыстарын жүргізетін мекеме. ВЕЩЕСТВО ПОВЕРХНОСТНО-АКТИВНОЕ — бегтік-активті зат,әрбір дененін сыртқы бөлшектерінін беттік кабатындағыфизика-химиялыкактивтігі бар заттар. ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ПАРАБИОТИЧЕСК - ИЕ парабиотикальТқ қарым-қатынас (парабиоз), ауру тасыгыш 47

организмдёр мен иенін қарым-қатынасы, бұл жағдайда олар катарласыпбірігіп тіршілік ете алмайды. ВИБРИО ФОТУС —вибрио фотус, жануарлармен адамштаммаларыбар вибриондартобы, олар ұрықтыц ннфекциясынтуғызады. ВИБРИО — Нвибрион, (франц. vibTion —талшық), иректеліп келген, үтір тәрізді бактериялар, олардынирегі оралымдыға ұқсас келеді, көлденен бөліну арқылы көбейеді. Өте козғалғышмикроорганизмдер. ВИДБ И О Л О Г И Ч Е С — КИ биологиялык, Й тур, іс жүзінде табиғатта тіршілік етіп, белгілі бір жерді мекендейтін негізгі жүйелі бірлік. ВИЛТ ХЛОПЧАТНИКА —мақтасолдырмасы, (ағыл vilt —өзіне тарту), бұлар паразитті санырауқұлақ өсімдік ауруларынтуғызады, әсіресе мақта солдырмасы қауіпті. Олармақта қауашактарынтез зақымдайды. ВИРОГЕНИ — Я вирогения, симбиоздынбір түрі, кейбір бактериялардын, ашытқылардын жәнеқарапайымдылардынвирустарменбірге тіршілік етуі. В И Р У Л Е Н Т Н О— С Твируленттік Ь (лат. vinilentus — улы, жұқпалы) патогенді микроорганизмдердіцактивті а у ­ ру туғызғыштықдәрежесі. Микробтыц вируленттік қасиеті микроорганизмнінқорғанысреакциясына карсы түра алатындығында, яғни вируленттік вирустардыңқасиеттеріне және зақымданушы организмнің сезімталдылығынаб а й л а ­ нысты. Организмге енген вирустар өсіп-өніп көбейумен к а ­ тар, өздерінен улы заттарды бөліп шығарады. ВИРУС БЕШЕНСТВА —қутырувирусы: Қүтыру в и ­ русы садақ формалыбір ұшы жалпак, екінші ұшы дөкгеленіп келген, үлкендігі 8 0 — 1 8 0 нм. Қүтырувирусымениттер, қаскырлар, түлкілер, жарқанаттар жиірек ауырады. Аурудынклиникалықкөрінісі өте ауыр. ВИРУС ГЕПАТИТА —гепатитвирусы, жүқпалыг е патит көптенбелгілі, оны сары аурудынжұқпалыформасы деп те айтады. 1883 ж С. П. Боткинбүл ауруды терен зерттеп, онын жұқпалыжактарынкөрсетіп берді. Вирустын формасыоралымды,үлкендігі 2 2 — 2 5 нм. ВИРУС КЛЕЩЕВО ЭГ Н О ЦЕФАЛИ — Ткене А энцефалитінің вирусы: Бул вирустынэпидемиологиялық мәселелерін жэне олардынтабиғаттағы кездесетін жері туралы зерттеулерді Е. Н.Павловскийжүргізген. Вирустынформалары сфералық, үлкендігі 45 нмшамасындай. Табиғатта вирусты таратушыларғакемірушілер жатады, 48

ВИРУС КОРИ —қызылшавирусы, табиғи жағдайларда жануарлар қызылшаменауырмайды. Аурудын. негізгі көзі қызылшаменауырғанауру адам болыпесептеледі. Бұл ауруға арнаулы ем ж о қ .Асқынғанкезде антибиотиктер (пеницилин,стрептомицин) беріледі. ВИРУС КРАСНУХИ —қызамық вирусы, қызамықтыц қоздырғышын 1938 ж Д жХиро . ашқан, онынвирусты этиологиясын1949 ж Д жАндерсен . дэлелдеген. Вирионныцформасыоралымды,диаметрі 1 2 0 — 2 8 0 нм. УКсэулелеріне формалинге,эфирге сезімтал келеді. ВИРУС НАТУРАЛЬНОЙ ОСПЫ —табиги шешектің вирусы, бұған ірі вирустар жатады. Табиғи шешек адам баласына ерте заманнан белгілі болса да онын. вирус тары соңғы кездерде ғана табылды. Шешек вирусы күрде лі құрылыстыкеледі. Оныңүлкендігі 2 0 0 — 2 5 0 нм.Табиғи шешекке маймылсезімтал, келеді, адамға ауру адамнан жұғады. ВИРУС ПРОСТОГО ГЕРПЕСА - кәдімгі герпес (ұшык) вирусы: Вирустардыцішіндегі ең көп тарағаны осы ұшық вирусы, ол ДНҚ-ныц Кос жіпшелеріненқұралған нуклеотидтен, капсидтен жәнесыртқы липопротеидті қабықтан тұрады. Ұшықтың вирусыжаскезден бастап жұғады, бұл процесс қарым-қатынас кезінде немесе ауа тамшылары арқылыіске асырылуы мүмкін. Ұшықвирусыныңдиаметрі 1 2 0 — 1 8 0 нм.Эфирменхлороформғасезімтал келеді.

ВИРУС ЭПИДЕМИЧЕСК ПАРОТИТА ОГО - эпидемиялық паротиттіңвирусы: Бұлардыңклеткаларынэлектрондымикроскоппен қарағандакүмбез тәрізді болып көрінеді, вирионныңдиаметрі 1 5 0 — 1 7 5 нм. қоздырғыштары табиғи жағдайдамалғатимейді. Паротит вирусыденені қыздырыпқұлақ қасы, тіл асты, ж а қ асты бездерін қабындырады. ВИРУС ЭПИДЕМИЧЕСК ПО ОГЛ ОИ О М И Е Л - ИТ эпидемиялық полиомиелит вирусы, (Poliovirus —полиовирус). Полиомиелиттін инфекциялық табиғаты 1905 ждалелденген, 1949 ж Д.Эндерсвирусты жасандыжағдайда өсіруге болатындығын көрсетті. Поливирустынүлкендігі 30 нм, онымаймылғаендіргенде полиомилитауруыбайқалады. Адамға полимилитауру адамнанжұғады. Бұл а у р у ­ дынарнайы емдеу әдісі ж о қ . ВИРУСНАЯ ЧАСТИЦА —вирус бөлшегі, екінші сөзбен айтқанда онывирион деп те атайды, ол белокты қ а 4-1117

49

быршақпенқоршалғангенетикалық материалдан ( Д Н К немесе Р Н К )тұрады. В И Р У С О Л— ОГ вирусолог, микробиологиянын вирустарды зерттейтін бөлімінің маманы. ВИРУСОЛОГИЯ —вирусология (лат. virus — У ) жукпалы ауруларды зерттейтін күрделі ғылыми сала. В И Р У С О Н О С И Т Е Л Ь— СТ вирус В О тасушы, вирусы бар, бірак, ауру белгілері ж о қ организмдер. ВИРУСЫ —вирустар, (лат. phylum vira, virus — У ) , вирустар өсімдіктердің, микроорганизмдердің, жануардың жэнеадамныдклеткаларынынішінде паразиттік тіршілік ететін жаймикроскоппенкөрінбейтін, бактериялардан да бірнеше есе кіші, ен қарапайым тіршілік иесі. Вирус деген сөз аудармада «У»деген мағына береді. Бұл атты 1892 ж Ивановскийашқан, ауру қоздырғыштар тобынажатады. ВИРУСЫ Г Р И П П— А грипп вирустары, гриппвирустарынынформасыдөңгелекше немесе сопақша келген, д и а метр! 8 0 — 1 0 0 нм,Г. в. ауа тамшылары арқылы, түшкіргенде, жөтелгенде, сөйлегенде жұғады. Г.в.-ы табиғатта кен тараған сондықтанолармен куресу үшін организмге токсиндерін бейтараптауға арналған жалпыемдеуколданылады. ВИРУСЫ ОНКОГЕНН — Ы онкогенді Е вирустар, адамныңжәне жануарлардыңклеткаларындақатерлі ісік тудыраалатынвирустар. Олар: амфибиялардан, құстардан, сүтқоректілерден, соныц ішінде адамдардан да бірнешеондаған вирус бөлініп алынған. Онкогенді вирустарда Д Н Қ жэне Р Н К болуы мүмкін. Онкогенді вирустардын әрекеттесу механизмі осы күнге дейін анықталмаған. ВИТАМИНЫ —витаминдер, (лат. vita —ө м і р , аминдер), органикалық қосылыстардьщбір тобы, құрамыәр түрлі, барлық тірі организмдердін тіршілігіне қажетті, физиологиялық активтігі күшті химиялықтабиғаты әр түрлі, турліше биологиялық міндеттерді атқаратын заттар. ВИТАМИЦИН —витамицин, бұл антибиотиктерді түзуші қызғылт-сарытүсті стрептомицеттер тобынажататын антибиотик. Стрептомицеса у р е о в е р т и к у л и с — 1306. Б ұ л антибиотикті 1953 ж Н. А. Красильников тапқан. Бұл в и ­ тамицин өзініц өсуіне қолайлы орта талап етпейді, кез к е ген ортада өсе береді. ВИТЕЛЛОГЕН — ЕЗ вителлогенез, (лат. vitellus — сары уызжэне грек, genesis —пайда болу, түзілу), В, ке50

зінде жануарлардыңдами бастаған аналық жыныск л е т ­ каларында сэры уыздынпайда болыпжиналуы. ВЛАГА —ылғал (дымқыл), микроорганизмдердіңәр түрлі тобы өзінін өсіп көбеюі ушін әр түрлі ылғалдылық талап етеді. ВЛАГАЛИЩА илиФ У Т Л Я Р— Ықынаптар немесе қындар, түтік тәрізді қап, қапшық олар төменгі сатылы өсімдіктердін хламидобактерияларындат . б. өкілдерінде кездеседі. Құрамындаглюкоза, галактоза жэнефруктоза болатын гетерополисахаридтер. ВЛАЖНОС — Тылғалдылық, Ь микроб клеткаларынын осмыстық қысымы,ылғалдыортадан едәуір құрғақ ортаға ауысқансайын, қысымы жоғарылайтүседі, яғни заттың бойындағысу буына келетін салмақ бөлігі. ВЛИЯНИ ВЫСОКИХ Е ДАВЛЕНИ — И жоғары қысымныңәсері, жоғары атмосфералыққысымғакөлдер мен теніздердің 100—10000 м. тереңіндегі бактериялар жақсы шыдайды.Ашытқылар 500 атм. қысымға дейін тіршілігін жоймайды,кейбір фитопатогенді вирустар 5000 атм. кетере алады. В К Л Ю Ч Е НЦ ИИ ЯТ О П Л А З М Ы М ИУ КРООРГА НИЗМО — Вмикроорганизмдер цитоплазмасының ішіндегі заттар,олар гранулалар, бірақ бұл заттар микробтардын цитоплазмасындаэрдайым бола бермейді. Көбінесе клетка ішінде метаболизмніңөнімдері үшін қорек заттарының к о рыболып есептеледі. Микробклеткаларында волютин түйіршектері жэнемайлы заттар, гликоген, полисахаридтер күкірттер, темір және басқа қосылыстаркездеседі. ВНЕДРЕНИ ВЕ ОЗБУДИТЕ — Лауру Я қоздырғыштардық енуі, ауру қоздырғыштарорганизмнін денесіне енуі үшін олар алдыменаурумен зақымдануытиіс. В Н У Т Р И К Л Е Т О Ч ОСМОТИЧЕСКОЕ НОЕ ДАВЛЕ­ НИЕ — клеткаішіндегі осмос қысымы, бактериялардын клетка ішіндегі осмос қысымы, жоғарысатылыжануарлардікіне қарағанда екі есе темен болады. Грам-теріс б а к ­ териялардын ескі клеткаларынынқысымы 2 — 3атм, ал жаңаөсіп келе жатқан Е. коли менСтафилококтардын клеткаларынынқысымы 1 5 — 2 0атм. жетеді. ВНУТРИПЛАЗМАТИЧЕСКАЯ МЕМБРАН - Аплаз­ маішіндегі мембрана, бактерия клеткасынынплазма ішіндегі мембранасытуралы ұғым біртіндеп айқындалып келе жатыр, мысалы, азотобактердің цитоплазмасымембрана торларыменқапталғандығыдәлелденді, Сонғыкезде бак61

терияларда ерекше мембрана кұрамыбарлығыанықталды (кейде олардыкөпіршіктер, түтікше денелер немесе плазмамезосомалардеп те атайды). ВОДА Г И Г Р О С К О П И Ч Е— СК гигроскопиялық АЯ су, топырақ құрамындағы коллоидтыбайланыстар, гигроскопиялық суды 50 атм. қысымғадейін күшпенұстап тұрады сондықтанөсімдік тамырларынын copy күші, суды соруға жеткіліксіз болады. Сондықтан бұл су өсімдіктерге пайдасыз. ВОДА ГРАВИТАЦИОННАЯ —гравитациялық су, қандырасуғарылған жердегі су, топырақ бөлшектерінің арасын толтыра отырып, өзінің ауырлық күшінің эсерімен теменқарай тез жылжып отырады, сондықтанөсімдіктер оныкөп пайдалана алмайды. ВОДА ГРУНТОВАЯ —жерасты ызасу, суғармалы жердегі жербетіне жақынорналаскан, топырақ түзуге, өсімдік тіршілігіне үлкен эсер етеді. ВОДА Д И С Т И Л Л И Р О В А— Н дистилденген НАЯ су (таза с у ) , бұл суда ешқандай(органикалық жэне бейорганикалык) қоспа болмайды. Жайсуды қайнату арқылы буға айналдырып,онысуытыпжинайды. ВОДА К А П И Л Л Я Р— НА капиллярлы Я су, қылтүтікті, бөлшектенгенсу. Топырақтын майдакапиллярларыменжылжитын су, бүл суды топырақ шамалыкүшпенүстап түрады. Бүндай судың барлыгыдерлік өсімдікке тиімді. ВОДА М И Н Е Р А Л И З О В А— ННА минералданған Я су, ішінде түз минералдарыаздап еріген, онша ащыемес су. ВОДА СВОБОДНАЯ —бос су, әрбір организмде өтетін күрделі физиологиялық жэне биохимиялык процестерге катынасады. Боссуларда қанттар мен белоктар, майлар менминерал элементтер жылдамеріп заттар алмасу процесін тездетеді. Бос су өсімдік (организм) бойындаүзак сақталмайды,ол тез буға айналыпұшып кетеді. ВОДА СВЯЗАННАЯ —байланысқан су, өсімдік б о ­ йында негізгі физиологиялық жэне биохимиялыкпроцестердін каркындыөтуіне эсер етіп, олардыдөнімділігін арттырады. Клеткадағы судың бір бөлегі белоктармен, көмірсулар және басқа коректі заттардынқұрамымен тығыз байланысыпклетканыцкұрылымын қүрайды. ВОДНЫ РЙ Е Ж ИПОЧВЫ М —топырақтың су режімі, топыраққасу келуінін, сакталуының, шығындалуыныңжәне жылжуының негізгі көзі атмосфералық жауын52

шашын,бұған жерасты сулары және атмосферадағысу буларыныңжинақталуымүмкін. В О Д О О Т Н И М АВЕЩЕСТВА Ю Щ И Е - су тартқыш заттар, топырақ өзінін құрамындағысудынбелгілі бір мөлшерін ұстап (сақтап) тұра алады. Заттың бұл қасиетін топырақтынсу тартқышкүші деп атайды. Бұл күшзаттын коллойдтық бөлшектерініц гидратталуынабайланысты. В О Д О Р О С— ЛИ балдырлар, негізінен су организмдері бірақ олар топырақта да кездеседі. Б.-дынденесі қабатталып келген жеке клеткалы өсімдіктер олар бактерияларға карағанда едәуір курделі. Б.-дыцклеткаларында х л о р о ­ пласт болғандықтанолардыавтотрофтыөсімдіктерге жатқызады. ВОЗБУДИТЕ — Лқоздырғыш Ь (қоздырушы),қандай да болмасынбір жағдайда ауру туғызатын микроорга­ низмдер, олар: бактерия, сакыраукұлақтар жэне вирустар. Табиғатта бұлардыңөте көп түрлері кездеседі. В О З Б У Д И Т ЕАМЕБИАЗА ЛЬ — амебиаз қоздыргышы, бұл қоздырғышадам организмінде төрт формада кездеседі: ірі вегатативті ұлпалы форма (эритроциттермен коректенеді) ұсақ коменсалдыж о л а қ форма, цистаныналдындағыформа олар аз козғалады, ұсақ формалардантүзілетін цисталар. Осыцисталардыадам жұтқан кезде ауру жұғады. Цисталаркөбінесе ластанған суларда, тамақөнімдерінде. т. б. жерлерде кездеседі. В О З Б У Д И Т Е Л И ВОЗВРАТНОГО ТИФА — қайталама сүзектің қоздырғыштары:Бұлаурудыңтаралу түрлеріне қарай: эпидемиялық—биттер және эпидемиялық — кенелер аркылытаралатындар деп бөлеміз. 1881 ж И. И. Мечниковтәжірибелер арқылықайталама сүзекпен ауру адамнынканынынжұкпалыекендігін дәлелдеді. В О З Б У Д И Т ЕД ЛИ Ь ФТЕРИ — Идифтерияның к,оздырғыштары,(лат. coryna —түйреуіш, diphthera —пленка, тері). Дифтерия коринебактериялар сұйық ортада өте күшті экзотоксиндер түзеді. Табиғи жағдайдадифтерия коринебактериялары ірі қарамалда, иттерде кездеседі. Дифтерияменауратындар жэнеонытасушыларбұл аурудын көзі болыптабылады. В О З Б У Д И Т ЕК ЛА Ь НДИДИО —Зкандидиоз А қоздырушысы: Ылғалдылықартық болғанжағдайдажоғары температура кезінде кандидиалартеріде сақталады. Олар өздерінін бастамаларынауызкуысынан, ток ішектен н е ­ месе қоршаған ортадан бастайды, Санырауқұлактарға қар53

сықолданылатынантибиотиктер процесстіуақытшағана тоқтата алады. В О З Б У Д И Т ЕК ЛЬ О Ж Н ОЛ ГО ЕЙШМАНИОЗ тері лейшманиозының қоздырғышы, бұл қоздырғышпен зақымданған жердің жарасы дөңгелек немесе сопақша б о лыпкеледі. Дененід сырты ж у қ а қабықпен қапталған б лады. Үзындығы 2 — 6мкм,ені 2 — 3мкм. В О З Б У Д И Т ЕК ЛО Ь К Л Ю— Ш коклюштың А (көкжөтел) қоздырғышы, 1906 ж көкжөтелменауырғанадамнан Бордотелла пертуссис қоздырғыштарын бөліп алған Ж- Бордежэне О. Жангу болатын. Кекжөтелдін коздырғыштарытемператураға сезімтал — экзотоксин түзеді. Ж а н у а р л а ртабиғи жағдайдакөкжөтелауруын кабылдамайды. Ауру, адамнансөйлегенде, жөтелгенде, түшкіргенде жұғады. Емдеуге қолданылатын антибиотиктер (эритромицетин, левомицетин,тетрациклиндер) жэнегамма-глобулин менвитаминдер колданылады. В О З Б У Д И Т ЕК ЛЬ РЫСИНО РГ ИО К К Е Т С И О-З А егеуқұйрық риккетсиозының қоздырғышы: Риккетсия тифи организмін 1928 ж X. Музер ашқан. Е.риккетсиозалары Правачек риккетсиясына қарағанда онша полиморфты емес. Үлкендігі 0 , 3 5 — 1 , 3 мкм,тауық ұрықтарында (эмбриондарында) онай өседі, сыртқы ортада, әсіресе кептірілген күйде ұзақ сақталады. В О З Б У Д И Т ЕЛ ЛЯ ЬМ Б Л И О— ЗА лямблиоз қоздырғышы, бұлар талшықтыларкласына жатады, 1859 ж Д. Ф.Лямблашқан. Паразиттер, цисталар түзеді, олардын терт ядросы болады. Ауружұқтырушы адамныңөзі бол табылады, себебі ол өзінін нәжісімен бірге циста бөліп шығарады.Цисталарішекке тускеннен кейін олардын хитинді қабығыеріп кетеді. В О З Б У Д И Т ЕО ЛР Ь Н И Т О— ЗА орнитоэ қоздырғышы, көптеген құстардың ауруынтуғызады. Ауру қоздырғышты1933 ж М.Майерашқан. Морфологиясыжәне кө беютәсілдері Хламидиятусынынөкілдеріне ұқсайды. В О З Б У Д И Т ЕСАПА ЛЬ — маща к,оздырғышы,Псеудомонас маллей1882 ж Ф.Леффлержэне X. Шютц ашқан. Бұлараздап иілген таяқшатәрізді, ұзыидығы 1 , 5 — 4,0 мкм,келденені 0,5 мкм.Мацқабактериялары ерігіш, токсин түзбейді. Мацқаауруыменжылқы,есек ауырады. В О З Б У Д И Т ЕС ЛИ ЬБ И Р С К Я ОЙ ЗВЫ - Сібір язвасының(түйнеме) қоздырғышы, С. я-ныц қоздырғышын 1849 ж ашқан А,Полленмер,Қоректік ортада олар косақ54

тасып немесе қысқа тізбектеліп орналасады. С. я-нын бациллаларықозғалмайды, организмнентысжерлерде сопақша споралар түзеді, споралары енінен үлкен емес. С. я-сы нағыз зооноздыауру болғандықтанадамауру малдан зақымданады. Ж а зкезінде қан сорғышбунақденелілер арқылы тарайды. С.я. үштүрде: тері, өкпе, ішек-қэрындарда кездеседі. ВОЗБУДИТЕЛ СЬ И Ф И Л И— СА мерез ауруының қоздырғышы, бұның қоздырғышы Трепонемапаллидиумды 1905 ж Ф.Шаудинжэне Э.Гофманашқан. Аурудыңкөзі ауру адам, ауру адаммен тікелей қатынас жасағанда, әсіресе, жыныс мүшелеріарқылы, кейде ыдыс-аяқ арқылы жүғуымүмкін. В О З Б У Д И Т ЕС ЛЫ Ь П Н ОТИФА ГО —бөртпесүзек қоздырғышы1913 ж чех ғалымы С.Правочекбөртпе сүзекпен ауырған адамныңқаны менлейкоциттерінен сопақшажәне ұзынша келген денешіктертапқан. Бүлденешіктер Романовский-Гимза әдісімен жақсы боялады. Правочек риккетсияларыекі шеті жұмыркелген сопақша микроор­ ганизмдер. В О З Б У Д И Т ЕТРАХОМЫ ЛЬ — трахома қоздырғышы, формалары кокка тәрізді, Романовский-Гимзаәдісіменкөгілдір немесе күлгін түске боялады. Адамкөзінін қарашығы немесе мүйізді қабығыныңэпителиалдык л е т к а ­ ларынынцитоплазмасындапаразитті тіршілік етеді. В О З Б У Д И Т ЕТ ЛУ ЬБ Е Р К У Л Е — З Атуберкулез қоздырғышы:Туберкулез микробактериясыжінішкетүзу н е ­ месе аздап имиген таяқшалар, үзындығы 1—4 мкм жэне ені 0 , 3 — 0 , 6 мкм. Олардынтоксинді заттары тек клеткалар ыдырағанкезде ғана байқалады. Туберкулез ірі жэнемайда мүйізді малдынарасындакең таралған жүқпалыауру. В О З Б У Д И Т ЕТЛ У ЬЛ Я Р Е М — ИИ туляремия қоздырғыщы,туляремиянынқоздырғыштары франциелла тулярензис. Туляремия бактериялары өте ұсақ кокка немесе таяқша тәрізді клеткалардан тұрады. В О З Б У Д И Т ЕЧУМЫ ЛЬ —оба қоздыргышы, оба ауруыныцкоздырғышын қазіргі кезде бүл аурудынқоздырғышы персиния пестис деп аталады, оба ауруын, оның қоздырғыштарын,аурудын жүғуынзерттеуде отанымыздыцғалымдарыкөп еңбек сіңірді. Обабактерияларыадамға өте жұқпалы.Температураға түрақсыз екі түрлі (А ж э ­ не В) экзотоксин түзеді. Обаауруынақарсы өте тиімді антибиотик-стрептомицин қолданылады.

65

ВОЗДУХ В ПОЧВЕ —топырақтағы ауа, топырақтағы ауа құрамы, атмосферадағыауаға қарағанда өзгеше болады. Мысалы,топырақтағыауада көмірқышқыл газыныңмөлшері0,15—1,65% шамасындай болса, ал атмосферада онын,мөлшері — 0,03 проценттейғана болады. ВОЗДУХООБМЕН В ПОЧВЕ — топырақтагыауа алмасуы, топырақ құрамындаазды-көпті ауа болады, бұл ауаныцмөлшерітопырақтыңылғалдылығына, тығыздығына, өңдеу жағдайына, механикалық құрамынабайланысты болады. ВОЛЮТИН, ЗЕРНА ВОЛЮТИНА --• волютин, волютин дәндері, кейбір бактериялардын (ашытқылар, д и ф т е ­ рия таякшалары) цитоплазмасындаболатын қосындылар. Табиғаты жағынанРНКменполифосфаттық косындысы болып табылады. В.д-ніц ерекшелігі оларды бояған кезде түсін өзгертетіндігінде, мысалы, волютиндәндерін сірке қышқыл көгімен бояғанда кара-көк түске боялады-. Алғашқы рет спириллюмволутанс бактриясынаи табылғандыктан аты да соған сәйкес қойылған. ВОРОНКА ДЕЛИТЕЛЬН - Абөлгіш Я қуйгыш ( в о ­ ронка), әр түрлі қоспа заттарды бір-біргнен бөліп тазарту үшін қолданылады, мысалы, маймен суды ажыратуүшіп бөлгіш воронкалар болады,олардыңбірнеше түрі бар. ВОСК —балауыз, өте күрделі органикалықзат, табиғатта екі түрде кездеседі, біріншісі жануардынбалауыз бездерінен шықса, екіншісі әр түрлі өсімдіктерден алынады. ВОССТАНОВЛЕНИЕ — тотықсыздану,тотықсыздандыру, атомдардыннемесе иондардын. электрондарын қосып алуменанықталатыняғни валенттілігі төмендейтін химиялык реакция. ВОССТАНОВИТЕЛЬ — тотықсыздандырғыш. В Р Е Д О Н О С Н ОБ СО ТЬ Л Е З Н— Иаурудың зияндыгы, ауыл шаруашылык тұқымның жэне басқа өнімдердіц сапасыныңнашарлауынаалып келеді. ВРОЖДЕНН ИММУНИТЕТ ЫЙ —туапайда болган иммунитет,кейбір организмдердекаидай да болса сол ауруға карсы иммунитеті болады. В Ы Н О С Л И В О— Стөзімділік, ТЬ өсімдіктің ауруға төзімділігі, шыдамдылығы, яғни ауру күшті болса да өсімдік өнімділігінін кемімеуі, Мұндайқүбылыстар, мысалы,бидайдыц кейбір сорттарының тат саныраукұлақтарынық 56

түрлерімен зақымданғандаөнімі төмендемейді. Өсімдіктін ауруға қарсылығынк ү ш е й т е т і н — т ө з і м д і л і к . ВЫРАЩИВА М Н И И КЕ Р О О Р Г А Н И-З Ммикро­ ОВ организмдер^ өсіру, М-дін. тіршілік әрекеттерін колдау үшін және олардыңөніп-өсуі үшін (in vitro) —ин витро жасандыорта әзірлеу. Осымақсатта микроорганизмдерге колайлы коректік жасанды орталар пайдаланылады. Өндіріс жағдайындамикроорганизмдердінемесеолардын тіршілік әрекеттерінін өнімдерін алу үшін, микробтарды те­ рец қабаттарда өсіру әдістері колданылады. В Ы С ШПРОТИСТЫ ИЕ —жоғары сатылы протистер, олардын клеткалары, өсімдіктердің және жануардын клеткаларынаүксас, эукариоттар қатарына жатады(балдырлар, санырауқүлактар, карапайымдылар). ВЫТЯЖКА — сірінді, түрлі заттардын күрамындағы коректі заттарды еріткіштермен сұйық түрде бөліп алу. ВЫХОД —шығым,шығыс,дәнді дақылдардынөсуіндегі бір кезен, бүл кезде жапыракқынабынанонынсабағы шығабастайды. ВЫЩЕЛАЧИВА — Н шаймалау, ИЕ заттардын күрамындағы ерігіш бөлшектерді еріткіштер (су, органикалық еріткіштер) көмегімен шаймалап ажырату. В Я З К О С Т— Ь тутқырлық (ішкі үйкеліс), заттардын (әсіресе сүйықтын) ағуға қарсыласукасиеттері. Тутқырлык. көбінде заттын тұрған ортасындағы — температураға байланыстыболады. Г

ГАДРОБАКТЕРИ (трахеобактериоз) ОЗ — гадробактериоз. Өсімдіктердін су өткізгіштік бөліктерімен трахеасымен таратылатынбактериялыаурулар. Сыртқарағанда гадробактериозбен ауырған өсімдіктер солған сияқтанып көрінеді. ГАДРОМИК —О(трахеомикоз) З —гадромикоз, өсімдіктердің су өткізгіш бөліктерімен трахеямен таралатын саңырауқүлақ аурулары. Мұндайжағдайдаөсімдіктер төменгі жапырақтарынан бастап солады, жапырақтардакөбінесе өздеріне тән әр түрлі дактар пайда болады. ГАЗОВАЯ ГАНГРЕНА —газ гангренасы, инфекциялыаурулардынішінде газ гангренасы едәуір орын алады. Мүндаймикроорганизмдерді аузыашылғанжараларда, жаланаштаныпқалған буындардан іздеу керек. Эдетте газ 67

гангренасы көпмикробтысипатта кездеседі. Бұл процеске Клостридиум қоздырғыштарынан басқа аэробты м и к р о о р ­ ганизмдер де, патогенді Стафилококтармен Стрептококтар қатынасады. Сондай-ақ анаэробты инфекциялардың қ о з дырғыштары да жатады. ГАМЕТЫ — гаметалар, (грек, gamete —жар, ж ұ б а й ) , гаметангияларда пайдаболатынжынысклеткалары, олар жыныспроцесі кезінде бір-бірімен қосылыпзигота (жұмыртқалар) кұрайды. ГАММА-ГЛОБУЛИН — гамма-глобулин, организмдерге пайдалынегізгі белок жиынтықтары.Қанда жалпы белоктар ғана емес, соныменбірге глобулин, әсіресе г а м ­ ма-глобулинде болады. ГАММА-ЛУЧИ — гамма-сәулелер, атомдар ядроларындағыөзгерістерден туатын, толқын ұзындығыөте қысқа электромагниттік тербеліс сәулелер. ГАПЛОБАКТЕР — Игаплобактериялар, И (грек, һарlos —жай, қарапайым, дара-(-бактериялар), кәдімгі бактерияларды (бірклеткалы) біріктіретін топ, олар жіпшелі бактериялардан, микробактериялардан, миксобактериялардан және т . б. күрделі құрылыстыбактериялардан өзгеше келеді. ГАПЛОИ —Д гаплоид (грек, haploos —жай, карапаііым, дара, eidos —т у р ) , кейбір сацырауқұлактар, балдырлар гаплоидтыкеледі. Олар бір ядродағы хромосоманын қарапайым(жұпемес) жиынтығы (диплоидтыларменсалыстырғанда жартылай бір клетка немесе организм). Мұндайорганизм гаплоидты деп аталады. ГАСТЕРОМИЦЕТЫ — гастеромицеттер, базидиалы санырауқұлақтарға жататынтөменгі сатыдағыөсімдіктердін бір тобы. Г-дін мынға тарта түрі бар, бұлардыкбарлығында сапрофиттер деуге болады. ГАСТРОЭНТЕРИТ — гастроэнтерит,карын мен ащы ішектін кабынуы, бұлар жалпыорганизмдегі жұқпалыауруларменжағымсызтағам аркылыішек-карын жолына түскен түрлі микробтар қоздыратынауру. Г А С Т Р О Э Н Т Е Р О К— ОЛ гастроэнтероколит, ИТ ащы ішек пен ток ішек бір мезгілде қабынады, оны—энтерколит дейді, ал қарын мен ащы ішек бірден кабынса оны гастроэнтерколит деп атайды. ГАУСТОРИИ (присоски) — гаусториялар (еміздікше), паразитті санырауқұлақтардынкейбір арнаулы т ү р лері және турі өзгерген вегетативті гифтерінің тарамдалуы 58

арқасындаөсімдік-иелерінін тірі клеткаларынаеніп тұрады және саңырауқұлаққа қоректік зат ретінде пайдаланылады. Г Е Л Ь М И Н Т О Згельминтоздар, Ы— гельминттер (паразитті құрттар), туғызатын өсімдік аурулары, едәуір белгілері нематодтыауруларға ұқсас мысалы, бидайдынсабағыныңнематодасы. ГЕМ — гем, гемоглобиннің белоксызбөлігі яғни қан азаюдыңушінші түрі, бұл В і витамині ментемір иондарыныңжетіспеуінен пайда болады. Темір иондары гемоглобиндегі гемнін құрамына кіреді, ал гемнін кұрамыб а р ­ лыкгемоглобинде бірдей. ГЕМАГГЛЮТИН —Игемагглютининдер, НЫ (грек, haima —кан, лат. agglutino —жабысу, желімдеу), бұлар вирус қабығыныңбелоктары, олардын, антигендік қасиеттері бар, жануарларменадамнынқан түйіршіктеріне сорыладыда оларды желімдеп тастайды. Г.-дер миксовирустардан, адено вирустардан кейбір энтеревирустардан т а былған. Г.-ция реакциялары вирустардыанықтауда кенінеи колданылады. ГЕМИЦЕЛЛЮЛО гемицеллюлоза ЗА — (шалац е л л ю ­ лоза) (грек, hemi —шала, ж а р т ы л а й , — целлюлоза), шала клетчатка, немесе клетчаткаға жақынкөмірсулар тобы, жалпыформуласы (С Н,оО«)пбүлар коректік қор ретінде клетка қабыктарынын құрамынакіреді. ГЕММЫ — геммалар, Хламидоспорасияқты тыныштық кезіндегі споралар, олар қолайсыз жағдайға түскен кезде формасыменкөлемі өзгеріп, тұрақсыздығыартады, мысалы,оған көптеген фикомицеттерменкаракүйелер ж а ­ тады. Тұқым куалаушылықтыц негізгі элементі, хромосоманыцкурамына кіретін Д Н К молекуласымен б а й л а ­ нысты. ГЕМОГЛОБ — Игемоглобин, Н каннын қызыл түйіршіктеріндегі бояушы зат, пигмент «Е»витамині қанныц курамынжаксартады, әсіресе оның қызыл түйіршігі гемоглобиннің санынкөбейтеді. ГЕМОЛИ — Згемолиз, (грек, haima — қ а н жэне l y ­ s i s —е р і т у ) , эритроциттердің еруін не кейбір микроорганизмдердік бүлдірушілік қасиетін оларды қанды қоректік ортада өсіргенде байқауға болады. Бактериялардын бүлдіргіштік қасиеттері лецитиназа ферменті менэкзотоксиннің бірігіп әрекеттесуінін аркасындажүреді. Кейбір жағдайларда бактериялардын бүлдіргіштік қасиеттері 2

в

59

олардын вируленттілігі мен өзара катынаста болады. Кейбір жағдайлардавирустардыңда булдіргіштік қасиеттері болады. ГЕМОЛИТИЧЕСКАЯ СЫВОРОТКА гемолитикалық сарысу (канныңсарысуы) қанныцқурамындағысарысудын барынанықтауүшін қоспаларды56 градуста қыздырса, сонынсалдарынангемолиз жүреді. ГЕН — ген, (грек, genos —туу, шығутегі), бір белоктыц кұрылысытуралыинформациясы бар ДНК кесіндісі. Тұкымкуалаушылык өлшемі: бұл өлшемдер барлық хромосомаларда (микроб клеткасында, вирустарда, өсімдік жэне жануарлар клеткасында) бір қатарда орналасқан. Ген дегеніміз ДНК немесе РНК молекулаларынынбір б о ­ лен, бұларда кодтаушы өлшемдердінкодандардыңбелгілі бір қосылысы жиналған, мұндабелгілі бір полипептидтін немесерибонуклеинкышкылыныц кұрылысышифрланған (тРНК.р Р Н К ) . ГЕН-МУТАТОР — ген-мутатор, өзінетән өзгерістер беріп тұратын ДНК бөлігі. Мұндайөзгерістер әр түрлі гендердіц мутациялық кабілетін арттырады. Ген —мутаторы бар клеткаларда ДНК-нын синтизделуі бұзылады. Ген —мутаторларбактерия хромосомаларында жиі кездеседі. ГЕН-РЕГУЛЯТОР — реттеушіген, белоктыңсинтизделуін кадағалап отырады, сондыктан кез-келген күрылымдыгенніц информациясыноқи алады, олар өзінше кез келген ферментті синтиздеуге қабілетті. Бактериялардын клеткаларындағыбелоктардыңсинтизделуін реттейтін бірнешетендер бар. ГЕН СТРУКТУРНЫЙ — қурылымдыген, бұлар а р ­ наулыбелоктардынемесе РНК синтиздеуге қажетті тізбектелген (кодталган) информациясыбар тендер. Құрылымды геннін жумысын оператор реттеп отырады. ГЕНЕЗИС — генезис, организмнің немесе онын бір бөлімшесініц шығутегін, пайда болуын, жэне жаралу процесін түсіндіреді. ГЕНЕРАЛИЗАЦ БИ ОЯ Л Е З Н -И аурудын, таралуы, организмнін ішінде ауру коздырғыштардың диффузиялы жолментаралуы. ГЕНЕРАЦИ —Ягенерация (лат. generatio —т у у , шығу тегі), микробтарклеткасыныцнемесе вирустар бөлшектерінің бір ұрпағы, мысалы,бір ұрпақтан екінші урпақка, 60

екінші ұрпақтан үшінші ұрпақка т . с. с. ұрпақтан-үрпаққа дейінгі тіршілік кезеңі. Г Е Н Е Т И— К генетик, генетика маманы, көрнекті г е ­ нетик жэне селекционерН. И.Вавиловосыкездегі г е н е ­ тика менселекцияныц мазмұнымен міндеттерін анықтады. ГЕНЕТИКА — генетика, (грек, genesis —тууға, шығу тегіне жататындар). Тұқымқуалаушылықпен өзгергіштіктің негізгі зандарын, себебтерін зерттейтін биологияныц бір үлкен саласы. ГЕНЕТИКА М И К Р О О Р Г А Н И Змикроорга­ МОВ низмдер генетикасы, организмдердіцтүқымқуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ілімнін негізін 1859 ж Ч. Д а р ­ винкалаған, ол жербетіндегі өсімдіктер менжануарлар өзгергіштігініц арқасындааз түрлерден немесебір формадан шыккандығын дәлелдеп берді. Г Е Н Е Т И Ч Е С КА ИН ЙА Л И — З генетикалық анализ (талдау), бұл әдістерде нуклейдтегі гендердің шоғырлануын(генетикалық тіркесу) анықтау үшін жэне генетикалыккарта жасауға пайдаланады. Микроорганизмдердіц будандастырылатын штаммалары бір-бірінен біраз ерекшеліктерімен ажыратылады, бүл жағдайда оларды тиісті сөздердің бірінші әріптерімен белгілейді. Штаммалардын сезімталдығыs-индексімен, ал r-индексімен антибиотиктерге және фагтарға тұрактылығынбелгілейді. ГЕНЕТИЧЕСК РИ ЕЕ КОМБИНАЦ - Игенетикалық И рекомбинациялар, өзгергіштіктің бүл тобына трансформа­ ция, трансдукция, коньюгация салдарынанболған гендердіц рекомбинациялары жатады. Бактериялардынжэне вирустардынгенетикалық рекобинацияларының нәтижесінде рекомбинаттар пайда болады. Олардыната-анасының (екеуінін де) белгілері болады: реципиент-қабылдаушы гендерінін негізгі жиынтығы жәнедонорлар—берушілер гендерінін белгілі бөлегі. ГЕНЕТИЧЕСК КОД И Й— генетикалық код, (франц. code —шартты к ы с к а р т у+ г е н е т и к а ) , ДНК-дағы нуклеотидтердін белгілі бір тәртіппен орналасуы, бүлар белоктардын амин қышқылдарынын тізбегі туралыхабар тасиды. Әркодонда бір аминқышқылы туралы информация шифрланған.Кодәмбебап, өйткені әр түрлі организмдердін белокты синтиздеу информациясыбір «тілмен» жазылған.

81

Г Е Н Е Т И Ч Е С КМ ИА Й Р К Ё-Р генетикалық марке/), мутацияларды, рекомбинациялардыжэнебаска генетикалык процестерді зерттегенде колданылатынмикробклеткаларына немесе вирустарға ен салудыцбелгісі. ГЕННАЯ КАРТА —генді карта, тіркесудін хромосомалық картасы, хромосомдағыжекегендердын сызықша бойыменбіршамаорналасуы. Картадағытендер сызықша бойыменорналасады. ГЕНОВ ГРУППА СЦЕПЛЕН— ИЯ тіркесу тобының гендері. Бір немесе бірнеше тендер әдетте ұқсас биохимия­ лыкпроцестерді қадағалайды. Трансформация, трансдукция, конъюгация кездерінде бірге беріледі. ГЕНОИНЖЕНЕ (генная Р И Я инженерия) —генді ин­ женерия, молекулалық биологиянынбөлімі жэне жасанды генетикалық бағдарламалар. Бұл процестергендерді ауыстыру арқылык к е асырылады, тендер деп отырғанымыз тұқымкуалаушылыққасиеттерін сақтайтын негізгі бөлік. ГЕНОМ —геном (грек. —туу, шығутегі), б а к т е р и я ­ лар менвирустардыц шығукезінде шоғырланып тіркелетін тобындағыхромосомадагендердіц жинағы. ГЕНОТИП —генотип (грек, genos —туу, шығутегі, t u p o s — і з , тацба, бейне). Организмгеата-анасынан өтетін тұқымқуалау бастамаларыныцжиынтығы.Барлық организмдердіц, сонын ішінде микробтардыңтұқым куалаушылыкнегізін құрайтын гендердін бірлестігі. ГЕНТАМИЦИН —гентамицин, әр түрлі қосылыстардыңжиынтығы,онытүзушілер микромоноспорапурпуреа жэне микромоноспораехиноспора. Г-нін спектрі кец, Грамон және Грам-теріс бактерияларға әсіресе Псеудомонас Протеус, Стафилококкусштаммаларына эсер етеді. ГЕНЫ —гендер, (грек, genos —туу, туыс, шығутегі, пайда болуы), АмерикабиологыМорганныц жэне бнын мектебінін пікірі бойынша тұқымқуалағыштық қасиеті бар, тұкым куалаушылықтыц бөлшектері ретінде хромосомаларғаорналасқан және де ұрпақка белгілі-бір қасиеттерді беріп отыратынзаттар. ГЕНЫ АЛЛЕЛЬНЫ —Е аллельді гендер: А. г . деп жұпгендерді айтамыз. Мысалы,ас бұршақтынсары және жасылтүсті тұкымдарынын,гендері аллельді гендер болыи саналады. ГЕОХИМИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ — геохимиялық процестер, геологиялық процестердіцсалдарынантау ж а ныстарыныңжэне минерал заттарынын химиялық кұрамы 62

ныцөзгерушілігі, осыдан. барыпхимийлықэлёменттердін. шашылып таралыпнемесебір жерге топтасып жиналу процесі. ГЕОХИМИЯ — геохимия, жердіңхимиялық құрамы және химиялық элементтердіңтаралуыменорналасу зандары, олардыңкездесетін жерлері, қосылутәсілдері, ж а йылыптаралу жолдарытуралы ғылым. ГЕТЕРОАУКСИН гетероауксин, — (индолилсірке қышқылы), бұл өсімдіктердіц бойлап өсуі үшін өте қ а ж е т химиялық з а т .Мұны өсіруші заттар деп те атайды, бүлардыжасандыжолмендайындайды. ГЕТЕРОЗИГОТА — гетерозигота, зигота немесе диплоидты клетка, бұлар әр түрлі генотипті екі гаметаның қосылуынан пайда болады. Хромосоманың диплоидты жиынтығы екі клеткадан тұрады. Бактерияныңгетерозиготалығыаздаған диплоидтардыңнемесе меродиплоидтардын түзілуімен сипатталады. Г Е Т Е Р О К А Р И Огетерокарион, Н— (грек, hetero — өзге, баска karyon —ядро), бір клеткада екі не одан да көп эр түрлі генотиптердін гаплоидтыядролары болады. Бұлар эр түрлі гифтердін қосылуынан пайдаболады. Бір клетка ішінде ядролардын сапасынынэр түрлі болуын г е ­ терокарион деп атайды. Бұлар саныраукұлақтарда жиі кездеседі. ГЕТЕРОТРОФН БЫ АК Е Т Е Р И— Игетеротрофты бак­ териялар, паразиттік немесе сапрофиттік тіршілік ететіп бактериялар. Паразиттері турлі жүқпалыаурулардытаратып, тірі организмдерде тіршшілік етеді. Ал, сапрофиттері өлі органикалық заттардың қалдықтарында мекендеп, олармен қоректенеді. Г Е Т Е Р О Т Р О Ф НО ЫР ЕГ А Н И З М —Ы гетеротрофты организмдер, (грек, hetero —бөлек, бөтен, trophe —қоректену), бейорганикалық заттардан органикалықзаттар түзе алмайтынорганизмдер, олар тек дайын органикалыкқосылыстарменқоректенеді. Барлық жануарлар, бактериялар­ дынкөпшілігі: санырауқулақтар, кейбір жоғарысатылы өсімдіктер-паразиттер гетеротрофтыларға жатады. Бұған карама-карсыавтотрофты организмдер болады. Оларға барлық өсімдіктер, балдырлар, хемотрофтыбактериялар яғни фотосинтетикалық пигменттерібар организмдер ж а ­ тады. ГЕТЕРОТРОФЫ — гетеротрофтар,(грек, hetero — басқа, бөлек, бөтен, trophe —қоректену) «сөзбе сөз» ау63

дарғанда дайын органикалық қоректенетін микроорганизм­ дер жатады. Мұидайкосылыстарға: көмірсулар, белоктар, майлар жэне метан т . б. жатадыГ.-тымикроорганизмдерге шіріту организмдері: . бактериялар, санырауқұлақтар, ашытқыларт. б. сапрофиттер топыракта кен таралған организмдер. ГЕТЕРЕЦИ — Ягетереция, санырауқұлақтардын белгілі бір түрінін, сатысынан толык дамуынынбір бөлігі бір өсімдікте, екінші бөлігі екінші өсімдікте өтеді. Бұл ж а ғ дайлар жүйелілік жағынанбір-бірінен алшак тұратын өсімдіктерде кездеседі. ГЕТЕРОТАЛЬНЫ ВО Е Д О Р О С— Л Игетеротальді балдырлар, әр түрлі бөлінбейтін кішкене гаметаларыныц қосылуынантүзілетін организмдер. ГИББЕРЕЛЛ ФУИКУРОЙ А —гибберелла фуикурой, саныраукұлактардыңбір түрі. Бұл саңыраукұлақтансонғы жылдардын ішінде гиббериллиндералынып ж ү рӨсімдік. тердін өсуі үшін бұл гиббериллиндердіңмаңызыз о р . Г И Б Б Е Р Е Л Л И— НЫ гиббереллиндер, өсімдік өсуінін стимуляторыфизариумғажататынгибберелла фуикурой саныраукулағынын тіршілік әрекетінін өнімі. Қазіргі кезде гиббереллиннін9 турі ( А ]— А 9 ) белгілі, бұлардынішіндегі ен активтісі гиббереллин тәрізді заттар жоғарысатылы өсімдіктерден де табылады. Г-лин қышқылы,өсімдіктердің өніп-өсуі менөнімін арттыруда маңыздыроль атқарады. Г И Б Р И Д НМ АЯ О Л Е К УН ЛУ АК Л Е И Н О В КО ИС Й­ ЛОТЫ —нуклеин қышқылының гибридті молекуласы, екі тізбекті молекула, екі нуклеин кышқылының тізбектерінен тұрады. ДНК менР Н Ктізбектерінің арасындагибридтену жүргендегибридті молекуладағытізбектердің кұрамы т о ­ лыкболмауы мүмкін, бірақ олар аз болған сайынгибридті молекуланыцтұрақтылығыазаяды. ГИГИЕНА — гигиена, денсаулықты сақтау шарты, түрлі жұқпалыауруларданалдын ала сақтандыру туралы ғылым. ГИДРОЛАЗ — Ы гидролазалар, (грек, hudor —су, l y ­ s i s —ыдырау), күрделі органикалык коеылыстарды ж а й , карапайымзаттарға ыдырататынферменттертобы. Бұл топка эстеразалар, карбогидразалар, амидазалар, протезалар жатады. ГИДРОЛИ — З гидролиз (грек, hudor —су, lysis — ыдырау), заттардын ыдырауы,бұл жағдайдасудыдм о л е ­ куласы катысады. Г-з кезінде ыдырайтынмолекуланынбір 64

бөлігіне сутегінін, ( Н )молекуласықосылса. екінші бвлігі* не-гидроксил (ОН) тобы қосылады. ГИДРОПОНИ — Кгидропоника, А (грек, hudor —с у , ponica —жұмыс),сумей жұмысістеу деген ұғымдыбілдіреді яғни өсімдіктерді топырақсызсуда өсіру. Г И Д Р О С Ф Е— РА гидросфера, тірі организмдер тіршілік ететін жердің су қабаты яғни жербетін қаптаған су бөліктері. ГИДРОТРОПИ -ЗМ гидротропизм, (грек, hudor — cy-fтропизм), Көпшілік, яғни теріс гидротропизм зен саныраукұлактарынынспорангия сағақтары ылғалдыортадан бастап өседі. Г И Д Р О Ф И Л Ь— НЫ гидрофильді, Й (грек, hudor — су, philia —сүйемін) суға тартылуэнергиясыкүшті, демек суда жаксыеритін заттар гидрофильді заттар деп аталады. ГИДРОФОБН —Ы гидрофобты, Й (грек, hudar —су, phobos —қорқу), суға тартылуэнергиясыөте нашаржэне соған карай суда ерігіштігі де өте томен болатын заттар гидрофобтызаттар деп аталады. Г И Д Р О Х О Р— ИЯ гидрохория, (грек, hudor —су, choгуа —барамын, тараламын), ауру таратқышзаттардын сументаралуы, мысалы, егін суғаратынсулар, жанбырсулары жэне ағындысулар аркылытаралуы. ГИМЕНИАЛЬН СЫ ЛЙ О— Й гимениальді қабат, (грек, hymen —кабат, тері) кептеген санырауқұлактардын(дискомициттер, гименомициттер) жеміс беретін денелерінде жұқа-жұқақабыкшакабаттар болады. ГИМЕНИ — Й гимений (грек, hymen —қабат, кабыкша—тері), санырауқұлақтардынжеміссіз жіпшелері а р ­ кылыкезектесіп орналасқанқалта. Мұндакөпшілік санырауқұлактармен қыналардынспора түзуші клеткалары ж э не спора түзуші органдарыорналасқан. Г И М Е Н О Ф— Огименофор, Р (гимений+грек. рһоros —қабылдаушы,тасушы үстінде алып жүруші), жемісті дененін сыртында өсетін гифаларынынтығыз өрімделуінен түзілген жоғарғықабат. ГИПЕРТОНИЧЕСК РАСТВОР ИЙ — гипертониялық ерітінді, (грек hyper —көп, артық, tonos —кернеу) клетка шырынына қарағанда осмостық кысымыартықтау ертінді, клеткалардыбұндай ертіндіге салғанда плазмолизкүбылысыбайқалады, 5-1117

86

Г И П О С Т А Т И Ч Е СЛ КО ИЕ К У С-Ы гипостатикалық локустар, геннің өзгергён әлсіз түрі, немесегеннін бірнеше белгілерінің кездейсоқ бір мезгілде езгеруі ( а к т и в а ­ ция). Бұган қарама-қарсы термин эпистатикалык л о к у с ­ тар. ГИПОТЕЦИ —Й гипотеций (субгимениальды қ а б а т ) , (грек, hypo —бір нәрсенін астында, thecium —кен орын, қ ұ н д а қ ) , қалталысаңырауқұлақтардын (дискомициттердін) жемісденесінің төменгі бөлігі. Бұныц құрылысерекшеліктерін кейде жүйелі ерекшеліктерге жаткызады. Г И С Т И Д— ИН гистидин белоктар кұрамындаб о л а ­ тын —амин қышқылы,суда нашарериді. Көпшілік ж а нуарлар синтездей алмайды. Г.-нің туындысыгистамин биологиялыкактивті зат, онын аз мөлшеріқан қысымын төмендетеді, ішкі бездердіц әсеріне қуат береді. Гистаминнің көп мөлшеріулы. ГИФА — гифтер(жіпөрім) (грек, һурһе — ұ л п а ж , іцішке), жіңішкебүтақталған жіпшелертәрізді, булардыц жиынтығы сацыраукүлақтыц вегатативті мүшесін мицелийлерді қүрайды. Жеке гифтер мицелийдіцбөлігі болып есептеледі. Г И ФА Ы С К О Г Е Н Н— Ыаскогенді Е жіпөрім, аскогеннен шықканөскіндер бұлар әдетте үрықтанғаннан кейін барыпдамиды. ГИФА И Н Ф Е К Ц И О Н— НА инфекциялық Я жіпөрім, грибницаның ж а н а м абұтакшасы, споранынөскін түтігі, және гифтердіц өскіні, бұлар көбінде өсімдік иенін үлпаларына кіріп, олардызақымдайды. ГЛЕБА — глеба, (лат. gleba — -түйіршік, үймедеген ұғым), жеміс ішінде болатыназды-көпті борпылдақмицелийлердін матасуы(жалған ұ л п а ) , бұлардыцбелгілі бір жерінде спора түзуші мүшелер(базидиялар) пайда б о л а ­ ды. Бұл базидиалы сацырауқүлақтардынжабық жеміс денесіне тән ерекшелік, ГЛИКОГЕ — Нгликоген (С»Ню0 )л жануарларк р а х ­ малы полисахарид, қүрамыжағынанөсімдіктердіц крахмалына ұқсас (саңырауқүлақтарда, бактерияларда, көкжасыл балдырлардажәне жануарлардакездеседі. Иодпен боялғанда көк түс беретін крахмал ерекшеқоцыр түске боялады. ГЛИКОЗИДА — Згликозидазалар, Ы карбогидразалар тобыныцферменттері, олар гликозидтерді және олигосахаридтерді гидролиздік жолменажыратады, әрісинтиздейді.

5

66

ГЛИКОЛИ — Згликолиз, (грек, glykys —тәтті, іііырын), қантты пирожүзім қышқылына дейін ыдырататын процесс. Г. кезінде глюкозаныңбір молекуласынаАТФныңтөрт молекуласытүзіледі, оныц екі молекуласы глюкозаныфосфорландыруға екімолекуласы фруктоза-6-фосфатазаны фосфорландыруғажұмсалады. Г, процесі тыныс алумен тікелей байланысты. ГЛИЦЕРИ - Н глицерин, ( С НО Н С Н О НО СН Н) үш атомдыспирт, түссіз қоймалжыц, аздап тәтті дәмі бар, тұтқырсұйықтық. Суда, спиртте, ацетонда жәнебасқа еріткіштерде жақсыериді. Органикалық майқышқылдарыменәрекеттескенде эфирлертұзеді, мысалы,глицеридтер, оларға майлар да жатады. Г. фосфатидтердіц құрамынакіреді. Г Л И Ц И— Н глицин, (гликокол —H N C H C O O H ) , амин қышқылы,көпшілік жануарлар организмінде онай синтизделеді. Организмдердегі улызаттардын залалсыздануыглицинге байланысты. ГЛУТАМИНОВАЯ КИСЛОТА — глутамин қышқылы ( H C O O C C H C H C H N H C O O H ) , Г. қ . суда нашарериді, жануарларорганизмінде оцайсинтезделеді. Микроорганизмдердіц азотты алмасуындаманыздыроль атқарады. Көмірсуларменбелоктын жэне майлардыналмасуында байланыстырушы қызмет атқарады. ГЛЮКОЗ — Аглюкоза (C Hi Oe) грек, glykys — тэтті), өсімдік жемістерінде кездесетін тәтті заттар, гексоза тобынажататынкөмірсу. Б а р л ы к тірі организмдер тіршілігінде маңыздыроль атқарады, эр түрлі физиологиялық процестер үшін энергия қорыболыптабылады, күрделі көмірсуларды (крахмал, целлюлоза) түзуге қатынасады. Сахарозаға Караганда тәттілігі аздау. Г Л Ю К О П Е ПМ ТИ УД Р Е Й— Нглюкопептид мурейні, бактериялардын клетка қабырғаларының сүйеніш қанқасы, бұлар біркелкі полимердентұрады. Г Л Ю К О Л И П— ИД глюколипидтер, Ы көмірсулы май қышқылдарыныц азотты қосылыстары. ГЛЮТАТИОН — глютатион, (грек, glutien —желім, teion —күкірт) амин кышқылдарынын үшкалдығынантуратынқосылыстар (глутамин қышқылы, цистейн және глицин). ГНИЕНИ — Еиііру, белоктардыц альбумозаларға, пентондарға, полипептидтерге және басқа қарапайым(аммиак, кукіртсутек. индол т . б.) қосылыстарға ыдырауы.Бұл про2

2

2

2

2

2

2

e

2

87

цестер шіріту микроорганизмдерініцқатынаСуымен жүреді. Шіру процестеріне қатынасатын аэробты микроорга­ низмдер: Бац. мегатериум, Бац. продигиозум. Бац. субтилис т. б. ал, анаэробты микроорганизмдерге: Б . протеус, Б. вулгарикус, Е. коли жэне Кл.питруфикус, Кл. спорогенес бактериялары жатады.Шірудегеніміз табиғаттағы көміртек пен азот айналымынын негізгі кезеңдерінін бірі. Г Н И Л— Ьшірік, ауру типтерініц бір түрі, б а к т е р и я ­ лар, сацыраукұлактарт . б. микроорганизмдер туғызатын өсімдік ұлпаларынын жұмсаруыжәне ыдырауы. Клеткааралық заттардың бүліну нәтижесінде клеткалар бір-біріменбайланысын үзеді. Закымдалғанұлпа борпылдақб о ­ лыпонынбиохимиялыкжағдайыөзгеріп, түсі қоцыр, қара немесе басқа түсті болыпкеледі. Шіріндіден кейде ж а ғымсызиіс шығып тұрады, дәмі ащыболады. ГНИЛЬ БАКТЕРИАЛЬ— Н Абактериялды Я шіру, өсімдіктердік әр түрлі мүшелері менбөліктерініц б а к т е ­ риялдыаурулардан шіруі, яғііи шіріткіш бактериялар органикалық қосылыстардағы белок заттарын қарапайым хнмиялыққосылыстарғаайналдыратынпроцесс. Г Н О Т О Б И О Л О— ГИ гнотобиология, Я (грек, g n o t o s — белгілі, bios —өмір, l o g o s — і л і м , ғылым) катан бақылау жағдайында да тіршілік болатындығын зерттейтін ғылым. Бұлардыңобъектісі ретінде толық тазартылған жағдайда жасандытүрде өсірілген жануарлардыпайдаланады. Мүндай жануарлардыгнотобионттар деп атайды. Г О Л О Б А З И Д И А ЛГ ЬН РИ ЫБ ЕЫ — голобазидиялды саңырауқүлақтар, бүларға санырауқұлақтардың кішігірім тобы жатады, өздерінің дамуыжағынанолар ж а л а ц а ш қалталылар Ехоаскалесқатарынажатады. Г. с. паразитті тіршілік етеді олардыңмицелийлері эндофитті. Зақымдалған мүшелеріменөркендері өцінен айырылып,түсі бузылады. Олардын жемісденелері болмайды сондықтанбазидиялары зақымдалғаноргандарынан шығып тұрады, кейде азды-көпті нәзік ақ д а қ пайда болады. Булардынбазидоспоралары түссіз болып келеді де, алғашкыкезде бірклеткалы, соцынанкөпклеткалы болады. ГОЛОВНЯ — қаракуйе (қастауыш), өсімдікаурулары, есімдіктін зақымданған мүшелерінін (гүл шоктары, сабақтары, жапырақтары) бүлінуі, бұл кезде көп мөлшерде спора (хламидоспора) пайда болады, олардынқабыкшаларықара түске боялып қап-қара ұнтақ тәрізді массадан тұрады. Өсімдіктін зақымданғанмүшелеріқара68

құрым куйе басқандай немесекүйіп қалғандай болып көрінеді. Қаракүйені Усталагиналес қатарына жататынсаныраукұлақтар туғызады. ГОЛОСУМЧАТЫЕ ГРИБЫ —жалаңаш қалталы саңырауқүлаща Ехоаскалес қатарыжатады. Олар эндофнтті диплоидтымицелиясыбар саңырауқұлақтардың тобы. Калталары тікелей мицелийлерде түзіледі, сондықтан санырауқулақтарзақымданғанөсімдіктіц сыртын нәзік а қ дак каптап тұрады. ГОММОЗ, К А М Е Д О Т Е Ч Е— НИ гоммоз, Е шайыр ағу, негізінен ағаш тұкымдастарыауыратынауру (жемісжндек ағаштары) шөптесіндіөсімдіктер сиректеу ауырады (негізінен мақта, күнжітт . б ), Г-бен ауырғанөсімдіктерден созылмалы, қоймалжынашық-сарынемесе қоңыр түсті, ауада тез катаятын шайырағады. Өсімдіктін сабактары, өркендері жемістеріжәне жапырақтары зақымданады. Жеміс-жидек ағаштарынын гоммозбен жарақаттануы жоғарытемпературада бактерия мен сацыраукұлактардын әсерінен панда болады. ГОМОЗИГОТА — гомозигота, (грек, gomos —бірдей, zugotos —зигота), генотиптері бірдей екі гаметанын қосылуынан шыкканзигота. Бактериянын генетикалык алмасуы кезінде аздаған диплойтынемесе монодиплойдты клеткалар пайда болады. ГОМОЛОГИЧЕС РК Я ИД ЕЫ — гомологтық қатарлар, тірі дүниенін арасындағыкен таралған тіршіліктік формаларытуралы құбылыстыН. И. Вавилов тұқым қуалағышөзгергіштіктін гомологтык қатарынынзаны деп атаған. ГОМОТАЛЬН ВЫ ОД Е ОРОСЛ —И гомотольді балдырлар, (грек, gomos —б і р д е й + т а л л о м ) , бір бөлінбейтін бөлшектердентүзілген балдырлар. ГОНИДИ — йгонидиялар, (грек, gonidi —тұқым.туу, eidos —тур), кыналардағы саңырауқұлактармен бірігіп тіршілік ететін балдырлардың клеткалары. Бұлар кейбір көк-жасыл балдырларға және жіпшелі бактериялардын (темір бактериялары) көбеюіне көмектеседі. Г-лар б а к т е ­ рия жіпшелерінін ұшындапайда болады да олардан белініп шығып су астындағы заттарға бекініп жана жіпше бе ре бастайды. ГОНОКОККИ — гонококтар (соз), бұл аурудың қоздырғышын 1879 ж А.Нейссерашқан, Грам-теріскоктар, бұл аурумен закымданған жерлерден ірін ағады. Г-лар 69

экзотоксин түзбейді, эндотоксиндері бактерия клеткалары ыдырағаннанкейін шығады,ол адамды және т ә ж і р и б е ж а сайтынжануарлардыуландырады.Жануарларғагонококк патогенді емес, соз (гоноррея) ауруы адамға адамнанжұғады. ГОРМОН —Ы гормондар, (грек, hormon — жылжытамын, мәжбүретемін), бұлар физиологиялық активтіз а т ­ тар, олар тірі организмнінбелгілі бір мүшелерінде түзіледі де екінші мүшеге ауысады, мұнда олар не қоздыруш не белгілі бір функцияларға тежеушілік, не қысымдық әрекет көрсетеді. ГРАМ — грам, клетканыңкара көкшіл түске боялу кабілеті, бүл әдісті 1884 ж Грам үсынған, әдістін таксономиялық манызы зор. Грам әдісімен боялуынакарай бактерияларды Грам-оңжәнеГрам-теріс деп бөлеміз. Бояуларға кристалдық иодтынжәне спирттін ертінділері қолданылады. ГРАМИЦИД —Играмицидин, Н антибиотик 1941 ж Бац. бревис микроорганизмдерденбөлініп алынған. Көпшілік жағдайларда Грам-оц бактерияларға активті эсер етеді де оларды ерітпейді. ГРАНУЛ ЕЗА — гранулеза, клетка ішіндегі косындылар, бұлардыаныктауүшін клеткаларды Люголь ертіндісімен өңдеу керек. Ағаштардыц түбірлерінде жапырақты орманнынтірі және өлі бұтақтарында сарғышшірік пайда болады. Күз кеш түскендежеміс денелері шоғырланып бітеді, кейде қыстын жылы күндері де пайда болады, о л а р дын түрлері калпақ тәрізді, қалпактың үстінгі беті сарғыш, орталығыкаралау, шеттері жолаккеледі. Сырткы қабықшаларыпластинка тәрізді сарғыштүсті, жалпак аяқтары цилиндртәрізді, жоғарыжағы сарғыштөменгі жағықоңыр, түпжағыжінішке болады. ГРИБ РАССАДОЧНЫИ — көшетсаңырауқүлағы Ризоктония, адерхолдий Колош,жәнеРизоктонияның баска түрлері, бұлар жылыханада, көктемелерде өсетін көшеттерді қатты зақымдайды,даладағыөсімдіктер жерденшыға бастағанда оларға үлкен зиян келтіреді, эсіресе көкөніс, техникалық дақылдардытез бүлдіреді. ГРИБ СТОЛБОВЫ — Йдің саңырауқүлагы өте көп таралған және катерлі саныраукұлақтар, бұлар ағаштарды зақымдаушылар,әсіресе қоймадағыкылқанжапырақты ағаштар, телеграф, телефонбағаналары, ағаш қоршаулар, шпалдаршыдамсыз келеді. Ағаштардын шіруі нәти70

жесінде қоныр шірік пайда болады, ағаштыңшіруі біркел жүрмейді, шіру ағаш жарақаттарынанбасталады. Г Р И БШАХТНЫЙ — шахта саңырауқұлағы (плас­ тинка тәрізді үйсанырауқұлағы Пахиллуспануоидеа Фр, тұрғын үйлердін түрлі құрылыстын әсіресе жерасты бөлмелердегі, шахтынын бекініс ағаштарынзақымдайды.Шіри бастаған ағаштарқызыл-қоңыртүске боялады. Жеміс денелері етті, желпуішнемесе дөнгелек тәрізді, әдетте жанама аяғы қысқа келеді. ГРИБ Ш П А Л Ь Н— Ышпал И саңырауқұлағы, Лентинус лепидеус Фр.Өнделген ағаштардыбүлдіріп зақымдайды, әсіресе темір жолшпалдарын, ағаш көпірлерді, қүдықтарды, корадағықұрылыстардыжәнеқылқанжапырақтыағаштардынтүбірлерін қатты зақымдайды. Ш. с. жеміс денелері етті олар уақыт өткен сайын қатайып, ағаштана бастайды,ұзын аяқты келеді, Г Р И Б Н АФЛОРА Я —саңырауқұлақ флорасы, (микологиялық флора, микофлора) паразитті, сапрофитті ж э ­ не симбиотрофты сацырауқулақтардыц қосындысы. С. ф. зерттеудің ғылыми мацызығана болмай сонымен бірге тәжірибелік манызы зор. Өйткені, санырауқүлақтар табиғаттағы зат алмасупроцесінде маныздыроль атқарады және де адамныцтіршілігімен тікелей байланысты. ГРИБНИЦ или А МИЦЕЛИ —Й мицелий немесе гриб­ ница, саңыраукүлақтардыңвегетатнвті мүшелеріқоректепу, өсу, көбінесе жыныстыкөбею, спора сағақтарын қ о р ғау т. с. с. функциялардыатқарады. Г.жіцішкеүлпалары гифтердентұрады, гифтерүзыншажіптер тәрізді ұшынан өседі. Әртүрлі сацырауқулақтардыцталшықтарыбіртектес. Г.-даперделердін бар-жоғы маныздыроль атқарады. Көпшіліктөменгі сатылысақырауқүлақтардыц перделері болмайдыда талшықтарыбірклеткалы болады. ГРИБЫ — саңырауқүлақтар (Fungi —фунги), өсімдіктердін ен ірі типтерінің бірі, бұған жүз мыңға таяу түрлер жатады. Хлорофилсіз өсімдіктер (гетеротрофтылар), қоректенуі үшін тірі (паразиттер) немесе өлі (сапрофиттер) баска организмдердін заттары пайданылады.Санырауқұлактардыңвегатативті бөлігін мицелийлер(грибницалар) қүрайды, олар гифа деп аталатын жіцішке,бұтақталған жіпшелердентурады. С-дын төменгі сатылы (карапайым) түрлерінде мицелийлерболмайды, олардын вегетативті денесі жалацаш протоплазмаға ұқсас амебоид тәрізді болады. Фикомицеттер менаскомицеттердің мице71

лийлері гаплоидты, ал базидомицеттерде—диплоидты б о ­ лыпкеледі. С-тыңкөбеюі спора арқылы жүреді, олар тікелей миделийлердежэне спора сарақтары деп аталатын ерекшемүшелердіңішінде немесеүстінде пайда болады. Санырауқүлақтартипі 4 класқа бөлінеді. ГРИБЫ БИРЖЕВЫ — Ебиржа саңырауқұлақтары, ағаш ыдыратушы және ағаш бояушысаныраукұлактарды жалпыаты. Бүларнегізінен коймадағыағаштардыбүлдіреді. Б . с. бір бөліктері ормандаөсіп тұрған ағаштарды зияндайды, осыған орай Б .с. дегеніміз шарттытүрде алын ған ат болыптабылады. ГРИБЫ Г И Ф А Л Ь Н— ЫЕ гифальді саңырауқулақтар(Hyphales —гифалес). Онмыцнан артык түрлері бар жетілмеген санырауқүлақтардынкатарына жатады. Б ұ лар 600-ден астам туысқа бөлінеді оларға тэн касиеті спора түзуші мүшелеріконидия сағақтары, тікелей мицелийде дамиды немесе субстраттын сыртынашығып ту­ рады. ГРИБЫ ГОЛОВНЕВ — Ықаракуйе Е саңырауқулақтары Устилагинаалес катарынажатады. К.с. мицелийлі эндофитті, әдетте клеткааралық гаусториялары бар, диффузиялы, кейде кыстап шығатынкөп клеткалы түрлері де кездеседі. Көбеюі негізінен холобазидиялар (қаракүйе споралары) арқылыжүреді, бүлар мицелийлері бөлінген кезде үлпалардынішінде калыптасады да піскен кезде жа рылыптозанданады. ГРИБЫ ДЕРЕВООКРАШИВА — Ю ағаш ЩИЕ боягышсаңырауқулақтар, кесілген ағаштарды сақтағанда оларды түрлі түске бояйтын саныраукұлақтар. С-тар клеткалардағы бар заттармен коректенеді, бірақ клетка қабырғасынатимейді. А.б. с. қалталыжәне жетілмеген сацыраукұлақтарға жатады. ГРИБЫ Д Е Р Е В О Р А З Р У Ш А-Юағаш ЩИЕ бүлдіргіщ саңырауқулақтар, тіршілік әрекеттеріне қарай кесілген және өсіп турған ағаштарғабайланыстысаңыраукүлактар әр түрлі болыпбөлінеді яғни өздері мекендеген ағашты шірітеді, сол заттармен қоректеніп, целлюлоза мен лигнинді пайдаланыперекше фёрменттердін жәрдемімен ыдырайды. Көпшілік а. б. с. базидиалар класына жатады. ГРИБЫ ДОМОВЫ —Е уй саңырауқулақтары, құрылысағаштарын ыдыратушы сацыраукулактардыц тобы. Бізде 50 астам түрлері белгілі. Ензияндыларыак кабыршактыжәне пластикалы саңырауқүлактар.

72

ГРИБЫ ПЛЕСНЕВЫ —Е зең саңырауқүлақтары, бір немесе көп клеткалы мицелийлеріОар,жыныс мүшелері біркелкі емес, экзо жэне эндоспоралары бар саңыраукүлақтар ж а т а д ы . Зек саңырауқүлақтарына мукорлар,аспергилдер жэне пеницилиндерж а т а д ы . ГРИБЫ РЖАВЧИНН - Ытат Е саңырауқұлақтары базидиалысаңырауқұлақтардынен ірі қатарларынынбірі олардын түрлері 7 мынға жетеді. Бүл паразиттер негізінен ж а б ы ктүкымдыларкылкан жаиырактыларғатаралған. Көпшілігі мәдени өсімдіктерде тіршілік етіп, көптеген нүксан келтіреді. Г Р И З Е О Ф У Л Ь В— И Нгриэеофульвин, антибиотик. Бұл антибиотикті пенициллиумгризеофульвумсанырауқұлағы түзеді. Олар мицелиалды санырауқұлактардыңөсуін тежейді, бактерияларға жәнеашыткы саныраукулактарына эсер етпейді. Антибиотиккесезімтал санырауқұлактардынклетка кабықшасының күрамындахитин заттары б о ­ лады. ГУБКА — губка, трутовик саңырауқүлақтарынынд е несіндегі споралы қабаттын ескі аты. ГУМАТЫ — гуматтар, гумин қышқылының түздары, бұлар топырак гумусынныңнегізін күрайды. ГУМ ИНО ВОЕВЕЩЕСТВО — гумин заты, гуминді заттар, биологиялык жэне биохимиялыкпроцестер а р к ы ­ лы, өсімдіктер менжануарлар калдыктарынан топыракта пайда болатын органикалык қосылыстардын тұрактьі жиынтығы.Г. заттар микроорганизмдердінәсерінен көміртек —карбонаттар, азот —нитрат, фосфор—фосфатқосылыстартүрінде бөлініп шығады. Бұл заттар суда жаксы еритіндіктен коректік заттар ретінде есімдік бойынаж а к ­ сысінеді. ГУМ ИНОВЫЕ К И С Л О Т— Ыгумин қышқылдары, (лат. hymus —ж е р , топырақ), топырақтык, шымтезектің коныр көмірдін негізгі құрамдыбөлігі, қасиеттері және күрылысыжағынан әр түрлі органикалыккосылыстардын күрделі қоспасы. Бұлар үлкенмолекулалы қосылыстарға жатады. ГУМИФИКАЦИЯ — гумификация, (лат. g u m u s —қ а рашірік, рһасего —істеу, ж а с а у ) , өсімдіктер, жануарлар жәие микроорганизмдердін калдыктарынын ыдыраупроцесінін топырактағыжиынтығы.Г. үлкенмолекулалыж а н а косылыстарды синтиздеумен аякталады. Микроорганизмдердін жәнеферменттердін қатынасуыменаэробты ж а ғ 73

дайларда гумустызаттар тузіледі. Органикалық калдықтарды ыдыратуғажэне оларды кара шірікке айналдыру зең саныраукұлактары,спораларыбактериялар, целлулоздыбактериялар, стрептомицеттернегізгі роль атқарады. ГУМУС — гумус, (лат. gumus —қарашірік), қарашірік, топырақ ішіндегі қарақоныр түсті органикалыкз а т т а р ­ дын негізгі бөлігі. Бұл микроорганизмдер жэне" жануарлардынқалдыктарыныц қара шірікке айналупроцесі кезінде пайда болады. Г.қурамына екі топтағы заттар кіреді, Г у ­ мин заттар (гумин кышқылдары,фульвоқышқылдар), бұлардын мөлшері 8 5 — 9 0 % жэне гуминге жатпайтынзаттар (белоктар, көмірсулар, майлар, шайырлар),гуминге ж а т ­ пайтын заттардын мөлшері1 0 — 1 5 % . Г.құрамындаөсіргіш заттар витаминдержәне биотикалық заттар болады, олар өсімдіктермен микроорганиэмдердіндамуынаүлкен эсер етеді. Д

ДАВЛЕНИ — Еқысым, ауа мен газдардын кысымын лабораториялық жағдайда әр түрлі аспаптармен өлшеу аркылыіске асырыпотырады. ДАВЛЕНИ ОСМОТИЧЕСКОЕ Е —осмостық қысым, арасы шала өткізгішпен бөлінген екі ертіндінін концентрациясынынәр түрлілігі салдарынаносмос туғызатынкүшті ертіндініц кабырғаға тусіретін қысымы. Д А Р В И Н И— ЗМ дарвинизм, тірі организмдер түрлерініч шығуы,дамуы, табиғисұрыпталужолыменжәне т і рі табиғат дамуыныкзандылықтарытуралы ілім. Д-ді биологиялыкғылымдардын әр саласынанкелтірілген фактілер дәлелдейді, соныменқатар биологиянынөзі дарвинизмнін арқасында жана бағытта дамыпкеледі. Д В И Ж Е Н— ИЕ қозғалыс, қозғау, қимыл, мысалы,тітіркенгіштердін бір бағытта берілген әсерінен, бір к л е т к а ­ лы балдырлартікелей амебаныңкөмегімен қозғала алатындығы. ДВИЖЕНИ ПЕ Р О Т О П Л А З-М Ы протоплазманың қозғалысы, клетка ішіндегі протоплазманынүздіксіз айналыпқоэғалуы. Бунысаңыраукұлақтардын мицелиясынан оңай байқауға болады. ДВИЖЕНИ МЕ ИКРООРГАНИЗ — МмикрооргаОВ низмнің қозғалуы, —организмдердін тіршілік ортасында орын ауыстыруы, таралуы, олардыңқозғалуға арналған 74

мүшелерібарлары ғана қозғалады, ал басқаларыжел, су көмегімен таралады. Бактерия, саныраукұлақ зооспораларынынқозғалу мушесі вте жінішке, түссіз жіпше, ол протоплазманын, сыртқықақбыкшасынан жетіледі. Д В У Д О М Н О— СТ екіЬ үйлілік, әр түрлі иелілік ж э ­ не көптеген өсімдіктердін аталық және аналық жыныс клеткаларыбір особтарда болмай, әр түрлі жерлерінде б о ­ лады. ДЕГЕНЕРАЦ — Идегенерация, Я (лат. degenero —сезінемін), ауру организмдеболатын анатомиялыкөзгерістер, яғни өсу процесі кезінде мүшелері, ұлпалары және зат алмасу процесінін бүзылуынанжойылып кетуі. Д Е Г Й Д Р А З— Ыдегидразалар, түрлі косылыстарды сусыздандырудытездететін ферменттер. ДЕГИДРОГЕНА — Здегидрогеназалар, Ы организмдердегі тотығу-тотыксызданупроцестерін тездететін ф е р ­ менттер, барлыкклеткаларда кездеседі. Д Е Г Р А Д А Ц— ИЯ деградация, біртіндеп әлсірету жаксылық қаснеттерінін біртіндеп жоғалуынемесе жойылуы. ДЕЗИНФЕКЦ — Идезинфекция, Я микроорганиэмдерді жэне олардынспораларынулы заттардын көмегімен жою.Егілетін және отырғызылатынматериалдарды, топырақты, жылыжайларды,қоймаларды, ағаштынж а р а қ а т танған жерлерін, мал қораларды т . б. жерлерді ауру қоэдырғышгардан сақтау үшін дәрімен ондеу. Топырақтарды Д. тікелей улызаттарды себу арқылыжүргізіледі. ДЕЙСТВИ ВЫСУШИВАНИЯ Е — кептірудің әсері, микроорганизмдердіккептіру процестеріне тұрақтылығыәр түрлі, мысалы, Гонококтар менМенингококтаркептіруге өте сезімтал, Стафилококтарментуберкулез микробактериялары 90 тәулік бойы кептіруге шыдайды,Сібір язвасы (түйнеме) бациллаларынын споралалары 10 жылғадейін, зен саныраукүлақтарыныкспоралары 20 жылғадейін сакталады. Клеткалардыкептірген кезде олардынцитоплазмаларысусызданадыда белоктарықоймалжыкданады. ДЕЙСТВИ СВЕТА Е — жарықтың әсері, кейбір б а к ­ териялар (пурпурлы) жарықтын әсеріне сезімтал келеді. ал кейбіреулеріне күн жарығықатты эсер етеді, әсіресе тура түскен күн сәулелерінік зияны мол. ДЕЙСТВИ ТЕ ЕМ П Е Р А Т У — РЫ температураның эсері, микробтар төменгі температураныжақсы көтереді, м ы ­ салы, холера вибрионы—32°С-да тіршілігін жоймайды, 75

кейбір бактериялар суйық ауанын да ( — І 9 0 " С ) , сұйық сутегінін температурасында да ( — 2 5 3 ° С ) тіршілігін с а қ тайды. ДЕЙТЕРО ИМ ЦЕТЫ — дейтеромицеттер, жетілмеге саңыраукұлактарға жатады, Фунгиимперфекти, өте үлкен топ (25000 — т ү р ) . Бұлсанырауқұлақтардың мицелийлері көп клеткалы, бірақ қалталы д а , базидиалы да спора түзбейді, тек кондиялартүзеді, жыныссызжолмен көбейеді. ДЕКСТРИ — Ндекстриндер (СвН|О )п, крахмал мен гликогеннін ыдырауынан шығатынөнім. Асдайындау көбінесе крахмалдыцдекстринге айналуына байланысты, Олардынкүрамындакант, декстрин, крахмал, о р г а н и к а ­ лыкқышкылдар,майларт . б. қосылыстаркездеседі. Д Е Л Е Ц И— Я делеция (лат. deletio —жетіспеушілік), белгілі бір белгілердін қадағалап отыратын ДНК-нын көпшілік бөлігінің немесе тұтас фрагментінін түсіп қалуы. Нүктелі мутацияға қарағанда делеция құбылысыбактерияларда аздау кездеседі. ДЕНАТУРАЦ — Иденатурация Я (лат. denaturare — табиғи қасиеттерінен айыру), биополимерлердін ( б е л о к ­ тар, нуклейнқышқылдары)негізгі биологиялыкфункцияларынан немесе көптеген арнайы қасиеттерінен айырылуы. ДЕНИТРИФИКА - Ц денитрификациялау, ИЯ (лат. de — б і р нәрсені жоққа шығару), нитрификацияға кері жүретін процесс, яғни азот кышкылы түздарын тотықсыздандыру(нитраттарды молекулалыказотка дейін тотықсыздандыру), бұл процесті анаэробтыжағдайлардаденитрификациялаушы бактериялар жүргізеді. Д. нитраттардыноттегін органикалыкэаттарды тотықтыруғапайдаланады (тыныс алудың өзінше бір процесі), топыраккұнарлылығынкемітетін денитрификация процесімен күресу үшін топырақтыжаксылапкопсытыпотырады. ДЕПЛАЗМ ИЗ ОЛ — деплазмолиз, Д. дегеніміз клетканын тургор қалпына кайта келуі, бұл жағдай клетканы суды соруыаркылыіске асады, плазмолизданғанклеткаларды суға немесеәлсіз ертіндіге салғанда байкалады. ДЕРМАТИ — Тдерматит,(грек, derma —тері), терінін кабынуы. Д. механикалық физикалықне химиялық жағдайлардын эсер етуінен болады. Д. адам мен жануарлардыцтерісінде жэнеонын өсінділерінде (тырнақ, түк) кілегей қабыктарындаэр түрлі жағдайлардапайда бола0

7Ө

8

тынпотологиялык өзгеріс. Д. ауырған кезде адам терісінде ірінді сулы бөртпелер шығады.Терілердін әр жері жарылып, касығандакабыршактанып кетеді, тері аурулары д е ­ н е т катты қышытады. ДЕРМАТОЛ — Одерматолог, Г дерматология маманы (тері ауруынемдейтін дәрігер). Д Е Р М А Т О Л О— ГИ дерматология, Я (лат. derma — тері жэне logos —ғылым)теріиің курылысын,физиологиялыккызметін және тері ауруларынзерттейтін ғылым. ДЕРНОВЫ ПОЧВЫ Е — шым топырақтар,қара шірікке бай, сай-салалы, жерлердің топырағы. ДЕСЕНСИБИЛИЗА ОЦ РИ ГА Я НИЗМ - Аорганизмнің десенсибилизациясы, аллергендерді кайта ендіргенде микроорганизмнінсезімталдылығыныңуақытшажоғалуы, яғни аллергендерді бөлшектеп аз мөлшердеендіру арқылы банқауға болады. Д Е С О Р Б Ц— ИЯ десорбция, сорбцияға кері процесс, яғни газдардык немесе булардынкаттызаттардын беткі қабатына қонып, сінірілуі сөйтіп қайтадан диффузиялык қалыпка көшуі. Д Е С У Л Ь Ф Г И Д Р— АЗ десульфгидразалар, Ы ферменттер, аминқышкылдары мен пептидтердегі күкіртсутекті алуды тездетеді. Д Е Т Е Р Г Е Н— ТЫ детергенттер, беттік тартылысты төмендететін заттар. Микробтардын всуі менспора түэуін тежейтін жәнебелоктарды қойылтатын(денатурацнялайтын) заттар. Синтетикалык жуғыш заттар, сабындар детергенттерге жатады. Д-дін сулыертінділері түрлі материалдардан кірлерді кетіру үшін колданылады. Д Е Т Е Р М И Н А ГЕНЕТИЧЕСКАЯ НТА — генетикалық детерминанттар, (лат. determinare — Шектелу анықтау), Бейсманнын 1891 ж. айтуыбойынша бұл түкымкуалаушылықтыц гипотетикалыкбірлігі. Қазіргі кезде детерми­ нанттар дегеніміз ген, цистрон. Бұлар белгілі функцияны, клетка курылымын айкындайды. ДИАГНО — З диагноз (грек, diagnosis — анықтау, айқындау), аурудынтүрі, сипаты туралыкыскашадәрігерлік қорытынды.Д. қою ушін аурудын көрінуіне карай аныктау, инфекциялы сипатта аурулардың коздырғыштардынморфологиялык т . б. белгілерін зерттеу, организм иені аныктау жэне оныменауыратын организмді белгілеу ДИАГНОСТИКА — диагностика, ауруды анықтау максатыменжүргізілетін зерттеулер, яғни аурудыңдиаг77

ностикасынанықтау үшінфитопатологияда бірнеше әдіс қолданылады. Д И А Л И— З диализ, (грек, dialysis —айыру, бөлу), жартылай өткізгіш мембрана көмегімен коллоид және үлкенмолекулалыкосылыстардыцертінділерінен ондағы еріген кіші молекулалыэаттарды бөлу. Бұл әдіс диффузия заңына негізделген. Д И А С П О— РА диаспора, (грек, diaspora —шашыранды), сакырауқүлақтардыцтаралу жолы, олардыц өсіп көбеюі және организмненбөлініп шығутегі әр түрлі, с п о р а ­ лар немесехламидоспораларымицелийгебөлініп отырады жэне сол мицелийлерінің жіпшелеріарқылытаралады. ДИАТОМИТ — диатомит(лат. diatomede —диатомдық балдырлар), инфузорлық топырақ, ұнтақтарыкөбінесе диатомдыкбалдырларкабыршагыиан кұралатынтүнба — тау жынысы.Борпылдакнемесеосал біріккен, түсі ашык сұр ак немесе сарғылт. ДИВЕРГЕНЦ — Идивергенция, Я (лат. divergentia — ажырау), белгілі бір түрдін екінші Оір түрге ажырауы,яғни Дарвиннің теориясыбойыншаж а ц а түрлердіц шығуы,бір үрықтынтүқымында пайда болған белгілер келесі ұрпаққа ауысқансайынұлғая береді, осыған орай бір түрдін ішінде бірнеше түр өзгерістер кездеседі, бұлар соңынан жеке тұрлерге айналады. ДИЗЕНТЕРИ —Ядизентерия, (грек, dus —бұзылу, enteron —ішек), адамнынжэнемалдын жұқпалыауруы. Қоздырушылар Шигелла туысынажататын бактериялар. Қанды ірін, аралас іш өткізетін жұқпалыауру. Д. адамны ұлыдәреті жиілеп, кіндік түбін ауыртады. Ж а с балалар дизентерияға жиі жэне тез шалдығады. ДИКАРИО —Ндикарион (грек, dis —е к і , caryon — ядро), гаплоидтыядролардынбір-бірімен қосылмай,жұпжүбыменбір клетканын ішінде жүруінайтамыз. Бұндай процесскалталы жэне базидиялы сацыраукүлактардыц жыныстык көбеюі кезінде байқалады. ДИКИ ТИП Й — жабайы тип, микроб өнімдерінін н е ­ месе вирустынгенофенотипі. Бұлартабиғат жағдайларына жаксы бейімделген және сыртқы ортадан бөлініп алынған. Д И Н А М ИРК АА ЗВИТИ ИЯ НФЕКЦИОНН ПО РО Г­О ЦЕССА — инфекциялық процестіңдаму динамикасы: И. п. д . д. ауру белгісініц жасырынпайда бола бастауынан бастап аурудынқозуыменжаэылукезецдерінен тұрады.

78

Д И П Е П Т И— ДЫ дипептидтер, (грек, dis —е к і + г і е п тидтер), екі молекулалыамин қышкылының пептидтері. ДИПЛОИ — Ддиплоид, (грек, diplos —қосарланған, eidos —тур), организм клеткасында хромосоманыц екі гомологиялыккатары түзіледі, оған екі гаплоидтыцгаметалары жиналады. Сонымен екі гаплоидтыцгаметалары бір-біріне кұйылуаркасында диплоидтермині шыккан, оны1905 ж Э.Страсбургерм ұсынған. Д И П Л О И Д И З А— Ц диплоидизациялау, ИЯ мицелийдің жекеленген (гаплоид) клеткаларынан қосарланған (диплоид) клеткаларынынтүзілу процесі. Д И П Л О Д И— ОЗ диплодиоз, (диплодия, микродиплод и я ) , пикнидия катарынажататынжетілмеген санырауқулақтардын өсімдік ауруларынтуғызатын өкілдері. ДИПЛОИДН КЫ ЛЕТКИ - диплоидты клеткалар, (грек, diplos —қосарланған), хромосоманыцқосарланған жиынтығы бар клеткалары, диплоидтыхромосомалар з и ­ гота және барлық соматикалық гаметадан басқа, клеткаларға тән. Соматикалыкклеткалар ұлпалы культуралар алу үшін вирусологияда кеңінен қолданылады. ДИПЛОИДН — Ы диплоидты Й (грек, diplos —қосарланған), зигота екі клетка ядроларыныңжиынтығынан туратындықтан, оныц ядросындағы хромосомасаныжеке гаметадағыдан екі есе артық яғни диплоидтыболады. ДИПЛОКОК —К диплококтар, И (грек, diplos —қ о сарланған және coccus —жеміс, д ә н ) , екі-екіден қосактала орналаскан шартәрізді бактериялар, диплококтардыцталшықтарыболған емес, олар спора түзбейді және қозғалмайды Д-тыктопырақта, суда кездесетін сапрофитжэне ауру қоздырғыш потогенді топтары бар. ДИСБАКТЕРИ — Одисбактериоз, З микробтардыцарасындағы тепе-теңдіктіц бұзылуы, түрлердіц біреуі дамуда басымдылықкөрсетуі. Бұлж а ғ д а й жедел түрде организмді антибиотиктенемдегенде білінеді, осыныц нәтижесінде Кандидатуысыныңсацырауқүлақтары, организмдежиналыпкандиоз ауруларынтуғызады. Д И С К О М И Ц— ЕТ дискомицеттер Ы қалталы саңыраукұлақтардыцбір тобы. Д.-дің гимені (базидия-споралық және ұрықсызклеткалар қабаты —парафиза) ашық о р н а ­ ласкан. Д. көбі топырактакөцде, ағаштаөсіп, сапрофиттік, ал кейбіреуі өсімдіктерді ауруға шалдықтырып паразиттік тіршілік етеді, 79

Д И С С И М И Л Я— ЦИ диссимиляция, Я (лат. dissimilis —ұқсас емес), тірі организмдегі органикалык з а т т а р ­ дыныдырауы,мұндатіршілік әрекеттеріне қажетті э н е р ­ гия түзіледі. Тынысалу мен ашунегізгі диссимиляциялық продестерге жатады. Д. организмдеүздіксіз жүріп ж а т а ­ тынзат алмасу процесіндегі ассимиляцияға қарама-қарсы процесс. Д И С С О Ц И АБ ЦА ИК ЯТ Е Р И— Й бактерия диссоциациясы, бактерийныйбір түрдегі колониясынаморфологиясы өзгерген мутанттардыцдамуынабайланысты, эр түрлі өзгерістер кіреді. ДИСТИЛЛЯЦ — Идистилляция Я (айдау), сұйықкоспаларды кайнатып оЛардан түзілген суды жинақтап, жек фракцияларға ажыратупроцесі. ДИСТИЛЛИРОВАН ВОДА Н А Я— дистилденген су (айдалган с у ) , кайнатып, буын салқындатыпжинапалынган, ешкандайқоспасы жок таза су. ДИХОТОМИЧЕС ВК ЕО ТЕ В Л Е Н-И Е дихотомиялык, бүтақтану, саныраукұлактардын спора түзуші немесе баска бөліктерінін бұтақтануынайтамыз. Бул жағдайда мицелийдінушы тен екі бөлікке бөлінеді, мысалы, Подоспора, Микросфереа—бұлар клейстокарпийлерініц өскіні. Д. Н. К.—д. н. қ. (дезоксирибонуклеин қышқылы) химиялыктұрғыданқарағанда, ДНК-нын әрбір тізбеп — полимер, онынмономерлері нуклеотидтер болып табылады. Биополимер, эдетте бактериялардын нуклеотидтерінде өсімдік жэне жануарларклеткаларындағы ядроларда шоғырланады. Көптеген бактериялардын, вирустардын,өсімдіктер мен жануарлардыц ДНК-сы болады. ДНК —тұқым қуалаушылық (генетикалық) касиетінің сақталуынын материалдык негізі болыпесептеледі. Д. Н. К. —П О Л И М Е Р А — З Ад. н. қ. — полимеразалары, жекедезоксирибонуклеотидтерденДНКмолекуласын синтиздеуге қатынасатын фермент. Д О Н О— Р донор, тірі организмдер клеткаларын н е ­ месе ұлпаларын баска организмдерге бере алатын, яғни баска организмге берілетін органдардыц қоры болып есептеледі (трансплантация), мысалы, ауру адамға қан құю үшін қан беретін адам. ДОЧЕРНИ КЕ Л Е Т К— И жас клеткалар, негізгі аналық клеткалардан бөлінген кезінде пайдаболатын ж а с клеткалар.

80

Д Р О Б Л Е Н И(измельчение) Ё —усақтау, үгу,. ұнщfag, қатты заттарды аз-аздап колмен ұсақтау, немесе түрлі кеділёрге салыгі езу, және мехаиикалық аспаптара р к ы ­ лыұсақтау. ДРОЖЖ — И ашытқылар, шарап, сыра, нан іәрізді заттарды жасауүшін пайдаланатынөндірістік з а т . О л а р ­ дын(витаминдердін) кемістігін азықтық ашытқы қосып толықтыруғаболады.ДЫХАНИ ОР ЕГ А Н И З М —А организмнің тыныс алуы, бұл процессорганизмденесіндегі органикалыкз а т ­ тардыныдырауы нәтижесінде, заттар тотығып(диссими­ ляция) өздерінен бөлініп шыкканбос, энергияны, сырттан енген қоректік заттарды синтиздеуге жұцсайды. Д Ы Х А НУ И ЕМ И К Р О О Р Г А Н И ЗмикрооргаМОВ низмдердің тынысалуы, бұл процесс түрлі органикалык қосылыстардык биологиялыкжолментотығуын еске салады, дегенмен бұл микроорганизмдер тыныс алутәсіліне қарай екі топқа бөлінеді аэробтыжэне анаэробты. А э р о б ­ тымикроорганизмдербос оттеп'мен тынысалады. бұл п р о ­ цесс тотыру реакциясы арқылыжүзеге асады. Ала н а э р о б тытыныс алатынмикроорганизмдер оттексіз (облигатты) жэне оттек бар-жоғынабайланыссыз(факультативті) жерлерде тіршілік ете береді. ДЫХАТЕЛЬН КЫ ОЭ ЙФ Ф И Ц И— ЕН тыныс Т коэффициенті, тыныс алу кезінде бөлініп шығатынкөмір қыш қылгазыныцкөлемініц, сол кезде сінірген оттегінін мөлшеріне қатынасы. Әдеттетынысалу коэффициенті бірге жакынболады. Е

ЕСТЕСТВЕННЫЙ ОТБОР —табиғисурыптау, о р г а ­ низмдерөсу орталығынабейімделіп сыртқыортаныц әсерінен тірі калып, тіршілік етіп отыратын процестер. Табиғи сұрыптау дегеніміз тіршілік үшінкүрестін нәтижесі. Бүлтірі табиғаттыц тарихи дамуыныц қозғаушы күшін Ч. Дарвинашқан. Ж ЖГУТИК БА ИК Т Е Р И— Й бактериялардын, талиіықтары, микроорганизмдердіцқозғалу кезінде пайдаланатын органойттары. Бұл бұтақтанбаған, толқын тәрізді цито6—1117

81

плазмалық мембрананынішкі жағынаорналасқаң цитоплазмалық гранулаларға бекінген жіпшелер. Талшықтардынпайда болуынбірнеше ген қадағалап тұрады. ЖГУТИКОВ — Ыталшықтылар, Е бұған бір немесе бірнеше талшықтарыарқылықоэғалатын организмдер ж а ­ тады, мысалыМастигофора,флагеллета, бұлардың денелері сопақша, созылынқы немесешартәрізді болып келеді. Паразиттердін көбеюі, жиі-үзынынанбөліну арқылы,сиректеу жынысты көбею жолменжүреді. Бұлардыңнегізгі өкілдеріне Лейшманиялар, Трихомоналар, Трипаносомалар, Лямблиилержатады. Ж Е Л А Т И— НА желатина,жаратылыстатаралған б е ­ лок заты, коллагеннен алынатынөнім, коллаген сіцір құрамыныннегізгі бастыбөлігі. Шеміршектерді және сүйекті кайнатып алынатыназотты өнімдср, реакциясыкышкыл келеді. Микроорганизмдердінтаза өнімдерін өсіру мақсатыментығызқоректік орта дайындаудақолданылады. Әдетте қоректік ертіндіге 1 0 — 1 2 % желатина қосылады. Желатинакосылған қоректік орта 24°С температурада ері кетеді. Ж Е Л Е З— О темір, химиялықэлемент, арнаулы белоктармен косылысы. цитохромдық-ферменттер жүйесініц негізін күрайды. Бактериялардын фосфор кышқылымен жәнебасқа косылыстарыменәрекеттесуініц нәтижесінде темір тұнбаға түседі. Мұндайдатемір тыңайтқыштарын топырақка ертінді түрінде енгізеді, олар дииссоциацияланбайды жэне тек еріген күйде кездеседі, сондыктан д а к л е т каларға тиімді келеді. Ж Е Л Е З О Б А К Т Е— Р Итемір И бактериялары, темірдің шала оксидін оксидкеайналдыратын бактериялар, кейбіреулері осыреакция кезінде бөлініп шығатынэнергняны көмір қышкыл газын сіціру үшінхемосинтез процесіне пайдаланады. Темір мен марганецқосылыстарынжинайтынқұрамды топ, тұщыжәне тұздысу қоймаларында кездеседі. Ж И З Н Е Д Е Я Т Е Л Ь Н— ОС тіршілік ТЬ әрекеті, тіршілік әрекетіне бейімділік, яғни әрбір организмніц сырткы ортаныц өзгеруіне байланысты,өздерін сол ортаныц тіршілік жағдайынакарай бейімдеуі. Ж И З Н— Ьтіршілік, дегеніміз табиғаттағы белокты заттардын өмір сүру әдісі, ол денелердін химиялық құрамды бөліктерінін үнемі өзінен-өзі өзгеріп, жацарыптұратындығында. Тірі денелердіц казіргі анықтамаларынын бірі 82

(М. В.Волькенштейн),жерде тіршілік ететі.н тірі денёлер биополнмерден—белоктардан, нуклеин кышқылдарынан құралған, өзін-өзі реттейтін жәнеөзін-өзі ұдайыөсіретін ашыкжуйелер болыпесептеледі. ЖИРЫ — майлар, көптеген өсімдіктердіц дәндерінде, жемістерінде едәуір мөлшердеқор ретінде жиналатын майлы заттар болады. Бұлар өсімдік майларыналу үшін өндіріс жағдайындакен қолданылады.

3

З А Б О Л Е В А Н— ИЕ ауру, өсімдік-иелерінін ауру қоЗдырғыштарынықөсімдікке түскендегі немесе өсімдіктін зақымданғандағыреакциясы. Өсімдік-иелерінін өсу ж а ғ дайларысыртқы ортаныңжағдайларыментығызб а й л а ­ ныстыболған кезде өсімдіктер ауруға шалдықпайды. Егерде мұндай тепе-тендік бұзылсаөсімдік организмі ауыра бастайды, биологиялык жағынан алғанымыздаауру дегеніміз өсімдік-иелерінің алғашкықорғаныштық реакциясынанбасталады, ауру азды-көпті ұзақ патологиялық процесс болғандықтанбірнешекезеңге бөлінеді (алғашқы ауру, белгісіз ауру, қайталама ауру, жасырынауру, ж а л ­ пы а у р у ) . ЗАПАСНЫ ВЕЩЕСТВА Е — қорэаттары, белгілі жағдайлардакөпшілік микроорганизмдердіц клеткаларын­ да ғы заттар қор заттар деп есептеледі. Олар-полисахаридтер, майлар, полифосфаттаржәне күкірт. ЗАРАЖЕНИЕ Н Ф Е К Ц И— ЕЙ ауру қоздырғыштармен зақымдану, (инфекция), ауру қоздырғыштардыц сырттан организмніцұлпасынаенуі. Ауруға дейін қоздырғыштар организм денесіне немесе коршаған ортада (ауа немесе топырақта), болуы мүмкін. Аурулар қоздырғыштардыц түрлеріне қарай әр түрлі болады(тамшылы,байланысқан, жалған, активті, аэрогенді, табиғи, жасанды, қайталамалы, диффузиялы,белгісіз ауру т. б.). ЗАЩИТА РАСТЕНИЙ — өсімдіктерді қорғау, өсімдіктерді қорғаудыцбірнешеәдістері бар, олар: химиялык—ауру коздырғыштарға, арамшөптерге қарсы улы химикаттардыпайдалану, биологиялык—ауру қоздырғыштарға карсыолардыц табиғи жауларын пайдалану- (паразиттер, жыртқыштар),өсімдік ауруларынқоздырушылардын, арам шөптердің дамуына қолайсыэжағдайлартуғызатын агротехникалық әдістерді пайдалану, селекция — 83

өсімдік ауруларына қарсытүрақты селекциялық төзімді сорттарыншығаружәне егістіктерге ендіру т . б . шаралар қолданылады. З А Щ И Т НР Ы ЕЕ АКЦИ — И қорганышреакциялары, а р ­ наулы қоздырғыштармен зақымданғанорганизмдердні ауруларға реакциялары. Организмдерауру қоздырғыштарға қарсыкүшті күрес жүргізеді. Организмдердіцауру қ о з дырғыштармен зақымданужылдамдығы аурулардың барьісын анықтайды. ЗИГОГАМИЯ или К О Н Ъ Ю Г А— Цзигогамия ИЯ не­ месе конъюгация, (грек. Zygon — жұп, gameta —некеге отырамын,л а т . conjugatio —косылу), бұл ерекше жыныс процесі. Бұл процесте екі клетка көлденең өсіп бір-бі'рімен жақындасакеліп бір клетканыцішіндегі протопласт, екіншісіне кұяды. ЗИГОМИЦЕ —Тэигомицеттер, Ы 3-класс тармағына жататын сацыраукұлақтар, Мукаралес, Ентомофторалес катарлары. Бұларға тан қасиет зигогамия тәрізді жынысты кебеюі, осыныцнәтижесіндетыныштык дәуірді өткізетін спора-зигоспора пайда болады. Жыныссыз көбеюГс п о ­ рангия аркылыжұреді. ЗИГОСПОР — Азигоспора, (грек. Zugon — ж ұ п +с п о ­ р а ) , тыныштык дәуіріндегі жыныстык спора, мысалы, зец сацырауқұлактарындаекі бірдей гаметангияныцқосылуынык нәтижесінде пайда болады. 3 . қабығы калыц көп к а батты, олардынтыныштықдәуірі ұзакқа созылғаннан кейін өніп өседі. ЗИГОТА — зигота, (грек. Zygotos —қосақталған, жұп косылған) жыныспроцесініц барлык кезеңдерінде аталық және аналық жынысклеткаларықосылады. Осының нәтнжесінде сырткыортаныңколайсызжағдайларынаөте берік, калыц қабықпеи қоршалған онда қоректік заттардын корыжеткілікті, қозғалмайтынклеткалар түзіледі. ЗИМАЗА — зимаза, глюкозаныцспирттік ашуынтездететін фермент. ЗИМОГЕН —Ы (проферменты) — зимогендер (проферменттер), ферменттердін алғашқы, әлі активті емес түрі. Бұлар құрылымдык өзгерістер аркылыферментке айналады. ЗООГИГИЕН —А зоогигиена, жануарлардыцденсаулығымен өніп-өсуіне кажетті күтім шарттары. ЗООГЛЕ — Язооглея, (грек. Zoon —т і р і , glia —жабыскақ зат, желім), бактерия клеткаларыбөліп шығарған «4

шырындыныц -нэтижесінде бактериялардын уйысыпбірігуі, зооглеялар әсіресе су бактерияларынатән. З О О С П О Р А Н— ГИ зооспорангиялар, Й спора түзгіш мүше, клетка ішінде (эндогенді) қозғалғышзооспорангия­ лар пайда болады. Оларжыныссыз көбейеді, оған көптеген балдырларжәне кейбір санырауқұлактар жатады. ЗООСПОР — Ызооспоралар, (грек. Zoon — жануар+ + с п о р а л а р ) , кабығыж о қж а л а н а шспоралар, бір не екі талшығыаркылысуда өз бетімен козғала алады. 3 . е р е к ­ шеспора түзуші мүшелердінішінде пайда болады. ЗООХОРИЯ зоохория, (грек. Zoon — ж а н у а р ,сһогу —барамын, тараламын), микроорганизмдердіңжәне олардынспораларынынжануарлар және бунақденелілер аркылытаралуы. И

ИДЕНТИФИКА — Цидентификациялау, ИЯ белгісіз бір организмді басқа бір белгілі организммен салыстырып анықтау. И Д Е Н Т И Ф И К АБЦ АИ КЯ Т Е Р И-И (микробов) — бактерияларды (микробтарды) идентификациялау, • организмнін түрін анықтау мақсатымен бактерологиялық және серологиялык зерттеулер жүргізу. Бұл бактериялардын (микробтардын) морфологиялық, биохимиялыкжәнеантигендік ерекшеліктерін зерттеуге пегізделген әдіс. ИЕРСИНИ —И иерсинийлер, бүлардыцүш түрі бар: И. пестис, И. псевдотуберкулозисжэне И. ентероколитика. Булар жұмыртка немесе таяқшатәрізді клеткалар, колеMi 0 , 5 — 1 , 0 мкм,капсулалар түзбейді, капшілік орталарда жақсыөседі, өсуіне қажетті қолайлы температурасы —

30 37°с

ИЗВЕСТКОВАНИЕ ПОЧВЫ — топырақты эктеу, (әк косу), топыраккышқылдығын азайту мақсатымен, оныц физикалық касиеттерін арттыруға және органнзмдердін кальциймеНқоректенуін ж а қ с а р т уүшін топыраққаәк к о сылады. Әктін нормасын топырақтынкышқылдығына ка­ рай есептеп шығарады. И З В И Т ЫФОРМЫ Е БАКТЕРИ — Я бактериялардын, ирек формалары, бұларға вибриондар, спириллалар жэне спирохеталаржатады. И З М Е Н Е НВ ИЯ УСТОЙЧИВОСТИ РАСТЕН БОЛЕЗНЯ — М өсімдіктердің ауруға турақтылығыныңөз85

геруі, олардыңгенотиптік —тұқым қуалау жәнефенотиптік — т ұ к ы қуаламайтьш м өзгерістері бар, Бұл құбылыс көбінесе өсу жағдайларынабайланысты. И З М Е Н Ч И В ОМ СТ ИЬК Р О О Р Г А Н И — ЗМ микроорА ганизмдердің өзгергіштігі деп органнэмдердін жанабелгілерге ие болу жөніндегі жалпықасиетін айтамыз, микроорганизмдердің морфологиялыкжәнефнзиологиялық ка сиеттерінін тұқым қуалай не тұқым қуаламай өзгеруі. М кроорганизмдердіц колонияларынын түрі менпішіні түрлі органикалык заттарды сіңіру және сиитездеу, ауру тудырғышт. б. қасиеттері немесе тіршілік әсері салдарынан өзгеруі мүмкін. И З М Е Н Ч И В ОВ СО ТЗЬБ У Д И Т Е- Л Я ауру қоздыргыштардың өзгергіштігі, белгілі бір организм ауру коздырғыштарынын активтігі жәнепатогенділігі өзгермей тұрмайды. Негізгі өзгерістер факультативті сапрофиттержәне паразиттерге жататын коздырғыштардажүреді. А. к . ө. көптеген себептердің салдарыболуымүмкін гибрИдтену, мутация, даму жағдайларының өзгеруі. ИЗОГАМИЯ — изогамия, (грек, isos —бірдей, біркелкі, gamy —некеге тұрамын), жынысты көбею жолдарынынбірі, бұлар сыртқыкөрінісі жағынанбір-бірінен айырмашылығы ж о к ,бірак, биохимиялык жәнефизиологиялыкайырмашылығы бар гаметалардын косылуы.Б ұ лардынформалары, кұрылысы, мөлшері (изогаметалар) жағынанбір-біріне ұксас келеді. ИЗОЛЕИЦИ —Н изолеицин, амин қышкылы,жануар организмінде синтизделмейді, едәуір мөлшердеөсімдіктерде белоктарында кездеседі. Бұларды микроорганизмдер жақсы синтиздейді, сонымен бірге амин кышқылдары жануарлардыц ас казанындақоректік заттарды толық корытылуынасебепші болады. И З О Л Я— Т изолят, микроорганизмдердіц моноспоралытурін бөліп алу. ИЗОРЕАГЕНТЫ изореагенттер, — түрі белгілі м и к р о ­ организмдердін штамалары,бұлар сырткы орта факторларынабірдей ж а у а пбереді (температура, ылғалдылык). ИЗОТОНИЧЕСК РАСТВОР ИЙ — изотониялық ерітінді, клетка шырынынын осмостық қысымына тен ерітінді, мысалы,клетка шырыныныц концентрациясыменсырткы ортадағы ерітінді концентрациясы бір-біріне тен болса, клеткадағы су д а , клетка төнірегіндегі су да бастапқы 86

калпындақалады. Осындайконцентрацияны изотонды ерітінділер деп атайды. И М Б И Ц И О НВОДА Н А Я —имбициалы су, коллойд ерітінділерін ісіндіретін су, топырақ бөлшектерібұл суды үлкен күшпенұстап түрады. Осығанорай олар өсімдіктер ге тиімсіз деп есептеледі. ИММЕРСИОН СИСТЕМЫ НЫЕ —иммерсиалы жүйелер, самырсын майынанемесе су тамшысына батырылатын объектив. Осығанорай оларды майлыжэне сулы и мерсия деп бөледі. Олар объектіні үлкейтіп көрсету үшін колданылады. ИММУНИТЕТ —иммунитет,(лат. immunites —кеселден арылу), кандайда болмасынауруды кабылдамаушылық, яғни организмнін ауруға қарсы тұрғыштығы.Организмнін белгілі бір ауруға берілмеушілік кабілеті. ИММУНИТЕТ ЕСТЕСТВЕННЫЙ - табиғи иммуни­ тет,табиғи калыптаскан орны бар иммунитет, олар ауруды басынан өткізгенде, аурулармен немесе ауру таратушылармен жанасқанкездегі түрмыстық жағдайлардапайда б о ­ лады, мысалы, бала ана қүрсағындадамығануакытында, жолдасыаркылыдайынантиденелерді кабылдайды, яғии табиғи енжарлық иммунитеткабылдайды. ИММУНИТЕТ ИСКУССТВЕННЫЙ - жасандыим­ мунитет,организмнін жасанды түрде жасалған иммунитет серігі, организмге вакцинаенгізу жасандытүрдегі жедел (активті) иммунитет, ал оларды жасанды сарысуға карсы ендірсек —енжарлық (пассивті) әрекет көрсетеді. ИММУНИТЕТ РАСТЕНИ — Иөсімдіктердің иммуни­ тету,(лат. immunites —кеселден арылу), Ө.и. ауруға к а р ­ сытөзімділік туғызатынбиологиялыккасиет. Өсімдіктердіц ауруға карсы тұрақтылығынарттырудыцбірнеще жол бар: мысалы, өсімдіктердін зақымдануын толық жою. Өсімдіктердін морфологиялық, физиологиялықжэнеб и о ­ химиялыкерекшеліктерімен анықталады. Бұл касиеттердік біреулері шешуші,ал екіншілері соған байланыстықосымшароль атқарады. Ауруғатұрақты сорттарды шығару жөнінде зерттеулер біздің елде кеңінен жүргізілуде. ИММУННОСТЬ —иммундылық, өсімдіктердін ауруға тұрактылығынын дәрежесі. ИММУНОГЕНЕЗ —иммуногенез, өсімдіктердін ауруға тұрақтылығынындаму зандылығытуралы теория. Бұ теория бойыншаиммунитетстатикалык емес динамикалық қубылыс, 87

ИММУНОГЛОБУ — Лиммуноглобуликдер ИНЫ (ig), антиденелердің активтігі бар глобулиндердіц әр түрлері. Сүт қоректілердің, сонық ішінде адамдардыңда сарысуларындаәр түрлі кластағы иммуногдрбулиндертабылған (igQ, igM, жэне i g A ' T . б.). Олар өзара бірнешебелгілермен ажыратылады:молекулалық салмағыжәне тұну түрактылығыт. б. белгілер. ИММУНОЛОГИЧЕСКАЯ Т О Л Е Р А Н Т Н О-СимТЬ мунологиялық толеранттылық(төзімділік), (лат. toleranti —шыдамдылық, төзімділік), белгілі бір антигенге организмніңтұрақты жауабының болмауы. Иммунологиялық төзімділікті тудыратын антигендерді толерагсч дейміз, олар көбінесе сарысубелоктарында (альбуминдернемесе глобулиндер) болуы мүмкін. ИММУНОЛОГИЯ — иммунология, иммунитетмәселелерін зерттейтін ғылым,яғни организмнің жұқпалыауруға қарсы қорғанышқасиеттерін зерттейтін ғылым. ИММУНОХИМИЯ —иммунохимия, организмніц жукпалы ауруды қабылдауынабайланыстыондағыхимиялық процестерді зерттейтін иммунологиялық бірбөлімі. ИНВЕРТАЗА — инвертаза, (лат. inversio —төнкеру, айналдыру), сахарозаныңглюкозаменфруктозаға айналу процесін жүргізетін фермент. ИНВЕРСИ — Яинверсия, (лат. inversio —аудару, төнкеру), хромосомабөлігін 180^ айналдыратынмутация. И Н Г И Б И Р О В А— НИ ингибирлеу Е тежеу ( i n h i b i t i o — тежеу, тоқтату), тежеу (толық не ішінара) кез-келген тежеуші заттардын көмегімен жүреді. ИНГИБИТО — Р ингибиторлар, Ы микроорганизмдердін, өсімдіктердін, адамныннемесе жануардынтіршілік барысындабелгілі бір кезекдерін тежеу немесе тоқтату процесіне қатынасатынзаттар. Әр түрлі микроорганизмдердің зат алмасукезінде белгілі бір кезеңдерін тежеуге катынасады. Буларәрекеті жағынанактиваторларға карама-карсы қосылыстар. ИНДЕК БС ОЛЕЗН — Иауру индексі, аурудын эр түрлілігін санмен белгілеу. И Н Д У К Т И В (адаптивные) НЫЕ ФЕРМЕНТ —Ы нкдуктивті(бейімделген) ферменттер,мундай ферменттер организмге қажеттілік туған кезде синтезделеді, ол үшін өздеріне қажетті субстраттар бар жердеғана пайда б о ­ лады, 88

И Н Д У К Ц— ИЯ индукция, (лат. inductio —ояту)*, бүл терминді физиологиялық саласындз органнзмдердін нерв жуйелерін тітіркендіру немесе тежеу сияқты орталық нерв жүйелеріне пайдаланады. ИНКУБАЦИЯ — инкубация, ннфекциялы аурулардын ж ұ ғ у процесі кезіндегі фазаларынын бірі. Олар ауру қоздырғыштармен зақымданғаннанбастап, аурудынбелгілерінін білінген уақытынандейінгі кезеңді қамтиды. ИНОКУЛЯЦ — Иинокуляция Я (жұқтыру) (лат. i n o ­ culum —инокуляция—телу, егу, жұқтыру). Топыраққүрамынанемесе жануарорганизміне тірі микроорганизмдерді ендіру сол сияқты түйнек бактерияларын бұршак тукымдасөсімдіктердің тамырларынажұктыру. ИНОКУЛЮМ —инокулюм, ауру таратқышб а к т е р и я ­ лар,. саңыраукұлақтар, олардынклеткалары, споралары мен мицелийлері. ИНСУЛИН —инсулин, инсулинді ұйқы бездерінін б е ­ та клеткалары жасап шығарады,ол организмдегі заттарды реттеп, онысінімді күйге айналдырып био синтез процесіне қатысады. ИНТАКТНЫЙ М И К Р О О Р Г А Н-Иинтактылы ЗМ (өзгертілмеген) микроорганизмдер,бактерия, фаг, вирус т . б. яғни бүлар өзгертілмеген микроорганизмдер. ИНТЕГРАЦ — Иинтеграция, Я ( л а т . injegratio —біріктіру, косу, микроб клеткасынынД Н К — докорыныңж е ­ ке бөліктерінін ( Д Н Кхромосомасына ) қосылуы не ауысуы. ИНТЕНСИВНОСТЬ П О Р А Ж Е НРАСТЕНИЯ ИЯ — өсімдіктердің зақымдану дәрежесі немесе өсімдік закымдану дәрежесі. Өсімдіктерге түскен дақтардыц, ұнтактардынт . б. ауру белгілерініц жиілігі немесе тез қайталануы. ИНТЕНСИВНОСТЬ РАСПРОСТРАНЕНИЯ И Н ЦИОННЫ З АХ Б О Л Е В А Н— И жұқпалы Й аурулардыңтаралу дэрежесі, анда-санда немесе жиірек кездесетін эпидемияныцкөлеміне карай ж а н у а р л а р арасында болса — эпизотня дейміз, ал егер бір немесе бірнешемекенді елді (адам арасында) камтыса оны—пандемия дейміз.

• ИНТЕРФЕРЕНЦ — Иинтерференция, Я гендердіц орын ауысуыкезінде байқалатынерекше кұбылыс, бүл генетикалық маркерлердін тығыз ілініскен (тіркескен) кезінде байкалады. И Н Т Е Р Ф Е Р— ОН интерферон, ( л а т . inter —а р а л ы ғында, feto — а л ы п жүру, көтеру), бұлар молекулалық 89

салмақтары әр түрлі 2 0 — 4 0 мыцға жететін аралықтағы белоктар, олар макроорганизмдердіц эр түрлі ұлпаларынын. клеткаларыктүзеді. Ірі организмдердіц үлпаларына қарағанда олардынтүр ерекшеліктері болады, ал вирустарда мүндай ерекшеліктер байқалмайды, себебі белгілі бір аралыкта әр түрлі Д Н К мен РНК-сы бар вирустардын дамуынтежейді. И Н Т Р А М О Л Е К У Л ЯД РЫ НО ХЕА Н И - Е ішкі молекулалы (интрамолекулалы)тыкысалу, екінші сөзбен айтқанда анаэробты тынысалу. ИНФЕКЦИОН — Нинфекциялы, АЯ жүқпалы ауру (инфекция) туғызуға қабілетті организмдер, ( б а к т е р и я ­ лар, санырауқулақтар, вирустар т. б.). И Н Ф Е К Ц И О НП НЛА ЕЯ ВРОПНЕВМО — НекпеИЯ нің қабынуынан пайда болатын, микоплазмалартуғызатын аурулар, мұндайауруларыбар жануарлардыдер кезінде жойып отырады. И Н Ф Е К Ц И О НЗН АЫ РЯ ЙД — инфецкиялы заряд, өсімдік зақымданғанда олардынденелеріне енетін ауру қоэдырғыштарособтарыныцмөлшері. И Н Ф Е К Ц И О НМАТЕРИАЛ НЫЙ - инфецкиялы ма­ териал, ауру коздырғыштары бар материалдар, табиги н е ­ месе жасандыортада тұрған организмдердінауру коздыр ғыштарыбар материалдар коректік ортада болуы мүмкін. ИНФЕКЦИОН ФОН НЫ — Йинфекциялы фон, организмдерді закымдауғажэне аурулардыцбілінуін көрсететін жағдайлар. Жаппайжұкпалыауруларға қарсы өсімдГк сорттарыныцтөзімділігін арттыру үшінсүрыптау әдісі колданылады. И Н Ф Е К Ц— Иинфекция, Я (лат. infectio —жүғу), жукпалы ауру микроорганизмнінорганизмге алғашкыж ү к к а н кезі. Жүқпалыауру салдарынантуған организмдегі патологиялық процестердін жиынтығы. ИНФОРМАЦ —И информация, Я генетикада қолданылатын ДНК-дакодталған белоктар синтезінін бағдарламасы (кейбір вирустардын түқымкуалаушылыкаркылы берілетін РНК-сы кодталған). ИНФУЗОРНАЯ ЗЕМЛЯ — инфузориялық топырақ, ерте кезде теңіздерде өмір сүрген организмдердін қалдыктары. И Н Ъ Е К Ц— ИЯ инъекция, ауруға карсықолданылатын материалдардыорганизмденесіне егу (укол) аркылы жіберу, 90

Й О Д О Ф О— РМ йодоформ, исі күшті, жылтыр,ашық сэры үнтақ. Оны ж а р а қ а т жерлерге, ірінді жараларға, о п е ­ рация жасайтынжерлерге жағады. И О Н И З И Р У ЮИ Щ ЗЛ ИУ ЕЧ Е Н-И Яионизациялаушысәулелер, заттарға эсер еткенде олардын атомдары мен молекулаларыионданады. Ионизациялаушы сэулелерге жататындар: рентген жэне радиоактивті сэулелер ( а л ь ­ фа, бета жэне гамма), И.-шы сәулелердін белгілі мөлшерінің биологиялыкәсері, сәулелердіц түрлеріне, олардын энергияларына немесе квантынажәнет . б. факторларға байланыстыболады. Микроорганизмдер,өсімдіктер мен жануарларғақарағанда ионданған сәулелерге тәзімдірек келеді. И.-шы сәулелер организмдегенетикалык өзгерістер туғызады. ИСКОПАЕМОЕ Т В Е Р Д ОТ ЕО П Л И В - О қазынды қатты отын(табиғи қатты жанғыш заттар). Ерте кезд өсімдіктермен плангтондык организмдердіц калдыктарынан микроорганизмдердің әрекеттеріментүзілетіи заттар. К

КАЗЕИ— Н казеин (фосфопротеид) , сүттін курамындағы белоктік компоненттік негізі. К А Л И— Й калий, тыцайтқыш макроэлемент, протоплазмаментығыз байланыспаған, кейбір кездерде о р г а н и ­ калык кышкылдардыц тұздары ретінде, • иондар түріиде клеткада кездеседі. К. өздерінін түздарынан—хлоридтер сульфаттар, карбонаттар, нитраттар жэне т . б. к о с ы л ы с ­ тардан онай сініріледі. К А Л О Р И Й Н О— СТ калориялық Ь (калория бергіштік), азықтыц бірграмын немесе бір килограмынтотыктырғандаберетін кіші немесе үлкен калория түріндегі бөліп шығатын энергия мөлшері. К А Л Ь Ц И— Йкальций, клеткаларда көмір, фосфор, күкірт кышқылдарының және пектиниің қурамындаионды түрде кездеседі, ядроларда, микросомалардакездесетіндігі дәлелденген, нуклеотидтерді байланыстыруғақатынасады. К. иондардынарақатынасынтецестіріп отырады. Өсімдіктердін ескі калдыктарындажиналуыаркылы олардыц ш руін бәсендетеді. КАНАМИЦИНЫ — канамициндер, емге колданатын антибиотик. 1957 ж Умезава т . б. Стрептомицесканамицетикустін мэдени түрінен беліп алған. Канамициннін А.В.

91

С. түрлері кездеседі. Олардыорганизмге кеп қолданғаныменпайдасыз, бұныәсіресе қышқылдарға төзімді микроорганизмдерге қарсы қолданғанпайдалы. КАПЛЯ И Н Ф Е К Ц И О Н— НА инфекциялық Я тамшы, өсімдік үстіндегі ылғалдыц(жаңбыр, шық)тамшылары. Әдетте олардын реакцнясы әлсіз болып келеді, осы т а м шылардын үстінде споралар өседі, олардын өскін түтіктері есімдік үлпасына кіріп, олардызақымдайды. К А П С Й— Дкапсид, (лат. capsa —сыйымдылық, жәшік), вирустардын белокты кабаттары. К.капсомерлері белоктыңбірнеше молекулаларынанқүрылымқүрайды. К А П С ИВ ДИ Р И О Н — Авирион капсиді, вирионнын белокты кабығы, ол нуклеинқышқылын сырткыәсерлерден қорғап тұрады, Олар жеке бөлінген бірнешебөліктен, олардынжазықтықтаорналасуық а т а к реттелген, кұрамды бөліктері жекеленгенбір немесе бірнеше полипептидті —капсомерлертек электрондымикроскоппенғана көрінеді. КАПСОМЕРЫ — капсомерлер, (грек, capsa —к а п с у ­ ла жэне meron —бөлік), бүлар электрондымикроскоп а р ­ кылығана көрінетін біркелкі бөліктерден тұрады. К.-лер бір немесе бірнешеассиметриялық белок молекуласынан кұралады, сондықтан олардынқосындыларысимметриялыкпішін кұрайды. КАПСУЛА Б А К Т Е Р И— Й бактерия капсуласы, (лат. capsula —кауашак. қорап), бактерия клеткасынынсырткы сілекейлі ж ү қ а шырынды қабаты, оныңқалыңдығым и ­ кронныйбөлігінен бірнеше милимикронғадейін жетеді. Әдеттеолар полисахаридтер, ал кейбір бактериялардын капсуласы (Сібір язвасы) полипептидтер, осыкапсула осмостық кысымды бір калылтаүстап сырткы ортаныцэр түрлі колайсызәсерінен микроб клеткасын қорғайды. КАПСУЛЬН АЫ НЕ ТИГЕН — Ы капсулалы антиген­ д е р —күрделі полнсахаридтер солардыц нәтижесінде микробтарды көптеген түрлерге белуге болады, мысалы, Стрептококкуспневмонияныц80-нен артық түрлері белгілі. КАРАНТИН —карантин, жүқпалыауруларменауырған адамдынемесежануардыбасқалардан уақытша ( ж а зылғанша) бөлек ұстау. К А Р Б О Г И Д Р А— ЗЫ карбогидразалар (таеымалдаушыфермент), бүл фермент глюкозидтердежәне полисахаридтерде синтез (жинау) жэне гидролиз (ыдырату)про92

цестерін катализдейді. К - а з а ферментімеи олигосахаридтерге эсер е т к е н д е —олигаза деп аталатын, ал полисахаридтерге эсер еткенде —полиаза деп аталатын ферменттер пайда болады. КАРБОКСИЛА — ЗА карбоксилаэа, (лат. carbonis — көмір жэне грек, охус —қышқыл),зат алмасуда манызды роль атқаратынфермент, олардан органикалыкқышқылдарға тэн карбоксилтобы шықкан. Бұлфермент (приожүзім қышқылын карбоксилсіздендіру процесін катализдейді, бұлардыц ыдырауөнімдері көмір қышқылгазы ме сірке қышқыл альдегиді. КАРИОГАМИЯ — кариогамия, (грек, кагуоп —ядро, gomos —некеге тұрамын), аталық-аналыкжыныск л е т к а ­ ларынынядролары бір-бірімен қосылыпдиплоидтыядро құрайды. К А Р И О Л О Г— ИЯ кариология, (грек, karyon —я д р о , logos —ғылым),клетка ядросы туралы ғылым. КАРОТИН —каротин ( С ^ Н к ) , өсімдік құрамындағы күрделі қызыл-сарытүсті пигмент болады, оныкоротиндер деп атайды. Олар екі топқа бөлінеді, біріншісі —коротиноидтар, екіншісі —ксантофилдер. К-тин пигменті томат, сәбіз, сары жугері және бұрышсиякты өсімдіктерде кездеседі, коротиноидтар фотосинтезпроцесіне қатысып, өсімдіктердін зат алмасу процесіне үлкен пайдасын тигізеді. КАРТИРОВАН ХРОМОСОМЫ ИЕ — хромосоманы белгілеу, гендердің бір жазыктықта орналасқандырын дәлелдейтін рекомбинациялықталдау. Қазіргі кезде Е. коли К. 12, Салмонелла тифимуриум, Бациллус субтилис т . б. фагтардыц гендік(хромосомдық) карталары ж а с а л д ы . КАТАБОЛИЗМ —катаболизм, (грек, katalysis —ы д ы ­ рау), күрделі органикалыкқосылыстардынбелоктарға, н у ­ клеинқышқылдарына, маймен көмірсуларға ыдырауы. Катаболизм ыдырағанкезде энергия бөлінеді, босаған энергия АТФ-ныц құрамына еніпклеткалардын тыныс алуына, ашуына,зат алмасуынаэсер етеді. КАТАЛАЗА — катализа, (грек, katalysis —бүліну, фермент), сутегінін асқыноксидін суға жәнемолекулалы оттегіне дейін ыдыратады.Оттек организмді сутегінік асқыноксидінен қорғайтын болғандыктанбарлығындада кездеседі. Сутегінің асқын оксиді биологиялық тотығу процесінде түзіледі, тынысалу кезінде. КАТАЛИЗАТОРЫ —катализаторлар, тірі организмде93

гі тіршілік процестерінің жылдамдығын арттырып, өзгертетін заттар. КАТАНОЗ — катаноз, клеткадағы осмос қысымыны төмендеуі, мысалы, канттыккрахмалға айналған кезінде банкалады. КИСЛОРО — Доттек,табиғатта дербес күйінде д е , химиялық косылыстүрінде де кездеседі. Дербес күйінде ауада, химиялық косылыс түрінде барлық тірі организмдердіц күрамында, квптеген тау, жержыныстары кұрамында болады. Табиғаттіршілігінде де, шаруашылық саласында да оттегінін манызыөте зор. Тірі организмдердің тыныс алуы, әр түрлі тотығу, жану, басқа да көптеген процестер оттегінің. катынасуыменжүреді. КИСЛОТНОСТЬ СРЕДЫ — ортаның қышқылдығы, ортадағы сутек ( Н )иондарынынбар жоғынабайланысты. Ортадабос күйінде ( Н )болса күшті қышқылды орта де атаймыз, оларды колориметриялық, электрометрнялық одістермен аныктайды. Сутекиондарыныц организмдердегі концентрациясы оның зат алмасу барысынайқындайды, өйткені органнзмдегі химиялық реакциялардытездетушілер —ферменттер өздерінін әрекеттерін белгілі РН-тажүргізеді. КЛАДОСПОРИ —У кладоспориум, М конидиитізбектерінін төменгі жағынданашар тармакталған конидия сағақтары болады. Конидиялардыңәр түрлі формалары (дөнгелек, сопакша, цилиндр т . б.) кездеседі және көлемі эр түрлі болады. КЛАССИФИКАЦИЯ М И К Р О О Р Г А Н И-З М миОВ кроорганизмдерді жіктеу, М-діжіктеудегі дара организмдердіц негізгі штаммалары(бөлініп алынғанмикроорганизмдерінін таза түрі). Штаммалар бірігіп түр қүрайды, түрлер туысқаұласады, туыстар-тұқымдасқабірігеді. КЛЕБСИЕЛЛ —Ьклебсиеллалар жуанжәне қыска келген таяқшалар, шеттері дөнгеленіп келеді, споралар түзбейді. Пневмония клебсиелласы температурағатұрақты экзотоксин түзеді, баска түрлерінін токсинділігі эндохоксиннін әрекетіне байланысты. Емдеуге стрептомицин,левомицетин, канамицин,тетрациклин, гентамицинсиякты д ә рглер беріледі. К Л Е И С Т О К А Р— ПИ клеистокарпий, И (грек, kleistos —ж а б ы қ , capos —ж е м і с ) , ж а б ы қ жеміс денесі бар калталысаныраукұлактардынплектаскалес және периспориялес катары жатады, 94

КЛЕТКА —клетка, организм кстылЫсЫЙдагы ей. кіиікентай бөлшек. Барлық организмдердіцвзін&ік құрылысы мен өлшембірлігі —к л е т к а . Клетка жануарлар,ееімдіктер жэнемикробтар организмдерініц құрылысымен дамуыныннегізін құрайтын кұрамды белin. Клетка денеден, ядродан, диффузияланғанядролық эаттардані ұ р а д ы . Клетканын денесі протоплазма деп аталатын күрделі химиялық құрамыбар мөлдір заттардан тұрады. Клеткалардынаралығындаклеткааралыкзаттар болады. КЛЕТОЧНАЯ СТЕНКА — клеткақабырғасы, капсуланын астында орналаскан бактерия клеткаларынынқабығы. Ол кабык мыкты жэне шалавткізгіш болғандықтан бактерия клеткаларына түракты формаберіп, механикалыкқызмет атқарады. Клеткаформасынбір қалыпта ұстап тұратынберіктік касиеті бар. Грам-он жэне Грам-теріс бактериялардын да клетка кабырғаларынын ж ұ к а қабатты гликопептидтердентурады. КЛЕТЧАТКА —клетчатка, полисахаридтергежататын көмірсу (СвНіоОб)п, крахмал, тәрізді, глюкозанынполимері болып табылады. Суда ерімейді. Өсімдіктер денесінін көпшілік бөлігін алып жататыносы клетчатка, Мысалы, ағаштынкұрғақ заттарыныц 50 проценті осы клетчаткадан турады. Қ-нын ыдырауынын едәуір бөлігі күйіс кайыраты малдардыцішек-қарнындажүреді, өйткені олардын карны күрделі күрылыстыжэне әр түрлі микроорганизмдергет о ­ лы болады, әсіресе, гидролиздеуші микроорганизмдерге бай келеді. КЛОН — клон, (грек, klon —ұ р п а қ ) , клон дегеніміз бактериялардын біркелкі бір клеткасынаналынғанүрпақтардынгенетикалык урықтаныпөзінен урпак калдыруын эйтзмыз К Л О С Т Р И ДБ ИО ИТ У Л И З М —А ботулизм клостридийлері, (лат. botulinum —ботулизм уымен улану), К. бнынүштары дөңгеленіп келген ірі полиморфты таяқша. Ауру қоздырғыштарынын әсері өте күшті, экзотоксин түзеді. Б . коздырғыштарыныц токсиніне жануарларсезімтал келеді. Олар сыртқы ортаға нәжіс аркылыботулизмклостридийдік спораларынбөліп шығарады. Булумена д а м ­ нынулану себебі эр түрлі, иістенген етті жегенненпайда болады. Б.-мен ауырғандардынасказанын калий перменганатымен жуыптазартады. К Л О С Т Р И ДС ИТЙ ОЛБНЯК — А столбняк (сіреспе) клостридийлері, бұны 1884 ж А.Никалаеаашқан. Сіреспе 95

қбздырғышы Клостридиум тетани өте күШтіэкз&гбксин түзеді. Табиғижағдайлардасіреспе ауруыменжьілқылар, мүйізді кара мал ауырады. К Л О С Т Р И Д И— У клостридиум, М топыракта кенінен таралған бактериялар. Егін шаруашылығында май қышкылы бактерияларынын, КлостриДиумПастеурианумалатынорны зор, -олар топыракта бос күйінде кездеседі де ауадағыазотты кабылдауғабейім. Олардыңтіршілік әрекеттеріне кодайлы 28—30°С температура және топыракты бейтарап реакциясыкезінде жүреді. К. аэробтыжағдайда да ауадағы азотты кабылдай алады, бірақ, бүл жағдайларда міндетті түрде аэробты бактериялармен бірге болуы қажет. КЛОСТРИДИ ГИСТОЛИТИКУМ УМ клостридиум гистолитикум, бұлкоздырғышты касиеті сол, ол коллегеназа, протеиназа, сияқтытоксиндертүзеді.' Бүл токсиндер зақымданғанорганизмдердің үлпаларынерітіп жібереді. КЛОСТРИДИ НОВИ У М — клостридиум Нови, қоздырғышты 1894 ж Ф. Нови ашқан. Бұл қоздырғыш топы­ ракта молтүрінде кездеседі, олар бірнеше токсин түзеді, кейбіреулері өз ортасындакушті гемолизинбөліп шығарады, олардыцқасиеттсрі лецитиназа ферментіне ұксас. К Л О С Т Р И Д ИП УЕМ Р Ф Р И Н Г Е- Н Склостридиум перфрингенс, бұл ауру қоздырғышты 1892 ж М.Уэлч пен Г. Нетталашкан, козғалмайтынтаяқша, шеттері дөнгеленіп келеді. Адамдаржэне жануарларорганизмінде к а п с у ­ ла түзеді, сырткы ортада сопақшаспора түзеді. Антигендік жәнехимиялыккұрамыжағынанкүрделі токсин б о ­ лыпесептеледі. Бұл қоздырғыштарүй жануарларына қауіпті, оларға ауыр аурулар туғызады. КЛУБЕНЬКОВ БАКТЕРИИ ЫЕ —түйнек бактерияла­ ры, топырактакездесіп, жоғарысатылы өсімдіктермен бірлесіп тіршілік ететін бактериялар тобы жатады. Олар негізінен бұршак тұқымдас өсімдіктердіц тамырларында ісік тәрізді, түйнек бактериялары түзіледі. Бүл түйнектерде бактериялар мен жоғарысатылы өсімдіктердіц қатынасуы аркылыатмосфера азотын сіңіру процесі жүргізіледі де топырақ азотка байытылады. Әрбір өсімдіктің өзіне тән түйнек бактериялары болады. КОАГУЛЯЦИЯ — коагуляция, (лат. coagulatio — үю, койылу), дисперсиялық заттардын:, әсіресе коллоид жүйелерінде бөлшектердің бір-біріне бірігіп, ірірек бөлшектер,

түзуі —уіб іірбцесі. Бұл әринё жОғарынемесе төменгі тем ператураға байланысты. КОАГУЛЯЦИЯ БЕЛКОВ — белоктардың коагуляциясы, (лат. coagulatio —койылу), үю, ұйысу, қойылу, яғни мицелийдердіцбірін-бірі тартуы арқылыбелоктардыц коллоидтыбөлшектерініц өзара жабысуы, мұндайда бе* локтар тұнбаға шөгеді, коагуляция қатпайтын процесс, мысалы, жоғарытемпературамен эсер еткенде, ауыр металдардыц түздары қайтымды,ал егер бір нәрсені түссіз" дендіргенде, яғни сілтілі металдардыцтұздарыныңжоғары концентрациясыэсер еткенде білінеді. КОДОВО ЧЕ ИСЛО — код сан, шарттыбелгілер жиынтығы,ДНК құрамындағы нуклеотидтердін саны, бүлар бір амин кышқылын кодтайды. Кодтысанның3-кетек екендігін дәлелдеген. КОДОН — кодон (франц. code —цифр, шартты белгі), бір амин қышқылын кодтайтын генетикалық информацияныц өлшемі. Бірінен сон бірі тізбектеліп, бір жазықтықта орналасқан үш нуклеотидтен тұрады. Синонимді — триплет, грек, (tri-rri) три-три. КОККИ — коктар, (грек, kokkos —дэн, ядро, түйіршік), шар тәрізді бактериялар: екеу-екеуден қосақтасқан) диплококтар коктар, тізбектелген моншақ тәрізді стрептококтар, (капшыктәрізділер —сарциналар, немесе жүзім шоғытәрізді —стафилококтарболыпкеледі. Грам-оң (стафилококтар, стрептококтар) жэне Грам-теріс (гонококтар) адамда жэне жануарлардақабынупроцестерін туғызады, бунда көбінесе іріц пайда болады, сондықтаноларды іріңді коктар дейді, коктардыңдене қурылысыбірдей емес. Аурудың анық білінетіндері менингококкаурулары, ал аздау білінетіні стафилококк жэнестрептококк а у р у ­ лары.

КОКЦИДИ —йкокцидиялар, булар сапровиктер класына жататын бір клеткалы жануарлар отряды, 400 астам түрі бар. К.-лар көбінесе ас қорыту органдарыныцэпител тканінін клеткасында тіршілік ететін омыртқасыздар мен омыртқалыжануарлардыцпаразиттері, КОЛИМИЦ — Иколимицин, Н антибиотик (неомицин, колистин), а қ тусті унтақ, суда жақсы ериді. Микробтарға қарсылық көрсететін қасиеті бар, әсіресе стафилококтарға, пневмококтарға, ішек таяқшаларына жақсыэсер етеді. Малдардыемдеу орындарындадәрі ретінде колданылады.

7-Ш7

97

К О Л Л О И Д НВЕЩЕСТВА ЫЕ - коллоидты заттар, (грек, kolla —желім жэне т ү р ) , жоғары дисперстік фаза мен дисперстік ортадан тұратынгеторогенді жүйе.Бөлшектерінін мөлшері1 0 - — 1 0 - см. аралығында. К. з . негізгі қасиеттері олардың кушті дамыған беттік кеністігінін болуынабайланысты. К О Л О Н И А Л ЬО НР Ы ГЕ А Н И З— М колониялы Ы ор­ ганизмдер, көбінесе суда кездесетін организмдер,олар жыныссыз көбейген кезінде пайда болган ж а склеткалары аналық клеткалардан бөлінбей бірігіп жүреді. Бұл көбінесе клеткалы балдырларға тән. КОЛОНИ ГЛ ИА Д К И &-1УІХІ Й —колониялары тегіс S-тип, (ағыл. Smoth —тегіс), микроорганизмдердіцдөңгелек жэне томпак, беті тегіс, болыпкелген колонияларыж а тады. Олар сүйык ортада өскенде біркелкі лайланыпт у р а ды. Бүлпатогенді бактериялардын көпшілігі —S-форма күйінде вирулентті келеді жэне антигендік қасиеті болады. Мутациялардыцарқасында —S-формалар тікелей —R-формаларға өтуі мүмкін. КОЛОНИ КИ А Р Л И К О ВТИП Ы Й—қортық колониялар типі, өте майда түрлерменсипатталатын бактериялар­ дынбіркелкі колониялары. Оларәдетте ірі колониялар құру ушін бактериялары бір түрде болыпқалыптасады. Кортық колония құрайтынбактериялар өздерінін айырмашылығы және қасиеттері жағынанайқын көрініп түрады, мысалыауксотрофтылык,вируленттілік. КОЛОНИ МИ И К Р О О Р Г А Н И— ЗМО микрооргаВ ниэмдердің колониялары, бір түрге жататынмикробк л е т ­ калары. Бүларкөпшілік жағдайларда бір клеткадан шоғырланып, тығыз қоректік орталарда өседі, карапайым көзбен онай көрінеді. М.к. көбеюі нәтижесінде немесе өскен ортасындақұрамды бөліктері қатты болғанда пайда болады. КОЛОНИ СИ ЛИЗИСТЫ М-ТИП Й —М-типті шы рышты колониялар (лат. mucus —шырышты), созылмалы консистенциясы бар бактерия культураларынын колония­ лары. Бактерия культураларынын диссоциация кезінде түзіледі де тегіс М-типкенемесе бұдырмақтыR-формаға өтуі мүмкін. К О Л О НШЕРОХОВАТЫЙ ИИ R-ТИП— R-типті бұдырмақты колония, (ағыл. r o u g h —бұдырмақты). Б а к т е ­ риялардын колониялары тегіс емес болып келеді. Қоректік ортада өскенде дән тәрізді колониялартүзеді, кейде олар 5

98

7

қабыршақ тәрізді, бұлар соңынаншыны пробиркалардьщ немесе колбалардыцтүбіне шөгеді, мысалытуберкулездің, Сібір язвасынын(түйнеме), чума таяқшаларыныңстрептококтары R-формакүйінде едәуір вирулентті келеді. КОЛОНИ БЯ А К Т Е Р И— Й бактерия колониясы, Кох бактериялардынтаза өнімдерін алу үшін ерекше тәсіл қол данды. Бұл тәсілдерге желім қосылған тығыз орталар ойлап шығарды.Мұндайортадағы бактериялар тез жайылмайдыд а , колония құруға мәжбүрболады, сондықтан колониялардағы бактериялар әдетте бір турден тұрады, өйткені олар бір клеткадан дамиды. К О М Б И Н И Р О В ААНТИБИОТИКИ ННЫЕ қүрамды (комбинацияланған)антибиотиктер,оларға жататындар —Олеатетрин(олеандомицинтетрациклин), Эрицимин (эритромицинтетрациклин), Амплокс(ампициллин, пасациллин) т. б. бұлар өндіріс жағдайындажасалады. КОММЕНСАЛИЗМ — комменсализм (лат.commensal i s —табақтас, масыл), бірлесіп тіршілік ету, бір организм екіншісінін есебінен тіршілік етеді де, біріншісіне ешқандай зиян келтірмейді. Микробкомменселдарына организмдегі қалыптымикрофлораныц көпшілігі жатады. КОМПЛЕМЕ — Н комплемент Т (лат. Comlementum — толықтыру), белок табиғаты негізсіз заттар, олар бірнеше фракциялардан ( С - 1 — С - 8 ) ,тұрадыжэне кез келген қанныцсарысуындакездеседі. Егер қанның сарысуын 30 мин бойына+ 56°С қыздырсаактивтігінен айырылады. Бұлар иммунитеттіц негізгі факторыемес, сондықтан сарысулар қанға бактериосидтік қасиет береді. КОМПЛЕМЕҢТАРН — Окомплементарлық СТЬ (лат.

Complementum —толықтыру), екі мутантыбар гендер бір ортада бірге өсетін болса, онда бұзылған метаболизмді толықтырудыгенетикада комплементарлыкдейміз, м ы с а ­ лы, Е. колидіц ауксотрофтыштаммаларының біреуі аргининді, екіншісі —лейцинді қажетсінсе, ондатөменгі о р т а ­ да жаксыөседі, себебі олардын біреуі лейцинді синтиздейді де екіншісі аргининді синтиздейді ортаға бөліп шығары өэара бірін-бірі толықтырады. КОМПОСТ — компост(қорда) тынайтқыштар жиынтығы, булардыцкурамындамикроорганизмдердінклеткалары, өсімдіктердін, жануарлардың шіріген түрлері б о ­ лады. КОНВЕРГЕНЦ — Иконвергенция Я (лат. Convergo — жақындау, дәл келу), шығуы тегі әр түрлі болғанмен ор99

ганизмдердің ұқсас белгілерініц болуы, бұл біркелкі с ы р т ­ кыжағдайларғабейімделуден туады. Жүйелілік жағынан алғанда бір-біріне жақындығы ж о қорганизмдердін белгілі бір ортада өніп-өсуінің нәтижесінен өзара бір-біріне ұқсас болыпкетуін конвергенциядейміз. К О Н Д Е Н С— ОР конденсор (жарық бергіш), екі уш айнадан тұратын оптикалыкаспап, бұлардың көмегімен керекті заттарға ж а р ы қ түсіріледі. К. микроскоп үстелінің астыцғыжағынаорнастырылады да оларға арнаулы микроскоптар жабдыкталады. КОНИДИАЛЬН СТАДИЯ АЯ — конидиялы саты, (грек. Conidium —шан, тозан), кейбір жетілмеген саңырауқұлақтарға жәнежоғары сатылы, әсіресе қалталы санырауқұлақтарға тән жынысты көбеюдің алдындак о н и ­ диялы саты журеді. Бұл процесс вегетация кезінде бірнеше рет қайталанады. Олардынсаңырауқұлақтардың көптеп таралуына және көбеюіне үлкен кемегі бар. К О Н И Д И Е Н О— СЕ конидия Ц сағағы, (грек. C o n i ­ d i u m —шац, тозан), моншақ тәрізді тізбектелген, ерекше тарамдалған, мицелийлердіңұштарынан дамитыноскін. КОНИДИ — Яконидия (грек. Conidium —шаң, т о ­ зан), жыныссыз көбеюге арналған гаплоидты споралар, олар арнаулы вегетативті мицелийдентаралатын спора ту зуші (конидия сағактары) органдарда калыптасады.Сацыраукұлақтардынтүрлеріне карай конидиялардын формалары, түстері, үлкендігі эр түрлі болуымүмкін. КОНКУРЕНЦ АИ НЯ ТИБИОТИ— КО антибиотикте В бэсекесі, организмдерге ендірілген антибиотиктердің біреуініц бактерияларға карсы әрекетінің кемуі немесе тежелуі, мысалы,стафилакоктар жұқпалыауруға қарсы бацитрацинді террамицинменқосып берсе, бацитрациннің активтігі төмендейді. К О Н С И С Т Е Н— ЦИ консистенция, Я заттын қоюлық шамасы. КОНСТИТУТИВНЫЕ ФЕРМЕНТ — Ы конститутивті ферменттер, организм денесінде эр уақытта кездесетін ф е р ­ менттер, бұл олардын тіршілігіне жэне катализдейтін заттарына байланыссызболады. К О Н Ц Е Н Т Р А ЦВ ИО ЯД О Р О Д НИОНОВ ЫХ рНСРЕДЫ —ортаныцрН-набайланыстысутек иондарының концентрациясы. Организмденесінде жүріпжатқан ферментативтік процестерге бұныц үлкенмацызыбар. Кейбір ферменттер үшін әлсіз қышкылды орта, кейбіреулеріне 100

бейтараптыорта, ал енді біреулеріне әлсіз сілтілік орта қажет болады. Сондықтанәр бір ферменттің іс әрекеті үшін өздерінің қалыпты(оптималды) рН-ыболады. КОНЦЕНТРАЦ СУБСТРАТА ИЯ - ертіндінің ( с у б ­ страт) концентрациясы. Ертіндідегі затқа ферментэсер етсе, сол ферменттін өзінін концентрациясы сол ертіндінін жылдамжүрупроцёсіне шамалыәсерін тигізеді. К О П У Л Я Ц— ИЯ копуляция (лат. Copulatio —қосылу, бірігу), әр түрлі жынысты екі клетканынбірімен-бірінің қосылуы және бір-біріне келіп бір жынысклеткасына (жұмыртқанемесе зигота) кұйылуы. КОРЕМИЯ — коремия, коремиялдысаңырауқұлактар К. с.-ға тән қасиет, оларды спора түзуінің ерекше түрі бар Бір-бірімен жанасыпбітіскен конидия сағақтарын және олардын жоғарыкарай шығып түратын шоқтәрізді бөлік терін кейде коремия деп атайды. КОРИНЕБАКТЕРИ коринебактериялар, И— бұларға клеткаларынынүштарыжуандалыпкелген түйреуіштәрізді бактериялар жатады: адам менжануарларда жұқпалы, ал өсімдіктерде жұқпалыжэне жүқпайтынтүрлері кездеседі. КОРМАРИ —Н кормарин, бүл антибиотикті Н. А.Красильников бір топ "қызметкерлерімен бірге Стрептомицес ауригенус — 2377 дейтін мәденитүрінен бөліп алган. Б ұ лар Грам-оң, Грам-терісбактериялардын жэнемикробактериялардыц дамуынтежейді, саңырауқұлактар менашытқыларға эсер етпейді. Жануарлардыүстеме қоректендіруге арналған кормарин препаратыолардын өсуін жылдамдату үшін қолданылатынөсіруші зат. К О Р М О ВД ЫР ЕО Ж Ж —И қоректік (азықтық)ашытқы. саңырауқұлақтар А. с-тар-дын күрғақ массасы яғни олардын қүрамында: 4 0 — 4 5 % белок, 1 3 — 1 6 % көмірсулар, 2 0 — 3 0 % азотсыз сығындызаттар, 6 — 9 % кул болады. К. а . с. белоктарыныцқұрамындатіршілікке кажетті амин қышкылдары:аргинин, гистидин, лизин, лейцин, тирозин, треонин, фенилаланин, метионин, валин, триптофанкіреді. К О Р М О Г Р И З(И ГР НИ З И Н )— кормогризин (гризин). Бул Стрептомияесгризеустіц тіршілік әрекеті нәтижесінде пайдаболады. Гризинніцантимикробтық спектірі өте жоғары. Ол Грам-оц, Грам-теріс микроорганизмдерді, кейбір фитопатагенді сацыраукұлақтардынжәнеашыткылардыцөсуін доғарады. Бұл препаратты малдыңөсуін тездету мақсатыменжем-шөпке береді, К. жануарлардын 101

яат алмасуыижақсартуға көмектеседі. Внтаминдердін қосымшақуатынарттырады. К. қолданудыңәсері террамицинменбномицинненкем соқпайды. КОРНЕВЫ ВЕ Ы Д Е Л Е Н— ИЯ тамырлардың бөліп шығаратын заттары,өсімдік тамырларыныц сырткыо р т а ­ да бөліп шығаратынзаттары: органикалык заттар (тыныс алу кезінде шығаратын көмір қышкылгазын коспағанда) амин кышкылдары, көмірсулар, органикалыкқышқылдар т. б. минералды тұздар (фосфаттар сульфаттар, калий, кальциит . б . ) , осылардыцбәрі микроорганизмдердін к о регіне жумсалады. К О Р Н Е ЕС ДВ Е К Л— Ы қызылшаның тамыржегіші, паразитті сацырауқұлақтар жэнебактериялар туғызатын өнбе аурулары. Тамырлар, тамырлармойыныкокыр тартып, қарайып кетеді, өсімдіктер өледі. К О Р Р Е Л Я Ц— ИЯ корреляция, заттардын немесе ұғымдардыңөзара қарым-қатынастары, шарттастылық, байланыстылық. К. организм клеткаларынын, ұлпаларынын жэне олардын жүйелерініц құрылысыменаткаратын кызметінің бір-біріне сәйкестілігі не үйлесімділігі. КОФАКТОРЫ — кофакторлар, табиғаты белоксыз заттар, бұлар ферменттіреакцияларға қатынасады. К. жататындар: кейбір ферменттердін простетикалык топтарыныңкомпоненттері, коферменттер жәнекөптеген активаторлар. Коферменттер—молекулалық салмақтары онша үлкен емес органикалыкқосылыстар, олар ферменттердін белоктыбөліктерімен косылуғакабілетті. БактериялардағыкоферменттергеВ-тобыныц витаминдері жатады. К О Ф Е Р М Е Нкофермент, Т— белок ертінділеріне берік жабысқанкоферменттерді ферменттердін карапайым тобыдеп атайды. Көптеген витаминдер коферменттерге жатады. К. молекулалық салмақтарышамалыаз болады, температураға едәуір берік, диализге бейім келеді. КРАПИВНИ — Цесекжемі, А кышытып, бөртіп-бөртіп шығатын тері ауруларыныцбір түрі. Есекжемі-кенеттен, қалакай шаккандайкулбіреп шығатынқышымалы тері а у ­ руы. КРАСИТЕЛИ — бояғыштар, бактериялардын өсуін тежейтін касиеті бар заттар. Бұлзаттар нуклеопротеидтіц фосфорлыкышқыл тобына ұқсас. Бактерицидті касиеті бар бояғыштарғабриллианткөгі, риванол, трипафлавин, акрифлавинт. б. жатады.

102

К Р А С Я ЩВЕЩЕСТВА ИЕ ПРИРОДНЫ - Е табиги боягыш. заттар, тірі организмдертүзіп шығаратын күрделі органикалық косылыстар. КРАХМАЛ — крахмал (СбНіО )п, полисахаридтер қоспасы, глюкозанынқалдықтарынантұрады, қор заттары болып есептелетін негізгі фотосинтез өнімдерінін бірі. Крахмал ыдырағанкезде ұсак молекулаларпайда болады, одан амилоза менамилопектинтүзіледі. Амилозадегеніміз глюкозанынтармақталған тізбегініц қалдығы, амилопек­ тин дегеніміз көптармақталған молекулаларыбар п о л и ­ мер. КРЕМНИ — Йкремний, диатомдыбалдырларға өте кажет, болғанменбиохимиялыкпроцестерде ерекше міндет атқармайды. Кремний қышқылы фосфорқышқылына үксас болғандықтанфосфорды тиімді пайдалануға көмектеседі. КРИПТОКОККУС НЕОФОРМАНС — криптококкус неоформанс, ашытқытәрізді сацырауқұлак, буларда кандидиадағы сияқты жалған гифтер түзілмейді. Бұлартығы кабыктыкапсула түзуге қабілетті организмдер. Оларды топырақтанжәне қоршаған ортадан табуға болады. Ауру дынтаралу жағдайытыныс мүшелеріаркылыжүреді. Олар көбінесе орталық нерв жүйелерінешоғырланады да үзакка созылған менингитауруын қоздырады.Бұл санырауқүлақтыбөліп алу киын, сондықтан диагноз қоюүшін иммунологиялык әдістерді пайдаланады. КРОССИНГОВ — Екроссинговер, Р (ағыл. CrossingoveT — а й қ а с , айқыш-ұйқыш),әрбір жұп хромосомалар (диплоидты) мүшелерінін өзара бөліктерімен алмасуы. Пайдаболғанжана геннін қайта косылунәтижесінде келесі үрпакка хромосомаларын беріпотырадыяғни жана фенотипке көрініс беріп отырады. КРУГРАСТЕНИЙ ХОЗЯЕВ — өсімдік-иелерінің турлері (мөлшері), белгілі бір ауру коздырғыштардын ауру жұқтыратынөсімдіктерінің түрлері. КРУГОВОРОТ АЗОТА — азот айналымы, табиғаткурамындағы азот биологиялыкпроцестерге түсіп, бір түрден екінші түрге ауысыпхимиялықөзгерістерге түсіп, одан бастапқықалпына оралады. КРУГОВОРОТ ВЕЩЕСТВ — заттарайналымы, з а т ­ тардынайналымытопырақпен организмдерарасында жүреді. Бұл айналымжердегі заттардын кайталанылкелетін процестерінен тұрады. Әрбір заттын жалпыайналымыже 0

5

103

ке процестерден тұрады, мысалы,судың айналымы,химиялыкэлементтердің айналымыт . б. Бірақ бұлардыцбарлығы толығымен қайтымдыемес, өйткені заттар ысырапб о ­ лады, олардынқұрамдарыөзгереді. Табиғаттағы заттар менэнергия алмасудын терен (коршағанорта үшін) маңызыбар, өйткені олар ортаны тіршілікке колайлыжасауға мүмкіндік береді. КРУГОВОРОТ У Г Л Е Р О Д— А көміртегЩң айналы мы, бұл микроорганизмдердіц жербетіндегі ен қажетті функциясы. Өсімдіктердіц органикалық қосылыстарға айналдырғанзаттарын көміртегіне дейін минерализациялайтын микроорганизмдер, осыған байланысты көміртегін фиксациялау процестерініц органикалык косылыстарды минерализациялауарасындағытепе-тендік сақталады. Ауа атмосферасындағы СОг-нін мөлшері 0,03 проценттеназдап артык болады. КСАНТОФИЛЛ —ксантофилл(С40Н56О2) к с а н т о ф и л л— каротиноидтартобынажататынсарғышпигмент, бұл пигменттін copy спектірі көк-жасылсәулелерді сіңіреді. Осы сінірген сәулелерді пигменттер аркылыхлорофиллге жеткізіп отырады. К-дер хлорофилгеқарағанда белоктармен берік байланысжасай алмайды. К У Л Ь Т И В И Р О В АВИРУСОВ НИЕ — вирустардыөсіру, вирустардын көбеюі бактерияларға карағанда тіпті өзгеше олардынкөбеюі жеке ажыратылған жолменжүреді. Бұл жағдайда вирустын күрамды бөліктері (нуклеин қышкылы вирус белогі т . б.) клеткада жеке-жекесинтезделеді, бұл нуклеинқышқылындағы кодталған информацияға байланысты. Вирустардыклетка құрамы, тауық эмбриондарында т . б. лабораториялық жағдайларда өсіреді.

КУЛЬТИВИРОВА ГН РИ ИЕ БОВ — саңырауқүлақтарды өсіру, бұл процесс аэробтыжағдайда—22—37°Стемпературада жүргізіледі. Бұлардыөсіру үшін қоректік о р ­ тада азотты және көміртекті заттар болуы қажет, оларға өте қолайлырН — 6 , 0 — 6 , 5 бірақ кейбір патогенді саңыраукүлақтар р Н — 3тен 10-ға дейін кец көлемде өсуі мүмкін. Сацырауқұлақтардаферменттердін жиынтығы көп б о ­ лады, солардыц салдарынанолар белоктарды, көмірсуларды, майлардыыдыратып отырады. Патогенді саныраукұлақтар әр түрлі өсу заттарын (витаминдерді, амин қышқылдарын) және микроэлементтерді (цинк, кобальт, темір, натрий, магний, мыс,фосфортұздары) қажетсінеді.

104

КУЛЬТИВИРОВА М НИ ИК ЕР О О Р Г А Н И-З М миОВ кроорганизмдерді өсіру, микроорганизмдердінтіршілік әрекеттерін қолдау жэне олардынөніп-өсуі үшін жасанды (in-virro) орта қолданылады.Осымақсатта коректік (культураны) ортаныпайдаланады. Өндіріс көлемінде мнкроорганизмдерді немесе олардынтіршілік әрекеттерінін өнімдерін алу үшін микробтардытерен қабатта немесе үздіксіз өсіру әдістері колданылады. КУЛЬТИВИРОВА МН ИИ КЕ РООРГАНИЗ ГМ ЛУ О­В Б И Н Н О— Емикроорганизмдерді терең қабаттаөсіру, микроорганизмдерді суйық ортада үздіксіз оттегін жіберу арқылы өсіру, бүл тетіктердін іске қосылуынәтижесінде таза ауаныжіберуарқылыіске асырылады. Таза ауанын тиімділігін арттыру мақсатыменқоректік ортаны козғағышпенараластырып отырады. М.т. қ. ө. үшін түрлі мөлшерде ферменттерді қолданады.Үздіксіз тазартылыпжәне араластырылыпотырғандықтанмикробтардынәр клеткасы іс жүзінде бірдей жағдайда болады. К У Л Ь Т И В И Р О В АМ НИ ИК ЕР О О Р Г А Н И З М О В ПРЕРЫВН— ОЕ микроорганизмдерді үздіксіз өсіру,. микроорганизмдерді арнаулы аппараттарда (термостраттарда) коректік ортаныүздіксіз жаналап отыру арқылы өсіру. Бүлаппараттар автоматты түрде коректік ортаға қажетті заттарды жіберіп тұратын және метоболизмөнімдерін сыртқашығарып,белгілі бір температураны және рН-тықалыптыжағдайдаұстап тұратын тетіктермен қам тамасызетілген. Соныменмикробтынкөбейуі ұ з а қ уақытбір қалыптыфазада сақталады. Бұл микроб массасын ж э не метоболизмөнімдерін молшығаруға жағдай жасайды. КУЛЬТУРА БАКТЕРИ «чистая» Й — «таза» бактерия культурасы, тығызнемесесұйық ортада өсірілген б а к т е ­ риялардынбір түрінін шоғырлануы.Бактериялардын таза өнімін алу үшін, жеке колониянықоректік ортасы бар пробиркаларға салу аркылынемесе арнаулы аспаптардын көмегімен алынғанбір клетканыпайдаланады. Б а к т е р и я ­ лардын таза өнімдері олардыанықтау үшін т. б. мақсаттарда колданылады.

•КУЛЬТУРНЫЕ ДРОЖЖ — И мэдени ашытқылар, адам микробтардынбелгілі бір таза түрін бөліп алыпон өндірісте пайдаланады. Осындаймэдени ашытқылардыц біріне нан ашыткылары жатады. КУМЫС — қымыз, жылқы сүтінен жасалған ащы ішімдік (кейде сиыр, түйе сүттерінен де жасайды), 2 — 3 % 105

белок, 1 — 2 % май,3 — 4 % кант, витаминдер, фосфоржэне кальций, 0 , 6 — 1 , 2 % сүт қышкылы. Жылкы сүтінен жасалған кымызшипалы. Л

Л-ФОРМЫ БАКТЕРИ — Ибактериялардың Л (L) формалары, клетка қабырғалары бүзылған, эр түрлі б а к т е ­ риялардынформасы, олар клетка қабырғасынтурғызуға кабілетсіз келеді. Түрақтыжэнетұрақсыз Л — формалар кездеседі. Бактериялардын Л-формасы деп Лондондағы Листеринститутыныңқұрметіне аталған бактериялардын Л-формаларын атаймыз. ЛАБОРАН — Тлаборант, ғылымимекеменіц, лабораторияныцғылыми-техникалық қызметкері. Л А Б О Р А Т О Р— Илаборатория, Я ғылыминемесе оку орындарындаарнайы құралдарменжәне аспаптармен жабдықталған мекеме, үй, бөлме. Л А Б У Л Ь Б Е Н И ЕГ ВР ЫИ ЕБ Ы — лабульбениялы саңырауқулақтар, қалталысацыраукұлақтар класына ж а т а ­ тын лабульбениялыларкатары. Булар оншаүлкен топ емес, небәрі 1500-дей түрі бар. Негізінен бунақденелілерде паразитті тіршілік етеді. Мицелийлері жетілмеген, көбінесе жоктыцкасы. Жеміс денелері субстраттынбетіне орналасыптік жоғарыбағытталыптұрады. ЛАКМУС — лакмус, кынаныцкейбір түрлерінен өндірілетін индикатор, бұлар бояғышзаттар қатарына ж а т а ­ ды, ертіндінің қышқылдык немесе негіздік касиеттерін аныктайтынлакмус қағазы, қышкылдык ортада кызыл түске, сілтілік ортада көк түске боялады, ал бейтарап о р ­ тада түсі өзгермейді. ЛАКТОБАКТЕРИ лактобактериялар, И— сүт кышкылы бактерияларынынтаяқша пішінді топтары. Олар сүт тағамдарында, адаммен жануарларішектерінде кездеседі, козғалмайды, спора түзбейді. Майқосылыстарыныдырата алмайды, кышкылы аз ( р Н — 6 , 5 ) ортада жақсы өседі. Л А К Т А Т Д Е Г И Д Р О Г Е— НАЗ лактатдегидрогеназа, А оксидоредуктаза тобынажататынфермент. Л . тотықсыздандыратын кофермент никотинамидадениндинуклеотид (НАД. Н ) цатысуымен пирожүзімқышқылының сүт кышкылынадейін тотықсыздануын катализдейді. Л. омыртка106

лы жануарларбұлшық етінен кристаллытүрде бөліп алған. Л А К Т О Г Л О Б У— ЛИ лактоглобулин, Н (лат. lactis — сүт және globulus —т ү й і р ш і к ) , сүт сарысуынык курамында болатын белок. Суда нашар, ас тұзы ертіндісінде жаксыериді, кристалл күйінде алынған. Л А К Т О Б А Ц И ЛА ЛЦ УИ СД О Ф И Л - УС лактобациллус ацидофилус, Грам-он бактериялар тобы, формалары таякшатәрізді. Адам ішектерінде қалыптыжағдайларда да кездеседі. Бұларға Лактобациллусбулгарикус б а к т е ­ риялары да жатады, олар айран, сүт қышқылы ферментациясын жүргізеді. Л А К Т О Б А Ц И— ЛЛ лактобациллалар, Ы сут кышқылы бактерияларынын туысы. Сут кышкылы внімдерін, сут қышқылын алу ушін қолданылатынұйтқы. ЛАКТОЗА — лактоза, (сут канты, дисахаридтер т о ­ бына жататын көмірсу. Сут заводтарындасүттің сарысуынаналынады. Пенциллин антибиотиктерін өндіргенде қоректік орта дайындауғақолданылады. Л А Н Ц Е— Т ланцет, хирургиядажэне микробиологияда колданылатынсүйір екі жүзді, өткір кездікше. ЛЕВОМИЦЕТ — Илевомицетин, Н антибиотик, бұндай антибиотикті Стрептомицесвенецуела культурасы түзеді. Л-нін молекуласы аса күрделі болмағандықтан,оныңөндірістік химиялық синтезііске асырылды. Грам-онжәне Грам-теріс бактерияларға, риккетсияларға, хламидозаларға эсер ететіндей сәуле шашуы кен. Антибиотиктінэсер ет) механизмі белоктыңрибосомалардасинтизделуін тежеуге байланысты. Көптеген жұқпалыаурулардыемдеуге, б а к ­ терия метаболизмін зерттегенде белоктардын синтизіне тежеушілік эсер ететін зат ретінде көн колданылады. ЛЕЙКОЦИ — Тлейкоцит, қаннын а қ түйіршігі, канныңлейкоциттері амеба тәрізді іозғалып, кан тамырларынынкабырғасыарқылыжылжыгі,үлпалардынарасын кезіп жүреді. Л Е Й Ц И— Н лейцин, ( C H C H C H C H N H C O O H ) , амин кышкылы, жануарларорганизмінде синтизделмейді. Б а р ­ лыкбелоктардынқұрамындаедәуір мөлшердекездеседі. Л Е К А Р С Т В Е НУСТОЙЧИВОСТЬ НАЯ Б А К Т Е Р И- Й бактериялардын, дэрі-дәрмекке төзімділігі, химиялык емдеу әдістеріне бактериялардынтөзімділігі. Л Е П Т О Т Р И Х О И— ДЕ лептотрихоидес, С үзынжіптесін формалы, Грам-он анаэробтыбактериялар. Ауызкуы3

2

2

107

сында, ішекте тіршілік етеді. Қабынупроцестері кезінде бөлініп алынады. Таксономиялық және патогендік касиеттері толык зерттелмеген. Л Е Ч Е Б Н О - П Р О Ф И Л А К Т И ЧУ ЕЧ СК РЕ ОЖ Е ДЕНИ — емдеу-профилактикалық мекеме, емдейтін, дәрілейтін жэне аурудан алдынала сақтандыратынорын. ЛЕЧЕБНО-САНИТА УРЧ НРОЕЕЖ Д Е Н-И Е емдеусанитарлық мекеме, дәрігерлік жәрдем көрсететін және тазалык сақтайтын орын. Л И Г Н И— Нлигнин, ароматты табиғаттызаттар, бұл заттармен өсімдіктіц ағаштанғанбөлігі камтамасызетілген. Сондықтанағаштық 50 проценткежуығылигнин б о ­ лады. ЛИЗИН — лизин, амин қышқылы,жануарларорганизмінде синтизделмейтін қажетті амин қышқылдарынын бірі. Суда жақсы ерігіш зат. Жануарлардыкорганизмі Л. жетіспеушілігіне өте сезімтал келеді. Қазіргі кезде лизин микробиологиялықжолменөндіріледі. Л И З ИБ СА К Т Е Р И— Й бактериялардың лизисы, микроорганизмдердіцклеткаларынынеруі, бүлінуі, бұған мысал бола алады. Оған ферменттер, бактериолозиндер, бактериофагтар, антибиотиктер сиякты агенттер себепші б о ­ лады. ЛИЗОГЕНИ —Я лизогения, лизогспді бактериялар, (грек, lysis —еріту, еру, geneia —тегі, түзілу), фагтын бактерияны ерітуі, бұл кұбылысфагпен бактерия арасында тұрақты байланысбарлығынкөрсетеді. Фагенген б а к т е ­ риялар екі турлі жолмендамиды, 1) ауру тудырғышвирулентті фаг бактерияныерітіп, ыдыратады д а , өздері сыртқы ортаға шығады,2) бактерняда вирулентті фагтарға қарсыиммунитетпайда болады, фаг зиянсызданады. Зиянсызфаг —профаг, ал профагтыбактерия —лизогенді бактерия делінеді. ЛИЗОСОМ —Ы лизосомалар, (грек, lysis —еріту, еру, soma —дене) еріткіш денешіктер, цитоплазмалыккұрылымнын дербес тобы, құрамында30-дан артық суда ерігіш ферменттербар, булар аркылыбелоктар, нуклеин кышкылдары, көмірсулар, липидтергидролизденеді. Л и з о с о м а ­ лар жұқа қабықшаменқоршалған, егер олардын өткізгіштік касиетін арттырса ферменттердің сыртқа шығуына мүмкіндік туады. Лизосомалы ферменттер әр турлі физиологиялыкжәне патологиялыкпроцестерге қатынасады.

108

ЛИЗОЦИ — М лизоцим, (грек, lysis —еріту, е р у ) , лизоцим квз жасында, түкірікте, шырышты кабықтардат. б. жерлерде кездесетін ферменттер. Л. протопласт алуға қолданылады. Кейбір фагтардыцкабық кұрамынакіреді. Л-ді 1992 ж А.Флемингашқан, соцғыкезде лнзоцимді Ешернхия Колит. б. организмдерденала бастады. Л И М О Н НКИСЛОТА АЯ — лимон қышқылы, суда жақсыеритін кристалдар. Зен сакырауқұлақтары глюкозаны ыдыратубарысындалимонкышқылын түзеді. ЛИМФ — А лимфа, адам мен жануарларорганизмінде болатын түссіз сұйықтық. Қан мен клеткалардын арасындағы зат алмасу процесін жүргізетін ұлпа аралық сүйықтық зат, яғни олар лимфа аркылы жүріп отырады. О р г низм ашыққанда лимфа түссіэ, мөлдір болады, ал тамактанғаннан кейін а қ түсті болады. Л И П А З— А липаза, (грек, lipos —май), эстераза тобыныцферменті, липаза майлардыжэне глнцеринді майл кышқылдарға дейін ыдыратады да олардыкатализдейді. Бұл ферментжануарлардыкас корытумүшелеріндежиі кездеседі. Л И П И Д— Ы липидтер, (грек, l i p o s —м а й , eidos — т у р ) , суда ерімейтін заттар, бірак, органикалыкеріткіштерде жаксы ериді (мысалы,эфир, бензин, бензол, х л о р о ­ форм т . б.). Бул топка майларжэне май тәрізді заттар да жатады. ЛИПОИД — Ы липоидтар, (грек, lipos —м а й , eidos — тур), май тәрізді заттар, курылыстарыэр түрлі болып келеді. Бүлар да май сияқты суда ерімейді, бірақ та о р г а ­ никалык еріткіштерде ериді, липойдтардыңішіндегі е н м а ныздылары фосфатидтер мен стеридтер, сонғыларпротоплазманыцқажетті қүрамдыбөлігі болыптабылады. ЛИПОПОЛИСАХА— Р И Д липополисахаридтер, Ы Грам-теріс бактериялардынклетка кабырғаларыбөліп шығаратын эндотоксин. Л И П О П Р О Т Е И ДТ Н ЕЫ ЛЕ ЬЦА - липопротеидтіденешіктер, булар май тамшылары ретінде біраэ бациллалар мен спириллаларда кездеседі. Олар бактериялар ашыкканда жойылыпкетеді, ал бактерняларды көмірсулары мол ортада өсіргенде қайтадан лнпопротендті денелер пайда болады. Олардынцитоплаэмадабар жоғынаныктауүшін клетканысудан бояуыменнемесе фуксинменбояйды. ЛИСТЕРИО М ЗА ОНОЦИТОГЕ — Н листериоза ЕС моноцитогенес, Грам-он козғалғыш, аэробты бактерия, бүлар109

дықояндарға еккен кезде мононуклеозауруынтудырады. Булаурумен негізінен жана туған сәбилер және үй жануарларыменжакындасып жүргенбалалар ауырады. ЛИХЕНИ — Нлихенин, (грек, leichen —қына), кыналардыңклетка қабықшаларынын негізгі құрамдыбөлігі. Гидролиздеукезінде Д-глюкозатүзіледі. Л-нін молекулалыксалмағы онша үлкен емес, ыстық суда ерігіш з а т . ЛИШАЙНИ — Кқыналар, И көбінесе күлгін-жасыл түсті болып келетін бірнеше кабатты өсімдіктер. Олар тіпті коректік заттары ж о қжерменсуыөте тапшымекендердін үстінде де өніп-өсе береді. К-лар күмды, тасты таулы жерлерде, тундрада кеэдеседі. К-лар топырақ түзгіш өсімдіктер катарынажатады, өйткені олар минералдыз а т т а р ­ дыныдырауын тездететін органикалыккышкылдар бөліп шығарады. Осыыдыратудың нәтижесінде пайда болатын заттар кыналардынөлі қалдықтарымен бірге алғашқы топыраккүрайды. Л И Ш А Й Н ИК КА ИК В О З Б У Д И Т Е Л И

БОЛЕЗН

РАСТЕНИ — Й қыналар өсімдік ауруын қоздырушылар, бүлар төменгі сатылы споралыөсімдік, олар калталы саңыраукұлақтардын, кейде базидиалы сацырауқүлактардын көк жасылбалдырларыменбірігіп тіршілік нәтижесінде қалыптасады. Қыналарға тән қасиет олардынморфологиялыкжэне экологиялыкерекшеліктері бар, осыерекшеліктеріне карай кыналарбір немесе бірнешетипке бөлінеді. Көпшілікқыналар, ағаштарға, бүталарға жэне олардыц кылкандарымен жапырактарына орналасу аркылытікелей немесе жанамазиян келтіреді. Л О Ж Н АП ЯА Р Е Н Х И М или А ПЛЕКТЕНХИМ - А

жалғанпаренхима немесе плектенхима, сацырауқүлақтардынбелгілі бір кезецінде жыныссызнемесе жынысты жол­ менкөбеюге өтер кезде олардынмицелийлерітығыз өрімделіп, паренхиматоздыұлпаға ұксас дене құрайды, м ы с а ­ лы, калпақтысанырауқұлақтардын «етті»жемісденесі. Л О Ж Н Ы Е Д Р О— Жжалған Ж И ашытқылар,жалған ашыткылардеп спора күрамайтынашыткыларды айтады. Л О К У— С локус, (лат. l o c u s —о р ы н ) , ген картасындагы бірнеше цистонныцорны, олардыцсаныметаболитті синтиздейтін ферментативті кезецдерге байланысты. «Ген» мен«Локус» терминдерін көбінесе синоним ретінде п а й д а ­ ланады, дегенмен олардынмағынасыэр түрлі. ЛУПБ АИ Н О К У Л Я Р Н— А бинокулярлы Я

лупа,

ми­

кроскоптәрізді оптикалыкаспап, ол негізгі көру трубасы ПО

бар түтік жэне екі окуляр менекі объективтен түратын оптикалыкбөліктен турады. Штативтін орта бөлімінде м и ­ кроскопайнасыбекітілген. Көрутрубасын винт аркылы жылжытып отыруғаболады. Б . л. 45 есе, немесе одан да көп үлкейтіп көрсетеді. Саныраукұлақтардын спораларын қарауға колданады. ЛУЧИСТАЯ Э Н Е Р Г И— Я сәулелі энергия, сэуле шығару эңергиясы. М МАГНАМИЦИН — магнамицин, антибиотик, 1952 ж Таннер т. б. Стрептомицес халстедийдін арнаулы суйытылған ертінділерінен алған. Бұлантибиотик Грам-оцжэне Грам-теріс бактериялардын, риккетсиялардын, вирустардынкөбеюінтежейді. Пенициллин,стрептомицин т . б. антибиотиктерге түрақты организмдер магнамицингесезімтал келеді. МАГНИЙ — магний, тыцайткыш элемент, монофосфаттан қанттардыцдифосфорлы эфирлерін алуға катализаторлык кызмет атқарады, көміртегініц бір атомынан екінші атомынафосфорқышкылын тасымалдапотырады. Лимонкышкылы циклі ферменттерініц куаттылығынарттыруға катынасады. Топырақтамөлшері едәуір болғандықтан, оныарнайы енгізбейді. М А К Р О К О Н И— ДИ макроконидилер, Й (ірі конидиялар), санырауқұлақтардынгрибнициаларындабір немесе бірнеше конидияларорналасады. Олардыц бірклеткалы конидиялары—микроконидийдеп, ал көп клеткалылары—макроконидийдеп аталады. М А К Р О М И Ц— ЕТ макромицеттер, Ы ірі жеміс денелері бар сацырауқұлақтар жатады. М А К Р О С П О Р— ИО макроспориоз, З макроспориумт у ­ ысына жататынсаныраукұлақтардыңқоздыратынөсімдік аурулары (гифомицеттеркатарына жататын жетілмеген сацыраукұлақтар тобы). МАКРОЭЛЕМ— ЕН макроэлементтер, ТЫ бұған ж а татындар: азот, фосфор, калий, магний, күкірт, кальций, кремний, натрий жэне хлор. Бул макроэлементтересімдіктердіц өсіп дамуына, олардын сапасынарттырып, өнімін молайтатыннегізгі элементтер. МАКРОЭРГИЧЕС СВЯЗИ К И Е —макроэргиялык, байIII

ланыстар, тірі брганйэмдердің құрамынакіретін қбсылыстарда болатын, энергиясы молхимиялыкбайланыс. МАЛЬТАЗА — мальтаза, мальтозаданалынған ф е р ­ мент, мальтозаныглюкозанынекі молекуласынаажыратуды гидролиздейді. МАЛЬТОЗА — лшльгоза, (нем.male —солод —уыт), солодканты, дисахарид. Дисахаридтын молекуласыг л ю ­ козанын екі молекуласынынқалдыктарынанкұралған. МАРГАНЕ —Ц марганец, суда жақсы ериді, көк ж а ­ сылтүсті химиялыкэлемент. Көптегензерттеулерге караранда марганец малдын, мнкроорганизмдердіц өніп-өсуіне кажетті микроэлементтердіц бірі. Бұлар пептидазалардың, фосфатазалардыц, карбоксилазалардын активтігіне эсер етеді, олар асқын оксидтер түзуге, азотты ассимиляциялаудағыбиосинтез процестеріне қатынасады. Темірдің тотығу-тотықсызданупроцестерін реттеуде шешушіроль атқарады. М А Р К ЕГРЕ Н Е Т И Ч Е С К —Игенетикалық Й 'маркер (белгі салғыш, белгілеуші) генетикалыкпроцестерді зерттегенде пайдалынатынмикробклеткаларынынбелгілері. Бұл белгілер көбінесе антибиотиктерге немесе баска ингибиторларға тұрақты белгілерін зерттегенде қолданылады. Олар ингибиторлардыц бірінші әріптерімен бірге «г» белгісімен белгіленеді, бұл белгілер болмаған жағдайда «s» белгісі койылады. Белгілі бір метоболиткетәуелсіздігін, оның бас әрпімен косып « — >белгісін қояды. Қандайда болмасынметаболитті синтиздеуге қабілеттілерін « + » белгісімен белгілейді т . с. с. МАСЛА — майлар (липоидтар) клетка кабығымен цитоплазмада манызы бар суда ерімейтін липоидтар, сырткыортадағысуда еріген түрлі заттарды микробтар клеткасыныцішіне енбеуін камтамасызетеді. МАСЛЯНОКИС БЛ РОЕ Ж Е Н— Имай Е қышқылды ашу, бул қышқылды міндетті түрде оттексіз (анаэробты) май қышқылды бактериялар тудырады. Глюкоза өзінен энергияныбөлу процесінде майқышқылына айналады да жэне сутегімен көміркышкыл газын бөліп шығарады. МАТРИЦА —матрица, иРНК синтизделетін нуклеидтердің кезектесу тәртібін анықтайтын ДНКтізбегі. Вирустардын РНК-нын матрицасыРНКболыптабылады. М А Ц Е Р А Ц— ИЯ мацерация, (лат. maceratio —жұмсарту), клеткааралық заттарды бұзу арқылы табиғи неме­ се жасандыұлпа клеткаларын бөлу, 112

МЕДИЦИ— НА кедиЦанй, Түрлі ауруларды емдеу жблы жэне олардан алдын ала сактандыру туралығылым. МЕДЬ г*' мыс, химиялық элемент, полифенолоксидаг залардын, аскорбиноксидазалардыц,-лактазалардыцпростетикалык, топтарына кіреді, олар биосинтиздер процесіне қатынасады. МЕЗОСАПРО — Б мезосапробтар, Ы (грек, mesos — орташа, sapros —шірік, bios —өмір), органикалыкзаттармен ластанбаған, таза суда тіршілік ететін организмдер. МЕЗОСОМ —Ы мезосомалар, (грек, mesos — орташа жэне s o m a —д е н е ) ДНК фиксацияланатынцитоплазмалык мембрананыц томпиыпшығуы.Буларклеткалардынбөлінуіне катынасады. М-лармитрохондриялардыц эквивалент ті деп те есептеледі, өйткені олар фосфорландырудың цитохромды жуйелерініц ферменттері мен Кребс циклына байланысты. МЕЗОФИЛЬН ОЫ РГ ЕА Н И З М —Ы мезофильді орга­ низмдер, (грек, mesos —орта, рһіііо —сүйемін, жаксы көремін), мезофильді организмдер қалыптытемпературад а — 2 0 — + 3 5 ° Сдёйінгі тіршілік ететін организмдер, олар жылусүйгіштер мен суық сүйгіштердін аралығындат у р а ­ ды. М-ге қоцыржайкецдіктегі көпшілік тірі организмдер жатады. М Е И О— З мейоэ, (грек, meiosis —азаю, кему), клетканыц ерекше бөліну нәтижесінде хромосомасандары редукцияға түсіп (кішірейіп) екі еселенген (диплоидты)жағдайынантутас бір (гаплоидты) жағдайға өтуі. МЕМБРАНА ЦИТОПЛАЗМАТИЧЕСКАЯ — цитоплазмалық мембрана, бактерия цитоплазмасыныңжартылай өткізгіш сырткықабаты, калындығы50° А шамасындай, булар клетка салмағыныц 20 процентін қурайды, 15 процентке дейін РНК жэне майлызаттар, Булар клеткадағы осмыстык кысымнын тұрақты болуынқамтамасыз етеді және түрлі заттардын клетка ішіне таңдамалы турде өтуі клеткадан метаболизмөнімдерініц шығуын қадагалап о т ы ­ рады. Кейбір бактериялардын цитоплазмалыкмембраналары сыртқыкабықтыцролін атқарады. МЕМБРАН —Ы мембраналар, түрлі қурылымдарды (ядролар, мнтохондрияларт . б.) клетка цитоплазмасынан бөліп туратын ж у қ а қабыршақтыкабат. М-ларклетка м таболизмін реттеуші қызмет аткарады. Бактерияныццитоплазмасыңанбаска мембранасыболмайды.

8-1117

113

МЕНИНГИ —Т менингит. Менингококкинфекциясынын салдарынанмимен жулын кабығыныңқабыныпа у ­ руы. Мндың қабынуының себебінен менингит ауруы пайд болады. М Е Р О З И Г О— ТА мерозигота, (грек, meros —бөлім, бөлік, z y g o t o s —қосакталған), толык емес, аэдап жартылай, зигота түзетін бактериялардынбарлық хромосомаларына, бактерия —донорл арынын хромосомаларынын бір бөлігі енеді. Бұл кезде генетикалық алмасудыцбарлык кезеңдерінде бактерияларда мерозиготалар пайда болады. МЕСТНЫ УД ЕО Б Р Е Н И — Яжергілікті тыңайтқыштар, көн. кн, шымтезек, құс саңғырығы, күл, түрлі кордалар т. б. МЕТАН — метан, ( С Н 4 ) , көмірсутектерінін (қарапайымтабиғатта жиі кездеседі (шалшықсуларда), СН«көміртекті гомолог катарларының бірінші мүшесі, түссіз иіссіз г а з , ауада түссіз жалыншығарыпжанады. М.күнделікті түрмыста, өндірісте отын ретінде қолданылады. МЕТАБИО —Зметабиоз, (грек, meta —б і р г е , бірлесіп, biosis —тіршілік әрекеті), микроорганизмдердікбір түрлерінін корек калдыктарынекінші бір түрлерініц қорек ретінде пайдалануы, бірак мунда симбиоздағы сиякты тығыз байланыспайды,мұндабір организмекінші бір организмге қажетті заттарды жасан шығады,мысалы, аммонификаторларнитроздыбактерияларға аммиак беріп о т ы р а ­ ды, ал өздері нитраттар мен қамтамасызетіледі, немесе бір организм екінші органнзмшнтіршілігіне қолайлы жағдай туғызады. М Е Т А Б О Л И— ЗМ метаболизм —(зат алмасу), (грек, metabole —өзгеру), тірі организмдердегі зат жэне энергия алмасуларынынбиохимиялык,процестерінік бірлестігі, яғни ассимиляция мен диссимиляция процестерініц жиынтығы. М Е Т А Б О Л И— ТЫ метаболиттер, (грек, metabole — өзгеру), организмдердін кұрамындағы зат алмасу ( м е т а ­ болизм) кезіндегі химиялыкөзгерістерге түскен заттарды метаболиттер деп атайды. МЕТАНОВОЕ БРОЖЕНИ — Еметандық ашу, метан түзуші бактериялар облигаттыанаэробты. БұЛарспирттер мен органикалыккышқылдарды метан (СН«) мен көмірқышқыл газына дейін ( С 0 ) ыдыратады. МЕТАТРОФН ОЫ РГ ЕА Н И З М —Ы метатрофты орга­ низмдер, (грек, meta —соцынан, trophe —азықтану, корек2

114

тену), гетеротрофтыорганизмдегідей, бүл терминді көбінесе микроорганизмдерге колданады. МЕТАФАЗА —метафаза, (грек, meta —а р а л ы қ және phasis —пайда болу), клетканың бөлінуінің бір сатысы. М-акезіндегі хромосомабайланысынарнайы митоздык аппарат арқылы ғанакөруге болады. М-нынекі кезеці бар. МЕТАХРОМАТИЧЕСКИЕ ГРАНУЛЫ метахроматикалық гранулалар, бұл волютинтүйіршектеріне ұқсас, ал метахроматикалық деп аталатын себебі кейбір бояу заттарынык (толуидинкөгі) өздеріне ұқсас түсінін өзгеРУІМЕТЕОПАТОЛОГИЯ — метеопатология, өсімдіктердін. ауруларытуралыілімнің бір бөлімі, яғни ауа райы меносімдіктердің бір ауруларының араларындағыбайланыстардызерттейді. М Е Т И Л О Р А— Нметилоранж, Ж қызғылт-сарытүсті катты зат, индикатор ретінде сұйык ертінділердін түсін өзгерту үшін қолданады. МЕТИОНИН метионин, — амин қышкылы,суда н а ­ шарериді. Жануарларорганизмінде синтизделмейді, осыған карамай организмдердіц тіршілігінде маңыздыроль атқарады. Цистин мен цистейінніц түзілу көзі болуы мүмкін және де организмдегі кейбір улызаттардын зиянды әсерін болдырмайды.М-нбелоктардыңкүрамындак е н т а ралганыменаз мөлшердекездеседі. МЕТОД АНАЛИЗ БА И О Л О Г И Ч Е С— К И биология­ Й лык, анализ әдісі, фитопатологиялық анализ жүргізу әдістерінін бірі. Тұқымдықматериалдардынауруларынтексеруде бүл әдіс жиі қолданылады. МЕТОД С Е Р О Л О Г И Ч Е С(иммунобиологический) КИЙ — серологиялык. әдіс, (иммунобиологиялық),әр түрлі мақсаттарға арналған зерттеулердің лабораториялық әдістері. Соцғыкездерде бүләдістер фитопатология мен микологияда вр түрлі практикалық және теориялық мәселелерді шешугеқолданыла бастады. Микробтық,вирустык, әсіресе жасырын ауруларды анықтауда серологиялық әдістердін манызызор. Серологиялық әдістерді қолдануиммуидысарысулардыпайдалануға негізделген. МЕХАНИЗМ ВИРУСНЫХ И Н Ф Е Квирусты ЦИЙ инфекцияның механизмі, вирустар менклеткалардын әрекеттесуі төмендегі кезендерден түрады: вириондардык клеткалар үстіне сорылуы,вирионныннемесе оныннуклеи 11S

қышкылдарыныц клеткаға енуі, вирусгеномының босауы, вирус белоктарынын«ерте» синтезделуі, вирус қосылыстарыныңбиосинтезі (нуклеин қышқылы және кұрылымды бе локтар), вириондардыцқалыптасуы(өздігінен жиналу) вириондардыцклеткалардан шығуы. МЕХАНИ ОБМЕНА ЗМ ВЕЩЕСТВ У МИКРООРГ НИЗМО — В микроорганизмдерде заталмасу механизма, микроб клеткаларыөз денесінін бөлшектерін,ферменттерді, пигменттерді, осу факторларын, токсиндерді, организмдегі қор заттарын синтиздеу үшін коректік заттарды п а й ­ даланадыжэне энергиянысолардан алады, сөйтіп солардын есебінен тіршілік етеді. МЕХАНИЗМ В БИОЛОГИ — Ибиологиядағы меха­ низм, (грек, techne —қ ұ р а л ) , тірі организмдердін өлі организмдерден негізгі айырмашылығын күрделі биологиялык кубылыстарды жайфизикалык және химнялық өзгерістермен түсіндіреді. МИКРОБАКТЕР — Имикроб У М актериум, қышқылға төзімді микроорганизмдердінүлкентобы. Оларды қуатты микробактериялардеп атайды. Ондаймикроорганизмдерді топырактанжәне судан кездестіруге болады. Олардыпигменттеріне қарай (карацғыда немесеж а р ы қ т аөсіргенде пайдаболатын), кәдімгі (жай) немесекүрделі орталарда даму әдістеріне белгілі температурадағы өсу жылдамдығына, жануарларғатигізетін эсер і не жэне баска белгілеріне карай топтарға бөледі. МИКОЗ — Ы микоздар, (грек, mykes —саңырауқұлақ), саңырауқұлақ аурулары. Патогенді саныраукұлақтар қоздыратынтері аурулары. Бұл термииді көбінесе адам және жануарлардыц ауруларынаколданады. Көптеген санырауқұлақтардын окілдері осы трахеомикоз аурулардытуғызады. МИКОЛИТИЧЕС БК АИ КЕ Т Е Р И— И миколитикалық бактериялар, топыракта жэне басқа жерлерде кездесетін санырауқұлактардын гифтерін еріту(лизис) арқылыгрибницалардыбүлдіруге қабілетті микроорганизмдер М. бдынқарағай ағаштарындаболатын а қ ұнтақ (фузариоз) ауруына карсыжәне тұқымдыкматерналдарды дезинфекциялауда бактерия косылғансұйықтыктыбүрку арқылы іске асырылады. М И К О Л О Г— Имикология, Я (грек, mykes —саныраукулак, logos —ілім, ғылым),ботаниканыңбір саласы сацыраукұлактар туралы ғылым.Микология бөлімдері саны116

рауқұлақтардын морфологиясымен анатомиясын, биологиясын, экология және физиологиясын, жіктелуімен жүйелілігін, фенологнясы мен географиясын жэнеолардын табиғаттағы, адамдардыңшаруашылықтағы іс-әрекеттеріндегі ролін тексереді. МИКОПЛАЗ — М микоплазмалар, Ы қатты кабығы жоқ, жумсақ мембраналы микроорганизмдердінүлкен т о ­ бы, формаларыжіптесін, кокка тәрізді болып келеді. Ж а к сы зерттелгендері М. Пневмония,М, хоминис, М. Фарингис т. б. М И К О Р И— ЗА микориза, (тамыр санырауқұлақтары). (грек, mykes —санырауқұлақ, zhiza —тамыр), сацыраукүлак гифтерініц жоғарысатылыөсімдіктердін тамырларыменбірлесіп өсуі. Көптегенөсімдіктердін өсуі, микоризаныц бар-жоғынабайланысты, мысалы,орхидея түқымдары микоризасаныраукұлақтар бар жердеғана өніп-өсе алады. Баска өсімдіктердін өсуі микориза саныраукұлағыжок жерде де жүруі мүмкін, бірақ микоризасыболса өсу жыл дамжүреді. М-а түзгіш сацырауқүлактар өсімдік тамырларынынөсуін күшейтумен бірге өнімдердің артуына да колайлыжағдайлартуғызады. М-а түзуші сацырауқүлактар топырақтарда кең таралған, МИКОТРОФНО — Смикотрофтылық, ТЬ (грек, m y ­ k e s —саныраукұлак, trophe —қоректену), көпшілік жоғары сатылыөсімдіктердің микориза мнцелийлері аркылы коректену функциясыніске асыруы. МИКОХИТРИДИГ ЕВ РИ ЫБ ЕЫ — микохитридиалы саңырауқүлақтар. Бұл Фикомицетескласыныц,Микохитридиалес қатары, төменгі сатылы саныраукүлақтардын вегетативті денесінде қ а б ы ғ ы . б а рқатарларынынбірі, олар бір немесе бірнеше клеткалардан түрады, клеткалардын мице­ лий тәрізді ризойдтарыболады. Әдетте ризойдтар субстратқа толык кіріп түрады. М-алы санырауқұлақтардын көпшілігі суда сапрофитті немесе су өсімдіктерінін паразиттері ретінде тіршілік етеді. МИКРОАЭРОФ —И микроаэрофилдер, ЛЫ өздерінін тыныс алуына оттегін онша көп қажет етпейтін микроор ганизмдер, кейде оттегінін молконцентрациясыорганизмдерді өлтірмесе де олардын дамуынтежейді, ондай микро­ организмдер—актиномицеттер, лептоспиралар және —бруцеллер т. б. тұқымдасынажататындар. МИКРОБИОЛОГИЧЕ ИС СК СИ ЛЕ ЕДОВАНИЯ П ЩЕВЫХ ПРОДУКТО —В тамақ өнімдерін микробиоло117

гиялық зерттеу, міндетті түрде тазалықтысактауды жвспарлы түрде тексеру, кунделікті тамақ өнімдерінің бузылмауын, олардын сақтау жолдарынжэне таралуынтексеру үшін қолданылады, әсіресе қайнатыпөңдеуге жатпайтын өнімдерді жиі тексеріп турады. Өнім сапасына күдік туған жағдайда және тағам жегеннен уланып, ауырғандамикробиологиялыктексеру жүргізіледі. МИКРОБИОЛО — Гмикробиология, ИЯ (грек, mikTOS — кішкентай, bios —өмір, тіршілік, logos —ғылым, ілім), негізінен бактериялардын сацыраукүлактардыц, стрептомицеттердіц және вирустардын үлкен топтарын зерттеумен шұғылданатын ғылым. МИКРОБИО — Тмикробиота, А топырак бактерияла­ ры, оларға ядро пайда болғанға дейінгі микроорганизмдерсаңырауқүлақтар, балдырларжатады. М И К Р О Б О Ц Е— Н микробоценоз, ОЗ (грек, mikros — кішкентай, koinos —жалпы, топ), микробтардың. белгілі бір топтары кездесетін жерлері, олар бір-бірімеи жәіге өсімдіктермен сол сияқтысырткы ортанын басқа да жағдайларыментығыз байланысты. МИКРОБН ТОКСИНЫ ЫЕ — микроб токсиндері, бү лардыц пайда болу жағдайларынакарай эндо- жэне экзо токсиндердеп бөлеміз. Экэотоксиндергеботулизм, сіреспе анаэробтыинфекция, дифтерия, көкжөтел, оба, тырысқак Сібір язвасы шигелла, стафилококтар, көк іріц тудыратын ауру коздырғыштарыныц түзетін токсиндері жатады. Ал ішек тифінін паратифтін, гонерея т . б. көптеген гіатогенді Грам-теріс бактерияларыэкзотоксин түзбейді, себебі о л а р ­ дын курамындаэндотоксиндер болады. МИКРОБ — Ы микробтар, (грек, mikros —кішкентай, bios —ө м і р ) , кішкентай, микроскопиялыкорганизмдер,микробтарға бактериялар, ашыткылар,зен сацыраукүлактары, стрептомицеттер т . б. жатады. Көзге көрінбейтін микробтар18-ғасырдынаяк кезінде микроскоптын шығуына байланыстызерттеле бастады. М И К Р О К А П С— УЛ микрокапсулалар, Ы клетка ка бырғаларыныц бір бөлігі, олардың калыцдығы0,2 нм-ден аз келеді. Негізінен гетерополисахаридтерден тұрады. МИКРОКЛИМ —А микроклимат, Т жербетіндегі ауа кабатыныннемесе тамырлардыцтопыраккажайылғанқабаттарынынклиматы. Булар организмдердіц өсуімен аурулардындамуынаэсер етеді.

118

МИКРОКОК — Кмикрококтар, И шартәрізді б а к т е ­ риялар туысы, суда, ауада, топырактакөп таралған, көпшілігі сапрофитті тіршілік етеді, кейбіреулері ірінді аурулар туғызады. МИКРОМАНИПУЛ — Ямикроманипулятор, ТОР микл роскоп аркылымикрообъектілермек (сакырауқұлақтардынспоралары, олардын, клеткалары) жұмысжүргізетін эспэп М И К Р О М ЕО ТБ РЪ Е К Т И В Н — Ы объектілі Й микро­ метр, 1 ммсызықты100 бөлшеккесызып салған зат шынысы. Әрбөлшек 10 ммтен. Окуляр микрометірдін әр бөлігінін үлкендігін аныктау үшін колданылады. МИКРОМЕ ОТ КРУ Л Я Р Н— Ыокуляр Й микрометрі, денгелек шыны пластинкасына50 бөлік сызылған,әр бөліктін үлкендігі 0,1 мм.Окуляр микрометробъектінін мөлшерін өлшеуүшін колданылады. МИКРООРГАНИ —З•микроорганизмдер, МЫ (грек, mikros — кішкентайорганизмдер), жайкезге көрінбейтін бір клеткалы, өте ұсақ жұқпалыаурулардын микроорга­ низм!. МИКРООРГАНИ УСТОЙЧИВЫЕ ЗМЫ К АНТИБИО ТИКАМ —антибиотиктерге түрақтымикроорганизмдер. А. т-тыМ-ді қамтамасыз ететін белгілердін түқымқуалауы хромосомаларда орналаскан гендердіц әрекетінеб а й л а ­ нысты. Мұндайәрекеттер баска клетеаларга генетикалык заттар алмасу кезінде беріледі. А. микроорганизмдердін турақтылығы: біріншіден ферменттердің өзгеруінен, екіншіден ферменттердіниндуциалысинтизделуінен ұшіншіден берілген -ярепараттарды ыдыратаалатындығынан, мысалы пенициллаза, стрептомициназажэне бактерия мембраналарынынөткізгіштігінін төмендеуінен т. б. себептерден болуы мумкін. Бұл өзгерістердің барлығынын негіздері клетка мутациялары болыпесептеледі. М И К Р О С К Л Е Р О— ЦИ микросклероцийлер, Й ертіндінін (субстраттын) бетінде немесе ішінде микроскоптык майдабөлікгер сияктықұрылымдар. Мысалы, калталы санырауқұлактардакездесетін, пісіп жетілмеген немесе алғашкыкалпындағы, қыскы тыныштык сатысындағыжеміс денелері жатады. М И К Р О С К— Омикроскоп, П (грек, mikros —кішкентай, skopeo —караймын), штатив және оптикалық бөліктерден тұратынаспап. М-тарқұрылысына, көрсеткіштігіне карай бірнеше турге белінеді: бинокулярлымикроскоп, 119

МБИ-1,ультракүлгін, фазалыконтрасты, электрондыт. б. жай көзге көрінбейтін заттарды үлкейтіп көрсету үшін крл данылатыноптикалық құрал.

1 МИКРОСКОП ЛИ ЮЯ М И Н Е С Ц Е Н— Т НлюмшесАЯ центті микроскопия, фотолюминесцентция құбылысынанегізделген микроскопия. Микробиология тәжірибесінде зат шынысын арнаулы бояуларменбояу (аурамин, сары а к р и ­ дин т. б.) аркылы.олардын люминесценттігін арттырады. МИКРОСКОП СВЕТОВАЯ ИЯ —жарықсәулелі мик­ роскопия, өткінші ж а р ы қ сәулелерінде жүргізілетін м и к р о ­ скопия, бүлар микробтардын морфологиясын тексеру мақсатында микробиологияға кенінен колданады. Бұл жұмыстар әр түрлі объективтері бар микраскопаркылыіске асырылады. Микроскоптын көрсетушілік мүмкіндігі 0,2 мк. М И К Р О С К ОТ ПЕ ИМ ЯН О П О Л Ь-Н А (ультрамик­ Я роскопия) —қаракөлеңкелі микроскопия (ультрамикроско­ пия), сұйықтықтагызаттарға жанынанкүшті шашыранды сәуле жіберу аркылыкарайтынмикроскоп(тиндаль эффектісі). Арнаулыконденсормен жабдыкталған қаракөленкелі микроскопаркылыіске асырылады. М И К Р О С К ОФАЗОВОКОНТРАСТНАЯ ПИЯ — фаза­ лыконтрасты микроскопия, объектіден өтетін сәуле толқыннын кезендерінін бэгеруіне негізделген микроскопия.Осыған орай объектілердів. көрінуі айкындалатүседі. Бүл үшін микроскопқаарнаулы түстерін өзгертетін қондырғыкойылады. Соныксалдарынан боялмаған объектілер микроскоп аркылыкөріне бастайды. МИКРОСКОЭ ПЛ ИЕ ЯК Т Р О Н Н — Аэлектронды Я мико роскопия. Мұндағыж а р ы қ толқынынын ұзындығы0,05 А, яғни ж а р ы қ сәулесінен 100 мыңесе аз. Ж а р ы ктолкындарынынмұндай ұзындыктаболуы электрондымикроскоптын

О көрсеткіштік мүмкіндігін арттыра түседі, яғни 4 — 5Акалындыктағыобъектілерді 300 000 есеге дейін ұлғайта алады. Вирустардын морфологиясы мен күрылысын микроб­ тардынжэне жануарлар клеткаларынын ж ү к акесіндісін жан-жағынантолық тексергенде электронды микроскоп колданылады. МИКРОСО — М микросбмалар Ы (грек, mikros —кішкентай, s o m a — д е н е ) , алдынала митохондриялары тундырылған цитоплазмаішіндегі заттарды ультрацентрифугаға салғанда алынатынорганизмдердін фракциясы, яғни жай микроскоппенкөрінбейтін (100 мкм) көпіршік. М. жануарларменөсімдіктердін ұлпа клеткаларыыдырауынан 120

пайда болады. Электрондымикроскопиейқарағанда М. кұрамындабелок жэне липид, нуклеинкышқылынын болатындығынанықтаған. МИКРОСПО — Рмикроспора А (micro жэне грек, spoга —тұқым), түрлі споралы папоротник тәрізділердін жэне тұқымдыөсімдіктердің ұ с а қ споралары. М. эдетте археспоралы клеткалардынмейозы нәтижесінде арнайымүшелерінде микроспорангийлердекүрылады.Археспоралык л е т ­ калар мейоз жолыменбөлінетіндіктен М. гаплойты б о ­ лады. МИКРОСПОРАН — Г микроспорангиялар, ИИ карапайымдылардын класынынбір отряды. 20-туыскабөлінетін 300-ден астам түрі бар. Ж а н у а р л а рклеткасындапаразиттік тіршілік етеді. Олар каралайым бөліну жолыменкөбейеді. М.эр түрлі жануарлардымикроспордиозауруына шалдықтырады. МИКРОТОМ —микротом (грек, mikros —кішкентай, tome —к е с у ) , ж а н у а р л а рменесімдік органдарын, үлпаларын кішкентай ж ұ қ а тізбек тәрізді етіп кесуге арналған аспап. Оныкнегізгі бөліктері: пышакжэне объект үстағыш, гистологиялықзерттеу жүмыстарында мұздатылған үлпаны 1 0 — 1 2 мкметіп кеседі. МИКРОФАГИ — микрофагтар, (грек, mikros — кішкентай және phagein —жалмапжеп қою), активті фагоцитозға кабілетті қан лейкоциттері, бүларға эр түрлі гранулоциттер, нейтрофилдер, базофилдер жатады. Мұнын ішіндегі ен активтісі лолиморфтыядролы нейтрофилдер. Микрофагтардын объектісі ретінде көбінесе бактериялар колданылады,олар ісіктерден активті түрде жойылады. М И К Р О Ф И— ТЫ микрофиттер,жемісті денелері өте кішкентай, микроскоптыорганизмдер. МИКРОФЛО — Рмикрофлора, А (грек, mikros — кішкентай + флора), белгілі бір жердегі микробтардынжыйынтығы,олар топыракта, суда, ауада, азык-тулікте, адам мен жануарларорганизмінде, өсімдіктерде т. б. жерлерде кездесетін (бактериялар, актиномициттер, саныраукұлактар, балдырлар, т. б.) микроорганизмдержатады. МИКРОФЛО ВРО АД Ы —су микрофлорасы, аэробты су микроорганизмдеріне Псеудомоносфлуоресценс, Микрококкус розеус жэнебаскалар жатады. Анаэробтыб а к т е ­ риялар суда сирек кездеседі. Текіздер, көлдер, батпақ-саздардын, ыстық су кайнарларынын,мүнайскважиналарынын т. б. жерлердік оттек жок лай шөгінділерінде ерте заман121

нан тіршілігі белгілі, метан түзуші бактериялар кездеседі, олар өз тіршілігіне сутек пен көмірқышкыл газын п а й д а ­ ланады. С.м-асы онынбиологиялыкластану дәрежесі мен тазартылу сапасына байланыстыСудағымикроорганизмдер океандар ментеңіздердін 3 7 0 — 1 0000 м. тереңдіктерінен де кездестіруге болады. МИҚРОФЛО ВОЗДУХА РА —ауа микрофлорасы, ауа микробтарынынкұрамы эр түрлі. Олауаныцминералдык жэне органикалык заттармен ластану дәрежесіне, температураға, жауын-шашынға, жер жағдайларына, ылғалдылықка жэне баска факторларға байланысты. Ауадашаңнын, түтіннін, каракүйенік мөлшері(концентрациясы) көп болған сайын, микробтар да көп болады. Шацнын немесе түтіннін әрбір бөлшегі, өз үстіне көптеген микробтарды сорыпжинайды. Ауадағы микробтынен аз уақытықыс кезі. М И К Р О Ф ЛД ОЫ РА Х А Т Е Л ЬПУТЕЙ Н Ы Х - тыныс жолдарының микрофлорасы, адамауамен бірге көптеген шаи-тозан бөлшектерін, соныменбірге мнкроорганизмдерді жұтады. Жүргізілген тәжірибелердін нәтижесіне карағанда адам ішке дем тартқанда, дем шығарғандағыға қарағанда ауаны 2 0 0 — 5 0 0 есе артық жүтадыекен. Ауанынкөбі мү рынкуысындаболады да_ аздаған мөлшерікеңірдекке өтеді. МИКРОФЛО ЖРЕА Л У Д О Ч Н О - К И Ш ЕТЧ РН АО К ­Г ТА—ішек қарынжолының микрофлорасы, қалыптыж а ғ дайда жүмысістеген карында микрофлора жоқтынкасы, өйткені қарын сөлінін бактериоцидінін әсері өте күшті. Сондыктанкарын сөлі оған патогенді микробтардынөтуіне сенімді тоскауылбола алады. Бірақ карынсөлінің қышқылдық дәрежесі әрдайымтүрақты болмайды: ол а д а м ­ нынтамағынынсипатына, ішілгенсудын мөлшерінекарай өзгеріп отырады. Ауыздантамақпен бірге карынғасүт кышкылы бактериялары Сарцинавентрикулис, Б а ц . субтилис т. б. ашытқылартүседі, кейбір жағдайларда карынға әр түрлі аурулардынпатогенді микробтарыөтуі мүмкін. МИКРОФЛО КРО АЖ— Итері микрофлорасы, терінін бетінде сарциналар, зен және ащыткысаныраукүлақтары, дифтероидтарнемесе кейбір шартты-патогенді бактериялар кездеседі. Олар майлы бездерден бөлініп шыккан заттар­ мен, өлі клеткалармен және ыдырауөнімдерімен қоректенеді.

122

МИКРОФЛО ПИЩЕВЫХ РА ПРОДУКТОВ - тамақтық азықтардыңмикрофлорасы, тамак өнімдерінде белоктардын кемірсулардың, внтаминдердінжэне басқа қоректік заттардын болуы микроорганизмдердін онда сақталуына гана емес, олардын көбейуіне де колайлы ж а ғ д а й туғызады. Мысалы,сүт өнімдерінде, ашытуарқылыалынған т а ­ мак оларға ерекшедем беріп тұратыныбелгілі. Сонымен бірге тамақ өнімдерінде сыртқы орталардан түскен м и к р о ­ организмдер жэне олардынспораларыкездесуі мүмкін. МИКРОФЛО ПОЧВЫ РА — топырақ микрофлорасы. Топырактын құнарлылығыбейорганикалық жэнеоргани­ калык заттардын бар-жоқтығына ғана емес, соныменбірге микроорганизмдердінкөп түрлілігіне де байланысты, м и к ­ роорганизмдер топырактың сапалылығын анықтайды. Т о ­ пырактақоректік заттар жэне ылғал болады, сол себепті микробтыңорасан зор: 1 г. балшыкты топырақта 200 млн ал кара топырақтагы жеряерде бактериялардын саны 5 млрд-ка жетеді. МИКРОФОР — М микроформалар, Ы даму циклдары кыскартылған тат саныраукүлактары. Микро-формалар телейгоспоралы спора түзумен, кейде спермогонияларға айналатынспора түзу жолдарыменсыйпатталады. Микроформалардын телейто споралары міндетті турде қыста тыныштык дэуірін өткізген сои, келесі көктемде өніп-өседі. МИКРОФОТОГРАФИЧЕСКАЯ УСТАНОВКА — микрофотографиялық қондырғы,объектілерді микроскопа р ­ кылысуретке түсіретін аспап. МИКРОЭЛЕМЕ — Нмикроэлементтер, ТЫ (грек, m i k ­ ros — кішкентай элементтер). Микроэлементтерге жататындар: бор, темір, мыс,мырыш, марганец, молибден,бор т. б. Бүл элементтерді өсімдіктер өте аз мөлшердеқ а ж е т етеді. Топырактабул элемепттердін біреуі жеткіліксіз болса өнім төмендейді. МИКСОАМЕБЫ — миксоамебалар (грек, myxa — шырыш, amoebe —өзгеру, тиғыз клетка кабығыжок миксомицеттер, олар псевдоподиялар аркылыкозғалады, м и к ­ соамебалар талшыктарын жоғалткан зооспораларданпайда болады. МИКСОБАКТЕ —Р миксобактериялар, ИИ (грек, глу­ х о — ш ы р ы ш - ( - б а к т е р и я л а ркәдімгі ), бактериялардан айырмашылығы бұл топтын көпшілік өкілдерінін клеткаларында ядролары боладыжэне даму циклдары күрделі келеді, сыртка шырыш бөліп шығарады жэне ашық боялған жем 123

денелері болады. Өсімдіктердіц калдықтарын, әсіресе, клетканы ыдырат.уғаактивті түрде қатынасады. М И К Р О В И Р— УС микровирустар, Ы (грек, myxa — шырыш ж ә н е +в и р у с ) сүт қоректілер мен құстардыауруға шалдыктыратын вирустар тобы. М.вирионнынпішіні дөцгелек, дөнестеу, негізгі құрамы нуклеоид (рибонуклеопротеид) сырткы кабығындабелок липид • және көмірсу бар Адамгрипі мен қүс обасы ауруынынқоздырғыштары. МортОмиксовирустартобынажатады. Қүстынжалғанобасымен кызылшаауруыныңкоздырғыштары — парамиксовирустар, ж а н у а р л а р (шошқа) гриптерінін вирустары — рабдовирустар (кұтыру) т. б. М И К С О М И Ц— ЕТ миксомицеттер, Ы (грек, myxa — шырыш және mykes —саныраукулак) шырышты сацырауқүлақтар —бұлар хлорофилсіз организмдер. М-дін400-ден астам түрі бар, республикамызда100-ден астам түрі кездеседі. М.әдетте шіріген ағаш немесе ормандағыөсімдіктер қалдықтарында, ылғалдыжердедамиды. М. көпшілігі сапрофиттер, кейбір түрі қолдан өсіретін өсімдіктердіц (капуста, картоп) ауру қоздырғыштары. МИМА-ХЕРЕЛЛА — мимахерелла, Грам-теріс м и к р о ­ организмдер тобы, жіктелуі мен номенклатуралық жағдайлары толық анықталмаған. Олардыңформаларытаяқша немесе кокка тәрізді болуы мүмкін. Олар екі туыскабөлінеді: Миматуысынын,өкілі М. полиморфа,Хереллатуысынын өкілі X. вагиникола (бүлар тағыбірнеше атпен белгілі, соныц ішінде актинегобактер анитратус деп те аталады. Олардын бір-бірімен ұқсастығы соншалықты,тіпті олардыоцаЙшатастырыпалуға болады. М И Н Е Р А Л И З А— ЦИ минерализация Я (топырактағы органикалык заттардын. ыдырауы),органикалык заттардын жай минералдызаттарға: көмір қышкыл газы, су, аммиак, еріғіш фосфаттар, сульфаттар жэне т. б. косылыстарға дейін ыдырауы.Органикалык заттардын ыдырауы микро­ организмдердін қатнасуымен, аэробты жэне анаэробты жағдайларда, рН-тыналшақ аралығындажүреді Қыйдын, корданынтопыраккүрамындаыдырауындаманызы.зор, өйткені негізгі қоректік заттар осы органикалыкқосылыстардын ыдырауынан туады. МИНЕРАЛЬН ВЕЩЕСТВА ЫЕ — минералды заттар, бактериялардынқұрамынабейорганикалық заттар кіреді: фосфор, күкірт, натрий, магний, калий,темір, кальций, с и ­ лиций, хлор жэне т. б. Бұларға микроэлементтер: молиб124

ден, кобальт, бор, марганец, мырыш, мыс т.6. элёмёнттёі) қосылады. МИНЕРАЛЬН ОЫ БЙ М Е—Нминералдыалмасу, б а к ­ териялардынденелерін синтездеу үшіи азот пен көміртегінен баска, оларға көптеген макроэлементтер(күкірт, ф о с ­ фор, калий,кальций т. б.) жэне микроэлементтер (бор, м о ­ либден, мырыш, марганец, кобальт, никель, мыс, йод, бром т. б.) қажет болыпалмасыпотырады. МИТОЗ — митоз, (грек, mitos — жіп, жіпше), бірінен соц бірі келетін көптеген тізбектер процесінен (митоздын фазалары) тұратынклеткалардыц бөлінуі. Бұл ж а ғ д а й л а р хромосомалардың екі еселенуіне және екі жас клеткаға біркелкі бөлінуіне байланысты. Митозпроцесі бактерияларда кездеспейді. Дегенмен, жоғарысатыдағыларсиякты бактериялардын да хромосомаларыекі еселенеді. М. басталардан бүрынэнергия жиналады, дезокснрибонуклеин (ДНК) кышқылы синтезделеді жәнецентриолдар репродукцияға үшырайды. М И Т О М И Ц— ИН митомициндер, Ы бүлар стрептомицеттер түзетін антибиотиктер тобынажатады. Олар бактерияларға қарсыспектрі едәуір кен жәнеантибиотикалык эсер етеді. М-діц эсер ету механиэмі олардың молеку лаларыныц әрекеттеуші қасиеттеріне байланысты. М И Т О Х О Н Д— Р И митохондриялар, И (грек, mitos — жіп, жіпше chondros — дәи,түйір), өзіне тән энергетикалык жүйе курайтынжоғарысатылы организмдер к л е т к а ­ ларынынорганеллары.Олар жануарлармен өсімдік клеткасындаұдайыкездесіп, клетканыц тынысалу процесін камтамасызетіп отырады. Бактерия, кек жасылбалдырлар т. б. тынысалу процесін клетка мембранасыатқаратын организмдерде М-ларболмайды. МИЦЕЛИ —И мицелийлер, (грек, mykes — сацырауқ ұ л а к ) , санырауқұлақтардын вегетативті денелері, олар жіңішке, ені 1,5—10 мкм келетін гиф деп аталатын матасқан жіпшелердентүрады. М. әдеттесаныраукұлақ ескен жердін ішінде, ксйде оныцбетінде дамыйды.'М. клеткасы (фикомициттер)не көп клеткалы(калталы базидалыжәне жетілмеген санырауқүлактар) болуымүмкін. МЛЕЧНЫ БЛ ЙЕ С К — сүттігенжылтырағы, жеміс ағаштардыкаурулары, сырт карағанда олардыңжапырақтарынынтүстері өзгеріп кетеді, ақшыл,сүр немесе күцгірт тусті келеді Ауру туғызушысаныраукұлақтын Стереум пурпуреумФр. жапырақтыағаштардыңқұрғак сабақта126

рындаөскіндерінде, түбірінде шіріп тіршілік етеді. Бұл санырауқұлақтарменауырғанжеміс ағаштарыныц барлык денесі зақымданады. Мицелийлертамырларға, діңдерге, бутақтарға, жас сабақтарға жайылады. МОДИФИКА М Ц И И КИ РООРГАНИЗ - МмикроОВ организмдердің модификациясы, (түр өзгешіліктері) (ағыл. modily — тур өзгерту), микробтардыцтұқым қуаламайтын өзгерісі, бұл сыртқыортаныц әр түрлі факторларыныцәсерінен болады. Мысалы, микроорі аниэмдердін. колонияларыныцморфологиялық түр өзгеруіне, блардыц антигенді қасиеттеріне, вируленттілігіне эсер етуі мүмкін. МОЗАИКА — мозаика (тецбіл), вирустар туғызатын өсімдік аурулары. Темекініц, томаттың, қиардың,кызылшанын, капустаныцт. б. өсімдіктердін тенбіл аурулары өте зиянды. Жапырақтағыжэнежемістегі тецбілдердіц улкенді-кішілі пішіндері әр түрлі болады. МОЛЕКУЛА — молекула, заттардын химиялық қаснегтері сақталатын ен кішкентайбөлшегі. Клеткалар қүрамындағымолекулаларүиемі өзгеріп, жанарыпотырады. М О Л И Б Д— ЕН молибден, клеткалардын азоты жэне су алмасуына қатнасады, әсіресе атмосфера азотынбайланыстыруда, нитрификацияжэне денитрификация кезінде аіқарагын ролі күшті. Олар нитратредуктазалардын, ксантин-оксидазалардын құрамына кіреді (екеуі де флавин тобынынферменттері), МОЛОЧНО-КИСЛОЕ БРОЖЕНИ —Е сүт қышқылды ашу, сүт қышқылыныц ферментативті ашуы, ашудыцқоздырушысы стрептококкус лактис. М О Л О Ч НСАХАР ЫЙ — сүт қанты (лактоза) ( d H О і і - Н 0 ) , а қ түсті кристалды зат. МОНИЛ— ИА монилиа бүл саныраукулактынк о н и ­ дия сағактары болмайды, оныц орнынажай немсе тармакталған моншактәрізді конидиялармицелилердіцқыска келген өскіндеріне орналаскан. Саңырауқұлақтардың бул түрлері жеміс дақылдарынын қоздырғыштары болып табылады. М О Н О К А Р П И Ч ЕО СР КГ ИА ЕН И З М —Ы монокарпиялық организмдер, вегетативті денесінде бір ғана спора түзуші дамитынорганизмдер. М О Н О М И— Цмономицин, ИН антибиотик мұныСтрептомицес циркулатус стрептомицеті түзеді. Аминоглюкозиді, дезоксистрептамины бар антибиотиктер топтарынаж а т а ­ ды, олар бактерияларға қарағанда спектрі өте кен, Грам-оң 2

2

126

2 2

және Грам-теріс бактериялар>а ә с е ^ е г е д і , мысалы,стафилококтар, «трептококтар п я е в м о к о к п р:, энтерококтар д и ­ зентерия жэне ішек таяқшалары. Йенициллинге, левомицетинге, тетрациклиндерге сезімтад* _келед1. Анаэробты жағдайда Клостридийгежэне патогенді сацырауқұлақтарға эсер етпейді. Эсер ету механизмдері жағынанстрептомицинге жақын. ; . МОНОМОРФ — Имономорфизм, ЗМ племорфизмгекарама-карсыкөзқарас, бұл ілім бойыншамнкроорганизмдердің тұрақты, өздеріне тэн ерекше белгілері болады. МОНОПЛАНЕТ — Имонопланет ЗМ изм, көпшілік фикомицегтердін зооспораларынын тек қана козғалғыш фазасындадамуы, яғни оларда тыныштык дәуірі болмайды. М О Н О П О Д И А ЛВ ЬЕ НТО ВЕ Л Е Н -И Е моноподиальді бүтактану, грибница гифтерініц бұтақтану жүйесі, мүндайда негізгі бұтақтар жанынан жанама бүтақшаларшығарғлн кезде, өздерініц өсуін токтатпай, узынабойыменесе береді. Өсу нүктесініқ төменгі жағынанбұтақшаларүздіксіз пайда болады. МОНОСПОРОВАЯ КУЛЬТУРА —моноспоралы куль­ тура, бір спорадан алынған бактерия немесе сацыраукұлақ культурасы(споралар, конидиялар,аскоспоралар ж а т а д ы ) . Бұл генетиканы таза материалдарменкамтймасыз-етеді. . МОНОТРИХИ — монотрихтер, (грек, moftos — б і р , oipey, thrix — ш а шталшык), , бір талшыкты бактериялар, мысалынитрилдеуші бактериялар, нитррзомонаспен нитробактер. '> .

• • МОНОФАГИ —монофагтар, (грек, tnotios —бір, бірёу phagein — жеу, ж а л м а у ) . Белгілі бір ортада д а і і у г а бейімделген арнаулыорганизмдер. М-ғапаразятіі және с а п р о ­ фит™ организмдердіқ көпшілігі жатады. Микроорганизмдердіц ішінде полифагтар сирек кездеседі. МОЧЕВИНА — мочевина, (несеп нэрі, карбамид), (NH —CO—NH ) призмалы, кристаллы'зат, квмір кыш қылыныңтолық амиды, ол жануарлармексаныраукұлақтардыцүлпаларындасұйық күйінде кездеседі. М. пайда болу механизм! организмде улы заттардынпайда болуын байланысты. МУКОПЕПТ — Имукопептид, Д «актериялардынк л е т ­ ка қабырғаларынын күрамынакіретін заттар. МУКОР —мукор түріне жататыя кейбір сацыраукүлақтардыц улкен спорасы жекеленгенжай немесе тармакталған споратүзушілерінін басына орналасқан. ;

2

2

127

М У К О Р О ВГ Ы РЕ ИБ — Ь мук'ор І (зек) саныраукүЛактары, фикомицеттеркласынажататынМукоралескатары едәуір мөлшердекездеседі, негізінен булар сапрофитті саңыраукұлақтарға жатады. Олар топырактағыорганикалык загтарды ыдырату менбірге адам, жануарлар, өсімдіктер организмінін ауруларынкоздырады. Қөпшілігі жыныссы? жолменспорангиялар аркылыкөбейеді, ал жынысты жол­ мен—зигоспоратузу аркылыіске асады. М У М И Ф И К А— Цмумификация, ИЯ ӨСІМДІКТІЦ закымданған жерлерінін кеу.іп мыжырайып кетётіндігін к о р с е ­ те гін аурулар, мысалы,картоп түйнектерінің құрғақ шірігі ауру қоздырғышы физариум коерулеумЛ. Сахх. М у Р А В Ь И Н О - К И СБ ЛР ОО Е ЖЕНИ — Е қумырсқа қышқылды ашу,кейбір қышкыл түзуші бактерияларды физиологиялық бір топ біріктіреді, себебі олардыцсонғы өнімдері құмырсқа кышкылы. Бұлардыцөкілдерініц көбі ішек бакіерияларына жатады. МУРЕИН —муреин, бұлар гетерополимер, клетка қ а бырғаларынын негізін калайды, олар Грам-он, Грам-теріс бактериялардын негізіне карай кұрылған. Олар белгілі бір аурулардынпайда болуынаүлкен үлес қосады. М У Т А Б Е Л Ь Н О— СТ мутабелдиік, Ь әр түрлі гендердін табиғи мутацияларынынжилігін сыйпаттайтынтермин. Организмніңтабиғи жағдайында тұкым куатынөзгеріске, мутацияға бейімділігі. Мутацияға бейім болу көптеген факторларға-организмніц жасерекшеліктерше, д а м у сатысынатемператураға, генетиптін ерекшелігіне байланыс­ ты. Гендердін мутацияға бейімділігі бірдей болмайды, олардыстабилді не мутабелді деп бөледі. МУТАГЕНЕЗ —мутагенез, (лат. mutatio — өзгеру, грек, genesis —тегі, пайда болу), тұқымкуалаушылық өзгерістерінін мутациялар пайда болуы, тұкымкуатын хабарлардыжыйнақтайтын,тарататын нуклеин қышкылдары( ДН К , Р Н К құрамындағы ) өзгеріс мутагенездін негізі болыпсаналады. МУТАГЕННЫЕ ВЕЩЕСТВА —мутагенді заттар, op ганизмдерде тұқымкуалаушылық,өзгерістер тудыратын қосылыстар, пурин жэне пиримидиннегіздерінін кұрылымдыанологтары (5-бромурацилт . б ) . Олар нуклеин қышкылдарынын синтизделуіне эсер етеді, мысалы,гидроксиламин цитозиннін косылуынтежсйді. МУТАГЕНЫ —мутагендер, (лат. mutatio —өзгеру жэне грек, genesis —даму, шығу).М.тұқым куалау ө з 128

герістерді жэне мутация жиЛігінарттыратьмзаттар. БүЛ заттар тірі организмдерді сұрыптауда жана формалар алу үшін колданыладыМутагендер екі топқа бөлінеді: клеткадағы хромосома-полиплоид санын өзгертетін заттар, х р о м о ­ соманыц қүрылымын өзгертетін заттар. Бүл кезде х р о м о ­ соманыцбір немесе бірнешебелгілері ғана өзгереді. Осыгаи байланыстыдүрыс белгілері бар организмдерді жаксы белгілерже тимей-ақ алуға болады. МУТАНТ — мутант,мутацняныцәсерінен организмдердіц бір белгілерінін немесе қасиеттерінін өзгеруі. М.тардыжіктеу олардыцтиптеріне байланысты. Табиғи н е ­ месе жасандыжолдармен алынған мутанттарселекцияның негізі болуы мүмкін. Организмніц мутация нәтижесінде алғашкытипіне үксамайтын, түқымқуатынөзгеше касиеттсрі бар формаларынатайды. МУТАЦИЯ — мутация, (лат. mutatio — өзгеру), үрпақтарга берілетін организмдердіц белгілерінін және к а сиеперініц сыртқы ортанын әсерінен кенет өзгеруі, м ы с а ­ лы, клеткадағы генніц табиғи (спонтанды) не жасанды индукциялық жолменөзгеруі. Тірі табиғаттағы вирустар микроорганизмдерден бастап жоғарысатыдағыөсімдік, жануар, адам —барлығыда мутацняға үшырайды. МУТАЦИЯ ОБРАТНАЯ — қайтымды мутация, мутантты фенотиптенбастапқы (табиғи) калпынақайта келетін мутациялар. Тікелей мутациялардыкнәтіжесінде бүзылған нуклеотидтердіц кезектесуін калпынакелтіретіндерді нағыз қайтымдымутация деуге болады. МУТАЦИЯ СПОНТАННАЯ — спонтанды мутация (ішкі себептерден пайда болғанмутациялар), белгісіз себептермен(бақылауғаболмайтын) пайда болғангендердіц немесе геннін өзгеруі. С. м-лар сирек кездесетін аденин менцитозиннін, гуанин ментиминніц шатасыпқосакталуыпанболар деген ұғымбар. МУТАЦИЯ СУПРЕССОРН — Асупрессорлы Я (жасырын) мутация (лат. mutatio —өзгеру, suppressio — жасыру). Бүрынпайда болған мутацияныжоюшы мутация, яғн екінші мутация пайда болады. Бактерия клеткаларында — өзгертілген екі мутация болады. Олардын фенотиптері аналыкклеткаларға уқсас келеді. Ген аралық жасырын мутациялардыцмеханизмдері эр түрлі. Кей жағдайларда, жасырын мутация кезінде косымша механизміске косылады, бүл аркылы алғашмутация кезінде тежеліп қалған метаболиттердіц жинакталуынқамтамасыз етеді.

9-1117

129

МУТАЦИЯ ТОЧКОВАЯ — нүктелі мутация, кодондағы азотты негіздердің бір жұбыныц ауысуыменсипатталатынДНКөзгерістері. Мысалы,5-бромурацилАТ-ны ГЦ-ға ауыстырады. Осыныцсалдарынанбір амин қышқылыны орнынаекіншісі орналасады, осылайша пайда болған п о ­ липептид өзініц касиеті жағынан алғашқыданөзгеше келеді. МУТАЦИЯ УСЛОВНО-ЛЕТАЛЬНАЯ - шартты өлім мутациясы, бактерийный тіршілігіне өте қажетті ферменттердін тұрақты жағдайдафункционалдық активтігінін жогалуы, мұныңнәтіжесінде олар өле бастайды. Басқа жағдайда тіршілігін сақтауы мүмкін. МУТУАЛИСТИЧЕСКИЙ СИМБИО — З мутуалистік симбиоз (селбесу), екі организмнін бір-біріне қандайда болмасынбір пайда келтіріп, бірге тіршілік етуі. МУТУАЛИСТИЧЕСКОЕ СООБЩЕСТВО — мутуалистік бірлестік, организмдердін бірге селбесіп тіршілік етуі, мысалы, қыналар (балдырлардыцсанырауқұлақтармен селбесуі), микоризалар жэне түйнек бактериялары (санырауқұлақтардын жоғарысатылыөсімдіктермен селбесуі). Ішек микрофлорасыныц кейбір бактериялары өзі өсетін жануарлардыңорганизмдерімен селбесіп тіршілік етеді. Бұл микробтар(мутуалистер) ішектін төменгі бөлігіне түскен тағам калдыктарымен қоректенеді де, олардынжасап шығарғанвитаминдерін жануарларөздерінін өсіп-даму реакцияларына пайдаланады. МУЧНИСТАЯ РОСА —ақунтақ, жапырақтарға, өркендерге, жемістерге, ағаш жәнешөптесін өсімдіктерге ұн тәрізді д а қ немесе а қ ұнтақ тусіретін ауру Ауру қоздырушыларқалталысаныраукұлақтарға жататынақұнтақ тұқымдасынын өкілдері. Акұнтақ дегеніміз заттардын бетіне тығызорналаскан конидиялар немесе грибницанынжеке гифтері калкан тәрізді өскіндер түзеді, бұл өскіндерден гифтереміздіктер (гаустории) шығыпэпидермістін клеткаларынаенеді. Санырауқүлактаросыеміздіктін көмегіменөсімдіктер денесінен коректік заттар алады. Сонынан грибницаның бетінде клейсто-карпий Леиаталатынжемісденелері пайда болады, бұл денелер қыстап шығуғақабілетті. Ақүнтаккөптеген ағаш және шөптесін өсімдіктерді зақымдайды. МУЧНИСТО-РОСЯНЫЕ ГРИБЫ — үнтақ саңырауқүлақтары, түқымдасынажататынкалталы сацыраукұлактар класыныцкатары. Астық түқымдасөсімдіктердіц, 130

жүзімніц, алманынт. б. өсімдіктердін. паразиттері, өсімдік дснелерінде текбіл д а қ тәрізді үнтақтар қалдырады. МЫШЬЯКОВИС ПРЕПАРАТЫ ТЫЕ — мышьякты препараттар, (новарсенол, миарсенол, аминарсон, осарсол т. б.), бүлар сифилис, қайталама сүзек, амебиаз балантидиаз, сібір язвасы, содоку т. б. ауруларға қарсы организмге жібсріледі. Н

НАВОЗ — қи, көң, малдын. қиын көбінесе тыцайтқыш ретінде егістік жерлергешашады. НАПЛЫВ — білеулену (шар) томпаю, агашдіңінде, тамырларында немесе бұтақтарында пайда болатынісіктер. Санырауқүлақтар, бактериялар, вирустар суык, ыстық немесе механикалыкзакымденудынсалдарынан, тыныштық кезіндегі бүрлердін немесе ағаш клеткаларынынжылдамкөбеюі. Ішкі кұрылысына және беткі көрінісіне қарай тегіс, шенберлері аздап үлғайған жәнеқыйсайған, кабыгынынбеті тегіс емес, дөнес болыпбөлінеді. Н А П Р А В Л Е Н И Е В П О Ч В О ВБ ЕИ ДО ЕЛ НО ИГ ИИ ­ ЧЕСКОЕ — топырақ танудагыбиологиялык, бағыт.Бүныц негізін калаушыакадемик В. Р.Вильяме. Ол В. В.Д о к у ­ чаев пен П. А.Костычевілімдеріне сүйене отырып, топырақ қүралу процесінін басты факторы етіп өсімдіктер мен микроорганизмдертобын алды. Өйткенібиологиялык факторлардыңқатынасуымен топырактынбасты қасиеті қүнарлығыболып табылады. Тонырақ күнарлығыдеп онын өсімдіктерді қоректі заттармен, су жэне ауамен камтамасыз етуін айтады. Ғылымдар ауыл шаруашылығы дақылдарынынөнімін арттыру үшін топырақты дүрыспайдалануменбірге оның кұнарлығынарттыружолдарынкөрсетіп берді. Н А С Л Е Д О В А— НИ тұқым Е қуалау, организмнін түкымқуалағыш информациясынын ұрпактан-үрпақка берілуі. НАСЛЕДСТВЕННАЯ И З М Е Н— ЧИВ тұқым ОСТЬ қуалаудағы өзгергіштік, бактерия клеткаларындаекі типті нуклеинкышқылы — ДНКжэне РНКболады, ал вирустарда нуклеин қышқылдарынан ДНКнемесе РНКболады. Негізгі генетикалыкқызметті бактерияларда Д Н К , алвирустарда ДНКнемесе РНКатқарады. Тұқым қуалаушы131

лық өзгергіштік генетикалық құрылымнын,өзгеруі нәтижесінде жүзеге асырылады. НАСЛЕДСТВЕНН— ОС туқым ТЬ куалаушылық, б а р ­ лык организмніц құрылысыжәне атқаратын кызыметін, қызметбелгілерін өздерінде сақтай отырып, ата-бабаларынан ұрпакка бере алатынжалпықасиетін айтады. НАТРИИ — натрий, өсімдік құрамындағыхимиялық элемент, оларда калийсияқтыпротоплазмаменбайланысқаи ионтүрінде кездеседі. Калий жетіспеген жағдайларда натрийөсімдіктердің өсуін жақсартады. Натрийклеткалардағы осмыстыккысымдарды сактау арқылыонынтургорлык қасиетін бір қалыпта ұстап тұрады деген пікір бар НЕИССЕРА МЕТОД ОКРАСКИ — бояудың нейссер эдісі, Волютиндәндерін аныктауға арналғанбояудын курдел! әдісі, бүлар сірке қышқылымен каракөк түске б о я л а ­ ды. Бактерия цитоплазмасывизувинбояуы менсары түске боялады. Н Е К Р О Б И— О Знекробиоз, (грек. necros —өлі, biosis — тіршілік әрекеті), организм тіршілігін жойғаннан соң клеткалардынактивтігі, яғни клеткалар бүлінгеннен, біраз уақытөткенненкейін барып тіршілік әрекетінін білінуі. Н Е К Р О— З некроз, (грек, necros —өлі, шіру). Өсімдік улпаларынын немесе бөліктерініц тіршілік әрекетінен айырылуы.Н. себебтеріне қолайсыз физикалық, механикалык (үсіп кету, күйіп қалу, үйкелу т. б.) себілген дәндердін дәріден күйіп калу, әсерлері ж а т а д ы немесе микроор­ ганизмдер мен зақымдануы(бактериялы, сацыраукұлақтардын жапырактенбілдері) сияқты аурулар. Н Е Н А С Л Е Д С Т В ЕИ НЗ НМ АЕ ЯН Ч И В О С —Ттукым Ь куаламайтынөзгергіштік, сыртқыфакторлардынәсерлерінен пайда болып, бірақ онын дамуынаэсер етпейтін өзгергіштікті түр өзгеруі деп атаймыз. Эволюциялыкпроцесте олар тәуелді роль аткарады, мысалы,агарға натрийдынертінділері косылғанортада өскен Е. Коли штаммалары ұзыншажіпшетэрізді, ал кальций хлоридыкосылға ортада осыкультуранынклеткаларыОтекысқакеледі. Н Е О М И Ц— ИН неомицин, топтаскан антибиотиктер, бұл антибиотикті түзушілер Стрептомицеттерстрептомицес фрадиа, бұлар бактерияларға карсыжоюшы, спектірі күшті, Грам-он, Грам-теріс бактерияларға жәнекейбір қарапайымдыларға эсер етеді. Бактерияларға карсы эрекет ету механизміөте күрделі. Мүмкінолар транскрипция 132

жэне трансляция децгейлеріндегі белок синтиздерін тежейтін заттар болар деген болжамбар. Н Е С О В Е Р Ш Е НГ НРЫ ИЕ БЫ — жетілмеген саңырауқүлақтар, Деутеромицеснемесе фунги имперфектикласы. Бұлар өте ірі жүйелі топ зерттелгендердіц өзі 30 мыцға жуык. Мицелийлерініцқурылысынадаму сипатынакараганда көпклеткалы, тарамдалғанболып келеді. Ж. с-тар негізінен жоғары сатыларға жатады, бірақ та, оларда не қалта не базидия болмайды.Олардыцкөбеюі әрдайымк о нидия арқылы жыныссыз (гаплоидты) жолменжүреді. Белгілі бір экологиялыкжағдайлардаЖ. с-қ өкілдерінде жынысты көбею процесі байкалуы мүмкін. Ж а л п ы алғанд Ж. с-кжыныссыз(гаплоидты) жағдайдадами алатын жолдарыныцөзіне тән ерекшеліктері бар табиғи класс. Ж. с-к көпшілігі өсімдіктердіц ауруларыныц қоздырғыштары. НЕСОВМЕСТИМОСТЬ —сыйымсыздық, үйлесімсіздік, екі органның ұрықтануыныц мүмкіндігі болмай, кейде олардын денесінде ұрық пайда болғанымен, ол одан ары қарай жетіле алмайқалатын жағдайлары болады. НИЗШИ ПРОТИСТЫ Е — төменгі сатылы протистер, бұған бактериялар жэнекөк-жасыл балдырлар жатады. Бұларпрокариоттар, өздерінін клетка құрылысыжағынан баска организмдерден мүлдеөзгеше тұрады, микроорга­ низмдер дегенат олардынкішкентайболымсызмөлшерін ғана білдіреді сондықтан бүл сөз өзінін мағнасы жағынан протистер деген сөзге дәл келеді. НИСТАТИН — нистатин,фунгицидин, микостатин-бүларды 1950 ж Хацен менБрон тазартылған топырактан Стрептомицеснаурзей культурасынбөліп алған, негізінде нистатин антибиотиктерге жатады, сондықтансанырауқүлақтарға эсер етеді де, ал бактерияларға эсер етпейді. Н И Т Е В И Д НБЫ АЕ К Т Е Р И— Ижіптесін бактериялар, бүған жататындаркүкірт пен темір бактериялары. Бұлар су қоймаларындакездеседі. Адамдарғапатогенді түрлері белгісіз. НИТРАГИН — нитрагин, (лат. nitrogenium — азот), бактериялы тыцайткыш.Б ү р ш а ктұқымдасөсімдіктердіц тамырларында түйнек түзетін бактериялар, олар атмосфералық азотты байланыстыруғасебепші болады. Топырак нитрагині көбінесе бөтелкелерде сақталады, бір гектар жерге 0,5 кг нитрагин жүмсалады. Шымтезекті нитрагин қағаз қапшықтардасакталады. Өсімдіктердіц белгілі бір 133

топтары түйнек бактерияларынынбелгілі бір рассаларымен өцделеді. Н И Т Р А Т НБАКТЕРИИ ЫЕ — нитратты бактериялар, нитраттар азот қышқылының тұздары, (грек, nitron —с е ­ литра), нитрификацияныц екінші фазасынжургізетін б а к ­ териялар, яғни азотты қышқылды азот кышқылыиа тотықтыратынбактериялар: бул бактериялардын ен манызды өкілі нитробактер. НИТРАТЫ — нитраттар, азот қышкылынын тұздары, нитраттардын көпшілігі түссіз келеді, олар суда жаксы ериді. Ыдырауөнімдерінін бірі эр уақытта оттек болады. Көпшілігі азотты жертықайткыштарретінде қолданылады. Н И Т Р И Ф И К А— ЦИ нитрификация, Я (грек, nitron — селитра жэне лат. tacere — ж а с а у ) , жерқыртысындагы органикалык заттар шірігенде, олардын қүрамындағы азот аммиаккаайналады, ал аммиак арнаулыбактериялардын әоекетінен азот қышкылына айналады, осылайша табиғат жағдайындаазот кышкылыныц түзілу процесі нитрифи­ кация делінеді. Н-ция процесі топыракты рН-5,0—8,5 бейтаоап болған жағдайда, ауанынтемпературасы2 0 — 35'С болып жэне ылғалдылығы молболған жағдайдатопырак жаксыаэрацияланадыда нитрификация процесі жылдам жүреді. Н И Т Р И Ф И К Ц И Р УБ Ю АЩ КТ И ЕЕ Р И-И нитрификациялаушыбактериялар, (грек, nitron —селитра жэне лат. facere — ж а с а у ) , аммиактыалғашындаазотты қышкылға, соңынан азот қышқылына тотықтырған кезде бөлінетін химиялық энергияныц есебінен көмір қышкылгазынассимиляциялауғакабілетті бактериялар. Бүлқұбылысты алғашашкан орыс микробиологы С. Һ. Виноградский. Н И Т Р О З НБАКТЕРИИ ЫЕ —нитрозды бактериялар, (грек, nitron — селитра), нитрификацияныц бірінші фазасынжүргізетін бактериялар, яғни аммиактыазотты қышкылға дейін тотықтыратын бактериялар, бүныц ен м а н ы з ­ дыөкілі нитрозомонас. НИТЧАТЫЕ БАКТЕРИИ — жіпше (жіптесін) бакте­ риялар немесе десмобактериялар, бүлардыц клеткалары жіп тәрізді жікішке, үзын денесініц бір үшыменмекендейтін жерге бекініп тіршілік ететін көп клеткалымикроорга­ низмдер. Мысалы,темір жэне кейбір күкірт бактериялары жіп тәрізді бактериялар, екінші сөзбен айтқанда шалшык сулардыцсанырауқұлақтары деп те аталады. Л а сағын 134

суларда, кант заводтарыньщтұндырғыштарында т. б. жерлерде өседі. Мысалы,Сфареотилуснатаис. Олар суда өскенде жіп немесе ж а п а л а қ (кауыз) тәрізді, қалын жүн тәрізді болып өседі. Құбырларментұндырғыштар және шалшықсу тоғандарыменшұцқырлардын бітеліп қалуы осы бактериялардынсалдарынан. Н О К А Р ДА ИС СТ Е Р О И Д— ЕС нокардис астероидес, Грам-оң, жіптесін тәрізді аэробты микроорганизмдер,бұлар ауаны ішкежұтқандасыртқыортадан организмге өтеді. Қалыптыжа.ғдайлардатабиғатта бос күйінде көп кездеседі. Туберкулезге ұқсас өкпе ауруларынжәне ми абцестерініц жұмсақ ұлпаларынаұзакка созылған жазылмайтынаурулар туғызады. НОСИТЕЛ ИЬН Ф Е К Ц — ИИ инфекция жүқтырушы (таратушы), ауру белгілері ж о қ ,бірақ инфекциясыбар организм. НУКЛЕИНОВ КИСЛОТЫ ЫЕ — нуклеин қышқылдары, күрделі белоктардыннуклеопротейдтердін кұрамына кіретін жоғарымолекулалыорганикалык қосылыстар. Бұлар барлық тірі организмдердік тіршілік әрекеттерінін негізі болыпесептеледі. Қөптеген мононуклеотидтердін құрамынафосфорқышқылы,көмірсулар (рибоза немесе дезокскрибоза) жәнепуринді, пирамидиндінегіздер кіреді. Бұлар дезоксирибонуклеинкышкылы ( Д Н Кжэне ) рибонуклеин қышқылы ( Р Н К деп ) екіге бөлінеді. Р Н Ккұрамындарибоза көмірсуы, ал ДНК-аздап тотықсызданған рибоза жэнедезоксирибиоза болады. Оларнегіздердіц құрамыменде ажыратылады.Екеуінін де құрамына цитозин, аденин, гуанин кіреді, ал РНК-нын кұрамынаоған косымшаурацил, ал Д Н Ккұрамындатимин болады. Д Н К негізінен барлық клеткаларынынядроларында хромосомдарындаболса, ал РНКнегізінек» цитоплазмада жиналады. Тұкым қуалаушылыққасиеттерді реттеуде Д Н Кролі зор, ал белоктардынсинтезделуінде РНКманызыкүшті. НУКЛЕОЗИДЫ нуклеозидтер, — пурин жэнепири­ мидиннегіздерінен тұратын қосылыстар, оларға: аденозин, тимидин, гуанозин, уридиң, цитодин жатады. Н-тен фосфор қышкылынын калдығынажыратуаркылыалынады. Н У К Л Е О К А П— СИ нуклеокапсид; Д вирустынішінде нуклеиін кышқылы бар капсид. НУКЛЕОИ —Д нуклеоид, (лат. nucleus —ядро), б а к ­ терия клеткаларынынядролык құрылысы. Б ұ л а р ұзын о фибриллалартурінде кездеседі, диаметрі 30 А шамасындай 135

және ұзындығы1400 мкмшамасындай. Ж а н у а р л а рмен өсімдіктердін ядроларыныңөзгешілігі олардын нуклеотидтерінік ядролық мембранасыболмайды.Олнегізгі қүрамы ДНКболатыннуклеотидтерден тұрады. Ішек таяқшасындағы ДНКмолекуласыныңұзындығымыңмикронға дейін барады. НУКЛЕОПРОТЕ — Инуклеопротеидтер ДЫ (лат. n u c ­ l e u s —ядро + протеидтер), нуклеин кышкылдары мен б е ­ локтардынкомплексі болып саналатынжоғарымолекулалытабиғи заттар. Тірі организмдердін барлығында кездеседі. Карапайымвирустар түгелдей нуклеопротеидтерден тұрады. Н У К Л Е О Т И— ДЫ нуклеотидтер, бұлар ДНК мен РНК-нын кұрамдыбөлігі (мономерлер), Д Н Кмолекуласындағы әрбір нуклеотидүш компоненттен: бір азотты негіздер тимин, аденин, гуанин немесе цитозин, бес көміртекті көмірсутектерінен дезоксирибоза жэнефосфор қышкылынын калдығынантұрады. ДНК-дағы кант, рибоза куйінде кездеседі, ал тимин урацилменауысыпотырады. О О Б Л И Г А Т НАНАЭРОБЫ ЫЕ — облигаттыанаэробтар, молекулалыкоттек бактерияларға зиянды, өсуді тежеуші факторболыпесептеледі (сіреспе клостридий, а н а ­ эробты инфекциялар, ботулизм т. б.). О Б Л И Г А Т НА ЫЭ ЕР О Б— Ы облигатты аэробтар, б у ­ лар атмосферада20% оттек болғандадамиды, суйык тығызорталардын бетінде өседі (бруцелдер, микрококтар, туберкулез микробактерияларыт. б . ) . Кұрамындағыферменттердін көмегімен сутегін тотықтыратынсубстраттан ауаны оттегіне тасиды. О Б Л И Г А Т Н— Ыоблигатты, Й (лат. obligatus — міндетті, сөзсіз), микробтарөсірілетін ортада міндетті түрде облигатты аэробтар (оттек) болуыкажет. О. паразиттер тірі организмдердепаразиттік тіршілік етуге бейімделген, өлі органикалыкзаттармен керектене алмайтынлабораториялардағы жасандыорталарда өспейтін организмдер. Албуларға керісінше, облигаттыанаэробтар өздерінін дамуыүшін, оттегінін мүлдем жокболуын талап ететін организмдер. О Б М ЕВЕЩЕСТВ Н —зат алмасу, организмнін тіршілік әрекетіне негізделген биохимиялыкреакциялардын 136

бірлеегігі. Биологиялыкзат алмасудегеніміз сырткы ортадагы заттардын түрлері өзгеріп, тірі организмніц заттарынаайналуы жәнекерісінше тірі организм заттардын түрлері өзгеріп сырткыортанынзаттарына айналуы, зат алмасу энергия алмасуыментікелей байланысты, организм сырткыортаменүздіксіз байланысжасамасазат алмасу жүрмейтіршілік болуы мүмкін емес. Сонғыкезде сырткы орта факторларынөзгерту аркылы, микроорганизмдердін де эат алмасуын өзгертуге болатындығы анықталды,осыған орай микроорганизмдердікпайдалытүрлерін алуда ірі табыстарға қол жетті. ОБМЕН Э Н Е Р Г И— Иэнергия алмасуы, клеткалардык өзара жэнесырткыортамен байланыстыферментативті реакцияларынын,яғни энергетикалық алмасулардынжиынтығы. ОБОЛОЧКА Б А К Т Е Р И— И бактерия қабығы, б а к т е ­ рия қабығы цитоплазмалыкмембранадан,клетка қабырғасынан және капсулалык кабаттан (кейбір түрлеріне нағыз капсулаға айналған) тұрады. ОБРАЗОВАНИ МИКРОБАМИ Е ПИГМЕНТОВ — микробтардыңпигменттүзуі, топыракта, суда, ауада тіршілік ететін микроорганизмдерпигмент түзуге қабілетті. Пигмент түзетін микробтардыцтығыз колонияларыб а к т е ­ рия клеткаларынынжиынтығы әр түсті болып келеді. Кейбір микроорганизмдер екі жэне одан да көп пигмент түзеді. ОБЪЕКТИ — Вобъектив, мнкроскоптыцоптикалык бөлігі, О. аркылызаттарды үлкейтіп көруге болады. О. микроскоп трубасынынтөменгі үшынаорналаскан белдемшегебекітіледі. 0 . дегеніміз цилиндрпішінді құтыға орналастырылғантүрліше үлкейтіп көрсететін айна тәрізді шыны.Әртүрлі көлемдеұлғайтыпкөрсететін объективтің бірнеше жүйесі бар. Құрғак жағдайда заттарды 8 x 1 0 есе ұлғайтып көрсететін, ал сүйықтыктағыбатырылғанз а т ­ тарды 90 X есе ұлғайтып көрсететін объективтер б о ­ лады. ОГРАНИЧИВАЮ ФАКТОРЫ Щ И Е - шектеушіфактор.чар, организмнінодан әрі тіршілік е т у і н е . мүмкіндігі болмайтыншегін, жоғарыжәне төменгі төзімділік шекарасыдеп атайды. Мысалы оцтүстікке қарағанда солтүстікте микроорганизмдердіназ болуы. О Д Н О К Л Е Т О Ч— НЫ бірЕ клеткалылар, денелері бір клеткэдан тұратынорганизмдер. Дене құрылысы жағынан 137

бұлар прокариоттарға (бактерияларға) жатады. Бұлардын клеткалары колония кұруы мүмкін. О Ж ОРАСТЕНИИ Г - өсімдік күиігі, өсшдік жапырактарының, сабактарынынт. б. бөліктерінің коныр түске боялуы, сонынанолар өліп түсіп калады. Күйік улы химикаттардыц (химиялыккүйу) жоғарытемператураның (жылылықкүйу) суықтык(төменгі температурада күйу), әсерінен болуы мүмкін немесе жылуменсуықтыңтез өзге руінің салдарынан да болады. ОЖЕЧК М О Е Т О ОКРАСКИ Д — бояудың Ожечко әдісі, бактериялардын спораларын аныктайтын бояудын күрделі әдісі. Бұл споралалардык қышқылға түрактылығына негізделген. Алдын-ала, зат шынысындағы 0,5 п р о ­ центиктүз қышқылыныц ертіндісімен пілте шамнынжалынынакыздыруаркылыөндейді. Содан сон Циль Нельсен әдісімен бояйды. ОЗОН — озон, оттегінің аллотропиялық түр өзгерісі, табиғатта нажағайкезінде және ағаш тамырларытәрізді кейбір органикалык заттардын тотыгуынантүзіледі. Күшт тотықтырғыш зат. Сусындарды,сулардыауаны дезинфекциялаушызат ретінде колданылады. О И Д И— Иоидий (лат. oidium кішірейту, грек, o o n — жүмыртқа), цилиндр, эллипс, немесе баска формалы клет­ калар, булар мицелийлердін жекегифтерге ажырауынын нәгижесінде' түзіледі жэне көбеюге қатынасады. Көпшілік сацырауқулақтардыцдаму циклына оидийкіреді. О К И С Л Е Н— ИЕ тотыгу, заттың электронынан немесе электрондарынан айырылуы.Тотығатынзаттардыноттегін өзіне қосып алуы, тотыксыздануғакері процесс. Дегенмен, көпшілік тотығу реакцияларыоттегініц қатнасынсызжүрегіндіктен жалпытүрде тотығатын заттардынэлектронды жоғалтуыдеп есептеледі, бұл элекірон тотықтырғышқа жалғасады. Тотығатынзаттардын валенттілігі артады. Заттар тотығу кезінде энергия бөлініп шығады. Тотығу процестері табиғатта жиі кездеседі (жану, металдардытот басу, органикалык заттардын т. с. с. ыдырауы).Б и о л о г и я ­ лык тотығудыңмаңызыерекше, өйткені ол тыныс алудын негізі, осыған орайөсімдіктердін, жануарлардын, микроорганизмдердіц тіршілік әрекеттері сакталады. Тірі орга низмнін ішінде болатынорганикалык.заттардын биология­ лык тотығуы кезінде бөлінген энергиянык бір бөлігі синтетикалыкпроцесгерге жұмсалады, ал бір бөлігі жылу энергиясы ретінде сыртқа шығады.

138

О К И С Л И Т Е— ЛЬ тотықтырғыш, баска заттын электронын(немесе электрондарын) өзіне косып алушызат. О К И С Л И Т Е Л Ь Н О - В О С С Т А Н О ВП ИО ТТ ЕЕ ЛН Ь ­Н ЦИАЛ — тотығу-тотықсыздану потенциалы. Ортадағытотықтырушылар ментотыксыздандырушылардың ара к а т насын сыйпаттайтынкөрсеткіш (топырақ,ертінді, клетка), өсімдіктер, ж а н у а р л а ржэнемикроорганизмдерк л е т к а л а ­ рынын да тұракты тотығу-тотыксыздану потенциалы (Т. Т. П)болады. ОКИСЛИТЕЛЬ -Н ВОССТАНОВИТЕЛЬНАЯ О РЕАК­ ЦИЯ— тотығу-тотықсыздану реакциясы, реакцияға қатысушызаттар арасында электрондар ауысуы аркылыжуретін реакция, тотығу-тотықсыздануреакциясында реакцияға катнаскан бір немесе бірнеше заттын валенттілігі өзгереді. О К И С Л И Т Е Л ЬФ НО С Е Ф О Р И Л И Р О В— АтоНИЕ тыгуды фосфорландыру, күрделі көпсатылы процесс, муныц нәтижесінде тотыгу кезінде босаған энергияға бай (макроэргиалық) фосфаттыбайланыстар АТФ-ғажиналады. Осыпроцесскезінде АДФ, АТФ-ғаайналады. ОКРАСКА МИКРООРГАНИЗ — МО микроорганизмВ дерді бояу, микробтардынморфологиясын жэне анотомиялыккасиеттерін зерттегенде микроскопаркылы фиксациаланған жағындыны карау. Бұлзаттар (объектілер) анилин бояуыменбоялады, бактерия цитоплазмасы анилинбояуларынжаксыкабылдайды, өйткені цитоплазманынтабиғаты қышқылболыпкеледі. Бактерия клеткасынынэр түрлі анотомиялык құрылымын анықтауүшін бейтарап жэне кышкыл бояулардынегізді бояулармен араластырып колданады (клетканыбояудыңкурделі әдістері). Бүл бояуларға: Грам, Циль-НелсенОжечкот. с. с. әдістер ж а ­ тады. ОКРАСКА М И К Р О О Р Г А Н И ВИТАЛЬНАЯ ЗМОВ (при­ жизненная) — микроорганизмдердің витальді бояуы (тірідей), микроорганизмдердіцморфологиясынжэнеқозғалғыштығын зерттеуге арналған организмдерді тірі түрінде бояу әдісі. Бүған көбінесе анилинді бояулар колданылады, олардын ерітінділері тамшыдажүзіп жүрген микроб клеткалары мензат шынысында қосылады, мысалы,0,001 п р о ­ цент метилен көгінін нейтралроттыннемесе баска бояулардынерітіндісі. ОКРАСКА ПОМЕТОДУ БУРРИ-ГИНСА — бояудық Бурри-Гинс эдісі, бактериялардынкапсулаларын анықтау139

ға арналған бояудың күрделі тәсілі. Зат шынысындағы микробтарды тущпенараластырадыда қырыөнделген шынымен жағындыжасалады, оны пілте шамының жалынына үстап кептіреді. Зат шынысын негізгі фуксиннің с у ­ лы ертіндісінде бояп, сумен шаяды. Бұл жағдайдаб а к ­ териялар қызылтүсте, ал капсулалар кара күлгін түсте аныккөрінеді. ОКРАСКА ПРЕПАРАТОВ — препараттарды бояу, клеткалардыцәр түрлі кұрылымдарын организмұлпаларындағымикроорганизмдсрді(бактериялар, сацырауқүлактардын мицелийлері) аныктайтындиагностикалыкәдіс. Бояуға жеке(жай бояу) бояулар немесе күрделі қоспалы бояулар колданылады. ОКРАСКА ПРЕПАРАТОВ Д И Ф Ф Е Р Е Н Ц И А Л— Ь препараттарды дифференциалды бояу, клетканын эр турлі қүрылымдарын анык көрсететін бояу әдісі. ОКРАСКА ПРЕПАРАТОВ К О М Б И Н И Р О В А-Н Н препараттарды күрделі бояу, микроскоптын препараттарды бояудың екі не одан да көп бояулармен кезектестіріп бояу әдісі. Фитопотологияда бул әдіс бойыншаүлпалардағы паразитті бактерияларды, саныраукұлак мицелийлерінін күрылысынаньгк көру үшін пайдаланады. Ец көптарағаны Флемингәдісімен бояу. Мүндасафранин, генциан күлгіні жэне қызыл-қошкыл бояулар колданылады. О К Р А Ш И В АГИФ НИЕ — гифтердібояу, микологиялык жэне питопотологиялық зерттеулерде гифтерді табуға немесеолардынкурлысын аныктауғаколданылады. Гифтерді бояу әдістерініц түрлері көп. О К С И Д А— ЗЫ оксидазалар, (грек, ocsis — кышқыл), тотыктырушы ферменттер, тотығатын заттардын сутегін тартып алып, оны ауадағы оттегіне береді, осыныннэтижесінде су немесе сутегінін асқын оксиді пайда болады. О К У Л Я— Р окуляр, микроскоптын оптикалық бөлігі, негізгі қызметі объекііден алынғанкескінді ұлғайту. О. екі бөлікті түтік ішіне орналасқан шыны айнадан турады. Осы кездегі биологиялыкмикроскоптар7х, Юх, 15х, есе үлғайтып көрсететін окулярменжабдықталған. ОЛЕАНДОМИ — Цолеандомицин, ИН макролидтер тобына жататынантибиотик. Антибиотиктүзуші Стрептомицес антибиотикус, көпшілік Грам-онкейбір Грам-теріс бактериялардынөсуін тежейді. Организмге эсер ету м е х а ­ низм! жағынанэритромицингеүқсас.

140

О Л И Г О Н У К Л Е О— ТЙ Олиіонуклеотидтер, ДЫ бірнёше мононуклеотиді бар төменгі молекулалыполинуклетидтер. О Л И Г О С А П Р— ОБ олигосапробалар, Ы (грек, oligos — аздау, көп емес, sapros — шірік, bios — өмір) аздаған о р ­ ганикалык заттары бар суларда тіршілік ететін о р г а ­ низмдер. ОМ НИ ВОРЫ — омниворлар, талғаусыз патогеиді о р ­ ганизмдер, олардынөсімдік-иелері шеңберіүлкен болады. Олар әлсіреген өсімдіктердін денелерінде өсіп дамиды,м ы ­ салы, ботрисиссинерае Перс және т. б. әлсіремеген өсімдіктердегі саңыраукулақтар,әсіресе паразиттер омнизорлар болуы мүмкін емес, олар белгілі бір өсімдік ауруын қоздыруға ғана бейімделеді. О Н К О Г Е Н НВИРУСЫ ЫЕ — онқогенді вирустар, б а р ­ лыкбелгілі онкогенді вирустар: 1) ДНК-сы бар вирустар: А. Паповавирустар, а —Папилломавирустар,ә — П о л и о м а вирустар, б—Аденовирустар, в— Г е р а е с в и р у с т а р , г — П о к сивирустар. 2) РНК-сы бар вирустар (ретровирустар) А. типті онковирустар В-типті онковирустар, С-типті онковирустар, Д-типті онковирустар. О Н К О Л О Г— И онкология, Я (грек, onkos — ісік, жэне logia — логия) — ісік ауруларынынпайда болу себебтерін анықтайтын, емдейтін жэне алдынала сақтану әдістерін зерттейтін медицинағылымынын бір саласы. О Н Т О Г Е Н— Е Зонтогенез, (грек, ontos — дамуыбар, тіршілік етуші, genesis — шығу тегі, пайда болуы), тірі организмніц пайда болуынан бастап табиғи өліміне дейінгі жеке дамуы. ООГАМИЯ — оогамия, (грек, ооп — жұмыртқа,gamyo — некеге отырамын).Балдырлардын және саныраукұлақтардыц жынысты көбеюініц ен жоғарытипі. Бұл баска жыныспроцестеріне карағанда өте күрделі, мысалы, оогамиялық үрыктанудабір-бірнен өзгешілігі бар екі ж ы ­ ныс клетка-гаметалар косылуынанзигота пайда болады. Аналык жынысклетка (жүмыртқа клеткасы) ірі қозғалмайтын, ал аталық жынысклеткасынынкөлемі кішірек, козғалмалы, бір не бірнеше жіпшеліболады. О О Г Е Н Е— З оогенез, (грек, ооп— жұмыртқажэне genesis — шыгутегі), жануарлардааналык жыныск л е т к а ­ ларынын көбею, өсу, жетілу, уақытыэр жануарларда эр турлі. ООГОНИИ —оогоний (грек, ооп—жүмыртқа,genos — 141

туу), төменгі сатыдағыөсімдіктердін аналық жынысмүшесі. Оогонийкөбіне ірі қозғалмайтын бір клеткалыкейде көпклеткалы (кейбір балдырлар) болады. О О М И Ц Е— ТЫ оомицеттер,төменгі сатылысацырауқұлактардын-фикомицеттердің класс тармақтарыныңбірі. Бұлар оогамдық жынысты көбеюіне карай бөлінеді. О л а р ­ дынбір клеткалы, көп ядролы мицелилері жаксыдамыған. Бір түрлері суда, екіншілері-топырактарда кездеседі. Олар көбінесе жынысты жолменкөбейеді. Олардын оогамиясы шартәрізді, оогаминде бір не бірнеше жұмыртқа клеткасы жетіледі, ал антерийі-цилиндртәрізді, көп ядролы, үрыктандырғышөсінділері арқылысперматозойдтарынжұмыртқа клеткасынакұяды.

0 0 П Л А З М— А ооплазма, гоноплазма, ооспора (пероноспоралысанырауқұлак) оогонидіц ішінде бөліктеніп тұратын протоплазманын орталыкбөлігі. Бұлар еркек гаметанпіясынын ішіндегісімен ұрықтанады. Ұрықтанған ооплазмадан ооспора түзіледі. ООСПОРА — ооспора, (грек, ооп — ж у м ы р т қ а + •fcnopa), тыныштықкезіндегі жынысспорасы, олар урықтанғаннан кейін пайда болады, (көбінесе сырткытүрі ұқсас тынышгық кезіндегі споралар партеногенез жолыменпайда болады). Әдетте бүлар кыстап, көктемдеөсіп, түқымнын бүршікті зооспорангиясынемесе кондияларыбар конидия сағактарынбереді. О П Е Н О— К опенок, жер шарынаөте кен таралған санырауқүлак. Өсімдіктердін тіршілігі ж о қ бөліктерінде дамыйды д а , одантірі тамырларменжапырақтарғаөтіп, олардыжансыздандырып шірітеді. Өсімдік тамырларын ризоморфты сацырауқүлактарзақымдайды, олар қабықка кіріп, токсиндерінін көмегіменөлтірілген ұлпалардыассимиляциялауаркылыдамиды. Ризоморфтартамырдынүстіндегі кабатында өседі де олар аркылыбір өсімдіктен екіншісіне өтеді. Закымданғанөсімдік косымша өспейді де өліп калады. ОПЕРАТО — Р оператор(лат. operator — әрекеттеуші), күрылымды гендердін қосылуын, яғни иРНК-дан транскрипцияланудыбақылайтынДНКбөліктері. О П Е Р О— Н оперон (лат. operor — жұмыс істеймін), РНК-полимераза промотордыбайланыстыратынбөліктері бар гендер жүйесі, бүлар реттеуші және құрылымды ген дерді кабылдағыштар. Бұларда и Р Н Ксинтезделеді де, олардыинформация аркылыбелок синтездейтін рибосо142

маларға жеткізіп отырады. бперон бір мезгілде иРНК-ны бір молекуласынатранскрипцияланады.Гистидиндіоперон біріктірілген үшқұрылымды геннен тұрады, олар 10 ферменттіц-оператордынжәне промотордыңсинтезделуін кодтайды. О П С О Н И— Нопсониндер, Ы (грек, opsoniort —тамақты әзірлеймін), иммунды организмдерде пайда болатын арнайы антиденелері микробтарды сенсибилизациялайды да олардын фагоцитарлығын арттырады. Бұл фагоцитозды арнайыкүшейтеді жәнеорганизмнін инфекциялық аурулардан тазаруын тездетеді. О П Т И М А Л ЬУСЛОВИЯ НЫЕ — оптималдыжағдайлар, (лат. optimus — ен қолайлы, ец жақсы), ен қолайлы жағдайлар, яғни кандай да болмасынорганизмнін дамуына жайлыжағдай, немесе қаңдай да болмасынбір процестін жүруіне қолайлы ж а ғ д а й тудыру. ОПТИМУМ —оптимум(лат. optimum —ен, дұрысы), тіршілік әрекетіне өте қолайлы жагдайлар, немесе- оптимум факторлар деп аталады. ОПТИЧЕСКАЯ ПЛОТНОСТЬ ( Д ) - оптикалық тығыздық ( Д ) ,берілген заттын сәулені сініру мөлшері. Бұл әр түрлі әдістермен анықталады: колориметриялык,спектрофотометриялық жэне т. б. Бактерия тұнбаларынық мөлшерін аныктаудаколданылады. ОПУХОЛИ —ісіктер, өсімдік мүшелерінін шектен тыс үлғаюы (сабақ, дін, тамыр т. с. с ) . Зақымданғанклеткалардынісуі бактериялар, санырауқулактар, бунақ-денелілер және механикалыкзақымдануарқылы пайда болады. О Р А Н Ж Е Р— ЕЯ жылыхана, (франц. orangarie — оранже-апельсин дегеннен), мәцгі жасыл, гүлді өсімдіктерді өсіретін үсті шынымен жабылғантәжірибе жүргізуге арналған жай. ОРГАНИЗ — М организм, (грек, organon — тірі дене, тірі белгі). З а т алмасу аркылысипатталатын адам, ж а ­ нуар микроорганизмдержэне баска тірі денелер. ОРГАНИЗМ —Ы организмдер, (грек, organon — тірі дене, тірі белгі) тірі организмдерге тән қасиет: зат а л м а ­ су, өсу, даму, көбею, тұкым қуалау және басқа біркатар ерекшеліктердіц барлығытірі организмдерді ' табиғаттын өзі денелерінен ажыратыптүрады. ОРГАНИЧЕСКАЯ ХИМИЯ — органикалык, химия, көміртекті қосылыстарды жэне олардынөзгеру зандарын зерттейтін ғылымынын арнаулы саласы.

143

О Р Г А Н И Ч Е С КИ ИСЛОТЫ Е - органикалык] Кышқылдар, зат алмасуда өте мацыздыроль аткарады, көпшілік фотосинтезді жэне толыктыруциклдерінің реакциясына қатынасады; өсімдік тамырларынаенетін катиондар мен аниондардын ара катынасынреттеп отырадыжэнеде қолайсыз жағдайларға өсімдіктін қорғаныстық қасиетін күшейтеді, клетка шырындарында бос күйінде және спиртті эфирлер түрінде кездеседі. ОРГАНИЧЕСК СИ ОЕ ЕДИНЕН — Иорганикалык, Я косылыстар,кұрамындакөміріек бар косылыстар. ОРГАНИЧЕСК УИ ДЕО Б Р Е Н И — Яорганикалык, тыңайтқыштар,қоректік элементтер негізінен органикалык формадакездесетін тынайтқыштар. Бұларға ки жэне ки суы, құс санғырығы, компостаршымтезексабан, жасыл тынайткыштар, ағын сулар жэне олардын тұнбалары, көп теген өндіріс пен шаруашылыктың қалдықтары, қокыстар жатады. О Р Г А Н О Г Е— НЫ органогендер (органикалыкзаттардан, (грек, genos — т у у ) , органикалык заттардын құрамынакіретін басты химиялыкэлементтер: көміртек, сутек, оттек жэне азот. О Р Г А Н О И— Дорганоидтер, Ы (орган дегеннен, e i d o s — тур), белгілі бір кызыметаткаратын клетка бөліктері ( п р о ­ топлазма, ядро, кабыкшат. б.). О Р Т О М И К С О В И— РУ ортомиксовирустар, СЫ адам­ нын, жануарларжэнекустардынауруларынкоздыратын вирустардыортомиксовирустарға жатқызамыз.Бұған жататындарадам, шошқа,жылкы,уйрек гриптері. Олардын барлығынын да закымдайтын клеткаларынын мукопротеидтеріне ұқсастығы бар, осыған орай олардында аттары «микросвирустар»деп аталған. ОСМОС — осмос, (грек, osmos —кысым),жай кеуек қалканмен (перде) бөлінген екі сұйықтықтыңарасындағы еріген түйіршіктердін алмасуы. Клетка қабырғалары н е ­ месе протоплазманын ен шеткі қабаттары өткізгіш немесе жартылайөткізгіш болып келеді, бұлар аркылызаттардын концентрациясыреттеліп отырады. Бұндай жағдайда пайда болған кысымды осмостыккысымдеп атайды. О С Н О В НО ОТЙ Л И Ч И Т Е Л ЬП НР ЫИ ЙЗ Н АПКР О ­ КАРИОТОВ —прокариоттардық негізгі ерекше белгілері, мембранамен коршалғанядроларыныңболмауы, осыған орай олардыбір кезде ануклеотидтер («ядросыз») деп атаған. Олардын митохондрияларыжәнехлоропластары 144

болмайды. Осығанорай қозғалыс органдары жай эукариоттарға қарағанда кұрылысыөзгеше келеді. Прокариоттардын. клетка қабырғаларыгетерополимерлі заттардан тұрады. Бүлар бірде-бір эукариотты организмнен табылған емес. ОСНОВНЫ МЕХАНИЗМЫ Е ЗАЩИТЫ — корғанудың негізгі механизмдері, организмдерді ауру тасушылардан қорғау факторларытөмендегіше бөлінеді: 1) өздеріне тән емес механикалык, физика-химиялык, клеткалыкжәнеде физиологияльік корғаныштық реакциялар негізінде калыптасады. Олар ішкі ортаныц тұрактылығынжәне де микро организмніц бүлінген функцияларынқалпынакелтіруге бағыгталған: 2) табиғи және түрлік немесе түкым қуалаушылык (иммунитет).Организмнін белгілі бір патогенді резистентілігі, бұлар тұқым қуалау аркылыберіледі және д белгілі түрге тән; 3) жасанды иммунитет. Генетикалық бөтен субстанцияларға (антигендер) карсыарнаулықорғанушылык.Бұл организмнін иммунды жүйелері аркылы іске асады, бұл жағдайдаантиденелер жасалып, сенсибилизацияланған лимфоциттержиналады. ОСОБЬ ( И Н Д И В И Д У— Уособь М ) (индивидуум), (лат. indiviudum — бөлінбейтін), эволюциялық факторларэсер ете алатынбиологиялыктүрдің ен кіші бөлінбейтін бөлшегі. ОСПЫ ВИРУСЫ —шешеквирустары, ДНК-сыбар вирустардыңтобы, бұларға нағызшешектер, шешеквакциналары,-кұс шешегі, миксомдар-фибромдар т. б. жатады. ОТЛИЧИТЕЛЬН ПЫ РИ ЙЗ Н А М КИ К Р О О Р Г А Н И МОВ —микроорганизмдердің ерекше беліілері, бұлардын атынынөзінен-ак ерекшелігі көрініп тұр: бұл ете үсақ, келемі майдаособьтар, осығанкарап олардыөсімдіктер менжануарлардан ажыратады, көлеміне қарамай морфологиясы күрделі, активтігі өте кушті жэне де лабораториялыкзерттеулер жүргізуде микроорганизмдерөте колайлы объект. Микроорганизмдердін өсужылдамдығы өте жоғарыболады. Биологиялыккүрделі процестін барлык деигейінде тиісті жалпы биологиялыкзандылык. З а т алмасудын интенсивтігі организмнін көлеміне кері пропорционал келеді. ОЦЕНКА НАУСТОЙЧИВОСТЬ К БОЛЕЗНЯ -М өсімдіктердің aypyra төзімділігін анықтау, табиги немесе жасандыорталарда өсімдіктін аурумен зақымданғанын аныктау. Өсімдіктін барлыкденесінін немесе негізгі, ор10-1117

145

талык (өэек) буындарынын зақымдалуыаурудықабылдағыштығын көрсетеді. Кейбір аурулар үшін жекемүшелердік зақыыдануыныц жылдамдығы, қоздырғыштың өсімдік денесіне тез енуіне байланысты соныменбірге организмніц өзі карсықорғаныштық реакциясынескеруі кажет. Аурудыңшыққануақыты, онын тез өрлеу бағыты ескеріледі. Кейбіраурулар үшін жеке мүшелердіңзақымдануынық жылдамдығы, қоздырғыштыц өсімдік денесіне тез енуіне байланысты, соныменбірге организмнің қарсы қорғаныштык реакциясынескеруі қажет. Аурудыцшыққан уақыты, оныцтез өрлеу бағытыескеріледі. П

ПАЛЕОНТОЛО — Г палеонтология, ИЯ өткен дәуірде тіршілік еткен, қалдықтарыжерастындасақталған, тек казба түрде табылатынорганизмдерді зерттейтін ғылым. Палеонтологиянын ең негізгі салалары — палеозоология жэне палеоботаника. ПАЛОЧКИ — таяқшалар, таякшаформалар, цилиндр тәрізділер (бактериялар, бациллалар) жәнеклостридийлер болыпбөлінеді. Біріншілері әдетте спора түзбейтіндер, екінші, үшіншілерге спора түзетіндері жатады. ПАЛЬМИТИНОВАЯ КИСЛОТА — пальмитинқышқылы, С Н з ( С Н )цСООН қаныккан, майлыкарбон к ы ш к ы ­ лы, түссіэ кристалдар. Стеаринқышқылының негізін қурайды. П. к. түздарысабынныцкүрамды бөлігі. П. к зат алмасуда ролі күшті, өйткені олар эат алмасу процестерінде ферменттердін қурамынакіреді. ПАНТОТЕНОВАЯ КИСЛОТА — пантотенқышқылы, витамин—Bs суда ерігіш, жоғарытемператураға қышқы және негіэдерге түраксыэ. ПАРАГЕМОЛИТИЧЕ ВС ИК БИ РИ И О— Н парагемолитииалык, вибрион. Ол көл суынан, көл жануарларынаи (балык), ауыр наукаспен (энтеритпен) ауырған адамнын нәжісінен бөліп алынған. П А Р А З И Т И— ЗМ паразитизм, (грек, parasitos —п а ­ разит, арамтамак) бір организмніц (паразиттің) екінші организмге (иесіне) қарым-катынасы.Мүнда бірініц есебінен бірі, шырындары менүлпаларынанқоректеніп, күн көреді. Паразитизмкезінде бір организм, екінші тірі органиэмге жартылайнемесе толык тәуелді келеді. П. организмніц сыртында(терісі үстінде) тіршілік етсе экэопа2

146

ратизм, ал ішінде (мүшелері, ұлпаларында) тіршілікетсё эндопаразитнзм деп атайды. ПАРАЗИТЫ —паразиттер(грек, parasitos — паразит, арамтамақ). Белгілі бір организм есебінен коректенетін жәнекөбіне оған зиян келтіретін организмдер. Зоопараэнттер (қарапайымдар, гельмидтер,өрмекші тәрізді бунақденелілер жэне фитопаразиттер (бактериялар, саңырауқұлактар, кейбір жоғарғы сатылы есімдіктер т. б.) болады. Паразнттердін қатарына вирустар да жатады. ПАРАЗИТЫ О Б Л И Г А Т Н— Ыоблигатты Е паразиттер, табиғи тіршілікті толығыменжоғалтыптірі клеткалар есебінен тіршілік ететін организмдер. ПАРАЗИТЫ ФАКУЛЬТАТИВНЫЕ — факультативті паразиттер, сырткыортанын жагдайларынакарай микроорганизмдердін табиғи не паразитті тіршілік етуі. Бұларға: ботулизмнін, сіреспенін, газ гангренасыныңауру қоздырғыштары, ішек таякшаларыжатады. ПАРАМИКСОВИРУСЫ — парамиксовирустар, бұл тұқымдасқаүш туыс жатады: парагрипттіц, эпидемиалы паротиттің, адам қызылшасының және жануарлардыцбіркатар инфекциялыкауруларын(иттін, ірі кара малдын сүзегі жатады). Вирустарсфералық формалы, диаметрі 1 0 0 — 3 0 0 нм,нуклеоидтері липидті — көмірсулыпротеинді қабыкпенқоршалған. ПАРАФИЗЫ — парафиздер, (лат. para — қасында, fio —өсу, өсемін), парафиздер дегеніміз санырауқұлақтын вегативті мицелииларыныц ұрыксызөскіндері, олар жай немесе бұтақталған жіпшелертәрізді, жыныск л е т к а л а р ы ­ ныннемесе спора түзетін мүшелерарасына (қалталардын немесе базидиялардын) орналаскан.Бүларөзара қысымнаң, механикалық зақымдануданжэне ортанынқолайсыз жағдайларынанқорғауға арналған. ПАРТЕНОГАМИЯ — партеногамия, екі аналық клетканыцөзара копуляцияласуы(урықтануы). ПАРТЕНОГЕН —Епартеногенез, З спора түзуші органдардыннемесе тыныштықкезіндегі споралардын бір клеткадан дамуы, олар әдетте аналық органдар болады және ұрыктанбайдамиды. ПАРТЕНОСПО — Рпартеноспоралар, Ы партеногенез жолымен,яғни ұрыктанбайпайдаболган ооспоралар н е ­ месе зигоспоралар. ПАРША — парша(таз), өсімдік аурулары, бүл аурумен ауырғанесімдіктердін. үлпаларыныц үстіцгі беті з а 147

қымданады(жапырақ, жеміс, өркен). Өсімдікке және өсімдік-иеніц ерекшеліктеріне қарай ауру белгілері әр түрлі келеді: тамырдың жоғарыбеліктерінде кездесетін томпақ котырлар (қызылша қотыры) .жапырақ, жеміс және өркендегі сүйел тәрізді өскіндер (цитрус дакылдарыныц тазқотыры), жапырақтардағы және жемістердегі коңыр дақтар, олардыңспоралы дақтары болыпкеледі. ПАСТЕРИЗАЦ —Ипастеризация Я (французмикробиологы ЛуиПастердіц есімімен аталған) аз уакыт қыздыру арқылы( + 9 5 ° С артық емес) микроорганизмдерді жоюәдісі (мысалы +63°С пастеризацияланғанда 30 мин. + 7 5 ° С — 1 0 мин.қ а ж е т ) . Консерві шаруашылығында, әсіресе жоғарытемпература сапасынаэсер ететін өнімдерді консервілегенде (сүт, жеміс шырындары, сыра т. б.) кеніненколданылады.Пастеризация микробтардыцвегетативті клеткаларынынбарлығын өлтіргенімен, олардынспораларына эсер етпейді, соңғылар сонынан өсіп, өнімдерді бүл діруі мүмкін; мұндайжағдайдыболдырмауүшінспоралардын өсуіне мүмкіндік береді де кайтадан екінші рет пастсеризациялайды. ПАСТЕУРЕЛЛА МУЛТОЦИДА —пастеурелла мултоцида (септика), жергілікті жэне жалпыаурулардыц қоздыргыштарын мысықтармен,иттерменжэне баска үй жануарларыменжакындасканбалалар менересек адамдардан бөліп алуға болады. Бұлтопка оба ментуляремия ауруларынынқоздырғыштары да жатады. ПАТОГЕН — патоген, (грек, patos — киналу, қынжылу, genos — шығутегі, пайда болуы), ауруларды туғызатынмикроорганизмдер, бұлар ұлпаға эсер еткенде түрлі патологиялык процестер туғызады. Зат алмасу процестерін бузады, организм мүшелерін тенбілденуге, шіруге т. б. өзгерістерге соқтырады. П. паразитті жэне сапрофитті қоректенетін микроорганизмдерқатарына жатады. ПАТОГЕНЕ — Зпатогенез, аурудын басталып, кашан жазылғанға дейінгі даму тарихы. ПАТОГЕННОЕ НАЧАЛО — патогенді бастама, организмдердін спорасыжэне баска органдары, олардын зат алмасу өнімдері, биологиялык, физикалык жэне химиялык әсерлердің аркасындаиенін клеткаларыменулпаларыныц ыдырауөнімдері, ауру тудыратынхимиялық агенттер. ПАТОГЕННОСТЬ — патогенділік, өсімдікте п а т о л о ­ гиялыкпроцесс туғызуға кабілетті ауру қоздырғыштар. Белгілі бір түрге жататынауру қоздырғыштарының пато148

гендігі даму фазаларынажәне сыртқы жағдайларғаб а й ­ ланыстыболуымүмкін. ПАТОГЕННЫЕ АКТИНОМИЦ - Епатогенді ТЫ актиномицеттер,(грек, myces —санырауқұлақ,aktis —сәуле), бір клеткалы микроорганизмдер. Мицелия жіпшелерініц ұзындығы 1 0 0 — 6 0 0 мкм,жуандығы,0 , 5 — 1 , 2 мкм.Бұлар анилинбояуларыныкбарлығымен жақсыбоялады. П. а. ірі мүйізді қара мал менжылкыларды закымдайды.Осылар арқылы адамға өтеді, сонымен бірге сырткыортаныц заттары (топырақ, өсімдіктер, ауа, астыкдакылдарынын түрлі калдықтары) аркылыда жұғуымүмкін. ПАТОГЕННЫЕ Л Е П Т О С П И-Р Ы патогенді лептоспиралар, (грек, leptos —ұзын, жіцішке),бүларзоонозды аурулардыцкоэдырғыштары.Негізгі ауру қоздырғыштары Лептоспираинтерооганс олар кішігірім 1 2 — 1 8орамы бар біріне-бірі тығыз орналасқан, серіппе тәрізді, үштары жуандапкелген организм. Лептоспиралар экзотоксин түзбейді, олардыцтоксиндері жануарларменадамда паразиттік тіршілік ететін тірі организмдерде ғана кездеседі. Лептоспиранынтабиғи жағдайдағыкөзі ретінде кемірушілер отрядына жататынсүт қоректілерді, бүнакденелілерді калталыларды,жүптұяқтылардыжәне жыртқыштардыайтуға болады. Адамдарлептоспираменауру түскен су аркылы немесе шомылған кезде (суға түсу, су ішу, әр түрлі су жүмыстарын орындау) ауру тасушыларданжұқтырады. ПАТОГЕННЫЕ М И К О Б А К Т Е— РИ патогенді И микобактериялар, бүғанжататынбактериялар бүтақтануға кабілетті кышкылғаспиртке, сілтілерге тұрактылығыменсипатталады. Микобактериялартуысынатуберкулез, лепра (алапес) қрэдырғыштары жэне адам организмінде, салкын к а н і ы л а р д ыәр түрлі дакылдарда, топырақта, қида,сүтте, майда т. б. жерлердекездесетін кейбір қышкылғатөзімді сапрофиттер жатады. ПАТОГЕННЫЕ МИКОПЛАЗ — М патогенді Ы микоплазмалар, бұл үсақ бактериялар, үлкендігі 1 0 0 — 1 5 0нм, кейде 2 0 0 — 7 0 0 нм, спора түзбейді, козғалмайдыГрам-теріс клеткалар. Клеткаларыөте полиморфты (шар,дөцгелек тәрізді, жіптесін, бүтактанған) болыпкеледі. Микоплазмалардытопырақтан, саркындысулардан, әр түрлі субстраттардан, ж а н у а р л а ржэнеадаморганиэмінен кездестіруге болады. Олардангемолизин жэне температураға төзімді эндотоксин алынған. Патогенді микоплазмалар 149

тыныс органдарын, жүрек тамырларды жынысмүшелерін жэне орта лыкнерв жүйесін эакымдайды. П А Т О Г Е Н НХ ЫЛ ЕА М И Д— Ипатогенді И хламидийлер, бұл туыскатрахома, коньюктивитауруларыныцкоздырғыштары жатады. Булар клетка ішіндегі облигатты паразиттер. ПАТОЛОГИЧЕСКАЯ АНАТОМИЯ РАСТЕНИИ өсімдіктердің патологиялық анатомиясы, өсімдік денесінде аурулар тудыратынанатомиялық өзгерістерді зерттейтін ғылым. ПАТОЛОГИЧЕСКАЯ МОРФОЛОГ РАСТЕНИИ ИЯ өсімдіктердің патологиялық морфологиясы, өсімдік денесінде аурулар тудыратын морфологнялық өзгерістерді зерттейтін ғылым. ПАТОЛОГИЧЕСКАЯ Ф И З И О Л О ГРАСТЕНИИ ИЯ өсімдіктердің патологиялық физиологясы, аурудынсалдарынан физиологиялыкәрекеттердін бүлінуін зерттейтін ғылым. П А Т О Л О Г И Ч Е СЯ КВ ИЛ ЕЕ Н И — Япатологиялық к,үбылыстар, аурудын салдарынанболғананатомиялық, б и о ­ химиялык жэне физиологиялыкауыткуларП. к. коздырғыштарменөсімдік-иелердін инфекция кезіндегі немесе өсімдіктер менсырткы орта факторларынынөзара қарымкатынасыныннемесе баска абнотикалык факторларға өсімдіктіц реакциясы П. қ. өсімдік денесінін барлығында,жеке мүшелерінде, не бөліктерінде байқалуы мүмкін. ПЕДИАТРИ —Я педиатрия, медицина ғылымының ба­ ла ауруларынемдеужэне оларды зерттеу саласы. П Е К Т И Н О ВВЕЩЕСТВА ЫЕ —пектин заттары,(грек, pektos — коймалжыц,сілікпе, катырылған), пектин з а т ­ тарынегізі Д-галактурон қышқылынын калдыктарынан турады: олар жоғарымолекулалыпротопектиндер, суда ерімейтін өсімдік гектес зат, жайлапгидролиздеген кезде олардан пектин кышкылы түзіледі. ПЕНИЦИЛЛ —И пенициллин Н (зец сацыраукулактарыныц латыкша туыс аты— penicillium — пенициллиум), зен санырауқұлактарыныцпенициллиумтуысына жагатынкейбір түрлерінін өнімдері; антибиотик болып есептеледі, яғни көпшілік бактериялардынөсуін тежейді; біраз ауруларды емдеуде кенінен қолданады(мысалы,өкпенін қабынуы, ангина, газ гангренасы). Ауруханаларда кснінен қолданылғанбірінші антибиотикжэнеде жана антибиотиктер іздестіруде интенсивті зерттеулер жүргізу150

ге негіз болған. Антибиотиктүзушілер пенициллинт у ы с ы ­ на жататын эр түрлі сацыраукұлақтар, соның ішінде П. хризогенум. ПЕПСИН — пепсин, (грек, pepsis — ас корыту), сүт коректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар жэне көптеген балык түрлерініц карын сөлдерінде болатын, белок­ тар менпептидтерді ыдырататынфермент. Қарынныншырышты қабығыныцкыртысындатолыпж а т к а н бездер пепсин ферментін бөліп шығарады. Пепсинніңәсерінеи белоктар корытыла бастайды. Медицинада,кен түрде к о л ­ данылады. ПЕПТИДА — ЗЫ пептидазалар, (пептидтерден), пептидтерді гидролиздеуші ферменттер. ПЕПТИД — Ы пептидтер,(грек, peptos — езілген, сіцген,- eidos — т ү р ) , молекулаларыамин кышқылдарынын бірнеше калдықтарынан түратын күрделі органикалык заттар. Бұлар өзара пептидті байланыстардеп аталатын байланыстарменқосылған; пептидтёрдегі аминкышкылдарынынсанына қарап ди, три жэне полипептидтерболы келеді. ПЕПТОКОККУС — пептококкус, Грам-оцанаэробты коккалар, шырышты қабыктардатіршілік етеді. Пептострептококтармен, бактероидтарменжәнебасқа микроорганизмдерменбірге жергілікті немесе жалпы аурулар тугызады. ПЕПТОНЫ — пептондар, белоктардынтолық гидролизденбеген өнімдерінін қоспасы. Микробиологияда қоректік орта жасау үшін колданылады. ПЕРВИЧНЫ ПО ЙЧ В О О Б Р А З О В А Т Е ЛП ЬР НО Ы­ Й ЦЕСС —алғашқытопыраққүралу процесі. П Е Р Е Г Н ОПОЧВЫ Й — топырақ шіріндісі, карашірік, шірінді. ПЕРЕДАЧА Б О Л Е З Н— И ауруды жүқтыру, аурудын ауру өсімдіктен cay өсімдікке таралуы. Аурудыцжуғуына карай: вегатативті, генеративті, контакты немесе тура, жанамЭ,жараланған жерболыпбөлінеді. П Е Р Е С ЕЧИСТОЙ В КУЛЬТУРЫ Б А К Т Е Р ИИ ЙГ Р И БОВ— бактериялардын, жэнесаңырауқулақтардың таза культураларын қайта егу, сацыраукұлақтардыцжэнеб а к ­ териялардын ұзак уакыт тіршілігін сақтау үшін қайта ег отырады. Тығызортада өсірілген сацырауқулактардыңж э ­ не бактериялардын көпшілігінің қайта себу мерзімі 1 — 2 а 151

ПЕРИДЕРМИ — Уперидермиум, М кейбір тат саиырауқұлақтарына тән эпидиалы спора түзу процесі —хронартиум, колеоспориум, бұлардын перидийлері цилиндр тәрізді немесе қапшықформалыкеледі. ПЕРИДИ — Яперидий (грек, peridion —калта, қалташық), калталыжэне базидиалысаныраукұлақтардыцжеміс денелерініц кабығы. П Е Р И ОЗД АРАЖЕНИ —Я ауруды жүқтыру кезеңі, ауру жұққаншаөдетін уақыт, яғни ауру коздырғышпен өсімдік-иенін арасындағыкарым-катынастыц калыптасуы. А. ж. к.спора немесе қоздырғыштың басқа бөліктерінін өсуіиен басталады, қоздырғышиеніц есебінен қоректенс бастағанда аяқталады. ПЕРИО И Д НКУБАЦИОН — Н инкубациялық ЫЙ кезеқ (период), өсімдікке аурудың жұгуыменалғашкыкезеңіне дейінгі уақыт. Өсімдік сортыныц(немесе түрінің) сезімталдығына, оныөсіру жағдайларына, паразиттің активтігіне байланысты. Инфекциялықкезеннін өзі закымдайтын өсімдіктіц даму фазасына, мүшелеріне,әр түрлі экологиялық жағдайларғабайланысты. Жекеаурулардын инфекциялык кезеці бірнеше сағаттан (мысалы, вирус аурулары) бірнешеайға созылуымүмкін. Кейбір өсімдік ауруларыналдын-алаболжауғаболады (картоптың фитофторозы). ПЕРИОД РАЗВИТИЯ ВОЗБУДИТЕ —Л Я (период п л о д о н о ш е н и я— )а у р у қоздыргьшпық дамукезеңі (жеміс тузу кезеңі), спораныц өсуінен бастап ж а н а жеміс берген шеөтетін уақыт, екінші сезбен айтканда бұны жеміс беру кезеці дейміз (әдетте жыныссыз көбеюкезенін айтады), конидиянын есіп-жетілуінен жана конидия пайда болады. П Е Р И П Л А З— Мпериплазма, А оогонийпротоплазмасыныцшеткі бөлігі немесе калталарда аскоспоралар пайда болғаннан кейінгі калдық заттар. П Е Р И С П О Р И ЕГ ВР ЫИ ЕБ Ы —периспориялы саңырауқұлақтар, (perisporiales —периспориалес катары). Осы кездегі номенклатурабойыншаЕризифалескатары. ПЕРИТЕЦИ — Й перитеций, (грек, theke —сыйымдылык, к а л т а ) , калталысанырауқүлактардыц жеміс денесі. Түрлері шар, күмыра немесе баска формада болып келеді Төбесінде тесігі (устьиасы), ішінде спора түзуші калтасы немесе калтасыз мүшелеріболады. П. түрлі түсті, ашык түстіден каракошкыл немесе тіпті кара түсті болыпкеледі. Булардынконсястенциясы эр түрлі: етті, балауыз тэ152

різді, қатбаршақты, бұрыштыжәне ішкі кұрылысы түрлішенемесе строыаныцішінде болуымүмкін П Е Р Н ф Й З— Ыперифиздер, спермогонилердіңустьицаларында немесе пикнндаларда не перитецийлердепайда болатын мицелияныңжіп тәрізді өскіндері. ПЕРМЕАЗ — Ы пермеазалар (лат. permeo — келемін, өтемін) әр түрлі еріген заттарды клеткаға активті тасушы белоктар молекуласы. Бактерия клеткасыныц цитоплазма­ лыкмембранасының интегральдыбөлігі. ПЕРОКСИДА — ЗЫ пероксидазалар, түрлі заттардын тірі организмдерде сутек асқыноксиді арқылытотығуын тездететін ферменттер. ПЕРОНОСПОРО ГВ РЫ ИЕ БЫ — пероноспоралы саңырауқүлақтар (фикомицеттергежататынпереноспоралес қатарынынПероноспорацеа тұкымдасы).Вегеіативті м и ­ целийлер! жақсыжетілген, бүтақтанған клеткасыз болып келеді. Жыныссыз көбеюі қосталшыктызооспоролары бар зооспорангиялар аркылыжүреді. Ж о ғ а р ы сатылыП. с. жыныссызкөбеюі конидиялар аркылыіске асады. Жыныс ты көбеюіоогамия жолымен жүреді. Переноспоралес к а ­ тары үштуқымдасқа бөлінеді. П Е С Т И Ц И— ДЫ песгицидтер, (лат. pestis — жұқпалы ауру жэне caedo — өлтіремін) өсімдік ауруларымен (фунгицидтер) зиянкес-бүнакденелілермен(инсектицидтер), өсімдік тектес арамшептермен(гербицидтер), ағаш-бүта арамшөптерімен(аборицидтер) жэне балдырлармен(альгицидтер) күресу үшінқолданылатынхимиялық з а т т а р ­ дынжалпыаттары. ПИГМЕНТАЦИЯ — пигменттау(боялу). Организм клеткаларыныннемесе олардынөскен субстраттарынын боялуы. і ПИГМЕНТЫ —пигменттер, (лат.pigmentum — бояу, боягышзаттар), боялған органикалыкзаттар, өсімдіктер менжануарлардынжабын үлпаларына, мүшелеріне,белгілі.түс беріп турады. Өсімдіктер дүниесінде жасыл түсті хлорофиллпигментті, жануарлардүниесінде каннын К ы ­ зыл түйіршігі — гемоглобинкең таралған. Гемоглобин организмге оттегін кабылдауға жэнеорганизмде пайда болған көмір кышкылгазын сырткашығаруғакатынасады. Микроорганизм клеткаларында бұл екі түстен баска да көптеген пигменттер болады. П. химиялыктабиғаты жағынанэр түрлі болып келеді. Сәулелі энергияны кабыл153

дауда, оныпайдалануда, шағылыстыруда жәнс зат алмасудын баска да процестерінде П. ролі күшті. ПИКНИД —Ы пикнидалар, (грек, ріспоз — тығыз, жиі), кейбір жетілмеген саныраукұлактардыңжеміс денелері, түрлері және күрылысыжағынанкалталы сацырауқұлақтардын пиритецийлерінеұқсас, яғни шар,құмыра жэне баска формалы болыпкеледі. Жоғары жағында устьицасы орналасқан немесе устьицасы ж о қішінде конидиялары бар тығыз споралары болады. П. түрлі түсті, консистенциясыжәне құрылысыжағынанәр түрлі келеді. ПИК НОС ПОРЫ — пикноспоралар (грек, picnos — тығыз, қ а л ы н + с п о р а л а р ) ,мысалы, тат санырауқұлақтарынын, ішінде түзілетін споралар. Пикноспоралар бірклеткалы, көпклеткалы, түрлі түсті және әр түрлі қүрылыстыболуымүмкін. П И К О Р Н А В И Р— УС пикорнавирустар, Ы (итал. рісо — кішкентай жэне майда РНК-сы бар вирустар). Бүған энторовирустар (полиомиелит,коксаки), риновирустарж а ­ тады. П И Н Ц Е— Т пинцет, үсак заттарды жэне колмен үстауга болмайтын заттарды устайтынкыскыш аснап. «ПИОНЕРЫ РАСТИТЕЛЬНОСТИ » — өсімдіктердің <пионері*, (ағыл. pionnier — барлаушы), өсімдіктері ж о қ топырақтарға шыкканалғашкыөсімдіктер. Жартастарда тіршілік етіп, ондағышан-тозаннын және тіршідік барысында бөліп шығаратын өнімдерінін эсер етуімен қарашіріктін куралуына көмектесетін кыналар. ПИПЕТКА — пипетка, дәл кесімді көлемде сүйық зат алуға арналған құрал, яғни шыны түтік. Дәрі тамызатын шыны түтік. П И Р Е Н О М И Ц— ЕТ пиреномицеттер, Ы қалталы саңыраукұлақтарғажататын, перитецийтәрізді жемісденесі бар катарлар тобы. ПИТАНИЕ — қоректену, организмнін денесінеқоректік заттардын енуі және сінуі. ПИТАНИЕ МИКРООРГАНИЗ — МО микроорганизм, В дердің қореқтенуі, амин -кышкылдары,көмірсулар витаминдер, минералдытүздар жэне баска ерітіндідегі косылыстар сиякты коректік заттарды микроорганизмдердін сіціруі. Көпшілікмикробтарқатты коректі заттарды п а й ­ даланады, ол үшін оларды алдын ала амин қышкылдары на, глюкозаға, майлықышкылдарғадейін ыдыратады. Бұл процеске гидролиздік ферменттерқатынасады. Қоректену 154

тәсіліне қарай микробтар автотрофтылар және гетеротрофтылар деп екіге бөлінеді. ПИТАТЕЛЬН ВЕЩЕСТВА ЫЕ ПОЧВЫ — топырактык қорек заттары. ПИТАТЕЛЬН СЫ РЕДЫ — қоректік орталар,микробиологиялық тәжірибеде түрлі микроорганизмдерді өсіруде колданылатынорталар. Бұндайорталарды даярлау үшінжануарларменөсімдіктердің табиғи өнімдерін (ет, сүт, жұмыртқа, картоп, сәбіз т. б.) осы өнімдерден ж а ­ сандытүрде алынған заттарды (пептон, аминопептидтер Т б)

ПЗЙДЗЛЗНЭ.ДЫ

ПИТАТЕЛЬНЫЙР Е Ж ИПОЧВЫ М — топырақтың қоректік режимі, топырақта организмдергеқажетті қоректік заттардын болуы жэне олардын вегетация кезінде өзгеріске ұшырауы.Оларды анықтағанда топырақтағы элементтердін жалпықорын, мобилизация жағдайларыескеріледі. Мобилизация— организмге тиімсіз қоректік заттардын микроорганизмдердін көмегімен тиімдітүрге айналуы. П Л А В А ЮБ Щ АИ КТ ЕЕ Р И— И жузуші бактериялар, суйыкортада еркін жылжитын бактериялар. Олар талшықтармен жабдыкталған, жуандығы 0,02—0,06 мкм, ал үзындығы 6 — 9мкм,кейбір спириллаларда 8 0 — 9 0 мкм келеді. ПЛАЗМА — плазма (грек, plasma — жабыскақ,сұйык зат), организмдегі, әсіресе кан ішіндегі сұйық бөлшектер. Қанның кұрамы екі түрлі заттан, сұйық плазма мен түйіршік кан клеткаларынан түрады. ПЛАЗМОГАМИЯ — плазмогамия, дара жынысты клет­ ка протоплазмаларыныцбір-бірімен қосылуы; жынысты процестің алғашқысатысы. П Л А З М О Д— И плазмодий, Я ішінде көптеген ядролары бар жалацашпротоплазмалыкмасса, олардынқозғалыстарыамебанікі тәрізді. Плазмодий дегеніміз миксомицеттердін вегетативті денесі. ПЛАЗМОДИ МЯ АЛЯРИ — Ибезгек плазмодийі. Шалшық сулардын манайындатіршілік ететін спорозоа класынажататынәр түрлі масалар жапуарлармен адамдар;.ын клегкаларын закымдап, оларға безгек ауруынын қоэдырғыштарын ендіреді. Олқоздырғыштарқаннынп л а з ­ модий күрамындағыэритроциттерді ыдратыпаурудын инфекциясынарттыра түседі. Безгек аурумен ауырған жануарлардыцденесі дірілдеп, тоцып, мазасы кете бастайды.

155

Қәзіргі кезде жануарларменқұстардың ауруынқоздыратынплазмолиздің 50-ден астам түрі бар. ПЛАЗМОДИОФОР ГО РВ ИЫ БЫ Е — плазмодиофоралы саңырауқүлақтар, плазмодиофоралес, оншаүлкен емес, олар негізінен жоғары сатылыөсімдіктердін клетка ішіндегі паразиттері болып есептеледі. Бұлаурудыннәтижесінде өсімдіктерде, галлалар, бұзғыншылар пайда болады. Мұндайорганизмдер амеба тәрізді ұсақ денелер, иенін тірі клеткаларынынішінде дамиды, сонынанвсе келе б о ­ л т у ! аркылыкөбейеді. Ұсақ амебоидтар сонынанбіріне бірі құйылыпірі плазмолийлертүзеді, олар шектентыс (гипертрофия) өскен клеткалардын ішінде орналасады. Бұзғыншылар пісіп жетілгеннен кейін ие клеткаларынын ішіндегі вегетативті денелер жеке спораларга бөліне бастайды да қабықка оралады, олар тыныштык кезіндегі споралар болыпесептеледі. ПЛАЗМОКОАГУЛАЗА —іиазмокоагулаза, микроорганизмніц патогенділігініц факторлары. Пробиркадағы адам немесекоян кан плазмасынын ұюға қабілеттілігінің көрсеткіші. П Л А З М О Л— ИЗ плазмолиз, цитоплазмалыкмембрананың клетка қабырғаларынанбөлінуі, бұл әдетте гипертониялык ортада байкалады. ПЛАЗМОЛИТ — И плазмолитик, К Бұл зат плазмолиз құбылысын тудыратын заттардын ерітінділері, әдетте плазмотикалыкзаттар әлсіз сахароза мен NaCl ерітінділерін пайдаланады. Бұл заттар протоплазмаарқылыклетканынішіне нашаренеді. ПЛАНОГАМЕТЫ —планогаметалар, қозғалғыш, талшықтармен камтамасыз етілген клеткалар, зооспораларға ұқсас, бірак жынысклеткаларыболып табылады, олар жынысты көбею кеэінде өзара жұптасып біріне бірі кұйы лады. ПЛАНОЗИГО — Тпланозигота, А екі планогаметанын косылуынанпайда болған козғалғышзигота. ПЛАНОСПО — Рпла'носпора А (зооспора), бір немесе екі талшыкпен камтамасызетілгсн қозғалғышспора. ПЛАСТИНЧАТЫЕ ГРИБЫ — пластинкалы саңырауқүлақтарагарикалылар тукымдасынажататын жоғарыс а тылы базидиялы саныраукұлақтар. Олардынжемісд е н е ­ лер! аэды-көпті қалпақка және аяққа дифференцияланған (кейде эксцентрикалыкнемесе нашардамыған). Қалпақтыц астыцғы жағынаспора түзуші бөлім (гименофор)ор156

наласкан, бұлар айтарлыктай жақсыдамыған, тараМдалып орналаскан пластинкалардан тұрады: бұлардыңүстінде базидияныңгимениальді қабатытүзіледі. П. сацыраукүлактардыцкөпшілігі сапрофиттер, олардынбіразы м и к о ­ риза түзушілерге кейбір П. с. ағаштыбүлдірушілерге де жатады. ПЛАСТИЧЕСКИЙ О Б М Еили Н А С С И М И Л Я-Ц И пластикалык, алмасу немесе ассимиляция, биосинтез реакцияларынынжиынтығы. ПЛАСТИЧНОСТЬ ПАРАЗИТА - паразиттің икемділігі, сырткы ортаныц өзгеруіне қарай паразиттіц икемделуі, мүнда да өзінің паразиттік қасиетін сақтай алады. ПЛЕВРОГЕНН СПОРЫ ЫЕ - плеврогенді споралар, спора сағақтарыныңжанама жағындапайда болатын с п о ­ ралар. ПЛЕВРОПНЕВМОПОДО МБИ НКЫ РЕ ООРГАНИЗ МЫ— плевропневмония тәрізді микроорганизмдер, б а к т е ­ риялардын Л-формалары. Бүрынғы кезде бұл терминді микоплазманыцсинонимы ретінде пайдаланатын. П Л Е В Р О С П О Р ООРГАНЫ ВЫЕ —плевроспоралы мүшелер, конидия сағақтарынданемесе базидияларында спораларыбар мүшелер, мысалы, Урединалес (тат саныраукүлақтары, устилагинацае) (каракүйе саңырауқүлақтары), гастеромицеттерт. б. (аскоспоралыларданерекшелігі булардыц спораларыжоғарғы үшындапайда болады). П Л Е К Т А С К ОГ ВР Ы И ЕБ Ы — плектаскалы сацырауқулақтар плектаскалес катары, жеміс калталысаңырауқүлақтардыңен қарапайымкатары, олардынжеміс денелері —клейстокарпийлері алғашқыдамымағантүрінде неме­ се жаксы дамыған, бірақ, олардын ішіндегі калталар ретсіз (уталасқан, ешуакыттагимений түзбейді. Бұл қатардын саңырауқұлактарынын басымкөпшілігі сапрофиттер. ПЛЕКТЕНХИМА — (ложная ткань) — плектенхима (жалғанүлпа), (грек, plektos — шырмалған оралған, матаскан, enchyma — құйылган, толтырылған). Текбір бағытта —көлденең перделермен бөлінетін грифтердіц аздыкөпті тығыз және берік матасуы, бір-бірімен бірігіп (кірігіп) өсуі^ сол себепті олар шығутегіне карамастан құрылысыжағынанжоғары сатылы өсімдіктердіц үлпаларына үксас келеді. ПЛЕНКА М И Ц Е Л И А Л Ь— НА мицелиальды Я қабыршақ (пленка) коректік субстраттыцбетінде немесеішінде айтарлыктай тығызматасқан грибницалар. Мицелиалды

ІБ7

қабыршақ ағашты бүлдіруші саныраукұлйқтарғажатады, олар шіріген ағаштынустінде жэне олардынжарықтарында жиі кездеседі, олардын қалындығы 1 — 2 см дейін барады. Кейбір санырауқұлақтарға қабыршактыцтәндігі соншалык, тіпті оларды өз алдына жеке тур деп 'анықтауға тура келді. ПЛЕ О М О Р Ф И — Зплеоморфизм М (грек, pleion —көптеген, morphe — форма, тур), XIX ғасырдынорта кезінде шыққан микроорганизмдердін өзгергіштігін зерттейтін ілімнін бір бағыты. П Л Е С Е Н— Изеңдер, тамак өнімдерінде организмдердін қалдықтарындат. б. органикалык,субстраттарда пайда болатындақтар, оныфикомицет, аскомицет және жетілмеген санырауқұлақтаркластарынажататынзен санырауқұлактары туғызады.Кейбір зен сацыраукүлактары организмдерде аурулар туғызады, кейбіреулері сырқайнатуда, фармацевтикаөндірісінде колданылады. П Л О Д О В ТЕЛА ЫЕ ГРИБОВ — саңырауқұлақтарды жемісденелері, спора түзуші мүшелерініц орналасканжері (базидиялар, калталар, конидиясыбар конидия сағақтары), кейде спорангиялар және тыныштықкезіндегі с п о р а ­ лар төменгі сатылысакыраукұлақтардабастапқы немесе жеткіліксіз дамыганс. ж. д.-ніц арнаулы аты болмайды. Қалталы сацырауқұлактарда, клейстокарпий— бүтіндей жабық, төбесінде тесігі ж о қ ж. д., оларда қалталар ретсіз жайласқан. Олар жеміс денелерініц жалпыүлпаларында шашылып жатады, немесе клейстокарпийкуысындашоғырланып орналасады. ПЛОДОРОД ПОЧВЫ ИЕ — топырақтыңқунарлылыгы, ауыл шаруашылык дақылдарыныц өнімділігін арттыратынтопырақ қасиеттерінің жиынтығы.Толық кұнарлылық, яғни коректік заттардын, гумустыңт. б. жалпыкөлемі жәнеэффскгілі күнарлылық, яғни топырақтағықоректік заттардын жэне баска колайлы жағдайлардынтиімді г у р ­ де болуы деп білеміз. Т. к.дегеніміз динамикалыккасиет, топырактыдұрыстап пайдаланғанда оныцкұнарлылығы жылсайын арта береді. Т. к. реттеп отыру үшін оған ты цайтқыштарсебіледі химиялык, гидротехникалык м е л и о ­ рация жүргіэіледі, топырак рационалдыөнделеді, ауыспалыегіс тәртібі катан сақталады. П Л О Т Н О СБАКТЕРИИ ТЬ —бактерияныц тығыздығы, кец көломде ауыткыпотырады, онысудың түткырлығымен салысгырғанда көп. Кеэ-келгенфизикалыкжэне химиялык 168

әсерлер алғаш рет қайтымды,соцынанқайтымсызәрёкёт жасайды, бұл ж а ғ д а й д ацитоплазмакоагуляцияға түседі, олардыц тұтқырлығын арттырады жэне бактерия денелері жаксыбоялады. П Л Ю Р А М И— Цплюрамицин, ИН 1956ж Такеушжэне басқалар стрептомицеттің ж а и а түрі стрептомицес плюриколоросценстен алды. Бүлантибиотиктіц қасиеті клетканыцдамуынтежейді. ПЛЮРИВОРН ГР ЫИ ЕБ Ы —плюриворалы саңырауқүлақтар, әр түрлі субстраттарда дами алатын немесе көптеген өсімдік-иелерді ауруға шалдықтыруғакабілетті сацыраукүлактар. ПОВЕРХНОСТНО-АКТИВНЫЕ ВЕЩЕСТВА —беттік активті заттарфазалардыц шекарасынашоғырлануға кабілетті және беткі тартылыстытез кемітеді, бұның салдарынанклетка қабырғаларыжэнецитоплазма мембраналарыныцжүмыстары бүлінеді. Беттік активті әсері бар сактерицидті заттарға майлыкышқылдар,соныцішінде сабындар ' да жатады. Соцғылартек клетка кабырғаларынғана закымдайдыда клеткаларға өтпейді. ПОГЛОЩЕН БА ИК ЕТ Е Р ИПОЧВОЙ Й — топырақты бактериялардысіңіруі, адсорбциялауы. П О Г Л О Щ ЕБ НИ ИО ЕЛ О Г И Ч Е С К - ОЕ биологиялык, сіңіру, өсімдіктер мен микроорганизмдердіц топырақтын жецкл қосындыларын ерітінді күйінде сіціріп, оларды топырақтаншайғызбайөз денелерінде үстап қалуы. П О Д В Е Р Ж Е Н Н ОИ СТ НЬ ФЕКЦИ —И инфекцияға үшырағыштық, өсімдіктердін патогенді микроорганиэмнен ауруға ұшыраубейімділігі. П О К О Л Е Н— ИЕ ұрпақ (генерация), күрылысы, тіршілік әрекеттері әр түрлі болыпкелетін бір органнэмніц ұрпағй, бүлар өмір бойы бір-бірін ауыстырыпотырады. ПОКСВИРУСЬІ — поксөирустар, (грек, poxs —ш е ­ шек) , шешеквирустарыныцтобы. П О Л Е З НМ ЫИ Е КРООРГАНИ — Зпайдалы МЫ мик­ роорганизмдер, адам, жануарлар,өсімдіктер осымикробтынәсерінен ауырады. Шындыгында да ауру коздырушы немесе па^огенді микроорганизмдер көп-ақ. Сондай-ак микроорганизмдертабиғатқа немесе өндіріске зиянды эсерін тигізеді. Дегенмен, микроорганизмдердіц зиянынан пайдасы көп. Микроорганнзмдерді тәжірибеде қолданудын жолдарыкөп-ак: ауылшаруашылык енімдерін өндеуден бастап күрделі химиялыкреакциялардыкаталиэдеуге дейін,

1Б9

(мысалы: антибиотиктер, ферменттер, гормондарт. б. эр түрлі биологиялыкактивті заттар). ПОЛЗАЮЩ БАКТЕРИИ ИЕ - жылжығыш бактерия­ лар, бұлар бір жердей екінші жерге денесін толқын тәрізд жиыруаркылы жылжиды, бұл уақыттаклеткасынынформаларыөзгеріп отырады. ПОЛИКАРПИЧЕС ОК РИ ГЕ АНИЗМ —Ы поликарпиялы организмдер, бір вегетативті денеде бірнеше спора түзетін организмдер. П О Л И Л И З О Г Е Н Н— ОС полилизогенділік, ТЬ микроб клеткасынынлизогенді жағдайдаболуы, мұнда олардын хромосомаларында екі немесе одан да артық профагтар косылады. ПОЛИМИКС —И полимиксин, Н стрептомицин тобына жататынантибиотик. Буны түзуші Стрептомицесполимицини культурасы. Әрекеттесу спектрі және тиімділігі жағынан фитобактериомицингежакын. Булпрепарат 2 неме­ се 5 процентті дуст ретінде шығарылады.Дәндерді және тұкымдарды себер жэне егер алдындабактерия жэне санырауқүлақ ауруларына қарсы өцдейді. П О Л И М О Р Ф— Иполиморфизм, ЗМ (грек, poly —көп, morphe — форма, пішін), көптеген түр езгерістерімен формаларыбар организмдер. Көптеген организмдердін даму процесінде сырткыортаныцөзгерісіне карай бейімделуі, осытерминді бір түрдіц формасажағынанөзгешелігі бар бірнсше особьтары болатындығын көрсетуге қолданады (полиморфты түрлері). ПОЛ П И ЕПТИД — Ы полипептидтер, амин кышкылдарыныцкалдықтарынанкүралган полимерлер. ПОЛИСАПРО —Б полисапробтар, Ы (грек, poly —көп, sapros — шірік, bios — өмір), полисапробтар ете ластанған суларда тіршілік ететін организмдер, олардын қалдыктары оцай шіриді, олардын күрамындабелоктар, клетчаткалар, майлар жэне баска органикалык заттар болады. ПОЛИСАХАР — Иполисахаридтер, ДЫ моноканттардыц (глюкоза, фруктоза т. б.) калдыктарынанқұралған жоғарымолекулалыкөмірсулар. ПОЛИТЕРМОСТАТ — политермостат,туракты т е м ­ пература алу үшін қолданылатын электрлік кондырғы. Температураныреттеуші аркылыбіркалыпты етіп үстап тұруға болады. ПОЛИФАГИЯ — полифагия, ауру коздырғыштардыц көптеген есімдік-иелердің денесінде даму қабілетілігі, олар 160

эр түрлі тұНЫМдастарға, туысқа, түрлерге ж а т у ы муыкін. БұғанмысалғаВертициллиумалбо-атрумдыалуға б о л а ­ ды, ол орман, жеміс ағаштарды, көкөністерді жене техникалық дақылдардысолдырады. ПОЛИФОСФАТЫ — полифосфаттар, полифосфаттар дегеніміз көпшілік бактериялар мен балдырлардың туйіршік күйіндегі фосфор қышқылыныц қор заттары. Бұл түйірлер алғашрет спириллум волютанс культурасынан т а былғандықтан оларды волютинтүйіршіктері (дәндері) деп те атайды, тағыбір аты метахроматикалық дәндер,бүл сонғы аттын пайда болу себебі: олардыц кейбір бояулар тән түстерінің взгеруі (мысалыметиленкөгі, толуидин көгі), яғни метахромазияқұбылысын туғызады. ПОЛОВОЕ РАЗМНОЖЕН —И жынысты Е көбею, санырауқұлактардынкөбеюібаска да эукариоттағы сияқты екі ядроныцкосылуынантүрады. ПОЛОВОЙ ФАКТОР У БАКТЕРИЙ — бактериялар дыңжыныс факторлары(Ғ-фактор, фертильділік фактор лар). Кейбір бактерияларда болатын эписомалар, бірак эписоманың бактерияда болуы міндет емес. Ғ — ф а к т о р ­ лары бар клеткалар «аталық» клеткалар ы деп аталады (донорлар). Б у л а р конъюгация кезінде Ғ + жэне Ғ - к л е т ­ каларынын арасындағытығыз байланыстыіске асырады. Өзініц табиғатыжағынаналғанымыздаҒ —фактордегеніміз Д Н Колар , шецберлі құрылыстыболып ц и т о п л а з м а лыкмембранағабекініп турады. Бұл ДНК-да10 жұпқа дейін нуклеотид болады. П О Л У Ч Е НФАГА ИЕ И О П Р Е Д Е Л Е НЕГО ИЕ А К ТИВНОСТИ — фагтардыалу жэнеолардыц активтігін анықтау, фаг алу үшін сұйық ортада өскен культураға а р наулы өндірістік фагты қосады, булар бір тәулік ЗТС температурада усталуы қажет, сонан соц сезіледі. Алынған фильтраттыц(сүзіндінің) тазалығын, стерильділігін, зиянсыздығын'және активтігін (эсер ету күшін) тексереді. П О П У Л Я Ц— И популяция Я (франц. population — тұрғындар), сацыраукулақтардыц, бактериялардын түрлеріне жататынособьтардын жиынтығы,олар ареалдыц белгілі бір жерін мекендейді, булардыц тұқым қуалағыштығыда ұқсас келеді. Қаншалыктыгенотипиялық бірлікте болғанымен П. кіретін особьтар біркелкі бблмайды.П. әр түрлі болған сайынол тіршілік жағдайларғабейімделінкіреген келеді.

5

1—1117

Іві

ПОПУЛЯЦИЯ МИКРООРГАНИЗМОВ микроорга­ низмдер популяциясы, белгілі бір ж е р д е бір уақыттын ішінде өніп-өсетін барлыкмикроорганизмдердіцбірлестігі. Микроорганизмдердің табиғи (топыракта, суда) саны сыртқыорта жағдайларыныңөзгеруіне байланысты ә р дайым өзгеріп отырады. Қоректік ортада жасандыөсіргенде микробтар популяциясынын саны онынкөбеюінін динамикаеынкөрсетеді. П О Р А Ж А Е М О— СТ зақымдалушылық, Ь өсімдіктін ауруға ыцғайлылығы. П О Р А Ж Е Н— И зақымдалу, Е өсімдіктегі ауру белгілері. Өсімдіктердін зақымдануын•бактериялар, саныраукұлақтар, физиологиялыкпроцестерді өзгертетін қолайсыз жағдайлартуғызуымүмкін. ПОСТУЛАТЫ КОХА — Кох постулаттары (жорамалд а р ы ) , белгілі ауруларда міндетті түрде белгілі микроор­ ганизмдер болуы керек; ауру иесінен микроорганизмбөліп алынуытиіс жэне ол таза культура организмде бурынғыдай ауру тудыруымүмкін. Эксперименттеауру жүқтырылған организмнен қайтадан бұрынгымикроб бөлінуі тиіс. ПОТЕРЯ УСТОЙЧИВОСТИ — төзімділікті жоғалту, тәжірибеде әр түрлі культуралардың сорттарындакездесетін қубылыс. Т. ж. салдарынанөсімдіктердіц өнімділігі төмендейді де ол сынауданалыныптасталады. Бұл түрлі себептерден болады: коздырғыштардыц жанаагрессивті расаларыныншығуынан,өсіру жағдайларынабайланысты сорт қасиеттерінін өзгеруі. ^ ПОЧВА — топырақ. В. В.Докучаев топырақка мынадай аныктама берді: «Әртүрлі тірі және өлі органиэмдердіц, судың және ауанынбірлесіп эсер етуінін салдарынан табиғи өзгерілІп шыккантау жыныстарынын (қандай тау жынысы болса д а ) , «беткі» немесе сыртқы қабатынтопырақ деп атауыМызкерек», дейді. Топырактағы микробиологиялық процестердін нәтижесінде қарашірік құрамындағы макро-мнкроэлементтер босайды, оныменөсімдіктер қоректенеді. П О Ч В Е Н НГ Ы РЕ ИБЫ — топырақ саңырауқұлақтары, кез келген топырақ, әрине көптеген микроорганизмдердін бактериялардын стрептомицеттердін, саныраукұлақтардын мекені болып табыладыжәне осылардыцтіршілік әрекеттерініц салдары болып саналады. Топырақтағымикроор­ ганизмдердің маңызызор.

182

П О Ч В Е Н НРАСТВОР ЫЙ — топырақерітіндісі, топырақтынсүйық"бвлігі, еріген газдары, минералдық және органикалык заттары бар су. Су қабыршақты,капиялярлы және гравитациялықформадаболуымүмкін. П О Ч В О В Е Д Е— НИ топырақтану. Е В. В. Докучаев дамытқантопырақтанудыңгенетика л ық қағидасы бойынша: топырақ дегеніміз жеке табиғи дене. Олар биосфераныңбаска компоненттерімен (атмосферамен,жермен және тірі организмдермен) біргёбиосферанын. құрамынакіреді. Топырақтанутеориялық пән ретінде екі саладан түрады: топырақтыңшығутегі немесе құрамы, қасиеті және шы тегі туралы ілім және топырақ географиясы,яғни жер бетіндегі топырақтьщгеографиялық таралуыныцзандылығытуралыілім. Топырақ дегеніміз жер бетінін үстінп қабаты, олардынтүзілуіне тірі организмдер өсімдіктер микробтаржэне ж а н у а р л а рқатынасады. Топырақтыңқасиеті онынкұнарлылығында, осыған орай ауыл шаруашы лығының негізі болыпесептеледі. ПОЧВООБРАЗОВАТЕЛ ПЬРН О Ы ЦЙ ЕС — С топырақ түзілу процесі, топырақ түзілу факторларыныңәсерінен топырақтың пайда былуыжэне онынэволюциясы(тау жыныстары, климат, өсімдік жэне жануарлар өлімі, рельеф, берілген жердін геологиялық жасы, адамдардық шаруашылықәрекеттері). Бұлардыңуақыттағыж ә н екеңістіктегі өзгергіштігі әр түрлі топырақтынпайда болуына соқтырады,мысалы,қара, боз, күлгін топырақтар. ПОЧВОУТОМЛЕ — Нтошрақтың ИЕ қунарсыздануы (қажуы), егістік дақылдардыұзақ уақытбір жерде еге берудің салдарынан (монокультура), топырақ қүнарсызданадысондықтанауыспалыегісті пайдаланутиімді. Топырақтыңқ а ж у ы әсіресе, зығыр, қызылшаегістерінде жиі байкалады. Бұл топыракқұнарлығынкетіретін әр түрлі себептерден болады. Топырақтағыфосфордын, калийдің және микроэлементтердің бір жақты азаюын айтуға б о л а ­ ды. Топырақ қажуыныц (құңарсыздануының, талуыныц) негізгі себептері: топырақтынпаразитті бактериялар мен санырауқұлақтармензақымдануы және де зиянды бұнакденелілермен зақымдануынайтамыз. Топыраккажуымен күресу үшін егістіктерді ауыстырыпотыру қажет. ПОЧКОВАНИЕ — бүршіктену, жыныссызкөбею типтері, бұл жағдайлардаж а склетка аналық клеткалардын дене өскіндерінен пайДаболады. Бұл көпшілік саңырау163

құлақтарра тән қасиет. Кейбір ж а ғ д а й л а р д абұлардан к о ­ лония түэіледі. ПОЧКУЮЩИ М Й И СЦ ЯЕ Л И —И бүршіктеніп келе жатқан мицелийлер, нағызжіпшетәрізді мицелийлер н е ­ месе редукцияланған мицелийлер, бұлар бос тіршілік ететін клеткалар тәрізді, бүршіктертүзілгенде көбейеді, балалык клеткалар аналық клеткалардыцкез-келген шетінде пайда болады. Бүршіктену, әсіресе ашытқысаңыраукүлақтары тәрізділерге өте тән қүбылыс, бірақ көптеген баска сацырауқүлақтарда да кездеседі. Мицелийлерденбаска аскоспоралар д а , кейбір базидияспоралар да бүршіктенуі мүмкін. ППЛО — ППЛО, (ағыл. pleuropneumonia — like o r ­ ganisms) — плевропневмония— лике организм— сөздерініц бірінші әріптерінен қүралған. Бүлаттың шығуына малплевропневмониясыныц қоздырғышы себепші болды. Мүндай микоплазмалардыц клетка қабырғаларыболмайды, осығанорай олар өте плеоморфтыкеледі. П П Л О дегеніміз микоплазманыцалғашқыаты. Коздырғыштар агарагар қосылған сарысуда өседі, ортанын бетінде қуырылға жүмыртқатәрізді ұсак колонияларыкөрініп түрады. П Р А К Т И Ч Е С КЗО Н ЕА Ч Е Н ИИЗМЕНЧИВОС Е М И К Р О О Р Г А Н И— ЗМ микроорганизмдердің ОВ өзгергіштігініқ тзжірибелік маңызы, генетикалық әдістерді колдану арқылы, ашытқылардьщ және басқа мйкроорганизмдсрдің арнаулы түрлері алынды.Бұлар т а м а қ өнімдерін даярлауда, анатоксиндер, вакциналар, антибиотиктер, витамин дер өндіруде колданылады. П Р А К Т И Ч Е С К О Е И С П О Л Ь З ФАГОВ О В А Н ИВ Е М Е Д И Ц И— НЕ фагтардымедициналык, тғжірибедекол дану, фагтардыцеріткіш әрёкетін ескере отырып, оларды дизентерия іш сүзегі ж ә н ё паратиф (тырысқақ, оба, стафилококты, стрептококтыт. б.) ауруларға карсы қолданады. Қазіргі кезде, тәжірибеде антибиотиктер жэне с у л ь ф а ­ н и л а м и д апрепараттар енгізгелі, инфекциялық ауруларды фагпенемдеу сиреді. Эпидемиялық жағдайлардағана дизентерияға, іш сүзегіне фагопрофилактика жүргізіледі. ПРЕДРАСПОЛОЖЕН БО ИЛ ЕЕ КЗ Н-И ауру қабылдауга икемділік, белгілі бір кезде, белгілі бір организмніц ауру кабылдағыш дәрежесі. Ауруқабылдауға икемділік дәрежесі уакытша кайырымды болуымүмкін. Бұл жағдайлар сыртқыортанын әр түрлі факторларына байланыстыболады.

164

ПРЕИММУНИТЕТ ( И Н Д У Ц И РИ ОМ ВА МН УН ­ НИТЕТ) — преиммунитет (индуциялыиммунитет), баска қоздырғыштармен бірінші рет зақымданғанорганизмдердің ауруларға тұрактылығы. Алғашқызакымданудыннәтижесінде ұлпалардынкұрылысы өзгереді, сонынсалдарынан екінші рет ауру қоздырғыштарорганизмдерге ауру жуктыраалмайды. П Р Е Л Ь ,Б Е Л АГ ЯН И Л Ь — прель, а қ шіріктің қоздырғьшітарыағаш бүлдіреді, шіріген ағаштара қ массаға айналады, ауру коздырғыштаралдыменлигнинге эсер етеді, целлюлозағатимейді десе де болады. Бірінші кезеңде лигнинге эсер ететін саныраукұлактарға полистиктус версиколор, стереум хирзутумжатады. Кейбір санырауқұлактар лигнинге д е , целлюлозаға да эсер етеді. ПРЕПАРАТ — препарат, өсімдіктерді қорғауда қолданылатын товарлыформадағыулы заттар. Бұлар заводтарда жасаладынемесе жергілікті >жерлердеқолданғанда толықтырғыштар менжабысуырғыштар қосылыпж а с а л а ­ ды. Мысалы,мысхлорооксидглрепараттарықұрғак, дуст түрінде болса шаңдатуға(тозандатуға), ал концентрацияланған болса —бүркуге арналады т. б. / ПРЕПАРАТЫ АКРИДИН —А акридин препараттары, булар (риванол, трипофлавин, акрифлавин, акрицид, флавицид т. б . ), ірінді ісік ауруларына, ауыз-мурын-жуткыншақ ауруларынақарсы колдануға усынылады. ПРЕПАРАТЫ ВИСМУТА —висмутпрепараттары,бул препараттарды (висмуттыннегізді нитраты, ксероформ, висмуттыннегізді салицилаты, биохинол, бисморевол, битиурол, пентабисмолт. б.) интероколит, тропенема—с и ­ филисауруларына қарсы колданылады. ПРЕПАРАТЫ НИТРОФУРАНОВОГО РЯДА - нитрофуран катарының препараттары (фуразолидон, фурадонин, фурагнид), ішек инфекцияларыменауырғандардыемдеуге қолданады. ПРЕПАРАТЫ РТУТИ — сынап препараттары, бул препараттар (салицильді сынап, кос иодты сынап, цианды сынап, каломель,сынаптысұр май т. б.)сифилиспенауырғандардыемдеу үшін жэне ірінді ауруларға қарсы антисептік ретінде колданылады. ПРЕПАРАТЫ «СИЛИКАТНЫХ» Б А К Т Е Р И-Й €силикат* бактерияларының препараттары, бактериялы тыкайтқыштар, калий алюмосиликаттарынын өсімдікке 165

тиімділігін арттыруушін үсынылған. Олардыңтиімділігі әлі толық аныкталмаған. П Р Е Ц И П И Т И Н преципитиндер, Ы — преципитация реакциясына қатынасатын антиденелер. П Р И Р О Д— Атабиғат,кец мағынада түсінгенде бүкіл дүние, табиғат қорғауға байланыстыкоғамдық қатынастарды реттейтін праволық нормалардың, ережелердін жиынтығы. П Р И Р О ДАНТИТЕЛ А — антиденелердің табиғаты, соцғыкезде анықталғанындайантидене дегеніміз адам жэне ж а н у а р л а рқанының сарысуындаболатын иммуноглобулиндер. Иммуноглобулиндер бүрын инфекциялықауруменауырмаған адамдармен жануарлардың сарысуларында да кездеседі. Олар организмнің дамуы кезінде бір қалыпты микрофлоранынәсерінен пайда боладыдеген жорамал бар. Иммуноглобулиндердіңкластары, класс тармақтары, олардыц қүрылыстары,молекулаларыныцүлкендігі, активті орталықтарытолық зерттелген. П Р И Р О ДВИРУСОВ А —вирустартабиғаты,табиғаттағы вирустардыңпайдаболуы жэне олардынтабиғаты туралыкөптеген зерттеулер мен теориялық талқылаулар жүргізілуде. Бір ғалымдарвирустарды байырғы (көне заманғы) тірі клеткасыз формалардыңқалдыктары, олар паразитті тіршілік еткен жэне иемен функционалды бай­ ланысты келеді, бірақ өздігінен өсіп дамядыжәне генетикалық байланысыж о қ дейді. Екіншілері вирустар бірклеткалы организмдерденпайда болды, бұлар рв^ессивті эволюцияға байланыстыбелоксинтездеуші жүйелерін жоғалтып, клетка ішіндегі паразиттерге айналған деп есептейді. ПРОБИРК — Апробирка, бір шеті бітелген шыны түтік, әдетте олардын мөлшері әр түрлі болып келеді, м ы с а лы, үзындығы 16 см, диаметрі 1,6 смпробиркалардымикроорганизмдердін таза культураларыүшінқолданады. П Р О В И Д Е Ц— Ипровидеция, Я Грам-теріс микроорга­ низмдертобы протеус тобымен т у ы с ' деп ёсептеледі. ПРОВИТАМИ —Н провитаминдер, Ы бүлардантөмендегі витаминдералынады, мысалы, каротин, провнтамині А болыпсаналады, себебі онынбір молекуласыажырағанда екі молекула витамин Атүзіледі. П Р О В О К А Ц И ОФОН ННЫ — Й провокациялық орта, өсімдіктерді аурумен тезірек зақымдандыратын орта, тіпті қоздырғыштардыц дамуына жағдай қолайсызболғанымен ауру едәуір өршитүседі. П. о. сорттардыц ауруға төзімді166

лігін анықтау үшін, селекциялық материалдарғаб а ғ а б е р у " үшін колданылады. ПРОГРЕСС —прогресс, (лат. progressus — алға жылжу, табыс),төмендегіден жоғарыға қарай, нашарданж а к ­ сыжетілгенге карай даму жолы. ПРОИЗВОДН ЛЫ ИЕ П Й Д— ОВ липидтердің туындьиары, жайнемесе күрделі майлардыыдыратунәтижесінде пайда болатын заттар. ПРОМИЦЕЛ — Ипромицелий, И тыныштықкезендегі клеткалар өскен кезде лайда болатын базидия (мысалы, каракүйенін хламидоспоралары немесе тат санырауқұлақтарынынтелейтоспоралары). Базидиада базидиаспоралар қалыптасады (промицелиалдыспоралар). ПРОНИЦАЕМО БА СК ТТ ЬЕ Р И А Л Ь Н КО ЛЙ Е Т К-И бактерия клеткасыныңөткізгіштігі жануарлардікінен артык Бір бактериялар 0,3% натрий хлориді бодғанынқаласа, екіншілері (теніздер ментұздыкөлдердің тұрғындары) — 3 — 2 5 % болғанынкалайды. Патогендібактериялардынкөншілігі 0,5% натрийхлоридыболғанортада ж а қ с ыөседі. Кәдімгі суда өсетін бактериялар да кездеседі. Мундай ерекшеліктерді қоректік орталар жасағанда ескереді. ПРОПИОНОВО-КИС БР ЛО ОЖ Е ЕНИ — Е пропион қышқылды ашу,сүт және сүт өнімдерінде жиі кездесетін бактерия қоздырғыштары. ПРОСТЕЙШ — Иқарапайымдылар, Е протозеа, карапайымдыларға дифференцияланған(бөліиген) ядросы, вакуольдары(ас қорыту, жиырылғьгш)жәнебасқа түрлі заттары бар бірклеткалы жануарлар, организмі жатады. Морфологиялыққүрылысыжағынаиқарапайымдылартүрліше келеді. Деиелерінің ұзындығыбір микроннанондаған микроиғадейін жетеді. Формалары шартәріздес, сопақша, жалпақ немесе тарамдалған болып келеді. Бұлардын негізгі морфологиялықерекшелігі —дене формасынын взгергіштігі. Патогенді қарапайымдылар төрт класқа бөлінеді: талшыктылар, саркодалылар,споровиктер, кірпікшелілер. ПРОСТЕТИЧЕСКАЯ ГРУППА — простетикалықтоп, табиғатыбелок емес заттар, бірақ белоктармен қосылғанда ферменттердін активті формаларынкүрайды(коферменттер). ПРОТЕАЗЫ (протеолитические ферменты). —протеазалар (протеолиздік ферменттер), (грек, protos —бірінші, алғашқы), белоктар менполипептидтерді гидролиз167

дейтін ферменттердін үлкен тобы. Б ұ л а р белоктар мен пептидтердің пептидті байланыстарын гидролиздік ж о л ­ мен ыдыратқанда тандамалынемесе ерекшекатализдік эсер етеді. ПРОТЕИН — Ы протеиндер (грек, protos —бірінші, жайбелоктар), биохимия менорганикалык химияда жай (карапайым) белоктарға протеин деген термин қолданады. Эр түрЛі белоктардағыазоттын мөлшері — 1 5 — 1 9 %шамасындай болады. Шикіпротеинде белок емес (амидтер) сипаттыбелоктар меназотты косылыстарболады, бірак олардын қоректік дәрежесі белоктан төменкеледі. П Р О Т Е— И протей. Бұл полиморфтыГрам-теріс таякша бактерия, ұзындығы1 — 3мкмжэне көлденені 0 , 4 — 0,6 мкм.Қосақтасып немесе тізбектеліп келеді, спора жэне капсула түзбейді, өте қозғалғыш. ПРОТИВОВИРУС ПН РЫ ЕП Е АРА— ТЫ вирусқа қар. сы қолданылатынпрепараттар, вирус ауруларынын химиотерапиясы өте маныздыда, өте қиын. Қазіргі кезге дейін, бүлвирустытаратушыларға қарсы ем табылган жоқ. Бұл вирустардьщбиологиялыкерекшеліктеріне б а й ­ ланысты, өйткені олар облигатты клетка ішіндегі п а р а ­ зиттер, сондықтаноларға эсер ету микробтардыкінен басқаша болуыкерек. ПРОТИВООПУХОЛ А ЕН ВТ Ы ИЕБ И О Т И — КИ ісікке қарсыантибиотиктер.Бұған жататындар-.'рифамицин, оливомицин, брунеомицинт. б. Бүлар ісіктің түрлі формаларынемдеуге колданылады. \ ПРОТИСТЫ — протистер,тіршілік негізгі үщ/(дүниеге) патшалықкабөлінеді: жануарлар,өсімдіктер 'жэнеп р о ­ тистер. ПРОТОПЛАЗ — Мпротоплазма, А (грек, protos —бірінші, plastos — пайда болған, кұйылған, калыптасканф и ­ гура). Тірі клетканынішіндегі сүйық қоймалжык келген тірі заттар, олардан организмдер күрылады. П Р О Т О П Л А— С протопласт, Т (грек, protos — бірінші, platto — жапсыру, ж а с а у ) . Клетка қабырғаларытүгелімен жойылғанбактериялар. Әр түрлі бактериялардын протопластары түрлі патологиялык жағдайларда кездеседі. Олар органикалык калдықтардыыдырататынсапрофиттердін арасынан да табылады. ПРОТОТРОФНО — Спрототрофтылық, ТЬ (грек, p r o ­ tos —бірінші, trophe —тағам, қорек), азотты жэне көміртегілі қоректердін квзін пайдаланудағы микробтардыдқ а 168

білеттілігі. Ауксотрофты бактериялардан прототрофтылардыңозгешелігі, ЯРНИ прототрофтыларөсу факторларына азот жәнё көміртегін қосуды(қажетсінбейді) талап ет* пейді. Олар төменгі ортада да өсе береді, ал ауксотрофтылар бұл ортада өсе адмайды. ПР0ТОТРОФН БЫ АК Е Т Е Р И-И прототрофты бактериялар, (грек, protos —біріиші, алғашқы, trophe —трофе қоректену). Фотосинтезнемесе хемосинтез процестерінде көмір қышқылынан көміртегін сіңіретін бактериялар тобы. Көбінесе бұл бактерияларды автотрофтылардейді. ПРОФАГ — профаг. (грек, p r o — дейін, алдында, phagos — жалмаушы,жеуші), фагты Д Н К инфекциясыз формасы,бұлар бактерия хромосомаларымен арада қатынаста болады д а , лизогения жағдайынтуғызады. Профаг бактерия ДНК-сымен бірге репликацняланады және бөлінген кезде ж а склеткаларға беріледі. Профагтың активсіз жағдайыдепроссордын(белок табиғаты) әсеріне б а й ­ ланысты, бұлар цитоплазмада болады және гендердің информациясынсалыстырыпоқудытежейді. ПРОФИЛАКТБ ИО КЛ АЕ З Н Е— Й ауруларды профилактикалау, аурулардын Шығуына және таралуына қарсы қолданылатыншаралардынжинағы. Профилактикалық шараларға: ауруға тұрактысорттардытандап алу, агротехниканы дұрыс пайдалану, Сақьграуқұлақтардын,б а к ­ териялардын т. с. с. қоздырғыштардык активті тіршілігіне дейін дәрілерді қолдану. Зақымдалғанматериалдардыжою және залалсыздандыру,тояыракқа егілетін дәнді' алдынала дезинфекциялау, егістіктердегі арамшөптерді жою, өсімдікті механикалыкжарақаттанудав сактау, карантин т. б. жатады. ПСЕВДОМОНАСА АЕРОГЕНЕ — Зпсевдомонас . аерогенез, калыптыжағдайларда бола беретін организмдер. Табиғатта бос күйінде кездеседі. Қоректік заттарға онша мұқтаж емес және көбеютемпературасынакөпталап қоймайды. Эндотоксин және басқа активті эсер ететін заттар бөліп шыРарады.Б ү л а р осыған байланыстыауру процесін туғызады. П С Е В Д О П Е Р И Т Е— ЦИ жальан Й перитеций, жыныс органдарының вегетативтік гифаларыныцөрімделуінен құралған стромадапайда болатын жеміс денелер. ПСЕВДОФАГ — жалғакфаг, жалғанфагтынбасындағы нуклеин қышқылынын орнынабактериялы иенін 169

Д Н Кфрагменттері болады, Жалғанфагтар бактерия гендерінік трансдукциясыніске асырады. П С И Х Р О Ф И Л ЬО НРЫ ГЕ АНИЗМ —Ыпсйхрофильді организмдер, (грек, psychros —суық, рһіііа — сүйемін, жаХсыкөремін), суықты жақсыкөретін организмдер,бұлардынтемпературалық шегін=10°С. (Мысалы, солтүстік теніздерде, тау қарларындатіршілік ететін кейбір микроорганизмдердің шекті т е м п е р а т у р а с ы + 4 0 ° С ) . ПУРОМИЦ — Ипуромицин Н 1952 ж Портерт . б. Стрептомицесалбонигер культурасынаналған түссіз кристалды зат, антибиотик. ПуромицинГрам-онбактерияларга карсыөте активті, қышқылға тұрақты бактериялардын өсуін иашарлаутежейді, Грам-теріс бактерияларға әсері нашар. Антибиотикқарапайымдыларғада жақсыэсер етеді. П У Р П У Р Н БАКТЕРИИ ЫЕ —пурпурлы бактериялар, кұрамынәр түрлі түске (қызыл, күлгін, қоцыр) бояйтын бактериохлорофильді жоне каротиноидтыпигменттері бар клеткалар жатады. Бүлардык фотосинтезі кезінде молскулалы оттек бөлінбейді, көпшілігі анаэробтар. Ерте замандағы фотосинтездеуші организмдер. Тущы жэне ащы суларда кездеседі. ПУСТУЛЫ —пустулалар, сацырауқулактардын спора тузуші органдарыныцтобы, олардынтүрлері жастыкша немесе қатпар тәрізді болыпөсімдік-иеніц ұлпасымен жабулы тұрады (мысалы,тат, меланкония т. б. санырауқұлақтары). \ ПЯТНИСТОСТЬ —тенбілділік (ала-күлалық), зақымдалған өсімдік мүшелеріндетүсін өзғертКен ішінара дактардын пайда болуы (сары, қызыл, қоныр, к а р а ) , соцынан бүлар негізінен өлі клеткаларга айналады. Т. инфекциялы (өсімдіктердіц бактериялармен, саңырауқулактармен,вирустармен) және инфекциясыз(кунге күю,дәрі шашудан күю, өсімдіктер корегініц ж е т і м с і з д і г і ) — х и м и я л ы к және физикалық агенттердіц колайсыз эсер етуінен болуы мүмкін. Р R-ФАКТОР — r-резистенциялық фактор, (ағыл. resitance factor — резистансе фактор — түрақтылық ф а к ­ торы), эр түрлі араластырылғанантибиотиктерге бактерия клеткаларынын тұрактылығынайкындайтынэписомалык 170

фактор. Олардық шеңберлі құрылымдары ДНК-дант у ­ рады. РАДИОАВТОГРАФИЯ — радиоавтография, зерттелетін объектілердегі радиоактивті заттардын таралуын тексеретін әдіс. Булүшін радиоактивті изотопы бар объектіні фотоэмульсияменжанастырады_ (бактерияның, улпанын кесіндісі, хроматограммат. б.). Р А Д И О Э К О Л О— ГИ радиоэкология, Я организмдерде радиоактивті заттардын шоғырлануы жэнеолардын биосферада жылжуы. Р А З М Е РБ Ы АКТЕРИАЛЬН КО ЛЙ Е Т К— И бактерия клеткасыныңмөлшері, көптеген бактериялардын формасы таякша тәрізді келеді, олардын жуандығы1 мкмаспайды, ал ұзындығы5 мкм келеді. Бактериялардын көбісінін клеткаларынындиаметрі 0,4... 0,7 мкм, алұзындығы2 — 3 мкмкеледі. Микрококкаклеткаларынындиаметрі небәрі 0,5 мкм. РАЗМЕР ВИРУСОВ Ы — вирустардың үлкендігі, вирустардын үлкендігі 20-дан 350 нм дейін жетеді. Оларды анықтау үшін арнаулы сүзгілер арқылысүзеді де ультрацентрифугаға салады, диффузия жүргізеді, электронды микроскоптасуретке түсіреді. Р А З М Н О Ж Е— Нкебею И Е (репродукция), иесі сиякты организмдертіршіліктін, белгісі, бұл оныңтіршілігініц үздіксіз дамуын қамтамасыз етеді. Қөбеюдін негізгі жолдары жыныссыз жэне жынысты көбею. РАЗМНОЖЕН МИ ИЕ К Р О О Р Г А Н И— З МмикроорОВ ганизмдердің көбеюі, бір клеткалы микроорганизмдердіц жай белінуі (бактериялар, риккетсиялар, қарапайымдылар, ашытқылар).Буныцнәтижесінде" екі ж а с толық к л е т ­ ка пайда болады, оларда да аналық клеткадағысиякты генетикалық информация болады.Ашытқы тәрізді сацыраукулактар бүршіктері, спораларыарқылы көбейеді: зен сацырауқұлақтарыжэне стрептомицеттерәдетте споралары аркылыкөбейеді. Р А З Н О В И Д Н О— С Т әр Ь түрлілік, бір жүйелілікте тұрған түр тармағынантоптастырылғанкатегориялар. Булардыц негізгі түрден айырмашылығы шамалы,мардымсы келеді, бір түрге жататынорганизмдер тобын алсак, яғни сол түрге жататынбаска организмдертобыменсалыстырғанда бүл топтынморфологиясы, экологиясы, физиологиясы жағынан айырмашылығы болады, сол себепті буларды эр түрлілік деп атайды.

171

РАЗНОХОЗЯЙСТВЕНН ПАРАЗИТА ОСТЬ — паразиттіқ көп иелілігі, даму циклы әр түрлі, кейде тілті жүйелілік жағынаналшақ, өсімдіктің әр түрінде тіршілік ететін паразиттер. Осығанорай даму сатысын бір өсімдікте, қалғанын баска өсімдікте өткізеді. Бүл кұбылыс тат сацыраукүлактарыныц көпшілігіне тән. Мысалы,пуксиниа граминис Пер.бацидиалары қаракатта, ал телей-тоспоралары астык дакылындадамиды. РАК —рак (ісік), өсімдік ауруларыныңбір түрі, кейбір мүшелері шектен тыс тез өсіп кетеді де (сабақтарында, бұтақтарында, тамырларында т . б. мүшелерінде) ісік пайда болады. Ауруөсімдіктер әлсірейді, кейде өледі. Фитопатогенді микроорганизмдеррак тәрізді ауруларды туғызады. РАМНОЗА — рамноза, монасахаридкөптеген бактериялы глюкозидтер менполисахаридтердін құрамына кіреді. Р А М У Л Я Р Н— Орамулярноз, З рамулярия (гифальділер қатарынажататын) туғызатынөсімдік ауруы. РАСПРОСТРАНЕ ВН ОИ ЗБ Е У Д И Т Е— ЛЯ ауру қоздырғыштардың таралуы, ауру коздырғыштардыц таралу әдістеріне карай төмендегіше бөлеміз: ауа арқылыжәне адам аркылытаралуы т. б. РАСПРОСТРАНЕН М ИИ ЕК Р О О Р Г А Н И З М ВО В П Р И Р О Д— Е микроорганизмдердің табиғатта таралуы, микроорганизмдердіц табиғатта кездеспейтінжері ж о қ . Олар топырак қүрамындада, суда да, атмосфераныңжо ғарғықабатындад а , шыцбастарЫндада, ыстық кайнар суларда да шөл,шөлейт жерлердекездеседі. Өздерінін салмағыныназдығына байланыстыауа толқыныменбір жерденекінші жерге оцай таралады. Сондықтантабиғи жағдайларда жерге, субстраттың ешқайсысынамикроорганизмдерді енгізу кажетболмайды, ол жерлерге микроорганизмніц өзі түседі. РАСПРОСТРАНЕ ПАРАЗИТА НИЕ —паразиттіңта­ ралуы, паразиттердін таралуынынмынадайжолдарыб а р : жылдамтаралу (су тамшыларындагы зооспоралар, мицелиалы жіпшелер, топырактағыризоморфтар т. с. с ) , ауру иесінін үлпасыныцішінде жайтаралу жэне әр түрлі агенттердіц (ауа ағысы, су бунақденелілері т . б.) экстраматрикалды—иенін бетінде таралуы. Р А С П Р О С Т Р А Н ЕПАТОГЕННЫХ НИЕ МИКР В ОРГАНИЗМ —Е патогенді микробтардың организмде 172

таралуы, инфекциялыкпроцестің барысындамикробтар алғашқышыққанжерінен қанға таралып, бүкіл организмд жайлауы мүмкін. Мұндайжағдайдыбактерия ауруларын —бактериемия, ал вирус ауруларын— вирусемия дейміз. Бактериемия іш сүзегі, паратиф, бруцеллез жэне баска аурулар кезінде байкалады, ал вирусемия вирус табиғатты көптеген жүкпалы аурулар кезінде байкалады. Р А С П Р О С Т Р А Н ЕФАГОВ НИЕ В П Р И Р О Д—Е фагтардыц табиғатта таралуы, фагтар табиғатта кен таралған, оларды- топырақтан, судан, т. б. жерлерденкездестіруге болады. Жануарлар,'қүстар адамныцішектерінен олардын нәжістерінен сондай-ақ өсімдік жэнежануарлар ісіктерінен, бұршак тұкымдастардынтүйшектерінена р н а у ­ лы фагтар табылған. РАСТВОРИМ — Ы ерімтал, Й сүйыккүйге айналған, ерігіш, мысалы, аминқышқылдары-түссіз, суда ерімтал, кристалдық заттар. РАСТВОРИТЕ — Леріткіш. Ь Су өте тамашаеріткіш зат. Спирт, бензин, ацетон жэне баска сүйықтар кейбір заттарға ерггкіш бола алады. Әр түрлі еріткіштердіц көмегімен өсімдікіерден алынған препараттарды— галендік деп атайды. РАСТВОРЫ — ерітінділер, ек» немесе одан көп (компоненттер) ерітіндіге біркелкі таралған қоспалар. Іс жүзінде табиғатта кездесетін сүйықтыктардыц барлығы ерітінді болыпесептеледі. РАСТЕНИЯ ИММУННЫЕ — иммунды өсімдіктер, мүндайөсімдіктердіц ұлпаларында ауру қоздырғыштар дамиалмайды, себебі бұл өсімдіктер ауруға қарсы иммунді антигендер даярлайды. Р Е А К Ц ИА ИГ Г Л Ю Т И Н А— Цагглютинация ИИ реакциялары, (грек, agglutinatio — желімдеу жапсыру),табиғи (қандағы сарысу) реакция, мүнынмәнісі корп.ускулярлық антигендердің бактериялардыннемесе баска клеткалардыц жүзгіндері антиденелермен ерекше катынаска түсуімен сипатталады. Бұныңнәтижесіиде антигендік бөлшектер бірімен-бірі желімдеседі де электролит ертіндісіндегі тунбара ірі дәнді немесе майдатүйіршікті ж а п а л а қ тәрізді болыптүседі. РЕАКЦИЯ АЛЛЕРГИЧЕСК ЗА АЯ МЕДЛЕННОГ ТИПА или Г И П Е Р Ч У В С Т В И Т Е Л Ь Н О С Т Ь З А М НОГО ТИПА — аллергия реакциясының баяу жүретін типі немесе сезімталдықтын баяу артуы, аллерген эсер 173

еткеннён кейін 2 4 — 4 8сағатта білінетін аллёргйялық р е а к ­ ция. Р Е А К Ц ИА ЯЛ Л Е Р Г И Ч Е С К НА ЕЯ МЕДЛЕННО ТИПА — аллергиялық реакцияның тез эсер ететін типі, организмге антигенді (аллергенді) қайталап жібергенде тёз арада аллергиялық реакция (бірнеше минуттансоц) білінеді. Бұғанжататындар анафилаксия атопия. Көрсетілген реакцияларға тән нәрсе организмніц сезімталдығынын салдарынанканда айналыпжүретін антиденелердіц пайда болуы. Р Е А К Ц ИИММУННОГО Я ПРИЛИПАН - И иммунЯ дыжабысу реакциясы, кейбір антчденелербар жерде м и к ­ роорганизмдер жабыскақ (желімделгіщ) келеді. Мұндай антиденелермен өнделген микроорганизмдер бір-бірімен жабысып қана қоймай, лейкоциттермен, эритроциттермен, ашытқылармен т. б. микроорганизмдерменде жабысады. Иммунды жабысуреакциясыөте сезімтал келеді, оған әр түрлі қоспалар (комплементтер) косылады. Р Е А К Ц ИЛ ЯИ З И С— А (гемолиз, бактериолиз) — лизис реакциясы. Серологиялық (қандағы сарысу) реакция, бүнын негізінде корпускулярлы клетка антигенінін эритроциттер, микроб жэне баска клеткалардынарнаулыантиденелерімен (гемолизиндер, бактериолизиндернемесе баскалар) "эрекеттері жатады. Мундаэр түрлі қүрамды бөліктер адсорбцияланадыда клеткалар еріп кетеді (лизис). РЕАКЦИ НЯ Е Й Т Р А Л И З АВИРУСОВ ЦИИ вирустардыбейтараптауреакциясы, вируспен вирусты бейтараптау кезінде антиденелердін арасында кандысарысу (серологиялық) реакциясыжүреді. Вирустарды аныктау (диагностика) мақсатыменолардыәрбір мүшеге бөлу н е ­ месе тецестіру соныменбірге кейбір вирустық инфекцияныцканды сарысуларынанықтауүшін қолданады. Р Е А К Ц ИН ЯЕ Й Т Р А Л И З АТОКСИНА ЦИИ АНТИ­ ТОКСИНОМ —токсиндіантитоксинмен бейтараптаур е а к ­ циясы, бактерия экзотоксинімен канныц сарысуындаа й н а ­ лыпжуретінерекше антиденелердіц-антитоксиндердін арасындағы серологиялық реакция, антитоксиндік иммунитеттіц негізгі механизм! болыптабылады. Р Е А К Ц ИП ЯР Е Ц И П И Т А Ц - И преципитация И реак­ циясы, (лат. praecipitatio —түсу, құлау, жығылу).Мұндағы усак диспресті антигендер коллоидтыертіндіден электролиті бар жердеарнаулы антиденелер көмегімен іріленіп тунбаға түсетін серологиялык (сарысу) реакция.

174

Преципитация реакциясы бактерия аитигендерін анықтауға, кан таищыларыныц қай түрге жататындығынажыратуда т. б.'колданылады. Р Е А К Ц ИС ЯВ Я З Ы В А НК ИО ЯМ П Л Е М Е-Н Тком­ А племент^ байланыстыруреакциясы, антиденемен антигенніц арнаулыкарын-катынасыкомплементтіц адсорбциялануымен коса жүрёді. Антидене-антиген комплемент адсорбциялау процесін каруланбаған көзбен көруге болмайтындықтан индикаторесебінде бұл реакцияға гемолитикалық жүйеендірілген. РЕАКЦИ СЯ Е Р О Л О Г И Ч Е С-К А серологиялық Я реак­ ция, (лат. serum — сарысу), антигендер мен антиденелер арасындағы реакция. Бұлреакция антиденелердін антигендермен ерекше карым-катынасына негізделген. Кез-келген серологиялыкреакция екі фазадан тұрады: антиген — антидене физикалық қасиеттерініц -өзгеруіне байланысты емес. Р Е А К Ц ИФ ЯЕ Л Г Е Н — Афелген реакциясы, ДНК-ны өзіне тән боялушылығы. Босальдегидті топтардьщтүссіз фуксинкүкірт қышқылымен эрекеттесуі нәтижесінде күлгін түс пайда болады. Бұл негіэгі фуксинге тән қасиет. РЕВЕРСИ — Яреверсия, жабайытипке қарай мутацнянынкері. жүруі. РЕВЕРТАНТ — Ыревертанттар,кері немесе супрессорлымутациялардың нәтижесінде пайда болған жабайы түрге қайтуға қабілетті микроорганизмдер мутанты. РЕГРЕСС — регресс, -(лат. regreccus — кейін қозғалу, ж ы л ж у ) ,жорарыдан теменқарай даму жолдары. РЕДУПЛИКАЦ ДНК И Я — ДНК редупликациясы, (ағыд. reduplication — екі еселену), өздігінен екі еселенген ДНКжіпшелерінінкөшірмесі. Бұл жағдайдаәр бір жас клетка ДНКполимераза ферментініц әсерінен аналық тізбектін матрицасындасинтезделеді. Р Е З И Д Е Н Т НМ АЯ ИКРОФЛО —Ррезидентті А мик­ рофлора, резидентті бір жерге жинакталыпорналасқан табиғи таза күйінде кездеспейтін микрофлоратүрлері ж а ­ тады . Бүл микрофлора ауру туғызушыларкатарына кіреді. РЕЗИСТЕНТНОС ФАГОВ ТЬ — фагтардың табиғи •тұрақтылығы (резистенттігі), фагтар 6000 атм, дейінгі қысымдыкөтере алады, сәулелендірудін әсеріне тұракты, өзінін активтігін рН 5 — 8 , 5 дейін сақтай алады. А у з ыж а қ 175

сылап бекітілгён пробиркалардағыфаггар 5 — 6 тіпті , 1 2 — 13 жылға дейін еріткіш касиеттерін жоймайсақтай а л а ­ ды. Ал глицеринде бұдан да үзақ сақталады. Фагтар шамалы төзімділігіне қарамастан қайнатқан суда, қышқылдар менультракүлгін сәулелер жэне химиялыкдезинфекциялаушы заттар эсер еткенде тез кырылады. Р Е И З О Л Я Ц— ИЯ реизоляция, қолдан закымданған өсімдіктен қоздырғышты қайта бөліп алу, бүл бастапкы кезде ауру өсімдіктен бөлініп алынған. Сонғыуақытта микроорганизмнінпатогенділігін дәлелдеу үшінк о л д а н ы ­ лады. РЕИНФЕҚЦ— ИЯ реинфекция, ауырған өсімдіктін, адамнынжазылып, кайтадан сол қоздырғышпенауруы (мысалы,гонорея, сифилис). Р Е К О М Б И Н АЧАСТОТА ЦИИ — рекомбинация жиілігі, рекомбинанттардынжалпысанын зиготалардынж а л ­ пысанына бөлгенде алынатынжеке сан. Клетка саны кө бактериялыкген картасынын локустарыныц ара кашыктығынөлшеуде статистикалык бағалау үшін колданылады РЕКОМБИНАЦ ГЕНОВ ИЯ — гендердің рекомбинациясы, (лат. ге — кайтадан, combinare —косу), екі клетканын арасындағы генетикалық алмасудын нәтижесінде аралас түқымнынпайда болу процесі. Бул клеткалар взара бір немесе бірнеше генетикалық маркерлермен ажыратылады. Генетикалық рекомбинацияныңбиологиялык мәні ата-аналарынаүксас трансформация, трансдукция, конъю­ гация жэне седукция жолдарымен жүреді. РЕНТГЕНОВСК ЛУЧИ ИЕ — рентген сәуделері, жай ж а р ы ксәулесі тәрізді электро-магниттік тербеліс; рентген сәулесініц толқын үзындығы(0,05—20А°), жай сәуленікінен көп кыска. Р Е О В И Р У— СЫ реовирустар респиратори-ентерик орфан вирус-респираторлышеткі (жетім вирус) деген ағылшын сөздерінін алғашқыәріптерініц қүрамасы. Реовирус туысы РНК-вирустарғаж а т а д ы жэне олардың өкілдерініц 1 0 — 2 0 % кос тізбекті РНК-дангуанин жэне цитозин РНК-ныц 4 2 — 4 4 % құрайды. РЕПЕРАЦИИ реперациялар, — (лат. гераго — к а л ­ пына келтіру). ДНК-ныц әр түрлі закымдануын, сонын ішінде бактерия клеткаларынынқалпынакелтіру процесі. Бұл процесс ферментативті жолменжүреді. Р Е П Л И К А Ц— Ирепликация Я (ағыл. replication — 176

өшіру), берілген нуклеотид комплементарлыбір тізбекті нуклеин қышқылын синтездеу. РЕПЛИКО — Н репликон, (лат. replica — жазу, ашу), автономиялыредупликацияға кабілетті бактерия к л е т к а ­ ларынын генетикалыкэлементтері. Оларғахромосомалар, эписомалар, жыныстык фактор, колициногенді факторлар, антибиотиктерге турактылыкберетін факторлар жатады. Реплйкон дегеніиіз Д Н К ,олардыншеңберлі курылымы бактерия клеткасынынцитоплазмалыкмембранасына бекінеді. Репликонныц репликациясынақажетті екі локусы болады; олардыцбіреуі инициатордеп аталатын арнайы цитоплазмалыкэлементтерді синтездеуге кажетті инфор­ мация тасушы құрылымды ген, инициатороператор учаскесіне — екінші локуске эсер етеді, бұны репликатор деп те атайды. Инициаторрепликаторға эсер еткеннен кейін ДНК-нын қосарлы тізбегі тарқатыла бастайды. Бұл жаца ДНҚ-нынсинтезделуіне матрицаболыптабылады. Р Е П Р Е С С О Ррепрессор, — (лат. repressio — басу), ген-регулятордыц бақылауыменпайда болатын белокты табиғи заттар. Репрессорлар операторлардытежейді, соныцнәтижесінде гендердің транскрипциясыжэне белоктар синтезі тоқталады. Репрессордыбелгілі бір метаболиттермен (эффеқторлармен) байланыстырсабелок синтезі қайтадан калпына келеді. Лизогенді бактериялардағы профаг гендерін транскрипцнялаудыда репрессор тежей алады. РЕСНИЧК — Икірпікшелер (пилустер, фимбриялар), куыс өскіндер, көлденеці 0,01 жэне ұзындығы0 , 3 — 4мкм, бактерия клеткасынынбарлыкденесініц үстіне орналасады. Ж а л п ытипті жэне мамандандырылған «жынысты» кірпікшелер деп екіге бөлінеді. Р Е С Т И Л И— А ресгилиа, ұэын түтік тәрізді эпидиалар, олар гумноспорангиумтуысынажататынтат санырауқұлақтар. Р Е Ц Е П Т ОИ РН Ф Е К Ц— ИИ инфекция рецепторы,әлі закымданбаған,бірак ауру қабылдағыш ие. Р Е Ц Е С С И В Н О— СТ рецессивтілік, Ь (лат. retsessus — шегіну, кейін кету). Екі аллергенді генніц қарым-қатынасы. Олардынбіреуі рецесснвті, яғни особьтардынбелгілеріне аздап эсер етеді, ал екіншісі, күштірек, доминатты болып келеді. РЕЦИДИ — Врецидив, бүрынғыауру белгілерінін қайталануы(қайталама сүзек, іш сүзек, паратифтер т. б.). Рецидифтіншығуынаорганизмнін ауру жэне жазылу ке12-1117

177

зіндегі иммунологиялық активтігінің төмендәрёжёде б о ­ луыэсер етеді. РЕЦИПИЕН —Треципиент, генетиканың түсінігі бойынша клетка донордыңгенетикалык материалынын бір бөлігін кабылдайтынбактерия клеткасы. РЖАВЧИН РАСТЕНИЙ А — өсімдік таты, тат сацыраукұлактары туғызатын өсімдік аурулары. Көпшілік ауыл шаруашылык дакылдарын, орман жэне мәдени өсімдіктерді закымдайды. Жер үсті бөліктерінде пустулалар пайда болады, соңғылардыніші толған тат тәрізді ұнтақсаңыраукүлақтардыңспоралары болады. Егін өнімін катты төмендетеді. Р И Б О Н У К Л Е (РНК-аза) АЗА — рибонуклеаза (РНКа з а ) , РНК-нын фосфоэфирлікбайлаиыстарынгидролитикалық ыдыратудыкатализдейтін фермент. РИБОНУКЛЕИНО КВ ИЫ СЕ ЛОТ -Ы ( Р Н К-) рибонуклеин қышқылдары ( Р Н Қ ) , нуклеин қышқылдары сияқты жоғарымолекулалыорганикалыккосылыстар.Олар нуклеотидтерден құралған, соңғыларыаденин, гуанин, цитозин, урацилжэне рибоза кантынантурады. (ДНК-да урацилдыцорнына тимин, рибозаныц орнына—диоксирибоза болады). Барлыктірі организмдердіцклеткаларындағы генетикалык информацияны таратушыболыпесептеледі. Р И Б О С О М А Л ЬРНК Н А Я( р Р Н К ) — рибосомальді РНК( р Р Н К ) ,рибосоманынкурамынакіретін жоғарым о ­ лекулалыРНК.Бактерия клеткаларынынРНК-нын көпшілік бөлігін күрайды. РИБОСОМ Б АЫ К Т Е Р И А Л Ь— НЫ бактерия Е рибосомалары («рибонуклеинкышкылы» деген сөздің басы жэне грек, soma —дене). Диаметрі 200 А°келетін сфералыкұсақ дәндер, олардыңмолекулалыксалмағы2,8-10 шамасындай, эндоплазмалык тор мембракасынабекінген, өсімдік жэне ж а н у а р клеткаларындағы рибосомалардан өзгеше бактерия клеткасындағы цитоплазманыцішіндегі рибосомалар бос жүреді. Р И З О И Д— Ы ризоидтер, (грек, rhiza —тамыр, e i d o s — түр), жіп тәрізді, бірнеше рет бұтақтанған түзілістер, с ы р т ­ кы түрлеріне > карағанда тамырларсияқты. Хитридиалы сацыраукулактардабул негізгі клеткалардан шығады да субстратқа кіріп және қорекпен камтамасыэ етіп отырады. Ал мукор сацыраукүлағынын ризоиды грибницаданшығады да бекіну органдарынын қызметін атқарады.

6

178

Р И З О К Т О Н И— ОЗ ризоктониоз, ризоктония туысына жататынсанырауқұлақтар туғыэатынөсімдік аурулары. РИЗОМИЦЕЛ —Иризомицелий, Я сацыраукүлақтардынклеткаларынан тарамдалған өте жінішке,ядросы ж о қ , қыска жіпшелер. Р И З О М О Р— ФЫ риэоморфтар, (грек, rhiza — тамыр, morphe — форма, пішін), грибницадан тұратын баулар, формалары жағынан жоғары сатылы өсімдіктің тамырларына ұқсас келеді. Санырауқулақтардынвегетативті таралуына, қоректік заттардын жылжуында, қолайсыз жағдайлардан сақтауда Р. маныэды роль атқарады. Р. жіпшелердін өрімдерінен құралған, жуандығы бірнеше миллиметр, ұзындығыбірнеше метрге дейін баратын, суды өткізу кызметін атқаратын коныр түсті ж у а нжіптер. РИЗОСФЕР — Аризосфера, (грек, rhiza — тамыр, sphaera — ш а р ) ,жоғары сатыдағыөсімдіктердіц тамырларына такап тиіп жатқан жердің топырағы. Топырақтын шектелуі ( 2 — 5 м м ) ,өсімдіктік тамырын коршап тұрған бөлігі. Бұл қабаттын биологиялыкактивтігі жоғарыб о л а ­ ды. P. негізінен бактериялар жэне стрептомицеттеркездеседі. Әрбір өсімдік түрлерінін өздеріне тән микрофлорасы болады. P . микроорганизмдерінін саны мен сапасывегетациялыккезенде өзгеріп отырады. Булкезендерде микроорганизмдердін физиологиялыктоптарыда едәуір өзгереді. Өсімдіктердін тамырыаркылы шығарған эаттармен ЮэректенеотырыпР. микрофлорасы қоректік заттардын тамыр түктерінін төнірегіне жинакталуынакүшті эсер етеді. Р. топырағында витаминдер, ферменттер, гормондар және биотикалықзаттар көбірек болады. РИККЕТСИ — И риккетсилер, бактериялар мен вирустардыцаралығынанорын алатын микроорганизм. Морфологиясы, кұрамыкөбеюі жағынанбактерияларға үқсас; екі қабатты сырткы кабығы бар, түйіршікті цитоплазмасы (онда нуклеоидтар орналаскан) болады, онын үлкендігі 1,5 мкмаспайды. Қөбейгендежай бөліну аркылыкөбейеді, бірақ та, тірі клеткалардын ішінде солардыц есебінен жүреді. Әдеттевирустар сиякты тауық эмбриондарындан е ­ месе ұлпа культураларында өсіріледі. Клетка ішіндегі облигатты паразиттер болыпесептеледі. Р И К К Е Т СКУ-ЛИХОРАДКИ ИИ — Ку-қызба риккетсийлері, 1937 ж мал бауыздайтынжүмысшылардын ішінен Э. Деррикбөліп алып Куқызбасыдеп атаған. Ұсақ ( 0 , 2 5 — 0,5 мкм),ланцет тәрізді микроорганизмдер, булар қабык, 179

цитоплазма жэне нуклёоидтан тұрады, қозғалмайдыГрамтеріс, Романовский-Гимза бояуыменж а қ с ыбоялады.Буныменсиырлар, ешкі, қойлар, иттер, жылқыларауырады. Р И Н О В И Р У— СЫ риновирустар жұқпалытұмаудын, (контагиозды ринит) вирусты жаратылысьшын белгілі болганына50 жылдан асты; бірақ оларды өсіру тек 1960 ж ғана мүмкін болды. Р. тумауменқатты ауырған адамдардан бөлінген. Р. Нжэне М группалары белгілі. Р И Ф А М И Ц— ИН рифамициндер, Ы өзара жақынантибиотиктер тобы Стрептомицесмедитеранней культурасы түзеді. Бес антибиотиктік заттардын ішінде химиялық таза күйінде біреуі-ақ алынды.Ол римафицинВ. Басқа з а т т а р ­ дын қоспалары, өздері түрақсыз болғандыктанжэне калыптаскан құрамыболмағандықтанолардыримафицинді комплекс деп атайды. P . Грам-оц бактерияларынық және туберкулез таяқшасының өсуін тежейді. Грам-теріс бактерияларға активтігі нашар. Римафицингетән ерекше қасиет олардыцДНК-полимеразаныц әрекетін басуы және транскрипция процестерін бүзуы, осыныңсалдарынан белоктыцсинтезі бәсецдейді. РНК ( Р И Б О Н У К Л Е И Н О КИСЛОТА) ВАЯ — РНК (рибонуклеин кышкылы), күрделі, табиғиполимерлі к о с ы ­ лыс, бүларбір полинуклеотидті тізбек күрайды. РНК-ныц әр нуклеотиді рибозаменжәне фосфор-қышқылыныц қалдығыменкосылғанбір азотты негізден (адениннен, гуанинен, цитозинненнемесеурацилден) түрады. Аткаратын функцияларына карай РНКмолекуласытөрт типті б о л а ­ ды: генетикалық РНК,информациялық РНК,рибосомалы РНК, транспортты РНК( т Р Н К ) . РНК П О Л И М Е Р А — ЗА РНК полимераза, фермент, ДНК-матрицадағы рибонуклеозидтрифосфордан тұратын информациялық Р Н Қ(иРНК) синтезделуіне катализдік эсер етеді. Бұл ферменттікөбінесе ДНК-ғатәуелді Р Н Қ полимераза деп атайды. Р О Д О Т О Р У— ЛА родоторула, ашытқытәрізді сацырауқұлақ, табиғатта, емдеуорталықтарындабос күйінде кездесетін организм. Көктамырғаүзақ уақыт күрделі әрекет манипуляция жасағанда фунгемия ауруынтуғызады. РОМАНОВСКОГО — ГИМЗА М Е Т ООКРАСКИ Д — бояудың Романовский-Гимза әдісі, клиникалабораторияларындағызерттеу жүмыстарында және қаннынжағындыларындағы формалық қүрамындағы әр түрлі элемент­

но

терді тексеру үшін микробиологиядаколданады, сонымен бірге спирохеталарды, риккетсийлерді және карапайымдыларды аныктағанда осыәдіс колданылады. РОСТБ А К Т Е Р И— И бактериялардын, өсуі, өсу дегеніміэ клетка материалдардысинтеэдеудін салдарынан б а к ­ терия массаларынынұлғаюы. РОСТОВОЙ ГОРМО — Н өсу гормоны, организмдердін өсуін тездетеді, зат алмасулардыреттеуге қатынасады. РТҒ — РТҒ (ТТФ) (ағыл. resistance transfer factor — түрақтылықты таситын фактор), трансмиссивті эписомалык фактор, бүлар әр түрлі араластырылған антибиотиктерге тұрақтылықтытасушы г — факторлар. РТҒ-нын клеткада болуы оған коньгация кезіндегі донордыңқасиетін береді. Ол бір бактериядан екіншісіне онай өтеді. Ішек бактериялар тұқымдасында, коккаларда т. б. таралған.

С

С А Л Ь М О Н ЕБ ЛР ЛЮ ЫШ Н О ТИФА ГО И ПАРАТИ ФОВ— іш сузегінің жэнепарагифтердің салмонеллалары, іш сүзегініц қоздырғышын — Салмонелла' тифи1880 ж. К. Эберт ашқан. Табиғи жағдайларда ж а н у а р л а р бул аурумен ауырмайды.Сондықтанбул аурудыантропонозды дейміз. Адам денесінде ауру қоздырғыштардын алғашқы шоғырланатын жерлері ас корыту жүйесі, ауру ауыз а р ­ кылытаралады. САМОЗАРОЖДЕ —Н өздігінен ИЕ пайда болу. Сонғы кезде табиғаттағы организмдердін көп түрлілігі, олардын шығутегі ғалымдардықызықтырабастады. Кейбір ғалым дар өте үсақ жануарлартірі емес материядан спонтанды ішкі әсерден пайда болады деп кәміл сенген, ал кейбіреулері олар «тұқымынан»,немесе «ұрпақтан» пайда болады деп ойлаған. САМОТОГАМИЯ — самотогамия ұрықтану кезінде бір вегетативті клетка протопластысыныц екінші бір клеткаға жылжып барыпқуйылуы. С А Н И Т А Р НМИНИМУМ ЫЙ — санитарлық минимум (тазалык сақтау тәсілі), қандайда болмасыншаруашылықта(ауыл — орман шаруашылыктарында) міндетті түрде жүргізілетін өсімдіктерді, жануарлардыадамдардыжәне ауыл шаруашылык өнімдерін әр түрлі зияндызаттардан корғау тәсілі.

181

САПР О Б Ы — сапробтар,(грек, sapros — шірік, bios — өмір), органикалыкшірік заттармен коректеніп, оларда тіршілік ететін организмдер. С А П Р О ФО ИБ ТЛ И Г А Т И— Ы облигатты И сапрофит (С. обязательный— міндетті С ) , өмір бойыөлі өсімдіктердін немесе жануарлардыцкалдыктарымен немесе эр түрлі органикалык қалдыктардынесебінен қоректенетін организмдер: қида, өсетін сопрофильді саңыраукүлақтар жэне т. б. жатады. САПРОФИ ФАКУЛЬТАТИВНЫЙ Т - факультативті сапрофит. Әдетте тірі организмдердінұлпалары мен негізгі есебінен тіршілік ететін (паразит), бірак белгілі бір жағдайларда өлі органикалык заттарда тіршілік ете алатын сапрофиторганизмдер жатады. Олардын көпшілігі фитопатогенді микроорганизмдер.Б у л а р тірі организмді закымдап, олардынтірі улпаларыменкоректенсе де жасанды коректік ортада немесеөлі организмдерде олардын калдыктарындаосе алады. Мысалы,алма мен алмурт коздырғыштары. САПРОФИТИ —З сапрофитизм, М (грек, sapros — шірік, phytos — өсімдік). Өлі осімдіктер мен жануарларға немесе олардын заттарына мүшелерінетүгелдей, немесе жарым-жартылайтәуелділігі, себебі санрофиттер шірік заттардын есебінен тіршілік ететін гетеротрофты м и к р о ­ организмдер. Булар коректенуге «тірі» емес шірік о р г а н и ­ калык заттардын субстраттарын пайдаланады. Сонымен бірге өлі органикалык қалдыктардыыдыратуғасебепші болады. Сапрофитизмніцнегізгі таралған жерлері топырак пен қ а л д ы қ заттар. Олардынтоиырактүзілу процесінде атқаратынкызметтері мол.Саирофитті микроорганизмдердін ішінде тірі организмдердіц ауруларын қоздыратынтүрлері көп. С А П Р О Ф И— Тсапрофиттер, Ы (лат. sapraphytos — өлі субстраттардын есебінентіршілік етушілер), сырткыортадағы органикалыкзаттарды пайдаланады. Бұларға біздін планетамыздымекендейтін бактериялардынтүрлерінін көпшілігі жаткызылады. С А Р К О Д О В— Ысаркодалылар, Е саркода цитоплазмаларынынөскіндері аркылы тез козғалатын карапайымдылар. Бул организмдердін денесі езініц морфологиясын тез ауыстырыптурады. Көбеюі жай бөліну аркылыжүреді. Цистанынтүзілуі даму циклынакіреді. Адамға эсер ететін патогенді түрі Енгоамеба гистолитика.

182

САРКОМИЦ — Исаркомицин, Н ісікке қарсы колданылатын антибиотик, бірақ бактерияларға карсыактивтігі нашар. Стрептомицес еритрохромогенес культурасынан алынған. Антибиотиктіцэсер ету бастамасы — 2метилен-3оксициклопентан карбон кышқылы.Аденилқышқылынын жүйесіне эсер ету аркылы энергетикалық алмасудыбузу антбиотиктіц әрекеттесу механизмі болып есептеледі. Бул реакция АТФ синтеэін доғарумен байланысты. СДРЦИН — Ы сарциналар, (лат. sarcino — байланыстыраыын,байлаймын, топтастырамын, шоғырландырамын), шартәрізді бактериялар, булар 8 немесе 16-дан бірігіп косарланған тәрізді болып жүреді: клеткалары бір жаэыктыкта өзара үш перпендикулярға бөлінетін организмдер. Грам-онкоктар, суда, топыракта, ауада, сүтте, тері қабыктарында кеэдеседі. Сарциналардыцішінен ауру тудыратын түрлері табылған жок. САХАРА - — қанттар,моносахаридтер жэне олигосахаридтер сиякты темен молекулалыкөмірсулар. Суда жаксы ериді. Олардын көпшілігі химиялыксинтез ж о л ы ­ мен алынған. САХАРАЗА — сахароза, сахарозаны глюкоза мен фруктозаға дейін гидролиздейтін фермент. САХАРОЗА — сахароза, кызылшанемесе қамыс к а н ­ ты. Глюкозаменфруктоза молекулаларынын қалдықтарынанкуралған. күнделікті турмыстакөппайдаланып журген коректік зат. СВЕРХПАРАЗИ ( ГТ ИЫ ПЕРПАРАЗИТ — Ы )қалыптантыспаразиттер, яғни екінші катарлы паразиттер, булар баска паразитті организмдерге қонады да солардың есебінен тіршілік етеді. СВЕЧА ШАМБЕРЛА — Н шамберлан А свечасы (сузгіші), сұйықтыксузу аркылы тазартатын (стерилизациялайтын) аспап Ш. с. ұсак шурыкты заттардан (фосфор, каолин) цилиндртәрізді жасалады. Сүзілген кезде суйықтыкка жоғарыкысыммен эсер етеді. С В Е Ч Е Н ИМ Е И К Р О О Р Г А Н И— З МмикрооргаОВ низмдердің жарык,шығаруы, (люминесценция) — тотығу процестері кеэінде энергия босатудың өзінше формасы. Бактерияларға оттек көп барған сайын ж а р ы кшығарукүшейе түседі. Кейбір сацыраукулактардаж а р ы кшығарады (опенкалар). Ж а р ы кшығарушы бактерияларды фотобактериялар деп атаған.

183

С В О Б О Д Н ВОДА АЯ — бос су, коллоидтер ушіи су дисперсиялық орта, кристаллызаттардын, еріткіші, сутек жэне гидроксил иондарыныцкөзі, химиялыкреакцияларға катынасушы болып табылады. Тыныс алу процесінде де судыңаткаратын ролі күшті. СВЯЗАННАЯ ВОДА — байланысқан су, цитоплазманың қүрылымдык элементі, яғни заттармен химиялыкбайланыскан су, олар ерітінді бола алмайды. СЕДУКЦИ —Яседукция, (лат. sexus — жыныс,dictio — жүргізу), конъюгация кезінде F — фактордыңб а к ­ терия хромосомаларыныц фрагменттерін донорклеткалардан реципиент клеткасынатасуы. F-факторбактерия хромосомынан ажырағанкезде оған тақалыпжатқан локустарды ала кетеді. Бір клеткадан екіншісіне апарылған ген немесе тіркеспелі гендер тобыреципиент клеткасында репликацияға шалдығуы мүмкін. СЕЛЕКЦИ —Яселекция, сурыптау (лат. selectio — сурыптау), микроб клеткаларынбір немесе бірнеше пайдалы жағынанжасандысурыптау. Сонғылардымутанттар, генетикалык рекомбинанттаралуда, конъюгация кезінде, трансдукция, трансформациядапайдаланады. Рекомбинанттарды сурыптағанда эдетте олардынбелгілі бір метаболитті синтездеу қабілетіне немесе көмірсуларды ашыту, фагқа, антнбиотиктерге немесебаска ингибиторларға турактылығына карап жүргізеді. Бул жағдайлардаселективті (тандаулы) коректік орталарды пайдаланады. С Е Л Е К Ц ИС ЯЕ , Л Е К Т И В НП Ы РЙ ИЗНА - К селекция, сурыптаубелгісі (лат. selectio — сурыптау), бір немесе бірнеше белгілеріне карап микроб клеткаларынколдаи сурыптау. Мутанттарды немесегенетикалыкрекомбинанттарды сурыптау, конъюгация, трансдукция, трансформация кездерінде қолданады. Рекомбинанттардысурыптағанда эдетте белгілі бір метаболитті синтездеуге немесе көмірсуды аштыуынажэне фагке, антибиотикке немесе баска ингибиторлардыңәсерлеріне карайды. С Е Л И Т Р— Ы селитралар,азот кышкылынын суда ж а к ­ сы еритін тұздары, көбінесе азотты жер тынайткыштар ретінде қолданады. С Е П Т И Р О В А Н— НЫ перделі, Й клеткалары перделермен бөлінген, көпклеткалыорганизмдер (мицелийлер, с п о ­ ралар). СЕПТОРИО —З септориоз,септория туысына ж а т а ­ тын сацыраукұлақтар туғызатынаурулар (жетілмеген са184

ныраукүлактар қ а т а р ы ) . Қөбінесеөсімдіктердін тірі жапырактары, кейде жасыл бұтақтары зақымданады. Зақымданған бөліктерініц өзіне тән ерекше дақтары, өліп бара жатқан ұлпалардыцтецбілдері болады. С Е Р О Б А К Т Е Р— И күкірт Я бактериясы, күкіртсутектіц (H2S) табиғат жағдайындатотығып суға (HjO) және күкіртке (S) айналуынтездететін бактериялардын арнаулы түрі: жалпысхемалыктеңдеу төмендегіше жүреді: 2 H 2 S + 0 2 = 2 H 0 + 2 S = 126 ккал. Бактерия өзіне керекті қорек пен қуатты осы реакция нәтижесіндетүзілген күкірт пен жылудан алады. Ж а н у а р л а рменөсімдіктерге зиянды күкірт сутектің жойылуынтездетеді, бұл бактериялардын тірі табиғат тіршілігінде мацызызор. С Е Р О П Р О Ф И Л А К— ТИ серопрофилактика, КА инфекциялық ауруларға профилактикажүргізуге арналған иммундысарысулардыколдануәдісі. Ауру жүктырудыцт і келей қатері төнген кезде жүргізіледі. Вакцинопрофилактикаға карағанда серопрофилактиканыкартықшылығы оны колданғанда организмдебірден иммунитет пайда болады, бұл оныауруданқорғап қалады. Серопрофилактикада көбінесе гаммаглобулиндер мен антитоксиндік сарысулар пайдаланылады. С Е Р О Т Е Р А П— ИЯ серотерапия, (лат.serum — с а р ы ­ су, грек, therapeia — күту, емдеу) иммунды сарысуларды емдік мақсатта пайдалануәдісі. Бұлардыцішінде ен көп таралған антисарысулар жәнеолардан алынғанг а м м а ­ глобулиндер: ботулизмге, гангренаға, дифтерияға, сіреспеге, қызылшағакарсы қолданатынпрепараттар. СЕРРАТИ М ЯА Р Ц Е С С Е— Нсерратия С марцессенс. Бүлар Грам-теріс бактериялар, суда, топыракта, тамак өнімдерінде, жібек пілләлерінде кездеседі. Ашык кызыл түсті пигменттер түзеді, бірак онытүзу міндет емес. Ішек тобынынГрам-теріс бактериялары сияқтыэндотоксині б о ­ лады. Қорғаныштық күштері әлсіреген ауруларда септикалык жэне басқа инфекциялы аурулар туғызады. С И Л О— Ссүрлем (исп. silos —сүрленген шөп).Ж а ц а орылған өсімдіктердіц жасыл массасын(жүгері, күнбағыс, т. б. сүрлемдік д а к ы л д а р ) , сүрлеу кезінде немесеконсервіленген кезде шырынды сүрлем өзінін сапасы жағынан ауылшаруашылык малдарына арналған жасылшөптенкем түспейді. СИЛОСОВАН —И сүрлеу, Е жасылжәне балғын табиғи (шөптер) жәнеекпе дакылдары(жүгері, бұршақтү2

185

қымдас өсімдіктер, қызылшат. б.) дайындау және сактау әдісі. Сүрлемді сактауда кұрылыстарды немесе жербетіндегі көмбелерді пайдаланады, олардынбеттері топырақпен, пластмассалыпленкамен, сазбалшықпеннемесебасқа материалдарменжабылады.Қоректің сақталуықышқылдықка байланысты, қышкыл жасыл шөптердекездесетін канттардыцсүт кышкылы ашукезінде түзіледі. Пайда болған сүт кышкылы сүрлемнің шіруіне жэне май к ы ш ­ кылыашупроцестеріне жолбермейді. Сүрлеудіңғылыми негізі өсімдік қоректік каснетін жоймайды.Өсімдіктердін сүрленгіштігі олардынкұрамындағыканттык заттардын мөлшерінебайланысты. Өсімдікті сүрлеудегі негізгі шарт, оларға ауа жібермеу. СИМБИО —Зсимбиоз, (грек, s y n — бірге, bios — тіршілік етемін, осыдан снмбнозис — селбесу, бірге түру), әр түрлі екі органнзмнін селбесіп тіршілік етуі. Бүл ж а ғ дайда екі компоненттебір-бірінен пайда көреді. Мысалы, саныраукүлақтардын жоғарысатылы өсімдіктердін тамырларымен(микроизалар), түйнекбактерияларынынбүршак түқымдасөсімдіктердін тамырларымен, санырауқүлактар менбалдырлардын(кыналар) селбесіп тіршілік етулерін айтуға болады. С И М Б И О Н— Исимбионит, Т (грек, symbion — бірге тұру, селбесу), симбиозға қатынасушыорганизмдердік біреуі. СИМПЛАСТ — симпласт, (грек, syn — бірге және plastos — пайда болған) көптеген ядролары және цитоплазмаларымолклетка құрылысыныц формасы. СИМПТОГЕН — Есимптогенез З (грек, symptom а — ауру белгілерінін ұксастығы), ауру белгілерініц көрінуі мен дамуы. СИМПТОМЫ Б О Л Е З Н— Иаурулардың симптомдары, (грек, symptoma — үқсастық), аурудын сыртқы белгілері, организмнін ауруға реакциясы. Өсімдік ауруларынын сырткыкөрінісі, түрлі органдарыныцтүсі толық немесе жартылайөзгеруінен басталады, (хлороз, мозайка, кызамык), ауырғанжердіцұлпаларынын өлуінен (тенбілділік) мүшелердіцдеформациялануынан жапырактардынбұйралануы, ісіктер жэне шорлар(рак), жұмсак еттердіц бүлінуі (шіру), сацырауқулақ дактарыныңпайда болуы (шірік, ақұнтак) үлпалармен клеткалардыцқайтадан қалыптасуы (гоммоз немесе шайырағу) т. б.

186

С И Н А П С— И синапсис, С (грек, synapsis —қосу, жалғастыру), конъюгация, трансляция, трансформация немесе бактерия хромосомасынафагты ДНКқосқанда екі микроорганизмніц Д Н Кмолекулаларыныц гомологиялық бөліктерінік арасын жалғастыру. СИНЕ-ЗЕЛЕН ВЫ ОЕ Д О Р О С— ЛИ көк-жасылбалдырлар (цианей), бұл балдырлардың көк-жасылтүске боялуы хлорофиллжәнефикоксантинпигменттеріне б а й л а ­ нысты. Бұлар прокариоттарға жатады: бірклеткалы, көпклеткалы(жіптесін) жэне колониялы организмдер. Көбеюі негізінен жыныссызжолменжуреді. Тұщы суларда жиірек кездеседі, теніздерде, топыракта, ыстык кайнарларда кездесуі мүмкін. Кейбіреулеріжеуге жарайды. Микробиологтар оларды бактерияларға жатқызадыда цианобактериялар деп атайды. СИНЕРГИЗ — М синергизм (грек, synergeia —бірнеше организмнін бірігуі) екі организмнін бірге тіршілік етуі, бұлар бір мезгілде бір-біріне эсер етеді жәнебелгілі бір эффект келтіреді. Әркайсысынын жеке эффектісі екеуі біріккендегідей эффектіге ұқсамайды. С. қүбылысыкейбір фитопатогенді сацыраукұлактарда, бактериялардабелгілі, бұл жағдайлардаолардын дамуыбаска микроорганизмдердін тіршілік барысындашығарғанзаттарына ішінара байланысты. С И Н Т Е— З синтез (грек, synthesis — косушы, қосылушы),құрамы қарапайым екі немесе бірнеше заттардан күрделі күрамдыж а ң а қосылыстаржасау. С И Н Т Е Т И Ч Е С КПРЕПАРАТЫ ИЕ — синтетикалық препараттар,тибон, фтивазид, изониазид (тубазид), этионамид, циклосерин, метазид,ларусан, этоксид, сульфонин, кризанод т. б. синтетикалық препараттарды туберкулезбен ауырғандардыемдеуге қолданады. СИНТОМИЦ — И синтомицин, Н синтетикалык антибиотиктерден левомицетинменправомицетиннентүратын антибиотик. Ащыдәмі бар, майда кристалдыүнтак, суда нашарериді, спиртте жақсыериді. СИНЭКОЛОГ — Исинэкология, Я (грек, syn — бірге, орынына+экология), биоценоз компоненттерінін қарымкатынасынзерттейтін экологияныңбір саласы. СИСТЕМАТИКА — жүйелілік (грек, sistematikos — ұқсас организмдерді бір жуйеге келтіру); қазіргі бар жэне өліп біткен организмдердіц көп түрлілігін, олардынқарымқатынасын, туыстығынзерттейтін ғылым.

187

СИСТЕМАТИКА МИКРООРГАНИЗ — М микроорОВ ганизмдердің жүйелілігі, микробтардыжеке топтарға, түрлерге, туыстарға, тұкымдастарға, отрядтарға бөлу.Микроорганизмдерді топтарға олардынморфологиялық ерекшелігіне қарап бөледі, мұнда: олардык формалары,қоэғалғыштығы, спора түзушілігі, физиологиялыккасиеттері ескеріледі: белгілі-бір жағдайлардаөсу кабілеттілігі (мы­ салы, оттек жокж а ғ д а й д а ) ; антигенді қүрылымы т . б. ескеріледі. СИСТЕМАТИЧЕСКИЕ КАТЕГОРИИ ГРИБОВ - саңырауқүлақтардың жүйелі категориялары, кез-келген жүйелі топқа кіретін саңырауқұлактардыңаттары оларды жіктеудін тәртібіне халықаралық ботаника конгресі бекіткен «Ботаника номенклатурасынын халыкаралыкережесіне> байланысты. Түрішінде кобіне колданылатынтерминдер: variates — вариетес, forma — форма, specialis — специалис, бүлар физиологиялыкрасалардан түрады (биотип, биологиялык форма). СИФИЛИ — С мерез (лат. syhilus — жүкпалымерез ауруы), дене клеткасын ірітіп-шірітетін аса жүқпалыауру. Ауру коздырғышы ак спирохета, бул микробтар тек адам организмінде (канда, ауыздын, көздік, мүрынныц,жыныс мүшелерініншырышты кабығындаөсіп-өнеді. Сондықтан М.науқас адамнан сау адамға сүйісуден т. б.) науқастын ыдыс-аяғымен,сондай-ақ жынысты катынаскезінде ж ұ ғады. СКЛЕРОБАЗИД — Исклеробазидия, Я калын қабатты клетка, бүл бір мезгілде — тыныштык кездегі — спора болыптабылады, мұнын ішінде дара жынысты екі ядро болады, олар пісіп жетіліп, өсе бастаған кезде копуляцияланады да гипобазидия қуралады. Мысалы, тат сацырауқүлақтарынынхламидоспоралары. СКЛЕРОТИПИ — Осклеротипиоз, З склеротиния т у ы ­ сына жататын санырауқұлактартуғызатын аурулар, бүлар әр түрлі мүшелерді шірітеді, қатқылдандырадынемесе тығыздандырады. СКЛЕРОЦИ —И склероцийлер, (грек, scleros —к а т ты, тығыз) катты тығыз, дөнгелек немесе басқа формада болып келетін өрімделген гифтерден тұрады. С. дақыл өсімдіктерінін пісуіне байланыстыжерге түсіп топырақтағы коректік ортада кыстап шығады. Басынан тынышты кезеңі өткен сон көктемненбастап қолайлыжағдай туы188

сымен, төменгі температураға қарамай дақылөсімдіктёрінін ұшынаорналасыпбазидиялы немесе конидиялыспораларын түзе бастайды. С.-рқалталы базидиялы санырауқулақтарда кездеседі. СКОЛЬЗЯЩ БИ АЕ К Т Е Р И— И (флексибактерии) — сырғығышбактериялар, қозғалғышбактериялар, сияқты талшыктыц көмегімен қозғалмайды, оларға көкжасыл балдырлартобы жакын. Бұлар морфологиялыкжағынан түссіз, хемоорганотрофтыжәне күкіртті бактерияларға өте үқсас. С Л И З Е Т Е Ч Е Н— ИЕ шырыш ағу, жапырақты ормандағы ағашты бұталы есімдіктерде кездесетін ауру, бұлардыңқабықтарынан, жарықтарынан,сынған ағаштынтомарларынант. б. шырыш ағып түрады. Шырыштын ұзақ ағуы, түсі және қоюлануыауру қоздырғыштарғаб а й л а ­ нысты(бактериялар, қалталыжәне жетілмеген саныраукүлақтар жэне де балдырлар). Осыорганизмдердің барлығышырыш ағып тұрған жерлерге орналасыптітіркендіргіш эсер ету арқылы жараныңжазылуынакедергі кел тіреді. Мүндайшырыш ағып түрған жерлергебаска ағаш бүлдіргіш организмдердін спораларытүсіп шірітіп жібереді. С Л О Ж НЛ ЫИ ЕП И Д— Ы күрделі майлар (липидтер), майлықышқылдарының эфирлері, бүларда майлы кышкылдар менспирттер радикалдарынанбаска топтар да болады. С М О Л О Т Е Ч Е— НИ шайыр Е ағу, қылқандыормандағыкылқан 'ағаштарыныцмолшайырбөлуі. Бұл ағаштардыншайыршығаруына әр түрлі себептер эсер етеді: өсудін колайсыз жағдайлары, сацыраукұлактарменнемесе бактериялармен жэненасекомдармензакымдануыШ. а. ерекшелігі, оныцсипатынақарап бұл аурудыц неден болғанын ажыратуғаболады. СНЕЖНА ПЯ Л Е С Е Н— Ь қар зеңі, куздік дақылдардын(бидай, кара бидайжас өскіндерінін аурулары),қ а р астынаншығып келе жатканөскіндерінде кара қошқыл торлы дак пайда бола бастайды. СНЕЖНО ШЮТТЕ Е —қар шюттесі,Фацидиуминфенстанс Карст деп атайтын, карағай көшеттерініц, ж а с ағаштардьщауруы, бұл ағаштардынтүсі көгеріп, қылкандарытүсіп қалады, кылқандарда көптеген қоныртүсті санырауқүлақ апотецийлері қалыптасады. Бүлауру қоздырғыштарының —қалталы санырауқұлақтьщқар астын189

•дағы кылкандардатіршілік етуіне байланыстыкар санырауқулағы деп, ал олардын туғызатын ауруы кар шюттесі деп аталған. С О Е Д И Н Е НСУРЬМЫ ИЯ —сүрме қосылыстары (шарап-сүрмекалий тұзы, стибенил, стибозан, сурьмин, солюсурьминт. б.), лейшманиоз, жұкпалылимфогрануломатоз ауруларын емдеуге қолданады. СОЛИ ТЯЖЕЛЫ МХ Е Т А Л Л— ОВ ауыр металдарды түздары(корғасын мыс, цинк,күміс, сынап), бұлар белоктынкоагуляциясын (ұюын) туғызады. Ауырметалдардын тұздары белоктармен қосылғанда металл альбуминатыж э не бос қышқыл түзеді. Кейбір металдардын(күміс, алтын, мыс, цинк,калайы, қорғасынжәне т. б.) облигодинамикалык(бактериоцидті кабілеті) әсері бар. СОМА — сома, (грек, soma — дене), организмдердін жынысклеткаларынан баска клеткаларынынбарлығы. С О Р Б Ц И— Ясорбция (лат. sorbere —сорамын), газдыцнемесе ерітінді бөлшектерініц жанасқанқатты заттын іші-сыртына тартылыпсорылуы. СОРУС — сорус, (грек, soros — жиналғантоп), бір амебоидтанпайда болғанзооспорангиялар тобы, мысалы картоп рагыныңкоздырғышы синхитриум, ендобиотикум Перс. С П Е Ц И Ф И Ч Н ОД СЕ ТЙ ЬСТВИ ФЯ ЕРМЕНТО —В ферменттерәрекетінің ерекшеліктері, (лат. spisialis — ерекше), ферменттердін ерекшелігі — белгілі бір затқа эсер ететін кабілеттілігі, тек кана бір химиялыкпроцесті катализдейтіндігі, мұны ферменттердін әрекеті тек қана белгілі бір химиялыкреакцияға бағытталғандығыментүсіндіруге болады. Мысалы, липаза тек қана майлардыгидролиздеуге катынасады, баска загтарга эсер етпейді. СПИРИЛЛ — Ы спири.ыалар, (лат. spira — бугіліс), спиральдін бір немесе бірнеше орамынатән иректелген пішінді бактериялар. Ұзын діцгекке перпендикуляр ж а зыктыкта бөліну арқылыкөбейеді. Патогенді формалардыцбір түрі белгілі, ол спириллум минорсодокуауруынын коздырғышы,бұл ауру адамдарға тышқандарданжәне баска кемірушілерден беріледі. С П И Р О Х Е— ТЫ спирохетталар, (лат. spira — бүгіліс жэне грек, chaete — шаштар), иректелген, шаштәрізді микроорганизмдеркасиеті жағынанбактериялар мен қ а рапайымдыларғауксас. Олардында бактериялар сиякты 190

бөлек, дифференцияланған ядроЛарыболмайды. Қарапайымдылармен жақындастыратыны қүрылымыныц фибриллярлығы, перипластынболуы. Цитоплазмасыныңжиырылғыштығы есебінен активті қозғалады. Патогенді спирохеталар спирохетоз ауруларынкоздырады (кайталама сүзек, мерез т. б. аурулар). СПОРА — спора, (грек, spore —егу, тұкым), саныраукұлақтардынжэне баска төменгі сатылы өсімдіктердін көбею органдары, бұлар бір немесе бірнеше клетка болып аналық өсімдіктен бөлініп, көбеюге арналады. СПОРАНГИОСПО — Рспорангиоспоралар, ЬІ көп я д р о ­ лыцитоплазма бірнешежасспорангияларға бөлініп, жеке денелер құрап бөліне бастаған кезде сыртынж ұ қ а қабыкшаларқоршапқозғалмайтын спора тузе бастайды. С П О Р А Н Г— ИИ спорангиялар (спора+грек. angion — ыдыс). Теменгі сатылысанырауқұлактардын эндогенді спора түзуші жыныссыз көбеюмүшесі. СПОРИДИ — И споридиялар, базидияспоралар немесе олардынбуршіктенуінін нәтижесі, бұл негізінен қаракүйе жэне тат саныраукулақтарындада кездеседі. С П О Р О Д О Х— И спородохиялар, И кейбір жетілмеген сацырауқұлақтарға тән спора түзушілік, Фузариум т. б. түрлер, мұндакөптеген конидия сағақтары болады, олар тығыз косылыстар түрінде стромаға немесе өрімделген мицелийлерге шоғырланады. С П О Р О К А— Р Пспорокарп, ішінде немесе сыртында споралар түзілетін саңырауқүлактардыцжеміс денелері. С П О Р Ыспоралар, ,— (грек, spore —егу, тұқым),бір клеткадан немесе көпклеткадан тұратын жыныссызкөбеюдіц жемісті түзілістері. Әдетте тығыз, сырткы ортанын эсерлеріне шыдамды кабық қүрайды...Сацырауқұлақтарлынбалдырлардын және де паразиттік карапайымдылардынкөбею мушелерінде түзіледі. Бактериялардын споралары колайсызжағдайларда сацыраукұлақ тіршілігін сактауға арналған. СПОРЫ У Б А К Т Е Р И— Йбактериялардын, споралары, дөнгелек немесе сопакшаболып келеді, бактерия к л е т к а ­ ларынынішінде, эдетте, колайсыз жағдайларда түзіледі. Аэробтынемесе анаэробтыспора түзуші бактерияларды бациллалар деп атайды. Спораныцсыртыекі немесе уш қабатты қабыршақтанқапталған болады. Қабыршақтыц калындығына жэне олардынішіндегі заттардын тығыздығынабайланыстыспоралар кыздыруға, кептіруге, диэен191

фекциялаушы жэне баска заттарға тұрақтыкелёДі. О л а р ­ дынденесіне көпшілік бояулар өтпейді. СпоралардыОжечко немесе Циль-Нильсенәдістерімен бояйды. С П О Р Ы Н— ЬЯ қастауыш,калталысацырауқүлақтарға жататынөкілдер, қастауышкоздыратынөсімдік аурулары. Масақтардағыдәндердің орынына саңырауқұлақ склероцийі орналасады, олардын құрамындамедицинада кецінен қолданылатынэрготамин т. б. алколоидтары б о ­ лады. СПОРЫНЗ ЬЛ ЯА К О— В астық тұқымдас дақылдардың қастауыштары, клавицепс пурпурса түл, дейтін астық тұқымдас өсімдіктердіц аурулары. Аурудынсалдарынан есімдік дәндерініц орынынакүлгін түсті кастауышнемесе склероций пайда болады. Склероцийлердіц ішінде улы заттар болады. Қастауыш талшықтарының ұнға араласуынанбас айналуы, тырысуаурулары пайда болады, кейде өліп те кетеді. С Р Е ДМ А И Н И М А Л Ь— Ншнишльды АЯ орта (төменгі орта), прототрофтыштамманыц өсуі үшін қоректік ортада минералды тұздар, жай қанттар т. б. болады. Төменгі ортада ауксотрофтыбактериялар өспейді. Сондыктан олардыанықтауүшін төменгі ортаға белгілі амин кышкылдарын, витаминдерді, нуклеозидтерді жэне басқа компоненттерді қосады да онынөсуі қандай қосылысқатәуелд екенін анықтайды. Бактерия генетикасын зерттегенде төменгі орта колданылады. СРЕДА ПИТАТЕЛЬНАЯ — қоректік орта, — микробиологиялық тәжірибеде түрлі микроорганизмдерді өсіруде колданылатын орталар. Бүндай орталарды дайындау үшін жануарлар мен өсімдіктердіц табиғи өнімдерінен (ет, сүт, жүмыртқа,картоп, сәбіз, т. б.) жасандытүрде алынған заттарды (пептон, аминопептидтерт. б.) пайдаланады. СРЕДА ПОЛНАЯ — толық орта, ауксотрофты б а к ­ териялардынөсуіне кажетті минерал тұздармен қанттар күрамыбар коректік орта. СРЕДА С Е Л Е К Т И В Н— Аселективті Я орта, микроорганиэмдердің бір түрініц немесе тобыныцөсуін тездететін, не тежейтін тацдамалықоректік орта. Мысалы,ол ортаға лимон қышқылын косу аркылысаңыраукұлақтардыбактерияларданажыратыпалуға болады, себебі сонғылар қышқылдыкортада дамымайды. СТАДИЯ — стадия, кезең саты (грек, stage — кезен, саты), бір нәрсеніц дамуындағыкезен (стадия). Өткен 192

кезеңге қарағанда бұлардын өзінше сапалы ерекшеліктер болады. Саңыраукұлактардың даму циклынықжынысмү шелері толығынанқайталанады,соның нәтижесінде жын споралары-ооспоралар, зигоспоралар аскоспоралар немесе базидиоспоралар түзіледі. Сацырауқүлактардыц жетілмеген кезенінде жыныссы споралар-зооспоралар, конидиялар пайда боладынемесе спора тұзбей-ақ дамиды. С Т А Ф И Л О К О— К стафилококтар, КИ (грек, s t a p h y l e — жүзім ш о ғ ы + к о к к а л а р ) , шартәрізді бактериялар, жүзім шоғытәрізді тәртіпсіз жиынтыктарға шоғырланатын бак­ териялар.' СТЕБЕЛЬКОВ БЫ АЕ КТЕРИ — Исабақшалы бакте­ риялар, олардын баска топтағы бактериялардан айырмашылығы бұлардынбұтақшаларының болуында. Бүтақшалар дегеніміз клетканын өсіндісі немесе одан бөлінген шы рыштардыц жиынтығы. С Т Е П Е НП ЬО Р А Ж Е Н — Иэақымдану Я дәрежесі, белгілі бір есеп жүргізу кезінде аурулардыкпроценті көрсетіледі. Біракта, ауруменауырған организмдердің органдарыныңпроценті бір болғанымен, аурулардыцинтенсивтігі әр түрлі болуы мүмкін. Бүларсорттыц, түқымнын және түрдін ерекшеліктеріне жэне оларды өсіру жағдайлары байланысты. Зақымданудыннемесе аурулардык дамуын интенсивтігі шарттыбаллменнемесе белгілі бір стандарттышкаламенесептеледі. СТЕРИГМ — Ыстеригмалар, негізгі спора түзуші мүшелердекездесетін оншаүлкенемес ерекіие ескіндер (базидиялар, конидиялар), бүлардыңүстінде тікелей с п о ­ ралар түзіледі (базидиоспоралар, конидияспоралар). СТЕРИЛИЗАЦ —И стерилизация, Я (лат. sterilis — түкымсыз, үрықсыз), микроорганизмдердіц вегетативті формаларыменспораларынтолык жоютәсілі. Бүл про цесте жоғарытемпература және түрлі химиялыкзаттар (формалин,-сулема т. б.) колданылады. Топырактыстерилизациялау көктемеде, жылыжайда жүргізіледі. Стерилизацияға физикалык әдістерді колданғанда: кептіргіш шкафтағы ауаны160—180°С дейін кыздырады(«құрғак ыстық»), кыздыруды0,5 тен 2,0 атм дейінгі кысыммен автоклавта'жүргізеді (110—120°Стемпературада) ультракүлгін сәулесімен өцдейді. Бұләдістерді қолдануб и о л о ­ гиялыкматериалдардынкасиеттеріне байланысты.

13—1117

193

С Т Е Р И Л Ь Н О С— ТЬ стерильділік (лат. sterilis — үрықсыз), биологиялыктазалык, яғни организмдердін таза культураларына арналған микроорганизмдеріжокқоректік орталар. Заттарды стерилизациядан өткізу аркылы стерильділікке кол жетеді. С Т Е Р И Л Ь НК ЫУ ЕЛ Ь Т У Р -Ы стерильді культуралар, организмдердік қоректенуінде микроорганизмдердіңролін аныктау ушін жәнеолардан бөлініп шыққанзаттарды зерттеу үшін стерильді культуралардыпайдаланады.Мұнда ыдыстарды(арнайы жабдықталғаныдыстар) және коректік ерітінділерді автоклавтан өткізеді, өсімдік тұқымдарынулы ерітінділеріне араластырыпдәрілейді. СТЕРИЛЬНЫ —Й стерильді, (лат. sterilis — тұқымсыз, ұрықсыз). Бұл терминді қ о л д а н ғ а н д а ' организмдер ұрыксыз немесе көбею мүшелеріж о қ (стерильді мицелий­ лер, стерильді пикнидаларт. б.) жэне де микроорганизм­ дерден арылған орталар (стерильді субстрат, стерильді ыдыст. 6Лдеп бөлеміз. СТИЛОСПО — Рстилоспоралар, Ы пикнидианыңішінде қалыптасатынспоралар. Кейде бул атты аяғы бар спораларға (тат. сацыраукұлағыныцуредоспоралары) немесе сопакша келген пикноспораларға қолданады. СТИМУЛЯТО РОСТА Р Ы —өсу стимуляторлары,(лат. stimulus — ояту, итеру), өсімдіктердін және жануарлардын өсуін күшейтугеколданатынөсіргіш заттар. Бүларға ж а татындар: гиббереллиндер, кинетиндер,этилен, тиомочевина, мунайданалынғанөсіргіш заттар ( Н Р Б ) . СТИМУЛЯЦ — Истимуляция, Я қандай да болмасын бір процестің немесе әрекеттің күшеюі. ОрганизМдергек о л ­ данатынмикроэлементтер жэне баска да өсіргіш заттар (өсімдіктің өсуін, гүлдеуін, жеміс түзілуін, жануарлардын өсуін, салмақ қосуын, сүттілігін, сүтініц майлылығын арттыратынэаттар). СТОЛБНЯ — Ксіреспе, адамнынжәие жануарлардын өте жуқпалымикробауруы. СТОЛОН — Ы столондар (лат. stolonis — тамыр ecкіндері), субстратты теэ қамтуға арналған кейбһр мукор саңыраукұлақтарыныңарнаулы мицелийлерініцбөлігі. С т о ­ лондар эдетте доға тәрізді майысыпкеледі, жылдамөсед және бутактанбайды. СТРЕПТОБАКТЕРИ стрептобактериялар И— (грек, streptos — тізбек, б а у +б а к т е р и я л а р ) . Тізбекке біріккен спорасы—таякшалар (бактериялар).

194

С Т Р Е П Т О Б А Д И ЛМ ЛО УС НИЛИФОР —.стрептоМИС бациллус монилиформис. Грам-теріс, жштесінбактерия. Калыпты жағдайдаегеукұйрықтыңмұрын-жутқыншак қуыстарынанбөлініп алынады. Адамға егеукұйрыктанжұғадЫ. Фарингит, тонзиллит, артрит ауруларынтуғызады. СТРЕПТОБАЦИ — Л стрептобациплалар, ЛЫ (грек, streptos — тізбек, б а у + б а ц и л л а л а р ) , тізбекке біріккен бациллалар. СТРЕПТОКОК — Кстрептококтар, И (грек, streptos — тіэбек, б а у + к о к к а л а р ) , шартәрізді бактериялар, өзара тізбек тәрізді біріккен. СТРЕПТОКОККУС П И О Г Е Н— Е С стрептококкус пиогенес (бетагемолитикалы стрептококтар) бұлардын көпшілігі А тобына жатады, 40-тан астам типтері бар. Олар токсин бөліп шығарады. Ірінді кабыну т . б. ауруларды туғызады. В.тобына жататын стрептококтардын да манызы А тобынан кем емес, олар негізінен ж а ц атуған сәбилердін инфекциялы ауруларыныцқоздырғыштары. С Т Р Е П Т О М И— ЦИ стрептомицин, Н антибиотик, мунытүзуші культура — Стрептомицес грисезус. Бұл анти­ биотик туберкулез таяқшаларыныц, Грам-он, Грам-теріс, бактериялардынөсуін тежейді. Бактерияларға карсы м е ­ ханизм) оныц белгілі бір рибосомасында 30 астам суббірліктерімен байланысуында. Соныцсалдарынани Р Н Ккодоны тРНК-нын антикодондарыбірін-бірі «танымай»калады. Бұл полипептид тізбегін өсіруді бузады, белок синтезін бөгеп немесе булдіреді. СТРОМА — строма(грек, stroma — төсеніш кілем), грибницалардынсклероция сияқты өрімделуі, бұлардын үстінде, не ішінде спора түзуші мүшелернемесе жеміс денелері пайда болады. СТРУКТУРА ПОЧВЫ — топырак, қүрылымы, топырақтыц ірі бөліктерініц құрылысы. Топырақтыцқұрылымын тон кесекті, түйіртпек кесекті, дәнді түйіртпек, шаңды түйіртпек деп бөлеміз. С У Б Г И М Е Н И А Л ЬС НЫ ЛЙ ОИ — субгимениальді қабат, гимениалді қабаттын астынғыбөлігі. С У Б И К У Л— Юсубикулюм, М жеміс денелерінін астында кездесетін өрмекшінін ұясы немесе киіз, немесе тамырлартәрізді вегетативті мицелийлердіцөрімі кейбір калталы жәнежетілмеген сацырауқұлақтарда кездеседі. СУБИНФЕКЦ — Исубинфекция, Я өсімдіктердіц ауру 195

қоздырғыштарымен закымдануы, мұнда ауру белгілері білінгенімен спора түзілмейді. СУБЛИМАЦ — И сублимация Я (лат. sublimare —ұшу, булану), булану, заттарды қыздырғандасұйытылмайбірден буға айналу, ұшупроцесі. СУБСТРАТ —субстрат, (лат. substratum —төсеніш, қоректік орта), микроорганизмдерқоректенетін жэне о л а р ­ дын өсулеріне қолайлы орталар. Организмдердін ауру коздырғыштары үшін табиғи қоректік орта өсімдіктер немесе олардан алынатынөнімдердін өзі болып есептеледі. Б а к ­ териялар мен санырауқүлақтардыөсіру үшін олардынәр түрлерін түрліше коректік ортаны: табиғи (тұкымдар. түйнектер), жасанды(синтетикалық) орталардып а й д а л а ­ нады. Ж а с а н д ыорта күрамынаэр турлі органикалык жэн бейорганикалыккоректік заттар кіреді. Арнаулы жасанды қоректік орталарменкатар стандартты орталар да б о л а ­ ды. Бактериялар мен сацырауқұлақтардын паразиттіктері күшейгенсайыноларды жасанды ортада өсіруі қиынға түседі. СУГЛИНКА —суглинка (кұмактопырак), қурамында кумыкөбірек топырак. СУКЦЕССИЯ —сукцессия, (лат. successio —жалғастырушылық, тұкым к у а л а у ) , организмдердін ауысуы, яғни бір ценоздынорнынекіншісі басу. Табиғи жағдайдағы сукцессия түракты бірлестік қүрумен аяқталады. С У Л Ь Ф А Н И Л А М ИП ДРН ЕЫ ПЕ АРАТ — Ысульфаниламидті препараттар,сульфаниламидтобын іс жүзінде колдану (стрептоцид, этазол, норсульфазол, сульфозин, метилсульфазин, сульфадемезин, уросбульфан, сульфацил, сульгин, дисульформан, сульфадиметатоксин, фтазин т. б.) бактериялы инфекцияныцхимиотерапиясынаөзгеріс енгізді. СУМКА, АСК —қалта, аск, қап тәрізді не баска формалы түзілістер, бұлар жынысты көбею кезінде гифтердін ұшындақалта қалыптасады.және ішінде (әдетте 8) аскоспораларыболады. СУМЧАТЫЕ ГРИБЫ — қалталы саңырауқүлақтар, аскомицеттер, квпклеткалы мицелийлері, спора түзетін мүшелері— калталары (аскалары) бар жоғарысатылы саныраукүлақтар. Сапрофиттертопырақтағыөсімдік к а л дыктарында, тағам калдыктарындат. б. субстраттарда кездеседі және өсімдік паразиттері (акунтак, зец ауруларының қоздырушылары). Көпшілік калталы саныраукүлақтар 196

балдырларменселбесіп тіршілік ету аркылыкыналар түзеді. Кейбіреулері жеуге жарайды. Кейбіреулері сыр қайнатура, антибиотик алуға колданылады. С У П Е Р И Н Ф Е К— ЦИ суперинфекция, Я ауру-иенін сол организмненнемесе оған туыс организмнен жанадан з а қымдануы.Негізгі ауру жазылмайжатып,организмге кайтадан микроб ауруы жұғуы. Жеделжәне созылмалыкөп шілік инфекциялыаурулар кезінде суперинфекция б а й ­ калады. СУПЕРМУТАГЕ — Нсупермутагендер, Ы аса жоғары активті химиялыкмутагендер. Супермутагендерге жататындар: нитрозоаклимочевинажэне т. б. СУСПЕНЗИ — И суспензиялар, (suspensio — ілініп турады), ж у к а дисперсиялыкатты түйіршіктері бар, суда калқыпжүретін заттар, сұйыктықтаерімейді. Суда калкыпжүретін түйіршікті заттар суспензияныцтоксинді бөлігі болыпсаналады. С У С П Е Н З О— РЫ суспензорлар (лат. suspensio — ілініп турады), жыныспроиестеріне кзтынасатынклеткаларда гаметалардынемесе гаметангияларды жэнемукор саныраукүлағынын жынысты көбеюікезінде пайда б о л а ­ тын зигоспораларды устап туратын грибница талшықтары. С Ф Е Р О П Л А С— ТЫ сферопластар (грек, sphaira — шар, plastos — бөлу) таякша клеткалардын дамуға колайсыз жағдайлардашартәрізді түзінділерге айналуы. Олардынпротопластардан өэгешелігі денелерінде клетка қабырғаларыныцқалдықтары сақталған. Глициннің немесе Д амин кышқылының әсерлерінен сферопластар пайда б о ­ лады. Анаэробтылизис кезінде де пайдаболуымүмкін. Бактерия клеткаларыныннегізгі касиеттерін сактайды. С Ф Е Р О П С И Д ЯГЫ РЕ ИБЫ — сферопсидті саңырау-

қүлақтар. Саккардоашқанжетілмеген саныраукұлақтардынкатары. Бұларға төрт тұкымдасжатады. С Ц Е П Л Е НГ ИЕ ЕН О В —гендердің тіркесуі, (ілінісуі), бір хромосомадаорналаскан гендердін өзара байланысы, тіркесудін бір тобын кұрайды да бірге түкымқуалайды. С Ч Е Т Н АКЯА М Е Р— А есептеу камерасы, бактерия­ лардын, сакыраукүлактардыц спораларынжэнек л е т к а л а ­ рынесептейтін аспап. СЫВОРОТОЧН БО АЛ Я Е З Н— Ь сарысу ауруы, м ы с а ­ лы, жылқыныц антитоксинді сарысуын бетен денеге жібергенде организмде байкалатыналлергиялыкреакциялардын 197

жиынтығы. Бул. сарысуға бурынсенсибилизацияланған адамда реакция кыэу жұреді. Кейбір кездерде сарысу ж і бергенде де осындайжағдайлар байқалуы мүмкін. Т

ТАКСИСЫ — таксистер,(грек, taxis —қатарға орналасу, катарға туру), бос қозғалатын тіршіліктіц тітіркендіруші көзіне немесе одан кейін карай ұмтылуы,олар сырткы тітіркендіргіштерге байланысты, мысалы, аэробтыб а к т е ­ риялар оттек молж а к к а карай умтылады. Буныболымды (немесе он) таксис дейміз. ТАКСОН — таксон, (грек, taxis — қатарға орналасу, катарға туру). Жуйелібірлестік (түр,-туыс, туқымдас, класс тип т. с. с ) . Қандай да болмасынтабиғатты жэне категориялы таксономиялытоптардыбелгілеудіц қыскаша турі . Түрлі организмдердіц жуйелілігі таксономиялык ерекшеліктеріне карай құрылады. Бұл микроорганизмдерге де жатады. ТАКСОНОМИЯ — таксономия, (грек, taxis — қатарға орналасу, катарға туру, nomos — з а н ) , тірі организмдердіц жіктелу принциптерін зерттейтін ғылымныц бір бөлімі. Т А Л Л О— Мталлом(грек, thallos — жас бутақ, өскін) сацырауқұлактардыцжәне балдырлардыц вегетативті денелері. Олардындиаметрі 5,0 мкмшамасындай, қоректік субстраттарда немесе олардынбетінде тарамдалған және ж а н - ж а к к аөсіп кеткен жіпшелердентүрады. ТЕЛЕПТОСПО —Ртелейтоспоралар, -Ы (грек, t e l e u t e — соцы, аяғы, бітуі+ споралар), тат сацырауқұлақтарынын кыстык споралары, вегетация л ық кезецнін сонындапайда болады да келесі көкіемде өніп-өседі. Әрбіртелейтоспора диплоидтыядролары бар екі клеткадан турады. ТЕМПЕРАТУРА А Б С О Л Ю Т Н НУЛЯ О Г О — абсолютті нөл температурасы, заттардын ен төменгі суыну температурасы, әдеттегі температуралық»шкаладан 273, 16°С теменболады, бултүсінікті ғылымға алғаш рет 1747 ж М. В. Ломоносовенгізген. Т Е Р М О М Е— Т термометр Р (грек, metreo — өлшеймін), ауаныц топырақтыңжэне судыц температурасын аныктау үшін қолданылатын аспап Т. эр түрлі болады. Ен кеп колданылатынын сынаптыжәнё спиртті термометрлер. ТЕРМОСТАТ — термостат,(грек, thermes — жылу, statos — туратын аспап) бөлектелген жылу камера, ол 198

жылыткышпен жэнеавтоматты реттеуіщпен жабдықталган, сонғының нәтнжесінде ондағытемпература 30—80°С аралығындатұрақты болыптұрады. Термостаттымикроорганизмдерді биологиялық зерттеулер кезінде қолданады. Т Е Р М О Ф И— ЛЫ термофилдер, (грек, therme — ж ы ­ лу, жоғарытемпература), жылусүйгіш организмдер. Өсімдіктердін ауру коздырғыштарының ішінде Т. жататындар: Псеудомонас солонацеарум Е. (темекінің, картоптын т. б.) жіпшелі бактериозының қоздырушысы Гиберелла Саубинетти Сахх. (жүгері, бидай т. б.) өсімдіктердін өскіндерініц ауру қоздырғыштары Уроцитистритики Корн (бидайдынсабақты каракұйесінін ауру коздырғышы). ТЕРМОФИЛЬН ОЫ РГ ЕА Н И З М - Ы термофилдіор­ ганизмдер, (грек, therme — жылы,phileo — сүйемін, ж а к ­ сы көремін) жылусүйгіш организмдер бұлардын температуралық мөлшері жоғарыболады, мысалы,ыстық қайнарларда, 6 0 — 7 0 ° С градуста тамашаөсетін көк-жасыл балдырлар. ТЁТРАКОК— КИ тетракоктар, (грек, tetra — терт коккалар). Шартәрізді бактериялар, бұлар төрттен қосылыпжүреді. ТЕТРАЦІІКЛИН —Ы тетрациклшдер, бір-бірте жақын антибиотиктер тобы, бұларға ж а т а т ы н д а р : тетрацик­ лин (ахромицйй), хлортетрациклин(биомицин, ауреоияцин), окситетрациклин (террамицин). БүлантибжтМктерді, түзушілер: стрептомии.ессауреофасиенс, стрептомйііес:-'»римозус т. б. Тетрацйклиндердіц бактерияларғ*. : спектрлері едәуір кен: Грам-оц, Грам-теріс бактериял|фға риккетсийлерге, микоплазмаларға, кейбір қ а р д п а ^ и д і н ^ ¥ ^ - • ға эсер ётеді. Тетрациклиндердіц эсер ету ыехани^ф.'гр'йвЬгсомалардағыбелок синтезін тоқтатуға „ Т И М ОС ЛИ Н И— Й тимолкөгі, органйкалық i ^ g j ^ ' қосылыс: қышқылдықортада сары түс; сілтілік оруада —Ч; көк түс көрсетеді. ,.'' > ТИМОЛ ФТАЛЕИН — тимолфталеин о р г ^ и к а л ы *күри делі қосылыс, қышкылдык ортада түссіз, сілтілік рртада көк түс көрсетеді. ТИНДАЛИЗАЦ —И тиндализация, Я бөліп-бөліп қ ы з дыру арқылы стерилдеу әдісі, бұл тұнбадағы бащмфш лардыңбарлығынжоюғамүмкіндік береді. ТИП— тип, тур, (грек, typos — белгі, Із, бейне), ;

:

ганизмдёрді жүйелеудегі жоғарытаксономгіялық бірлёстік (бактериялар, сацыраукұлақтар). ТИПБ О Л Е З Н— И аурудың туpi, ауруға тэн өсімдіктің сыртқыкөрінісі, бұл өсімдік ауырған кездегі анатомиялыкжэне физиологиялыкөзгерістерден тұрады. А. т . өте көп, солардык ішіндегі ең көп таралғандары: шірік, сарғаю, қурғау (кебу), алалық, ақұнтақ карашірік, мозайка, деформация,шайырағу, ісіктер, солу т. б. Т И Р О З И— Н тирозин, амин кышқылы, суда ерімейді деуге болады. Зат алмасудамаңызызор. Ж а н у а р л а р организмінде негізгі гормондардын-тироксинменадреналинінін басты материалы. ТИФУЛЕ — З тифулез, базидиалыларкласытуысына жататынсацырауқұлактар туғызатынөсімдік' аурулары. ТКАНИ ГРИБОВ — саңырауқулақтардың улпалары, көпшілік жагдайларда, тіпті жалпысацьірауқұлактық түзілістер (мысалы, склероцийлер, жеміс денелер т. с. с.) мицелийдінөрімделіп, өзара бірімен бірі кірігіп өсуінен кұралады. Бұлар клеткаларға бір бағытта ғана бөлінеді, тек көлденецперделері ғана болады. Осыған орай саңырауқұлактарда, әдетте жалғанұлпалар немесе плектенхималар-бұлардан прозоплектенхима, параплектенхимадеп аталатын түзілістер пайда болады. Қлеткалардын үшкеністікте бөлінуі нэтижесінде пайда болатын нағыз ұлпалар сирек кездеседі. Функционалды көзқарас бойынша сацырауқұлақтарда қабыршактыжіп тәрізді, полисадты жабын ұлпалар, механикалық улпа, өткізгішұлпаларды ажыратады. ТКАНЬ —улпа, (лат. textus —клетка жүйелері), ұлпа деп шығутегі, қурылысыменфункциясыныц орталығыме бірлестірілген клеткалар менклеткаа^алык заттардын қосындысынайтамыз. Клеткаланбағанөсімдіктердің дене күрылысыбірклеткалы өсімдіктердікімен бірдей сияқты. Б і рақ олардын едәуір айырмашылықтары бар. Көпклеткалы және клеткаланбаған (клеткасыз) ірі балдырлардыц,сацыраукулактардыц денесінен кездейсок үзіліп калған бөлігі де өзінше жеке организмге айналып кетеді. Клеткасы тірі организмдредіц формаларыәр түрлі болады. Табнғатта клеткасыз күрылыстытірі организмдердінде үлкен бір тобыбар. Солардыцбірі вирустар деп аталады (лат. virus —у ) . Т О К С И Г Е Н Н О— С Ттоксигенділік, Ь 200

оргаиизмдердің

экзотоксин жэне эндотоксин түзуге қабілеттілігі. Организмніңтоксигенділігін белгілі бір гендер реттейді. Т О К С И К О Л О— ГИ токсикология, Я токсикалық құбылыстарды жэне олардынфакторларын, заттардын улы цасиетін, удын эсер ету механизмін, тірі организмніц улануынынфизиологиялыкжэне биохимиялык жактарын зерттейтін ғылым. Удын саңыраукұлақтарға, вирустарға тигізетін әсерін зерттейтін ғылым фитотоксикология. Фитотоксикология фактілерін зерттеу қорытындыларыәлі жеткіліксіз жанаданашылыпжатканж а сғылым. ТОКСИН — Ы токсиндер, (грек, toxikon —у ) , белоктарға жакын, улыколлоидты заттар, негізінен ауру т у д ы ­ ратын микроорганизмдерден шығады. Организмдердін клеткаларында ұлпаларында, мүшелерінде жэне бүтін микроорганизмнінэр түрлі құрылымымен функциясында патологиялық өзгерістер туғызатынбиологиялык активті заттар. Бүл улардынтабиғатыәр түрлі және организмдердін тіршілік әрекеті негізінде пайда болады. Т О К С И НВИРУСОВ Ы —вирустардың токсиндері, адамдапатогенді вирустар да, токсинді компоненттерде болады. Олар температураға түрақсыз, формалиннік, т. б. заттардынәсеріне сезімтал келеді, бұлар грип ауруларыныцқоздырғыштарынан табылған. Токсиндерзат алмасудыц бүлінуінен адреналиннің және декорбонқышқылынынмөлшерін өзгертеді. Токсиндердіч әсерінен зат алмасудың қажетті сатысы терен өзгеріске үшырайды (Кребстыц трикарбон қышқылыныц тотығу циклы). Т О К С И НРЫ ИККЕТСИ — Ириккетсийлердің токсиндері, ете тураксыззаттар, риккетсияныцденесімен тығыз байланысты. Олар формалиннің, 30 мин.56—60°С қыздырғандариккетсияныцөлуіне байланыстыёдәуір тез ыдырайды. ТОКСИЧНОСТЬ, Я Д О В И Т О С— ТЬ токсинділік, улылық, кейбір заттарға тән тірі организмдергеэсер ету әрекеттері, бұл негізінен контактығатүскен кезде организмдердіц қалыптыжағдайдатіршілік әрекеттерін өзгертеді немесе олардыөлтіреді. Т О К СП ОЛ А З М— Ытоксоплазмалар, токсоплазманыц қоздырғышы кемірушілерден 1908 ж бөлініп алынган. Сонгыжылдарыбүл паразиттер көпшілік үй жэне жабай жануарларданда табылды. Оларспоровиктер класына ж а т а д ы жэне безгек плазмодийіне ұқсастығы бар. Формалары, алмұртқа ұксас, сопақшакеледі. Токсоплазмалар 14-1117

201

Романовский-Гимза әдісі бойыншаж а к с ы боялады,, нитоплазмасы — көк түске ядросы— рубинді-қызыл түске боялады. Т О Л Е Р А Н Т Н О— С Ттолеранттылық. Ь (лат. tolerantia — шыдамды,тұрақты) организмдердіңауруға немесе уларға қарсы тұрақтылығы. Организмдердегі белгілі бір антиденеге қарсы тұра алатынқасиетінің әлсіреуі. Токсикологияда және фармокологиядатолиранттық дегеніміз улыпрепараттарға және түрлі дәрідәрмектерге организмніц сезімталдығыныктөмендеуі. ТРАНЗИЦИ — Итранзициялар (лат. transitio — ж а нап ө т у ) , азотты негіздердін косақталуы кезінде кеткен кателердін нәтижесінде пайда болған мутация. Бұл ж а ғ дайда ДНК-ның редупликация процесі кезінде бір негіэі екіншісі бір пиримидиннегіэімен орын ауысуы, немесе керісінше болуы мүмкін. Бұлкезде мутация өзгермейді. ТРАНСДУКЦ — Итрансдукция, Я (лат.transductia — тасымалдау). Фагтынкөмегімен бактериялардын донор клеткасындағыгендерді (ДНКфрагменттері) реципиентке тасуы. Трансдукциялаушы фагтар фаг популяциясыныц аздаған бөлігін құрайды, бұлар вирулентті фагтар туғызган клетка лизисінен кейін немесе лизогенді клеткалардың индукциясынан кейін босайды. Бұдан біркелкі фагтар түзіледі. ТРАНСКРИПЦ — Итранскрипция, Я (лат. transcrip tio — көшіру), информацияны ДНК-даниРНК-ғаөткізу процесі. Бұл и Р Н Ктізбектерін синтездеу арқылыжүреді, олардынжүйелі нуклеотидтері болады, бұл ДНКжіпшелерінін бір матрицалыбөлігіне комплементарлыкеледі, бүл жерден генетикалык информация РНК-полимераза ферментінін көмегімен кешіріліп жазылады.Одан кейін и Р Н Қ информацияны рибосомағажеткізеді, бұл жердеқажетті белоктар синтезделеді. ТРАНСЛОКАЦ —И транслокация, Я (лат.trans — бір иәрсе аркылыөту және locus — орын, орны), хромосома­ ныцбір орыннан екінші орынға, не баска хромосомаға алыпбаратын мутацияныцтүрі. Т Р А Н С Л Я Ц— ИЯ трансляция, (лат. translatio — аудару, көшіруалыпбару, тасымалдау), информацияны4 әріпті иРНК-нын кодынан(нуклеотидтердін санына к а ­ рай) 20-әріпті кодка (амин кышкылдарыныц санына карай ауыстыру), бүл тРНК-менрибосомалардыцқатысуымен белоктынсинтезі кезінде іске асырылады.

202

Т Р А Н С - П О Л О Ж— ЕН трансжағдай, ИЕ (латын, t r a n s - ^ бір нәрсенін үстінен немесе бір нәрсе арқылыөту). Екі түрлі хромосомадағы зиготаларда генді мутациялардын орналасуы. Егер екі мутация бір генде орналасса трансжа?дайзиготаныңсапасынкемітеді, себебі ол тіршілікке манызды информацияны тасымайды. Егерде екі мутация цис-жағдайдаорналасқан болса, яғни екі хромосоманыц бірінде болса, онда зигота тіршілікке бейім келеді, себеб диплоидты күрылымды екі генніц біреуі сапалыболып келеді. Т Р А Н С Ф О Р М А— ЦИ трансформация, Я (лат. transforma — кайта өзгерту, жана қалыпқа түсіру), микробта генетикасына бактерия донорынангенетикалык информа­ цияны (оныцДНК-ның жеке фрагменттері түрінде) кле реципиенткетасуы. Қомпонентті жағдайлардағыбактерия клеткаларына, яғни донорлыДНК-ны қабылдауға қабілет тілеріне молекулалык салмағы 1 0 — 1 0 болатын ДНК фрагменттері енеді: Бүл жағдайдареципиентті клетканың хромосомасынадонорлы ДНК-ның бір жіпшесі ғана кос лады, соныц нәтижесінде молекулалыкгетерозйгота пайда болады. Трансформациякезінде әр түрлі процестерді бақылапотыратын(капсула, ерекшеферменттертүзуге қабілеттілік, антибиотиктергетөзімділік т . б.) гендер тасымалдануымүмкін. Трансформация әдісі генетикалық анализдер кезінде колданылады, соныц ішінде тіркескен гендерді жазу, ДНК-ныц біраз касиеттерін тексеру үшін ж баска мақсаттарда пайдаланылады. Т Р Е О Н И— Н треонин, аминкышкылы.Ж а н у а р л а р организмінде синтезделмейді. Судаедәуір жаксыериді. Біраз өсімдік белоктарындакездеседі, бірак, аз мөлшерде болады. ОрганизмдердеТ. майлы қышкылдарды, холестериндерді, көмірсуларын синтездеуге қатысады. Т. жетіспеушілігі организмніц өсуі менөнімділігіне нүксан келтіреді. Т Р И П С И— Н трипсин, (грек, thrypsis — қарын бездерініц ферменті), протеолитикалықфермент. Негізгі амин кышқылдарыныц-лизинніц жәнеаргининнін карбоксилді топтарынанпайдаболғанбелок тізбектерін пептидті байланыстар бойынша гидролиздейтін фермент. Вирусология тәжірибесінде бір қабатты клетка культурасыналу үшін үлпалардыгомоганизациялауда қолданады. Т Р И П Т О Ф— АН триптофан, амин кышкылы. Жануар лар организмінде синтезделмейді. Суда нашар ериді. Көп 6

7

203

шілік белоктарда едәуір мөлшерде, бірақ кейбір белоктарда, мысалы,жүгері зейінінде жеткіліксіз мөлшердекездеседі. Баска амин қыщқылдарына қарағанда жануарлардын Т. талабыонша емес. Ж а н у а р л а рорганизмінде РР витаминініц пайда болуымен тығыз байланысты. Өсімдіктерде өсу заты-индолилсірке қышқылынын көзі болып саналады. Пигменттердіцтүзілуіне қатынасады. ТРИХОГИНА — трихогина, толығымен айтқанда а р ­ хикарп деп аталатын аналық мүшенінүстінгі клеткасы, ол аталық мүшенін (антеридий) ішіндегісін қабылдайды. Көптеген қалталы саңырауқүлақтардын жынысты көбею кезінде байқалады. ТРИХОДЕРМ — Итриходермин, Н топырақтакездесетін сапрофитті санырауқұлақтан триходерма лигнориум турлі қоректік ортада (субстратта) жасалған биология­ лыкпрепарат. Өсімдіктер үшін патогенді топырақтағы санырауқұлақтардынтіршілік әрекетін жоюүшін к о л д а н ы ­ л а д ы (зығыр, бидайдыц тамыршіруі, ризоктониоз т. б. ауру қоздырғыштар). Т Р И Х О Т Е Ц— ИН трихотецин, моноендер тобына ж а ­ татынантибиотик. Бұны түзуші трихотециумрозеум саныраукүлағы. Бактерияларға эсер етпейді, бірақ саңыраукұлақтарға фунгицидтіәсері күшті. Трихотецинпрепаратын 10 процентті, тез суланатынұнтақ (өсімдіктерге буркуге) жэне1 процентті дуст (түқымдарды өндеу үшін) түрінде шығарады. тРНК-ТРАНСПОРТНАЯ РНК— тРНК транспорты тасымалдаушы РНК (ерігіш Р Н К ) ,аминқышқылдары рибосомаларға өздігінен емес, тасымалдаушы РНК мен (тРНК) ілесіп барады. т Р Н Кнуклеотидтердіц 7 0 — 8 0 буынынан тұратын болғандыктан молекулаларыонша үлкен болмайды. Рибонуклеинқышқылдарыныц түр өзгерістерініц бірі, олар әдетте белгілі бір амин қышкылдарын тасымалдаушылықфункция атқарадыжэне оларды тРНК-нын кезеціне қарай синтездеу механизміне қосады, бүлтРНК-да арнаулы антикодон болғандықтан іске асады. 20-дан астам т Р Н Кболады. Олардыцк о н ф и г у р а ц и я мішінара қос тізбекті болыпкеледі. ТРУТОВИКИ, ТРУТОВЫЕ ГРИБЫ — трутовиктер, трутсаңырауқұлақтары, полипоралес қатары. Жеміс ағаштарыныц, орманағаштарыныңдіндерінде, бутақтарында Т. саныраукұлағыжиі кездеседі. Бұлардынгрибницасы ағаштыңішіне таралып, оны мүжибастайды.

204

ТУРБИДИМЕТРИЧЕС МЕТОД К И Й - турбидиметриялық әдіс, жүзіп жүрген бактериялардын концентрациясынанықтауүшін қолданылатын әдіс, сұйыктықтыңлайлану дәрежесін бағалау, мүныжайкөзбен қарап та, «лайлану стандартымен»салыстыруарқылыжүргізуге б о л а ­ ды, бірақ бактерияларға сандық әдісті пайдалану үшін оптикалық тығыздығын анықтаудыцфотометриялық әдісі колданылады. Т У Р Г Е С Ц Е Н Т Н О— СТ тургесценттілік, Ь клетка ішіндегі қысым, бүл судын көптігінен жэне клетка ішіндегі заттардын клетка кабығынкернеуінен болады. Көпшілік организмдер үшінтургор мыктылықбереді; өсімдіктер денесінен судыжоғалтуытургордыназаюынажәне солуына алып келеді. ТУРГОР — тургор, (лат. turgor — ісіну, толтырылу), тірі клетканыцішкі гидростатикалык кысымы,клетка кабығын керіп тұрады. Тургордыцазаюыменбайланысты клеткада автолизис, солу, картаюпроцестері байкалады. У

УВЯДАНИ —Е солу, жапырақтары, сабақтары, баска да мүшелері салбырапиіліп қалған өсімдік аурулары. А у ­ рудын бүлай болу себебі өсімдік клеткаларыменүлпаларыныцтургорлыкқысымынжоғалтуындаолардыңжапырақтарында бактериялардын және санырауқүлактардык әсерінен түнбалар пайда болады. Бүндай түнбалар өсімдіктіц сыртқықолайсыз (ылғалдыц жетіспеушілігі, жоғары температураныңәсері т. б.) жағдайлардан болуы мүмкін. УГЛЕВОД — Ыкөмірсулар, органикалыкзаттар, қүрамында көміртек, сутек жэне оттек болады. Көпшілік көмірсулардың сутек пен оттегінің ара қатынасы судағы сияқты келеді. Табиғатта кец таралған және организмдердің тіршілігінде өте маныздыорын алады. Ж а с ы лөсімдіктерде көмірсулар фотосинтез процесі кезінде көмірқышқыл газы мен судыц қосылуынан пайда болады. Өсімдіктін күрғақ заттарыныц8 5 — 9 0 проценті көмірсудыцменшігіне тиеді. Олар өсімдікте тірек функциясын (канка), атқарады жәненегізгі энергетикалық материал болыптабылады. Ж а н у а р л а рорганизміндегі көмірсу орта есеппен 2 % , бірақ кейбір мүшелердемысалы, бауырда10 проценткедейін барады.

205

У Г Л Е К И С ЛГАЗ Ы Й— көмір қышқылгазы, көміртек кос оксиді. УДОБРЕНИ —Ятыңайтқыиітар,ауыл шаруашылық дақылдарынық шығымын арттыру үшін топыраққақосылатын заттар: тьщайткыштардың құрамындаөсімдіктердіц дұрыс өсіп дамуьша кажетті элементтер болады: ен мацыздытыңайтқыштардың қурамында азот ( N ) , фосфор (Р) жэне калий (К) болады. УКОРОЧЕННАЯ А Н Т И Б И О Г Р А-М М қысқартылған А антибиограмма, бөлініп алынған микроорганизмдерді төмендегі антибиотиктермен тексеругеболады: Грам-он организмдерді: Пенициллин, Цефалоспориндер, Қлоксациллин, Эритромицин, Тетрациклин, Клиндамицин Грам-теріс организмдерді, Ампициллин, Цефалеспориндер, Хлорамфеникол, Тетрациклин, Гантимицин, Стрептомицин, Колистин, ПолимиксинВ.Антибиотиктерге тұрақтылау Грам-теріс бактериялар үшін антибиотиктер санын арттыра түсу керек. УКСУСНАЯ КИСЛОТА —сірке қышқылы ( С НС О О Н карбон қышқылы),өткір иісті, түссіз сүйық, тағам, дәрі өндірістерінде колданады. УКСУСНО-КИСЛОЕ БРОЖЕНИ —Есірке қышқылды ашу,спиртті сұйыктардансірке қышқылды ашу аркы лытағамдыксірке қышкылын алады. УЛЬТРАСТРУКТУРА ' БАКТЕРИ — Й бактериялардын, ультрақұрылымы, электрондымикроскоп жэне микрохимиялық зерттеулер аркылытексеріледі. У Р А Ц И— Л урацил, пиримидиннегізі, барлыктірі организмдерде кездеседі. Урацилнуклеотидтердін, рибонуклеин ( Р Н К )кышқылдарыныц күрамындаболады. УРЕАЗА — уреаза: несеп нәрін аммиак пен көмір кышкыл газына дейін гидролиздейтін фермент. Кристалл түрінде алынған бірінші фермент. У Р Е Д О С П О— РЫ уредоспоралар (лат. uredo —тат 4+ с п о р а л а р ) , тат сацыраукүлақтарыныцспоралары, бұлардыц әрқайсысынынтүрлері аякшасыбар сопақ клетка сияқты, астық таттарыныцуредоспоралары жазда пайда болады(осығанорайолардыж а з ғ ыспоралар деп а т а й ­ ды), олар астық түқымдасөсімдіктердіц жапырақтары менсабақтарында паразитті тіршілік өтетін мицелийлерде дамиды. У Р О Б А К Т Е Р— ИИ уробактериялар, (грек, urea — несеп бактериялар), мочевинаныаммиакпен көмір кыш 3

206

қылгазына дейін ыдырататынбактериялар тобы (азоттын көзі ретінде пайдаланылады);өте активті уреаза бөліп шығарады. Аэробтар, сілтілігі күшті ортада ( р Н — 9,5) өсетін организмдер, тоқтау суларда, топыракта, қида, н е ­ септе кездеседі. УСВОЯЕМОСТЬ — сіңімділік, жоғалған энергияны толықтыруғажәне турлі синтезге — жұмсалатынэнергия­ ны калпынакелтіру үшін пайдаланатынқоректік з а т т а р ­ дындәрежесі. УСНИ НОВАЯ КИСЛОТА — уснин қышқылы, кейбір қыналарданбөлініп алынған, мысалыЦентрария исландика, Уснеа барбата қыналары. УСТОЙЧИВОСТЬ МИКРОБО КВА Н Т И Б И О Т И КАМ —микробтардыңантибиотиктерге турақтылығы.Антибиотиктерге тұрақты Стафилококтарын таралуы өте қауіпті, өйткені олар өте ауыр өтетін аурулар қоздырады, әсіресе балаларда болатын жукпалыаурулардың таралуы, пневмонияларколит операцияданкейінгі әр түрлі аскынулар, ұзак жазылмайтын фурункулез, остеомиелиттерт. б. ірінді қабыну процестерін туғызады. Спектрі кен антибио тиктерді (левомицетин, тетрациклиндерт. б.) қолдану дисбактериоздардынәр түрлі формаларынтуғызады,а н ­ тибиотиктерге тұрақты протейлер, сацырауқұлактар коздыратынаурулар пайдаболады. Мысалы,пенициллин түрақтылыкпенициллиназанын(В-лактомазалар) синтеэделуіне байланысты, бүлардыR-факторларыныц бірі қадағалап отырады. УСТОЙЧИВОСТЬ РАСТЕНИЯ К Б О Л Е З Н Я— М өсімдіктердіц ауруға түрақтылығы, ауру қоздырғыштарыменаз зақымдануынақарай өсімдіктердіц ауруға түрақтылығынажыратуғаболады. Өсімдіктердің ауруға түрактылығын ж а сшамасына қарай, топтық немесе кешенді шаруашылықжағдайынақарай және сорттық категорияларына карай бөлуге болады. У Т О М Л Е НПОЧВЫ ИЕ —топырақтыңқүнарсыздануы (кажуы), ауылшаруашылык дақылдарыныц жылданжылға ауруларыныц күшеюі жэне олардын өнімініц азаюы, топыракқұнарсыздығынан келіп туады. Ондасапрофитті тіршілік ететін ауру қоздырғыштаркөбейеді де ауру жиілейді. УХОД РАСТЕНИЯ ОТ П О Р А Ж Е Н— ИЯ өсімдіктің зақымданудан кетуі, өсімдік пен ауру қоздырғыштарыныц дамуфазаларыныц сәйкескелмеуініц нәтижесінде ауру207

дынболмауы. Мысалы,кастауышкасезімтал дәнді д а қылдаркешгүлдесе, олармензакымдалмауы мүмкін, бүл жағдайларда сацырауқұлақ споралары ерте пісіп, жетіліп, табиғатка бүрын таралуытиіс. Ө. з . к. сорттыцерте пісуіне де байланыстыбұл ж а ғ д а й д аауру қоздырғыштардынмицеллийлері жетіліп үлгермейдімүндайжағдайлар қатты және тозаңды қаракүйлерде кездеседі. Ф

ФАГ — фаг(бактериофаг, бактериялы вирус), (грек, phagos — жеуші, жалмаушы) «Д»Эррельдіц айтуынша «жалмаушы» емес, біреудін есебінен дамушы.Иелері б а к ­ териялар болыпесептелетін вирустар Фагтарвирулентті жәнебіркелкі болыпекіге бөлінеді. Вирулентті түрлері бактерия клеткаларын қатты зақымдайдыд а , зақымданған клеткалардыерітіп жібереді. Біркелкі фагтар бактерия клеткаларын ерітуі мүмкін. Эдетте фагтарды бактериялы иелеріне қарай атайды. Ж а к с ы зерттелгендерге коли-дизентериялы Т-фагтар жатады. ФАГВЕГЕТАТИВНЫЙ — вегетативті фаг, б а к т е р и я ­ лы иенік клеткасына фагтыннуклеинкышкылы енгеннен кейінгі пішіні өзгереді. Өздігінен жиналған вегетативті фагвирулентті түрге айналады да клетканы —иені ерітіп жібереді. ФАГ ДЕФЕКТИВН — Ымүкісті Й фаг, өз ДНК-ңын бір бөлігін клетка-иенін фрагменттеріменауыстырған фаг. Олбаска бактерия клеткаларын өнімді түрде зақымдауға кабілетсіз, бірақ тресдукция кезінде бірінші иенін гендерін беруі мүмкін. Кебірек зерттелген мүкісті фагқа жататындар лямдафагы олар биотин синтезі галактозанык ашуынқадағалаушыbio — жэне gal —гендерін тасушылар. Олардыd bio —d gal .белгілерімен белгілейді. Ф А Г О Ц И Т— ОЗ фагоцитоз, (грек, phagos — жеуші, ж а л м а у ш ы )Фагоцитоз . құбылысыкорғаудыц ен коне түрлерініц бірі, бұл процесс кезінде организм клеткаларына түскен тірі немесе өлі микробтар, не баска бөгде бөлшектер активті түрде жүтылады немесе корытылады. Ғалымдар фагоцитоздыңтабиғатта кец таралғандығындәлелдеді: бір клеткалыжэнекөп клеткалыорганизмдердін,фагоциттері ас қорыту және коректену функцияларын атқарады, ал жоғарысатылы организмдердеқорғаныштық роль аткарады. Фагоцитозға қабілетті клеткаларды 208

И. И. Мечниковмикрофагтар жэне макрофаг-тар дел бөлді. ФАКТОР Р Е З И С Т Е Н Т Н О-С Т резистенттік И фак­ тор, микробтардын дәрі-дәрмекке резистенттігі (R-фагтор) түр-ішінде ғана, түр аралык та трансмиссивтік орын алған.

R-факторда белгілі антибактериялыпрепараттарға резнетенттіктің гені бар жэне көшіру RTF (Резистансе трансфер фактор) гені кіреді, булар резистенттіктін детерминантын қадағалап отырады. ФАКТОР Ф Е Р Т И Л Ь Н О— С Тфертильдік И факторы, булда (Ғ-фактор) бактерия клеткалары үшін міндетті емес. Ол автономиялық жағдайдаболып, бактериянын нуклеидіне байланыесызкөбеюі мүмкінжэнеде шоғырланған күйде бактерия нуклеидіменкөбеюі ыктимал. ФАКУЛЬТАТИВНЫЕ АНАЭРОБ — Ыфакультативті анаэробтар, (лат. facultativus — мүмкіндік), шартты н е ­ месе мүмкіндігі бар анаэробтар, олар бос оттегі барда да, жокта да тіршілік етуге қабілетті, факультативті анаэробтарға ашыткылар,көпшілік сүт кышкылы бактериялары, ірін түзуші коккалар, іш сүзек таякшалары жэнебаска бактериялар жатады. ФАКУЛЬТАТИВНЫЕ Б А К Т Е Р И— И факультативті бактериялар, оттек бар жерде де, ж о кжерде де тіршілік ете беретін организмдер. ФЕНИЛАЛАН —И фенилаланин, Н амин кышкылы, жануарларорганизмінде синтезделмейді. Суда нашар ериді. Биологиялыккасиеттері бойыншатирозинге жакын. ФЕНОЛ, КРЕЗОЛ И ИХ ПРОИЗВОДН - Ыфенол, Е креозол жэнеолардын, туындылары, булар алғашқыкезде клетка қабырғаларынсонынанклетка белоктарынзакымдайды. Бултоптын кейбір заттары коферменттінқызметін тежейді (нуклеотидттін дифосфопиридині),соцғыларг л ю ­ коза менсут кышкылын дегидрлеуге қатынасады. Ф Е Н О Л О Г— ИЯ фенология, есімдіктердін маусымдыккубылыстарын жэне олардын климаттық факторларға байланыстылығын зерттейтін биологиянын.бір саласы. ФЕНОЛФТАЛ — ЕИ фенолфталеин, Н әлсіз қышкылдық касиеттері бар, күрделі құрамдыорганикалыкк о с ы ­ лыс: индикатор, түссіз зат; сілтілік ортада қызыл-күлгін түске боялады, кышқылды ортада —түссіэ қалпында қалады. ФЕНОТИ — П фенотип, (грек, phaino —көрсету жэне tipos —із, бейне), сыртқы және ішкі белгілердін жнын209

тығы. Ж е к енемесе біркелкі организмдер популяциясынын генотипінде бар белгілердін іске асырылуы.Бұл белгілер микроб клеткаларынынкұрылымдык жэне функционалды ерекшеліктеріменсырткы ортанын белгілі бір жағдайында көрінеді. Бактериялардын фенотипі олардынқозғалғышты, колонияларыныц бұдырнемесе жылтырформалыб о ­ луы, белгілі бір көмірсулардыашытуы,амин, қышкылдарынсинтездеуі, антибиотиктерге тұрактылығыжәне т . б. белгілері арқылыбілінеді. ФЕНОТИПИЧЕСКАЯ М О Д И Ф И К А-Ц И фенотипЯ тік модификациялар, генотиптерібірдей организмдердік өзара фенотиптік айырмашылығы. ФЕРМЕНТАЦ — И ферментация, Я органикалыкк о с ы ­ лыстардантұратыншикі заттарды өндегенде пайда б о л а ­ тын заттардын түр өзгерістерінің биохимиялык процесі. Ферментация кезінде арнаулыкасиеттері, дәмі, түсі, хош иісі, т. б. калыптасады. Сондықтан тамак, жеңіл, ф а р м а ­ ц е в т а өнеркәсіптерде ферментация негізгі технологиялық процесс болып табылады. Бұған мысал ретінде шай,темекі, нан пісіру салаларыналуға болады. Мұндағыфермент­ тер заттардын тур өзгерістсрін түзеді. Ферментацияпроцесі дұрыс өтуі үшін оларға арнаулыжағдайлартуғызылуы керек: температура, ауаныншамалыылғалдылыгы т. б. Ф Е Р М Е Н— ТЫ ферменттер, (энзимдер), (лат. fermentum —ашыткы,үйыткы), тірі организмдердің к л е т к а ­ ларындажүретін барлыкметаболиздік процестерге қатынасатын белок табиғатты катализаторлар. Бұлар белок сипаттыкүрделі органикалыкзаттар. Осыкездегі классификацияғасәйкес ферменттералты класқа бөлінеді. Микробтар денесінде бүл ферменттердін барлығы да кеэдёседі. Оларға: оксиредукгазалар, трансферазалар, гидролазалар, лиазалар, изомеразалар жэне лигазалар жатады. Ф Е Р М Е НГТРЫ ИБОВ — саңырауқүлақтардың фер­ менттер!,әрекеттерініц сипаты жағынанкатализаторларга —химиялыкреакциялардыжылдамдатушыларға үқсас заттар. Субстратна әсері жағынанүштопка гидролизді (гидролазалар), тотығу-тотыксыздану (оксиредуктазалар) жэне ашупроцестері деп бөлінеді. Ағашбүлдіргіш санырауқүлақтарда гидролиздік ферменттер басымкеледі. С. ф. жеміс денелерінде және санырауқұлақтардын мицелийлерінде кездеседі. Сацыраукүлактардынфермеиттерінін жиынтығы өте күрделі болады, сондықтанолар орга210

низмдерді кезкелген қоректік клетчаткаға (целлюлоза), лигнинге (лигаза) жэне азотты күрделі қосылыстарға б е ­ локтар, протеиндер жэне баскалар эсер етеді. ФЕРМЕНТ ИЫ ИХ РОЛЬ ВОБМЕН ВЕЩЕСТ Е — ферменттер жэнеолардын, зат алмасудағы ролі, микробтан шыққанферменттерменэр түрлі әрекет етеді жэне активтігі өте жоғарыкеледі. Олар өндірісте, ауыл шаруашылығында,медицинадакенінеи колданыладыжэне де жоғарысатылыөсімдіктер менжануарлардан алынатын ферментті препараттарды біртіндеп ығыстырып келе ж а тыр. Мысалы,зең саңырауқұлақтары түзетін амилаза ферментінің көмегімен крахмалдықанттандырады. Сонғыөнім сыра кайнатуда, нан спиртөндірісінде пайдаланылады. ФИАЛИД —Ы фиалидалар, үшында бірнеше споралары дамитынклеткалар, олар (тізбекте немесе бастарында) базипетальді түрде пайда болады. Ф. күрделі курылыстыконидия сағақтарыныңметулада орналаскан гифтерінін үшыныц бүтакталуы, сондай-ак Ф. стеригмалар (екінші қатарлы) деп те атайды. Ф. метуласызда дамуы мүмкін, мысалы—триходерма, цефалоспориум жэне т. б. ФИАЛОСПО —Рфиалоспоралар, Ы фиалидтердін үшындапайда болатын споралар. Ф И Б Р И Н О Л И— ЗИ фибринолизин, Н энзим, микробтынпатогендік факторынын бірі. Қоректік ортаға қосылған қан плазмасыныц фибриндерінеріту қабілетіне қарай микробтыажыратады. ФИЗИОЛОГИЧЕС РАСТВОР КИЙ — физиологиялык, ерітінді, ас тұзыныц(NaCl) судағы 1 проценттік ерітіндісі, ерітіндінін осмос қысымыадам каныныцосмос қысымы дай болады. Ф И З И О Л О ГБ ИО ЯЛ Ь Н О ГРАСТЕНИЯ О — ауру өсімдіктің физиологиясы, ауру қоздырғыштардын немесе антибиотиктік факторлардыцәсерінен тіршілік функцияларыныцөзгеруі. Ауруөсімдіктердегі физиологиялыкпроцестер бір жағдайдапатогенді организмменоларды коректендіруші өсімдіктердің қатынасына, екіншіде, өсімдіктердіц абиотикалыкәсерлерініц реакциясына байланысты. Екі ж а ғ д а й д ада патогенді эсер етеді. Ауру қоздырғыштарынынинфекциялык ауру кезінде физиологиялыкпроцестерге әсері ферменттераркылыжүргізіледі, бүл жағдайда қоректендіруші өсімдіктердіц тірі элементтерінік физикалык касиеттері тікелей өзгереді немесе жанама түрде ие клеткаларынынөліп бара жатқан және өлгец 211

клеткаларынагидролизді активті ферменттердін эсер етуімен жүреді. ФИКОМИЦЕ — Тфикомицеттер, Ы (грек, phykos — балдыр, myces — сацырауқұлақ), төменгі сатылысаңырауқұлақтар класы. Мицелийлеріклеткасыз немесе аздаған мөлшерде(едәуір карапайымформаларында) ризоидтары бар бір клетка түрінде кездеседі. Жыныссыз көбеюі зооспорангияларда (суда журетін формалары) пайда б о л а ­ тынбір не екі талшыктызооспоралар аркылы, немесе спорангиялардынішінде пайда болатынкозгалмайтын с п о р а ­ лар, акырындакұрылыктағы,жоғарыракдамыганф о р м а ­ ларында, конидия аркылы іске асырылады. Жынысты көбсюі —кезінде спора типті немесе зигоспора сиякты тыиыштык споралар тузу аркылыіске асырылады. Фикомице тср екі класс тармағына бөлінеді. ФИКСАЦИЯ АЗОТА —азотты фиксациялау, топы­ ракта кездесетін микроорганизмдердіц атмосферадағы бос азотты қабылдауы,яғни молекулалыазоттың биохимиялы жолмен азот косылыстарынаайналуы. Бул косылыстардык топырақ қунарлылығын арттырудағыролі күшті. Бүларға буршақ түқымдасөсімдіктердін тамыржүйелерінде кездесетін түйнек бактериялары жэне топыракта жеке күйінд тіршілік ететін азот жинағышбактериялардын екі тобы: Азотобактер менКлостридиумпастеурианум жатады. ФИКСАЦИЯ МАТЕРИАЛА —материалды фиксация­ лау, тірі материалдарды (бактериялар, саныраукұлақтар) өндеу, бүл жағдайларда тіршілік әрекеттері токталғанымен, клетка күрылымы калпындақалады. Осыған орай фиксаторлардытандап алады. Ф И Л О Г Е Н— Е Зфилогенез, организмнін тарихидаму процесі (түрдін немесе туыстындамуы). Ф И Л Ь ТЗЕЙТЦА Р —Зейтцсузгісі, сүзгілеу аркылы сұйыктарды стерилизациялау әдістері. Зейтц сүзгілері асбест пластинкаларынан жасалады. Сүйыктардысүзу жоғарықысыммен жүргізіледі, бүл жағдайда сүйыктарды қабылдағыштарғакүшпененгізеді немесе су насостары аркылыкабылдағыштарда теріс кысым жасалады, сонын салдарынан сұйықтыксүзгі арқылысорылады. ФИЛЬТРА — Тсүзінді, фильтрат,заттарды сүзгенде сүзгіден өткен сүйык заттар. ФИМБРИ или И ВОЛОСКИ —фимбрия немесе қылшықтар (пилустер), кейбір бактерия клеткаларынынүс212

тшде өте көп (кеаде оннан оірнеше мынғадейін) қылшьік тар болады, олар ұзын, жіңішке түзу жіпшелердентұрады, олардык диаметрі 0,01 мкм,ұзындығы0 , 3 — 2 , 0 мкмдейін келеді. Қылшықтар талшықты,талшықсызтүрлерінде де кеэдеседі. Ф И Т О Б А К Т Е Р И О М-И Ц Ифитобактериомицин, Н стрептомицинтобынажататынантибиотик, мұны түзуші стрептомицес лавендулае. Фитобактериомицинніц бактерия менсаңыраукүлақтарға эсер ету спектрі күшті. Бүл препаратты 2 немесе5 процентті дуст ретінде шығарады, олардытүқымдардыендеуге пайдаланады. ФИТОНЦИ — Дфитонцидтер Ы (грек, phyton — өсімдік, лат. caedo — өлтіру), фитонцидтержоғарысатылы өсімдіктер бөліп шығаратын жэнебактериялардын сацыраукүлақтардыц, қарапайымдылардыц тіршілігін тежейтін немесе мүлде тоқтататын антимикробтызаттар. Бұлар х и миялык қосылыстардың әр түрлі топтарына, әсіресе өсімдіктердіц эфирлі майларынажатады. Фитонцидтер көптеген өсімдіктерде белгілі, солардыңішінде, пияз, ж у а , ж а ­ байы сарымсак, желкен, сәбізт . б. өсімдіктердің фитон­ цидтер! жаксы зерттелген. Кейбір ауыл шаруашылық дақылдарынынауруларына, әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау кезінде фитонцидтерпайдалыекендігі дәлелденді. ФИТОПАЛЕОНТОЛ — Офитопалеонтология ГИЯ ерте замандарда болған өсімдік ауруларыныцқазынды қалдықтарынзерттейтін ғылым. ФИТОПАТОЛОГИЧЕСКАЯ Э К С П Е Р Т И— ЗА фитопатологиялық экспертиза, кандай да болмасынөсімдік объектілерінін закымдануын фитопатологиялық зерттеу. Мы салы, фитопатологиялыкэкспертиза түқым үшін тұқымды бақылаустанцияларында, лабораториялардат. б. мекемелерде жүргізіледі. Мұндағы мақсат тұқымдық материалдарды сауықтыружәне өскіндердің ауруларынап р о ф и ­ лактика жүргізу. Ф И Т О П А Т О Л О Г И ЧИ ЕСК СО ЛЕ Е Д О В А— НИ фи­ Е топатологиялык, зерттеу, өсімдіктердіц немесе өсімдік өнімдерінің ауруларыныцсебептерін (диагностикасынқою) немесе ауру қоздырғыштарды анықтау және басқа да кө теген шаралар, мысалы, өсімдік объектілерініц з а к ы м д а ­ нуынанықтау. Фитопатологиялыкзерттеулер макроскопиялык, микроскопиялықжәне микологиялмқ анализдер негіздерінде жүргізіледі. Фитопатологиялыкзерттеулер 213

кезінде эр түрлі әдістер колданылады: ылғалдыкамера, таза культуралык, физикалық (ультра күлгін сәуле) объектілерді жуут. б. химиялык(индикаторлар, реактивтер) т. б. объектілерге және міндеттерге сәйкес фитопатология­ лыкзерттеулер микология менфитопатология жасап шығарған және олармен шектесбілімдер салаларынаналынған әдістермен зерттеледі. ФИТОПАТОЛОГИЧЕ ОС БК СО ЛЕ ЕДОВАН - И фи­ Е топатологиялык, тексеру,ғылымижәне шаруашылықмақсатта ауыл шаруашылық дақылдарының ауруларынанықтау жэне оларды есептеу әдістері. Қез-келген фитопатоло­ гиялык тексеру жұмысыүшкезеннен тұрады: алдын ала дайындау, далалық жағдайдажәне камералық өңдеу. ФИТОПАТОЛОГИЯ —фитопатология, (грек, p h y t o n — өсімдік, patos — киналу, зардап шегу, logos — ғылым, ілім, яғни өсімдіктердін ауруларытуралығылым). Өсімдік ауруларын, оларменкуресу жолдарын тексеретін ғылым, фитопатологиянынобъектілеріне ортаныц қолайсыз жағдайларынантуған аурулар жэнебактериялар, стрептомицеттер, паразиттік сацыраукұлактар, вирустар жэне турлі паразиттер туғызатын аурулар жатады. ФИТОТОКСИЧЕСКОЕ ДЕЙСТВИ — Ефитотоксикалық эсер, улыхимикаттардын әсерінен өсімдіктердін б и о ­ химиялыкжэне физиологиялык процестерінің бүзылуы. Мұндайжағдайлардаолар күйік, жапырақтарменсабақтардыц деформациялануы, жемістердіцтүсіп қалуы, тамырлардын қурауы т. с. с. түрінде көрінеді. ФИТОФТОР — Офитофтороз, З фитофтора, фикомицеттес класы, переноспоралес катары .туысынажататынсаңыраукүлактар туғызатынөсімдік аурулары. ФЛАГЕЛЛИН флагеллин, — ерекше фибриллярлы белок, бактериялардынталшықтарында кездеседі. Кәдімгі 18 аминкышкылына коса өте сирек кездесетін Е — N — метиллизинамин қышкылы болады. Талшықты бактерия­ лардынантигендік (Н-антиген) касиеттерін анықтайды. Ф Л О Р— А флора, (лат. flora — гүлдердің құдайы), көне римнінертегілеріндегі гүлдердін құдайы Флоранын атыменқойылған. Белгілі бір территорияныңөсімдіктері эволюция кезінде бір жергешоғырланып өсуі немесе бір түрдегі бактериялардынбір жерге (ішек-қарынға) орналасуы. ФЛУКТУАЦИОННЫИ ТЕСТ— флуктуациялық тест (байқау), (лат. fluctuatio — тербелу, тұрақсыздану), бак214

териялардық популяциясындабұрыннанмутацийнықбарлығындәлелдейтін жэне олардын санын анықтайтын әдіс. Осыәдіс бойынша бактериялардын фагқа және антибиотиктерге сезімтал культураларының ішінде оларға тұракты турлерді кездестіруге болатындығы дәлелденді. ФОЛИЕВА КИСЛОТА Я — фолийқышқылы (В витамині), суда ерігіш витамин. Коферментті қосылыстар ретінде азотты қосылыстартүзетін реакцияларға қатынасдды. Адаморганизмдерінде жетіспесе қан аздыққа шалдыктырады. ФОМОЗ — Ы фомозалар, паразитті санырауқулактар туғызатын өсімдік аурулары. Қызылшаны,сәбізді, картоптыт. б. өсімдіктерді зақымдайды. Ф О Р М А Л Ь Д Е— ГИ формальдегид, Д бунын 4 0 процентті ерітіндісі формалиндеген атпен пайдаланылады. Онынмикробкакарсыәсері, зерттеушілердің айтуынша, олардынбелоктарынынаминотоптарынакосылыпбелок­ ты денатурациялауы. Формальдегидвегетативті формалардыда, споралардыда жояды. Ф О С Ф О Л И П— ИД (Фосфатиды) Ы фосфолипидтер (Фосфатидтер), фосфоркышкылы жэнеазоты бар липидтер. ФОСФОРОБАКТЕ —Рфосфоробактерин, ИН бактериялы тыцайтқыш. Қурамындатопырақтағы органикалык фосфаттардыминерализациялауғақатынасатынмикроор­ ганизмдер! бар қосылыстар. Органикалыкзаттарға бай топырақтағыастық туқымдасөсімдіктерге қолдану ұсынылады.Тұқымдық-сұйық препаратпен немесе құрғақ фосфоробактериннінсудағы ерітіндісімен өңдейді. ФОТОАУТОТРОФЫ —фотоаутотрофтар, бұларға э н е р ­ гия көзі ретінде кун сәулесі, көміртегінін көзі ретінде С 0 жұмсалады. ФОТОБАКТЕР — Ифотобактериялар И (жарық шығарғышбактериялар), бос оттек бар жерлерде жарыкшыгаратын организмдер. Теніздердіц беткі қабаттарында кездеседі. Кейбір турл ер і ж а р ы к шығаратыноргандарда таралған (бассирақты моллюскалар, балықтар). Ж а р ы қ шығарушы бактериялар молекулалық оттегіне өте сёзімтал келеді. Сондықтанда оларды М. Бейеринкфотосинтез кезінде бөлінетін оттегін аныктау үшін индикаторретінде пайдаланған. Бұлардыикейбір экстрактыларынан люциферинжәне люциферазаферменттері бөлініл адынған.

2

216

Ф О Т О Г Е Т Е Р О Т Р— ОФ фотогетеротрофтар, Ы бүларда энергия көзі ретінде жарык, көміртегінің көзі ретінде о р ­ ганикалык қосылыстаралынады. ФОТОЛИ — Зфотолиз, жарыктыцәсерінен заттардын ыдыраупроцесі. Ф О Т О П Е Р И О Д— ИЗ фотопериодизм М (фотопериодтылык, фотркезенділік) әр түрлі организмдерде болатын маусымдык кубылыстардыреттеп отыратынжалпы маныздыбейімділік. ФОТОРЕДУКЦ — И фоторедукция, Я (грек, photos — жарык, лат. reductio — кейін қайту, бұрынғықалыпқа келу), заттарды фотототықсыздандыру.Мысалы,жасыл жэне пурпурлыкүкірт бактерияларындакөмір кышкыл газынык фоторедукциясыжүреді, бұл олардын сутегін күкіртсутектен алуына байланысты. ФОТОСИНТЕЗ — фотосинтез (грек, photos — фотос, ж а р ы кsynthesis — косу, к ү р а у ) , ж а р ы кэнергиясыесебінен органикалык косылыстардыңсшпезделуі. Атмосферадағы көмірқышқыл газдарынынкөзі — вулкандардын, тау, жыныстарынын аткылауынанэк тастардың мүжілуінен, өсімдіктер, жануарлар жэне микроорганизмдер калдықтарыныныдырауынан,олардын тынысалуынан, көмірді, мұнайды,шымтезекті, табиғи газдарды т. с. с. жағудан пайда болған С 0 болыптабылады. Ауаның көмір кышқылгазы теңіздер менокеандардыц суларында ериді, сондыктан олардынатмосферадағыконцентрациясы бірқалыпта сақталып турады. Д а л а шпатымүжілген кезде аздаған мөлшерде С 0 жумсалады,олардыннегізгі массалары фотосинтез кезінде сініріледі. ФОТОТРОФН БА ЫК ЕТ Е Р И — Ифототрофты бак­ териялар, бұларға тән қасиет фотосинтездеуші пигменттерінін болуы,олардынэнергия көзі — жарык. ФОТОТРОФЫ —фототрофтар, (грек, photos — фотос, жарыкthophe —коректену), бұлардын ішіндегі ен манызды өкілі пурпурлы бактериялар. Бұлар да жасылөсімдіктер сиякты тіршілігіне жарыкэнергиясын пайдаланыпауадағы көмір кышкыл газын өзіне сініреді де ауаға оттегі бөліп шығарады. Алайда, бактериялардынфотосинтез процесі өсімдіктердін фотосинтезіие қарағанда өзгеше жүреді. Ф Р А Г М О Б А З И— ДИ фрагмобазидия, Я (грек, phragmos — перде, бвлу-fбазидиялар), бірнеше клеткаларға көлдененінен немесе узынанперделермен (жиірек4-тен) 2

2

216

бөлінген базидия, бұлардыц әр кайсысындабір бірден н месе тізбектелген базидияспораларыболады. ФУЗАРИО — З фузариоз фузариум (жетілмеген са ңырауқұлақтар) туысынажататынсанырауқұдақтар туғызатынаурулар. ФУЗАРИУМ — фузариум, жетілмеген еанырауқұлақ^ тар туысы, сапрофиттер жэнепаразиттер. Булардыңбір түрі гиббереллин өсіргіш заттар түзеді. ФУКСИН — фуксин, күрделі құрамдыорганикалы бояу. Суда жаксы ериді. Судағыерітіндісі көк түсті леді. Ф У Н Г И Ц И— Дфунгицидтер, Ы (лат. fungus — сацырауқүлақ, cedere — өлтіремін, жоямын),өсімдіктердін б а к ­ терия жәые саныраукүлақ ауруларынакарсыколданыла тын химиялык заттар. Фунгицидтерөсімдіктер өсірілетін ж а й л а р д ыөндеуге колданылады. Фунгицидтердіцкөпшілігі өсімдіктерге бүркіледі, ал шандатуәдістері сиректеу. колданылады. Бүркуге арналған фунгицидтердіц мысалына, бордос сұйықтығы, мыстыцхлортотығы, коллоидты күкірт, нитрафент. б. жатады.

X

ХАФНИЯ — хафния, таяқша тәрізді, Грам-теріс м и роорганизмдер, ентеробактер және Салмонелла организм деріне ұқсас. Олардыкидан, қакырыктан, еэу сілекейлерінен бөліп алады, бірак әлі ауру коздырғыштык қасиеттері анықталмаған. ХЕМОСИНТ — Ехемосинтез З (химия дегеннен + грек synthesis — қосу, к ұ р а у ) , көміртегін күнсәулесініц энергиясы есебінен (фотосинтез) емес, бейорганикалык з а т т а р ­ дын тотығу энергиясы есебінен сініреді. Бұларға нитрйфнкациялаушы бактериялар да жатады, олар энергиянын көзі ретінде азотты қосылыстардыц тотығуын, көміртегініц көзі ретінде ауаныц көмір қышкылгазын п а й д а л а ды, күкіртсутекті тотыктыратынкүкірт бактериялары,сон ғылар тотығу энергиясынкөмір кышкылдарын ыдырат пайдаланады, темірдіц шалаоксндініц туэдарын тотықтырушы темір бактериялары т.б. жатады. ХЕМОТАКСИС — хемотаксисқоршаған ортадағыз а тардынбіркелкі таралмауының салдарынан организмдер дін сол заттарға карай жылжуы. Мундайкубылыстарж жығыш бактерияларда, зооспораларда байкалады.

15-1117

217

ХЕМОТРОФНЫЕ ОРГАНИЗМЫ - хемотрофты ьргй* ниэмдер (хямия+грек. trophe қоректену), көміртегін х е ­ мосинтез процесі кезіиде сіціретін организмдер; кейбір бактериялархемотрофтыларға жатады:нитрификациялаушыкүкірт, темір бактериялары т. б. ХИМИОТЕРАПИЯ — химиотерапия, патогенді микроорганизмдерге тежеушілікэсер ететін дәрі-дәрмек препараттарымен емдеу. Химиотерапевтік препараттарөэдерінін микробтарға карсыәрекеттеріние организмінеқолайсыз эсер етпейтін концентрациядажүргізеді. Оларғажататындар: антибиотиктер,сульфаниламидтер, мышьяктың кейбіртуындылары (неосальварсон) және т. б. Сульфаниламидтердіц химиотерапевтікәсерлерінің негізі бактерия клеткаларынын метаболизміне кіругекабілеттілігі, бұл жағдайда фолийкышқылыньщ синтезпроцесі бұзылады, ол кейбір бактериялардын өсуік және көбеюінтежейді. Қөпшілікантибиотиктер трансляцияденгейінде бактерия клеткаларындағы белоктардың синтезін тежейді. ХИМИЧЕСКИЙ СОСТАВ БАКТЕРИЙ — бактерия­ лардын, химиялык, қүрамы, олардынкурамында түрлі органогендер болады: азот — 8 — 1 5 % квміртек— 4 5 — 5 5 % , оттек — 30%, сутек 6 — 8 % . ХИМИЧЕСКИЙ СОСТАВ ВИРУСОВ — вирустарды химиялық к,үрамы, вИрустардыц денесінде нуклеин қышқылдарының екі типініц бірі ДНКнемесе РНКболады. Нуклеинқышқылдары менвирионның баска қүрамдыбө ліктерінін ара қатынасы1 проценттен40 процентке (Л фагы)дейін жетеді. ХИТРИДИЕВЫЕ ГРИБЫ — хитридиялы саңырауқүлақтар, фикомицетес класынажататын хитридиалесқатарынын сацырауқұлақтары. Онша үлкенемесжүйелі топ (300-ден артыктаутүрлері бар), күрылыстары оншаКүрделі емес, көбіне суда кеэдеседі. Нағызмнцелңйлерібол-% майды,вегетативті денелеріамебоидтәрізді жанеклетка­ ларынын ішіндеболады. Көбеюіжыныссыз жолменжүреді, бұл зооспорангиялардыц (Холокарпиктер немесе Эукарпиктер) көмегімен іскеасырылады. Жынысты процесс кезінде козғалғыш гаметалар(планогамия)біріие бірі күйылады. Тыныштық кезекінде спораларда— ие клетка­ ларында болады. Қөпшілікхитридиялы санырауқүлақтар судағы жәнекұрылықтағы өсімдіктердіц клеткаішілік паразиттері болыптабылады.

218

Х Л А М И Д О— ЗО хламидозоа, А клёткаішілік облигатты паразитизмімен сипатталған микроорганизмдер. Рнккетсийлер менвирустардыңаралығындағыорганизмдер. Х л а ­ мидозоа бөлшектерінің мөлшері 200--500 мкижетеді. Б ұ рынырактаоларды ірі вирустарға жаткызатыя.Бірақ, сонғыларданайырмашылығы хламидоэоадаекі типті нуклеин кышкылы РНКжэне ДНК,өздеріне тән ферментті жүйелері болады жэне көбеюі жайбөліну аркылыіске асы лады. Олардыбактериялар менриккетсийлерге жақындататын тағы бір ерекшелік олардьщ сульфаннламидтерм антибиотиктергё сезімталдығы.Хламидозоаметаболизмінін кемістіктерінің бірі, оларда энергетикалык алмасуға қ а жетті ферменттердін болмауы. Сондыктан олардыэнергетикалы паразиттер деп атайды. ХЛАМИ ДОС ПОРЫ — хламидоспоралар, (грек, chlamus — плащ, мантия споралар), қалың қабырғалык л е т ­ калар жеке немесетоптар түрінде түзіледі, көбінесе тізбектеліп келеді, вегетативті мицелийлері интеркалярлы немесе апикалярлыжолмен пайда болады, сонынанбөлініп, бос жүреді. X. қоректік заттын біраз корыболады, сондыктан олар ұзақ уакыт(он жылға, одан да' көп) қолайсыз жағдайларға шыдайды (күрғакшылык,темен не жогарытемпературалар, т. с . с ) . Кейбір сацырауқүлактардың (қаракүйе, базидиялы, қалталы) дамуциклына міндетті түрде кіреді, кейбіреулерінде қолайсыэ жағдай туғанда қалыптасады. ХЛОРАМФЕНИ —К хлорамфеникоА ОЛ (левомицетин) антибиотик. Стрептомицесвенецуела культурасы түзеді. Хлорамфениколдың молекуласықарапайым болғандықтан оны өндірісте химиялыксинтездейді. Антибактериалды спектрі өте кен, мұнда Грам-он Грам-теріс б а к т е риялар, риккетсийлер, хламидозоаларкіреді. Х Л О Р О— З хлороз, (грек, chloros — жасылсарғыш, түссіз бозғылт), кейбір бактериалыаурулардыцсалдарынан жапырақтынтүсі сарғайып кетеді, бүл жағдайда хло рофильдіцсинтезі бузылады. Ж а п ы р а қ т ысарғаюы н хлорофильді синтездеуге қажетті темірдің жетіспеуінен де болуы мүмкін. Х О З Я И— Ние (фитопатологияға қолданғанда),баска организмді өз денесінде •сактаушыжэнеолардынтіршілігіне байланыстытірі организм. Иенің түрі бірнешеге бв лінеді: қабылдағыш,дифференциялаушы, индикатор, ж а л 219

гіы, негізгі, қосымша,табиғи, аралыккездейсоқ арнаулы, тұракты, экспериментальды. ХОЛЕРНЫ ВИ ЙБ Р И О— Н холера (тырысқақ) виб­ рионы, вибриондардың формаларыиілген таяқ сияқты. Б ү л а р негіэінен өте улыэкзогенді токсин түзеді. Табиғи жағдайларда жануарлархолерамен ауырмайды. Холера вибриондарыадамдарға аурулардан, ауру тасушылардан, тамак, су, шыбын лас қолдар аркылыжұғады. ХОЛОБАЗИД — Ихолобазидия Я (грек, coloc — бүтін, basidion — базидия), көлдененінен немесе ұзынынан пердеге бөлінбеген клеткасыз (бірклеткалы) базидия. Бұл негізінен базидиялы саныраукұлақтарға тән Хомобазидиомицетес класс тармағы. ХОЛОГАМИЯ — хологамия (гологамия), жыныспроцестеріне екі вегетативті особьтын гаметангияларыретінде қатынасуы, толық жетілген екі особьтардьщбір -біріне қүйлыуы (мысалы,Полифагуст. б. төменгі сатылы санырауқұлақтар). ХОЛОКАРПИЧЕС ОК РИ ГА ЙНИЗ — М холокарпикалық организм, спора тузетін уақытка дейін вегативті денесі (амебоид) бүтіндей, калдықсыз спора түзетін мүшеге айналып кететін организм (зооспорангийлер) немесе с о ­ нынанзооспорангийлер айналатын тыныштык дәуірдегі споралар, мысалы,Олпидиумныц түрлері. ХРОМАТИН — хроматин, (грек, chroma — әртүрлі түске боялатынжіпшелер). Ядро бөлінген кезде хромосомалар туэуге жүмсалатын материал. ХРОМОБАКТЕРИУМ ВИОЛАЦЕУМ — хромобактериум виолацеум, топырактажэне суда кездесетін Грамтеріс бактериялар. Тағамдық ортада күлгін түсті к о л о ­ ниялартүзеді. Сирек жағдайлардатері инфекциясынтут ғызады. Х Р О М О П Р О Т Е— И хромопротеидтер, ДЫ күрделі бо» ялған компоненттері бар белоктар. Бүларға тынысалу п и г ­ менттер! бар гемоглобин, біраз ферменттер(каталаза ж э ­ не т. б.) жатады. ХРОМОСОМНАЯ Т Е О Р ИНАСЛЕДСТВЕННОС Я — тұқым қуалаудың хромосомалық теориясы, организмнін белгілері жэне қасиеттері үрпактан үрпакка берілгенде хромосомадаорналаскан гендер аркылы іске асырылады. Бүл теорияныц негізін калағаи жэнеэкспериментальды түрде дәлелдеп берген Т. X. Морган жэне онынкызметкерлері.

220

ХРОМОСОМЫ —хромосомалар, (грек, chroma — бояу, түс, soma —дене), негізгі бояулармен жаксыбоялатынденешіктер, булар клетка ядроларынынбөліну кезінде пайда болған хромотидтердентурады. Ц «ЦВЕТЕНИ ВОДЫ» Е —*судың гулденуі», су бетіне шыкканбактериялардынжиынтыгы. Ц Е Л Л О Б И О— ЗА целлобиоза, (лат. cellula — клетка, bios —өмір), глюкозанынекі молекуласыныц қалдығынав тұратындисахарид. ЦЕЛЛЮЛО — Зцеллюлоза, А клетчатканынцеллобиозасын дисахаридке дейін ыдыратыпкатализдейтін ф е р ­ мент, целлюлоза, (лат. ceilula —клетка) iCeHioOs), к р а х ­ малтәрізді глюкозанынкалдыктарынантұрады; организмдердін клетка қабыйғаларынын негізгі құрамдыбөліктері болып табылады. Целлюлозанын молекуласы1000—12000 глюкозидті қалдықтардан тұрады. Ц Е Р К О С П О Р— ОЗ церкоспороз, церкоспоратуысына жататынсанырауқұлақтар туғызатын өсімдік. аурулары (жетілмеген саныраукұлаңгар). Ц Е Ф А Л О С П О— РИ цефалоспорин, Н цефалоспориум түрлерінін бірін тузетін антибиотиктер тобы. Көптеген Грам-онжәне Грам-теріс бактериялардынөсуін тежейді. Микробтарғакарсы механизмдері клетка кабырғаларын синтездеуді тоқтатуға байланыстыболуы мүмкін. Грам-оц жәнеГрам-теріс бактериялар туғызатынкейбір аурулардыемдеу үіпін емханаларда колданады. Ц И К Л О Г Е Н ТЕОРИЯ ИИ (или онтогенетическая теория) —циклогений теориясы(немесе онтогенетикалык теория), бул теория бойыншабактериялар тіршілігі белгілі бір кезецнен өтіп ж а б ы кшецбермендамидыГ Ц И К Л О С Е Р— ИН циклосерин. Стрептомицеславендуале. С. орхидасент. б. культуралар түзетін антибиотик. Антибактериалдыспектрі өте кец. ЦиклосеринД-аланиннін антиметаболитыболыптабылады, сонғылармукопептидтен тейхой қышқылынын негізгі компоненті, булар клетка қабырғаларынын құрамынакіреді. Ц И Л Я - Н И Л Ь СМЕТОД Е Н А О К Р А С К— И бояудык Циль-Нильсен әдісі, бактериялардынқышкылдарға турактытүрлерін (туберкулез микобактериялары) ажыратуүшін қолданылатын бояулардыц күрделі әдісі. Бактериялардын 221

қышқылдарғатұрақтылығыолардын клетка қабырғалары иен цитоплазмаларында көпмөлшердемайлардыц, липидтердіц жэне балауыз заттарыныцболуынан. Бояуүшін қыздырылғанЦильфуксинінің карболынпайдаланады,дифференциялдытүссіздендіру үшін 5 проценттік күкірт к ы ш кылынемесе 3'процентті түз кышкылыныц спирті пайдаланылады, ал қосымшабояу үшін метиленкөгі к о л д а н ы ­ лады. Бүл жағдайлардакышқылдарға тұрақты б а к т е р и я ­ лар кызылтүске, қышкылдарға сезімтал — көк түске боялады. ЦИС-ПОЛОЖЕ —Нцис-орын ИЕ (лат. cis — бергі жағында), бір хромосоманын ішіндегі зиготаға екі генді мутацияныц орналасуы. Комплементациякезінде тіршілікке қабілетті зигота түзіледі, себебі бір мутанттыңжетісбейтін фрагменті екінші мутант ДНК-ның зақымдалмаған гомологиялық бөліктерімен толықтырылады.

ЦИС-ТРАНС ТЕСТ— цис-транстест(комплементар лык аныктайтынтест), генніц ж ұ к а күрылымына жүргізілетін генетикалык анализ әдісі. Әр түрлі мутанттарды будандастыруға негізделген, бүлардыцмутациясы цис немесе транс орнындаболадыжэне зиготаныцтіршіліккс кабілеттілігін зерттеуге байланысты. ЦИСТА — циста, (лат.cista — сауыт, көпіршік) ж ы ­ нысты жолменпайда болған тыныштык кезецдегі спора, булар тыгыз, кейде бірнешекабатты калыңкабықтан турады. Ц. негізгі касиеті тыныштык кезенінде колайсыз жағдайлардыөткізу. Олар, эдетте кыстан шықканнансон өніп-өседі де тукымбүрі зооспорангиаға айналады( т е ­ менисатылысацырауқүлақтар). . ЦИСТЕИ —Н цистеин, аминқышқылы. Микроорганизм­ дер мен жануарлардынорганизмінде синтезделеді. Суда ерімейді. Ц. зат алмасу процесінде өте маныздыорын а л а ­ ды. Ц. сульфгидрильді (Н) тобы онай тотығуға кабілетті, өйткеиі биологиялыктотыксыздануреакциясына сутегін бөліп береді. Ц. екі молекуласынын тотығуынан цистинпайда болады, бірак сонғылар онай тотықсызданып кайтадан Ц. айналуғакабілетті. Соныменцистеин жүйесі тотығу-тотықсыздану процесінемысалбола а л а ­ ды. Табиғи белоктардын құрамында цистеин де цистин де бола алады Ц. күкірттін маныздықоры ретінде көптеген кератиндердін, жүннін, түктін тырнақ пен мүйіздердіц синтезделуініц негізі болып есептеледі де оларда мол кез222

деседі, Ц. жэне цистин организмдегі кейбір улы заттарды залалсыздандыруға катынасады. ЦИСТИД —Ы цистидтер,гииеномицеттердін гименнй қабатындағыбазидийден ірірек, әр түрлі пішінді тұқым қуалайтынклеткалар. Ц И С Т И— Нцистин, амин кышкылы тотығу-тотықсызданупроцесінде манызды роль атқарады. Тотыксыздану кезінде цистеинңіц екі молекуласынаыдырайды. М и к р о ­ организмдер мен жануарлардынорганизмдерінде синтезделеді. Ц И С Т Р О— Н цистрон, хромосоманыц функционалды ауданы, бұлар бір полипептидтегі тізбектін пайдаболуын бақылап отырады. Цистрондыцис-транс тест аркылы аныктайды. ЦИТОГЕНЕТИ —Кцитогенетика, А клеткалы немесе субклеткалыкурылымдардыц тұқымкуалаушылығымен өзгергіштігін зерттейтін генетиканынбір саласы. Ц И Т О З И— Нцитозин, пиримидиннегізі, барлык тірі организмдердін нуклеин қышкылдарыныц курамынакіреді. Ц И Т О Л О Г— ИЯ цитология, (грек, cytos — клетка, l o ­ g o s — ғылым,ілім), клетканыц қурылысын,химиялыккұрамын, оның тіршілік әрекетінін процестері мен көбеюін зерттейтін ғылым. Ц И Т О П Л А ЗБ М АА К Т Е Р И— Ибактерия цитоплазмасы, (грек, cytos — клетка жэне plasma — жапсырылған, ж а с а л ғ а н ) , цитоплазмалыкмембрананын астында жатқан бактерия клеткасынынмаңыздыкұрамды бөлігі. Бактерия клеткаларынынөсімдіктер мен жануарлардынклеткаларынан айырмашылығы, олардын цитоплазмаларындамембраналық курамдыбөліктер болмайды. Бактерия органоитарынынмембраналарымен рибосомаларынын т. б. кұрылыс ерекшеліктері осыларға байланысты. Ц И Т О Х Р О— МЫ цитохромдар, порфиринтобымен байланысканішінде темірі бар гемопротеидтер. Олардын негізі биологиялыкфункциялары электрондардываленттілігі қайтымдытемір атомы аркылытасуы, олар генніц к у рамынакіреді. Аэробтардынтынысалу тізбектері ферменттерінің бөлшектері цитохромболыптабылады. Ч

«ЧАЙНЫЙ Г Р И Б »— «шоисаңырауқұлағы» (Жапония санырауқұлағы), аздап қант салынғаншай суынынбетін223

де шырыштанып, қалык қабыршақтыболып өсетін саныраукұлақтар. Мундаекі микроорганизмбірігіп тіршілік етеді. Осы тіршіліктін иәтижесінде қышқыл-тәтті, дәцді өнім пайда болады. Бой сергітетін сусынретінде к о л д а ­ нылады. Ч Е Р Н АНОЖКА Я — карасирақ (капустанын ж а ң а көктеп келе жаткан өскінініц ауруы), сабак негізініц ж ә н тамырмойыннын карайып, шіруі. Қарасирак ауруын эр турлі параэитті сакырауқұлақтар және де кейбір б а к т е р и я ­ лар туғызады. Ч Е Р Н И Л Ь НБ АО ЯЛ Е З Н— Ь сия ауруы, өзінше е р е к ­ ше ауру. Муныц негізгі белгілері: ауырған ағашдіндері ментамырларынанкарақошқылсұйықтықтынағуы. Б ұ л а р көбіне грек жанғағындаемен жэне баска ағаштуқымдарында кездеседі. Қалталы сацыраукұлақтар және фикомицеттер ауру коздырғыштардыц қатарына жатады. ЧЕСНОЧНЫ ГР Й И Б— сарымсақ саңырауқүлагы, екі немесе көп жылдықшөптесін сарымсақ өсімдігінде кездесетін санырауқұлақ. ЧУМА — оба, өте кауіпті микробтыинфекция. Негізінен жануарлар ауруы. Қазіргі кезде бул ауру мулде жойылды деуге болады. Ш Ш И Г Е Л— ЛЫ шигеллалар, дизентерия коздырғыштары. Баска ауру коздырғыштардан айырмашылығы мун­ да талшыкболмайды. Буларшығаратынэкзотоксиндер температураға сезімтал, нерв жүйелері мен ішектін шырышты кабаттарындакездеседі. ШТАММЫ — штаммалар, (нем. staramen — шығу, шығутегі, пайда болуы), бірнеше заттардын немесе бір заггын, бірақ эр уақытта бөлініп алынғая бір түрге жа­ татынбактерия культуралары. Бір түрге жататынштаммалардынөзара ерекшеліктері болады, мысалы, антибио­ тике сезімталдыры,токсиндер ферменттертузуге кабілеттілігі т. б. ШЮТТЕ — шютте, яғни «түсу», «түсіп калу», неміс сөзінен шыққанкылкандардыцауруы. Ауру кылкандытуқымдардыцбірінде білінеді, әсіресе, карағайдынкөшеттері мен жас ағаштарындакөп таралған. Ауру қоздырғыштар Лофодермиум туысына жататынсацырауқулактар.

224

э

Э В О Л Ю Ц— Иэволюция Я (лат. evolito — бірте-бірте д а м у ) , бір заттыц немесе организмнін белгілерінін санынынүздіксіз өзгеруі сапалыөзгеріске айналып отырады. Өзгергіштікке, тұқым қуалаушылыққажэнесұрыптауларға негізделген тірі табиғаттыцтарихи даму процесі. Эволюцняныц барысындаата — тегіне ұксамайтын, ұрпақ белгілері пайда болады, сонын нәтижесінде бір органикалық формаданекіншісіне өту байқалады. Э В Р И О З Н О С— Т Ьэвриоздылық, организмнін әр түрлі экологиялық жағдайда өсіп дамуға қабілетілігі. Мысалы,эвриозды (эврицийялы) ауру қоздырғыш өсімдіктерді экологиялық жағдайдынкөлемінде зақымдайды. Э Д А Ф О Т И— П здафотиптер Ы (грек, edaphos —т о ­ пырак, tipos — гейне, мүсін). Әр түрл( топыракжағдайларындақалыптаеқан экотиптер. ЭКЗОГЕНН— ЫЙ экзогенді, бір нәрсенін үстінде калыптасу не пайда болу. Мысалы,Э. мицелий, яғни субстраттын үстінде дамушы мицелий. ЭКЗОСМОС — экзосмос, (грек, ехо — сыртында, сырткыжағынан+ о с м о с ) . Судынжэне еріген заттардын клеткаларынансырткыортаға шығупроцесі. ЭКЗОСПОР — Ыэкзоспоралар, (ехо — сыртында, сырткыжағынанспоралар), спора түзетін мүшелердін сыртындапайда болатын споралар, пісіп жетілуіне карай бұл органдардан бөлініп отырады, мысалы,кондиялар, базидиоспоралар, пикноспоралар т. б. Э К З О Т О К С И— НЫ экзотоисиндер кейбір б а к т е р и я ­ лардынтіршілік (метаболизмінін) әрекетінін нәтижесінде сырткыортаға у бөліп шығаруы. Бұлар өте улы және антигенді. Бұлардын табиғаты белокты, температураға шыдамды,формалинмен зақымсызданады,бірак бүл жағдайда олар өздерінін антигендік қасиеттерін жоғалтпайды. Экзотоксинніцулыәрекет ету механизмі органиэмніц белгілі бір ферментті жүйесінтежеуге байланысты. Экзотоксиндерді көбінесе сіреспе, газ гангренасы, ботулизм күл дифтерия жэне т. б. өкілдерініц ауру коздырғыштары бел in шығарады ЭКЗОФИТН — Ыэкзофитті, Й осімдік субстратының үстінде дамитынорганизмдер, мысалы, ақунтақ саныраукүлактарыныцмицелийлерініцэкзофитті (немесе эпифитті) түрде өсімдік-иелері мүшелерініц үстінде дамуы.

225

ЭКМОЛИ —Н экмолин, жануарлардан шыккана н ­ тибиотик™зат, онық 5 проценттік сулы ертіндісі микробтарға қарсы колданылады, оған әсіресе стрептококтар, стафилококтар, ішек таяқшасы, дизентерия ауруыныцқоэдырғышы сезімтал. ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ НИША — экологиялық текше, организмніц орналасқан тіршілік ортасынкөрсетеді. М ы ­ салы, температура, ылғалдылық, топырақ, рҢ жэне баска тіршілік жағдайлары, яғни организмнін «тацдамалы қ а сиеті» деп түсінуге болады. Белгілі бір жерде ұзақ уақыт бір экологиялық текшедеекі түрдін организмі мекендеуі мүмкін емес. ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ СИСТЕМА —экологиялық жүйе (экожүйе), тірі организмдер мен олардын өмір суру ортасы бірлестігінін функционалдыжүйесі. Биоценоздыно р г а ­ никалык емес заттармен — ылғал, атмосфера, т е м п е р а т у ­ ра т. б. бірлесіп тұрақты экожүйе кұруы. ЭКОЛОГИЧЕСК КИ АЕР Д И Н А Л Ь Н ТОЧКИ ЫЕ экологиялық өте мақыздынүктелер, организмге өте колайлыболыпкелетін (оптималды) немесе өте қолайсыз (минималдынемесе максималды) келетінсырткы орта факторлары, бул жағдайларда организмнін белгілі бір функцияларыіске асырылады. ЭКОЛОГИ — Яэкология, (грек, oikos — мекен т ұ р ғын, logos — ғылым, ілім), организмдердін өзара, сол сияктыорганизмдер менмекенортасыарасындағыөзарэ карым-катынасы туралы ғылым. ЭКОТИП — экотип(грек, oikos — мекен, тұрғын t y ­ pos —бейне мүсін), белгілі түрдіц шаруашылыкка турақты формасы (түрөзгерісі), бұлар белгілі ортаның климат жағдайларынабейімделген (солтүстік пен оңтүстіктіц м и к ­ рофлорасы). ЭКСТРАЦЕЛЛЮЛА Ф РЕ НР Ы М ЕЕ Н-Т Ы экстрацеллюларлы ферменттер, (лат. extra — сыртында, сыртқы cellula — клегка), целлюлозаклеткаларынынсыртындағы ферменттер. ЭКТОПАРАЗИТЫ — эктопаразиттер, толығымен иенің денесінде немесе өмірініц біраз уакыт иесінің ішінде өткізетін паразиттер: мысалы,күздік астык дақылдарынын кар зеңі ауруларынын қоздырғыштары,қылқандытұқымдардыц коныр қар зені, картоптын ризокториозы, акунтақты сацыраукулактар т. б. ЭКТОТРОФНАЯ М И К О Р И— ЗА жтотрофты мико-

риза (грек, ektos —сыртынан,trophe —қоректену), сырткы микориза, бул жағдайлардасаныраукулактардыңгифтері ж а стамырларды қоршап, алғашкыжабынулпадарыиын, клетка аралыктарынаөтеді, бірақ клеткалардыя. ішіне енбейді. ЭКТОФЕРМЕН —Т эктоферменттер, Ы (грек, ektos — сыртынан+ферменттер), клеткалардыңсыртқабөліп шығаратын ферменттері. ЭКТОЭНДОТРОФНАЯ М И К О Р И— ЗА эктоэндотрофтымикориза, (грек, ektos — сыртында, endon — ішінде trophe — коректену), бул жағдайларда саныраукулак гифтері тамыр кабыктарынын клетка аралыктарынағана кіріп коймай, тамыр үштарыныңклеткаларынада кіреді. ЭЛЕКТИВНАЯ СРЕДА — элективті орта (лат. electus —тандаулы, тандамалы), тек қана белгілі бір м и к р о ­ организмдертобыөсе алатынтандаулы, жасандыорта. Мысалы, азотсыз ортада тек кана азот-фиксациялаушы бактериялар өседі, органикалык ортада— тек қана автотрофтыорганизмдер өседі т. с. с. Э Н Д О Г Е Н Н— Ыэндогенді, Й бір нәрсеиін ішінде дамушы,мысалыэндогенді мицелий. ЭНДОКОНИД — И эндоконидиялар, И конидия сағактарыныцішінде калыптасатынконидиялар, мысалы Тиелавиопсис басикола т. б. ЭНДОСМОС —эндосмос, (грек, endon —ішкі, osmos — осмос), су мен еріген заттардыц сырткы ортадан клеткара енуі. ЭНДОТОКСИ — Нэндотоксйндер, Ы улынегіз, б а к ­ терия клеткасыменжэне соматикалық антигенмен тығыз байланысты. Бактерия клеткалары өлгеннен кейін немесе ыдырағаннанкейіНсыртка шығады. Температураға шыдамдылипополисахаридтікомплекстер, формалиндеактивтігін жогалтпайды.ОлардынулылыҒы А-липидініц болуына байланысты. Эндогенді токсиндер көбіне ішек туқымдас бактеряяларына, бруцеллаларға, риккетсийлерге, оба таякшаларына' жэне т: б. Грам-теріс микроорганизмдерге тэн. ЭНДОТРОФН М АИ ЯК О Р И— ЗА эндотрофты мико­ риза, (грек, e n d o n — і ш к і , ішіндегі, trophe —коректену), жоғарысатылыөсімдіктердін клеткаларынынішіне орналаскан саңырауқүлакг и ф т е т і . ^ . ЭНДОТРОФН СПОРУЛЯЦИЯ АЯ —эндотрофты спо­ руляция, клеткалардын ішіндеевқталранқор заттарынын 227

есебінен тузілген споралар. Бұлқұбылыснегізінен экзогенді субстраттардын жетіспеушілігінен болады. . ЭНДОФЕРМҚН —Т эндоферменттер, Ы (грек, e n d o n - r ішкі, ішіндегі ферменттер). Өз әрекеттерін клеткалардың ішінде ғана жүргізетін ферменттер. Э Н Д О Ф И— ТЫ эндофиттер,*басқа организмдердін ішінде тіршілік ететін организмдер. Эндофиттергеквпшілік өсімдіктердін бактериялыжоне санырауқұлақ ауруларынын коздырғыштары жатады. Ауру коздыргыштардын клеткалары немесе мицелийлері өсімдік-иенін клеткааралыктарынданемесе клетканын ішінде дамуымумкін. ЭНТОМОФТОРОВЫЕ ГРИБЫ — энтомофторалы саңырауқұлақтар, фикомицеттеркласына жататын,оншакөп тарамаган Ентомофторалескатары. Э.с. бунақденелілерде сиректеу, баска омырткасызжануарлардапаразитті тіршілік етеді. Мицелийлеріалғашкыкезде клеткасыз, кейінірек коректендіргіш организмнін ішіиде перделі болыпкеледі. Көбінесе мицелийлері геммаларгабөлінеді. Жыныссыз көбеюі конидиялараркылы жүреді,_ соңғылар конидия сағактарынан күшпенбөлініп түссді. Жынысты көбеюжолы зигоспора курайтынзигогамия типтес. ЭНТОМОХОРИЯ —энтомохория, ауру қоздырғыштарыныц, ауру бастамасынанбунақденелілер аркылы т а ­ ралуы. ЭНФИТОТИЯ — энфитотия,жергілікті, аз өзгеретін. өсімдіктердің жаппайаурулары. ЭПИЗООХОРИЯ — эпизоохория, ауру к о з д ы р г ы ш ­ тардын жануарлар денесінін үстінде таралуы. ЭПИСОМЫ, ЭПИСОМН ФАКТОРЫ ЫЕ — эписомалар, эписомалық факторлар, бактериялардын клеткаларында болатын екінің бірін жокететін —автономиялы (бактерия хромосомаларғатәуелсіз) немесе интеграцияланған(хромосомаларға косылған) түрде генетикалыкэлементке қ о сылмайтын заттар. Эписомаларға профаг жыныстыкҒфактор, бактериоциногенді (колициногенді) фактор, антибиотиктерге турактылықтыарттыратын РТЕ— фактор т. б. жатады. Олар бактерия репликондарынан(хромосомаларынан) 1 0 — 1 0 0есе кіші, бірақ, көпшілік жағдайларда оларға уксас келеді. Эписомалардың бар болуынын био­ логиялыкманызы, қажет болған жағдайларда, бактерия популяциясынынкейбір особьтарына генетикалык мүмкіндіктерді төтенше түрде жеткізу. ЭПИСТАТИЧЕСҚИЕ ЛОКУСЫ —эпистатикалықло228

Кустар, баска гёндердің әрекетін тежейтін бір геннін а к тивті жағдайда болуы. «Гиностатикалык локустар»т е р миніне карама-карсы түсінік. ЭПИФИТОТИЯ —эпифитотия,өсімдіктердіқ жаппай аурулары. ЭПИФИТ — Ы эпифиттер(грек, ері —ға, re, қа, к е + + ө с і м д і к ) . Өсімдіктер органдарыныцустіие орналасқан микроорганизмдер. Эдетте субстрат ретінде басқа организмдердіц денесін-пайдаланатынорганизмдер. Өсімдіктердін вегетациялы мүшелерінін бетінде тіршілік ететін Псеудомонасхербиколанымысалретінде алуға болады, олар өсімдіктердін бетінде болатынмардымсызкорекке қанағат етеді. Ағаш,бұта өсімдіктердін қабығындакездесетін кынамысалбола алады. Эпифиттерэдетте сапрофиттер, бірақ олардынішінде паразиттер де кездесуі мүмкін. Э Р В И Н И— Яэ'рвиния, табиғатта бос күйінде кездесетін таяқшаГрам-теріс бактериялардын тобы.Олар серр а т и я , ' энтеробактер, цитробактер топтарының микроорганизмдеріне ұқсас. Қорғанғыштык м с и е т т е р і недәуір т ө мендегенкезде организмдердеинфекция туғызады. Э Р Г О Т И З— Мэрготизм, адамныдсклероциймен (қастауышпен) улануы.Халық арасындаауру «ашулы курысу» немесе «Антоновоты» деген атпек белгілі. ЭРИТРОМИЦ — Иэритромиц№,~* Н макролидтер т о бындағыантибиотик, бүнынқурамі^/МАДрмактОнды шен бер, кетотоптар жэнеамин қанттарыкіреді, сонғылар агликонменглюкозидтыбайланыстар, аркылы жалғасады. Антибиотик. түзуші культура —Ст^веятомицес эритреус. Антибиотик көптеген Грам-он^. бактериялардын кейбір Грам-теріс бактериялардынө с у і и ^ е ж і е і д і . Антибиотикрибосамаларменерекше байланысадыда белок синтезін тежейді.

• ЭСТЕРАЗЫ —эстеразалар, эетеры — күрделі эфирлер, (лат. estere — ж а н у ) , қүрделі эфирлерді гидролиздеу жэне синтездеу реакцияларына қатынасатын ф е р ­ менттер. ЭТИОЛОГИЯ —этиология (грек, aitia — себеп, logos — аурудын себебі), себептер туралы ілім (тікелей түсінгенде) немесе организмдердін ауруларыныншығуы туралыілім (фитопатологияға қолданғанда). Инфекциялыкауруларға қолданғанда «себеп» дегеніміз закымдану, бұл үшін ауру қоздырғыштар мен ауруға бейімді орга229

нйзм-иеніқ болуы шарт. Әрбірнақтыз а қ ы м д і н у процёсі орта жағдайларынабайланысты, бұл шешушіроль атқарып, аурудыц шығуына себепші болады. Инфекциясызауруға келсек өсімдіктердін тұқымқуалағыш ерекшеліктері ауруға себепшіболуы мүмкін, мысалы,сүйекті жидектердін гоммозы. ЭУБАКТЕРИЯ — эубактериялар нағыз бактериялар бүларға регидті клетка қабырғаларыбар бірклеткалы бактериялар жатады. Олар фототрофты тіршілікке бейімсіз, бір жерден екінші жерге ж ы л ж у ы (егер олар ж ы л ж у қабілетті болса) талшықтардыңкөмегімен іске асырылады. Бүлтопқа прокариоттардыцкөпшілігі жатады. ЭУКАРИОТЫ — эукариоттар (грек, eu — жақсы, karyon — ядро) генетикалык материалдарыклетка ядросыныцхромосомасында шоғырланған организмдер, клетка ядросыцитоплазмалыкмембранаменкоршалыптүрады. Эукариоттарға бактериялар мен көк-жасылбалдырлардан баска организмдердің барлығыжатады. ЭУ-ФОРМы — ( E ) — эу-формалар, тат сацырауқұлақтарыныцтолық циклдытүрлері, бүларда спора түзудіц 5 типі кездеседі (спермогонийлер, эцидия,телеито, базидио және уредоспоралар). Я

ЯДРО КЛЕТОЧНОЕ — клеткаядросы, барлык тіршглік процестерін баскарып отыратын клетканыцманызды бөлігі. ЯНТАРНАЯ КИСЛОТА — янтарңышқылы, түссіз кристалдар. Онынтұздарынжэнеэфирлерін сукцинаттар деп атайды. Аздаған мөлшердеянтарда, қоныркөмірде кездеседі. Органикалык синтез кезінде синтетикалык смолалар алуға пайдаланады. ЯЩУР — аусыл, жұптүякты жануарлардынвирус ауруы. Өтекауіпті. Кейде адамдардада кездеседі. Яшурдынқоздырғышын 1897 ж Ф.Леффлер мен П.Фрош ашқан, олар ауру қоздырғыштарының бактериялысүзгіден өтіп кететіндігін, онда да өздерініц вируленттілігін сақтап қалатындығындәлелдеді.

230

П А Й Д А Л А Н ЫӘ ЛД ҒЕ АБ Н ИЕТТЕР 1. АрзымбетовС. Русско-казахский сельскохозяйст­ венныйсловарь, 1952.

2. АяпбергеноваГ. K Орысша-казақша медицинаналық сейлеу сөздігі, 1980.

3. Борисов Л . Б.,ФрейдлинИ. С.Краткий справоч­ ник микробиологическойтерминологии,1975.

4. Закиров М., Елемесов К-, Кайымов К- Биология. терминдерінін орысша-қаэақша сөздігі, 1, 2 том 1988.

5. Исамбаев М., Сарсенова Ш. Медицинатерминдерініц орысша-қазақшасөздігі, 1982.

6. МусабаевҒ. Ғ. Орьгсша-қазақшасөздік, 1 том, 1978. II том. 1981.

7. МусақуловТ. Биология терминдерінін орысшақазақша сөздігі, 1960.

8. ОжеговС И . Словарь русского языка. 1953.

9. РамазановF., Оспанов О., ЖанпейсовР., Шолаков Ш. Орысша-қазақша терминология сөздігі (ботаника жэне топырак тану) 1962.

10. Словарь иностранныхслов, 1954.

11. Словарь-справочникфитопатолога, 1959.

12. •Шигаева М. X., Сәдібеков Ә. Ш. Микроб жэне егін өнімі, 1973. t

Учебное издание СадыбековАбдисаматШабдукаримович, СаймасаевСатбай, ИсаевКенесбекКаумбаевич

РУССКО-КАЗАХСКИЙ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИ СЛОВАР ПО Ь МИКРОБИОЛОГИИ (на казахском

языке)

Редакторлар С. А.Рахымова, Т. Е. Веревочкина Суретшісі Д. Сланов Көркемдеушіредакторы С. Элиев Техникалыкредакторы Н. Мельник И Б JYS 2 3 6 Т е р у г е 7.05.93 ж і б е р і л д і . Б а с у ғ а 20.01.94 қ о л . қ о й ы л д ы . Пішім!

70X100'/». Б а с п а х а н а л ы қ қ а ғ а з . Әріп түрі « Ә д е б н » . Ш ы ғ ы к қ ы б а о ы л ы с .. Ш а р т т ы б а с п а т а б а ғ ы 9.35. Ш а р т т ы бояулы беттацбасы 9,59. Ecerrt-ік б а с п а т а б а ғ ы 13.18. Т а р а л ы м ы 3000 д а н а . Т а п с ы р ы с J f i 1117. Б а ғ а с ык е л і с і м б о й ы н ш а . Қазақстан Республикасы Министрлер к а б и н е т і н і қ ж а н ы н д а ғ ыТіл к о м и т е т і н і н «Ана тілі> б а с п а с ы . 480124, А л м а т ық а л а с ы , А б а й д а ң ғ ы л ы , 143-үА. Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а с ы Ж о ғ а р ғ ыҚ е ң е с і н і ц б а с п а . х а н а с ы , Алиаты қ а л а с ы , Қ . М а р к ск ө ш е с і , 15/1.

480016,