ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ Αρχιτεκτονική και Λογοτεχνία: η αφήγηση του κτηρίου, η κατασκευή του μυθιστορήματος Από τον Άγιο Αυγουστίνο ως τον Ιταλό Καλβίνο και τον Ζορζ Περέκ, αρχιτεκτονική και λογοτεχνία έχουν διασταυρωθεί πολλές φορές, στην κοινή τους επιδίωξη να αφηγηθούν, να δημιουργήσουν, να αναδημιουργήσουν και να εκφράσουν το χώρο. Στην λογοτεχνία εξωτερικοί και εσωτερικοί χώροι – πόλεις, γειτονιές, δρόμοι, κτήρια και δωμάτια – εμφανίζονται ως τοποθεσίες όπου εξελίσσεται η εμπειρία της ζωής, αλλά και ως τόποι που φέρουν ορατά τα ίχνη του περάσματος του χρόνου, τόποι στους οποίους προβάλλουμε τις προσωπικές μας εμπειρίες και αναμνήσεις. Έχοντας ο ίδιος σπουδάσει αρχιτεκτονική, πριν καταλήξω να αφιερωθώ αποκλειστικά στη συγγραφή, καταθέτω την ευγνωμοσύνη μου για αυτό το μεγάλο σχολείο που με βοήθησε αφάνταστα στην εργασία μου ως μυθιστοριογράφου. Οι αρχιτεκτονικές σπουδές είναι ένα πραγματικό Πανεπιστήμιο. Περιλαμβάνουν ένα πανόραμα γνώσης: Εικαστικά, Φιλοσοφία, Κοινωνιολογία, Σύνθεση, Μαθηματικά, Δομική και όχι μόνον. Αποφοίτησα έχοντας στη φαρέτρα μου μια ποικιλία εφοδίων που αργότερα μου φάνηκαν κάτι παραπάνω από χρήσιμα στο νέο μου δρόμο. Ιδού λοιπόν μια μικρή αναφορά σε κάποιες κοινές αρχές σύνθεσης, αισθητικής και δομής. ΕΚΚΙΝΗΣΗΣΥΛΛΗΨΗ Όλα στη λογοτεχνία αρχίζουν από ένα χάος στο οποίο ο δημιουργός καλείται να βάλει τάξη. Ο συγγραφέας δεν είναι παρά ένας επιμελητής χάους. Στήνει έναν ολόκληρο κόσμο, εγείρει μια ιστορία από το μηδέν, από ένα κενό (λευκό) χαρτί. Το ίδιο όμως και ο αρχιτέκτονας, ο οποίος εκκινεί από ένα άδειο χώρο, ένα οικόπεδο, όπου καλείται να «σηκώσει» μια κατασκευή. Η αρχική ιδέα του συγγραφέα μπορεί να είναι μια λέξη, ένας χαρακτήρας, μια κατάσταση. Η αρχική ιδέα του αρχιτέκτονα μπορεί να είναι μια χάραξη, ένα σχήμα ακόμα και μια χειρονομία στο χώρο. ΥΛΙΚΑ Τα υλικά του αρχιτέκτονα τα προσφέρει η φύση. Άμμος, νερό, ασβέστης, χώμα, πέτρα, ξύλο, σίδερο, μάρμαρο. Με αυτά κατασκευάζει τα μέρη του κτηρίου του: δωμάτια, ορόφους, παράθυρα, σκάλες, δημιουργώντας χώρο, δημιουργώντας ζωή. Τα υλικά του συγγραφέα τα προσφέρει η ζωή: μνήμη, πόνος, ενοχή, εκδίκηση, και κυρίως έρωτας, θάνατος, εξουσία. Με αυτά κατασκευάζει χαρακτήρες, συγκρούσεις, σχέσεις, δημιουργώντας αφήγηση, δημιουργώντας μύθο. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Ο σχεδιασμός του κτηρίου ξεκινά από τη χάραξη, το σκελετό, τον κάνναβο. Το οικοδόμημα υπακούει σε έναν μηχανισμό στήριξης ώστε η κατασκευή να είναι στατικά ασφαλής. Ο σχεδιασμός της πλειοψηφίας των μυθιστορημάτων ξεκινά επίσης από έναν σκελετό, ένα «δομικό πλέγμα». Μέρη, κεφάλαια, αλληλεπιδράσεις
χαρακτήρων, κρίσιμες σκηνές. Τα μέρη οφείλουν να αλληλοϋποστηρίζονται, η «κατασκευή» να ισορροπεί μέσα από αιτιώδεις σχέσεις, μέσα από αλληλοεπιδρώντα φορτία αισθημάτων. Το μυθιστόρημα, όπως και το κτήριο είναι μια «κατασκευή». Δομείται με «υλικά», έχει ένα στάδιο εργασιών, θεμέλια, σκελετό, στοιχεία πλήρωσης. ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ Η περιπέτεια της σύνθεσης ενός κτηρίου προσομοιάζει με εκείνη ενός μυθιστορήματος. Οι αλληλεπιδράσεις των κατασκευαστικών στοιχείων, όπως οι αλληλεπιδράσεις των χαρακτήρων, οδηγούν το κτίσμα ιστορία, σε απρόβλεπτες ενίοτε κατευθύνσεις που εκπλήσσουν πολλές φορές και τον ίδιο τον αρχιτέκτονασυγγραφέα. Έτσι, κατά την πορεία του σχεδιασμού, μπορεί η αρχική ιδέα να εγκαταλειφθεί, οι χαράξεις να τροποποιηθούν, να ανακύψουν νέοι χώροι, ή ήδη υπάρχοντες να καταργηθούν. Ο συγγραφέας σκίζει σελίδες, ο αρχιτέκτονας σχέδια. Όταν οι χαρακτήρες αναπτύσσονται διαρκώς και παραμένουν ζωντανοί τότε η πλοκή θα φροντίσει από μόνη της. Όταν ο σχεδιασμός είναι «a work in progress», τότε η «αρχιτεκτονική πλοκή» θα οδηγήσει τη σύνθεση. ΣΤΙΛ Ο (καλός) λογοτέχνης όπως και ο (καλός) αρχιτέκτονας διαθέτουν το δικό τους «δακτυλικό αποτύπωμα». Το δικό τους στιλ. Υπάρχουν λογοτέχνες με μνημειώδες στιλ και αρχιτέκτονες με λυρικό. Αρχιτέκτονες με «μεταφυσικό» στιλ και λογοτέχνες με μπαρόκ. Συχνά χρησιμοποιούμε αρχιτεκτονικούς όρους για να χαρακτηρίσουμε γραπτά και λογοτεχνικούς όρους για να χαρακτηρίσουμε κτήρια. Η καθαρότητα των γραπτών του Σωτήρη Δημητρίου μερικές φορές μου θυμίζει Άρη Κωνσταντινίδη και η ποίηση στα κτήρια του Αντόνιο Γκαουντί, Μπόρχες. Όπως μια επιτυχημένη πρόταση έχει εφελκυστική αντοχή – δεν μπορείς να αλλάξεις ούτε μια λέξη, όλα τα συστατικά συνεργάζονται στην εντέλεια , έτσι και σ’ ένα επιτυχημένα σχεδιασμένο αρχιτεκτονικό στοιχείο δεν μπορείς να μετακινήσεις ούτε ένα εκατοστό. Η ΚΟΥΡΤΙΝΑ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Υπάρχουν συγγραφείς που ανοίγουν την «κουρτίνα των εργασιών» του «γιαπιού» τους, και επιτρέπουν στον αναγνώστη να επιθεωρήσει το εργαστήριο τους σε πλήρη ανάπτυξη. Την ίδια στιγμή υπάρχουν αρχιτέκτονες που εμφανίζουν στην επιδερμίδα των κτιρίων τους τα δομικά στοιχεία του έργου, δίνοντας την δυνατότητα στον επισκέπτη ή τον χρήστη να έχει την συνολική εποπτεία της κατασκευής. Ο ορατός φέρον οργανισμός των κτιρίων του Κωνσταντινίδη μπορεί να αντιπαραβληθεί με το έργο ενός συγγραφέα ο οποίος επιτρέπει στον αναγνώστη, ταυτόχρονα με την παρακολούθηση της ιστορίας, να διακρίνει αναλυτικά τον κορμό, τον σχεδιασμό, τα «φέροντα στοιχεία» του βιβλίου. Από την άλλη παρατηρούμε συγγραφείς που δουλεύουν διακειμενικά, εντάσσοντας στην αφήγηση τους επεξεργασμένες μνήμες, εικόνες, φράσεις, αναφορές σε άλλα παλαιότερα αφηγήματα με τα οποία επιχειρείται ένας διάλογος. Το ίδιο κάνουν πολλοί αρχιτέκτονες οι οποίοι συνομιλούν με αρχιτεκτονικά στοιχεία άλλων εποχών, σχολιάζοντας
τα από μορφολογικής, λειτουργικής και αισθητικής μέσα από νέα κτίσματα. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΜΕΡΗ Κάθε (καλό) βιβλίο μπορεί να αναλυθεί, να επιπεδομετρηθεί στα θεμέλια – δομή του, στα «δωμάτια» χώρους του, στις προσπελάσεις – διαφυγές του, στους δευτερεύοντες χώρους – υποπλοκές του. Κάθε (καλό) κτήριο εμπεριέχει μια χωρική αφήγηση, διαθέτει μια κρυφή πλοκή, σημεία κορύφωσης, συγκρούσεις, αιτιώδεις σχέσεις, αλληλεπιδράσεις των μερών του. ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣΧΡΗΣΤΗΣ Ο χρήστης, ή ο επισκέπτης ενός κτηρίου εισδύει σε μια χωρική αφήγηση, εισέρχεται σε μια περιπέτεια αναγνώρισης με τον ίδιο τρόπο που και ο αναγνώστης εισχωρεί σε μια λογοτεχνική αφήγηση μέσα από την οποία περιπλανάται στον μύθο. Η λογοτεχνία εκφράζεται μέσα «περιπέτειες αισθημάτων». Το επιτυγχάνει πλάθοντας ατμόσφαιρες οι οποίες λειτουργούν ως «περιβάλλοντα» της εκάστοτε ιστορίας. Η καλή λογοτεχνία δεν ενδιαφέρεται για την ατμόσφαιρα αυτή καθαυτή σε αυτό περιορίζεται η μικρή λογοτεχνία , αλλά και δεν μπορεί να ξεδιπλώσει τις αφηγήσεις της χωρίς δουλειά πάνω στην ατμόσφαιρα. Μορφή και περιεχόμενο ή, μιλώντας αρχιτεκτονικά , όψη και λειτουργικότητα, την ενδιαφέρουν ταυτόχρονα. Ίσως λοιπόν θα έπρεπε και η αρχιτεκτονική να συμπεριλάβει περισσότερο στον «οπλοστάσιό» της ανάλογους «συγκινησιακούς» όρους. Να συλλάβει το χώρο ως μορφή μέσα από ατμόσφαιρες «αισθημάτων», και όχι αποκλειστικά μέσα από απαιτήσεις «χρήσεων», δρόμο στον οποίο την οδήγησε ο φονξιοναλισμός. Να κατασκευάσει χώρους «συναρπαστικούς», που να συγκινούν και όχι μόνο να καλύπτουν συγκεκριμένες ανάγκες. Περιπετειώδη σπίτια, περιπετειώδεις πόλεις. Ίσως τελικά οι αρχιτέκτονές μας θα έπρεπε να διαβάζουν περισσότερο λογοτεχνία…