Legazione e Ambasciata di Polonia presso il Regno d’Italia negli anni 1919–1940

walczak cover .qxp_Layout 1 25/01/20 22:50 Pagina 1

A M B A S C I AT A D I P O L O N I A I N I T A L I A

Ambasciata di Polonia in Italia

legazione e ambasciata di Polonia presso il regno d’italia negli anni 1919˜1940

L E G A Z IO N E E A M B A S C I ATA D I P OLO N I A . . .

ISBN - 978-949983-2-5

A MBA SCIATA DI P OLONIA IN ITALIA

roma 2019

Pubblicazione e progetto grafico a cura di AnnA WAWrzyniAk MAoloni Traduzione dal polacco MonikA nieWójt AnnA WAWrzyniAk MAoloni Revisione Prof. DAniel BoćkoWski Fotografie nAroDoWe ArchiWuM cyfroWe nAc Wojciech WAlczAk Archivio storico luce

Stampa tipografia veneziana via Giovanni Pierluigi da Palestrina, 61 00193 roma

isBn - 978-949983-2-5

legazione e ambasciata di Polonia presso il regno d’italia negli anni 1919˜1940

TESTO DI

WOJCIECH WALCZAK

Ambasciata di Polonia a roma

INDICE

t e s to i ta l i a n o

9

15

44

48

50

94

s p i s t r e SĚ c i

tekst polski

59

63

88

90

92

94

96

premessa

‘

2019 rappresenta un momento particolare nei rapporti tra la Polonia e l’italia in quanto segna il 100° anniversario delle relazioni diplomatiche tra i due Paesi. l’Ambasciata di Polonia a roma ha voluto realizzare questa pubblicazione per ricordare questa importante ricorrenza.

L

Anno

nell’anno del centenario delle relazioni diplomatiche rivolgiamo lo sguardo alle loro origini, in particolare al periodo in cui lo stato polacco appena rinato lancia, attraverso le parole del Maresciallo józef Piłsudski, un appello alla comunità internazionale con la richiesta di venire da essa riconosciuto: In qualità di Capo Supremo dell’Armata Polacca desidero notificare ai governi e alle nazioni belligeranti e neutrali l’esistenza dello Stato Polacco Indipendente, che comprende tutti i territori della Polonia unita. La situazione politica in Polonia e il giogo dell’occupazione non permisero sinora alla nazione polacca di decidere liberamente del proprio destino. Grazie ai cambiamenti avvenuti in seguito alle vittorie delle forze alleate il ripristino dell’indipendenza e della sovranità diventa il fatto compiuto. (…) Sono convinto che potenti democrazie dell’Occidente offriranno l’aiuto e fraterno sostegno alla Repubblica di Polonia Rinata e Indipendente.

9

All’appello risponde subito l’italia che, come uno dei primi paesi, riconosce lo stato polacco come soggetto sull’arena internazionale, ritornato sulla cartina dell’europa dopo la prima guerra mondiale. l’atto ufficiale del riconoscimento de iure della Polonia da parte di roma avviene il 27 febbraio 1919. sulla soglia del 1919 entrambi i Paesi decidono di nominare i relativi rappresentanti diplomatici, memori della chiara vicinanza delle due nazioni che ancora nel XiX secolo condividevano il destino di popoli oppressi in lotta per la loro emancipazione. la comunanza di cultura, religione e storia trovò infatti la sua esplicita espressione nelle reciproche citazioni nei rispettivi inni nazionali. il 23 febbraio 1919 il ministro degli esteri italiano sidney sonnino spedisce da Parigi a roma il telegramma in cui conferma la volontà dei Paesi dell’intesa di riconoscere la Polonia. intere settimane di preparativi vengono coronate il 28 aprile 1919 con l’istaurazione della rappresentanza della repubblica di Polonia presso il Quirinale nel rango di legazione. Quale primo rappresentante della Polonia in italia viene nominato konstanty skirmut. il diplomatico italiano Francesco Tommasini raggiunge Varsavia nel mese di ottobre dello stesso anno.

Grazie alla presenza dei rappresentanti diplomatici, Polonia e italia iniziano a realizzare le premesse della politica estera bilaterale che diventerà poi così importante nel ventennio tra le due guerre. nel corso dei cento anni a seguire la storia delle relazioni tra Polonia e italia e tra i cittadini di entrambi i Paesi si arricchirà con pagine nuove e straordinarie. negli anni 1944-1945 gli italiani scopriranno che i polacchi sono disposti a offrire la propria vita “per la libertà propria e quella degli altri”. lo ha ricordato il presidente italiano sergio Mattarella lo scorso maggio durante lo strico incontro con il presidente polacco Andrzej duda al cimitero Polacco a Montecassino.

10

nel 1981, anno di introduzione in Polonia della legge marziale, e negli anni successivi i polacchi avranno modo di constatare che gli italiani non rimangono indifferenti dinnanzi alla quella ingiustizia storica inflitta al popolo polacco e di beneficiare della solidarietà del popolo italiano. il governo italiano ribadirà la volontà di equiparare le opportunità storiche negli anni 90 sostenendo con forza le aspirazioni polacche all’adesione alla nATo e all’Ue. e così entrambi i Paesi lavorano fianco a fianco da vent’anni per costruire insieme la nATo e da quindici anni per costuire l’Unione europea. l'italia è fortemente legata alla mia personale esperienza famigliare in quanto mio padre, il generale Władysław Anders, insieme all'armata polacca fece il cammino "dalla terra italiana alla Polonia", citando le parole dell’inno polacco. oggi sono a roma in qualità di ambasciatore di Polonia. in qualche modo è il prosieguo dell'operato di mio Padre che ha sempre riservato nella sua memoria l'immagine positiva degli italiani. i rapporti tra italia e Polonia, quelli di ieri e quelli di oggi, in un contesto europeo e internazionale sono eccellenti. in questi cento anni i due Paesi hanno ulteriormente rafforzato i loro legami culturali, economici e politici.

Guardo con ottimismo al futuro delle relazioni tra i due Paesi.

AnnA MAriA Anders Ambasciatore di Polonia in italia

11

L’ambasciatore di Polonia in Italia Alfred Wysocki lascia il Quirinale in carrozza dopo aver presentato le lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III, 30.07.1933. Foto ©NAC

* Wojciech Walczak, ricercatore del diparimento di storia e relazioni internazionali dell’Università di Białystok. È specializzato nella storia dei rapporti della Polonia con il Vaticano nel XX secolo. È uno degli autori dell’edizione di “Acta nuntiaturae Polonae”, per la quale sta preparando il materiale relativo alla nunziatura di Francesco Marmaggi.

Wojciech WAlczAk*

legazione e Ambasciata della repubblica di polonia presso il regno d’italia negli anni 1919˜1940

N

ellA PoliTicA iTAliAnA l’idea di una possibile ricostituzione della Po-

lonia sembra essere presente già prima dello scoppio della guerra 1914-1918. si avverte la presenza di questo argomento tra la fine del XiX e l’inizio del XX secolo. il tema dell’autodeterminazione degli stati veniva affrontato frequentemente. il ministro degli affari esteri dell’italia Antonino Paternò-castello di san Giuliano concordava con le osservazioni presenti nella nota dell’ambasciatore Tommaso Tittoni, che da Parigi scriveva già nel 1914, che la pace futura sarà sotto il segno dell’Alsazia e della lorena e anche della ricostituzione della futura Polonia1: Ci sono tre avvenimenti che producono qui grande impressione. Il primo è il manifesto dello Czar per la ricostituzione della Polonia. Questo solenne impegno preso pubblicamente fa presagire una guerra molto lunga che non avrà fine se non con l'esaurimento di una delle parti belligeranti. Qui nelle sfere politiche si dice che da questa guerra deve sortire il trionfo delle nazionalità e che oltre alla ricostituzione della Polonia dovrà aversi la restituzione dell'Alsazia Lorena alla Francia, dello Schleswig alla Danimarca, Trento e Trieste all'Italia, della Transilvania alla Romania2.

1. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie w latach 1918-1940 [rapporti tra la Polonia e l’italia negli anni 19181940], Warszawa 1975, p. 21.

2. l’ambasciatore a Parigi, Tittoni, al ministro degli esteri, di san Giuliano, Parigi, 17 agosto 1914, in I documenti diplomatici Italiani, Quinta serie: 1914-1918, vol. i (2 agosto – 16 ottobre 1914), istituto Poligrafico dello stato. libreria dello stato, roma 1954, no di documento 311, p. 173.

15

san Giuliano stesso scrive il 21 agosto 1914:

Germania perderà Alsazia-Lorena. Polonia ormai è già eretta a personalità indipendente [sottolineatura aggiunta dall’autore W.W.]. Sono mostruose e preoccupanti per tutti, Francia compresa, le prospettive di una Russia vittoriosa3.

Un ruolo importante ha avuto a roma nel XiX e agli inizi del XX secolo la comunità polacca locale, composta soprattutto da artisti, sacerdoti, accademici e persone del mondo della finanza4. Accanto alla comunità polacca di Parigi, forse fra tutte la più attiva, quella italiana si è attivata dopo il 7 febbraio 1911, quando è stato istituito l’Ufficio di informazione e di stampa a roma. nel promuovere nell’ambiente romano l’idea stessa del ripristino dell’indipendenza ha avuto un ruolo di rilievo il futuro chargé d’affaires, Maciej loret5, storico originario di leopoli, nonché membro della spedizione romana Polacca dell’Accademia Polacca delle scienze6, che nell’Ufficio di stampa del consiglio della Galizia di roma promuoveva i movimenti indipendentisti della patria. Purtroppo non era un compito facile perché, come egli stesso scriveva, per quanto a roma non mancassero i simpatizzanti della causa polacca, non c’erano persone che se ne occupavano per l’interesse pubblico o accademico”7. di loret è stata anche l’idea di pubblicare un numero speciale natalizio della “rivista di roma” (1914/1915) dedicato alla Polonia e, soprattutto, al comitato Pro-Polonia. il comitato, istituito a roma, ha avuto durante la guerra un importante ruolo propagandistico: è riuscito persino a sottoporre la causa dell’indipendenza polacca all’attenzione del parlamento italiano con l’intervento del deputato luigi Montresor il 7 dicembre 19158. la politica italiana aveva ovviamente un atteggiamento pragmatico nei confronti della “questione polacca” e, considerato che voleva mantenere dei buoni rapporti con la russia, dall’atteggiamento di quest’ultima nei confronti 3. il ministro degli esteri, di san Giuliano, all’Ambasciatore a Parigi, Tittoni, roma, 21 agosto 1914, ivi, no di documento 377, p. 206.

4. k. PArAdoWskA, Polonia włoska [la comunità polacca d’italia] in B. szydłoWskA-ceGloWA (a cura di), Polonia w Europie [la comunità polacca in europa], Poznań 1992, p. 629.

5. sull’attività di M. loret a roma prima dello scopio della Prima guerra mondiale cfr. n. WojTAnoWskABąk, Działalność polityczno-kulturalna Macieja Loreta w Rzymie przed wybuchem Wielkiej Wojny [l’attività politico-curtulale di Maciej loret a roma prima dello scoppio della Grande Guerra], “dzieje najnowsze”, rocznik l-2018, 3, pp. 29-55.

6. n. WojTAnoWskA, Prace naukowe Macieja Loreta (1880–1949) w ramach Ekspedycji Rzymskiej w latach 1904– 1913 [Gli studi scientifici di Maciej loret (1880-1949) nell’ambito della spedizione romana negli anni 19041913] in P. Bilinś ki e P. PlichTA (a cura di) Krakowska szkoła historyczna a Polskie Towarzystwo Historyczne. Studia historiograficzne [la scuola di storia di cracovia e la società Polacca di storia. studi storiografici], Warszawa– kraków 2017, pp. 337–361.

7. la corrispondenza di Maciej loret, brutta copia della lettera al comitato esecutivo del consiglio nazionale, roma 15 febbraio 1911, Biblioteka zakładu narodowego im. ossolińskich, 18711/iii, pp. 176-177.

8. s. sierPoWski, L’Italia e la ricostituzione del nuovo stato polacco 1915-1921, Accademia Polacca delle scienze. conferenze 78, ossolineum, Wrocław 1979, pp. 5-6.

16

della Polonia dipendeva anche la posizione dell’italia. Un esempio estremo di questo pragmatismo è la reazione “all’Atto del 5 novembre” del 1916, una sorta del manifesto pubblicato durante la conferenza a Pszczyna dalle autorità tedesche e austro-ungariche. Una dichiarazione comune dei generaligovernatori hans von Beseler e karl kuk a nome degli imperatori Wilhelm e Francesco Giuseppe parlava della necessità di creare un regno di Polonia “legato alle due potenze alleate”9. nei confronti di tale dichiarazione si è espressa ovviamente in modo negativo la russia e, a causa di ciò, anche il governo italiano ha appoggiato un’altra idea, proveniente dalla russia10. Merita ricordare che la politica ufficiale del governo differiva dall’atteggiamento di molti influenti rappresentanti del mondo della politica italiana11. sul cambiamento dell’atteggiamento del governo italiano nei confronti della Polonia hanno inciso due fatti: la dichiarazione del Governo Provvisorio della russia del 30 marzo 1917, nella quale si è sostenuto che dalla costituzione della Polonia, che comprenderà tutte le terre abitate dai polacchi, dipenderà la pace nella futura europa e l’adesione degli stati Uniti d’America alla guerra nel 1917. in quel momento anche il governo italiano ha riconosciuto ufficialmente (20 ottobre 1917) il comitato nazionale Polacco e konstanty skirmunt come rappresentante del suddetto comitato in italia12. Anche se bisogna osservare che la politica italiana ha mantenuto fino alla fine un atteggiamento ambiguo nei confronti della questione polacca, adeguando le proprie posizioni agli interessi dell’italia. l’esempio di questa ambiguità è l’opposizione del ministro sidney sonnino nei confronti della dichiarazione di Versailles del 3 giugno 1918, nella quale di chiedeva per la Polonia l’accesso al mare. si temeva che questo potesse costituire un argomento contro le richieste italiane nella dalmazia. nei progetti dell’italia c’era quello di bloccare l’accesso al mare alla serbia. solo le affermazioni del ministro degli affari esteri della Gran Bretagna, Arthur Balfour, che era contrario a restituire alla Polonia una completa autonomia e ha dichiarato che la dichiarazione di Washington non significa affatto la restituzione della Pomerania e danzica alla Polonia, hanno calmato gli italiani13.

9. Una dichiarazione di carattere puramente propagandista cui scopo era quello di procurarsi il consenso dei polacchi per le azioni politiche e militari di entrambe le monarchie. si trattava di trovare delle potenziali reclute da inviare in guerra. sul valore legale di “atto del 5 novembre” cfr. d. MAkiłłA, Moc prawna aktu 5 listopada 1916 roku [Valore legale dell’atto del 5 novembre 1916], “Przegląd sejmowy” 1(138)/2017, pp. 59-77.

10. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie …, p. 25.

11. Ibidem.

12. M. leczyk, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone [comitato nazionale Polacco nei confronti dell’intesa e degli stati Uniti], Warszawa 1966, pp. 137-138; s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie …, p. 31.

13. j. złoTkieiWcz-kłęBUkoWskA, Od Balfoura do Curzona – polityka Wielkiej Brytanii wobec odradzającej się Polski 1918-1920 [da Balfour a curzon – la politica della Gran Bretagna nei confronti della rinascente Polonia 19181920], “Annales Universitatis Mariae curie-skłodowska lublin – Polonia”, vol. 64 (2009), p. 43; A. M. cienciAłA, Polityka brytyjska wobec odrodzenia Polski 1914-1918 [la politica britannica nei confronti della rinascita della Polonia 1914 - 1918], “zeszyty historyczne kultury” 16 (1969), p. 73; s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie..., p. 33.

17

instaurazione dei rapporti diplomatici ufficiali tra la polonia e l’italia secondo i risultati delle recenti ricerche di Wojciech Biliński14, le relazioni diplomatiche tra la Polonia e l’italia furono ufficialmente instaurate quando, il 19 gennaio 1919, ignacy j. Paderewski comunicò al presidente del consiglio dei ministri italiano Vittorio emanuele orlando e al ministro degli affari esteri sidney sonnino l’istituzione del governo della repubblica di Polonia. successivamente, il 23 febbraio 1919, sidney sonnino inviò da Parigi un dispaccio indirizzato al suo ministero degli esteri nel quale informava della decisione dei paesi dell’intesa di riconoscere l’indipendenza: Conferenza ha effettivamente deciso riconoscimento governo del signor Paderewsky. Man mano quindi che se ne presenterà l’occasione dovranno trarsi da tale riconoscimento tutte le conseguenze e le applicazioni che implica tale atto internazionale15.

A febbraio 1919, quando si riunì l’Assemblea costituente che adottò la legge sulle autorità superiori e legittimò il governo di ignacy j. Paderewski, i rappresentanti dell’intesa decisero finalmente di riconoscere il governo polacco.

Per questa ragione il 21 febbraio 1919 il ministero degli esteri italiano inviò l’istruzione al rappresentante del governo italiano presso la commissione interalleata a Varsavia Giulio Montagna. nel corso della nona seduta della costituente, il Presidente della dieta lesse il telegramma del deputato Montagna riguardante il riconoscimento ufficiale del governo polacco da parte del regno d’italia. Una settimana più tardi, il 4 marzo il ministero degli Affari esteri italiano inviò alle sue sedi diplomatiche un’istruzione relativa a questo fatto. il 28 aprile 1919 il ministero degli affari esteri polacco trasformò la missione del comitato nazionale Polacco con sede a roma in legazione polacca a roma, con a capo konstanty skirmunt16 in qualità di inviato straordinario e plenipotenziario. il segretario della rappresentanza 14. Wojciech Biliński ha mostrato che la decisione di riconoscere lo stato polacco è stata presa prima della sua comunicazione e che solo dopo è giunta la fase in cui sono stati istaurati e ripristinati i rapporti. in base a queste nuove informazioni, la data indicata da s. sierpowski (28 febbraio 1919) va verificata (W. Biliński, Uznanie międzynarodowe Polski a ustanowienie przez nią stosunków dyplomatycznych w 1919 r. [il riconoscimento internazionale della Polonia e l’instaurazione da parte di essa delle relazioni diplomatiche], “studia Prawnoekonomiczne” 2018, vol. 108, pp. 17, 22; cfr. c. BerezoWski, Powstanie i uznanie państwa polskiego w 1918 r. [la fondazione e il riconoscimento dello stato polacco], “Państwo i Prawo” 1959, quaderno 2, pp. 215–225).

15. il ministro degli affari esteri, sonnino, al suo segretario, Biancheri, Parigi 23 febbraio 1919, in Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918– 1940 r.), vol. 1, M. di siMone, n. erAMo, A. Fiori, j. sToch (a cura di), roma 1998, n. 10, p. 120.

16. Maciej loret si impegnava per contrastare la candidatura di konstanty skirmunt perché desiderava egli stesso diventare “l’ambasciatore” a roma. skirmunt era visto come un sostenitore di Piłsudski, loret invece della fazione della endecja (s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, p. 184).

18

di prima classe divenne il conte roger raczyński, l’attaché leon siemiradzki, il segretario di seconda classe Tadeusz skowroński e il consigliere legislativo czesław Pruszyński. la parte italiana, invece, soltanto a novembre 1919 nominò come inviato straordinario Francesco Tommasini. Fino ad allora, il governo italiano fu rappresentato dagli ufficiali militari della commissione interalleata17. da punto di vista della politica estera di Varsavia, la rappresentanza romana era all’epoca una delle tre più importanti in europa, dopo Parigi e londra. in seguito acquisirono molta importanza anche quelle di Mosca e Berlino.

Ma, indubbiamente, agli inizi dell’indipendenza polacca roma era la terza capitale quanto a importanza. la rappresentanza romana non era tra quelle facili, anche solo per via del conflitto tra la santa sede e l’italia. “Bastava fare la visita a una delle parti, che l’altra rifiutasse l’ascolto, con il pretesto di malattia, partenza o qualsiasi altro impedimento”18. skirmunt svolse le funzioni di inviato straordinario fino al giorno 11 giugno 1919, dopodiché prese posto a capo del ministero degli affari esteri nel governo di Wincent Witos e Antoni Ponikowski. Prima insistette sulla sua revoca dall’incarico il capo della diplomazia polacca, il conte eustachy sapieha19. egli cercò di far assegnare l’incarico di ambasciatore a Władysław skrzyński, funzionario e diplomatico ai tempi della monarchia austro-ungarica, il che non suscitava entusiasmo da parte dell’italia, motivo per il quale roma negò il consenso alla Polonia. dopo la partenza da roma il 11 giungo 1921, a skirmunt fu affidato il portafoglio del capo della diplomazia polacca20. Grazie a lui le questioni italiane entrarono a far parte delle priorità della politica estera polacca. nella sua istruzione alle rappresentanze diplomatiche del 3 agosto 1921, di carattere strettamente riservato, egli descriveva in questi termini i rapporti con il regno d’italia, che annoverava tra “le grandi Potenze Alleate”: Oltre all’alleanza con la Francia e l’avvicinamento ai nostri vicini, con i quali unisce la Polonia la comunione degli interessi, è necessario che la Polonia cerchi di avere i migliori rapporti con le grandi Potenze Alleate. Questo compito ha trovato e troverà ancora non una volta grandi difficoltà. L’avvicinamento così desiderato all’Italia, che nel Consiglio delle Potenze sempre più spesso svolge il ruolo dell’ago della bilancia, finora veniva frenato nonostante grandi sforzi 17. Ivi, pp. 38–39.

18. Ivi, p. 184.

19. Ivi, p. 186.

20. sierpowski riferisce che skirmunt ha lasciato roma solo il 17 giugno 1921. si tratta di un errore perché il 11 giugno 1921 ha formalmente assunto l’incarico del ministro degli affari esteri.

19

delle forti correnti pacifiste e contrarie alla guerra, spesso puramente filotedesche, che tormentano quel paese come forse nessun altro in Europa. Hanno un’influenza negativa sugli umori in Italia l’imprecisione e l’avventatezza da parte della Polonia nel trattare impegni di natura economica. Mostrare tendenze pacifiste della Repubblica di Polonia e una maggiore efficacia nei rapporti commerciali, ecco le vie per il miglioramento delle relazioni tra la Polonia e l’Italia. Nel futuro, esse dovrebbero basarsi sulla convinzione che il ruolo preminente della Polonia sulle terre abitate dagli Slavi Occidentali formerà la più forte e l’unica efficace barriera contro così pericolosa per l’Italia espansione del panslavismo verso il Mar Adriatico21 [sottolineatura aggiunta dall’autore W.W.]. come successore di konstanty skirmunt fu inviato a roma Maciej loret, ma con rango di chargé d’affaires e non come inviato straordinario, ruolo assegnato qualche mese dopo a August zaleski, accreditato in italia dal 15 aprile 1922. loret rimase visibilmente colpito dalla mancata promozione. cominciarono ad arrivare al ministero degli affari esteri polacco numerose denunce e lamentele sul conto di zaleski. il personale della legazione polacca a roma si lamentava invece del carattere di loret e di come trattava le persone. il suo atteggiamento nei confronti dell’inviato straordinario non giovava né all’atmosfera che si respirava nella legazione né all’opinione che aveva il ministero polacco di loret stesso. zaleski era molto ben visto a roma e apprezzato dai diplomatici italiani. con il suo lavoro si guadagnò la simpatia del governo fascista. Fu promotore dell’iniziativa di conferimento del nome di “squadra Polonia” a una delle unità della Milizia volontaria composte dai ragazzi, alla quale nel 1924 donò lo stendardo, le divise e le attrezzature sportive. Mussolini otteneva numerosi rapporti, tra gli altri, dal direttorio fascista, nei quali si sottolineava che nessuno degli inviati straordinari accreditati a roma “mantiene dei rapporti così stretti e cordiali con la gioventù fascista come l’inviato straordinario polacco”22.

A zaleski si deve anche l’organizzazione e l’avviamento dell’attività dei consolati polacchi (Milano – consolato generale, Torino, Trieste, Firenze, napoli). nel 1925 organizzò la riunione dei capi di queste rappresentanze, nel corso della quale chiese di inviare alla legazione con regolarità informazioni di carattere politico. Vietò di intraprendere su iniziativa propria azioni di propaganda, che prima dovevano sempre essere consultate con lui.

21. Instrukcja ogólna dla placówek [istruzione generale per le rappresentanze], “zeszyty historyczne” 1972, vol. 22, p. 100. introduzione all’istruzione: j. lewandowski, Instrukcja K. Skirmunta [istruzione di skirmunt], ivi, pp. 94–96.

22. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, p. 196.

20

Questo non lo aiutò perché si scontrava con una forte opposizione all’interno della comunità polacca, a capo della quale c’era ovviamente loret. zaleski veniva accusato del fatto che la legazione non si adoperasse per vendere il carbone polacco agli italiani e apparvero persino delle allusioni che l’inviato appoggiasse il commercio del carbone tra la Polonia e la Germania. egli ebbe anche molti oppositori tra i sostenitori della democrazia nazionale - endecja, che chiedevano al capo della diplomazia polacca di revocargli l’incarico.

Gli succedette stanisław kozicki, fortemente associato alla democrazia nazionale. Grazie all’incarico conferitogli da roman dmowski era stato direttore del principale organo di stampa della democrazia nazionale, “Gazeta Warszawska”. kozicki assunse le funzioni il 3 febbraio 1926 e il suo principale informatore in italia era ovviamente loret23. kozicki non esercitò a lungo le funzioni, lo sorprendette il colpo di stato nel maggio del 1926. Gli si rimproverava dei legami di amicizia troppo intensi con il fascismo italiano. Alla diplomazia era arrivato per caso, per via dell’appartenenza al partito e, anche secondo il parere condiviso da diverse persone, la sua fu una missione completamente non riuscita24. Per questo motivo il 16 agosto 1926 fu nominato chargé d’affaires Władysław Günther-schwarzburg, che avrebbe dovuto dirigere la legazione fino all’arrivo del nuovo incaricato straordinario. durante pochi mesi della sua missione, Günther incontrò il vice-ministro degli affari esteri italiano dino Grandi e il capo del governo italiano nonché ministro degli affari esteri, Benito Mussolini. durante questi incontri lodava e cercava di far approvare la candidatura del nuovo inviato straordinario roman knoll25. knoll fu appuntato il 20 dicembre 1926. A Palazzo chigi veniva descritto come uno dei più eminenti rappresentanti del ministero degli affari esteri, che aveva finora svolto l’incarico del sottosegretario di stato e che godeva del pieno appoggio di Piłsudski. A roma erano rimasti colpiti dal fatto che Piłsudski attribuiva così tanta importanza ai rapporti tra Polonia e italia da inviare uno dei più fidati diplomatici dello schieramento della sanacja. l’obiettivo principale di knoll era quello di stringere e allargare i contatti commerciali tra i due stati e di elevare la legazione al rango di ambasciata. A roma giunse il 21 gennaio 1927 in compagnia del i segretario Mieczysław chałupczyński26. È probabile che abbia ricevuto le istruzioni a voce da Piłsudski e zaleski.

23. Ivi, p. 200.

24. W. GünTher, Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej [il pennacchio e la spada. Memorie dal servizio diplomatico], Paryż 1963, pp. 84–85.

25. h. BArToszeWicz, Misja dyplomatyczna Romana Knolla w Rzymie [Missione diplomatica di roman knoll a roma], “dzieje najnowsze” 2011, vol. 43, n. 1, p. 55.

26. Ibidem.

21

sembrerebbe che l’obiettivo principale di knoll era avvicinare Varsavia a roma e roma a Parigi per riunire le forze europee contro il revisionismo di Versailles. la collaborazione più stretta con il regno d’italia era dovuta in realtà alla situazione che si era venuta a creare in europa dopo il 1926. il ministro zaleski era convinto che gli italiani, temendo l’alleanza degli austriaci con i tedeschi, avessero reagito con l’intensificare il loro interessamento nei Balcani. il capo della diplomazia polacca poteva, a giusto titolo, supporre che Mussolini cercava di creare, sotto la propria guida, un’alleanza composta dalla romania, dall’Ungheria e dalla jugoslavia, che avrebbe costituito una sorta di barriera contro la Germania unita all’Austria. del resto anche gli italiani desideravano intensificare i loro rapporti con la Polonia. Persino alcuni quotidiani italiani sottolineavano che il ministro zaleski, durante l’intervento davanti alla commissione parlamentare per gli affari esteri, aveva indicato i rapporti con l’italia come quelli di maggiore importanza dopo quelli con la Francia e la Gran Bretagna27. subito dopo l’arrivo a roma, knoll scriveva a zaleski: “il mio predecessore non mi ha lasciato qui nulla in eredità”28. il che era sintomatico, in quanto conteneva una grande critica nei confronti dell’operato di kozicki. egli dovette inoltre confrontarsi con una realtà non facile, dato che per gli italiani i rapporti con la Polonia non erano di primaria importanza. doveva, come i suoi predecessori e i futuri successori, cercare di convincerli dell’importanza dell’alleanza con la Polonia. Per giunta, le condizioni logistiche ed economiche erano sfavorevoli. come sottolineava knoll stesso, nessuna rappresentanza situata nelle capitali delle potenze dell’europa occidentale, doveva fronteggiare simili condizioni relative alla propria sede, giudicate da lui del tutto scomode. Voleva che, invece dei tre locali che venivano presi in locazione, si acquistasse una villa che avrebbe contenuto i locali della legazione, del consolato e della residenza dell’inviato straordinario. Fino alla fine degli anni venti, il ministero degli affari esteri non acquistò nessun immobile e continuò a servirsi dei locali presi in affitto, il che aveva un impatto negativo sul rango della rappresentanza polacca29.

27. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, pp. 250–251.

28. r. knoll al Ministero degli Affari esteri, 30 maggio 1927, Archiwum Akt nowych, zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych, 4221, pp. 125–126.

29. in aprile 1927 knoll ha scritto un memorandum indirizzato al ministro zaleski, nel quale lo esortava ad acquistare una villa che costava 325 mila dollari. lo motivava con il prestigio e l’atteggiamento nei confronti di queste cose da parte di altri paesi che avevano le loro sedi nei palazzi di lusso. Persino i paesi più piccoli, come ad esempio la cecoslovacchia, avevano delle sedi più rappresentative rispetto alla Polonia (Memorandum di knoll a zaleski, 28 aprile 1927, Archiwum Akt nowych, zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych, 4221, pp. 102–104). sulla questione dell’acquisto di un immobile per fini diplomatici knoll tornerà a febbraio 1928. È stata fatta persino la proposta di comprare Palazzo rospigliosi, accolta sia da August zaleski sia dal ministro del tesoro ignacy Matuszewski (h. BArToszeWicz, Misja dyplomatyczna…, p. 70).

22

nei giorni 11–18 aprile 1928 knoll riuscì a organizzare la visita del ministro degli affari esteri polacco, August zaleski, a roma. si trattò di un evento importante per la politica polacca, anche se le voci provenienti da Varsavia non erano favorevoli all’italia. il 13 febbraio 1928, il ministro scriveva che non aveva nessun interesse a roma e non sapeva proprio “cosa avrebbe dovuto fare lì”. Mussolini stesso a maggio 1928 definì – in modo diplomatico – la Polonia “una grande potenza”, ma ammise che oltre alla cortesia, l’incontro con zaleski non aveva apportato nulla alle relazioni bilaterali, ma del resto non era questo l’obiettivo30. il vero scopo della visita di zaleski era attivare le relazioni tra la Polonia e l’italia, per poter giustificare all’esterno gli sforzi della Polonia mirati ad inalzare il rango della rappresentanza da legazione a ambasciata, fatto che sembrava interessare di più la Polonia che l’italia. i buoni rapporti tra Polonia e italia, soprattutto la volontà di stringere la collaborazione con un partner importante sulla scena europea, fecero sì che zaleski, in base alle istruzioni del ministro degli affari esteri Maurycy zamoyski, intraprese gli sforzi presso le autorità italiane per creare a roma un’ambasciata. Già il 19 luglio 1924, dopo il colloquio con Mussolini, egli relazionava al capo della diplomazia polacca:

Alla fine [Mussolini – W.W.] ha constatato che è sostanzialmente d’accordo per alzare le legazioni di Varsavia e Roma al rango di ambasciate e che presto invierà una risposta per iscritto31. la diplomazia polacca insisteva presso gli italiani affinché non aspettassero troppo a lungo per istituire le ambasciate. Quest’ultimi rispondevano che l’inghilterra metteva un freno a questa iniziativa. ne parlò Mussolini con zaleski in occasione dell’incontro del 19 luglio 1924 e allo stesso modo relazionava anche l’ambasciatore a Parigi Alfred chłapowski32:

Gli ho fatto capire [all’ambasciatore dell’italia a Parigi camillo romano Avezzana –W.W.] in modo discreto che non mi è chiaro per quale ragione il Governo italiano indugi quanto alla decisione di alzare le Legazioni della Polonia e dell’Italia al rango delle Ambasciate. (…) L’ambasciatore mi ha fatto capire che le difficoltà nella questione potrebbero essere causate piuttosto dall’Inghilterra, che probabilmente cerca di frenare a Roma33.

30. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, p. 262.

31. l’inviato straordinario a roma, zaleski, al ministro degli affari esteri zamoyski, roma 19 luglio 1924, in Documenti per la storia…, vol. 1, p. 466.

32. Uno dei diplomatici polacchi che ha prestato il servizio più a lungo nelle missioni diplomatiche. È stato l’inviato straordinario a Parigi dal 22 marzo 1924 e, dal 27 novembre 1924 al 20 giugno 1936, dopo che la rappresentanza diplomatica è stata alzata di rango, è stato l’ambasciatore della repubblica di Polonia in Francia.

33. l’Ambasciatore a Parigi, chłapowski, al ministro degli affari esteri, skrzyński, roma 19 dicembre 1924, in Documenti per la storia…, vol. 1, p. 474.

23

secondo s. sierpowski, dietro il rallentamento nell’istituire le ambasciate vi erano le pretese troppo grandi avanzate dall’italia, relative allo scambio commerciale tra i due paesi34; pare che gli italiani chiedessero addirittura 15–20 milioni di złoty. le questioni economiche sicuramente condizionarono l’indugiare nel prendere una decisione relativa alle ambasciate. lo confermerebbe l’appunto di stefan Przezdziecki del 21 febbraio 1929 nel quale egli scriveva:

La decisione finale relativa alle ambasciate non mi è stata ancora comunicata in modo ufficiale, c’era il progetto di farla notificare da Maioni che si recava a metà marzo per presentare le lettere di fine missione. Da quel che so, il governo italiano vorrebbe prima, e prima della visita di Grandi, risolvere alcune questioni economiche, come per esempio quella delle arance, di altri contingenti speciali, dei trasporti degli emigrati, di eventuali ordini nei cantieri navali italiani. Non vorrei permettere di collegare ufficialmente la questione delle ambasciate con altre richieste35.

Gli sforzi di avere un’ambasciata polacca a roma furono coronati dal successo solo nel 1929. il 20 febbraio il ministro zaleski scriveva alla legazione a roma: Vi prego di finalizzare la questione delle ambasciate in modo da poter scambiare le dovute note e renderlo noto nelle pubblicazioni36. nel maggio 1929 Mussolini, che svolgeva anche le funzioni di ministro degli affari esteri, scriveva a Mariano de Angelis, i° segretario della legazione del regno d’italia a Varsavia e chargé d’affaires:

Prego v.s. di voler comunicare personalmente al signor Zaleski [ministro degli affari esteri della Repubblica di Polonia – W.W.] che, quantunque il r. governo si sarebbe atteso a migliori disposizioni da parte del governo polacco per la risoluzione delle questioni in sospeso, per fare cosa gradita alla Polonia e per evitare che il ritardo non abbia ad essere male interpretato dai terzi interessati, acconsente a non procrastinare più oltre l’elevazione di codesta legazione al rango di ambasciata37.

Alla fine del 1927 August zaleski richiamò roman knoll a Varsavia, senza revocargli però le funzioni di inviato straordinario. zaleski in quel momento era ammalato, chiese pertanto aiuto nel dirigere il ministero proprio a knoll, suo collaboratore di fiducia con esperienza di sottosegretario. Già allora nel 34. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, p. 264.

35. Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego), 26, pp. 4–5.

36. Ivi, p. 1.

37. il capo del governo e il ministro degli affari esteri Mussolini al chargé d’affaires a Varsavia, de Angelis, roma 10 maggio 1929, in I documenti diplomatici Italiani, Settima serie: 1922–1935, vol. 7 (24 settembre 1928 – 12 settembre 1929), roma 1970, no di documento 417, p. 420.

24

ministero ci si chiedeva chi sarebbe stato il successore di knoll. la scelta cadde su uno dei diplomatici più eminenti, pluriennale direttore del Gabinetto del Ministro (dal 6 aprile 1921 al 26 giugno 1928), nonché capo del cerimoniale diplomatico, il conte stefan Przezdziecki38. il 1° luglio 1928 (a volte viene riportata la data del 26 giugno) egli divenne inviato straordinario e plenipotenziario a roma presso il Quirinale. il 6 agosto venne ricevuto dal premier italiano Benito Mussolini, il quale lo informò della visita dal re Vittorio emanuele iii prevista per il 6 novembre 192839. l’anno successivo, in relazione all’innalzamento della legazione a roma al rango di ambasciata, a Przezdziecki fu conferito il titolo di ambasciatore. Przezdziecki divenne pertanto il primo ambasciatore della repubblica di Polonia in italia. egli fu molto stimato dagli italiani, sia dagli altri diplomatici che da Palazzo chigi. Veniva ammirato il suo talento per i negoziati e i suoi ricevimenti sopraffini erano molto apprezzati. in una nota interna del ministero degli affari esteri italiano, redatta dopo la sua morte, egli veniva definito amico dell’italia40. Przezdziecki svolse le funzioni di ambasciatore fino al 25 settembre 1932.

Morì improvvisamente per un attacco cardiaco non a roma, come alcuni affermano, ma a Varsavia, il 3 dicembre 1932. nel periodo di assenza dell’ambasciatore a roma, la missione diplomatica fu diretta per quasi un anno dallo chargé d’affaires Tadeusz romer. All’inizio del 1933, su raccomandazione di józef Piłsudski in persona, venne disegnato a svolgere le funzioni di ambasciatore il conte jerzy Potocki41. il 23 febbraio 1933 il ministro degli affari esteri józef Beck inviò a roma la richiesta di agrément per Potocki42. il giorno dopo la richiesta venne accolta nella maniera più gentile. Fu promesso che il re italiano ne sarebbe stato informato senza indugio subito dopo il suo ritorno dall’egitto, il 20 marzo193343. il conte jerzy Potocki ricevette la nomina ufficiale a ambasciatore a roma il 3 marzo 1933. dinanzi alla proposta italiana di creare un direttorato di potenze, il cosiddetto patto a quattro (italia, Francia, Germania e inghilterra), che minacciava in maniera chiara gli interessi della Polonia anteguerra, Piłsud38. B. noWożycki, Stefan Przezdziecki, roma 2016.

39. A. Wawrzyniak indica una data diversa in Przedstawiciele dyplomatyczni Polski we Włoszech [rappresentanti diplomatici della Polonia in italia], in Siedziba Ambasady w Rzymie [la sede dell’Ambasciata a roma], roma 2013, p. 129. l’autrice ha indicato la data della consegna delle lettere credenziali al re d’italia (6 novembre 1928) e non quella della presa delle funzioni. l’autore della presente pubblicazione utilizza la data della presa delle funzioni e quindi dell’inizio dell’attività diplomatica e non quella de iure.

40. nota di servizio, roma 3 dicembre 1932, Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 2 (1932).

41. Potocki Jerzy, in j. MAjchroWski (a cura di) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej [Personalità della seconda repubblica di Polonia] , Warszawa 1994, ediz. 1, pp. 108–109; https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jerzy-potocki [accesso: 30 Viii 2019].

42. Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Atti di Bolesław Wieniawa-długoszowski), 26, p. 21.

43. Ibidem.

25

ski costrinse Potocki a rinunciare alla funzione di ambasciatore. Tale gesto doveva far intendere che la Polonia si opponeva alla politica italiana che le era ostile. Poco prima della vista in Quirinale il 24 marzo 1933, Potocki rassegnò pertanto ufficialmente le dimissioni adducendo come motivazione la incompatibilità della politica italiana con gli interessi della Polonia. egli giustificava la sua decisione con la situazione che si era venuta a creare con la nascita del progetto del pattro a quattro. la rinuncia plateale del conte Potocki fu un’idea dello stesso Piłsudski.

Dopo avere valutato la situazione il Maresciallo [Piłsudski –W.W.] decise di colpire il partner più debole, ovvero l’Italia, e lo fece mediante una dimostrazione piuttosto superficiale. Ho concordato con l’ambasciatore della Repubblica di Polonia presso il Quirinale, il conte Jerzy Potocki, di recente nomina, ch’egli rinuncerà alla sua nuova carica adducendomi come motivazioni ufficiali che aveva intrapreso la sua missione a Roma partendo dal presupposto che avrebbe dovuto rafforzare i tradizionalmente amichevoli rapporti tra la Polonia e l’Italia, ma che, alla luce del fatto che la nuova politica italiana danneggiava vitali interessi internazionali della Polonia, non si sentiva più in grado di ricoprire la sua carica44. l’ambasciatore italiano a Varsavia Giuseppe Bastianini, analizzando la questione dell’ambasciatore Potocki, la collegava alle mosse del ministro degli affari esteri polacco józef Beck:

Stamane questo ministro di Romania è partito per Bucarest improvvisamente. È mia impressione che ció sia in relazione con atteggiamento assunto ieri da Polonia nei nostri confronti e che sembra preluda sviluppi nei rapporti fra Polonia e Piccola intesa. Ho impressione che Parigi non (dico non) sia estraneo a tali fatti. Giornali anziché commentare dimissioni Potocki pubblicano tale notizia accanto a quella della visita dei ministri della Piccola intesa a Beck. Finora questo ministero esteri si è astenuto farmi qualsiasi comunicazione45.

Beck informò ufficialmente l’ambasciatore Bastianini delle dimissioni di Potocki solamente tre giorni dopo la pubblicazione della notizia sulla stampa. secondo la relazione dell’ambasciatore italiano, fu un colloquio in clima di ostentata freddezza, nel quale il ministro polacco informò che si trattava di una decisione di Potocki il quale, data la situazione, non credeva nella possi44. j. Beck, Ostatni raport [Ultimo rapporto], Warszawa 1987, p. 56.

45. Ambasciatore dell’italia a Varsavia, G. Bastianini, al ministro degli affari esteri, Mussolini, Varsavia 25 marzo 1933, Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 3 (1933); pubblicato in: Documenti per la storia…, vol. 2, n. 304, pp. 946–947.

26

bilità di svolgere il proprio mandato46. sembra che la parte italiana abbia affrontato questa situazione con molta comprensione. non ci furono azioni di ritorsione, nonostante l’ambasciatore italiano a Varsavia Giuseppe Bastianini non fosse stato trattato molto bene. nell’aprile del 1933, quando il maresciallo avrebbe dovuto ricevere al Belvedere gli ambasciatori dell’Urss e dell’italia, il ministero degli affari esteri in un comunicato succinto affermò che si trattava di informazioni imprecise eche era sicuramente prevista l’udienza dell’inviato sovietico. diede così a intendere che il maresciallo era dubbioso se ricevere o meno l’ambasciatore italiano47.

Finite queste turbolenze, la ricerca per l’incarico di ambasciatore a roma durò quasi metà anno. il 3 luglio 1933 a ricoprire il posto fu designato Alfred Wysocki, precedentemente inviato a stoccolma, sottosegretario agli esteri, nonché inviato straordinario e ministro plenipotenziario a Berlino48. nel 1933 il ministero degli esteri italiano elaborò una nota su Wysocki, considerato un ottimo conoscitore di arte e letteratura, in particolare tedesca. Vi fu definito, con una certa cautela, ”piuttosto” amico dell’italia49. Purtroppo Wysocki assunse il comando della rappresentanza diplomatica polacca in un momento molto difficile, quello della salita al potere di hitler. non c’erano le condizioni per una politica italiana indipendente. essa doveva far riferimento a alleanze che in futuro si sarebbero dimostrate contrarie agli interessi polacchi. il primo compito di Wysocki fu allentare le tensioni con gli italiani. Già pochi mesi dopo, nel settembre e ottobre 1933, durante l’incontro a Ginevra tra Beck e il capo di gabinetto del ministero degli esteri italiano Pompeo Aloisi, il tono della conversazione fu pieno di comprensione e di speranza nella normalizzazione dei rapporti italo-polacchi. del tono di queste conversazioni, che migliorarono il clima dei rapporti, informava l’ambasciatore italiano a Varsavia Bastianini50. A suo parere anche la stampa polacca smise di attaccare il cosiddetto patto dei quattro. nel 1934 comparve una sorprendente proposta della parte italiana, trasmessa dall’ambasciatore Bastianini durante un incontro con Wysocki a 46. Ambasciatore dell’italia a Varsavia, G. Bastianini, al ministro degli affari esteri, Mussolini, Varsavia 25 marzo 1933, Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 3 (1933); pubblicato in: Documenti per la storia…, vol. 2, n. 305, pp. 948–949.

47. s. sierPoWski, Studia z historii Włoch XX wieku [studi dalla storia dell’italia del XX secolo], Poznań 2012, p. 222.

48. da Vienna è partito per roma il 23 luglio 1933 (il capo del gabinetto del Presidente del consiglio dei Ministri, Beer, al prefetto di Udine e Gorizia, roma, 23 luglio 1933, Documenti per la storia…, vol. 2, n. 311, p.

964).

49. nota del 23 maggio 1933, Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 3 (1933).

50. Ambasciatore dell’italia a Varsavia, G. Bastianini, al ministro degli affari esteri, Mussolini, Varsavia 14 ottobre 1933, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 316, pp. 976–977.

27

Firma della convenzione consolare tra Polonia e Italia. Da sinistra: consigliere dell’Ambasciata di Polonia in Italia Aleksander Zawisza, l’ambasciatore di Polonia in Italia Alfred Wysocki, il capo del governo italiano Benito Mussolini e il direttore del Dipartimento dei Trattati nel Ministero degli Affari Esteri italiano Gianini. Roma, 30.07.1935.

Foto: ©NAC.

roma, relativa alla possibilità di stipulare con la Polonia un’alleanza o un patto politico:

Mussolini ha inoltre autorizzato Bastianini ad esaminare le possibilitá di stipulare con la Polonia un qualche patto o negoziato politico dalla forma per ora ancora non precisata, che esprima la coincidenza delle opinioni dei due governi sui problemi del disarmo e sulle condizioni per risanare l’Europa danubiana e nel contempo ha confermato la loro intenzione di un ulteriore sviluppo e approfondimento dei reciproci rapporti politici ed economici che vanno formandosi in maniera favorevole51. il significato sottinteso era chiaro. dopo quella frase arrivò, infatti, la domanda sulla possibilità di ordinare navi, anche da guerra, nei cantieri italiani. nella stessa relazione Wysocki metteva in dubbio, peraltro, la sincerità del governo italiano negli sforzi per guadagnarsi l’amicizia della Polonia:

anzi al contrario ho incontrato piú volte discrete mosse propagandistiche che dimostrano le preoccupazioni e il malcontento dell’Italia a causa dell’autonomia e del grande stile della nostra politica estera, partiolarmente sullo sfondo della distensione polacco-tedesca52. nel 1935 si può notare un grande aumento degli scambi comerciali tra italia e Polonia. All’inizio del 1934 (gennaio-febbraio) il valore dell’importazione dall’italia ammontava a 3,035 milioni di zloty polacchi, mentre un anno dopo era di 4,920 milioni. Un aumento, quindi, pari al 60%, con un saldo della bilancia commerciale pari a 673 mila zloty polacchi (rapporto importazioniesportazioni) a favore della Polonia nel gennaio del 1935 (gennaio-febbraio). la Polonia importava dall’italia principalmente arance, mandarini, limoni, metalli e prodotti lavorati in metallo, nonché prodotti tessili; esportava in italia soprattutto carbone e coke, nonché prodotti di origine vegetale53. l’operato di Wysocki in ambito economico non passò inosservato: lo scambio commerciale divenne uno dei compiti principali della diplomazia italiana. Tuttavia. dopo la crisi economica mondiale dell’inizio degli anni Trenta, non si riuscì a portare a un aumento significativo dello scambio commerciale tra i due paesi. nella terza decade del XX secolo la tendenza negli scambi commerciali con gli altri paesi, non solo con l’italia, era al ribasso. ciò era dovuto agli effetti 51. Ambasciatore a roma, Wysocki, al ministro degli affari esteri, Beck, roma 26 aprile 1934, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 328, pp. 1000–1003.

52. Ibidem.

53. consigliere economico a Varsavia, all’Ufficio delle convenzioni e Ufficio del controllo di sorveglianza dei Trasporti della direzione Generale del commercio delle Unioni e delle corporazioni, Varsavia 9 maggio 1935, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 361, pp. 1065–1068.

30

della crisi del 1929. Ad esempio, il valore annuo delle importazioni dall’italia, in miliardi di zloty polacchi, fu: nel 1929 - 10,2; nel 1935 – 3,4; nel 1938 – 3,1. il valore delle esportazioni fu, invece, in miliardi di zloty polacchi: nel 1929 – 7,1; nel 1935 – 2,3; nel 1938 – 2,9. l’italia era per la Polonia il sesto paese per valore di scambi commerciali, dopo inghilterra, Germania, Francia, Belgio e olanda54. nel maggio 1936 la camera di commercio avvertì il ministro Beck del considerevole calo (di circa 30 milioni di zloty) degli scambi tra i due paesi55. i rapporti economici e soprattutto politici tra Varsavia e roma dovettero affrontare un’altra prova difficile. il 3 ottobre 1935 gli italiani iniziarono le operazioni belliche in Abissinia. Già pochi giorni più tardi, il 7 ottobre, la lega delle nazioni proclamò l’introduzione delle sanzioni economiche nei confronti dell’italia. la Polonia seguì la decisione della lega: il 16 novembre 1935 il presidente Mościcki firmò il relativo decreto che ebbe effetti negativi sulle reciproche relazioni. le ripercussioni si sentirono in particolare nell’ambito dei rapporti culturali e scientifici56 che nel periodo tra le due guerre stavano registrando uno sviluppo dinamico. la Polonia aveva il suo centro studi dell’Accademia polacca delle Arti e delle scienze che di fatto coordinava le attività culturali e scientifiche nella città eterna. non si riuscì ad aprire l’istituto Polacco a roma, ma il suo omologo italiano (l’istituto italiano di cultura) nacque a Varsavia nel 1934, anche grazie agli sforzi della rappresentanza diplomatica polacca a roma. le relazioni culturali si stavano quindi continuando a sviluppare, anche se in maniera insufficiente.

Mussolini raccomandò agli impiegati statali e all’élite romana un’azione di boicottaggio. essa si tradusse nella loro riluttanza a partecipare a incontri con i rappresentanti dei paesi che avevano imposto le sanzioni all’italia. ne risentirono soprattutto i diplomatici e le persone del mondo della cultura e della scienza. Ai polacchi fu vietato di prendere un’urna con la terra del Palatino per riporla nel tumulo del maresciallo józef Piłsudski. lo poterono fare solamente dopo il disgelo nei rapporti italo-polacchi, il 21 ottobre 1936, in una cerimonia al Palatino a cui parteciparono, tra l’altro, l’ambasciatore Wysocki e la stampa. il 19 dicembre 1937, a roma, nel viale Maresciallo Pilsudski, fu scoperto il busto di Piłsudski realizzato da henryk kuna, artista polacco dell’Università stefan Batory di Vilnius57. l’imposizione delle sanzioni nei confronti dell’italia non durò a lungo. Già nel maggio del 1936 l’ambasciatore italiano a Varsavia informò che erano state 54. in base a: Mały rocznik statystyczny [Piccolo annuario di statistica], Warszawa 1939, pp. 162–164.

55. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, p. 448.

56. Ivi, p. 444.

57. cfr. il film documentario dove si vede la folla presente all’inaugurazione del monumento: https://www.youtube.com/watch?v=blUQd2sFoXw [accesso: 1.08.2019].

31

Il ministro degli affari esteri italiano Galeazzo Ciano dà il benvenuto al ministro degli affari esteri polacco Józef Beck (secondo da destra) alla stazione Termini di Roma.

Accanto riconoscibile l’ambasciatore di Polonia in Italia Alfred Wysocki (primo da destra), Roma, 7.03.1938. Foto ©NAC

32

aggirate: i prodotti italiani arrivavano in Polonia facendo finta di essere importati da altri paesi. lo stesso riguardava armi e munizioni, come informava il console a Trieste stanisław dygat:

Ho saputo che un importante agente commerciale italiano sta cercando di ottenere un’immediata consegna per l’Italia da un qualsiasi paese (anche eventualmente dalla Polonia) di 35 milioni di cartucce per fucili Mennlicher e mitragliatrici Schwarzlose… Dato il tipo di consegna, il suddetto agente propone che la consegna sia destinata fittiziamente alla Cina58. durante il consiglio della lega delle nazioni nel giugno 1936, il ministro Beck lanciò un appello affinché le sanzioni nei confronti dell’italia venissero tolte, fatto che incontrò il gradimento degli italiani. Quel momento segnò il disgelo nei rapporti e un deciso riavvicinamento tra Polonia e italia. la decisione di Varsavia di togliere le sanzioni, che, peraltro, si erano rivelate fittizie, fu apprezzata. la posizione espressa dall’ambasciatore polacco a roma al conte Galeazzo ciano, ministro della diplomazia italiana, nella quale egli affermava l’estensione della giurisdizione del consolato Generale all’Abissinia doveva porre fine, nella politica polacca, alla questione della guerra in Abissinia59. nel 1937 l’ambasciatore Wysocki iniziò i preparativi per la visita di Beck a roma e già a marzo insistette perché il ministro decidesse la data esatta della sua visita. Wysocki propose, infatti, di inserire nel programma la stipula di un accordo culturale, l’eventuale annuncio sull’istituzione dell’istituto Polacco a roma e la scopertura della lapide commemorativa nel caffè Greco, luogo già frequentato da personalità di spicco della cultura polacca, quali ad esempio Adam Mickiewicz, juliusz słowacki, henryk sienkiewicz, henryk siemiradzki. considerato che la visita non era di fondamentale importanza, Beck indugiò nel decidere la data, visto anche il periodo particolarmente bollente dal punto di vista politico. ciano stesso, invitandolo, lo informò che non teneva tanto a sottoscrivere un accordo poco significativo (ad esempio in ambito della cultura), quanto al colloquio, al contenuto del comunicato finale e al contenuto dei brindisi. doveva essere pertanto una visita di cortesia. Beck, invece, avrebbe confidato al suo vice jan szembek che per lui lo scopo era unicamente capire la situazione60.

Beck venne in visita a roma dal 7 al 10 marzo 1938. il ministro polacco incontrò, come previsto, Mussolini e ciano. i colloqui politici confermarono ciò 58. console a Trieste, dygat, all’attaché militare presso l’Ambasciata a roma, nieweglowski, Trieste, 14 maggio 1936, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 409, pp. 1187–1188.

59. Ambasciatore a roma, Wysocki, al ministro degli affari esteri, Beck, roma 22 gennaio 1937, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 425, pp. 1255–1257.

60. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…., p. 528.

33

34

Incontro tra il ministro degli affari esteri polacco Józef Beck (a sinistra) e il ministro degli affari esteri italiano conte Galeazzo Ciano in occasione della visita in Italia del ministro polacco, Roma, marzo 1938. Foto ©NAC

35

che Beck già sapeva: gli italiani erano legati dall’asse Berlino-roma e politicamente non avrebbero fatto nulla che potesse mettere a rischio quell’accordo. durante il ricevimento a palazzo caetani, Beck fece un brindisi in onore del re d’italia e imperatore d’etiopia: “A sua Altezza reale Vittorio emanuele iii, re d’italia e imperatore d’etiopia”, un brindisi che chiuse per la Polonia la questione etiope61. Beck ebbe anche l’onore di essere invitato a partecipare a un volo aereo con un aereomobile pilotato da Mussolini. Alcuni notarono che la proposta di quella gita con il premier italiano spaventò così tanto Beck che egli, dopo aver letto la dichiarazione per la stampa, lasciò frettolosamente la sala62. l’obiettivo della visita fu soprattutto mostrare all’opinione pubblica interna e internazionale il comune interesse per gli affari europei e bilaterali. ciò detto, essa non portò nessun vantaggio a nessuna delle due partii. non fu, pertanto, neanche una delusione, dato che questo era stato il suo presupposto. l’11 marzo 1938 ciano informò con un telegramma il ministro degli affari esteri della Germania tramite l’ambasciatore italiano a Berlino che nessun accordo era stato sottoscritto o deciso63. dopo che Beck fu arrivato da roma a sorrento (11 marzo 1938) si verificò un altro episodio storico per l’europa: l’annessione dell’Austria (12 marzo 1938). secondo quanto stabilito da stanisław sierpowski, Beck doveva aver parlato con Mussolini dell’Anschluss dell’Austria. sembrava sapere che fosse inevitabile (fatto che l’ambasciatore Wysocki non aveva annotato nelle sue relazioni). il segretario particolare di Beck nelle sue memorie affermò che dopo il colloquio con Beck a roma, il ministro disse al suo segretario: temo di avergli guastato l’umore quando ho ritenuto l’annessione dell’Austria un fatto che può verificarsi da un giorno all’altro64. in considerazione della situazione internazionale che si andava complicando, Beck dovette ridurre il soggiorno a sorento da dieci a tre gorni. ritornato a Varsavia, ritenne che la cosa più importante da fare fosse risolvere la questione lituana. Michał römer, rettore dell’Università Witold il Grande a kowno, scriveva della situazione in lituania:

La situazione politica in cui si è venuta a trovare la Lituania non è buona. L’acquisizione dell’Austria da parte di Hitler ha stimolato e scatenato ogni desiderio di conquista. Ha acceso gli appetiti e il sentimento di impunità della violenza.

61. Ambasciatore dell’italia a Varsavia, Arone, al ministro degli affari esteri, ciano, Varsavia 11 marzo 1938, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 460, pp. 1339–1340.

62. Ivi, p. 531.

63. Ministro degli affari esteri, ciano, all’ambasciatore dell’italia a Berlino, Attolico, roma 11 marzo 1938, Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 14 (1937–1938).

64. P. sTArzeński, Trzy lata z Beckiem [Tre anni con Beck], londyn 1972, p. 112.

36

Che questo possa aver effetto sulla Polonia e a quelli degli elementi che ne hanno abbastanza dell’“ostinazione” della Lituania e vorrebbero farla finita con il metodo dei fatti compiuti – questo è sicuro. […] Lo sprito e i sentimenti aggressivi in crescita nel clima europeo […] sono contagiosi65. il conflitto tra Polonia e lituania si stava accentuando e in quella situazione l’italia decise di appoggiare la Polonia. nel ministero degli affari esteri italiano fu data l’indicazione di non criticare la Polonia e di interpretare i fatti “lituani” a suo favore66. Può darsi che fu determinante il clima positivo venutosi a creare intorno alla visita di Beck a roma, ma sicuramente più rilevante fu il fatto che i rapporti con la lituania non fossero prioritari per la politica italiana. era meglio per l’italia avere buone relazioni con lo stato polacco che confinava con la Germania ed era più importante della lituania sulla scena internazionale. l’ambasciatore Wysocki aveva espresso già due anni prima la volontà di lasciare la missione diplomatica a roma. Voleva ritirarsi e mettersi a riposo. come scriveva il consigliere dell’ambasciata a roma nel suo rapporto:

La stampa ha salutato calorosamente l’ambasciatore Wysocki che sta lasciando Roma, elencando i suoi meriti nel riavvicinare Polonia e Italia soprattutto nel campo della cultura e rafforzando i sentimenti di simpatia che egli lascerà in Italia dopo la sua partenza67. roma si aspettava di vedere come successore di Wysocki il viceministro degli affari esteri, il conte jan szembek, dal 1932 collaboratore stretto di Beck. la proposta di nominare ambasciatore Bolesław Wieniawa-długoszowski fu una sorpresa. durante la sua visita a roma, Beck aveva informato Mussolini delle intenzioni di cambiare ambasciatore, esprimendo nel contempo il timore di non trovare il candidato adeguato. Mussolini personalmente avrebbe allora suggerito la candidatura di Wieniawa-długoszowski che si era fatto notare e apprezzare dagli italiani come generale a capo della delegazione militare che venne in italia nell’autunno 193768.

Wieniawa-długoszowski ricevette da Beck indicazioni per portare avanti una politica di riavvicinamento tra Polonia e italia. rendendosi ben conto, però, della situazione internazionale complicata, egli avrebbe dovuto sfruttare le sfumature nei rapporti tra italia e Germania per perseguire gli interessi 65. M. röMer, Dziennik [diario], Biblioteka Akademii nauk litwy w Wilnie, n. F. 138-2254.

66. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, p. 536.

67. consigliere dell’Ambasciata a roma, zawisza, al capo dell’Ufficio stampa del Ministero degli Affari esteri, skiwski, roma 10 giugno 1938, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 470, pp. 1355–1357.

68. Ivi, p. 539.

37

38

Il ministro degli esteri italiano Galeazzo Ciano (al centro, con vestito a righe) e i membri della delegazione.

Riconoscibili, tra gli altri: l’ambasciatore di Polonia in Italia Alfred Wysocki (5° da sinistra), il generale Bolesław Wieniawa-Długoszowski (5° da destra), il generale Mieczysław Boruta-Spiechowicz (3° da destra), il maggiore Cezary Niewęgłowski (1° da sinistra), il generale italiano Eugenio Coselschi (2° da sinistra), 1937. Foto ©NAC

39

della Polonia. era chiaramente un’impresa diffcile, soprattutto perché l’amicizia dell’italia con la Germania stava fiorendo e niente lasciava presagire grandi cambiamenti in quell’ambito. Più il legame italo-tedesco diventava forte, meno vantaggi poteva avere la Polonia nelle sue relazioni con l’italia.

All’inizio del 1939 Wieniawa-długoszowski, insieme al suo omologo in italia, dovette preparare la visita del ministro ciano a Varsavia con cui il ministro italiano avrebbe ricambiato la visita di Beck in italia dell’anno precedente. ciano si recò a Varsavia dal 25 febbraio al 1° marzo 1939. dal punto di vista organizzativo la visita fu riuscita e la parte polacca lodata. in confronto alle visite a Budapest e a Belgrado, in Polonia ciano fu accolto calorosamente, fatto riportato dalla stampa italiana69. la visita di ciano fu quindi unicamente una visita di cortesia. considerati i rapporti tesi tra Polonia e Germania, Beck invece contava su una sorta di mediazione ed è per questo motivo che ritenne l’incontro deludente. la guerra che si stava avvicinando e la pressione della Germania fecero sì che a partire dalla primavera 1939 la stampa tedesca iniziò a scrivere in maniera sfavorevole della Polonia. Al. paese veniva rimproverata la mancanza di collaborazione con la Germania e una politica miope, poco lungimirante. Anche nel ministero degli esteri polacco si vociferava che era un motivo per cui sarebbe stato meglio richiamare Wieniawa-długoszowski, il quale, di fronte a fatti non dipendenti dalla politica polacca, aveva semplicemente le mani legate e limitate possibilità di agire. la stampa italiana cambiò il suo atteggiamento nei confronti della Polonia solamente il 19 agosto 193970.

NoN belligeraNza la politica dell’italia nei confronti dell’inevitabile guerra con la Polonia era ovviamente favorevole alla Germania. dopo l’attacco della Germania contro la Polonia, i giornali italiani iniziarono a disinformare la società italiana riguardo alle atrocità che i tedeschi commettevano sulla popolazione polacca.

Per questo motivo l’ambasciata della repubblica di Polonia pubblicava un bollettino intitolato “notiziario”. da Palazzo chigi tentatarono di mettere pressione su Wieniawa-długoszowski affinché rinunciasse alla pubblicazione del “notiziario”, ma probabilmente le pressioni non erano troppo forti dato che l’ambasciatore continuò a pubblicare il bollettino.

69. Chargé d’affaires ad interim w rzymie, zawisza, al capo dell’Ufficio stampa del Ministero degli Affari esteri, skiwski, roma 1 marzo 1939, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 483, pp. 1392–1397.

70. sui raporti tra la Polonia e l’italia durante la seconda guerra mondiale cfr. k. sTrzAłkA, Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (1939–1945) [Tra amicizia e ostilità. dalla storia dei rapporti tra la Polonia e l’italia (1939-1945)], kraków 2001.

40

l’italia voleva rimanere ufficialmente neutrale nei confronti dell’attacco della Germania. Per questo motivo ciano cercava di mantenere i rapporti con Wieniawa-długoszowski. il ruolo dell’ambasciatore polacco nei tempi ostili alla politica polacca si riduceva a quello di informare il governo polacco in esilio sulla politica dell’italia e di informare il ministero degli affari esteri italiano sulla situazione in Polonia. ciano stesso cercava di capire la parte polacca e esprimeva l’affetto nei confronti di Wieniawa-długoszowski. durante uno degli incontri avvenuti a dicembre 1939 l’ambasciatore polacco riferiva – forse in modo troppo ingenuo – in questi termini:

A questo punto mi sono alzato con intenzione di congedarmi, ma Ciano mi ha trattenuto facendomi diverse domande su come stavo e come stavano i miei famigliari più stretti e se non avevo difficoltà o problemi. Ha dichiarato che dovevo venirlo a trovare più spesso e che dovevo trattare il suo ufficio e la sua casa come se fossero mie, che tutti i suoi impiegati erano a mia disposizione e si è dichiarato molto cordialmente, amichevolmente e discretamente pronto ad aiutarmi economicamente, se l’ambasciata dovesse avere delle difficoltà di questo genere (sensazionale direi). Mi ha chiesto infine se non avevo qualcuno in Polonia, dichiarando che era pronto a inviare in qualsiasi momento un impiegato speciale nel paese, per poter recapitare tutte le informazioni o per poter trasferire a Roma persone a me care. Ci siamo lasciati con i baci e gli abbracci. La posizione della Polonia si sta evidentemente rinforzando71. ciano del resto tentò di prendere una posizione opposta rispetto a quella di Mussolini riguardo alla Germania. Mussolini, secondo quel che riportava Wieniawa-długoszowski, sarebbe stato completamente preso da hitler, mentre ciano era meno entusiasta, il che permetteva all’ambasciatore polacco criticare più apertamente i tedeschi e parlare dei crimini che stavano comettendo.

Wieniawa-długoszowski scriveva:

Per la prima volta, parlando con me, Ciano ha fatto capire in modo così evidente le differenze tra lui e Mussolini nell’atteggiamento da assumere nei confronti dei tedeschi. Personalmente sono fortemente persuaso che si tratta di una spartizione di ruoli profondamente pensata e molto comoda alla diplomazia fascista72. l’attività di Wieniawa-długoszowski consisteva soprattutto nel condurre una politica di informazione della società italiana sulla situazione di guerra in 71. riassunto del colloquio di B. Wieniawa-długoszowski con il conte ciano, roma 5 dicembre 1939, Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Atti di Bolesław Wieniawa-długoszowski), 29, p. 5.

72. riassunto del colloquio di B. Wieniawa-długoszowski con il conte ciano, roma 28 febbraio 1940, Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Atti di Bolesław Wieniawa-długoszowski), 29, p. 17.

41

Polonia e anche nel contrastare la propaganda tedesca presente in italia. Tale attività si svolgeva sotto gli auspici dell’ambasciata polacca di roma e di altri enti commerciali o culturali che operavano sul territorio italiano. nei suoi contatti ufficiali con il capo della diplomazia italiana, Wieniawa -długoszowski lavorava soprattutto per liberare i polacchi dalla prigionia, per intercessione dell’italia, attraverso la diplomazia tedesca. Bisogna qui sottolineare in maniera particolare l’attività di luciana Frassati-Gawrońska, figlia di Alfredo Frassati, noto fondatore del quotidiano “la stampa”, che conduceva un’attività sociale e di cospirazione e la quale, insieme a Wieniawa -długoszowski si prodigava per la scarcerazione dei professori di cracovia.

Già nel 1940 riuscirono insieme a far liberare una parte degli intellettuali. nel suo resoconto al premier polacco alla fine di febbraio 1940, l’ambasciatore scriveva che non ha voluto dare nessuna prova materiale di gratitudine [a Mussolini – nota dell’autore W.W.] per questa liberazione. contessa Gawrońska insisteva sulla necessità di esprimere i ringraziamenti, ai quali Wieniawa -długoszowski non voleva acconsentire e scriveva:

Lavoro ovviamente per il bene della Polonia e secondo me è ancora troppo presto per i ringraziamenti (soprattutto in forma di un documento duraturo) da parte polacca per un politico, che è stato l’unico, a parte i tedeschi e i bolscevichi, a dichiarare: “la Polonia è stata liquidata”73.

Cosa fare CoN l’ambasCiata polaCCa, iNserirla o NoN iNserirla? lo status giuridico dell’ambasciata polacca era particolare, poco chiaro. la giurisdizione italiana si manteneva vaga di proposito. nel febbraio 1940, nell’elenco del corpo diplomatico che operava a roma, la Polonia non era stata inserita. Questo doveva prevenire le pressioni da parte dei tedeschi per liquidare la rappresentanza polacca. nel 1940, di fronte alla situazione vaga e non definita, la parte polacca voleva persino aumentare il personale della rappresentanza, aggiungendo un segretario. ovviamente questo non fu possibile:

Ciano avrebbe detto “il mio capo di protocollo mi ha riferito che la Sua ambasciata ha presentato la richiesta di inserire sulla lista un nuovo segretario o un attaché.

Vi ho chiesto numerose volte di voler capire la nostra difficile situazione nei confronti della vostra ambasciata. Considerando i nostri rapporti con i tedeschi, non potete chiedere a noi nessun ufficiale atto, che anche in modo indiretto riconosca formalmente l’esistenza e il funzionamento della vostra ambasciata”74.

73. Ibidem.

74. Ivi, pp. 15–16.

42

non lo sapeva l’ambasciatore polacco il quale riferiva:

Dopo il ritorno all’ambasciata, ho saputo che il consigliere Zawisza aveva confidenzialmente sondato il terreno nel cerimoniale riguardo la questione del Signor Synowiecki. Ovviamente in questa direzione la posizione degli italiani è ferma e non cedono, almeno fino alla disfatta dei tedeschi. Quanto è problematica per Palazzo Chigi la nostra ambasciata lo dimostra il fatto che fino a oggi il cerimoniale non ha pubblicato la lista ufficiale del corpo diplomatico per il 1940, per evitare il dilemma cosa fare con l’ambasciata polacca, inserirla o non inserirla?75 Questo stato di cose era favorevole alla rappresentanza polacca, che poté, anche senza un’insegna ufficiale, lavorare a favore dei polacchi, soprattutto per quel che concerne il transito dei soldati dell’armata polacca sconfitta verso l’occidente e l’attività di informazione a favore del governo in esilio.

Quando il 10 giugno 1940 l’italia ha dichiarato la guerra alla Francia e alla Gran Bretagna, Wieniawa-długoszowski ricevette le istruzioni dal governo polacco in esilio, nelle quali gli veniva ordinato di lasciare roma76, cosa che fece il 13 giugno 1940. nonostante le apparenti ostilità, il ministro degli affari esteri polacco scrisse a tutte le rappresentanze: diplomatiche

Nonostante che l’Ambasciatore della Repubblica di Polonia presso il Quirinale abbia ricevuto le istruzioni di lasciare l’Italia con gli ambasciatori della Francia e dell’Inghilterra, il Governo polacco non si considera in guerra con l’Italia. La situazione è analoga alla situazione degli alleati nei confronti della Russia sovietica77.

75. Ivi, p. 17.

76. hUłAs M. (a cura di), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. 1940 [documenti diplomatici polacchi. 1940], Warszawa 2010, doc. 303, pp. 487–491.

77. Ministro degli Affari esteri della repubblica di Polonia ad Angers, zaleski, a tutte le rappresentanze polacche, Angers 11 giugno 1940, in Documenti per la storia…, vol. 2, n. 559, p. 1592. sulla particolare situazione tra italia e Polonia: M. hUłAs, Wrogowie naszych sojuszników. Kwestia (nie)istnienia stanu wojny między Polską a Włochami. 1940 [nemici dei nostri alleati. la questione della (non) esistenza dello stato di guerra tra la Polonia e l’italia. 1940], “Białostockie Teki historyczne” 2017, n. 15, pp. 205–227.

43

p r i n c i pa l i f o n t i e s t u d i

FonTi MAnoscriTTe ArchiWUM AkT noWych, VArsAViA: sigla “zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych” sigla “zesp. Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego” sigla “zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych” ArchiVio sTorico diPloMATico, MinisTero deGli AFFAri esTeri, roMA: Affari Politici 1931–1945, Polonia

PUBBlicAzioni Beck j., Ostatni raport [Ultimo rapporto], Warszawa 1987. di siMone M., erAMo n., Fiori A., sToch j. (a cura di), Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polskowłoskich (1918–1940 r.), voll. 1-2, Warszawa 1998.

GünTher W., Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej [il pennacchio e la spada. Memorie dal servizio diplomatico], Paryż 1963.

I documenti diplomatici Italiani, Quinta serie: 1914–1918, vol. 1 (2 agosto – 16 ottobre 1914), roma 1954.

I documenti diplomatici Italiani, Settima serie: 1922–1935, vol. 7 (24 settembre 1928 – 12 settembre 1929), roma 1970.

Instrukcja ogólna dla placówek [istruzione generale per le rappresentanze], “zeszyty historyczne” 1972, vol. 22. hUłAs M. (a cura di), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. 1940 [documenti diplomatici polacchi. 1940], Warszawa 2010. sTArzeński P., Trzy lata z Beckiem [Tre anni con Beck], londyn 1972. sTUdi BArToszeWicz h., Misja dyplomatyczna Romana Knolla w Rzymie [Missione diplomatica di roman knoll a roma], “dzieje najnowsze” 2011, vol. 43, n. 1.

Biliński W., Ustanowienie stosunków dyplomatycznych przez Polskę w latach 1918–1939 [instaurazione dei rapporti diplomatici dalla Polonia negli anni 1918-1939], “sprawy Międzynarodowe” 2017, n. 2.

44

Biliński W., Uznanie międzynarodowe Polski a ustanowienie przez nią stosunków dyplomatycznych w 1919 r. [il riconoscimento internazionale della Polonia e l’instaurazione da parte di essa delle relazioni diplomatiche], “studia Prawno-ekonomiczne” 2018, vol. 108. cienciAłA A. M., Polityka brytyjska wobec odrodzenia Polski 1914–1918 [la politica britannica nei confronti della rinascita della Polonia 1914-1918], “zeszyty historyczne” 1969, vol. 16. hUłAs M., Wrogowie naszych sojuszników. Kwestia (nie)istnienia stanu wojny między Polską a Włochami. 1940 [nemici dei nostri alleati. la questione della (non) esistenza dello stato di guerra tra la Polonia e l’italia. 1940], “Białostockie Teki historyczne” 2017, n. 15. leczyk M., Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone [comitato nazionale Polacco nei confronti dell’intesa e degli stati Uniti], Warszawa 1966. noWożycki B., Stefan Przezdziecki, roma 2016.

PArAdoWskA k., Polonia włoska [la comunità polacca d’italia] in B. szydłoWskA-ceGloWA (a cura di), Polonia w Europie [la comunità polacca in europa], Poznań 1992.

Potocki Jerzy, in j. MAjchroWski (a cura di) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej [Personalità della seconda repubblica di Polonia] , Warszawa 1994. sierPoWski s., L’Italia e la ricostituzione del nuovo stato Polacco 1915–1921, Wrocław 1979. sierPoWski s., Stosunki polsko-włoskie w latach 1918–1940 [rapporti tra la Polonia e l’italia negli anni 1918-1940], Warszawa 1975. sierPoWski s., Studia z historii Włoch XX wieku [studi dalla storia dell’italia del XX secolo], Poznań 2012. sTrzAłkA k., Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (1939– 1945) [Tra l’amicizia e l’ostilità. dalla storia dei rapporti tra la Polonia e l’italia (1939-1945)], kraków 2001.

WAWrzyniAk A., Przedstawiciele dyplomatyczni Polski we Włoszech [rappresentanti diplomatici della Polonia in italia], in Siedziba Ambasady w Rzymie [la sede dell’Ambasciata a roma], roma 2013.

WojTAnoWskA n., Prace naukowe Macieja Loreta (1880–1949) w ramach Ekspedycji Rzymskiej w latach 1904–1913 [Gli studi scientifici di Maciej loret (1880-1949) nell’ambito della spedizione romana negli anni 1904-1913] in P. Bilinś ki e P. PlichTA (a cura di) Krakowska szkoła historyczna a Polskie Towarzystwo Historyczne. Studia historiograficzne [la scuola di storia di cracovia e la società Polacca di storia. studi storiografici], Warszawa–kraków 2017.

WojTAnoWskA-Bąk n., Działalność polityczno-kulturalna Macieja Loreta w Rzymie przed wybuchem Wielkiej Wojny [l’attività politico-curtulale di Maciej loret a roma prima dello scoppio della Grande Guerra], “dzieje najnowsze” 2018, vol. 50, n. 3. złoTkieWicz-kłęBUkoWskA j., Od Balfoura do Curzona – polityka Wielkiej Brytanii wobec odradzającej się Polski 1918–1920 [da Balfour a curzon – la politica della Gran Bretagna nei confronti della rinascente Polonia 1918-1920], “Annales Universitatis Mariae curie-skłodowska lublin – Polonia” 2009, vol. 64, quaderno n. 2.

45

L’ambasciatore di Polonia in Italia Bolesław Wieniawa-Długoszowski (al centro) il giorno della presentazione delle lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III. Roma, 06.06.1938. Foto ©NAC

46

A l l e g at i

lettere credenziali 78 dell’ambasciatore bolesłaW WieniaWa-długoszoWski

Ignacy Mościcki Presidente della Repubblica di Polonia Alla Sua Altezza Reale Vittorio Emanuele III Re d’Italia, Imperatore d’Etiopia

Grande e carissimo Amico, desiderando intensificare i rapporti di amicizia che uniscono la Polonia e l’italia, ho deciso di accreditare e accredito presso la Vostra Altezza reale signor Bolesław Wieniawa-długoszowski, cavaliere dell’ordine Virtuti Militari, della croce dell’indipendenza, della croce con stella dell’ordine dei santi Maurizio e lazzaro, ecc. ecc., in qualità dell’Ambasciatore straordinario e Plenipotenziario. le doti e le qualità del signor Wieniawa-długoszowski sono per me la certezza dello zelo che mostrerà nel realizzare la sua alta missione, che gli affido, affinché, guadagnandosi una totale fiducia della Vostra Altezza reale, guadagni allo stesso modo la mia totale fiducia. essendone persuaso, desidero chiedere a Vostra Altezza reale di accoglierlo benevolmente, confidando che tutto quel che dirà, è da parte mia e a mio nome, riferendosi a Vostra Altezza reale, soprattutto quando sulla mia richiesta, rassicurerà Vostra Altezza reale della mia più alta stima e della sincera amicizia, con la quale porgo i più fervidi auguri di felicità per Vostra Altezza reale e per il Vostro nobile casato e per la gloria del Vostro regno e per la prosperità dei Vostri stati. del castello reale di Varsavia il 17 maggio 1938. /-/ i. Mościcki /-/ Beck

78. copia. Archiwum Akt nowych, Ministerstwo spraw zagranicznych, 423, f. 10

48

józef piłsudski sullo stato e sull’esercito il sistema di rapporti europei, che si è creato in seguito alla Prima guerra mondiale, era sfavorevole per le relazioni tra la Polonia e l’italia perché era inserito all’interno di un sistema di forze antagoniste di più ampio spettro. la Francia doveva (o avrebbe dovuto essere!) il principale sostegno per la Polonia; allo stesso tempo, la Francia era (o avrebbe dovuto essere!) il principale nemico dell’italia; la Germania era invece il principale nemico della Polonia e gradualmente, ma sempre in modo più evidente, soprattutto negli ultimi anni del periodo tra le due guerre, diventava il partner dell’italia. il collocamento sopra riportato dell’italia e della Polonia nella configurazione europea (che non esauriva affatto la questione) fa capire le sostanziali difficoltà nello sviluppo delle relazioni bilaterali. Mantenerle sul livello della cortese neutralità sembra essere oggi la migliore scelta. non deve p. es. sfuggire che a causa delle esperienze del periodo tra le due guerre e quelle della seconda guerra mondiale non è accaduto, come presumo, nessun sostanziale cambiamento dell’atteggiamento dell’insieme dei polacchi nei confronti degli italiani (e vice versa). la stessa domanda posta nei confronti dei francesi ha tutt’altro esito. Per quanto sull’intero quadro pesi la passività dei francesi del settembre 1939, già nel periodo tra le due guerre, è iniziato il processo di diminuzione del ruolo internazionale della Francia, compreso il contesto polacco.

Józef Piłsudski o państwie i armii [józef Piłsudski sullo stato e sull’esercito] vol. 1, a cura di j. BorkoWski Warszawa 1985, pp. 264, 209

49

I n v i at i s t r a or d i n a r i e a m b a s c i ator i d e l l a R e p u b b l i c a d i P olo n i a a R o m a 78

August zaleski con la moglie

konstanty skirmunt

roman knoll

stanisław kozicki

tadeusz romer

jerzy Potocki

Alfred Wysocki

stefan Przezdziecki

Bolesław Wieniawa-Długoszowski

78. in base a: Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918–1940 r.), a cura di M. di siMone, n. erAMo, A. Fiori, j. sToch, vol. 2, p. 1615.

50

KoNstaNty sKirmuNt inviato straordinario e ministro plenipotenziario

28.04.1919 79 – 11.06.1921

maCiej loret Chargé d’affaires

20.09.1921 – 4.04.1922

august zalesKi inviato straordinario e ministro plenipotenziario

5.04.1922 – 3.02.1926

staNisław KoziCKi inviato straordinario e ministro plenipotenziario

3.02.1926 – 19.12.1926

romaN KNoll inviato straordinario e ministro plenipotenziario

20.12.1926 – 26.06.1928

stefaN przezdzieCKi inviato straordinario e ministro plenipotenziario Ambasciatore

1.07.1928 – 25.09.1932 1.07.1928 – 06.1929 06.1929 – 25.09.1932

tadeusz romer Chargé d’affaires

26.09.1932 – 26.07.1933

jerzy potoCKi

non ha assunto l’incarico dell’ambasciatore

alfred wysoCKi Ambasciatore

27.07.1933 – 15.05.1938

bolesław wieNiawa-długoszowsKi Ambasciatore

1.06.1938 – 10.06.1940

il 11 giugno 1940 le autorità italiane hanno ordinato all’ambasciatore della repubblica di Polonia Bolesław Wieniawa-długoszowski di lasciare l’italia80 .

79. indicano una data sbagliata i redattori di Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche..., vol. 2, p. 1615. la commissione nazionale Polacca che operava a roma è stata trasformata il 28 aprile 1919 in legazione con konstanty skirmunt a capo, in qualità dell’inviato plenipotenziario e straordinario. Quella data può essere riconosciuta come l’inizio della missione di k. skirmunt in qualità dell’inviato straordinario.

80. A. zaleski, Ministro degli Affari esteri della repubblica di Polonia, Angers, 11 giugno 1940, in Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (19181940 r.), a cura di M. di siMone, n. erAMo, A. Fiori, j. sToch, vol. 2, n 559, p. 1592: “nonostante che l’Ambasciatore della repubblica di Polonia presso il Quirinale abbia ricevuto le istruzioni di lasciare l’italia con gli ambasciatori della Francia e dell’inghilterra, il Governo polacco non si considera in guerra con l’italia. la situazione è analoga alla situazione degli alianti nei confronti della russia sovietica”. sulle difficoltà e metodologia di accertare la data dell’instaurazione dei rapporti diplomatici dopo la Prima guerra mondiale cfr. W. Biliński, Ustanowienie stosunków dyplomatycznych przez Polskę w latach 1918–1939 [instaurazione dei rapporti diplomatici dalla Polonia negli anni 1918-1939], “sprawy Międzynarodowe” 2017, n. 2, pp. 112-130.

51

52

Cerimonia di scopertura del busto del maresciallo Józef Piłsudski donato dalla delegazione polacca.

Parla il governatore di Roma Piero Colonna. Tra i partecipanti alla cerimonia si sdistinguono, tra gli altri: l’ambasciatore di Polonia in Italia Adam Wysocki, il colonello Kazimierz Janicki, il generale Mieczysław Boruta-Spiechowicz, generał Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Roma, 1937. Foto ©NAC

53

54

Cerimonia di scopertura del busto del maresciallo Józef Piłsudski donato dalla delegazione polacca.

Parla il generale Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Roma, 1937. Foto ©NAC

55

56

Cerimonia in onore del maresciallo Piłsudski. La terra raccolta sul Palatino viene messa in un’anfora romana che sarà portata nel mausoleo eretto in Polonia alla memoria di Piłsudski. A destra, con la tuba in mano, l’ambasciatore polacco Alfred Wysocki. Roma, 21.10.1936 [© Archivio Storico Luce].

57

słowo

R

w s t˛ e pnE

ok 2019 jest momentem szczególnym dla polsko-włoskich relacji

dyplomatycznych. jest to bowiem 100. rocznica ich nawiązania.

Ambasada rzeczypospolitej Polskiej w rzymie postanowiła zrealizować niniejszą publikację, by upamiętnić tę tak ważną rocznicę.

W roku stulecia stosunków dyplomatycznych sięgamy pamięcią do ich początków, do szczególnego okresu, w którym na nowo odrodzone państwo polskie apeluje słowami marszałka Piłsudskiego o międzynarodowe uznanie: Jako Wódz Naczelny Armii Polskiej pragnę notyfikować rządom i narodom wojującym i neutralnym istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski. Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacji nie pozwoliły dotychczas narodowi polskiemu wypowiedzieć się swobodnie o swym losie. Dzięki zmianom, które nastąpiły wskutek świetnych zwycięstw armii sprzymierzonych – wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem dokonanym. (…)

Jestem przekonany, że potężne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej Odrodzonej i Niepodległej.

59

na apel ten szybko odpowiadają Włochy, które jako jedno z pierwszych państw uznają podmiotowość międzynarodową odrodzonej Polski. następuje to 27 lutego 1919 r., kiedy to rzym uznaje de iure państwo polskie. na progu 1919 r. oba kraje zamierzają ustanowić swoich przedstawicieli dyplomatycznych, kierując się przy tym oczywistą bliskością narodów, które jeszcze w XiX w. współdzieliły los ludów uciskanych i walczących o emancypację, których liczne związki kulturowe, religijne i historyczne znajdują swój wyraz m.in. w obopólnych nawiązaniach umieszczonych w hymnach narodowych. 23 lutego 1919 r. włoski minister spraw zagranicznych sidney sonnino wysyła z Paryża do rzymu depeszę, w której potwierdza wolę uznania Polski przez państwa ententy.

Tygodnie przygotowań zostają zwieńczone 28 kwietnia 1919 r. ustanowieniem przedstawicielstwa rP przy kwirynale w randze poselstwa; a pierwszym przedstawicielem Polski zostaje mianowany konstanty skirmunt. Włoski przedstawiciel dyplomatyczny, którym zostaje Francesco Tommasini, dociera do Warszawy w październiku 1919 r. dzięki obecności swoich pierwszych przedstawicieli dyplomatycznych Polska i Włochy zaczynają realizować względem siebie założenia polityki zagranicznej, która okaże się tak istotna w 20-leciu międzywojennym.

W ciągu następnych 100 lat historia związków między Polską i Włochami oraz między obywatelami obu państw zostanie wzbogacona o niezwykłe karty.

W latach 1944–1945 Włosi dowiedzą się, że Polacy są w stanie ginąć za „wolność swoją i innych”. Przypomni o tym prezydent sergio Mattarella w maju 2019 r. podczas historycznego spotkania z prezydentem rP Andrzejem dudą na cmentarzu Monte cassino.

W 1981 r. oraz kolejnych latach stanu wojennego nad Wisłą Polacy przekonają się, że Włosi nie pozostają bierni w sytuacji wielkiej niesprawie60

dliwości dziejowej, której doświadczyli Polacy. Włoski rząd spuentuje tę wolę wyrównania szans dziejowych, wyrażając w latach 90. i na początku XXi w. zdecydowane poparcie dla rozszerzenia nATo i Ue o Polskę.

Włochy kojarzą się z moim osobistym, rodzinnym doświadczeniem, ponieważ mój ojciec, generał Władysław Anders, wraz z wojskiem polskim szedł „z ziemi włoskiej do Polski”. dziś jestem w rzymie jako ambasador rP. To w pewnym sensie ciąg dalszy działalności mojego ojca, który zawsze miał w pamięci pozytywny wizerunek Włochów. stosunki polsko-włoskie, wczorajsze i dzisiejsze, w kontekście europejskim i międzynarodowym są doskonałe. Podczas tych stu lat oba kraje jeszcze bardziej wzmocniły więzi kulturowe, ekonomiczne i polityczne.

Patrzę z dużym optymizmem na przyszłość relacji między Polską a Włochami.

AnnA MAriA Anders Ambasador rzeczypospolitej Polskiej we Włoszech

61

*

Wojciech Walczak, pracownik naukowy Wydziału historii i stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku, specjalizuje się w historii stosunków Polski ze stolicą Apostolską w XX w. Uczestnik wydania źródłowego „Acta nuntiaturae Polonae” (opracowuje nuncjaturę Francesca Marmaggiego).

Wojciech WAlczAk*

DziałalnoŚĆ Poselstwa i Ambasady Rzeczypospolitej polskiej przy Królestwie Włoch w latach 1919˜1940

Polski zdawała się obecna w polityce włoskiej już przed wybuchem wojny 1914–1918, na co wskazywała atmosfera końca XiX i początku XX w. często mówiło się o samostanowieniu państw. Minister spraw zagranicznych Włoch Antonino di sangiuliano zgadzał się z notą ambasadora Tommasa Tittoniego, który już w 1914 r. pisał z Paryża, że przyszły pokój będzie pod znakiem Alzacji i lotaryngii, a także odbudowy Polski1:

I

deA odBUdoWy

Trzy wydarzenia wywołują tu wielkie wrażenie. Po pierwsze, manifest cara na rzecz odtworzenia Polski. Takie uroczyste zobowiązanie, podjęte publicznie, ma wydźwięk zapowiedzi bardzo długiej wojny, która nie doczeka kresu dopóty, dopóki jedna ze stron walczących nie wyczerpie się. Tu w kręgach politycznych mówi się, że z tej wojny musi wyniknąć tryumf narodowości oraz że oprócz odtworzenia Polski muszą się odbyć zwrot Alzacji-Lotaryngii do Francji, Szlezwika-Holsztyna do Danii, Trydentu i Triestu do Włoch, Siedmiogrodu do Rumunii2. zresztą sam san Giuliano pisał 21 sierpnia 1914 r.: 1. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie w latach 1918–1940, Warszawa 1975, s. 21.

2. l’ambasciatore a Parigi, Tittoni, al ministro degli esteri, di san Giuliano, Parigi 17 Viii 1914 r., [w:] I documenti diplomatici Italiani, Quinta serie: 1914–1918, vol. i (2 agosto – 16 ottobre 1914), istituto Poligrafico dello stato. libreria dello stato, roma McMliV, no di documento 311, s. 173.

63

Niemcy utracą Alzację-Lotaryngię. Polska jest już podmiotem niezależnym [podkreślenie dodane przez autora W.W.]. Dla wszystkich, także dla Francji, perspektywa zwycięskiej Rosji jest monstrualna i przerażająca3.

Ważną rolę w rzymie w XiX i na początku XX w. odegrała Polonia rzymska, którą tworzyli przede wszystkim artyści, duchowni, ludzie nauki czy biznesu4. zaczęła działać dopiero po 7 lutego 1911 r., kiedy w rzymie powstało Biuro informacyjno-Prasowe. W tamtejszym środowisku w propagowaniu idei przywrócenia niepodległości niemały wpływ miał późniejszy chargé d’affaires, Maciej loret5, lwowski historyk i członek ekspedycji rzymskiej Polskiej Akademii nauk6, który w Biurze Prasowym Galicyjskiej rady narodowej w rzymie propagował dążenia niepodległościowe ojczyzny. niestety nie było to zadanie łatwe, gdyż – jak sam pisał – „o ile w rzymie nie brak sympatyków dla sprawy polskiej, o tyle brak niemal zupełny ludzi, którzy by się nią zajmowali z interesu publicystycznego czy naukowego”7. loret był także pomysłodawcą i sprawcą wydania świątecznego „rivista di roma” (1914/1915), czasopisma poświęconego Polsce, a w szczególności utworzonemu w rzymie komitetowi Pro-Polonia, który w trakcie wojny pełnił ważną funkcję propagandową. jego sukcesem było postawienie sprawy polskiej niepodległości we włoskim parlamencie, którą to kwestię 7 grudnia 1915 r. poruszył deputowany luigi Montresor8. oczywiście polityka włoska wobec „sprawy polskiej” była pragmatyczna i w związku z chęcią utrzymania dobrych relacji z rosją to właśnie od jej nastawienia wobec Polski zależało również stanowisko Włoch.

Takim jaskrawym przykładem praktycznego działania był stosunek do aktu 5 listopada z 1916 r., będącego formą proklamacji wydanej podczas konferencji władz niemieckich i austro-węgierskich w Pszczynie. Wspólna deklaracja generałów-gubernatorów hansa von Beselera i karla kuka w imieniu cesarzy Wilhelma i Franciszka józefa mówiła o konieczności powstania królestwa Polskiego w „łączności z obu sprzymierzonymi mo3. il ministro degli esteri, di san Giuliano, all’Ambasciatore a Parigi, Tittoni, roma 21 Viii 1914 r., [w:] ibidem, no di documento 377, p. 206.

4. k. PArAdoWskA, Polonia włoska, [w:] Polonia w Europie, red. B. szydłoWskA-ceGloWA, Poznań 1992, s. 629.

5. o działalności M. loreta w rzymie przed wybuchem i wojny światowej patrz: n. WojTAnoWskA-Bąk, Działalność polityczno-kulturalna Macieja Loreta w Rzymie przed wybuchem Wielkiej Wojny, „dzieje najnowsze” 2018, t. 50, nr 3, s. 29–55.

6. n. WojTAnoWskA, Prace naukowe Macieja Loreta (1880–1949) w ramach Ekspedycji Rzymskiej w latach 1904–1913, [w:] Krakowska szkoła historyczna a Polskie Towarzystwo Historyczne. Studia historiograficzne, red. P. Biliński, P. Plichta, Warszawa–kraków 2017, s. 337–361.

7. korespondencja Macieja loreta, brulion listu do komitetu Wykonawczego rady narodowej, rzym 15 ii 1911 r., Biblioteka zakładu narodowego im. ossolińskich, 18711/iii, s. 176–177.

8. s. sierPoWski, L’Italia e la ricostituzione del nuovo stato polacco 1915–1921, Accademia Polacca delle scienze. conferenze 78, Wrocław 1979, s. 5–6.

64

carstwami”9. odnośnie do tego aktu negatywnie wypowiedziała się oczywiście rosja, a w związku z tym rząd włoski poparł inną – rosyjską koncepcję10. Warto wspomnieć, że oficjalne stanowisko rządu różniło się od nastawienia wielu wpływowych ludzi włoskiej polityki11. na zmianę stosunku rządu włoskiego do Polski miały wpływ głównie dwa wydarzenia: proklamacja rządu Tymczasowego rosji 30 marca 1917 r., który uznał, że utworzenie Polski ze wszystkich ziem zamieszkałych przez Polaków będzie gwarantem pokoju w przyszłej europie, oraz przystąpienie UsA do wojny w 1917 r. Wtedy również rząd włoski oficjalnie uznał (20 października 1917) komitet narodowy Polski, a konstantego skirmunta za jego przedstawiciela we Włoszech12. chociaż należy zauważyć, że polityka włoska wobec sprawy polskiej nie była do końca jednoznaczna i musiała wkomponować się w interesy Włoch. Przykładem takich niuansów był sprzeciw ministra sidneya sonnina wobec oświadczenia wersalskiego z 3 czerwca 1918 r., w którym domagano się dla Polski dostępu do morza. Włosi obawiali się, że może to być argument występujący przeciwko ich roszczeniom do dalmacji. W planach Włoch było zablokowanie dostępu do morza serbii. dopiero zapewnienia ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Arthura Balfoura, który był niechętny przyznaniu Polsce pełnej autonomii i oświadczył, że deklaracja waszyngtońska w ogóle nie oznacza oddania Polsce Pomorza i Gdańska, uspokoiły Włochów13.

ustanoWienie oficjalnych stosunkóW dyplomatycznych polski z Włochami Według najnowszych ustaleń Wojciecha Bilińskiego14 oficjalne nawiązanie stosunków dyplomatycznych Polski z Włochami nastąpiło po tym, jak 19 stycznia 9. odezwa ta była czysto propagandowa i miała zyskać dla obu monarchii przychylność Polaków dla swoich celów politycznych i militarnych. Tak naprawdę chodziło o pozyskanie potencjalnych rekrutów do walki na wojnie. o prawnej mocy aktu 5 listopada patrz: d. MAkiłłA, Moc prawna aktu 5 listopada 1916 roku, „Przegląd sejmowy” 2017, nr 1(38), s. 59–77.

10. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 25.

11. Ibidem.

12. M. leczyk, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone, Warszawa 1966, s. 137–138; s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 31.

13. j. złoTkieiWcz-kłęBUkoWskA, Od Balfoura do Curzona – polityka Wielkiej Brytanii wobec odradzającej się Polski 1918–1920, „Annales Universitatis Mariae curie-skłodowska lublin – Polonia”, t. 64, z. 2, s. 43; A. M. cienciAłA, Polityka brytyjska wobec odrodzenia Polski 1914–1918, „zeszyty historyczne kultury” 1969, t. 16, s. 73; s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie..., s. 33.

14. Wojciech Biliński udowadnia, że decyzje o uznaniu państwa zapadły wcześniej niż ich zakomunikowanie, a dopiero później był etap nawiązania i ustanowienia stosunków. stąd też datę podaną przez s. sierpowskiego (28 ii 1919) wedle nowych ustaleń należy zweryfikować (W. Biliński, Uznanie międzynarodowe Polski a ustanowienie przez nią stosunków dyplomatycznych w 1919 r., „studia Prawno-ekonomiczne” 2018, t. 108, s. 17, 22; zob. również: c. BerezoWski, Powstanie i uznanie państwa polskiego w 1918 r., „Państwo i Prawo” 1959, z. 2, s. 215–225).

65

1919 r. ignacy j. Paderewski powiadomił premiera włoskiego Vittoria emanuele orlanda i ministra spraw zagranicznych sidneya sonnina o fakcie powołania rządu rP. następnie 23 lutego 1919 r. s. sonnino wysłał z Paryża depeszę skierowaną do swojego Msz, w której informował o decyzji krajów ententy o uznaniu niepodległości: Na konferencji zdecydowano się uznać ostatecznie rząd Paderewskiego. Stopniowo decyzja ta powinna znaleźć zastosowanie we wszystkich okolicznościach wynikających z tego międzynarodowego aktu15.

W lutym 1919 r., kiedy zebrał się sejm Ustawodawczy i uchwalił ustawę o władzach zwierzchnich, a także usankcjonował rząd ignacego j. Paderewskiego, przedstawiciele ententy postanowili ostatecznie uznać rząd polski.

W związku z tym 21 lutego 1919 r. włoskie Msz wystosowało instrukcję do przedstawiciela rządu włoskiego przy misji międzysojuszniczej w Warszawie Giulia Montagny. na dziewiątym posiedzeniu sejmu Ustawodawczego Marszałek sejmu odczytał telegram posła Montagny w sprawie oficjalnego uznania rządu polskiego przez królestwo Włoch. już w niespełna tydzień później, 4 marca, Msz Włoch rozesłało do swoich placówek związaną z tym instrukcję. 28 kwietnia 1919 r. polskie Msz przekształciło działającą w rzymie misję knP w poselstwo polskie w rzymie z konstantym skirmuntem16 na czele jako posłem pełnomocnym i nadzwyczajnym. sekretarzem placówki i klasy został hrabia roger raczyński, attaché leon siemiradzki, sekretarzem ii klasy Tadeusz skowroński, a radcą legislacyjnym czesław Pruszyński. strona włoska natomiast dopiero w październiku 1919 r. wyznaczyła na posła Francesca Tommasiniego, a do tego czasu rząd włoski był reprezentowany przez wojskowych oficerów misji międzyalianckiej17. z punktu widzenia polityki zagranicznej Warszawy placówka rzymska była w tym czasie jedną z trzech najważniejszych w europie, tuż za Paryżem i londynem. Później istotnego znaczenia nabrały chociażby te w Moskwie czy Berlinie. Ale niewątpliwie w początkach polskiej niepodległości rzym był trzecią stolicą pod tym względem. Placówka ta nie należała też do najłatwiejszych, chociażby ze względu na konflikt pomiędzy stolicą Apostolską a Włochami. „Wystarczyło złożyć wizytę jednej ze stron, 15. il ministro degli esteri, sonnino, al suo segretario, Biancheri, Parigi 23 ii 1919 r., [w:] Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918–1940 r.), vol. 1, a cura di M. di siMone, n. erAMo, A. Fiori, j. sToch, roma 1998, nr 10, s. 120.

16. Przeciwko kandydaturze konstantego skirmunta działał Maciej loret, który miał spore ambicje na bycie „ambasadorem” w rzymie. skirmunt był kojarzony z obozem Piłsudskiego, loret natomiast raczej z endecją (s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 184).

17. Ibidem, s. 38–39.

66

by druga odmówiła posłuchania z powodu choroby, wyjazdu czy innej rzekomej przeszkody”18. skirmunt był posłem do 11 czerwca 1919 r., po czym został powołany na stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie Wincentego Witosa i Antoniego Ponikowskiego. Wcześniej na jego odwołanie z rzymu naciskał szef polskiej dyplomacji hr. eustachy sapieha19. W miejsce skirmunta starał się wprowadzić na urząd ambasadora Władysława skrzyńskiego, który był urzędnikiem i dyplomatą w czasach monarchii austro-węgierskiej, co nie wzbudzało entuzjazmu strony włoskiej, dlatego też rzym odmówił Polsce zgody.

Po wyjeździe skirmunta z rzymu 11 czerwca 1921 r. objął on tekę szefa polskiej dyplomacji20. To dzięki niemu sprawy włoskie stały się priorytetem polskiej polityki zagranicznej. W swojej instrukcji dla placówek dyplomatycznych z 3 sierpnia 1921 r., mającej status ściśle tajnej, tak pisał o stosunkach z królestwem Włoch, które zaliczył do „wielkich Mocarstw sprzymierzonych”: Poza przymierzem z Francją i zbliżeniem z sąsiadami, z którymi łączy ją wspólność interesów, konieczne jest, by Polska starała się ukształtować jak najlepiej stosunek swój do wielkich Mocarstw Sprzymierzonych. Zdanie to napotykało i napotykać będzie jeszcze nieraz na wielkie trudności. Zbliżenie tak pożądane do Włoch, które w Radzie Mocarstw odgrywają coraz częściej rolę języczka u wagi, tamowane były dotychczas mimo usilnej akcji w tym kierunku przez silne prądy pacyfistyczne i antywojenne, a czysto filoniemieckie, nurtujące ten kraj, jak może żaden inny w Europie. Niekorzystnie wpływają również na nastrój we Włoszech niedokładność i lekkomyślność ze strony Polski w traktowaniu zobowiązań gospodarczych. Wykazanie pokojowych tendencji Rzeczypospolitej i zwiększona sprawność w stosunkach handlowych – oto drogi doraźnego polepszenia stosunków polsko-włoskich. Na przyszłość oprzeć się one winny na przeświadczeniu, iż wybitna rola Polski w Słowiańszczyźnie Zachodniej stanowić będzie najsilniejszą i jedynie skuteczną zaporę przeciw tak niebezpiecznej dla Włoch ekspansji panslawizmu ku Morzu Adriatyckiemu21 [podkr. W.W.].

18. Ibidem, s. 184.

19. Ibidem, s. 186.

20. sierpowski podaje, iż skirmunt wyjechał z rzymu dopiero 17 Vi 1921 r. jest to informacja błędna, gdyż 11 Vi 1921 r. objął on formalnie tekę ministra spraw zagranicznych.

21. Instrukcja ogólna dla placówek, „zeszyty historyczne” 1972, t. 22, s. 100. Wprowadzenie do instrukcji: j. leWAndoWski, Instrukcja K. Skirmunta, ibidem, s. 94–96.

67

następcą konstantego skirmunta w rzymie został Maciej loret, ale w randze chargé d’affaires, a nie posła, którym kilka miesięcy później został August zaleski, akredytowany przy kwirynale od 15 kwietnia 1922 r. loret był wyraźnie poruszony brakiem swojego awansu. na posła zaleskiego zaczęły spływać do polskiego Msz liczne donosy i skargi. z kolei personel polskiego poselstwa w rzymie skarżył się na charakter loreta i traktowanie podwładnych. jego postawa wobec nowego posła nie sprzyjała ani atmosferze placówki, ani pozytywnej dla samego loreta opinii w polskim Msz. zaleski był bardzo dobrze postrzegany w rzymie i oceniany przez włoskich dyplomatów. swoimi działaniami zyskał sympatię rządu faszystowskiego. Był pomysłodawcą nadania nazwy „squadra Polonia” jednemu z dziecięcych oddziałów Milicji narodowej w miejscowości Manziana, któremu w 1924 r. przekazał sztandar, mundurki i sprzęt gimnastyczny. Mussolini otrzymywał liczne raporty, m.in. od faszystowskiego dyrektoriatu, w których podkreślano, że żaden z posłów akredytowanych w rzymie nie „utrzymuje tak ścisłych i serdecznych więzów z młodzieżą faszystowską, jak poseł polski”22. zaleskiemu przypisuje się również uporządkowanie i uaktywnienie pracy polskich konsulatów (Mediolan – konsulat generalny, Turyn, Triest, Florencja, neapol). W 1925 r. zorganizował zjazd kierowników tych placówek, na którym nakazał raportowanie do poselstwa informacji politycznych. zakazał też samodzielnej działalności propagandowej, która zawsze miała być z nim konsultowana. nie pomogło to zaleskiemu, gdyż miał dość silną opozycję wśród włoskiej Polonii. na jej czele stał oczywiście loret. zaleskiego oskarżano o to, że poselstwo nic nie robi w sprawie sprzedaży polskiego węgla Włochom, a nawet pojawiły się insynuacje, że poseł wspiera niemiecko-polski handel węglem.

Miał on także wielu przeciwników po stronie endecji w kraju, która naciskała szefa dyplomacji, by ten odwołał zaleskiego. jego następcą został silnie kojarzony z endecją stanisław kozicki. z nadania romana dmowskiego był redaktorem naczelnym czołowego organu prasowego narodowej demokracji „Gazety Warszawskiej”. kozicki objął swą funkcję 3 lutego 1926 r., a jego głównym informatorem o Włoszech był oczywiście loret23. kozicki nie sprawował swojego stanowiska długo, gdyż zaskoczył go przewrót majowy w 1926 r. zarzucano mu zbytnią przyjaźń z faszyzmem włoskim. do dyplomacji trafił raczej przez przypadek, raczej po linii partyjnej 22. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 196.

23. Ibidem, s. 200.

68

i jak niektórzy ocenili, była to misja zupełnie nieudana24. dlatego też 16 sierpnia 1926 r. nominację na chargé d’affaires otrzymał Władysław Günther-schwarzburg, który miał kierować poselstwem do momentu przybycia nowego posła. W czasie tych kilku miesięcy Günther spotkał się z włoskim wiceministrem spraw zagranicznych dinem Grandim oraz z samym szefem rządu włoskiego i ministrem spraw zagranicznych Benitem Mussolinim.

Podczas tych spotkań przekonywał i zachwalał osobę nowego kandydata na posła – romana knolla25. knoll został powołany 20 grudnia 1926 r. W Palazzo chigi przedstawiono go jako jednego z najwybitniejszych polskich pracowników Msz, dotychczasowego podsekretarza stanu, który miał pełne poparcie Piłsudskiego. To wywarło wrażenie w rzymie, że Piłsudski tak przywiązuje wagę do stosunków polsko-włoskich, że przysłał jednego z najbardziej zaufanych dyplomatów obozu sanacyjnego. Głównym założeniem knolla była realizacja planu zmierzającego do zacieśnienia i rozszerzenia kontaktów handlowych pomiędzy dwoma państwami, a także podniesienie poselstwa do godności ambasady. do rzymu przybył 21 stycznia 1927 r. w towarzystwie i sekretarza Mieczysława chałupczyńskiego26. najprawdopodobniej instrukcje w formie ustnej przekazali posłowi Piłsudski i zaleski.

Wydaje się, że podstawowym zadaniem knolla było zbliżenie Warszawy z rzymem oraz rzymu z Paryżem, by wzmocnić europejskie siły przeciwko rewizjonizmowi wersalskiemu. zacieśnienie współpracy z królestwem Włoch wynikało w rzeczywistości z sytuacji w europie po 1926 r. Minister zaleski oceniał, że Włosi obawiali się połączenia Austrii z niemcami, dlatego odpowiedzieli wzrostem zainteresowania na Bałkanach. Polski szef dyplomacji mógł słusznie przypuszczać, że Mussolini dążył do utworzenia bloku państw pod swoimi auspicjami, złożonego z rumunii, Węgier i jugosławii, co stanowiłoby swoistą zaporę przed niemcami połączonymi z Austrią. zresztą Włosi również chcieli rozszerzyć współpracę z Polską. nawet niektóre dzienniki włoskie podkreślały, że minister zaleski podczas wystąpienia w sejmowej komisji ds. zagranicznych wymienił stosunki polsko-włoskie jako drugie w kolejności, tuż za Francją i przed Wielką Brytanią27.

Tuż po przybyciu na placówkę knoll pisał do zaleskiego: po epoce mojego poprzednika nie dziedziczę nic28. Było to symptomatyczne, zawierało bowiem 24. W. GünTher, Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej, Paryż 1963, s. 84–85.

25. h. BArToszeWicz, Misja dyplomatyczna Romana Knolla w Rzymie, „dzieje najnowsze” 2011, t. 43, nr 1, s. 55.

26. Ibidem.

27. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 250–251.

28. r. knoll do Msz, 30 V 1927 r., Archiwum Akt nowych, zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych, 4221, s. 125–126.

69

ogromną krytykę poczynań kozickiego. zmierzył się także z trudną rzeczywistością, gdyż Włosi nie traktowali stosunków z Polską jako pierwszorzędnych. Musiał, podobnie jak poprzednicy i następcy, ich przekonywać o zasadności sojuszu z Polską. W dodatku nie miał też sprzyjających warunków lokalowo-finansowych. jak podkreślał sam knoll, tak niedogodnych i niepraktycznych warunków lokalowych nie miało żadne przedstawicielstwo w stolicach mocarstw europy zachodniej. chciał, by zamiast trzech wynajmowanych lokali zakupić willę, w której pomieszczono by pokoje poselstwa, konsulatu oraz mieszkanie posła. do końca dwudziestolecia międzywojennego Msz nie kupiło jednak żadnego lokalu i bazowało na wynajmowanych pomieszczeniach, co zdecydowanie nie przydawało Polakom rangi29.

W dniach 11–18 kwietnia 1928 r. udało się knollowi zorganizować wizytę ministra spraw zagranicznych Polski Augusta zaleskiego w rzymie. Było to wydarzenie ważne dla polskiej polityki, choć głos z Warszawy nie brzmiał przychylnie dla Włoch. 13 lutego 1928 r. minister pisał, że w rzymie nie ma żadnego interesu i sam nie wie „co by miał tam robić”. sam Mussolini w maju 1928 r. uznał dyplomatycznie Polskę za grande potenza, lecz przyznał, że poza kurtuazją spotkanie z zaleskim nie wniosło nic do wspólnych stosunków, ale też nie było takiego założenia30. Faktycznym celem wizyty zaleskiego była aktywizacja relacji polsko-włoskich, które były ważne z punktu uzasadnienia na zewnątrz starań Polski o podniesienie poselstwa do rangi ambasady, w czym Polska wydawała się aktywniejsza niż Włosi. dobre stosunki polsko-włoskie, a w szczególności chęć zacieśnienia współpracy z liczącym się partnerem w rozgrywce europejskiej sprawiły, że zaleski na podstawie instrukcji ministra spraw zagranicznych Maurycego zamoyskiego zaczął starania u władz włoskich o utworzenie w rzymie ambasady. już 19 lipca 1924 r. po rozmowie z Mussolinim tak raportował szefowi polskiej dyplomacji:

W zakończeniu [Mussolini – W.W.] stwierdził, iż w zasadzie zgadza się na podniesienie poselstw w Warszawie i Rzymie do rangi ambasad i że niebawem nadeśle co do tego pisemną odpowiedź31.

29. W kwietniu 1927 r. knoll wystosował do ministra zaleskiego memorandum, w którym zachęcał do zakupu konkretnej wili za 325 tys. dolarów. Uzasadniał to prestiżem i podejściem do tych spraw innych państw, które miały swoje siedziby w luksusowych pałacach. nawet mniejsze państwa, jak np. czechosłowacja, miały bardziej reprezentacyjne lokale (Memorandum knolla do zaleskiego, 28 iV 1927 r., Archiwum Akt nowych, zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych, 4221, s. 102–104). do kwestii zakupu budynku na cele polskiej dyplomacji knoll wrócił w lutym 1928 r. Padła nawet propozycja kupienia pałacu rospigliosi, co zyskało poparcie zarówno Augusta zaleskiego, jak i ministra skarbu ignacego Matuszewskiego (h. BArToszeWicz, Misja dyplomatyczna…, s. 70).

30. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 262.

31. Poseł w rzymie, zaleski, do ministra spraw zagranicznych, zamoyskiego, rzym 19 Vii 1924 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 1, s. 466.

70

dyplomacja polska naciskała na Włochów, by nie zwlekali z decyzją o utworzeniu ambasad. ci jednak tłumaczyli, że to Anglia hamuje postęp w tej sprawie. Mówił o tym zaleskiemu Mussolini na spotkaniu 19 lipca 1924 r., w tym duchu raportował także ambasador w Paryżu Alfred chłapowski32:

Dałem [ambasadorowi Włoch w Paryżu camillo romano Avezzanie – przyp. W.W.] w sposób dyskretny do zrozumienia, iż mi jest niejasne, dla jakiego powodu Rząd włoski zwleka z decyzją podniesienia Poselstw między Polską a Włochami do rangi Ambasad. (…) Ambasador dał mi do zrozumienia, że trudności w tej sprawie miałyby pochodzić raczej ze strony Anglii, która prawdopodobnie działa w Rzymie hamująco33.

Według s. sierpowskiego za działaniami spowalniającymi powstanie ambasad stały wygórowane żądania włoskie w sprawach wymiany handlowej pomiędzy oboma krajami34; podobno Włosi domagali się nawet 15–20 mln złotych. kwestie ekonomiczne zapewne też miały swój udział w przedłużającej się decyzji w sprawie ambasad. Świadczyłaby o tym notatka stefana Przezdzieckiego z 21 lutego 1929 r., w której pisał:

Ostatecznej decyzji w sprawie ambasad nie zakomunikowano mi jeszcze oficjalnie, był projekt, by ją notyfikował Maioni udający się w połowie marca do Warszawy dla złożenia listów odwołujących. O ile wiem rząd Włoski chciałby przedtem i przed wizytą Grandiego wyjaśnić pewne sprawy gospodarcze, jak sprawę pomarańcz, innych kontyngentów specjalnych, transportów emigrantów, ewentualnych zamówień w stoczniach włoskich. Szczegóły kurjerem.

Nie chciałbym dopuścić do formalnego związania sprawy ambasad z tymi dezyderatami35. starania o ambasadę polską w rzymie zostały uwieńczone sukcesem dopiero w 1929 r. 20 lutego minister zaleski pisał do poselstwa w rzymie: Proszę starać się sfinalizować sprawę ambasad w tym duchu, żeby można wymienić odpowiednie noty i jak najprędzej ogłosić rzecz w pismach36.

W maju 1929 r. Mussolini, pełniący również funkcję ministra spraw zagranicznych, pisał do Mariana de Angelisa, i sekretarza w poselstwie królestwa Włoch w Warszawie i chargé d’affaires: 32. jeden z polskich dyplomatów najdłużej sprawujących misje dyplomatyczne. Funkcję posła pełnił w Paryżu od 22 iii 1924 r., a od 27 Xi 1924 r. do 20 Vi 1936 r., po podniesieniu rangi przedstawicielstw dyplomatycznych, był ambasadorem rP. 33. Ambasador w Paryżu, chłapowski, do ministra spraw zagranicznych, skrzyńskiego, rzym 19 Xii 1924 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 1, s. 474.

34. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 264.

35. Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego), 26, s. 4–5.

36. Ibidem, s. 1.

71

Proszę J. E. zawiadomić osobiście pana Zaleskiego [Ministra ds. zagranicznych rP] o tym, że jakkolwiek królewski rząd spodziewał się po polskim rządzie lepszych postanowień z celem rozwiązania nierozstrzygniętych spraw, tym niemniej, z zamiarem zadowolenia Polski oraz zapobieżeniu, by takie zaleganie było źle odbierane przez zainteresowane strony trzecie, przystaje na to, żeby nie odwlekało się dalej z podwyższeniem tej legacji do rangi poselstwa37.

Pod koniec 1927 r. roman knoll został wezwany przez Augusta zaleskiego do Warszawy, bez jednoczesnego odwołania z funkcji posła. Ponieważ zaleski był w tym czasie chory, poprosił o pomoc w kierowaniu ministerstwem właśnie knolla, zaufanego współpracownika z doświadczeniem podsekretarza. już wtedy zastanawiano się w Msz, kto będzie następcą knolla. Wybór padł na jednego z najwybitniejszych dyplomatów, wieloletniego dyrektora Gabinetu Ministra (od 9 kwietnia 1921 r. do 26 czerwca 1928 r.) oraz szefa protokołu dyplomatycznego – hr. stefana Przezdzieckiego38. 1 lipca 1928 r. (niekiedy podaje się datę 26 czerwca) został on posłem nadzwyczajnym i pełnomocnym w rzymie przy kwirynale. 6 sierpnia przyjął go premier Włoch Mussolini, który poinformował nowego posła o zaplanowanej wizycie u króla Wiktora emanuela iii 6 listopada 1928 r.39 W następnym roku Przezdziecki otrzymał stopień ambasadora, ze względu na podniesienie poselstwa do rangi ambasady, stając się tym samym pierwszym ambasadorem rP we Włoszech.

Był bardzo dobrze oceniany przez Włochów, zarówno przez innych dyplomatów, jak i przez Palazzo chigi. doceniano jego talent do negocjacji, a także wyborne przyjęcia. W notatce wewnętrznej włoskiego Msz, napisanej już po jego śmierci, określono go przyjacielem Włoch40. Funkcję ambasadora pełnił do 25 września 1932 r. zmarł nagle, na serce, nie w rzymie, jak niektórzy piszą, ale w Warszawie, 3 grudnia 1932 r.

W czasie nieobecności ambasadora w rzymie placówką niemal rok kierował jako chargé d’affaires Tadeusz romer. na początku 1933 r. za wstawien37. szef rządu i minister spraw zagranicznych, Mussolini, do chargé d’affaires w Warszawie, de Angelisa, rzym 10 V 1929 r., [w:] I documenti diplomatici Italiani, settima serie: 1922–1935, vol. 7 (24 settembre 1928 – 12 settembre 1929), roma McMlXX, no di documento 417, s. 420.

38. B. noWożycki, Stefan Przezdziecki, roma 2016.

39. inną datę podaje A. WAWrzyniAk, Przedstawiciele dyplomatyczni Polski we Włoszech, [w:] Siedziba Ambasady w Rzymie, roma 2013, s. 129. Autorka tekstu przyjęła datę wręczenia listów uwierzytelniających królowi Włoch (6 Xi 1928 r.), a nie objęcia placówki. Autor niniejszej pracy przyjmuje daty objęcia funkcji, czyli realnej pracy dyplomatycznej, a nie daty de iure.

40. notatka służbowa, rzym 3 Xii 1932 r., Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 2 (1932), b.p.

72

nictwem samego Piłsudskiego na ambasadora wyznaczono hr. jerzego Potockiego41. 23 lutego 1933 r. minister spraw zagranicznych józef Beck wysłał do rzymu prośbę o zdobycie agrément jerzemu Potockiemu42. dzień później démarche przyjęło jak najsympatyczniej prośbę. obiecano niezwłocznie powiadomić o tym króla włoskiego po jego powrocie z egiptu 20 marca 1933 r.43 hrabia jerzy Potocki oficjalną nominację na ambasadora w rzymie otrzymał 3 marca 1933 r. jednakże wobec propozycji włoskiej stworzenia dyrektoriatu mocarstw w postaci tzw. paktu czterech (Włochy, Francja, niemcy i Anglia), co w jasny sposób zagrażało interesom przedwojennej Polski, Piłsudski wymógł na Potockim rezygnację z funkcji ambasadora, by dać tym gestem do zrozumienia sprzeciw Polski wobec wrogiej jej polityce włoskiej. i tak tuż przed samą wizytą na kwirynale 24 marca 1933 r. Potocki złożył oficjalną dymisję, motywując to niezgodnością polityki włoskiej z interesami Polski. swoją decyzję uzasadniał sytuacją, która zaistniała po pojawieniu się projektu paktu czterech. Ta demonstracyjna rezygnacja hrabiego była pomysłem samego Piłsudskiego:

Po rozważeniu sytuacji Marszałek [Piłsudski – przyp. W.W.] zdecydował się uderzyć w najsłabszego partnera, tj. Włochy, i to drogą dość powierzchownej demonstracji. Ułożyłem się ze świeżo mianowanym ambasadorem RP przy Kwirynale – hr. Jerzym Potockim, że zrzeknie się on swej nowej godności, podając mi oficjalnie w motywach, że podjął się swej misji w Rzymie z założeniem, że ma pogłębić tradycyjnie przyjazne stosunki między Polską a Włochami, wobec tego jednak, że nowa polityka włoska godzi w żywotne interesy międzynarodowe Polski, nie czuje się na siłach do objęcia stanowiska44.

Ambasador Włoch w Warszawie Giuseppe Bastianini, analizując sprawę ambasadora Potockiego, łączył ją z posunięciami polskiego ministra spraw zagranicznych józefa Becka:

Dzisiaj rano ambasador Rumunii wyjechał nagle do Bukaresztu. Odnoszę wrażenie, że ma to związek ze stanowiskiem zajętym wczoraj przez Polskę wobec Włoch… Paryżowi nie (podkreślam nie) jest obca ta sprawa. Potwierdza to wrażenie fakt, że wczoraj Beck z trzema ministrami Małej Ententy i z tutejszym ambasadorem Francji przeprowadził formalnie zebranie w piątkę. Gazety zamiast 41. Potocki Jerzy, [w:] Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. j. MAjchroWski, Warszawa 1994, wyd. 1, s. 108–109; https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jerzy-potocki [dostęp: 30 Viii 2019].

42. Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego), 26, s. 21.

43. Ibidem.

44. j. Beck, Ostatni raport, Warszawa 1987, s. 56.

73

komentować dymisję Potockiego, publikują jedynie tę wiadomość, obok wiadomości mówiącej o wizycie ministrów Małej Ententy u Becka. Do tej pory tutejsze MSZ powstrzymało się od udzielenia mi jakichkolwiek komunikatów45. dopiero trzy dni po publikacjach prasowych Beck powiadomił oficjalnie ambasadora Bastianiniego o odwołaniu Potockiego. Według relacji Włocha była to rozmowa z ostentacyjną oschłością, w której polski minister poinformował, że jest to decyzja Potockiego, który wobec zaistniałej sytuacji nie wierzył w możliwość wypełnienia swojego mandatu46.

Wydaje się, że strona włoska podeszła do tej sytuacji bardzo wyrozumiale. nie było żadnych retorsyjnych działań, mimo że ambasador włoski w Warszawie Giuseppe Bastianini nie był zbyt dobrze potraktowany. W kwietniu 1933 r., gdy marszałek w Belwederze miał przyjąć ambasadorów zsrr i Włoch, w komunikacie Msz w lakoniczny sposób stwierdzono, że są to informacje niedokładne, a z pewnością spodziewana jest audiencja posła radzieckiego, tym samym dając do zrozumienia, że marszałek waha się, czy przyjąć ambasadora włoskiego47.

Po tych zawirowaniach niemal pół roku trwały poszukiwania na stanowisko ambasadora w rzymie. 3 lipca 1933 r. został nim Alfred Wysocki, który wcześniej był posłem w sztokholmie, podsekretarzem w Msz, a także posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym w Berlinie48. W 1933 r. we włoskim Msz powstała notatka o Wysockim, którego uważano za świetnego znawcę literatury i sztuki, w szczególności niemieckiej. Przezornie nazwano go „raczej” przyjacielem Włoch49. niestety Wysocki stanął na czele polskiej placówki w bardzo trudnym momencie, kiedy hitler doszedł do władzy. nie było szans na niezależną politykę włoską, musiała ona polegać na sojuszach, które w przyszłości okazały się wrogie polskim interesom.

Pierwszym zadaniem Wysockiego było załagodzenie konfliktu z Włochami. już w kilka miesięcy później, we wrześniu i październiku 1933 r. ton rozmów pomiędzy Beckiem i szefem gabinetu Msz Włoch baronem Pompeem Aloisim, które miały miejsce w Genewie, był pełen zrozumienia i nadziei na uregulo45. Ambasador Włoch w Warszawie, G. Bastianini, do ministra spraw zagranicznych, Mussoliniego, Warszawa 25 iii 1933 r., Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 3 (1933); druk: Documenti per la storia…, vol. 2, nr 304, s. 946–947.

46. Ambasador Włoch w Warszawie, G. Bastianini, do ministra spraw zagranicznych, Mussoliniego, Warszawa 27 iii 1933 r., Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 3 (1933); druk: Documenti per la storia…, vol. 2, nr 305, s. 948–949.

47. s. sierPoWski, Studia z historii Włoch XX wieku, Poznań 2012, s. 222.

48. z Wiednia do rzymu wyjechał 23 Vii 1933 r. (szef gabinetu prezesa rady Ministrów, Beer, do prefekta Udine i Gorycji, rzym 23 Vii 1933 r., Documenti per la storia…, vol. 2, nr 311, s. 964).

49. notatka z 23 V 1933 r., Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 3 (1933), b.p.

74

wanie stosunków polsko-włoskich. o tonie tych rozmów, które wpłynęły na poprawę atmosfery, informował ambasador włoski w Warszawie Bastianini50. jego zdaniem również polska prasa przestała atakować tzw. pakt czterech.

W 1934 r. pojawiła się zaskakująca propozycja strony włoskiej, którą podczas rozmowy w rzymie z Wysockim przekazał ambasador Bastianini, o możliwości zawarcia z Polską paktu czy układu politycznego, który by dał wyraz zbieżności poglądów obu rządów na zagadnienia rozbrojeniowe i na warunki uzdrowienia Europy naddunajskiej, a zarazem stwierdził ich intencję dalszego rozwijania i pogłębiania wzajemnych pomyślnie układających się stosunków politycznych i gospodarczych51.

Podtekst był oczywisty, po tym zdaniu padło bowiem pytanie o możliwości zamówienia w stoczniach włoskich statków, w tym również wojennych. zresztą w tym samym raporcie Wysocki podał w wątpliwość szczere intencje rządu włoskiego w zabiegach o przyjaźń polską, gdyż – jak raportował – spotykałem się niejednokrotnie z dyskretnymi posunięciami propagandowymi, świadczącymi o zaniepokojeniu i niezadowoleniu Włoch z powodu samodzielności i wielkiego stylu naszej polityki zagranicznej, zwłaszcza na tle odprężenia polsko-niemieckiego52.

W 1935 r. można zauważyć duży wzrost wymiany handlowej pomiędzy Polską a Włochami. na początku 1934 r. (styczeń–luty) import z Włoch wart był 3,035 mln złp, rok później zaś 4,920 mln złp. zatem wzrost wyniósł ponad 60%, z saldem 673 tys. złp (stosunek import–eksport) na korzyść dla Polski w 1935 r. (styczeń–luty). z Włoch do Polski importowano głównie pomarańcze, mandarynki, cytryny, metale i wyroby metalowe oraz wyroby tekstylne. do Włoch eksportowano przede wszystkim węgiel i koks, a także produkty pochodzenia roślinnego53. działania Wysockiego w sferze gospodarczej były zauważalne, wymiana handlowa stała się jednym z głównych zadań dyplomacji polskiej, jednakże po światowym kryzysie ekonomicznym z początku lat 30. nie udało się znacząco zwiększyć wymiany handlowej pomiędzy dwoma krajami.

W trzeciej dekadzie XX w. tendencja w obrotach handlowych z innymi krajami, nie tylko z Włochami, była zniżkowa, co było efektem wielkiego kryzysu po 1929 r. na przykład import roczny z Włoch wynosił (w mld złp): w 1929 r.

50. Ambasador Włoch w Warszawie, Bastianini, do ministra spraw zagranicznych, Mussoliniego, Warszawa 14 X 1933 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 2, nr 316, s. 976–977.

51. Ambasador w rzymie, Wysocki, do ministra spraw zagranicznych, Becka, rzym 26 iV 1934 r., [w:] ibidem, nr 328, s. 1000–1003.

52. Ibidem.

53. radca handlowy w Warszawie, do Biura Umów i Biura nadzoru Transportu Generalnej dyrekcji handlu Ministerstwa związków i korporacji, Warszawa 9 V 1935 r., [w:] ibidem, nr 361, s. 1065–1068.

75

76

L’ambasciatore di Polonia in Italia Alfred Wysocki (secondo a destra) in compagnia, tra gli altri, del consigliere all’Ambasciata di Polonia in Italia Tadeusz Romer (primo a sinistra in prima fila) e del conte Józef Michałowski (terzo a destra) dopo aver presentato le lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III. Roma, 30.07.1933. Foto ©NAC

77

10,2; w 1935 r. – 3,4; w 1938 r. – 3,1. eksport natomiast wynosił (w mld złp): w 1929 r. – 7,1; w 1935 r. – 2,3; w 1938 r. – 2,9. Włochy były szóstym krajem w kolejności w obrotach handlowych z Polską po: Anglii, niemczech, Francji, Belgii i holandii54. W maju 1936 r. izba handlowa alarmowała ministra Becka o sporym spadku (ok. 30 mln złp) w obrotach między dwoma krajami55. stosunki gospodarcze i przede wszystkim polityczne pomiędzy Warszawą a rzymem stanęły przed kolejną ciężką próbą. 3 października 1935 r. Włosi rozpoczęli działania wojenne w Abisynii. już w kilka dni później, 7 października liga narodów ogłosiła przeciwko nim sankcje gospodarcze. W ślad za nią poszła również Polska. 16 listopada 1935 r. prezydent Mościcki podpisał dekret w tej sprawie, który miał negatywne skutki we wspólnych relacjach. szczególnie odbiło się to na stosunkach kulturalno-naukowych56, które w okresie międzywojennym rozwijały się dynamicznie. Polska miała swoją stację Polskiej Akademii Umiejętności, która de facto koordynowała działania kulturalno-naukowe w Wiecznym Mieście. nie udało się utworzyć instytutu Polskiego w rzymie, ale jego włoski odpowiednik (Włoski instytut kultury) powstał w Warszawie w 1934 r., m.in. dzięki staraniom placówki w rzymie. relacje kulturalne zatem się rozwijały, chociaż zapewne w stopniu niewystarczającym.

Mussolini zalecił urzędnikom i elicie rzymskiej bojkot, co przejawiało się w niechęci do udziału w spotkaniach z przedstawicielami państw, które nałożyły sankcje na Włochy. odbiło się to głównie na spotkaniach z dyplomatami oraz ludźmi świata kultury i nauki. Polakom natomiast zabroniono wzięcia urny z ziemią z Palatynu i złożenia jej w rocznicę 11 listopada 1935 r. w kopcu Piłsudskiego. Mogli to uczynić dopiero po odwilży w stosunkach polsko-włoskich 21 października 1936 r. Wtedy z udziałem m.in. ambasadora Wysockiego oraz prasy dokonano tego uroczyście na Palatynie. z kolei 19 grudnia 1937 r. w rzymie na skwerze imienia Piłsudskiego (viale Maresciallo Pilsudski) odsłonięto jego popiersie autorstwa henryka kuny, polskiego artysty z Uniwersytetu stefana Batorego z Wilna57. nałożone na Włochy sankcje nie trwały długo. już w maju 1936 r. ambasador Włoch w Warszawie informował o ich obejściu, co polegało na tym, iż włoskie produkty dostarczano do Polski pod pozorem sprowadzenia ich z innych krajów. Podobnie było z broną i amunicją, o czym zawiadamiał konsul w Trieście stanisław dygat: 54. na podstawie: Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1939, s. 162–164.

55. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 448.

56. Ibidem, s. 444.

57. zob. film dokumentalny, na którym widać tłumy przy odsłonięciu pomnika: https://www.youtube.com/ watch?v=blUQd2sFoXw [dostęp: 1 Viii 2019].

78

Dowiaduję się, że poważny agent handlowy włoski stara się o natychmiastową dostawę dla Włoch z jakiegokolwiek kraju (także ew. z Polski) 35 milionów nabojów do karabinów Mannlichera i karabinów maszynowych Schwarzlose […]

Ze względu na rodzaj dostawy ww. agent proponuje, aby dostawa przeznaczona była fikcyjnie dla Chin58.

W czerwcu 1936 r. podczas rady ligi narodów minister Beck apelował o zniesienie sankcji, co spotkało się z uznaniem w kręgach włoskich. od tego momentu zdecydowanie ociepliły się stosunki polsko-włoskie. decyzja Warszawy o zniesieniu, jak się okazało fikcyjnych, sankcji została doceniona. Finałem sprawy wojny z Abisynią w polityce polskiej miało być stanowisko wyrażone przez polskiego ambasadora w rzymie, w którym oświadczył hr. Galeazzo ciano, ministrowi dyplomacji włoskiej, że konsulat Generalny rozciąga swoją jurysdykcję59 na Abisynię.

W 1937 r. ambasador Wysocki rozpoczął przygotowania do wizyty Becka w rzymie i już w marcu nalegał, by minister ustalił dokładną datę swej wizyty. Wysocki bowiem proponował, by w programie znalazły się m.in. zawarcie umowy kulturalnej, ewentualna zapowiedź utworzenia instytutu Polskiego w rzymie, odsłonięcie tablicy pamiątkowej w café Greco (gdzie gościły takie znamienitości polskiej kultury, jak np. Adam Mickiewicz, juliusz słowacki, henryk sienkiewicz, henryk siemiradzki). Ponieważ wizyta ta nie miała przełomowego charakteru, stąd też zapewne Beck zwlekał z podaniem terminu w tym przecież gorącym politycznym okresie. sam ciano, zapraszając go, informował, że nie zależy mu na podpisaniu mało znaczącego układu (np. ze sfery kultury), ale na rozmowie, treści komunikatu końcowego oraz treści wznoszonych toastów. czyli tak naprawdę wizyta miała być zupełnie kurtuazyjna. z kolei Beck miał powiedzieć swojemu zastępcy janowi szembekowi, że jego celem jest wyłącznie zorientowanie się w sytuacji60.

Wizyta Becka w rzymie odbyła się w dniach 7–10 marca 1938 r. Polski minister spotkał się, jak planowano, z Mussolinim i cianem. Podczas rozmów politycznych zostało potwierdzone to, co już Beck wiedział, że Włosi są związani osią Berlin–rzym i politycznie nie zrobią nic, co naderwałoby ten układ. na przyjęciu w Palazzo caetani Beck wzniósł toast za króla Włoch i cesarza etiopii: „Za Jego Wysokość Wiktora Emanuela III, króla Włoch i cesarza Etiopii”, 58. konsul w Trieście, dygat, do attaché wojskowego przy Ambasadzie w rzymie, nieweglowskiego, Triest 14 V 1936 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 2, nr 409, s. 1187–1188.

59. Ambasador w rzymie, Wysocki, do ministra spraw zagranicznych, Becka, rzym 22 i 1937 r., [w:] ibidem, nr 425, s. 1255–1257.

60. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 528.

79

80

Cerimonia di deposizione delle corone davanti alla tomba dl Milite Ignoto al Vittoriano. Tra i partecipanti si distinguono, in prima fila, da destra: il maggiore Cezary Niewęgłowski, il colonnello Kazimierz Janicki, l’ambasciatore di Polonia in Italia Adam Wysocki, il generale Bolesław Wieniawa-Długoszowski, il generale Mieczysław Boruta-Spiechowicz. Roma, 1937. Foto ©NAC

81

toast, który kończy dla Polski sprawę etiopską61. dostąpił również zaszczytu, został bowiem zaproszony do udziału w locie samolotem pilotowanym przez Mussoliniego. niektórzy wskazywali, że po tej propozycji Beck był tak przerażony wycieczką z premierem Włoch, iż po odczytaniu oświadczenia dla dziennikarzy szybko opuścił salę62.

Wizyta miała na celu przede wszystkim pokazanie opinii wewnętrznej i międzynarodowej wspólne zainteresowanie sprawami europejskimi i bilateralnymi. Poza tym nic nie przyniosła obu stronom, co nie wywołało rozczarowania, gdyż też takie było założenie. 11 marca 1938 r. ciano w telegramie informował ministra spraw zagranicznych niemiec za pośrednictwem ambasadora włoskiego w Berlinie, że żadne porozumienia z Polską nie zostały podpisane i podjęte63. Po przyjeździe Becka z rzymu do sorrento (11 marca 1938) nastąpił kolejny epizod w historii europy: aneksja Austrii (12 marca 1938). Według ustaleń s. sierpowskiego Beck musiał rozmawiać z Mussolinim o Anschlussie Austrii. zdawał się wiedzieć, że jest to nieuniknione (czego nie odnotował w raportach ambasador Wysocki). osobisty sekretarz Becka stwierdził we wspomnieniach, że minister po rozmowie z Beckiem w rzymie powiedział do swojego sekretarza: obawiam się, że popsuł mu się humor, gdy uznałem przyłączenie Austrii za rzecz, która może nastąpić lada dzień64. ze względu na zagęszczenie sytuacji międzynarodowej Beck musiał skrócić swój pobyt w sorrento z dziesięciu do trzech dni. Powróciwszy do Warszawy, uznał, że najważniejszą sprawą do załatwienia jest problem litewski. Michał römer, rektor Uniwersytetu Witolda Wielkiego w kownie, pisał o ówczesnej sytuacji na litwie:

Sytuacja polityczna, w jakiej się znalazła Litwa, nie jest dobra. Zabór Austrii przez Hitlera podniecił i rozpętał wszelkie pożądania zaborcze. Rozzuchwalił apetyty i poczucie bezkarności gwałtu. Że może to działać na Polskę i na te w niej czynniki, które mają dosyć „krnąbrności” Litwy i chciałyby z nią skończyć metodami faktów dokonanych – to pewne. […] Nastroje agresywne, narastające w atmosferze europejskiej – […] są zaraźliwe65. konflikt polsko-litewski przybierał na sile i w tej sytuacji Włochy zdecydowały się poprzeć Polskę. We włoskim Msz nakazano nie krytykować Polski i przy61. Ambasador Włoch w Warszawie, Arone, do ministra spraw zagranicznych, ciano, Warszawa 11 iii 1938 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 2, nr 460, s. 1339–1340.

62. Ibidem, s. 531.

63. Ministerstwo spraw zagranicznych, ciano, do ambasadora Włoch w Berlinie, Attolico, rzym 11 iii 1938 r., Archivio storico diplomatico, Ministero degli Affari esteri, roma, Affari Politici 1931–1945, Polonia, busta 14 (1937–1938), b.p.

64. P. sTArzeński, Trzy lata z Beckiem, londyn 1972, s. 112.

65. M. röMer, Dziennik, Biblioteka Akademii nauk litwy w Wilnie, sygn. F. 138-2254.

82

chylnie wobec niej interpretować fakty „litewskie”66. Być może pozytywna atmosfera wokół wizyty Becka w rzymie miała na to wpływ, aczkolwiek większe znaczenie miał zapewne fakt, że w polityce włoskiej relacje z litwą nie były priorytetowe. lepiej było mieć pozytywne stosunki z państwem polskim, które graniczyło z niemcami i miało większe niż litwa znaczenie na arenie międzynarodowej.

Ambasador Wysocki od dwóch lat wyrażał chęć opuszczenia placówki w rzymie. chciał przejść w stan spoczynku. jak raportował radca polskiej ambasady w rzymie:

Opuszczającego Rzym Ambasadora Wysockiego prasa tutejsza pożegnała serdecznie, wyliczając Jego zasługi na polu zbliżenia polsko-włoskiego, zwłaszcza kulturalnego, i podnosząc sympatie, jakie pozostawia po sobie we Włoszech67.

W rzymie liczono, że nowym następcą Wysockiego zostanie wiceminister spraw zagranicznych hr. jan szembek, od 1932 r. najbliższy współpracownik Becka. Propozycja Bolesława Wieniawy-długoszowskiego była pewnym zaskoczeniem. Podczas wizyty Becka w rzymie powiadomił on Mussoliniego o planach zmiany ambasadora, przy czym wyrażał obawy w znalezieniu odpowiedniego kandydata. Wtedy sam Mussolini miał podpowiedzieć kandydaturę Wieniawy-długoszowskiego, który dał się zauważyć Włochom jako generał stojący na czele delegacji legionowo-Wojskowej, która miała miejsce jesienią 1937 r. we Włoszech68.

Wieniawa-długoszowski dostał instrukcję od Becka, na mocy której oczywiście miał prowadzić politykę zbliżenia polsko-włoskiego. zdając sobie jednak sprawę ze skomplikowanej sytuacji międzynarodowej, miał wykorzystywać niuanse w stosunkach włosko-niemieckich i na tym grać w polskim interesie. oczywiście było to trudne przedsięwzięcie, w szczególności że – jak wskazano wcześniej – przyjaźń z niemcami kwitła i nic nie zapowiadało jakichś większych zmian w tym zakresie. zatem im więcej było zażyłości w stosunkach polsko-niemieckich, tym mniej realnych korzyści mogła uzyskać strona polska w relacjach bilateralnych z Włochami. na początku 1939 r. Wieniawa-długoszowski wraz ze swoim odpowiednikiem we Włoszech miał przygotować wizytę ministra ciana w Warszawie.

Była to rewizyta w stosunku do tej Becka sprzed roku. ciano bawił w Warszawie od 25 lutego do 1 marca 1939 r. z punktu widzenia organizacyjnego strona 66. s. sierPoWski, Stosunki polsko-włoskie…, s. 536.

67. radca Ambasady w rzymie, zawisza, do naczelnika Wydziału Prasowego Msz, skiwskiego, rzym 10 Vi 1938 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 2, nr 470, s. 1355–1357.

68. Ibidem, s. 539.

83

polska była chwalona, w szczególności w porównaniu z wizytami w Budapeszcie i Belgradzie – w Polsce przyjęto go serdecznie, o czym pisali włoscy dziennikarze69.

Wizyta ciana była jedynie kurtuazyjną rewizytą. W napiętych stosunkach polsko-niemieckich Beck liczył na jakiś rodzaj mediacji, dlatego spotkanie to uznał za rozczarowujące. zbliżająca się wojna i presja niemiec spowodowały, że od wiosny 1939 r. prasa niemiecka zaczęła pisać o Polsce nieprzychylnie. zarzucano jej brak współpracy z niemcami, krótkowzroczną politykę. nawet w polskim Msz pojawiły się głosy, by z tego powodu odwołać Wieniawę-długoszowskiego, który wobec niezależnych od polskiej polityki faktów miał po prostu związane ręce i ograniczone możliwości działania. Prasa włoska swoje nastawienie do Polski zmieniła zaś dopiero 19 sierpnia 1939 r.70

NoN belligeraNza Polityka Włoch wobec nieuniknionej wojny z Polską była oczywiście przychylna niemcom. Po ataku niemiec na Polskę włoska prasa zaczęła dezinformować społeczeństwo włoskie o okropnościach, które niemcy wyrządzali narodowi polskiemu. dlatego też ambasada rP wydawała czasopismo „notiziaro”. z Palazzo chigi próbowano naciskać na Wieniawę-długoszowskiego, by zaniechał publikacji „notiziaro”, ale te naciski były chyba niezbyt mocne, skoro ambasador kontynuował drukowanie biuletynu. oczywiście Włochy chciały być neutralne w oficjalnym przekazie wobec ataku niemiec. dlatego ciano starał się utrzymać relacje z Wieniawą-długoszowskim. rola polskiego ambasadora w nieprzychylnych dla polskiej polityki czasach sprowadzała się do informowania polskiego rządu na emigracji o polityce Włoch, a także informowania włoskiego Msz o sytuacji w Polsce. sam ciano starał się zrozumieć stronę polską i dawał wyrazy sympatii dla Wieniawy-długoszowskiego. Podczas jednego ze spotkań w grudniu 1939 r. tak raportował – może nieco naiwnie – ambasador rP:

W tym miejscu wstałem z zamiarem pożegnania się, lecz Ciano przytrzymał mnie szeregiem zapytań o to jak się miewam i czuję, jak się miewa moja rodzina bezpośrednia, czy nie mam jakich trudności i kłopotów. Oznajmił mi, żebym zachodził do niego jak najczęściej, żebym jego biuro i dom uważał za własne, że wszyscy jego urzędnicy są do mej dyspozycji, zaofiarował mi się bardzo ser69. Chargé d’affaires ad interim w rzymie, zawisza, do naczelnika Wydziału Prasowego Msz, skiwskiego, rzym 1 iii 1939 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 2, nr 483, s. 1392–1397.

70. o stosunkach polsko-włoskich w czasie ii wojny światowej patrz: k. sTrzAłkA, Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (1939–1945), kraków 2001.

84

decznie i po przyjacielsku i dyskretnie z pomocą finansową, gdyby ambasada miała jakieś w tym kierunku trudności (po prostu sensacja). Zapytał mnie wreszcie czy nie mam kogoś bliskiego w kraju oświadczając gotowość wysłania w każdej chwili specjalnego urzędnika do Polski, by dostarczyć mi wszelkich wiadomości, lub przynieść do Rzymu drogie mi osoby. Rozstaliśmy się wśród uścisków i pocałunków. Akcje Polskie w Italji idą wyraźnie w górę71. zresztą ciano próbował zająć opozycyjne w stosunku do Mussoliniego stanowisko wobec niemiec. Mussolini – wg raportów Wieniawy-długoszowskiego – miał być ślepo zapatrzony w hitlera, ciano natomiast był powściągliwszy i dzięki temu stanowisku polski ambasador mógł otwarciej krytykować niemcy i ukazywać ich zbrodnie. Wieniawa-długoszowski tak pisał:

Po raz pierwszy w rozmowie z mną tak wyraźnie Ciano dał wyraz różnicy w traktowaniu stosunku do Niemców pomiędzy Mussolinim a nim samym.

Osobiście jestem głęboko przekonany, że jest to głęboko przemyślany i bardzo wygodny dla dyplomacji faszystowskiej podział ról 72. działalność Wieniawy-długoszowskiego oscylowała przede wszystkim wokół polityki informacyjnej społeczeństwa włoskiego o aktualnej sytuacji wojennej w Polsce, a także polegała na zwalczaniu obecnej we Włoszech propagandy niemieckiej. Przebiegało to pod auspicjami polskiej ambasady w rzymie, konsulatów oraz innych instytucji gospodarczych i kulturalnych działających na terenie Włoch.

W swoich oficjalnych kontaktach z szefem włoskiej dyplomacji działał przede wszystkim na rzecz wyzwolenia Polaków z niewoli za wstawiennictwem Włoch poprzez niemiecką dyplomację. W szczególny sposób należy tu podkreślić działalność luciany Frassati-Gawrońskiej, działaczki społecznej i konspiracyjnej, córki znanego Alfreda Frassatiego, założyciela „la stampy”, która we współpracy z Wieniawą-długoszowskim zabiegała o uwolnienie grupy krakowskich profesorów. już w 1940 r. udało się część intelektualistów uwolnić. W raporcie do polskiego premiera w końcu lutego 1940 r. ambasador pisał, że nie chciał dawać jakiegokolwiek materialnego dowodu wdzięczności [Mussoliniemu – przyp. W.W.] za to uwolnienie. na takie podziękowanie nalegała właśnie contessa Gawrońska, na co Wieniawa-długoszowski nie chciał się zgodzić i pisał: 71. streszczenie rozmowy B. Wieniawy-długoszowskiego z hr. ciano, rzym 5 Xii 1939 r., Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego), 29, s. 5.

72. streszczenie rozmowy B. Wieniawy-długoszowskiego z hr. ciano, rzym 28 ii 1940 r., Archiwum Akt nowych, zesp. 1736 (Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego), 29, s. 17.

85

Oczywiście ja pracuję dla Polski i moim zdaniem jeszcze nie pora na podziękowania (zwłaszcza w formie trwałego dokumentu) ze strony polskiej względem polityka, który jedyny poza Niemcami i bolszewikami oświadczył: „la Polonia è stata liquidata”73.

„jaK zrobić z polsKą ambasadą – umieśCić ją, Czy Nie umieśCić?” stan prawny polskiej ambasady był w dziwnym, niejasnym położeniu. To włoskie niedopowiedzenie prawne było celowe. W lutym 1940 r. w spisie korpusu dyplomatycznego działającego w rzymie zabrakło Polski. Takie działanie miało nie wzbudzać niemieckiego nacisku na fizyczną likwidację polskiej placówki. W 1940 r. wobec niejasnej i niedopowiedzianej sytuacji strona polska chciała nawet powiększyć kadrowo placówkę o sekretarza. oczywiście nie było to możliwe:

Ciano miał powiedzieć, „mój szef protokołu doniósł mi, iż pańska ambasada wystąpiła z wnioskiem o zamieszczenie na liście nowego jakiegoś sekretarza, czy też attaché. Prosiłem Pana kilkakrotnie, żeby Pan zechciał zrozumieć nasze trudne położenie w sprawie waszej ambasady. Zważywszy na nasze stosunki z Niemcami nie możecie żądać od nas żadnego oficjalnego aktu, choćby pośrednio uznającego formalnie istnienie i funkcjonowanie waszej ambasady”74. nie wiedział o tym polski ambasador, który dopiero

po powrocie do ambasady dowiedziałem się, że przed dwoma miesiącami radca Zawisza poufnie sondował teren w protokole w kwestji p. Synowieckiego. Oczywiście w tym kierunku stanowisko Włochów jest nieugięte i nieustępliwe, przynajmniej aż do czasu klęski niemieckiej. Jak kłopotliwą jest dla Palazzo Chigi nasza ambasada tego najlepszym dowodem jest, iż dotąd protokół nie wydał oficjalnej listy korpusu dyplomatycznego na rok 1940 dla uniknięcia dylematu, jak zrobić z Polską ambasadą – umieścić ją, czy nie umieścić?75 stan ten był korzystny dla polskiej placówki. Mogła bowiem ona, co prawda bez oficjalnego szyldu, działać na rzecz Polaków, przede wszystkim w zakresie pomocy w tranzycie żołnierzy polskiej rozbitej armii na zachód i działalności informacyjnej na rzecz polskiego rządu emigracyjnego.

Gdy 10 czerwca 1940 r. Włochy wypowiedziały wojnę Francji i Wielkiej Brytanii, Wieniawa-długoszowski dostał instrukcję rządu polskiego na 73. Ibidem.

74. Ibidem, s. 15–16.

75. Ibidem, s. 17.

86

emigracji, w której nakazano mu opuszczenie rzymu76, co uczynił 13 czerwca 1940 r. Pomimo nieprzyjaznych gestów polski minister spraw zagranicznych napisał jednak do wszystkich placówek:

Pomimo, że ambasador R.P. przy Kwirynale dostał instrukcje opuszczenia Włoch razem z ambasadorami Francji i Anglii – Rząd polski nie uważa się za będący w stanie wojny z Włochami. Sytuacja jest analogiczna do sytuacji aliantów wobec Rosji sowieckiej 77.

76. Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. 1940, red. M. hUłAs, Warszawa 2010, dok. 303, s. 487–491.

77. Minister spraw zagranicznych rP w Angers, zaleski, do wszystkich stacji polskich, Angers 11 Vi 1940 r., [w:] Documenti per la storia…, vol. 2, nr 559, s. 1592. o kwestii dziwnego stanu między Włochami a Polską: M. hUłAs, Wrogowie naszych sojuszników. Kwestia (nie)istnienia stanu wojny między Polską a Włochami. 1940, „Białostockie Teki historyczne” 2017, nr 15, s. 205–227.

87

WA ż n i e j s z e ź r ó d ł A i o P r A c o WA n i A

źródłA rękoPiŚMienne ArchiWUM AkT noWych, WArszAWA: zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych zesp. Akta Bolesława Wieniawy-długoszowskiego zesp. Ministerstwo spraw zagranicznych ArchiVio sTorico diPloMATico, MinisTero deGli AFFAri esTeri, roMA: Affari Politici 1931–1945, Polonia źródłA drUkoWAne Beck j., Ostatni raport, Warszawa 1987.

Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918–1940 r.), a cura di di siMone M., erAMo n., Fiori A., sToch j., voll. 1–2, Warszawa 1998.

GünTher W., Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej, Paryż 1963.

I documenti diplomatici Italiani, Quinta serie: 1914–1918, vol. 1 (2 agosto – 16 ottobre 1914), roma McMliV. I documenti diplomatici Italiani, Settima serie: 1922–1935, vol. 7 (24 settembre 1928 – 12 settembre 1929), roma McMlXX. Instrukcja ogólna dla placówek, „zeszyty historyczne” 1972, t. 22.

Polskie Dokumenty Dyplomatyczne. 1940, red. M. hUłAs, Warszawa 2010. sTArzeński P., Trzy lata z Beckiem, londyn 1972. oPrAcoWAniA BArToszeWicz h., Misja dyplomatyczna Romana Knolla w Rzymie, „dzieje najnowsze” 2011, t. 43, nr 1.

Biliński W., Ustanowienie stosunków dyplomatycznych przez Polskę w latach 1918–1939, „sprawy Międzynarodowe” 2017, nr 2.

88

Biliński W., Uznanie międzynarodowe Polski a ustanowienie przez nią stosunków dyplomatycznych w 1919 r., „studia Prawno-ekonomiczne” 2018, t. 108. cienciAłA A. M., Polityka brytyjska wobec odrodzenia Polski 1914–1918, „zeszyty historyczne” 1969, t. 16. hUłAs M., Wrogowie naszych sojuszników. Kwestia (nie)istnienia stanu wojny między Polską a Włochami. 1940, „Białostockie Teki historyczne” 2017, nr 15. leczyk M., Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone, Warszawa 1966. noWożycki B., Stefan Przezdziecki, roma 2016.

PArAdoWskA k., Polonia włoska, [w:] Polonia w Europie, red. B. szydłoWskA-ceGloWA, Poznań 1992.

Potocki Jerzy, [w:] Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. j. MAjchroWski, Warszawa 1994. sierPoWski s., L’Italia e la ricostituzione del nuovo stato Polacco 1915–1921, Wrocław 1979. sierPoWski s., Stosunki polsko-włoskie w latach 1918–1940, Warszawa 1975. sierPoWski s., Studia z historii Włoch XX wieku, Poznań 2012. sTrzAłkA k., Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (1939– 1945), kraków 2001.

WAWrzyniAk A., Przedstawiciele dyplomatyczni Polski we Włoszech, [w:] Siedziba Ambasady Polskiej w Rzymie, roma 2013.

WojTAnoWskA n., Prace naukowe Macieja Loreta (1880–1949) w ramach Ekspedycji Rzymskiej w latach 1904–1913, [w:] Krakowska szkoła historyczna a Polskie Towarzystwo Historyczne. Studia historiograficzne, red. P. Bilinś ki, P. PlichTA Warszawa–kraków 2017.

WojTAnoWskA-Bąk n., Działalność polityczno-kulturalna Macieja Loreta w Rzymie przed wybuchem Wielkiej Wojny, „dzieje najnowsze” 2018, t. 50, nr 3. złoTkieWicz-kłęBUkoWskA j., Od Balfoura do Curzona – polityka Wielkiej Brytanii wobec odradzającej się Polski 1918–1920, „Annales Universitatis Mariae curie-skłodowska lublin – Polonia” 2009, t. 64, z. 2.

89

ANEKS

list uWierzytelniający 78 ambasadora bolesłaWa WieniaWę-długoszoWskiego

Ignacy Mościcki Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Do Jego Królewskiej Mości Wiktora Emanuela III Króla Włoch, Cesarza Etiopii

Wielki a bardzo drogi Przyjacielu, ożywiony chęcią zacieśnienia więzów przyjaźni łączących Polskę i Włochy, postanowiłem akredytować i niniejszym akredytuję przy Waszej królewskiej Mości Pana Bolesława Wieniawę-długoszowskiego, kawalera orderu Virtuti Militari, krzyża komandorskiego orderu odrodzenia Polski, krzyża komandorskiego z gwiazdą orderu Ś.Ś. Maurycego i łazarza etc. etc. w charakterze Ambasadora nadzwyczajnego i Pełnomocnego. zdolności i zalety Pana Wieniawy-długoszowskiego są dla Mnie pewną rękojmią gorliwości, jaką okaże w spełnianiu wysokiej misji, którą mu powierzam, by pozyskując całkowite zaufanie Waszej królewskiej Mości, zasłużyć tym samym na moje pełne uznanie. W tym przeświadczeniu proszę Waszą królewską Mość, by zechciał przyjąć go życzliwie, dając wiarę i posłuch we wszystkim, z czym ode Mnie i w Moim imieniu będzie się zwracał do Waszej królewskiej Mości, zwłaszcza gdy na Moje najusilniejsze zlecenie zapewniać będzie o Moim bardzo wysokim szacunku i bardzo szczerej przyjaźni, z jakimi składam najgorętsze życzenia szczęścia dla Waszej królewskiej Mości i jego dostojnego domu oraz sławy jego panowania i pomyślności jego państw. dan na zamku królewskim w Warszawie, dnia 17 maja roku tysiąc dziewięćset trzydziestego ósmego. /-/ i. Mościcki /-/ Beck 78. kopia. Archiwum Akt nowych, Ministerstwo spraw zagranicznych, 423, k. 10.

90

józef piłsudski o państWie i armii Ukształtowany po pierwszej wojnie układ stosunków europejskich miał o tyle niekorzystne znaczenie dla relacji polsko‐włoskich, że sytuował je w zantagonizowanym układzie o szerszym charakterze. Francja była (lub miała być́!) głównym oparciem dla Polski; jednocześnie Francja była (lub miała być́!) głównym wrogiem italii; niemcy z kolei były głównym wrogiem Polski i stopniowo, ale coraz wyraźniej, zwłaszcza w ostatnich latach okresu międzywojennego, stawały się pierwszym partnerem Włoch.

Powyżej zarysowane usytuowanie Włoch i Polski w konfiguracji europejskiej (wcale przecież̇ niewyczerpującej zagadnienia) uzmysławia zasadnicze trudności w rozwoju intensywnych stosunków dwustronnych.

Utrzymywanie ich na stopie życzliwej neutralności wydaje się dziś optymalnym dla nich wariantem. nie może np. ujść uwagi to, że pod wpływem doświadczeń okresu międzywojennego i ii wojny światowej nie dokonała się – jak mniemam – żadna istotna zmiana w nastawieniu ogółu Polaków do Włochów (i vice versa). W ten sam sposób sformułowane pytanie w odniesieniu do Francuzów wypada zgoła inaczej. jakkolwiek na całości obrazu brzemieniem legła pasywność Francji we wrześniu 1939 r., to jednak już w okresie międzywojennym zaczął się proces pomniejszania międzynarodowej roli Francji, także z uwzględnieniem kontekstu polskiego.

Józef Piłsudski o państwie i armii t. 1, wyb. i oprac. j. BorkoWski, Warszawa 1985, s. 264, 209

91

P o s ł o w i e i a m b a s a d or o w i e R P w R z y m i e 79

August zaleski z żoną

konstanty skirmunt

roman knoll

stanisław kozicki

tadeusz romer

jerzy Potocki

Alfred Wysocki

stefan Przezdziecki

Bolesław Wieniawa-Długoszowski

79. na podstawie: Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918–1940 r.), a cura di M. di siMone, n. erAMo, A. Fiori, j. sToch, vol. 2, s. 1615.

92

KoNstaNty sKirmuNt poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny

28.04.1919 80 – 11.06.1921

maCiej loret chargé d’affaires

20.09.1921 – 4.04.1922

august zalesKi poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny

5.04.1922 – 3.02.1926

staNisław KoziCKi poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny

3.02.1926 – 19.12.1926

romaN KNoll poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny

20.12.1926 – 26.06.1928

stefaN przezdzieCKi poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny ambasador

1.07.1928 – 25.09.1932 1.07.1928 – 06.1929 06.1929 – 25.09.1932

tadeusz romer chargé d’affaires

26.09.1932 – 26.07.1933

jerzy potoCKi

nie objął funkcji ambasadora

alfred wysoCKi ambasador

27.07.1933 – 15.05.1938

bolesław wieNiawa-długoszowsKi ambasador

1.06.1938 – 10.06.1940

11 Vi 1940 r. władze włoskie nakazały ambasadorowi rP Bolesławowi Wieniawie-długoszowskiemu opuszczenie Włoch81 .

80. Błędną datę podają opracowujący Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche..., vol. 2, s. 1615. działająca w rzymie knP 28 iV 1919 r. została przekształcona w poselstwo z konstantym skirmuntem na czele jako posłem pełnomocnym i nadzwyczajnym. datę tę należy uznać za moment rozpoczęcia misji konstantego skirmunta jako posła.

81. A. zaleski, Minister spraw zagranicznych rP do wszystkich stacji polskich, Angers, 11 Vi 1940 r. , [w:] Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918–1940 r.), a cura di M. di siMone, n. erAMo, A. Fiori, j. sToch, vol. 2, nr 559, s. 1592: „Pomimo, że ambasador r.P. przy kwirynale dostał instrukcje opuszczenia Włoch razem z ambasadorami Francji i Anglii – rząd polski nie uważa się za będący w stanie wojny z Włochami. sytuacja jest analogiczna do sytuacji aliantów wobec rosji sowieckiej”. o trudnościach i metodologii ustalania daty nawiązania stosunków dyplomatycznych po i wojnie światowej patrz: W. Biliński, Ustanowienie stosunków dyplomatycznych przez Polskę w latach 1918–1939, „sprawy Międzynarodowe” 2017, nr 2, s. 112–130.

93

Sedi dell’Ambasciata di Polonia in Italia negli anni 1919 1940 ˜ Siedziby Ambasady RP we Włoszech w latach 1919 1940 ˜

1919

1926

Piazza di spagna 20

Piazza campitelli 3, Palazzo capizuchi

1928

via XXiV Maggio, Palazzo rospigliosi ŠnAc

1932 via cesare Beccaria

1935

via delle Botteghe oscure 32, Palazzo caetani

spis

ilustracji

12˜ 13 Ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki w powozie opuszcza kwirynał po złożeniu listów uwierzytelniających królowi Włoch. rzym, 30 Vii 1933 r. ©nAc

28 ˜ 29 Podpisanie polsko-włoskiej konwencji konsularnej. od lewej stoją: radca Am-

basady Polski we Włoszech Aleksander zawisza, ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki, szef rządu włoskiego Benito Mussolini i dyrektor departamentu Traktatowego w Msz Włoch Gianini. rzym, 30 Vii 1935 r. ©nAc

32

Powitanie ministra spraw zagranicznych Polski józefa Becka (drugi z prawej) przez ministra spraw zagranicznych Włoch hr. Galeazzo ciano na peronie dworca Termini. obok widoczny ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki (pierwszy z prawej). rzym, 7 iii 1938 r. ©nAc

34˜ 35

spotkanie ministra spraw zagranicznych Polski józefa Becka (z lewej) z ministrem spraw zagranicznych Włoch hr. Galeazzo ciano. rzym, 1938. ©nAc

38˜ 39

Minister spraw zagranicznych Włoch Galeazzo ciano (stoi pośrodku w garniturze w paski) i członkowie delegacji. Widoczni m.in.: ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki (5. z lewej), generał Bolesław Wieniawa-długoszowski (5. z prawej), generał Mieczysław Boruta-spiechowicz (3. z prawej), major cezary niewęgłowski (1. z lewej), generał włoski eugenio coselschi (2. z lewej). rzym, 1937. ©nAc

46˜ 47

Wręczenie listów uwierzytelniających królowi Włoch Wiktorowi emanuelowi iii przez ambasadora rP Bolesława Wieniawę-długoszowskiego. rzym, 6 Vi 1938 r. ©nAc

52˜ 53

Uroczystość odsłonięcia popiersia marszałka józefa Piłsudskiego podarowanego przez polską delegację. Przemawia gubernator rzymu Piero colonna. Wśród uczestników uroczystości widoczni m.in.: ambasador Polski we Włoszech Adam Wysocki, pułkownik kazimierz janicki, generał Mieczysław Boruta-spiechowicz, generał Bolesław Wieniawa-długoszowski. rzym, 1937. ©nAc

54˜ 55

Uroczystość odsłonięcia popiersia marszałka józefa Piłsudskiego podarowanego przez polską delegację. Przemawia generał Bolesław Wieniawa-długoszowski. rzym, 1937. ©nAc

56˜ 57

Uroczystość ku czci marszałka Piłsudskiego na Palatynie. Amfora z ziemią z rzymskiego wzgórza zostanie przewieziona do mauzoleum józefa Piłsudskiego w Polsce. Po prawej, z kapeluszem w ręku, ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki. © Archivio storico luce

76˜ 77

Ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki (z lewej na pierwszym planie) w towarzystwie m.in.: Mistrza ceremonii jego królewskiej Mości (pierwszy z prawej), radcy Ambasady rP we Włoszech Tadeusza romera (na lewo za ambasadorem Wysockim) i hr. Michałowskiego (trzeci z prawej) po złożeniu listów uwierzytelniających. rzym, 1933. ©nAc

80˜ 81

Uczestnicy uroczystości po złożeniu wieńca przed Grobem nieznanego żołnierza. Widoczni w pierwszym rzędzie od prawej: major cezary niewęgłowski, pułkownik kazimierz janicki, ambasador Polski we Włoszech Adam Wysocki, generał Bolesław Wieniawa-długoszowski, generał Mieczysław Boruta-spiechowicz. rzym, 1937. ©nAc 96