Amne wv nr05(72 gemiddeld, selectie) by amnesty international

Gevlucht uit het kalifaat

Ex-codekraker NSA waarschuwt Europa

Niet achter het stuur‚ wel achter de kassa

wordtver volgd Maandblad over mensenrechten | mei 2016 | Jaargang 49 #05 | Losse nummers € 4‚50 | www.wordtvervolgdmagazine.nl

Op de vlucht neem je je nachtmerries mee WV_NR05_2016#2.indd 1

20-04-16 14:09

INHOUD

groeten uit... Cherson (Oekraïne)

‘Ik ben nu eenmaal een ideologische taxichauffeur’‚ lacht de Krim-Tataarse Arslan terwijl hij me in zijn oude Volkswagen naar het station rijdt in de Oekraïense stad Cherson‚ niet ver van de Krim. Sinds de Russische annexatie van het schiereiland in 2014 is de Krim-Tataarse minderheid mikpunt van intimidaties door de pro-Russische autoriteiten. Arslan woonde destijds nog op de Krim en raakte betrokken bij protesten tegen het nieuwe regime. Eind 2014 werd hij getipt dat de Russische geheime dienst hem zocht. ‘Ik had net iets te hard geschreeuwd’‚ vertelt de dertiger droogjes‚ terwijl hij achter zijn stuur een sigaret opsteekt. Hij besloot te vluchten vanuit Simferopol naar het Oekraïense vasteland. ‘Ik ben weggegaan zonder iemand iets te vertellen.’ Arslan vergelijkt de huidige situatie op de Krim met de Sovjet-terreur. In 1944 deporteerde Stalin de gehele Krim-Tataarse bevolking naar CentraalAzië. Arslans ouders kwamen terecht in Tadzjikistan‚ waar hij werd geboren. Pas in de jaren tachtig mocht zijn familie terugkeren naar de Krim. Hij zegt dat de geschiedenis zich lijkt te herhalen: ‘Huiszoekingen‚ intimidaties‚ geweld. En net als toen heeft Moskou het voor het zeggen.’ Na zijn vlucht kwam Arslan in Cherson terecht‚ 300 kilometer ten noorden van Simferopol. Hij belde zijn vrouw om alles uit te leggen (ze was woedend). Een jaar later kon hij haar en hun dochtertje laten overkomen‚ maar zijn 7-jarige zoon uit een eerder huwelijk woont nog steeds op de Krim. Wanneer we bij het station aankomen‚ laat hij me foto’s zien. ‘Ik mis hem vreselijk‚ maar teruggaan is nu te gevaarlijk.’ Soms skypen ze‚ de enige vorm van communicatie die de Russen niet kunnen afluisteren. ‘Hij maakt zich grote zorgen‚ maar ik vertel hem dat papa gauw terugkomt. Samen met Oekraïne.’

Eva Cukier

‘Vroeger kon ik nog in minirok naar de supermarkt’ Vrouwenrechten in Saudi-Arabië

4 6 11 12 14

Cover: © Magnus Wennman Bijschrift: Fara (2)‚ een kind van een Syrische vluchteling in Azraq‚ Jordanië‚ is een van de gevluchte kinderen die de Zweedse fotograaf Magnus Wennman in beeld bracht. Zie pagina 24.

‘Politici geloven alles wat veiligheidsdiensten hun vertellen’ William Binney‚ voormalig codekraker bij de NSA

VierVijf ‘Er is geen weg terug’ Steeds meer vrouwen in Saudi-Arabië werken buitenshuis Grunberg Column ‘De censor heeft papieren media saai gemaakt’ Persvrijheid in China KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips ‘Europa‚ wake up. Verdedig de democratie!’ Bill Binney‚ voormalig data-analist bij de NSA

2 | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 | Inhoud WV_NR05_2016#2.indd 2

20-04-16 14:09

BELASTINGPARADIJS

Uittocht uit het kalifaat ‘Toen mijn neef was geëxecuteerd‚ wist ik dat ik moest gaan’

19 20 23 24 29 31 32

Als de nachtmerries komen Slapende vluchtelingenkinderen in beeld

De Zaak ‘Geen gerechtigheid in Kenia’ Weg uit IS-gebied Twee vluchtverhalen Polman Column Slapende vluchtelingenkinderen Beeldverhaal Ook zwarte boeren verliezen land in Zimbabwe Voorpublicatie Repliek AmnestyNieuws

Voor het eerst in de geschiedenis zijn er meer landen zonder doodstraf dan met. Vorig jaar kantelde de balans toen Fiji‚ Suriname‚ Madagaskar en Congo-Brazzaville de straf volledig afschaften en de teller op 102 landen kwam te staan. Een historische ontwikkeling. Zeker als je bedenkt dat in 1977‚ het jaar dat Amnesty voor het eerst een conferentie over de doodstraf hield‚ nog maar zestien landen hem volledig hadden afgeschaft. Amnesty meldde dit begin april toen ze de jaarlijkse doodstrafcijfers bekendmaakte (zie pagina 33). Het goede nieuws werd echter overschaduwd door het absolute aantal executies dat de organisatie in 2015 registreerde. Dat waren er 1.634‚ een stijging van 54 procent ten opzichte van 2014. In de 25 jaar ervoor had de organisatie nooit zoveel executies geregistreerd. Drie landen waren verantwoordelijk voor bijna 90 procent van alle bekende executies in 2015: Iran‚ Pakistan en Saudi-Arabië (zie pagina 9). Eigenlijk hoort China daarbij‚ dat waarschijnlijk meer executies voltrekt dan alle andere landen bij elkaar. Maar omdat Peking de doodstrafstatistieken angstvallig geheimhoudt‚ dingt het land niet mee in Amnesty’s doodstrafranglijst. Opvallende daler waren de VS. Vorig jaar werden daar 28 executies voltrokken. Nooit eerder registreerde Amnesty er zo weinig in dit land. Opmerkelijk‚ omdat de antidoodstraflobby in de VS nauwelijks voet aan de grond krijgt. De belangrijkste reden voor de daling ligt dan ook buiten de VS: sinds 2011 mogen EU-landen geen gif meer leveren voor de dodelijke injecties waarmee executies worden voltrokken. Omdat de VS via andere wegen nauwelijks aan gif kunnen komen‚ overwegen sommige staten alternatieve executiemiddelen (opnieuw) in te voeren‚ zoals de elektrische stoel. Een paar jaar geleden stelde het Amerikaanse congreslid Mike Christian zelfs voor om terdoodveroordeelden ‘voor de leeuwen te gooien’. Het Amerikaanse bedrijf Mylan Pharmaceuticals leverde tot voor kort nog wél spierverslappers voor executies. Maar ook dat is verleden tijd. Advocaat Bart Stapert diende een klacht in tegen Mylan‚ dat om belastingtechnische redenen op de Amsterdamse Zuidas is gevestigd en zich dus moet houden aan de EU-boycot. De Nederlandse OESO-toezichthouder (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) gaf het bedrijf half april een uitbrander: Mylan moet voortaan voorkomen dat zijn producten bij executies worden gebruikt. Wie had ooit gedacht dat dankzij belastingparadijs Nederland bedrijven nog eens bij de les zouden worden gehouden als het gaat om mensenrechten?

Arend Hulshof hoofdredacteur

De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.

Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 3

3 20-04-16 14:09

vijf

Damascus aan de Bosporus Istanbul wordt tegenwoordig wel Damascusbul genoemd. Veel Syriërs die hun land wegens de oorlog ontvluchten‚ passeren op hun reis naar Europa de Turkse stad. Of blijven er hangen. De levendige metropool biedt velen een goede basis om een nieuw leven op te bouwen: het is er veilig‚ er wonen veel landgenoten en er zijn banen. Inmiddels is Istanbul ‘de grootste Syrische stad buiten Syrië’: er wonen meer dan een miljoen Syriërs en hun aantal groeit nog steeds. Op de foto maakt een Syrische familie een selfie tijdens een nachtelijke boottocht over de Bosporus. De bootmaatschappij‚ Shamnight‚ is in handen van Syriërs‚ net als twee derde van alle bedrijfjes die het afgelopen jaar in Istanbul de deuren openden. Zij verschaffen op hun beurt weer werk aan andere Syriërs. Zo ontstaat een bloeiende economie‚ die het afgelopen jaar heeft bijgedragen aan de onverwacht hoge economische groei in Turkije van 4‚5 procent.

Bloedgeld tegen de doodstraf Het geloof en de Iraanse tradities inzetten om kinderen vrij te krijgen uit dodencellen: dat is wat Volksorganisatie voor Studenten Imam Ali doet. Sinds 2006 probeert de door studenten opgerichte hulporganisatie nabestaanden van vermoorde Iraniërs te bewegen daders te vergeven. Dat lukt soms‚ na lang overleg‚ veelal in ruil voor ‘bloedgeld’ waarvoor de organisatie inzamelingsacties houdt. In Iran kan vergeving vervolgens leiden tot vrijspraak of omzetting van de straf. De afgelopen tien jaar heeft de organisatie 25 kinderen van de dood gered‚ onder wie een meisje‚ en werkt ze aan vijftig andere zaken. Voor Iraanse begrippen is dat echter een bescheiden succes. Tussen 2005 en 2015 zijn ‘zeker 73’ terdoodveroordeelden geëxecuteerd die hun misdaad begingen toen ze minderjarig waren‚ aldus Ahmed Shaheed‚ speciale VNrapporteur voor Iran‚ half maart. Op dat moment zaten er volgens hem ‘nog zeker 160’ jeugddelinquenten in dodencellen. De organisatie neemt echter een verschuiving waar. ‘Duizenden Iraniërs zijn inmiddels voor afschaffing van de doodstraf voor kinderen’‚ zei Farzad Hosseini van de Imam Ali-organisatie in maart in The Guardian. ‘De autoriteiten beseffen dat de wet veranderd moeten worden.’

‘Sommige zaken zijn belangrijker dan een rockshow en de strijd tegen vooroordelen en intolerantie is er één van’ Bruce Springsteen schrapt concert in NorthCarolina dat een antihomowet aannam

VIER

Stamhoofd ontbindt kindhuwelijken Theresa Kachindamoto‚ een vrouwelijke chief (traditionele leider) uit Malawi‚ heeft de afgelopen drie jaar meer dan 850 kindhuwelijken laten ontbinden. Ook maakte ze een eind aan de seksuele inwijdingsriten van jonge meisjes. Hoewel kindhuwelijken sinds vorig jaar in Malawi officieel verboden zijn‚ komt het nog altijd voor dat meisjes op hun twaalfde al getrouwd zijn. Kachindamoto (foto) ging in gesprek met ouders‚ maatschappelijke organisaties en de getrouwde stellen zelf. Makkelijk ging dat niet: ze kreeg zelfs doodsbedreigingen. Met name bij ouders stuitte ze op veel weerstand. Vaak hebben zij een economisch belang bij het huwelijk van hun kind. Kachindamoto liet vijftig sub chiefs een verklaring ondertekenen waarin zij kindhuwelijken verboden. Ook beloofden ze zich actief in te zetten voor het ontbinden van bestaande huwelijken. Dorpshoofden die de beloftes niet nakwamen‚ werden ontslagen. Pas als ze de huwelijken alsnog ontbinden‚ mogen ze terugkomen. Tegen Al Jazeera zei Kachindamoto de weerstand tegen haar strijd naast zich neer te leggen. ‘Wat er ook gebeurt: deze meisjes gaan terug naar school.’

4 | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 | VierVijf WV_NR05_2016#2.indd 4

20-04-16 14:09

Girl power in Sesamstraat Afghanistan De vertrouwde Sesamstraatfiguren Pino‚ Koekiemonster‚ Bert en Ernie hebben in Aghanistan gezelschap gekregen van een nieuw personage. Een kleurrijke pop die het 6-jarige meisje Zari voorstelt‚ speelt sinds half april een rol in Baghch-e-Simsim‚ de Afghaanse versie van het kinderprogramma. In de uitzendingen gaat ze in gesprek met kinderen‚ behandelt ze onderwerpen als gezondheid en welzijn en komt ze op voor vrouwenrechten. De makers van het in Afghanistan best bekeken kinderprogramma‚ dat subsidie krijgt van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken‚ hopen dat Zari een voorbeeldfunctie zal vervullen voor veel jonge meisjes.

Saudi-Arabië big spender op militair vlak Saudi-Arabië is Rusland voorbijgestreefd in defensie-uitgaven. In 2015 besteedde Ryad 77‚5 miljard euro aan wapens en andere militaire zaken‚ tien keer zoveel als in 2005. Een van de oorzaken van de stijging is de oorlog die Saudi-Arabië voert in buurland Jemen. Het land staat nu na de VS en China derde op de lijst met grootste defensiebudgetten. Wereldwijd is vorig jaar voor 1500 miljard euro besteed aan defensie-uitgaven‚ zegt het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) dat deze cijfers jaarlijks bijhoudt. De VS nemen een derde hiervan voor hun rekening‚ gevolgd door China met 191 miljard euro. Dit laatste bedrag is echter een schatting‚ omdat Peking geen officiële cijfers bekendmaakt. Landen waar de defensie-uitgaven vorig jaar opvallend daalden zijn Venezuela (met 64 procent) en Angola (met 40 procent). Volgens het SIPRI komt dat door de dalende olieprijzen: beide landen zijn voor een groot deel afhankelijk van de olie-export.

Golfen mag weer in China Golf is niet langer verboden in China. Half april besloot de Communistische Partij dat beoefenaars van het spel officieel geen misdadigers meer zijn. Mao Zedong‚ die tot zijn dood in 1976 de dienst uitmaakte in China‚ vond golf ‘een sport voor miljonairs’. Om die reden was het spel decennialang verboden. President Xi Jinping bevestigde dat nog eens door vorig jaar de 85 miljoen leden van de Communistische Partij te verbieden een balletje te slaan. Golf was een bron van verderf en op de golfbaan vonden corrupte praktijken plaats. Toch won de sport aan populariteit in de Chinese maatschappij en werden er – ondanks het verbod – vele tientallen golfbanen aangelegd. Waarvan er in maart vorig jaar weer 66 werden gesloten. Dat is nu allemaal voorbij. ‘Aangezien het slechts een sport betreft‚ is er niets mis met golfen’‚ meldde Discipline Inspection and Supervision News‚ de officiële krant van het Chinese anticorruptiebureau‚ half april. Wél moet het lidmaatschap van een golfclub uit eigen zak betaald worden.

VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 5

5 20-04-16 14:09

‘De koning moet tegen de stroom oproeien’ Vrouwen in Saudi-Arabië mochten in 2015 voor het eerst stemmen en werken steeds vaker buitenshuis. Toch is het dankzij de sharia nog een van de vrouwonvriendelijkste landen ter wereld. Of de nieuwe koning daar verandering in gaat brengen is onduidelijk. ‘Ik ken veel Saudiërs die alleen maar conservatiever worden.’ Tekst: Gerbert van der Aa Fotografie: Olivia Arthur/Magnum/HH

iyad – Hoda al-Helaissi (54)‚ adviseur vrouwenemancipatie van de Saudische koning Salman bin Abdulaziz al-Saud‚ windt zich op. De vraag of ze de bemoeienis van Amnesty met de mensenrechten in Saudi-Arabië op prijs stelt‚ pareert ze met een vlammend betoog. Gehuld in hoofddoek en abaya‚ de zwarte jurk die alle vrouwen in Saudi-Arabië moeten dragen‚ verheft ze haar stem. ‘Ik erken dat de emancipatie van vrouwen beter kan’‚ zegt ze op haar kantoor in de Saudische hoofdstad Riyad. ‘Maar ik heb een hekel aan de belerende toon van Amnesty. Buitenlandse activisten doen te weinig moeite om Saudi-Arabië te begrijpen. Ze nemen ons pas serieus als vrouwen hier in bikini op het strand mogen liggen.’

Al-Helaissi is lid van de shura‚ de koninklijke adviesraad. De honderdvijftig leden houden kantoor in een groot wit gebouw‚ omringd door paarse bloemen‚ aan de rand van Riyad. Drie jaar geleden behoorde Al-Helaissi‚ die uit een diplomatengezin komt en Franse taal en literatuur studeerde‚ tot de eerste dertig vrouwelijke shura-leden. Net als de andere adviseurs werd ze gevraagd door de vorige koning. Al-Helaissi‚ met bril en felrood gelakte nagels‚ heeft daar gemengde gevoelens over. ‘Eigenlijk vind ik dat er verkiezingen moeten komen voor de shura. Maar ik vrees dat er dan bijna geen vrouwen worden gekozen.’ Het Saudische koningshuis is al tien jaar aanjager van vrouwenemancipatie‚ benadrukt Al-Helaissi. Zo mochten vrouwen bij de

lokale verkiezingen eind 2015 voor het eerst stemmen. ‘De Saudische bevolking is overwegend conservatief’‚ vervolgt ze. ‘De macht van de geestelijken is groot. Daarom heb ik respect voor de moed van het koningshuis‚ dat tegen de stroom in probeert te roeien.’ Met zijn strenge islamitische wetten is Saudi-Arabië nog altijd een van de vrouwonvriendelijkste landen ter wereld. De wettelijke positie van vrouwen is vergelijkbaar met die van kinderen: voor vrijwel alles hebben ze toestemming nodig van een mannelijk familielid. Zonder die goedkeuring mogen ze bijvoorbeeld niet naar het buitenEen vrouw in Jeddah in een speciaal gewaad om thuis in te bidden.

6 | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 | Vrouwenrechten in Saudi-Arabië WV_NR05_2016#2.indd 6

20-04-16 14:09

Vrouwenrechten in Saudi-Arabië | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 7

7 20-04-16 14:09

Spechten die op een boom hameren Wie in China kritische verhalen wil publiceren‚ doet dat het beste online. De censor heeft daar minder grip op dan op de klassieke media. De hoofdredacteur van een internetmagazine: ‘De censor heeft papieren media saai gemaakt. Omdat mijn blad nog onder de radar zit‚ kan ik iets bieden dat mensen wél boeit.’ Tekst: Garrie van Pinxteren

eking – Hong Xiaofei*‚ hoofdredacteur van een succesvol online tijdschrift‚ zit op een zonnige ochtend in zijn pas geschilderde redactieruimte aan een kopje instantkoffie. Er hangt een groene lap stof voor het raam van zijn kantoor in een torenflat in het centrum van Peking. Daardoor schijnt de felle winterzon niet direct op zijn computerscherm. ‘We zijn net verhuisd naar een grotere werkruimte. We hebben nog geen gordijnen’‚ verontschuldigt Hong zich. Zijn tijdschrift kun je lezen op een tablet of smartphone via een gratis app. Er zijn inmiddels bijna een miljoen abonnees‚ en daardoor stromen ook de adverteerders bin-

sche journalistiek aan te pakken. Ook lopen de advertentie-inkomsten hard terug door de afzwakkende economische groei. ‘Veel journalisten verlaten de redacties van kranten of tijdschriften en beginnen een journalistieke website of maken een app’‚ vertelt ze. De autoriteiten hebben daar minder grip op. ‘Het grappige is dat ik mijn succes juist aan de strenge censuur te danken heb’‚ zegt Hong Xiaofei. Ook hij was eerder werkzaam bij een tijdschrift op papier. ‘Kranten en tv-programma’s zijn ontzettend saai geworden’‚ zegt hij. ‘Het avondjournaal zit tegenwoordig vol met beelden van de president die dit of dat bezoekt of‚ nog erger‚ die ergens een ellenlange toespraak houdt. Een online magazine als het mijne blijft nog redelijk onder de radar. Daardoor kan ik iets maken wat mensen wél boeit.’ Hoe internetcensuur in de praktijk werkt‚ legt hij uit aan de hand van zijn eigen medium. Op de app lees je artikelen zoals je die ook in een tijdschrift zou zien. ‘Maar de belangrijkste knop van de app zit hier’‚ zegt Hong met zijn telefoon in de hand. Hij wijst op twee Chinese tekens in de rechterbenedenhoek. ‘We zijn verplicht die knop in de app op te nemen‚ op de plek in het scherm die je het makkelijkst aanraakt met je duim. Als je daarop drukt‚ doe je aangifte bij de autoriteiten dat een bepaald artikel onge-

‘Bij papieren media kan de hele oplage vernietigd worden als een artikel ontoelaatbaar is. Dat is kostbaar. Wij hoeven alleen een stuk te verwijderen’ nen. ‘We zijn winstgevend en hebben in één jaar kunnen uitbreiden van vijf naar tien redacteuren’‚ vertelt Hong trots. Dat zijn bedrijf groeit‚ is heel uitzonderlijk voor een mediabedrijf in het huidige China. Een journaliste van een gerenommeerd papieren tijdschrift vertelt jaloers te zijn op de relatieve vrijheid van haar collega en op het succes van zijn online tijdschrift. Op haar blad wordt veel strenger gelet. President Xi Jinping‚ die sinds eind 2012 aan de macht is‚ doet er alles aan om kriti-

paste zaken bevat.’ Zo’n melding kan terechtkomen bij het Centrum voor het Melden van Illegale en Ongezonde Informatie‚ een afdeling van een hoog partijorgaan dat in 2014 speciaal werd opgericht om de regelgeving rondom het internet te verscherpen. President Xi bemoeit zich daar persoonlijk mee. Hong houdt rekening met de censuur bij alles wat hij online zet. Gevoelige termen waarvan hij weet dat de automatische censor daarop reageert‚ vervangt hij soms door woorden die hetzelfde klinken maar met een ander Chinees karakter worden geschreven. Toch is dat niet altijd voldoende. ‘Af en toe worden er toch artikelen verwijderd. Dat moet je niet te vaak hebben‚ want dan kunnen ze je site blokkeren.’ Als er slechts één artikel verwijderd wordt‚ is dat nog geen ramp. ‘Papieren media lopen daarentegen het gevaar dat als een artikel ontoelaatbaar is de hele oplage moet worden vernietigd. Dat is kostbaar.’ ‘Het is weleens voorgekomen dat we een paar dagen offline moesten’‚ zegt Hong. ‘Maar over het algemeen weten we goed wat wel en wat niet kan.’ Hij noemt een reeks voorbeelden‚ maar hij vraagt me die niet naar buiten te brengen. Meestal gaat het om verhalen die wij in Nederland niet onmiddellijk als ‘gevoelig’ zouden herkennen. In die verhalen worden heel indirect grappen gemaakt over de huidige leiders. Bijvoorbeeld over hun kapsels. Of de stukken verwijzen cryptisch naar een gebeurtenis in een ander land of in het verleden‚ om duidelijk te ma-

12 | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 | Persvrijheid China WV_NR05_2016#2.indd 12

20-04-16 14:09

ken dat wat er toen of elders gebeurde eigenlijk ook hier en nu in China plaatsheeft. Chinese lezers pikken dat makkelijk op‚ want het was in het verre verleden ook al de manier waarop Chinezen kritiek op hun keizers leverden. Maar veel van wat wel en niet mag‚ lijkt ook volstrekt willekeurig. ‘Ik heb het idee dat hoge ambtenaren zich nu en dan vervelen en dan op internet rondstruinen’‚ zegt Hong. ‘Ze schrikken dan enorm van wat ze allemaal aantreffen en bellen vriendjes binnen de Communistische Partij die de bewuste artikelen verbieden.’ Door dit grillige mediabeleid blijven veel journalisten het liefst zo ver mogelijk uit de buurt van alles wat ook maar mogelijk gevoelig zou kunnen zijn. Ook omdat ze geen persoonlijk risico willen lopen. Toch mogen ook papieren media kritische verhalen publiceren‚ bijvoorbeeld over misstanden bij bedrijven en in de financiële wereld. Als de media wijzen op de rotte appels in die sector‚ is dat alleen maar goed voor een gezonde economische groei en voor China’s integratie in de wereldeconomie‚ vinden veel partijleden.

Het is geen toeval dat Caixin‚ de meest kritische mediagroep in China‚ juist is gespecialiseerd in financiële en economische berichtgeving. ‘We zijn als een specht die op een boom hamert’‚ zegt een journaliste die binnen deze groep werkt. ‘Dat doen we om de insecten van de boom te verwijderen. Zo maken we de boom gezonder. We halen de boom zelf niet omver.’ Maar ook op het gebied van de financieeleconomische journalistiek neemt de vrijheid af. Toen in 2015 de beurzen onderuitgingen‚ kregen media de opdracht van de Communistische Partij om daar niet te diep op in te gaan. De financieel journalist Wang Xiaolu noteerde dat hij in de wandelgangen had gehoord dat het comité dat de Chinese beurs reguleert misschien zou stoppen met steunaankopen op de beurs. Dat had hij beter niet

Arbeiders in de Chinese stad Guangzhou.

kunnen doen. Op de nationale televisie moest hij verklaren dat hij spijt had van zijn stuk. Hij zei zelfs dat hij met het schrijven ervan een misdaad had begaan. Zijn openbare schuldbekentenis gaf het signaal aan andere journalisten dat economische verslaggeving inmiddels ook ‘gevoelig’ was geworden. En daarmee is het beetje persvrijheid dat Chinese journalisten in het verleden hadden veroverd nu bijna helemaal weggesmolten. Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl *De naam Hong Xiaofei is om veiligheidsredenen gefingeerd.

Garrie van Pinxteren is als senior onderzoeker verbonden aan instituut Clingendael en aan het Leiden Asia Centre. Haar promotieonderzoek gaat over journalistiek in China. Ze werkte eerder als China-correspondent voor de NOS en voor NRC Handelsblad. Dit verhaal is in een langere versie opgenomen in het boek Blad voor de Mond dat op 3 mei‚ de Internationale Dag van de Persvrijheid‚ verschijnt‚ met twintig verhalen over het gebrek aan persvrijheid in landen als Iran‚ Kenia en Rusland. Zie www.bladvoordemond.nu. Persvrijheid China | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 13

13 20-04-16 14:09

‘Metadata! Snap je?’ WV_NR05_2016#2.indd 16

20-04-16 14:09

Als een missionaris waarschuwt William Binney de wereld tegen afluisterpraktijken door inlichtingendiensten. Hij kan het weten: hij ontwierp zelf een afluisterprogramma voor de Amerikaanse NSA dat wél de privacy van de burger respecteerde. ‘Jullie Europeanen moeten wakker worden.’ Tekst: Linda Polman Fotografie: Jonathan Hanson/Redux/HH

akbroeders noemen William Binney de ‘beste codekraker in de VS ooit’. Wikipedia vermeldt hem als ‘cryptoanalist’. In internationale media is hij een van de ‘twee klokkenluiders van de National Security Agency (NSA)’. Edward Snowden is de andere. William ‘Bill’ Binney ontwikkelde eind jaren negentig een digitaal spionage-instrument dat elk elektronisch communicatiesignaal op aarde registreert en feilloos filtert op relevantie voor de strijd tegen terrorisme‚ zónder privacywetten te schenden. ‘ThinThread’ heet het systeem. Perfect‚ op één ding na: het was te goedkoop‚ vonden zijn bazen bij de NSA. Drie weken vóór de aanslagen van 11 september 2001 koos de organisatie voor het omslachtiger programma Trailblazer. Daardoor kon NSA niet alleen een paar miljard dollar meer claimen uit de Amerikaanse schatkist‚ maar ook over alle privacywetten heen walsen.. ‘De drieduizend doden op 9/11 hadden voorkomen kunnen worden als de NSA zijn werk goed had gedaan’‚ zegt Binney half maart in een Haags hotel‚ waar we koffie halen uit een automaat op de gang. Binney

beweegt zich moeizaam voort op krukken. Lang geleden moesten zijn benen worden geamputeerd door diabetes. Zijn nieuwe protheses zijn nog niet ‘ingelopen’. Vanavond gaat Binney voor het Movies that Matter Festival met publiek in discussie over A Good American‚ de documentaire die de Oostenrijkse regisseur Friedrich Moser maakte over Binneys missie: waarschuwen voor de illegale afluisterpraktijken door veiligheidsdiensten‚ in Europa net zo goed als in de VS. Binneys verhaal begint eind jaren tachtig toen de Berlijnse Muur viel. ‘De Koude Oorlog was voorbij. We keken om ons heen: wat moeten we nu? Wie gaan we nu bespioneren?’ Binney werkte destijds in de top van de NSA. In 1997 werd hij de technical director van het programma dat de militaire en geopolitieke analyses uitvoerde: met zesduizend man informatie verzamelen en analyseren om te begrijpen wat er speelt bij – potentiële – vijanden. Het aantal gebruikers van mobiele telefonie‚ e-mail en internet explodeerde in die jaren. Binney: ‘Het idee binnen de NSA was: ál die communicatie onderscheppen en bewaren. Dan

lezen en beluisteren de analisten het later allemaal wel. Maar zo overspoel je analisten natuurlijk. Die waden in wanhoop tot aan hun nek door de data‚ en een dag heeft maar 24 uur. Zoeken naar een naald in een almaar groeiende hooiberg: het kán niet anders of je kijkt over belangrijke informatie heen. En dat kan mensenlevens kosten. Dus ik dacht: metadata! ‘Hoe kun je tientallen terabytes aan data per minuut bekijken‚ zonder te hoeven kíjken. Snap je? Je selecteert de individuen van wie je al weet dat ze mogelijk een bedreiging zijn: terroristen‚ drugssmokkelaars‚ witwascircuits. En dan breng je hun sociale omgeving in kaart. Wát ze elkaar te vertellen hebben‚ maakt niet uit. Het gaat erom: wie communiceert met wie‚ wanneer‚ hoe

zeven miljard puntjes. Elk puntje is een individu. Pik het verdachte puntje eruit en kijk hoe zijn draadjes naar andere puntjes lopen. Dan heb je de netwerken van terroristen zó in kaart.’ En om aan het Amerikaanse verbod op bespioneren van de eigen staatsburgers te voldoen‚ filterde ThinThread de draadjes naar Amerikaanse staatsburgers er netjes uit. Binney ontwikkelde zijn systeem met een klein‚ flexibel team. ‘Aan de top wisten ze aanvankelijk niet eens dat we bestonden.’ Eind 2000 was ThinThread klaar voor gebruik. ‘Ik ging naar de afdeling terreurbestrijding van de NSA en vroeg een lijst van alle websites die ze in analyses meenemen. Dat waren er achttien. Meer had ThinThread niet nodig. Vanaf die sites verbonden

‘Politici geloven ongeveer alles wat de veiligheidsdiensten hun vertellen’ vaak? Wie was waar op welk moment en met wie? Dat zie je aan kassaregistraties‚ bekeuringen‚ creditcards. Metadata‚ data over data. Díe vertellen je wat het individu doet en wat hij met wie van plan is.’ Zeven miljard puntjes ‘Wiskunde is Bills grote liefde’‚ vertelt een collega in de documentaire. ‘Als het over wiskunde gaat‚ strálen zijn ogen.’ Binney: ‘Chaos bestaat niet. Alles in het universum heeft structuur. Je hoeft die structuur alleen maar te vinden.’ Hij beziet het universum als een ruimte met pakweg

we de puntjes. Begroting: een paar miljoen dollar per jaar.’ Ongeveer tegelijkertijd lobbyde het hoofd van de NSA‚ generaal Michael Hayden‚ later hoofd van de CIA‚ zijn eigen‚ peperdure‚ spionageprogramma het Congres binnen: Trailblazer. ‘Hij zei: we kunnen het niet aan‚ al die mobiele telefoons‚ al die glasvezelkabels‚ al die computers‚ al die mensen die dingen doen die niet mogen. Geef me 4 miljard dollar. Die kreeg hij. Zijn imperium groeide. En ThinTread werd gesloten’‚ zegt Binney. Drie weken later vielen de Twin Towers. Bill Binney is er nog Het Interview | nr. 05 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 17

17 20-04-16 14:09

Uittocht uit het kalifaat Wie het gebied van Islamitische Staat in Irak en Syrië ontvlucht en wordt gesnapt‚ wacht de dood. Toch wagen duizenden mensen het erop – ziek van de wreedheid‚ het wantrouwen en de angst. Verslag van twee vluchtpogingen. ‘Toen mijn neef was geëxecuteerd‚ wist ik dat ik moest gaan.’

Tekst: Judit Neurink

20 | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 | Gevlucht uit Syrië WV_NR05_2016#2.indd 20

20-04-16 14:09

Gaziantep Azaz

zi a nte p

TURKIJE - Is

ta n bul

Al Ray

SYRIË

- Ba

IRAN Mosul

Erbil Hawija

Raqqa

Beiji

Hamrin-gebergte

Al Halam door IS gecontroleerd invloedssfeer IS Koerdische regio vluchtroute Ali vluchtroute Ahmed

IRAK

Kirkuk

erstopt onder de lading van een vrachtwagen ontvluchtte Ali (37) in december vorig jaar de Iraakse stad Mosul‚ die sinds juni 2014 in handen is van Islamitische Staat (IS). Met vijf mannen‚ drie vrouwen en zes kinderen deelde hij een verborgen compartiment. ‘We hadden drie luchtgaten‚ geen water en zaten dicht op elkaar gepropt.’ Iedere controlepost die ze passeerden‚ stond hij doodsangsten uit. ‘Als de chauffeur met klopsignalen waarschuwde‚ legden moeders hun hand over de mond van hun kinderen. Elke keer als de laaddeur openging‚ stond mijn hart stil.’ Maar de lading van de vrachtwagen was zo zwaar dat de bewakers niet de moeite namen eronder te kijken. Ali is een van de duizenden Irakezen en Syriërs die de afgelopen maanden het kalifaat zijn ontvlucht. Na een jaar bezetting is de situatie voor burgers daar alleen maar verslechterd. IS heft over alles belasting‚ waardoor de hevige armoede is verergerd. Iedereen moet voldoen aan strenge kledingvoorschriften en gedragsregels: naar popmuziek luisteren kan al leiden tot de doodstraf. Net als gepakt worden tijdens een poging IS-gebied te ontvluchten. Wekelijks hebben executies plaats. IS in Mosul publiceerde in februari een lijst met 1.065 namen van mensen die de maanden ervoor waren geëxecuteerd. Ondanks het risico gesnapt te worden‚ gebruiken velen hun laatste geld om zich uit het kalifaat te laten smokkelen. Het leidde tot een lucratieve bedrijfstak voor smokkelaars‚ die honderden dollars voor de trip rekenen. Maar ook voor IS-aanhangers‚ die geld en auto’s innemen als ze je betrappen. Of die zich stiekem laten betalen om een Irakezen die uit Mosul zijn gevlucht eind maart dit jaar bij het Koerdische checkpoint Makhmour.

Bagdad

kent geld‚ en dus eten. Ook kinderen zijn geronseld om over de volwassenen te klikken. Een maand later begon Ali aan de tocht met de vrachtwagen. Hij betaalde er 1.600 dollar voor aan een Syrische smokkelaar. Die bracht hem naar een gebouw in aanbouw buiten Raqqa. Daar verzamelden de smokkelaars binnen een paar uur zo’n vijfhonderd mensen – allemaal op de vlucht voor IS‚ voor zover Ali weet. Midden in de nacht reden er bussen voor. ‘We gingen naar het Syrische dorp Al Ray‚ een grenszone vol olietankwagens.’ IS drijft hier handel met de eveneens radicaal-islamitische verzetsgroep Jaish al-Hur‚ zegt hij. Toen ze onderweg een controlepost van Jaish al-Hur passeerden‚ wist hij dat ze ISgebied achter zich hadden gelaten. Toch was Ali er niet gerust op. ‘Ze zagen eruit als ISstrijders‚ hadden dezelfAli (37): ‘Elke keer als de laaddeur openging‚ de kleding en baarden‚ alleen rookten zij.’ Daarstond mijn hart stil’ na passeerden ze controleposten van het aan Al Qaida verbonden Jabbat al-Nusra. Overal betaalden de smokje woonplaats mag je alleen verlaten als je kelaars steekpenningen. eigendommen als onderpand achterlaat of Bij Azaz‚ vlak bij de grens met Turkije‚ dat een familielid garant laat staan – die wordt sinds begin 2015 de grenzen gesloten hield‚ gedood als je wegblijft. hadden de smokkelaars in een olijfgaard De IS-strijders bij de controlepost onderzo’n tweeduizend mensen verzameld. Ze wierpen Ali aan een schijnexecutie door een stuurden Ali met andere vrijgezelle mannen leeg pistool op z’n hoofd te richten in de naar een diepe greppel langs de grens. ‘De hoop hem een ontsnappingspoging te laten Turkse gendarme begon te schieten. We opbiechten. Ze lieten hem echter gaan toen gaven ons over‚ en zij eisten geld.’ hij dat bleef ontkennen. Wel verloor hij de De komst van een officier voorkwam dat 2.900 dollar en zijn identiteitsbewijs dat hij hij zijn geld moest afgeven. Ali vluchtte in de taxi had verstopt. De chauffeur wist terug door de greppel en ging op zoek naar zijn in beslag genomen auto terug te kopen‚ de gezinnen die waren achtergebleven. Met maar Ali kreeg zijn geld niet terug. hen glipten hij elders de Turkse grens over‚ Hierop verhuisde Ali een aantal keer om uit waar ze veilig waren. handen van IS te blijven. Iedereen kan je ‘Dat we die greppel in moesten‚ was een verraden‚ zegt hij‚ zelfs je vrienden zijn niet tactische zet van de smokkelaars‚ begrijp ik meer te vertrouwen. Want informatie beteoogje dicht te knijpen‚ al kunnen zij dáárvoor weer zwaar gestraft worden. Ali’s neef was een van de geëxecuteerden. Voor de bezetting door IS was hij politieman‚ net als Ali. Toen Ali hoorde van de executie‚ wist hij dat ook hij gevaar liep. Hij verkocht zijn auto en bereidde zijn vrouw en vier kinderen voor op zijn vertrek. ‘De eerste keer had ik geen geluk’‚ zegt hij in het kantoor van zijn oom in de Koerdische hoofdstad Erbil in Irak‚ over zijn vluchtpoging van november 2015. Hij betaalde 1.700 dollar aan een taxichauffeur om hem naar Turkije te brengen – een flink bedrag in Mosul‚ met al zijn werkloosheid – maar bij de laatste controlepost in Mosul werd in Ali’s taxi een pakje sigaretten gevonden. In het kalifaat staan strenge straffen op roken. Bovendien had hij geen uitreisvergunning:

Gevlucht uit Syrië | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 21

21 20-04-16 14:09

Als de nachtmerries komen De een slaapt dicht tegen haar zus aan op een stuk karton in Beiroet‚ de ander huilt elke nacht. Weer een ander droomt ervan architect te worden om de stukgeschoten huizen in Aleppo weer op te bouwen. De twee miljoen kinderen onder de vijf miljoen Syrische vluchtelingen verwerken de oorlog in hun land elk op hun eigen manier. Fotojournalist Magnus Wennman (1979)‚ sinds 2001 werkzaam voor Aftonbladet‚ de grootste krant van Zweden‚ reisde het afgelopen jaar met journalist Carina Bergfeldt door Europa en de buurlanden van Syrië om gevluchte kinderen te fotograferen en te interviewen. Hij deed dat in de uren waarin ze eindelijk ontspannen zijn‚ maar ook kwetsbaar voor pijnlijke herinneringen en nare dromen: de nacht. Of‚ zoals een van de kinderen zegt‚ ‘het tijdstip dat ze ons aanvielen’. Fotografie: Magnus Wennman/Rex/HH

Ahmed (6) valt na middernacht in slaap op het gras‚ in Horgoš‚ Servië. Hij draagt zijn eigen tas tijdens de lange voettochten die de familie maakt. Zijn oom‚ die voor hem zorgt sinds zijn vader werd gedood in Noord-Syrië‚ zegt dat Ahmed dapper is. ‘Alleen ’s avonds huilt hij soms.’

De 5-jarige Moyad ging met zijn moeder naar de markt om bloemen te kopen. Ze liepen langs een taxi toen een bom die erin zat ontplofte. Moyads moeder was op slag dood. Hijzelf is overgevlogen naar een ziekenhuis in Amman‚ Jordanië‚ met metaalsplinters in hoofd‚ rug en buik.

24 | Wordt Vervolgd | nr. 05 - mei ’16 | Vluchtelingen WV_NR05_2016#2.indd 24

20-04-16 14:09

De vader van Fara (2) probeert elke dag een bal te maken van spullen die hij op straat vindt‚ want Fara is gek op voetbal. Meestal vallen ze snel uit elkaar. Elke avond in Azraq‚ Jordanië‚ brengt hij Fara en haar zus Tisam (9) naar bed‚ in de hoop de volgende dag een goede bal te maken. De meeste van zijn dromen kan hij niet verwezenlijken‚ maar deze misschien wél.

Vluchtelingen | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’16 |

WV_NR05_2016#2.indd 25

25 20-04-16 14:09

Gelukzoekers GelukbrenGers 29.04 t/m 05.06.2016 DE VERDIEPING

WV_NR05_2016#2.indd 36

20-04-16 14:09