Wordt Vervolgd, oktober 2014 by amnesty international

Arbeidsdoden Turkije

Chinezen roven het hardhout van Mozambique

Het Guantánamo van Afghanistan

Maandblad over mensenrechten | Oktober 2014 | Jaargang 47 #10 | Losse nummers € 4‚50 | www.wordtvervolgdmagazine.nl

wordtver volgd

Schuldig landschap: executieplaatsen van de Eerste Wereldoorlog

WV_NR10_2014#3.indd 1

16-09-14 14:43

INHOUD

groeten uit... Bakoe (Azerbeidzjan)

Wie zijn neus gebruikt‚ weet na een wandeling langs de Kaspische Zee waar het geld vandaan komt voor de transformatie van de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe. De geur van olie is nooit ver weg. ‘Als je hard stampt‚ komt de olie vanzelf uit de grond’‚ lacht de 27-jarige Nikhad. Ik heb hem twee dagen eerder leren kennen in de trein vanuit Georgië naar Bakoe‚ waar hij douaniers ervan overtuigde dat ik niet uit was op vernietiging van de staat Azerbeidzjan. Dat de grenswachten daarover twijfelden‚ had te maken met mijn reisgids over aartsvijand Armenië. Op de boulevard van Bakoe wijst Nikhad aan wat er de afgelopen jaren is gebouwd: torens met daarop geprojecteerde vlammen‚ een lichtgevende concertzaal gebouwd voor het Eurovisie Songfestival van 2012‚ en de op één na hoogste vlaggenmast ter wereld. We lopen langs het duurste hotel van de stad. Net als voor de stoepranden in Bakoe is voor de lobby van dit hotel gekozen voor een simpel maar elegant materiaal: marmer. ‘Het is de juiste kleur marmer. Nu wel’‚ zegt Nikhad. Een paar dagen na de opening van het hotel kwam de vrouw van president Ilham Aliyev langs om te lunchen. Het eten was prima‚ de bediening uitstekend‚ maar het kostbare marmer was haar te donker van kleur‚ vertelt Nikhad. Een paar dagen later werd het vervangen. Als we doorpraten‚ blijkt dat de eerst zo kritisch overkomende Nikhad liever niet over politiek praat. Het enige wat hij kwijt wil‚ is dat het wel wat minder mag met dat marmer‚ en dat‚ vooruit‚ ‘niet elke straat en elk plein in Azerbeidzjan hoeft te worden vernoemd naar de president’. Maar het plan voor een nieuwe vlaggenmast die de hoogste ter wereld moet worden‚ lijkt hem wel een goed idee.

Emile Affolter

‘Ik pas op zijn boeken‚ tot hij terugkomt’ Families Bagramgevangenen al jaren in onzekerheid

4 6 11 12

Cover: © Chloe Dewe Mathews/Panos Pictures Korenveld in het Noord-Franse Roucy‚ waar tijdens de Eerste Wereldoorlog deserterende soldaten werden geëxecuteerd.

‘Binnen een paar jaar is al het hardhout verdwenen’ Chinezen roven bossen Mozambique leeg

15 16

VierVijf Wachten en wanhopen Pakistanen over hun dierbaren in het Guantánamo van Afghanistan Column Grunberg ‘Er voltrekt zich een ecologische ramp’ Hoe het hardhout verdwijnt uit Mozambique Column Polman KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips

2 | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 | Inhoud WV_NR10_2014#3.indd 2

16-09-14 14:43

HET OEIGOERSE LOT

18 22 23 24 28 29

‘Ook ik was gehersenspoeld’ Chinese mensenrechtenadvocaat Teng Biao ‘Ze vinden ons minder waard dan een hond’ Arbeidsdoden in Turkije De Zaak Zuid-Sulawesi‚ 1947 Honderd jaar na de Eerste Wereldoorlog Eerbetoon aan voormalige ‘lafaards’ Repliek AmnestyNieuws

‘Onder president Xi Jinping is de repressie toegenomen’ Chinese mensenrechtenadvocaat Teng Biao

Schuldige plekken Fusilladeplaatsen deserteurs Eerste Wereldoorlog

De Chinese autoriteiten vielen een paar jaar geleden een textielfabriek binnen in het zuiden van het land. Ze namen duizenden streng verboden Tibetaanse vlaggen in beslag die klaar stonden voor verzending. Door de censuur konden de fabrieksmedewerkers echter niet weten waar ze mee bezig waren. Ze kenden die vlag helemaal niet‚ en kregen wel vaker bestellingen voor vreemde vlaggen‚ vertelden ze. Uiteindelijk werd niemand vervolgd. Ironisch genoeg is de Tibetaanse vlag in de rest van de wereld misschien wel het bekendste symbool van een onderdrukt volk. Mede dankzij het charisma van de Dalai Lama bestaat er in het Westen veel sympathie voor de Tibetanen. Dat is best frustrerend‚ zegt een kennis in Amsterdam me wel eens. Hij is Oeigoer‚ een van de oorspronkelijke bewoners van OostTurkestan‚ dat door China in 1949 werd ingelijfd‚ een jaar voor Tibet. Sindsdien noemt Peking de provincie ‘Xinjiang’ (‘Nieuw Territorium’). De Oeigoeren‚ die overwegend islamitisch zijn‚ worden veel strenger onderdrukt dan andere Chinezen‚ inclusief de Tibetanen‚ zegt ook mensenrechtenadvocaat Teng Biao (zie pagina 18). Het Westen toont nauwelijks interesse in hun lot. Sinds 11 september 2001 zet China de Oeigoeren‚ die autonomie nastreven‚ bovendien neer als terroristen. Anders dan bij de Tibetanen lukt dat vrij aardig. Veel westerlingen hebben het romantische beeld dat een boeddhistische Tibetaan wel heel streng onderdrukt moet worden voordat hij geweld gebruikt. Dat moslims zich tot terrorisme wenden‚ gaat er bij hen makkelijker in. Wat de Oeigoeren evenmin helpt‚ is de aanslag van 1 maart dit jaar op een treinstation in de ver van Xinjiang gelegen provincie Yunnan‚ waarbij 31 doden vielen. Vrijwel direct erna noemde Peking de aanslag ‘China’s 9/11’. Sommige westerse media namen dit over. Volgens China zaten separatistische bewoners van Xinjiang achter het geweld en half september werden drie waarschijnlijk Oeigoerse mannen ter dood veroordeeld. Of ze echt schuldig waren‚ zullen we waarschijnlijk nooit zeker weten. Probeer als Oeigoer maar eens het beeld te bestrijden dat islam en terreur altijd hand in hand gaan. Zeker in een tijd waarin IS hard zijn best doet dat verband te benadrukken‚ is dat vrijwel onmogelijk. Intussen voert China de druk op de Oeigoeren verder op. Soms met bizarre maatregelen. Volgens Teng Biao is het in een aantal steden in Xinjiang inmiddels zelfs verboden om lucifers te kopen. De Oeigoeren zouden met de zwavelhoudende koppen ervan zomaar eens bommen kunnen maken.

Arend Hulshof hoofdredacteur

De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.

Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 3

3 16-09-14 14:43

vijf

Identiteitsverlies ‘Ik ben iemand anders dan je denkt.’ Met die vaak geërgerd uitgesproken boodschap werd de Italiaanse fotograaf Dario Bosio steeds weer geconfronteerd toen hij neerstreek in het Grote Getto‚ een verzameling hutten bij het Zuid-Italiaanse Foggio. Een anoniem leger tomatenplukkers brengt hier de nachten door. Bosio wilde de slechte omstandigheden in beeld brengen waaronder de bewoners leven‚ maar stuitte op een ‘groter’ onderwerp: het verlies van je identiteit. Onder de plukkers bevonden zich studenten‚ leraren‚ musici‚ elektriciens en ‘rebellen’‚ die naar Europa waren gekomen op zoek naar een beter leven. In plaats daarvan verblijven ze in een krot zonder water of stroom en werken ze tien uur per dag voor minder dan vier euro per uur. Desondanks zien ze zichzelf als die leraar of elektricien‚ niet als de dagloner die op Bosio’s foto’s te zien is. Om hun worsteling met hun identiteit te tonen‚ besloot Bosio de gezichten te bewerken‚ zoals die op de foto hierboven. ‘Ik wilde respect tonen voor hun recht zichzelf te presenteren op een zelfverkozen wijze’‚ zegt Bosio op www.dariobosio.com.

Waar gehacked wordt... Als hacker kun je een regering omverwerpen. Althans‚ bijna. Dat heeft het Peruaanse hackerscollectief LulzSecPeru onlangs aangetoond. Het slaagde erin toegang te krijgen tot netwerken van regering en politie‚ waar het op gevoelige informatie stuitte. Corruptie en vriendjespolitiek bleken eerder regel dan uitzondering. Zo vonden de hackers een verzoek per e-mail van een groot Peruaans visserijbedrijf aan de minister van Financiën om het visseizoen te verlengen. Het verzoek werd ingewilligd. Uit andere mails kwam de nauwe band naar voren tussen de Peruaanse minister van Energie en een Australisch olieconcern. Deze onthulling leidde eind augustus bijna tot de val van de regering. De ingediende motie van wantrouwen haalde net geen meerderheid in het Peruaanse Congres. LulzSecPeru‚ dat naar eigen zeggen uit twee jonge mannen bestaat‚ heeft in vier andere Zuid-Amerikaanse landen corrupte praktijken van politici onthuld. Ze hebben aangekondigd binnenkort met meer onthullingen te komen. Hun slachtoffers zullen snel weten of ze het volgende doelwit zijn: steeds als de hackers een netwerk kraken‚ laten ze een foto achter met de boodschap ‘Gehacked door LulzSecPeru’.

‘Met een actievere houding had deze raad honderdduizenden levens kunnen redden’ Navi Pillay‚ scheidend Hoge VNCommissaris voor de Mensenrechten‚ tegen de Veiligheidsraad

VIER

‘Gelukkig leven in Noord-Korea’ Noord-Korea gaat een ‘rooskleurige toekomst’ tegemoet. Dat is althans de voorspelling van de Noord-Koreaanse Association for Human Rights Studies in haar zojuist verschenen rapport. De staatsinstelling geeft daarmee een reactie op de ‘leugens en verzinsels die vijandige krachten hebben verspreid’‚ daarmee doelend op een vernietigend VN-rapport over het land‚ dat in februari dit jaar verscheen. Een onderzoekscommissie documenteerde daarin talloze mensenrechtenschendingen‚ waaronder buitengerechtelijke executies‚ slavernij en marteling‚ die ze vergeleek met de nazipraktijken tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Noord-Koreaanse Association for Human Rights Studies kwam half september met een eigen rapport dat ‘het ware beeld’ laat zien van ‘een bevolking die zich dynamisch voortbeweegt en geniet van een vrij en gelukkig leven in het socialistisch systeem’. Het rapport verschijnt een paar weken voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties‚ waar een gesprek tussen de Amerikaanse en Zuid-Koreaanse ministers van Buitenlandse Zaken over mensenrechten in Noord-Korea op de agenda staat.

4 | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 | VierVijf WV_NR10_2014#3.indd 4

16-09-14 14:43

Rehab voor Syriëgangers

Postume verering oorlogspaard Honderd jaar na de Eerste Wereldoorlog kreeg het Britse paard Warrior begin september postuum de ‘PDSA Dickin medal’ toegekend‚ de hoogste onderscheiding die een dier kan krijgen voor deelname aan een oorlog. Tijdens de oorlog‚ die hij van begin tot eind aan het front meemaakte‚ stond Warrior bekend als ‘het paard dat de Duitsers niet konden doden’. Hij overleefde vele beschietingen. Na de oorlog keerde Warrior in 1918 terug naar Engeland‚ waar hij op 33-jarige leeftijd overleed. Bekendheid kreeg het paard pas in 1934 toen zijn berijder‚ generaal Jack Seely‚ een boek over hem schreef. Regisseur Steven Spielberg maakte in 2011 de film War Horse‚ die losjes gebaseerd is op Warriors verhaal en werd genomineerd voor een Oscar. En tot en met april 2015 is er een musical over het paard te zien in Nederlandse theaters. Spielberg is een uitgesproken voorstander van de postume verering van het paard. Volgens de Hollywood-regisseur is de toekenning van de medaille niet alleen een erkenning voor Warrior‚ maar voor alle dieren die aan de Grote Oorlog deelnamen.

Hoe krijg je Syriëgangers weer op het rechte pad? Waar de meeste landen voor een harde aanpak kiezen‚ heeft Denemarken een ‘ontwenningsprogramma’ voor de ex-strijders in het leven geroepen. Wie daaraan deelneemt‚ zal niet worden vervolgd‚ is de belofte. Het programma besteedt onder meer aandacht aan de trauma’s die de voormalige jihadisten in Syrië opliepen. Ook krijgen ze hulp bij het zoeken van werk of de hervatting van hun studie. Het lijkt er niet op dat andere Europese landen deze ‘soft approach’ zullen overnemen. Zo liet de burgemeester van Londen‚ Boris Johnson‚ onlangs nog weten dat het Verenigd Koninkrijk naar het land terugkerende jihadisten schuldig acht aan terrorisme‚ tenzij ze het tegendeel kunnen bewijzen. Volgens schattingen zijn er sinds het begin van de oorlog in Syrië in 2011 ruim honderd Denen naar Syrië getrokken‚ van wie er ten minste vijftien zijn overleden.

Mensenrechtenambassadeur: ook megafoondiplomatie Het lijkt een ondankbare taak om namens Nederland landen die het niet nauw nemen met mensenrechten op de vingers te moeten tikken. Maar de in september begonnen mensenrechtenambassadeur Kees van Baar ziet dat anders. Hij zegt juist graag te zoeken naar de mogelijkheden die er wél zijn. ‘Waar ik kan‚ zal ik steun bieden aan organisaties die opkomen voor mensenrechten. Daarnaast zal ik overheden proberen ervan te overtuigen bijvoorbeeld het martelverdrag te ratificeren. Vaak achter de schermen‚ maar als het moet met megafoondiplomatie.’ Van Baar volgt Lionel Veer op‚ die Nederland de komende jaren gaat vertegenwoordigen bij Unesco. De vorige standplaats van Van Baar was Juba‚ waar hij als ambassadeur in het nieuwe land Zuid-Sudan de Nederlandse vertegenwoordiging opzette. Na de vliegramp van vlucht MH17 vloog hij op verzoek van zijn werkgever‚ het ministerie van Buitenlandse Zaken‚ naar Kiev om onder meer te regelen dat de overleden slachtoffers en de zwarte dozen naar Nederland overgebracht konden worden. Zijn eerste bezoek als mensenrechtenambassadeur bracht Van Baar half september aan Georgië‚ waar hij met burgerorganisaties en de autoriteiten van Georgië‚ Armenië en Azerbeidzjan sprak over vrijheid van religie.

VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 5

5 16-09-14 14:43

Het zwarte gat Bagram Niemand weet precies hoeveel gedetineerden de omstreden gevangenis in het Afghaanse Bagram telt. Zeker is alleen dat ze vastzitten zonder vorm van proces. Dat de Amerikanen Bagram deels hebben overgedragen aan de Afghanen heeft daar niets aan veranderd‚ schrijft Bette Dam‚ oudcorrespondent in Kabul. Tekst: Bette Dam Fotografie en interviews: Asim Rafiqui/ NOOR

ie van het overbevolkte Kabul naar het noorden reist‚ staat binnen twee uur in de westerse enclave rond het wonderschone stadje Bagram‚ vernoemd naar de eeuwenoude Afghaanse regio waar het middenin ligt. De twintigduizend inwoners‚ vooral Amerikanen‚ rijden door zelf aangelegde straten en doen hun boodschappen in westerse winkeltjes. Vanaf twee vliegstrippen kunnen ze directe vluchten nemen naar vakantiebestemmingen als Dubai en Hongkong. Op www.ilovebagram.com babbelen militairen lustig over het leven op deze gigabasis‚ zoals over de knappe chick die ‘elke dag om 12.00 uur’ voorbij komt joggen. Of over de toiletten die zo stinken. Maar niemand rept over de omstreden gevangenis die zich ook op de basis bevindt. De buitenwereld krijgt niet te horen wie er opgesloten zitten en de gevangenen niet waarom ze vastzitten. Het gaat om ‘terreurverdachten’‚ zoveel is bekend – de noemer waaronder ook de gevangenen vallen in de omstreden Amerikaanse gevangenis op Guantánomo Bay. Daar kunnen advocaten hun cliënten nog bezoeken‚ in Bagram niet. Een militaire rechtbank beoordeelt de zaken zonder dat de gevangene erbij is. In de tijd dat de Amerikanen alleenheerser waren over Bagram‚ lieten ze er niets over los.

In 2006 lekte echter een dik intern rapport uit dat meldde dat de Afghaanse gevangenen Habibullah en Dilwar in Bagram waren doodgemarteld. Sindsdien is het martelen gestopt‚ zeiden de Amerikanen. Maar het gevang is nog altijd in gebruik. Voorheen had de grootste groep gevangenen de Afghaanse nationaliteit. President Hamid Karzai gruwde daarvan‚ en vond dat de VS niet mochten uitmaken wie een terrorist was en wie niet. Er zitten onschuldigen vast‚ zei hij geregeld‚ en hij noemde Bagram een ‘Taliban making factory’. Karzai had deels gelijk‚ mede omdat er nooit een rechtszaak plaatshad tegen een Bagramgevangene en er vele Afghanen vastzaten zonder te zijn veroordeeld. Karzai stond tegelijkertijd onder grote druk van tribale leiders met familieleden in Bagram‚ van wie ze wilden dat die vrijkwamen – schuldig of niet. Vaak had die druk succes: gezien de zwakte van de Afghaanse staat worden gevangenen nogal eens op deze manier ‘vrijgekocht’. Karzai kreeg in 2012‚ na lang aandringen‚ de zeggenschap over alle Afghaanse gevangenen. In maart dit jaar liet hij er 65 vrij‚ na een Afghaans onderzoek en onder luid protest van de Amerikanen. Hoeveel Afghanen er nu nog vastzitten in Bagram is onduidelijk. Uit een in augustus gepubliceerde analyse van het Afghanistan Analyst Network‚ een gerespecteerde denktank in Kabul‚ blijkt dat zich in Bagram ook nog zeker 22 buitenlandse gevangenen bevinden‚ vooral Pakistanen. De kans is klein dat de Afghaanse regering zich voor hun vrijlating zal inzetten. Daar

zijn de relaties tussen Pakistan en Afghanistan te slecht voor. Veel Afghanen verwijten hun buurland dat het de Afghaanse rebellen voedt met wapens en zelfmoordterroristen. Groot was dan ook de verontwaardiging bij de regering toen de Amerikanen in mei tien en in augustus negen Pakistanen uit Bagram overdroegen aan de Pakistaanse autoriteiten. De actie bracht het aantal Pakistanen in Bagram terug tot negentien‚ aldus het Afghanistan Analyst Network. Het Justice Project Pakistan‚ dat zich al jaren inzet voor de Pakistaanse Bagram-gevangenen‚ kwam half september met hetzelfde aantal. De vrijlatingen hebben niet tot meer helderheid geleid over het lot van Pakistanen die nog vastzitten. Er vinden nog steeds geen processen plaats. Volgens Kate Clark van het Afghanistan Analyst Network hebben sommige gevangenen echt meegevochten met de Taliban‚ terwijl andere zijn opgepakt ‘door domme pech’‚ waarbij meespeelde dat de VS een prijs hadden gezet op de hoofden van ‘Al Qaida-strijders’‚ en premiejagers hun kans schoon zagen. Omdat de gevangenen geen recht hebben op een advocaat‚ is het lastig deze fouten terug te draaien. De Amerikanen moeten op hun blauwe ogen worden geloofd dat deze mannen zich schuldig hebben gemaakt aan terrorisme. De Pakistaanse fotograaf Asim Rafiqui zocht de familieleden op van Pakistaanse gevangenen in de Bagram-gevangenis. Zij vertellen op deze en volgende pagina’s over hun dierbaren.

6 | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 | Bagram-gevangenis in Afghanistan WV_NR10_2014#3.indd 6

16-09-14 14:43

‘Ik pas op zijn boeken‚ tot hij terugkomt’ Sharafuddin Mohammad: ‘Mijn familie had de gevangenschap van mijn vader stilgehouden om me niet bezorgd te maken. Maar ik hoorde mannen erover praten op de markt en werd heel bang. Ik had geen hechte band met mijn vader – hij speelde vaker met mijn jongere broer – maar een vader is een vader. ‘Ik reisde naar Quetta om met hem te kunnen praten‚ via Skype‚ na bemiddeling door het Rode Kruis. Hij oogde bezorgd en zwak. Het was moeilijk mijn vader zo te zien. In mijn herinnering is hij sterk en dominant‚ nu is hij grijs geworden. Thuis voel ik me alleen. Ik ben de oudste en accepteer die verantwoordelijkheid – al ben ik pas 13. Ik werk op het land en zorg voor ons vee. Ik pas op zijn boeken en op zijn motor‚ tot de dag dat hij terugkomt. Maar niemand weet wanneer dat is.’

Sharafuddin Mohammad is de zoon van Paizoo Khan‚ die sinds 2010 vastzat in de Bagramgevangenis. Bij het ter perse gaan van dit nummer bleek dat hij onlangs is vrijgelaten (zie ook pagina 8‚ links).

Bagram-gevangenis in Afghanistan | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 7

7 16-09-14 14:43

‘Binnen een paar jaar is het hardhout verdwenen uit Mozambique’ Chinese zakenlui plunderen de bossen van Mozambique leeg‚ dankzij corrupte politici en onwetendheid bij de bevolking. Het land loopt zo miljoenen euro’s mis en al het hardhout dreigt te verdwijnen. ‘Er voltrekt zich hier een ecologische ramp.’ Tekst: Andrea Dijkstra Fotografie: Jeroen van Loon

eira – Nito Silva veegt het houtschaafsel van zijn bezwete gezicht. Zijn kettingzaag gromt nog na. ‘Ik kap zo’n veertig bomen per dag’‚ zegt hij‚ leunend op een net door hem gevelde boom. De 45-jarige Mozambikaan in smoezelig T-shirt‚ gerafelde broek en afgetrapte sportschoenen kapt illegaal bomen – zonder helm‚ gehoorbescherming of veiligheidsbril. Een slagveld van honderden boomstronken verderop getuigt van zijn noeste arbeid.

weet dat hij illegaal bezig is. ‘Maar wat moet ik anders? Als boer verdiende ik bijna niets terwijl ik zeven kinderen moet voeden.’ Per boom krijgen hij en zijn twee helpers tussen de 160 en 300 Mozambikaanse meticais (tussen de 4 en 7‚5 euro)‚ afhankelijk van het soort hout. In China brengen deze bomen (van zeldzame hardhoutsoorten als chanate‚ ebben‚ mondzo‚ panga panga‚ pau preto en wengé) honderd keer zoveel op. Maar Silva’s inkomen is niet slecht voor een land waar ruim de helft van de bevolking onder de armoedegrens leeft en maandsalarissen zelden hoger zijn dan 3.000 meticais (76 euro). Andere Mozambikaanse houtkappers houden er minder aan over. Zo krijgt de 28-jarige Pedro Abilio 2.500 meticais (65 euro) per vrachtwagen‚ met tachtig stammen. Hij loopt geld mis doordat hij officieel voor een Mozambikaanse tussenpersoon werkt. Het hout gaat echter direct naar de Chinezen die wekelijks met zeven trucks de boom-

‘Als de Chinezen alles volgens de regels doen‚ maken ze vijf keer minder winst’ Silva was voorheen boer en verbouwde maniok‚ mais en bonen. Acht jaar geleden boden Chinese zakenlui hem een hoog salaris voor het kappen van bomen. Ze leenden hem een kettingzaag en halen sindsdien wekelijks met een truck over de hobbelige‚ zestig kilometer lange zandweg de boomstammen op. ‘Overdag de dikke‚ ’s nachts de wettelijk niet toegestane dunnere stammen’‚ vertelt Silva‚ die

stammen in zijn afgelegen dorpje in de provincie Tete ophalen. Zoals Silva en Abilio zijn er vele Mozambikanen die voor Chinese bedrijven hout kappen. Vaak lenen ze in het begin geld van de Chinezen om bijvoorbeeld een kettingzaag te kopen. Zo worden ze afhankelijk en moeten ze wel doorgaan met de houtkap om hun schulden af te lossen. De Chinese tussenhandelaars ontlopen zo de hoge kosten voor een houtkapvergunning en de verplichting opnieuw bomen aan te planten. ‘Zouden de Chinese bedrijven alles volgens de regels doen‚ dan maken ze maar zo’n 10 procent winst’‚ stelt de Spaanse Ana Alonso (65)‚ die al twintig jaar actievoert tegen illegale houtkap in Mozambique. Door ambtenaren om te kopen in plaats van belasting te betalen‚ kan hun winstmarge volgens haar echter oplopen tot meer dan 50 procent. ‘Houdt de politie ons tegen‚ dan betalen we wat en kunnen we weer doorrijden’‚ bevestigt de goedlachse ‘mister Huo’. De 53-jarige Chinese zakenman‚ die met zijn groene camouflagejack en grijze hoedje op een Aziatische

12 | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 | Houtkap in Mozambique WV_NR10_2014#3.indd 12

16-09-14 14:43

cowboy lijkt‚ is de baas van Yixing Madeira‚ één van de vele Chinese houtbedrijven langs de toegangsweg naar Beira. Onderweg naar deze havenstad passeren we de ene na de andere vrachtwagen vol boomstammen‚ met vaak een Chinees achter het stuur. De duizelig makende bergen van tienduizenden boomstammen die op de terreinen van Huo en zijn Chinese buren klaarliggen voor verscheping‚ laten zien op welke schaal Chinezen de oerbossen in Mozambique leegtrekken. Volgens Huo vertrekken wekelijks honderdtwintig containers van twintig kubieke meter vol hout van Beira richting China. Omdat sinds 2007 een groot aantal soorten eersteklas hout niet langer als boomstam mag worden geëxporteerd‚ maar in Mozambique moet worden verwerkt zodat het meer werkgelegenheid creëert‚ zaagt Huo de stammen simpelweg machinaal doormidden. ‘Zo past er ook meer hout in de container’‚ grinnikt hij‚ terwijl hij flesjes mineraalwater aanbiedt en zelf een sigaret opsteekt. We mogen geen foto’s maken van de Mozambikaanse werknemers die met vorkheftrucks de boomstammen uit de net gearri-

veerde vrachtwagen uitladen. Wel vertelt Huo openhartig dat hij alleen van individuele Mozambikanen hout inkoopt omdat hij ‘zo meer verdient’. Last van zijn geweten heeft hij niet. ‘De parkwachters‚ de politie en ook de politici zijn hier allemaal crimineel’‚ zegt hij. Gniffelend vertelt hij hoe onlangs parkwachters ’s nachts bij hem aanklopten en hem illegaal gekapte boomstammen te koop aanboden. Hij moet hard lachen om de vraag wat hij gaat doen als al het hout in Mozambique op is. ‘Naar een volgend land gaan dat nog wel hout heeft‚ natuurlijk.’ Huo is ervan overtuigd dat binnen een paar jaar al het Mozambikaanse hardhout is verdwenen. ‘Er voltrekt zich hier een ecologische ramp‚ maar de internationale gemeenschap lijkt het weinig te kunnen schelen’‚ stelt Ana Alonso. Volgens haar zal dit een effect hebben op de opwarming van de aarde. ‘Hoewel veel minder bekend dan de wouden in de Amazone‚ zijn ook deze bossen de longen van de aarde.’ Het is volgens haar onmogelijk de hardhoutbossen volledig met rust te laten. ‘Er wonen mensen in. Die moeten ergens van

Pedro Abilio (28) kapt voor de Chinezen en verdient 65 euro per tachtig bomen.

leven.’ Zelf runt ze sinds begin jaren negentig een bos van 60 duizend hectare‚ waar zij en haar werknemers op gecontroleerde wijze bomen kappen en weer aanplanten. ‘Dat is de beste manier om tropische hardhoutbossen te beschermen.’ Hoewel ze keurig belasting betaalt‚ werkt de Mozambikaanse regering haar voortdurend tegen. Haar vergunning werd in 2010 om onduidelijke redenen ingetrokken. Na een twee jaar durende rechtszaak kreeg ze die weer terug. Ook ontvangt ze van onbekenden doodsbedreigingen en heeft daarom nu persoonlijke beveiliging ingehuurd. ‘Dankzij omkoping door de Chinezen worden enkele Mozambikaanse politici en ambtenaren razendsnel rijk‚ terwijl de bewoners van het bos straatarm blijven’‚ verzucht de activiste. Volgens de Mozambikaanse wet moet 20 procent van de belastingen die Alonso over haar gekapte bomen betaalt‚ terugvloeien naar de lokale gemeenschap. Volgens haar gebeurt dit echter niet. >

Houtkap in Mozambique | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 13

13 16-09-14 14:43

‘Ook ik was gehersenspoeld‚ tot ik ging studeren’ WV_NR10_2014#3.indd 18

16-09-14 14:43

Teng Biao is een van de bekendste mensenrechtenadvocaten van China. Dat heeft hij moeten bekopen met eenzame opsluiting‚ marteling en zelfverkozen ballingschap in Hongkong: sinds twee jaar mijdt hij zijn vaderland. ‘Onder president Xi Jinping is de repressie enorm toegenomen.’ Tekst: Marnix de Bruyne Fotografie: Koos Breukel

‘D

e serveerster komt uit het Tibetaanse deel van de provincie Sichuan. Ik heb haar verteld gisteren nog met de Dalai Lama te hebben gesproken.’ Glunderend vat Teng Biao (41) het gesprek samen dat hij net had met een personeelslid van het Tibetaanse restaurant in Amsterdam‚ waar zijn gastheren van Advocaten voor Advocaten hem mee naartoe hebben genomen. Het is de eerste avond van een bliksembezoek aan Nederland‚ waar Teng onder meer de nieuwe Nederlandse mensenrechtenambassadeur ontmoet (zie ook pagina 5). Teng was ‘in de buurt’‚ kun je zeggen: in Hamburg nam hij deel aan een conferentie over een ‘Chinees-Tibetaanse dialoog’‚ waarbij de Tibetaanse spirituele leider een van de sprekers was. ‘De Dalai Lama kent me van een eerder gesprek’‚ vertelt hij met een zweem van trots. ‘Ik vroeg hem wat hij ervan vond dat westerse regeringen terughoudend zijn met kritiek op de mensenrechtensituatie in China en hun economische belangen steeds laten voorgaan. Hij sprak dat tegen; hij zei dat het Westen altijd druk zal blijven uitoefenen op China en gaf enkele voorbeelden daarvan. Ach’‚ vervolgt hij‚ met een begripvolle glimlach‚ ‘de Dalai Lama wordt warm ontvangen in allerlei wereldsteden. Hij wil zijn gastheren niet voor het hoofd stoten.’ Nederland lijkt op dit vlak een middenkoers te varen. In een november vorig jaar verschenen beleidsnotitie over China stelt de regering dat ‘alle bewindspersonen’ altijd ‘op gepaste wijze aandacht aan mensenrechten’ zullen besteden ‘bij hun gesprekken met Chinese counterparts’. Toch lijkt het kabinet de kritiek liever over te laten aan de mensenrechtenambassadeur – geen lid van de regering – die in december vorig jaar nog twee weken in China was. Wat Teng betreft kunnen regeringen niet duidelijk genoeg zijn tegenover China. ‘Het is op korte termijn misschien in het belang van Europese landen China niet voor het hoofd te stoten. Maar China is de tweede economie ter wereld. Als het denkt ongestoord zijn gang te kunnen gaan‚ druist dat op lange termijn juist in tegen de Europese belangen. Dan gaat China zijn wil aan de wereld opleggen. Een politiek van appeasement zou tijdens de opkomst van nazi-Duitsland ook een slecht idee zijn geweest‚ zeg ik wel eens.’

Reden tot ongerustheid over China is er genoeg. In 2013 zijn meer dan 220 activisten op dubieuze gronden gevangengezet‚ volgens het jaarverslag van de organisatie van Chinese Mensenrechtenverdedigers (CHRD) – dat is bijna drie keer zoveel als het jaar ervoor. Teng noemt prominente collega’s die zijn opgepakt‚ zoals Xu Zhiyong‚ net als hij medeoprichter van de Nieuwe Burgerbeweging; en de econoom Ilham Tohti‚ een Oeigoer die op zeer gematigde wijze opkwam voor de rechten van deze islamitische bewoners van Xinjiang‚ het in 1949 door China ingelijfde Oost-Turkestan‚ maar die nu is aangeklaagd wegens ‘separatisme’. ‘Vooral sinds maart vorig jaar‚ toen president Xi Jinping formeel aantrad als president‚ nam de repressie toe. Tegen mensenrechtenactivisten‚ ondergrondse kerken‚ de hele burgerbeweging. De universiteiten worden in de gaten gehouden‚ de censuur op internet is verhevigd. Ik kreeg net een sms’je dat iemand was gearresteerd die iets over huisuitzettingen had gezegd op WeChat (de Chinese kloon van WhatApp‚ red.). Ook daar moet je op je woorden letten.’ Het ergst echter is de repressie in Xinjiang‚ zegt Teng. ‘Islamitische gebedsdiensten worden streng gecontroleerd en soms verboden. In sommige gebieden moet de politie toestemming geven als je van het ene naar het andere dorp wilt reizen‚ in een aantal steden is het verboden lucifers te kopen‚ omdat je van luciferkoppen een bom kunt maken. Twee weken geleden‚ vlak voor een belangrijke sportwedstrijd‚ kwam er een verbod voor vijf typen mensen om met de bus te reizen‚ onder wie mannen met baarden en vrouwen met hoofddoeken.’

‘Westerse regeringen die wegkijken van China schaden hun eigen belangen’ Teng legt de schuld voor de verslechtering voornamelijk bij president Xi. ‘Hij kreeg zijn opleiding in de tijd van Mao Zedong en kent alleen die denkwereld. Zijn vader was onder Mao een hooggeplaatste politicus‚ maar stond bekend als iemand met een open geest. Vandaar dat veel mensen‚ ook intellectuelen‚ hoopten dat Xi een hervormer zou worden. Maar het tegendeel is het geval. ‘Je kon dat zien aankomen. In 2008 hield Xi‚ toen nog vicepresident‚ een toespraak in Hongkong waarin hij zich tegen de scheiding der machten keerde. De wetgevende‚ de uitvoerende en de rechterlijke macht moesten elkaar juist steunen‚ zei hij‚ vanuit “wederzijds begrip”. Het jaar erop‚ tijdens een bezoek aan Mexico‚ zei hij dat de kritiek op China kwam van “verveelde buitenlanders‚ met volle magen‚ die niets beters te doen hadden”. “China behoedt zijn 1‚3 miljard inwoners voor de honger; het exporteert geen revolutie‚ geen armoede. Wat meer valt er te zeggen?” zei hij. In Xi’s geest is er geen respect voor de Grondwet‚ zijn er geen universele‚ democratische waarden.’ Het heeft niet veel gescheeld of Teng was ook een apparatsjik geworden‚ zegt hij met zelfspot. ‘Op de basisschool en middelbare school ben ik gehersenspoeld‚ zoals iedereen. Mijn geluk is dat ik hoge cijfers haalde. Daardoor kon ik naar de beste universiteit van het land‚ Het Interview | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 19

19 16-09-14 14:43

‘Ze vinden ons honderd keer minder waard dan een hond’

In bijna geen land ter wereld vallen zoveel doden door bedrijfsongevallen als in Turkije. De situatie verslechtert nog steeds‚ ondanks de aandacht voor de recente mijnramp in Soma. Parlementslid Özgur Özel: ‘Ik dacht echt dat Soma een wake-up call zou zijn. Maar niets is minder waar.’ Tekst: Tan Tunali

stanbul – Traangas hangt boven het Mecidiyeköy‚ doorgaans een druk verkeersknooppunt in Istanbul. Op deze eerste zondag van september zijn er alleen politieagenten te zien. Met man en macht houden ze demonstrerende vakbondsleden tegen‚ die woedend zijn over een ongeluk de dag ervoor in een nabijgelegen woonblok in aanbouw. Tien bouwvakkers kwamen om toen hun lift van de 32ste verdieping naar beneden stortte. Özkan‚ een van de bouwvakkers‚ is hevig geemotioneerd over het verlies van zijn collega’s. ‘Voor de rijken zijn hun honden honderd keer meer waard dan hun arbeiders.’ De Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) bestempelt Turkije al jaren als een van de landen met de onveiligste arbeidsomstandigheden ter wereld. In 2013 kwamen er maar liefst

1.235 Turkse arbeiders door bedrijfsongevallen om het leven‚ aldus cijfers van de Turkse Raad voor Arbeidsgezondheid en Veiligheid. In de eerste acht maanden van dit jaar lag dat aantal al op 1.270 – onder wie de 301 doden die in mei vielen bij het grote mijnongeluk in Soma. Wereldwijd scoren alleen Rusland en India per hoofd van de bevolking slechter. Veel van de doden halen het nieuws niet. Politici zeggen bij de ongelukken vaak dat dit nu eenmaal bij het vak hoort. Zo zei Recep Tayyip Erdogan‚ destijds nog premier‚ dat de dode mijnwerkers in Soma waren getroffen door ‘het lot van het mijnwerkersbestaan’. Zijn uitspraak wekte de woede van nabestaanden‚ die demonstreerden met de slogan ‘Geen arbeidsongeval maar moord’.

De organisatie Vergeet De Arbeidsmoorden Niet houdt de namen bij van arbeiders die tijdens hun werk omkomen. Ook voert ze campagne voor een betere arbowetgeving. Het is een taaie strijd‚ aldus Berrin Demir‚ coördinator van de organisatie. ‘Bij de regering stuiten we op grote onwil om dit probleem aan te pakken‚ vooral door de belangenverstrengeling tussen politici en bedrijfsleven. Met name in de bouw heeft de politiek grote financiële belangen. Daarom pakt de regering bevriende exploitanten die het niet nauw nemen met de veiligheidsvoorschriften niet aan. Want dan loopt zij inkomsten mis.’ Van belangenverstrengeling lijkt zeker sprake bij de bouwplaats waar de lift neerstortte: Aziz Torun van bouwbedrijf Torun Holding is een schoolvriend van Erdogan. Ook SOMA Holding onderhoudt nauwe banden met de regering: de grootste kolenproducent van Turkije verkoopt al zijn kolen direct aan een staatsbedrijf. Vicepresident Ali Gürkan pochte kort voor de mijnramp in Soma in de media hoezeer hij de kosten had weten te drukken met ‘flexibilisering van de arbeidsomstandigheden’. De omgekomen mijnwerkers werkten allen als

22 | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 | Arbeidsdoden Turkije WV_NR10_2014#3.indd 22

16-09-14 14:43

de zaak < Collega’s dragen een gewonde mijnwerker weg na de mijnexplosie in Soma op 14 mei.

‘freelancer’ voor een maandloon van iets meer 500 euro‚ in een levensgevaarlijke mijn. Want voor safe rooms‚ ruimtes onder de grond waar mijnwerkers in noodsituaties heen kunnen‚ was geen geld gereserveerd. Parlementslid Özgur Özel van de oppositiepartij CHP wees in de maanden voor de ramp vergeefs op de gevaarlijke situatie in de mijn. Na de ramp hield hij in het parlement met een mijnwerkershelm in de hand een vurig betoog tegen het ‘mensonwaardige systeem’. De regerende AK-partij hield al zijn voorstellen om de arbeidsomstandigheden te verbeteren echter tegen. ‘Ik had echt de hoop dat Soma een wake-up call zou zijn‚ maar niets is minder waar’‚ zegt Özel. De regering zelf zegt wel iets aan het probleem te zullen doen‚ maar daar is nog altijd niets van te merken. In de week na de mijnramp zei minister van Energie Taner Yildiz al tegen het parlement dat dit geen directe prioriteit heeft. ‘Als de regering niet ingrijpt‚ moeten we trachten van onderop verandering af te dwingen’‚ zegt Berrin Demir. ‘Werknemers willen niet meer als subcontractant werken‚ ze willen veiligheid en bescherming door de wet. Als ze nu verhaal halen‚ worden ze vaak zonder pardon ontslagen. Aan de regering zullen we dan ook blijven vragen niet alleen aan hun portemonnee te denken‚ maar ook aan de arbeiders die die portemonnee vullen.’ Vandaar dat zijn organisatie maandelijks demonstreert in Istanbul tegen het hoge aantal arbeidsdoden. Vaste deelnemer is Mustafa Akhun‚ wiens zoon Hasan in 2008 omkwam bij een ontploffing in een vuurwerkfabriek in Istanbul. ‘Zes jaar geleden verloor ik niet alleen m’n zoon‚ maar ook mijn eigen leven’‚ zegt hij daarover. Mustafa Akhun vond uiteindelijk gerechtigheid. De rechter legde half juli twee verantwoordelijke ambtenaren en de twee eigenaren van het gebouw celstraffen op van vijf tot zevenenhalf jaar. Toch blijft Akhun demonstreren: ‘Voor alle andere arbeidsdoden die nog op gerechtigheid wachten.’ Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl

Kil‚ klein Nederland Een rechtszaal is geen plek voor verzoening. Dat blijkt eind augustus maar weer in de Haagse rechtbank tijdens de zaak waarin nabestaanden van de standrechtelijke executies in 1947 op Zuid-Sulawesi vragen om schadevergoeding door de Nederlandse staat. Het waren immers Nederlandse soldaten die de executies voltrokken. En het waren diezelfde soldaten die kinderen dwongen toe te kijken terwijl hun vader werd gedood. Drie van deze ‘kinderen’ zijn aanwezig in de rechtszaal. Ze zijn inmiddels ver in de zeventig of begin tachtig en zitten onwennig tegenover de rechters. De Nederlandse staat peinst er niet over hen‚ net als de weduwen van de gefusilleerden‚ 20.000 euro schadevergoeding te geven. Met de stelling van advocate Liesbeth Zegveld dat de kinderen even getraumatiseerd zijn als hun moeders‚ is onze staat het oneens. Ze waren destijds nog maar klein (3 tot 14 jaar oud)‚ redeneert de landsadvocaat‚ en ze zijn van ‘de volgende generatie’. Hun verklaringen zijn volgens hem onvoldoende betrouwbaar. Daarnaast vreest hij dat we met een schadevergoeding voor hen ‘de deur openzetten naar andere categorieën familieleden’. Met deze nogal onsamenhangende redenering lijkt de landsadvocaat te willen zeggen dat de kinderen wat hem betreft eigenlijk ‘tweedegeneratie-

In plaats van een gebaar te maken‚ zet hij nabestaanden neer als leugenaars slachtoffers’ zijn. Het is geen sterk betoog. In Nederland weten we hoe de generatie na de Tweede Wereldoorlog lijdt en heeft geleden. Bovendien behoren de kinderen van Zuid-Sulawesi niet tot de tweede maar tot de eerste generatie. De betrouwbaarheid van hun verklaringen is wel een heikel punt. De kinderen waren inderdaad nog jong en het is lang geleden. Bewijs maar eens dat het jouw vader was die in het massagraf ligt. En was het wel een standrechtelijke executie in zijn geval? En bewijs ook maar eens dat ook jij destijds gedwongen werd om toe te kijken. Natuurlijk moet ook in deze zaak het recht zorgvuldig worden toegepast. De feiten spreken echter voor zich: Nederland pleegde in enkele weken duizenden executies. De staat registreerde niets‚ liet zich nooit meer in het gebied zien‚ deed naderhand geen gedegen onderzoek en weigert dat ook nu nog te financieren. Het zou Nederland sieren als het zich genereus zou opstellen en ook bij twijfel de nabestaanden schadeloos zou stellen voor het aangedane leed. In plaats daarvan worden de kinderen van de slachtoffers onomwonden ervan beschuldigd dat ze een loopje nemen met de waarheid. De landsadvocaat vertelt hun dat ‘Indonesië in 1947 zijn administratie niet op orde had’‚ terwijl het land toen echt onder Nederlands gezag stond. Ook stelt hij dat 20.000 euro erg veel geld is in de Indonesische context. Had de landsadvocaat maar een kleine buiging gemaakt naar de slachtoffers‚ dan was de verzoening wellicht iets dichterbij gekomen. Nu toont hij zich een vertegenwoordiger van het kille‚ kleine Nederland. Frederiek de Vlaming Volg het weblog op www.wordtvervolgdmagazine.nl De Zaak | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 23

23 16-09-14 14:43

24 | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober â&#x20AC;&#x2122;14 | Fusilladeplaatsen WV_NR10_2014#3.indd 24

16-09-14 14:43

Lafaards of helden Tekst: Marnix de Bruyne Fotografie: Chloe Dewe Mathews/Panos Pictures

Ventelay‚ Noord-Frankrijk. Gefusilleerd: korporaal Joseph Dauphin en soldaat Arthur Nicolas Renauld‚ op 12 juni 1917‚ om 5.50 uur.

et is een ronde open plek‚ verscholen achter bomen‚ aan de voet van een brug waarlangs auto’s over de Amstel razen. Een blok steen aan de rand ervan deed me de pas inhouden toen ik er op zekere dag langs jogde. ‘Op deze plaats werden in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog meer dan honderd Nederlanders door de Duitse bezetter gefusilleerd’‚ meldden bronzen letters‚ over wat fusilladeplaats Rozenoord bleek te zijn. Meteen gingen mijn gedachten dwalen. Hier? In deze uithoek van Amsterdam‚ honderd mensen gedood? Waaraan dachten de slachtoffers vlak voor de schoten klonken? En waaraan de Duitsers die de trekker overhaalden? Stonden dezelfde bomen er ook toen al? Dergelijke vragen over ‘schuldig landschap’‚ verdriet en verlies zullen hebben gespeeld bij de Britse fotografe Chloe Dewe Mathews‚ toen ze de serie Shot at Dawn maakte. Ook daarin gaat het om fusilladeplaatsen‚ zij het van de Eerste Wereldoorlog. Maar de omstandigheden waren anders: Dewe bezocht plekken waar Britse‚ Franse en Belgische deserteurs zijn geëxecuteerd. Geen helden dus‚ maar lafaards – volgens de normen van toen. Het Britse leger executeerde in de Grote Oorlog 306 ‘eigen’ soldaten en de Fransen zo’n zeshonderd‚ onder wie elke tiende soldaat van een compagnie Algerijnen die in zijn geheel een aanvalsbevel weigerde aan het begin van de oorlog. België fusilleerde achttien soldaten‚ evenveel als Duitsland – een schijntje vergeleken met de tienduizend Duitse deserteurs die in de volgende wereldoorlog de kogel kregen. Velen konden de ellende simpelweg niet aan en leden aan wat nu een posttraumatische stressstoornis zou heten. Hoeveel van hen zou je nu nog laf willen noemen? Getuigt het niet juist van moed om een bevel te weigeren dat je‚ wellicht om ethische redenen‚ onjuist acht? Eigenlijk verdienen ook zij een monument. Met haar serie heeft Dewe er een voor hen opgericht. De expositie Shot at Dawn is vanaf november te zien in Tate Modern in London.

Fusilladeplaatsen | Wordt Vervolgd | nr. 10 - oktober ’14 |

WV_NR10_2014#3.indd 25

25 16-09-14 15:14

wordtvervolgd Geef gratis drie maanden Wordt Vervolgd cadeau Wie van uw vrienden heeft interesse in het wereldnieuws? Met welke collega voert u de beste discussies over actuele zaken? En wie is de grootste fan van Grunberg? Kortom: wie in uw omgeving zou eigenlijk graag Wordt Vervolgd lezen – maar doet dat nog niet? Wordt Vervolgd geeft u de mogelijkheid iemand (Amnesty-lid of niet) kennis te laten maken met hét mensenrechtenmagazine van Nederland. Met reportages‚ boeken filmrecensies‚ beeldverhalen en interviews. Maar ook met spotprenten van Paul van der Steen en columns van onder anderen Arnon Grunberg en Linda Polman. Geef iemand gratis drie maanden Wordt Vervolgd cadeau. Wijs hem of haar op de internetpagina www.amnesty.nl/3maandenWV. Daar kan hij of zij zich aanmelden voor het gratis proefabonnement.

www.wordtvervolgdmagazine.nl

WV_NR10_2014#3.indd 32

Wordt Vervolgd. Recht van Spreken.

16-09-14 14:44