Wordt Vervolgd, november 2014

Echte helden bestáán

Grunberg over complottheorieën

Haags fietspad voor Indonesische activist

Maandblad over mensenrechten | November 2014 | Jaargang 47 #11 | Losse nummers € 4‚50 | www.wordtvervolgdmagazine.nl

wordtver volgd

Jongeren Beslan: ‘We zijn bijzonder, maar niet vanwege het gijzeldrama’

WV_NR11_2014#4.indd 1

15-10-14 15:29

INHOUD

groeten uit...

Maputo

‘Je solliciteert hier niet naar een baan. Je koopt hem’‚ grinnikt onze tolk. Rijdend door de hoofdstad Maputo‚ dat door de palmbomen en de vervallen koloniale panden een mediterrane sfeer uitstraalt‚ wijst de 28-jarige Mozambikaan naar agenten die automobilisten om hun papieren vragen. ‘Deze drukke standplaats verwierven ze niet door promotie‚ maar doordat ze hun baas ervoor betaalden. Hier kunnen ze immers veel geld verdienen.’

Ook onze tolk werkte vijf jaar voor de politie‚ een van de redenen waarom hij nu anoniem wil blijven. Maar met zijn timide karakter lukte het hem niet om burgers steekpenningen afhandig te maken. ‘Terwijl dat onze voornaamste taak was.’

De verlegen Mozambikaan moest rondkomen van 70 euro per maand terwijl ‘succesvollere’ collega’s in dure auto’s rondreden. ‘Van de stress begon ik zelfs te drinken.’

Na veel twijfelen verliet hij de politie en ging hij Engels studeren. Nu‚ vier jaar later en afgestudeerd‚ begint de banenstress. Door gas- en steenkoolvondsten behoort Mozambique tot de 25 hardst groeiende economieën ter wereld‚ maar werk vinden is er nog altijd een drama. Vooral als je geen contacten hebt bij Frelimo‚ de regerende partij die in 1975 het land van de Portugezen bevrijdde en wier aanhangers in vrijwel alle organisaties de dienst uitmaken. ‘Zelfs voor een sollicitatiegesprek moet je betalen.’

Als agenten even later ook ons aanhouden‚ steekt onze tolk zijn armen gestrekt tussen zijn benen terwijl hij twee vuisten maakt. ‘Een geheim teken waar agenten elkaar aan herkennen’‚ vertelt hij‚ als we meteen weer mogen doorrijden. ‘Mijn collega’s waren stikjaloers dat ik nu vertaal voor blanken. Iedereen wil weg bij de politie‚ maar er is nauwelijks een alternatief.’

Andrea Dijkstra

‘Amsterdam heeft er een zooitje van gemaakt’ Advocaat Pim Fischer over ‘zijn’ 180 uitgeprocedeerde asielzoekers

6

Ware helden in oorlogstijd Twee NIOD-onderzoekers bundelen hun keuze

12

4 6 11 12

Cover: © Oksana Joesjko Leerlingen van Beslan nemen na de diploma-uitreiking deel aan een herdenking van het gijzeldrama. De witte ballonnen symboliseren de doden.

15 16

VierVijf Basisopvang voor uitgeprocedeerden?

‘Nederland zoekt randjes van verdragen op’ Grunberg Column Moedige mensen Een voorpublicatie Polman Column KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips

2 | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 | Inhoud WV_NR11_2014#4.indd 2

15-10-14 15:29

DE EEN ZIJN HELD‚ DE ANDER ZIJN SCHURK Paul Tibbets was de Amerikaanse piloot die in de zomer van 1945 boven Hiroshima een atoombom dropte. Na de oorlog werd hij als held vereerd‚ alsof hij bijna persoonlijk de Tweede Wereldoorlog had beëindigd.

‘We hadden een sterke band‚ we geloofden in hetzelfde’ Sucawati‚ tien jaar na de vergiftiging van haar man Munir

22

18

18 21 22 28 29

Sucawati’s lange reis naar gerechtigheid ‘Nieuwe president Indonesië geeft me een beetje hoop’ De Zaak Radovan Karadžic´ Tien jaar na het gijzeldrama in Beslan Scholieren willen ook ‘lachen en plezier maken’ Repliek AmnestyNieuws

Er zijn massa’s mensen die popsterren en voetballers heroïsche kwaliteiten toedichten. Zo wordt Wim Kieft nog dagelijks eraan herinnerd dat hij in 1988 tegen Ierland het doelpunt maakte waardoor Nederland in de halve finale kwam van het – later gewonnen – EK voetbal. Zelfs tijdens een bezoek aan Auschwitz vroeg een Nederlander of hij met Kieft voor de poort van het vernietigingskamp op de foto mocht‚ graag met de letters Arbeit macht frei duidelijk in beeld.

Zijn de mensenrechtenactivisten voor wie Amnesty actievoert altijd helden? De leden van de Russische punkband Pussy Riot zijn zeker moedig. Ik weet niet of ík me zou durven uitspreken tegen een regime‚ in de wetenschap dat ik daardoor in een strafkamp zou belanden. Maar hoe heroïsch was het van de drie punkbandleden om een kerkdienst te verstoren? Toch worden zij massaal gesteund‚ ook door popsterren als Madonna‚ Bruce Springsteen en Sting – anders dan veel onbekendere mensen‚ die óók in kampen verdwenen omdat ze kritiek hadden op hun regering.

De een zijn held is de ander zijn schurk. Radovan Karadžic´ wordt door veel Serviërs aanbeden‚ terwijl hij volgend jaar waarschijnlijk wordt veroordeeld voor gruweldaden (zie pagina 21). Naar de man achter de Armeense genocide zijn in Turkije straten vernoemd‚ terwijl een ambtenaar die zich ertegen verzette in de vergetelheid raakte (zie pagina 14). Ook het heldendom van vlieger Paul Tibbets bleek eindig. Na zijn dood in 2007 werd hij in besloten kring begraven en kreeg zijn graf geen steen. De vliegenier vreesde dat zijn graf anders door demonstranten zou worden bezocht. © Karen Veldkamp

Jongeren van Beslan ‘Veel mensen komen hier alleen om over de tragedie te praten’

Kun je een held zijn als je geweld hebt gebruikt? In de ogen van je slachtoffers ben je dat in elk geval niet. Tegelijkertijd zijn er situaties denkbaar, waarin je juist laf bent als je géén geweld gebruikt.

Denk aan voorbijgangers die wegkijken als iemand in elkaar wordt geslagen.

Arend Hulshof hoofdredacteur

De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren.

Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.

Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 |

WV_NR11_2014#4.indd 3

3 15-10-14 15:29

vijf © HH

VIER

Einde van een dynasty Onderuitgezakt‚ met de hem zo kenmerkende lethargie‚ zit JeanClaude Duvalier tussen twee van zijn zusters‚ op nieuwjaarsdag 1969. De foto‚ genomen in het presidentieel paleis in Port-auPrince‚ Haïti‚ toont een familie die macht en rijkdom vanzelfsprekend vindt. Duvalier zou twee jaar later op 19-jarige leeftijd zijn vader opvolgen als president van Haïti‚ toen die plotseling overleed. François Duvalier (‘Papa Doc’) was een wrede dictator die zijn privéleger‚ de beruchte Tonton Macoutes‚ zijn politieke tegenstanders liet ombrengen. ‘Baby Doc’‚ zoals Jean-Claude werd genoemd‚ bleek geen haar beter te zijn. In 1986 kwam er een volksopstand tegen zijn bewind en vluchtte hij naar Frankrijk. In 2011 keerde ‘Baby Doc’ onverwachts terug naar Haïti en wilde hij zelfs de politiek weer in. Hij werd echter gedagvaard wegens de roof van miljoenen dollars uit de staatskas tijdens zijn regeerperiode. Tot een proces was het nog niet gekomen toen hij op 4 oktober dit jaar‚ op zijn 63ste‚ overleed aan een hartstilstand. Zo kwam het tijdperk van de Duvaliers definitief ten einde‚ zonder dat iemand is berecht voor de moord op dertigduizend Haïtianen die ‘Baby Doc’ en zijn vader volgens mensenrechtenorganisaties op hun geweten hebben.

Nieuw in de collectie: kogelwerende shirts Kleding waar geen mes of kogel doorheen kan – als het aan het Colombiaanse kledingmerk Miguelo Romano ligt‚ kan iedereen in de toekomst veilig over straat. Het merk ontwikkelt een kledinglijn die dragers moet beschermen tegen straatgeweld.

De lijn heet ‘El Duke’‚ naar de artiestennaam van de in 2012 vermoorde rapper Elider Varela.

De Colombiaanse artiest zette projecten op waarmee hij met muziek en dans wilde voorkomen dat jongeren zich aansloten bij een van de vele drugsbendes in het land.

De El Duke-collectie bestaat uit mes- en kogelwerende truien‚ polo’s en T-shirts. Op de kleding staat het gezicht van de rapper afgebeeld met de slogan Paz y Respeto – vrede en respect. ‘Mensen moeten zich veiliger voelen‚ terwijl ze er tegelijkertijd stijlvol uitzien’‚ legt Michael Puscar uit‚ medeoprichter van het kledingmerk‚ op jongerensite Vice.

Hoewel de moordcijfers in Colombia nog altijd hoog zijn‚ hoopt Puscar ‘dat er een dag komt dat de kleding overbodig is’.

‘Wij zeggen nee, omdat we geen slaven zijn’ Joshua Wong (17) uit Hongkong, leider van de betogingen voor meer democratie

Realityshow Rode Khmer ‘Het is geen droom’. Een realityshow met deze wel heel toepasselijke titel is een grote hit in Cambodja. Het programma herenigt familieleden die elkaar uit het oog verloren tijdens het schrikbewind van de Rode Khmer tussen 1975 en 1979.

Duizenden families zijn in die periode uiteengereten‚ tijdens de meedogenloze klopjacht van het bewind op iedereen die niet paste in de socialistisch-agrarische staat die de leiders voor ogen hadden. Naar schatting anderhalf tot twee miljoen Cambodjanen destijds omgebracht‚ op een bevolking van 7 miljoen.

De meeste overlevenden hadden na jaren zoeken de hoop opgegeven nog familieleden terug te vinden. Ook de Cambodjaanse overheid spant zich amper voor hen in. Het is geen droom‚ dat al tientallen familieleden heeft herenigd‚ is voor velen de laatste hoop. Dagelijks komen nieuwe opsporingsverzoeken bij het programma binnen.

Toch is niet iedereen enthousiast. ‘Ik vind verzoening iets heel persoonlijks’‚ zegt Youk Chhang in The Guardian. Hij is directeur van een documentatiecentrum over de Rode Khmer en verloor zelf familieleden. ‘Ik kan niet op een podium gaan staan huilen.’

Producent Prak Sokhayouk benadrukt niet uit te zijn op sensatie. ‘Dit is geen entertainment‚ dit is het leven.’

4 | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 | VierVijf WV_NR11_2014#4.indd 4

15-10-14 15:29

© Reporters

Roemeense beul vervolgd Roemenië heeft er lang op moeten wachten. Bijna 25 jaar na de val van het repressieve Ceaus¸escu-regime is Alexandru Visenescu de eerste die in het land wordt vervolgd voor misdrijven tegen de menselijkheid.

De nu 88-jarige Visenescu was van 1956 tot 1963 commandant van de beruchte Ramnicu Saratgevangenis en wordt beschuldigd van onder meer marteling en de dood van twaalf politieke gevangenen.

Dat hij daadwerkelijk de gevangenis in gaat‚ is volgens Cosmin Budeanca niet waarschijnlijk. De directeur van het Roemeense Onderzoeksinstituut Communistische Misdaden zegt dat Visenescu daarvoor te oud is. ‘Maar een eventuele veroordeling zou van grote morele waarde zijn voor zijn slachtoffers’‚ zegt hij in The Guardian. In 2006 startte zijn instituut in opdracht van de regering met het onderzoek naar de misdrijven onder het bewind van Nicolae Ceaus¸escu. Op basis daarvan worden er 35 mensen vervolgd. Visenescu‚ wiens zaak in oktober begon‚ zegt dat hij slechts bevelen heeft opgevolgd. Bij het verlaten van de rechtbank na de eerste zitting vroeg een omstander aan Visenescu hoe hij denkt over de mensen die hem vervolgen. ‘Ze kunnen doen wat ze willen’‚ was zijn antwoord.

‘Kruisvaarder’ Ben Affleck Noem het een daad van beschaving. Filmacteur Ben Affleck‚ te gast in de Amerikaanse talkshow Harris and Maher móest wel reageren toen gastheer Bill Maher de islam beschreef als ‘de enige religie die zich gedraagt als de maffia’ omdat ze ‘je fucking vermoordt als je foute dingen zegt‚ een foute cartoon tekent of een fout boek schrijft’.

‘Wacht even‚ dit is grof en discriminerend’‚ zei de acteur. ‘Hoe zit het dan met die miljard moslims die niet fanatiek zijn‚ die niet hun vrouw slaan‚ die hun kinderen gewoon naar school sturen‚ die sandwiches eten en die vijf keer per dag willen bidden? Zij doen niets van wat jij alle moslims toeschrijft.’

Afflecks actie oogstte veel lof in de sociale media‚ maar de rechtse pers lustte hem rauw. Fox-presentator Greg Gutfield noemde hem een ‘kruisvaarder voor het kalifaat’. Door zijn ‘platitudes over tolerantie’ kan ‘het kwaad’ gedijen‚ voegde hij toe. Fox-commentator David Webb vond dat Affleck woonde in een ‘wereld vol eenhoorns’. ‘Wat hij gelooft dat waar is‚ is waar.’

Cameron is ‘puber die een restaurant kort en klein slaat’ ‘Mensen zijn gefrustreerd over mensenrechten.’ Met die uitspraak rechtvaardigde de Britse premier Cameron zijn belofte begin oktober om de Britse Mensenrechtenwet te schrappen. Deze wet legt onder meer vast dat het Verenigd Koninkrijk alle uitspraken uitvoert van het Europees Mensenrechtenhof in Straatsburg. In plaats daarvan zou er een Britse Bill of Rights komen‚ zei de premier.

Cameron heeft zich gestoord aan recente uitspraken van het hof over zijn land‚ maar hij voelt ook de adem in de nek van de ultrarechtse‚ anti-Europese partij UKIP‚ die in de peilingen op 14 procent van de stemmen staat.

Politieke tegenstanders hebben Camerons plan weggehoond. De voorzitter van de Liberal Democrats‚ Tim Farron‚ wees erop dat de beroemde ‘oorlogspremier’ Winston Churchill‚ een Conservatief zoals Cameron‚ een drijvende kracht was achter het Europees mensenrechtenverdrag en het hof. Churchill zou de partij hebben verlaten ‘als hij zag hoe Cameron zijn erfenis verwoest’‚ zei Farron.

Observer-columnist Nick Cohen beschreef Cameron als ‘een woedende puber die de inboedel van een restaurant kort en klein slaat‚ zonder oog voor de gevolgen’. ‘Conservatieven willen alleen rechten voor zichzelf. Niet voor groepen die ze minachten: gevangenen‚ immigranten‚ Roma‚ Sinti en homo’s.’

De rechtse media reageerden echter verheugd. ‘Het einde van de mensenrechtenfarce’‚ kopte de Daily Mail op de voorpagina.

VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 |

WV_NR11_2014#4.indd 5

5 15-10-14 15:29

‘Amsterdam heeft er echt een zooitje van gemaakt’ De staat en de gemeente Amsterdam kunnen begin november kritische oordelen verwachten over de behandeling van niet-uitzetbare‚ uitgeprocedeerde asielzoekers‚ onder meer vanuit de Raad van Europa.

Advocaat Pim Fischer: ‘Nederland onthoudt deze kwetsbare mensen basisvoorzieningen. Dat is in strijd met het martelverbod.’

Tekst: Marnix de Bruyne Fotografie: Amaury Miller

H

et heet een hoorzitting te zijn‚ maar het oogt intiemer. Achter blankhouten tafels luisteren twee leden van de Commissie voor Bezwaarschriften van de gemeente Amsterdam beleefd naar voormalige bewoners van de in juli ontruimde ‘Vluchthaven’. Iedereen krijgt koffie of thee.

Een half jaar lang verstrekte de gemeente ‘basisopvang’ – bed‚ bad en brood – aan ruim

dertiger uit Sudan‚ woont nu in het ‘Vluchtgebouw’‚ een voor de sloop bestemd leegstaand kantoor in een westelijke tuinstad van Amsterdam. Zo’n 75 mannen en een tiental vrouwen slapen er op losse matrassen in voormalige kantoorkamers‚ soms met drie‚ soms met acht mensen in één ruimte.

Samen delen ze één koude douche en een bedrijfskantine‚ waar vrijwilligers gedoneerd eten koken.

Warm water komt uit elektrische waterkokers.

‘We leven als honden‚ maar we zijn mensen’‚ zegt de Sudanees‚ in gehaast uitgesproken Engels. Hij heeft een jarenlange geschiedenis achter zich van afwijzingen en vergeefse uitzetpogingen. ‘Nederland kan zich een vliegticket besparen’‚ zegt hij‚ bijna

‘Nederland kan zich een ticket besparen. In mijn land ga ik dood‚ dus kan ik beter hier zelfmoord plegen’ honderd uitgeprocedeerde asielzoekers die daar verbleven (zie kader op pagina 9). Maar in juli kwam daar een eind aan.

Vier van hen vragen vanmorgen deze opvang te hervatten. De eerste‚ een lange

behulpzaam. ‘In mijn land ga ik dood‚ dus kan ik net zo goed hier zelfmoord plegen.’

Een volgende is Ali Juma (31) uit Burundi‚ in Nederland sinds 2006. Zijn recente verleden: drie jaar vreemdelingendetentie‚ verspreid over vier periodes. Twijfel of hij wel uit Burundi kwam‚ was een reden dat hij geen asiel kreeg. ‘Drie taalspecialisten bogen zich over het soort Swahili dat ik spreek. De een wist zeker dat ik uit Tanzania kwam‚ de andere zei Kenia‚ de derde Burundi’‚ zegt hij schamper. ‘Geen van die ambassades gaf me een laissez passer‚ waardoor Nederland me niet uit kan zetten.’ Hij noemt de behandeling die hij in Nederland kreeg ‘psychische terreur’‚ om hem tot vertrek te dwingen. > > Een bewoner van het Vluchtgebouw in Amsterdam (komt niet in verhaal voor).

6 | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 | Opvang voor uitgeprocedeerde asielzoekers WV_NR11_2014#4.indd 6

15-10-14 15:29

t ’

WV_NR11_2014#4.indd 7

15-10-14 15:29

Echte HELDEN Het etiket held wordt te pas en te onpas gebruikt. Hulpverleners‚ activisten, verzetsstrijder – allemaal krijgen ze het opgeplakt.

NIOD-onderzoekers stelden een bundel samen met oorlogshelden die dat predicaat zéker verdienen. Een voorpublicatie.

Flamboyante levensgenieter redt Joodse Iraniërs

E

xclusieve kaviaar‚ champagne in overvloed‚ de hipste livemuziek‚ interessante gasten en de mooiste vrouwen van de stad. Ze waren allemaal te vinden op de bruisende feesten van de Iraanse diplomaat Abdol-Hossein Sardari (1914-1981) in het Parijs van 1940. De stad was‚ net als de rest van Noord-Frankrijk‚ bezet door nazi-Duitsland. Omdat de Iraanse gevolmachtigd minister met zijn entourage naar Vichy-Frankrijk was vertrokken‚ was de 26-jarige Sardari ineens de hoogste Iraanse vertegenwoordiger in Parijs – tot vreugde van hoge Duitse ambtenaren‚ die zijn feestpartijen maar wat graag bezochten. Sardari had daar geen bezwaar tegen. Iran was officieel een neutraal land‚ dat bovendien intensieve (handels)contacten met het Derde Rijk onderhield.

Joodse Iraniërs in Parijs. Die bestond uit zo’n honderd families‚ die meestal al tientallen jaren in Parijs verbleven. Net als de Joden in andere bezette gebieden werden ze hoe langer hoe zwaarder gediscrimineerd door de Duitse bezetter. Ze waren hun leven niet meer zeker. Dat was helemaal het geval vanaf september 1941‚ toen de geallieerden de sjah afzetten en Iran geen neutraal land meer was.

Vanwege de machtswisseling droegen de Perzische autoriteiten Sardari op om zich met een buitengewoon konvooi terug te trekken uit bezet gebied: als vertegenwoordiger van een vijandelijke natie genoot hij geen diplomatieke onschendbaarheid meer.

Maar Sardari besefte dat hij dan de Iraanse Joden aan hun lot zou overlaten. Hij besloot te blijven en zijn connecties aan te wenden om iets voor hen te kunnen betekenen.

Sardari trok zich een weekend terug in zijn buitenhuisje‚ ver van de drukte van de stad. Daar schreef hij in één ruk een rapport waarin hij betoogde dat de Joden in Iran eigenlijk ‘Iraniërs van het mozaïsche geloof’ waren. Ze verschilden in niets van de andere Iraniërs: ze spraken dezelfde taal‚ droegen dezelfde kleding‚ aten dezelfde gerechten en vierden dezelfde feestdagen. Ze waren heel anders dan Europese Joden. ‘Hun gezichten zijn ovaal met

De ‘mozaïsche Iraniërs’ leken in niets op Europese Joden.

‘Hun gezichten zijn ovaal‚ met meestal blauwe ogen’ Sardari was afkomstig uit een rijke‚ aristocratische familie. Na een rechtenstudie in Genève kreeg hij in 1936 een baan bij de Iraanse legatie in Parijs. Hij viel er meteen op door zijn goede contacten. Of hij zich bevond tussen Parijse Iraniërs‚ kunstenaars of ambtenaren‚ Sardari wist zich altijd populair te maken. Hij was een echte socialite.

Ook had Sardari – die zelf islamitisch was – een goede relatie met de gemeenschap van

12 | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 | Voorpublicatie Moedige mensen WV_NR11_2014#4.indd 12

15-10-14 15:29

© Archief NIOD

Verzetsmythe Iedereen zat in het verzet. Dat was het beeld dat Nederland vlak na de Tweede Wereldoorlog van zichzelf construeerde. Natuurlijk‚ een klein groepje NSB’ers had samengewerkt met de nazi’s‚ maar de overgrote meerderheid stelde zich te weer tegen de agressie van de bezetter.

Kijk maar naar de Februaristaking van 1941 tegen de Jodenvervolging in Amsterdam. Of de stakingen in het hele land in april en mei twee jaar later‚ tegen onder meer de Arbeitseinsatz.

Pas in de jaren zestig kantelde de publieke opinie. Vooral het boek Ondergang uit 1965 van historicus Jacques Presser had veel invloed. Hij maakte voor het eerst op indringende wijze duidelijk hoe in Nederland de Joden werden vervolgd en naar vernietigingskampen werden gedeporteerd.

In de inleiding van Moedige mensen‚ dat eind oktober verschijnt‚ beschrijven Jaap Cohen en Hinke Piersma van het NIOD‚ het Instituut voor oorlogs-‚ holocaust- en genocidestudies‚ hoe de heersende opinie over onder meer het Nederlandse verzet door de jaren heen veranderde‚ aan de hand van publicaties van schrijvers en historici. Zo omschreef Willem Frederik Hermans in 1958 in zijn roman De Donkere Kamer van Damokles een oorlogsheld als ‘iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest’. Het leverde hem veel kritiek op‚ omdat dit niet strookte met het heersende beeld van het moedige verzet dat Nederland pleegde.

Tegenwoordig ziet Nederland zichzelf niet meer als het land dat zich dapper tegen de nazi’s verzette‚ maar juist laf de andere kant op keek terwijl de Joden werden weggevoerd‚ zeggen Cohen en Piersma. Deze mythe is echter even aanvechtbaar als de oude‚ vinden ze. Door in hun boek het ‘uitzonderlijke gedrag van een aantal bijzondere figuren in de schijnwerpers te zetten’ hopen ze daaraan tegenwicht te bieden.

Op 30 oktober wordt Moedige mensen gepresenteerd in het Verzetsmuseum in Amsterdam met een debat over heldendom. Zie www.verzetsmuseum.org.

Kans maken op een exemplaar? Mail wordtvervolgd@amnesty.nl. De redactie verloot vijf exemplaren.

Abdol-Hossein Sardari

gelijkmatig verdeelde trekken‚ relatief lage voorhoofden‚ rechte neuzen en rode‚ dunne lippen’‚ schreef Sardari‚ ‘en ze hebben meestal blauwe ogen.’ Het enige verschil met hun niet-Joodse landgenoten was volgens Sardari dat de mozaïsche Iraniërs een ander geloof aanhingen.

Bij terugkomst in Parijs leverde Sardari het rapport af bij de secretaris van de Duitse ambassade‚ een goede bekende van hem. Hij voegde een lijst toe met de namen van alle ‘mozaïsche Iraniërs’ in Parijs‚ met de vraag of in hun persoonsbewijzen het stempel met de aanduiding ‘Jood’ kon worden verwijderd.

De Duitse ambassadesecretaris stuurde Sardari’s stuk naar Berlijn‚ waar ‘rassendeskundigen’ zich over de materie bogen. Ook Adolf Eichmann las het rapport‚ dat volgens hem niets anders was dan ‘een voorbeeld van de gebruikelijke Joodse trucs en maskeringspogingen’. Maar anderen vonden het betoog wél aannemelijk. De invloedrijke diplomaat Von der Schulenberg – een gematigde nazi die later een rol zou spelen rond de mislukte aanslag op Hitler – beval de discriminerende maatregelen tegen de mozaische Iraniërs op te schorten‚ waardoor de Joods-Iraanse gezinnen in Parijs de Tweede Wereldoorlog zouden overleven. Ze hadden

dit te danken aan een flamboyante levensgenieter‚ die op het moment suprême een helder idee had‚ de goede toon trof en de juiste mensen wist in te schakelen – met gevaar voor eigen leven.

Twee jaar na de bevrijding kreeg Sardari als dank van de Joodse gemeenschap in Parijs een zilveren schaal. Je zou denken dat de populariteit van deze ‘Iraanse Schindler’ nu geen grenzen meer zou kennen‚ maar het tegendeel was het geval. Met zijn diplomatieke carrière ging het bergafwaarts‚ en ook in zijn privéleven kende hij grote tegenslagen. Zo raakte zijn Chinese echtgenote spoorloos bij een bezoek aan haar geboorteland. Hijzelf verloor vrijwel al zijn bezittingen toen hij uit Iran moest vluchten tijdens de revolutie van 1979.

Abdol-Hossein Sardari eindigde zijn leven eenzaam in een armetierig appartementje in Zuid-Londen. De zilveren fruitschaal op de keukentafel was het enige object dat aan zijn heldhaftige verleden herinnerde.

Jaap Cohen is historicus bij het NIOD. Zijn promotieonderzoek richt zich op Portugese Joden die tijdens de oorlog met (quasi-)wetenschappelijke theorieën probeerden te bewijzen dat zij niet tot het Joodse ‘ras’ behoorden.

Voorpublicatie Moedige mensen | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 |

WV_NR11_2014#4.indd 13

13 15-10-14 15:29

lezen

KIJKEN

Door Maarten Reijnders

RECENSIE

De strijd om een vrij en open internet ‘Informatie is de nieuwe olie’‚ meent de Amerikaanse hoogleraar filosofie Peter Ludlow. Zoals aardolie vanaf het einde van de negentiende eeuw de industriële revolutie verder aanwakkerde‚ zo is informatie op dit moment de brandstof voor de digitale revolutie. ‘Wie de informatie controleert‚ heeft de macht.’

Op het eerste gezicht lijkt er geen gevaar voor machtsmisbruik.

Internet is immers het meest democratische en vrije medium ooit. Elke internetter heeft zijn eigen drukpers en het inperken van de online informatiestroom lijkt zo goed als onmogelijk. Tijdens de Arabische Lente gebruikten de machthebbers in Tunesië‚ Egypte en Libië daarom maar de ‘killswitch’: ten einde raad sloten ze de gehele toegang tot internet af in hun land‚ in een vergeefse poging om de zich via Twitter en Facebook organiserende activisten van het lijf te houden.

Maar dat vrije‚ open internet wordt bedreigd‚ is de strekking van de activistische en tot nadenken stemmende documentaire Killswitch. De bedreiging komt van overheden en van grote bedrijven die de informatiestroom willen beheersen. Onder het mom van terreur- en criminaliteitsbestrijding zinnen zij op wetgeving die de decentrale en neutrale infrastructuur van internet ondergraaft.

De in internetrecht gespecialiseerde Harvard-professor Lawrence Lessig waarschuwt dat door die nieuwe wetgeving het gevaar van function creep altijd op de loer ligt: een maatregel die is bedoeld om het werven van terroristen via internet te bestrijden‚ kan net zo goed worden gebruikt om piraten aan te pakken die gratis films en muziek verspreiden. En voor je het weet‚ gaat de overheid achter een idealist aan die graag wetenschappelijke informatie deelt.

Klinkt dat als een vergezocht scenario van een paranoïde internetfundamentalist? Dat is dan ten onrechte‚ blijkt uit het verhaal van Aaron Swartz. Deze jonge internetactivist heeft een paar jaar geleden het computernetwerk gedownload van de technische universiteit MIT in de Amerikaanse staat Massachusetts‚ met miljoenen artikelen uit wetenschappelijke tijdschriften. Swartz omschreef zijn actie zelf als een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid. Volgens hem was het immoreel om deze wetenschappelijke kennis te onthouden aan studenten van universiteiten in arme landen die zich geen duur Reed Elsevier-abonnement kunnen veroorloven.

Politie en Justitie dachten daar anders over en besloten Swartz te vervolgen. Tot een rechtszaak zou het echter nooit komen. In januari 2013 pleegde Swartz zelfmoord.

Ali Akbarzadeh: Killswitch Te zien tijdens het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA). Zie www.idfa.nl.

boeken Nederzetting Een humoristische roman over de verwikkelingen rond een illegale nederzetting op de Westelijke Jordaanoever.

Oprichter van de nederzetting is een voormalige sheriff die meer land wil hebben om biologische groenten te verbouwen‚ die hij vervolgens verkoopt aan chique restaurants in Tel Aviv. Al snel krijgt hij gezelschap van kolonisten die wel beschermd willen worden door het Israëlische leger maar verder zo min mogelijk last willen hebben van de autoriteiten. Het voortbestaan van de nederzetting hangt voortdurend aan een zijden draadje – zeker als een reportage van een Amerikaanse journalist over de kolonisten een internationale crisis veroorzaakt.

Assaf Gavron: De nederzetting Nieuw Amsterdam‚ 480 p.‚ € 24‚95

web Lachen om IS

In de Arabische wereld wordt de Islamitische Staat behoorlijk op de hak genomen‚ schrijft journalist Sacha Kester op Volkskrant.nl. Zo vertoonde de Palestijnse satirische show Watan ala Watar een sketch waarin een aantal niet al te snuggere jihadstrijders met opplakpaarden ruzie maakt over wie een passerende christen mag doden. En in

het Libanese televisieprogramma Ktir Salbe Show worden de extremisten ook al belachelijk gemaakt met een sketch waarin een taxichauffeur een jihadist uit zijn auto gooit omdat die maar blijft klagen over allerhande moderne uitvindingen zoals de radio en de airconditioning.

‘Neem een kameel’‚ adviseert de chauffeur. ‘Het is een manier om extremisme af te wijzen en een deel van de angst weg te nemen’‚ zegt een van de producenten van de show.

film Confrontatie met communistenjagers Met The Look of Silence‚ het vervolg op de indrukwekkende documentaire The Act of Killing‚ duikt de Amerikaanse regisseur Joshua Oppenheimer opnieuw in de Indonesische massamoord op veronderstelde communisten in 1965. Deze keer volgen we Adi‚ die de confrontatie aangaat met de mannen die tijdens de communistenjacht zijn broer vermoordden. De documentaire is een van de vier mensenrechtenfilms die Movies that Matter op zondag 23 november vertoont in de Amsterdamse bioscoop Pathé Tuschinski‚ als onderdeel van het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA).

De andere films die op het programma staan‚ zijn: Those Who Said No (over de gevolgen van de massa-executie van politieke gevangenen in Iran in 1988)‚ We Come as Friends (van de regisseur van Darwin’s Nightmare die met een zelfgebouwd vliegtuigje bewoners van Zuid-Sudan bezoekt) en Uyghurs: Prisoners of the Absurd (over 22 Oeigoeren die door een bizarre samenloop van omstandigheden als ‘terroristen’ op Guantánamo Bay be-

16 | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 | KijkenLezen WV_NR11_2014#4.indd 16

15-10-14 15:29

Bekijk de filmpjes en trailers op uw tablet of smartphone‚ via de Wordt Vervolgd-app

Ongelijkheid voor iedereen Dankzij de Franse econoom Thomas Piketty staat economische ongelijkheid sinds kort weer hoog op de politieke agenda. Robert Reich‚ die van 1993 tot 1997 minister van Arbeid was in de Verenigde Staten‚ vraagt al jaren aandacht voor dit thema – onder meer via de documentaire Inequality for all‚ die eerder dit jaar al te zien was tijdens het Movies that Matter Festival. Dat het grootste deel van de economische groei de laatste decennia vrijwel uitsluitend terechtkomt bij een kleine groep superrijken heeft volgens de bevlogen en humoristische Reich‚ die de hoofdrol speelt in deze documentaire‚ desastreuze gevolgen voor de Amerikaanse democratie.

Omdat politici voor hun verkiezing afhankelijk zijn van royale giften‚ drukken de rijken volgens Reich steeds nadrukkelijker hun stempel op het beleid.

Inequality for all‚ te zien op 27 november‚ 23.00 uur‚ op NPO2.

Nachtmerrie in Homs

Het begon allemaal zo hoopvol.

Regisseur Tala Derki volgt een groep jonge Syrische revolutionairen die dromen van een land zonder president Bashar alAssad. In het West-Syrische Homs protesteren ze tegen zijn regime. Maar de uitgelaten stemming slaat al snel om‚ zo

laat Derki zien in zijn meermaals bekroonde documentaire Return to Homs (vorig jaar de openingsfilm op het IDFA). De vreedzame protesten maken plaats voor gevechten en de miljoenenstad stroomt leeg.

Return to Homs‚ te zien op 19 november‚ 23.00 uur‚ op NPO2

fotografie © Francesca Moore

landden). Na afloop van de vertoningen zijn er gesprekken met internationale gasten‚ onder wie de filmmakers. www.moviesthatmatter.nl.

Dertig jaar na Bhopal Begin december 1984 begon een pesticidefabriek in het Indiase Bhopal methylisocyanaat te lekken. Er vormde zich een giftige wolk boven de omgeving die binnen enkele dagen duizenden mensen het leven kostte.

Dit jaar bezocht de Britse fotografe Francesca Moore de rampplek. Haar fotoserie Bhopal Facing 30 laat zien hoe het gebied er nu uitziet en hoe de bewoners nog altijd lijden onder de gevolgen van de giframp. De rampplek is weliswaar afgesloten met een muur‚ maar kinderen kruipen inmiddels door de gaten om op het terrein te spelen. Veel mensen hebben nog altijd te kampen met ernstige gezondheidsklachten en er worden veel kinderen met afwijkingen geboren. De tentoonstelling met Moore’s foto’s is nog tot en met 29 oktober te zien tijdens het India Film Festival in Den Haag. Meer informatie over het festival op: www.indianffth.nl.

RECENSIE

Obama’s oorlog tegen klokkenluiders ‘We will miss you’ luidt de tekst bij de tekening voor John Kiriakou‚ gemaakt door één van zijn kinderen vlak voordat hij werd opgesloten. Kiriakou is een voormalige CIA-agent die een gevangenisstraf van tweeënhalf jaar uitzit in verband met waterboarding door de inlichtingendienst.

Hij zit niet vast omdat hij zich schuldig heeft gemaakt aan deze martelmethode maar omdat hij ermee naar buiten trad. Kiriakou onthulde daarbij de naam van een andere CIA-medewerker – een fout waarvoor hij spijt heeft betuigd. Voor de Amerikaanse autoriteiten was dat niet voldoende‚ zo laat de documentaire Silenced zien. Kiriakou moet boeten.

Vanaf het moment dat hij de publiciteit zoekt‚ houden agenten hem in de gaten‚ turend door een verrekijker vanuit een auto in zijn straat. Ook achtervolgen ze hem als hij boodschappen doet.

Kiriakou wordt uiteindelijk aangeklaagd wegens overtreding van de Espionage Act‚ die het lekken van staatsgeheime informatie verbiedt. Tot 2008 werden er in totaal drie mensen vervolgd op grond van deze uit 1917 stammende wet (de eerste was Daniel Ellsberg vanwege het lekken van de Pentagon Papers in 1971).

Sinds Obama aan de macht kwam‚ zijn er echter al acht mensen aangeklaagd op basis van deze wet. Kiriakou’s verhaal lijkt daarmee illustratief voor de wijze waarop de Amerikaanse overheid omgaat met klokkenluiders.

In Silenced volgen we drie voormalige overheidsmedewerkers die in gewetensnood komen als ze ontdekken hoe de oorlog tegen het terrorisme leidt tot mensenrechtenschendingen. Omdat zij zich uitspreken tegen de schendingen die na 11 september ‘gewoon’ zijn geworden‚ verliezen zij hun baan‚ hun spaargeld en hun vrijheid. Daardoor laten zij zich echter niet ontmoedigen. ‘Ik blijf vechten om mijn land van 10 september terug te krijgen’‚ zegt Jesselyn Radack‚ een voormalige Justitie-medewerkster‚ in de film.

Het is een ongelijke strijd. Uiteindelijk kiest Kiriakou eieren voor zijn geld. Hij sluit een deal met Justitie. In ruil voor een bekentenis krijgt hij ‘slechts’ tweeënhalf jaar cel. ‘Ik heb kinderen’‚ verontschuldigt hij zich in de huiveringwekkende en goed gemaakte documentaire. ‘Ik kan het risico niet nemen dat zij me straks zes tot twaalf jaar moeten missen.’

James Spione: Silenced Te zien tijdens het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA). Zie www.idfa.nl.

KijkenLezen | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 |

WV_NR11_2014#4.indd 17

17 15-10-14 15:29

‘Ze stuurden me een dode kip‚ in de hoop dat ik zou stoppen’ WV_NR11_2014#4.indd 18

15-10-14 15:29

De Indonesische mensenrechtenactivist Munir Said Thalib werd tien jaar geleden vergiftigd in het vliegtuig naar Nederland.

Nu wordt in Den Haag een fietspad naar hem vernoemd.

Zijn weduwe Suciwati is er trots op. ‘Het Munirpad ligt bij de Mahatma Gandhistraat en de Martin Luther Kinglaan. Een buitengewoon eerbetoon.’

Tekst: Tjitske Lingsma Fotografie: Koos Breukel

V

liegen van Jakarta naar Schiphol is niet gemakkelijk voor Suciwati (46).

Hoog in de lucht dringen de gedachten aan de wrede wijze waarop haar man aan zijn eind kwam zich aan haar op – al zijn die vluchten minder zwaar dan in de eerste jaren na zijn dood. ‘Ik voelde zó veel pijn en verdriet.’

Munir Said Thalib‚ een van de bekendste mensenrechtenactivisten van Indonesië‚ vloog op 7 september 2004 naar Nederland‚ waar hij zou gaan studeren.

Onderweg werd hij onwel. Twee uur voor de landing op Schiphol overleed hij. Hij bleek te zijn vergiftigd met arsenicum.

‘Ik was thuis toen ik het bericht kreeg’‚ vertelt Suciwati in een zaaltje van het Nederlandse hoofdkantoor van Amnesty International in Amsterdam. ‘Nog altijd kan ik tijdens zo’n vlucht verdrietig worden. Maar mijn gevoelens zijn nu positiever. Ik probeer te genieten en het verdriet meer te verbinden met de liefde die ik voor mijn man voel.

Tegelijkertijd zie ik zo’n vlucht als onderdeel van de lange reis om gerechtigheid te krijgen en om een eind te maken aan de straffeloosheid in Indonesië.’

Suciwati oogt vermoeid. Ze heeft een bomvol programma dat begon in Duitsland met een conferentie over straffeloosheid in Indonesië. Ze reisde door naar Nederland‚ voor ontmoetingen‚ herdenkingen en toespraken die deel uitmaken van haar lobby voor gerechtigheid. Het is tien jaar geleden dat haar man stierf.

‘Gevoelens van rouw kunnen nog altijd‚ onafhankelijk van waar ik ben‚ ineens in alle hevigheid opkomen’‚ zegt ze.

Haar antwoorden worden vanuit het Indonesisch naar het Engels vertaald door Indria Fernida Alphasonny‚ een collega-mensenrechtenactiviste die is overgekomen vanuit Noorwegen‚ waar ze net een studie heeft afgerond.

Soms geeft Alphasonny zelf antwoorden op vragen. ‘We werken al zo lang samen‚ dat ik haar verhaal en het dossier goed ken.’

Suciwati en Munir ontmoetten elkaar toen ze nog studeerden. Ze streden allebei voor een betere mensenrechtensituatie in Indonesië. ‘We hadden een sterke band. We geloofden in hetzelfde’‚ zegt Suciwati‚ terwijl ze even opkijkt van haar witte BlackBerry‚ waarmee ze tijdens het gesprek voortdurend in de

weer is. ‘Hij was zorgzaam‚ warm‚ verantwoordelijk‚ liefdevol en humoristisch’‚ zegt ze‚ als ik haar vraag haar man te beschrijven. ‘Het is een lange lijst.’

Suciwati en Munir trouwden in 1996. Het waren de laatste jaren van het autoritaire regime van generaal Soeharto‚ die berucht was om het geweld tegen burgers. Suciwati legde zich eerst toe op arbeidsrecht; Munir deed vooral onderzoek naar de wandaden van het staatsapparaat‚ met name het leger. Ze eisten een onderzoek naar ‘Marsinah’‚ een 23-jarige vrouw die in 1993 bij een fabriek een staking had geleid en vervolgens verdween.

Vier dagen later werd haar lichaam gevonden. Ze was gemarteld‚ verkracht en vermoord. ‘De daders kregen steun van het leger’‚ zegt Suciwati.

Hij vertelde me over twee kolonels op de Molukken‚ over wie ik een boek schreef‚ die achter een deel van het geweld zaten tussen christenen en moslims dat op deze eilanden woedde.

Hij had de namen van de kolonels doorgegeven aan de vier belangrijkste personen in de regering‚ maar niemand was tegen hen opgetreden. De twee militairen zaten nog altijd op hun post en genoten kennelijk de bescherming van zeer machtige figuren. Ik vroeg hem om namen‚ maar Munir wilde ze niet geven. Dat was hem te link.

Er was moed nodig voor dit soort onderzoeken. ‘Bedreigingen waren er altijd’‚ vertelt Suciwati. ‘Ook waren er bomaanslagen‚ op ons huis en op de woning van Munirs moeder. Er was een aanval op het kantoor van KontraS. Ook na Munirs

‘Munir was warm‚ liefdevol en humoristisch. We hadden een sterke band‚ we geloofden in hetzelfde’ In 1998 was Munir een van de oprichters van KontraS‚ de Commissie voor Verdwenen Personen en Slachtoffers van Geweld.

Hij groeide uit tot een van invloedrijkste mensenrechtenverdedigers. Munir verzamelde bewijsmateriaal over de betrokkenheid van het leger bij mensenrechtenschendingen in de archipel en drong herhaaldelijk aan op berechting van militairen en overheidsfunctionarissen.

In 2000 had ik hem ontmoet‚ tijdens een conferentie in Berlijn. Met een honkbalpet en zwarte broek met grote zakken zag hij er eerder uit als een kwajongen dan als de gevreesde tegenspeler van de autoriteiten.

dood gingen de intimidaties door. Ze stuurden me een dode kip‚ zonder kop en in staat van ontbinding‚ om me duidelijk te maken dat ik moest stoppen.’

Arsenicum Munirs lichaam is na zijn overlijden in Nederland onderzocht.

Het Nederlands Forensisch Instituut concludeerde dat hij bijna drie maal de dodelijke dosis arsenicum had binnengekregen.

Door zijn dood veranderde Suciwati’s leven. Ze werd een beroemde weduwe‚ die niet alleen opkwam voor de rechten van anderen maar nu ook streed voor de waarheid achter de moord op haar man.

Het Interview | nr. 11 - november ’14 |

WV_NR11_2014#4.indd 19

19 15-10-14 15:29

Diploma-uitreiking in Beslan‚ mei 2014

22 | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 | Beslan‚ tien jaar later WV_NR11_2014#4.indd 22

15-10-14 15:29

Toch geslaagd Tekst: Monique van Ravenstein Fotografie: Oksana Yushko

V

oor de meisjes uit Beslan op deze foto mag de vlag uit: ze zijn geslaagd. Met hun diploma op zak maken ze zich op voor een nieuwe stap. Medicijnen studeren in Moskou‚ of economie.

Tien jaar geleden haalden de scholieren van Beslan‚ op een steenworp van Tsjetsjenië‚ de wereldpers. Wat de feestelijke eerste schooldag had moeten worden‚ liep uit op een drama‚ die eerste september 2004. Gewapende Tsjetsjeense rebellen gijzelden ruim elfhonderd kinderen‚ leerkrachten en ouders. Ze eisten onafhankelijkheid voor Tsjetsjenië. Drie dagen zaten de gijzelaars in een bloedhete gymzaal‚ tussen terroristen met bomgordels om. Uiteindelijk bestormden Russische veiligheidstroepen het gebouw‚ een bevrijdingsactie die uitliep op een bloedbad. In totaal vielen 334 doden‚ onder wie 186 kinderen.

Oksana Joesjko kwam in 2006 naar Beslan‚ toen nog als student en vrijwilliger voor een organisatie uit Moskou die met workshops overlevenden van het gijzeldrama helpt.

Sindsdien keert ze elk jaar terug‚ inmiddels als professioneel fotograaf. ‘Ik wilde een verhaal maken over het huidige Beslan. Ik volgde enkele gezinnen en we raakten bevriend.

Stap voor stap kwam ik dieper in het verhaal.’

Ze richt zich bewust niet op het verleden.

Dat doen al zo veel andere fotografen die jaarlijks rond 1 september Beslan aandoen om het leed van de overlevenden vast te leggen. Zodra ze vertrekken‚ ‘gaan de maskers af’‚ aldus Joesjko in The New York Times. De tieners lachen‚ maken plezier‚ gaan daten.

Ze leven graag in het heden‚ dromend over hun toekomst‚ denkt Joesjko‚ die om die reden hun eindexamenfeest niet wilde missen.

Zoals de 18-jarige Fariza Mitdzijeva tegen haar zei: ‘Hier staan we dan‚ wij helden‚ die voortleven na de aanslag. Toch slagen we erin ons geluk te vinden. We kunnen niet veranderen wat er is gebeurd. Beter is ons te richten op hoe we lachen en van het leven genieten.’ > Beslan‚ tien jaar later | Wordt Vervolgd | nr. 11 - november ’14 |

WV_NR11_2014#4.indd 23

23 15-10-14 15:29

Zachte of strenge winter?

Wij zitten er altijd comfortabel bij!

En we besparen flink op de stookkosten met

TONZON Vloerisolatie

www.tonzon.nl

Waarom TONZON vloerisolatie?

Na een lange warme zomer dienen najaar en winter zich aan. De gordijnen gaan weer dicht, de avonden worden langer en de verwarming gaat aan.

Krijgen we dit jaar een strenge winter of blijft het zacht?

Vloerisolatie van TONZON biedt altijd warmte en behaaglijkheid, minder vochtoverlast en levert veel meer rendement op dan een spaarrekening. Waarom zou je dan nog in een huis blijven wonen met een koude, slecht geïsoleerde vloer.

Daarom TONZON Vloerisolatie TONZON Thermoskussens hebben een ongeëvenaard effect op de vloertemperatuur zoals infrarood opnamen in de praktijk laten zien. Boven

ziet u een betonvloer voor het aanbrengen van de Thermoskussens en onder een dag later. De vloer wordt een stuk warmer en houdt deze beter vast. Bijkomend voordeel; de kachel hoeft minder hard en minder lang te branden.

TONZON Vloerisolatie bespaart bij gewone vloeren gemiddeld 15 tot 20% op de stookkosten en bij vloeren met vloerverwarming tot wel 40%.

Waar levert uw spaargeld meer op dan bij de bank?

Spaargeld dat u nu onder de vloer stopt, levert u direct meer wooncomfort, minder vochtproblemen en meer rendement op dan bij de bank. TONZON Vloerisolatie: al 34 jaar het beste resultaat met de modernste techniek.

VOOR

Profiteer van het lage btw tarief voor het echt te laat is.

TONZON Vloerisolatie nu nog heel betaalbaar.

Bijvoorbeeld richtprijs all-in*: 50 m² € 1.850,30 m² € 1.325,NA

*Vrijblijvende offerte, alle voorrijkosten, materiaal, montage en btw

Droge kruipruimte stopt vochtoverlast en muffe lucht De revolutionaire Thermoskussens tegen de onderkant van de vloer worden gecombineerd met Bodemfolie, een stevig zeil dat de verdamping van vocht en het radioactieve radongas uit de bodem remt. Deze dubbele

aanpak maakt een einde aan de muffe geur en vochtoverlast vanuit de kruipruimte.

Beslaat dubbelglas in de woonkamer?

Neem TONZON Bodemfolie en laat u eens echt verrassen.

TONZON BV • Postbus 1375 • 7500 BJ Enschede • T: 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl

25-14-149_TonZon_WordtVervolgd_220x275.indd 1 WV_NR11_2014#4.indd 32

15-10-14 09:40 15-10-14 15:29