Flipsnack mei by amnesty international

Minka Nijhuis in Aleppo

Pubquiz voor thuis op de bank

Ethiopische schrijver in huis Anne Frank

Maandblad over mensenrechten | mei 2014 | Jaargang 47 #5 | Losse nummers € 4‚50 | www.wordtvervolgdmagazine.nl

wordtver volgd Gerechten van de Mens

WV_NR05_2014.indd 1

10-04-14 14:10

Caïro

‘El shaab yoreed eskot el nezam!’ (‘Het volk wil het regime weg!’) Begin 2011 klonk die slogan uit miljoenen kelen op het Tahrirplein in Caïro‚ Egypte. Activist Ramy Essam maakte er een lied van‚ waardoor de jonge dertiger bekend werd als de ‘zanger van de revolutie’. Toen president Hosni Mubarak in februari 2011 op de vlucht sloeg‚ gaf Essam zijn protest niet op. Het volk wil niet alleen van Mubarak af‚ maar van het hele regime‚ zei hij toen. Toen Essam een maand later nog steeds op het plein stond‚ sleurden militairen hem mee naar het nabijgelegen Egyptische Museum der Oudheden. Daar sloegen ze hem met stalen buizen en stroomstokken. ‘Gemarteld worden was mijn zwartste nachtmerrie’‚ zegt Essam‚ als ik hem drie jaar later spreek in zijn muziekstudio in Caïro. ‘De pijn was zo hels dat ik ervan overtuigd was dat ik in die donkere museumgangen zou sterven.’ De militairen lieten hem gaan. De Egyptische presidentsverkiezingen van eind mei lijken een gelopen race. De nieuwe‚ uitverkoren farao heet Abdelfattah al-Sisi‚ tot voor kort een topmilitair. Dat het leger opnieuw heer en meester is in Egypte‚ is een bittere pil voor Essam. Sinds de revolutie kan hij leven van zijn muziek. Hij kreeg een kindje en zou kunnen kiezen voor de luwte. Maar dat vertikt hij. Uit naam van de gevallenen strijdt hij verder. ‘Mijn folteraars hebben een monster in me wakker geschud. Dat monster zal ik tegen hen blijven inzetten.’

groeten uit...

INHOUD

Leven met vaatbommen Minka Nijhuis vanuit Aleppo

Ma y

GMaa r l i c G a r l i c yo n a i s e

Gerechten van de Mens Activisten geven hun recepten prijs

Ine Roox buitenlandredacteur De Standaard

4 6 11 Cover: © Odilo Girod

De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.

12 15 16

VierVijf Schaakbord Syrië Reportage uit een belegerde stad Column Grunberg Gerechten van de Mens De Zaak El Salvador Van Somalië tot Timboektoe Rudi Vranckx reist door Niemandsland

2 | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 | Inhoud WV_NR05_2014.indd 2

10-04-14 14:10

M a yo n a i s e

EEN ROTSVAST GELOOF IN MENSELIJKHEID

Ga r l i c M a yo n a i s e

GMaa r l i c G a r l i c yo n a i s e

M a yo n a i s e

Ga r l i c M a yo n a i s e

Ga r l i c

‘Wat mij drijft is verontwaardiging’ Oorlogsverslaggever Rudi Vranckx M a yo n a i s e

M a yo n a i s e

‘Ik moet elke dag aan Anne Frank denken’ Ethiopische schrijver Masresha Mammo

18 22 24 27 28 29

Schrijver Masresha Mammo ‘In Ethiopië tikt een tijdbom’ KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips De vijand in je medestrijder Seksueel geweld in leger VS Column Polman Pubquiz voor op de bank AmnestyNieuws

Ze was het toonbeeld van de ware Amnesty-activist. Bijna dertig jaar lang streed Anneke Bosman met haar geliefde organisatie tegen onrecht in de wereld. Op 29 maart overleed ze op 54-jarige leeftijd. Anneke was hoofd van het strijdlustige hart van Amnesty: de afdeling Actie. Dat deed ze met nimmer aflatende humor en zelfspot. Ze droeg het hart op de tong. Een rotsvast geloof had ze in Amnesty‚ van de onderzoekers in Londen tot de actieve leden die ze zo vaak toesprak op bijeenkomsten ergens in Nederland. Ze geloofde in het nut van de acties tegen de massamoorden in Darfur‚ het politiegeweld in Zimbabwe en de rechteloosheid op Guantánamo Bay. Ze geloofde in Anna Politkovskaja‚ de Russische journaliste die ze in Amsterdam had ontmoet en die in 2006 in Moskou werd vermoord. Ook geloofde ze in Ken Saro Wiwa uit Nigeria‚ in Akin Birdal uit Turkije en in Valentino Achak Deng uit Sudan. Werd ze in al die jaren nooit moedeloos van al het leed in de wereld? ‘Natuurlijk wel’‚ bekende ze ooit in een interview‚ ‘maar moedeloosheid is tijdverspilling waar niemand wat aan heeft. Neem Aung San Suu Kyi‚ die in 1988 haar man en zonen in Londen achterliet om in Birma voor haar zieke moeder te zorgen. Daar kreeg ze huisarrest. Haar man zag ze voor het laatst in 1995. Een paar jaar later stierf hij aan kanker. Tegen zo iemand kan ik toch niet zeggen: “Ja sorry‚ ik voel me moedeloos”.’ In november 2012 werd bij Anneke kanker geconstateerd. Haar strijd tegen menselijk leed verlegde zich naar een gevecht tegen tumoren dat ze met dezelfde volharding voerde. Natuurlijk kon ze Amnesty niet loslaten. Wordt Vervolgd las ze vaak terwijl ze in het ziekenhuis een chemokuur kreeg. Ze liet het blad liggen voor andere patiënten. ‘Want een beetje extra ellende kan er altijd nog wel bij.’ Eind vorig jaar leek ze het van de ziekte te hebben gewonnen. Dolgelukkig was ze dat ze weer kon werken op het Amnestykantoor. Een paar weken later waren de tumoren echter terug. Nog steeds gaf ze niet op. ‘Wij mensenrechtenactivisten staan nou eenmaal niet graag machteloos’‚ zei ze. Maar ze wist dat het deze keer tevergeefs was. Een van de laatste mailtjes aan haar collega’s stuurde ze vanuit het ziekenhuis. Ze was doodziek‚ maar genoot van de lentezon die door haar raam scheen. Ze eindigde haar mail met een oproep: ‘En teken nu alsjeblieft even de petitie voor Syrië op de Amnesty-website want wat daar gebeurt is ontluisterend en hartverscheurend. Daar mag een mens nooit cynisch over worden.’ We zullen haar lach‚ spot‚ ernst en toewijding onmetelijk missen.

Arend Hulshof hoofdredacteur

Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 3

3 10-04-14 14:10

vijf

Het moment van vergeving Twintig jaar na de genocide in Rwanda‚ waarbij 800 duizend Tutsi’s en gematigde Hutu’s werden uitgeroeid‚ leven nabestaanden en daders noodgedwongen naast elkaar. Sommige overlevenden zeggen de moordenaars van hun geliefden vergeven te hebben. De fotografen Pieter Hugo uit Zuid-Afrika en de Kroatisch-Nederlandse Lana Mesic´ reisden naar Rwanda om de verzoening in beeld te brengen. Mesic´ (die deze foto maakte) vroeg haar ‘onderwerpen’ terug te gaan naar het moment van vergeving. De expositie Rwanda 20 Years‚ met het werk van beide fotografen‚ is tot 14 juni 2014 te zien in Het Nutshuis in Den Haag. Zie www.rwanda20years.org.

Spanje vervolgt ex-minister Guatemala Het is een trend die in 1998 begon met de Chileense ex-dictator Augusto Pinochet: wie in LatijnsAmerika misdrijven pleegt‚ moet vrezen voor vervolging in Europa. Zo ook de Guatemalteekse oud-minister van Binnenlandse Zaken Carlos Vielmann Montes‚ die sinds 2009 Spaans staatsburger is. Tijdens zijn ambtsperiode (2004-2007) voerde hij het bevel over een geheime eenheid die moordopdrachten uitvoerde. Hij staat nu in Spanje terecht voor onder meer de moord op drie ontsnapte gevangenen en op zeven vermoedelijke bendeleden die vastzaten en de controle over de gevangenis hadden overgenomen. Ook de toenmalige directeur van de nationale politie van Guatemala wordt vervolgd voor zijn betrokkenheid bij deze zaken. Hij staat in Zwitserland terecht‚ waarvan hij inmiddels staatsburger is. Zijn toenmalige adjunctdirecteur woont tegenwoordig in Oostenrijk. Daar lijkt hij niet te hoeven vrezen voor vervolging. Ook Vielmann probeerde onder vervolging uit te komen door bezwaar aan te tekenen. Het Nationaal Gerechtshof in Madrid oordeelde echter dat er genoeg bewijzen zijn om het proces voort te zetten.

‘Waarom zouden mensen een pistool nodig hebben om een cheeseburger te eten?’ Sean Brock‚ restauranteigenaar in South Carolina (VS)‚ overweegt een wapenverbod in te voeren

VIER

Poetins jacht op verraders De Russische president Vladimir Poetin zei het waarschuwend in zijn toespraak van 18 maart over het referendum op de Krim: ‘Ons wacht tegenwerking van binnenuit‚ een vijfde colonne. Nationale verraders jagen ons angst aan.’ Sindsdien lijkt de jacht geopend op vermeende vijanden. Zo werden eind maart twee hoogleraren ontslagen. Geschiedenisprofessor Andrej Zoebov van het Moskouse Instituut voor Internationale Betrekkingen – de prestigieuze diplomatenschool van het ministerie van Buitenlandse Zaken – mocht vertrekken omdat hij de annexatie van de Krim had vergeleken met de inlijving van Oostenrijk door Duitsland in 1938. Aleksandr Konkov‚ professor sociologie op het eiland Sachalin‚ in het verre oosten van Rusland‚ werd de laan uit gestuurd omdat hij de inname van de Krim ‘een populistische stunt van Poetin’ had genoemd. ‘Poetin draait de duimschroeven verder aan om te voorkomen dat de onrust in Oekraïne overslaat naar Rusland’‚ verklaart de Russische oppositieleider Boris Nemtsov zulke acties. Zoebov vreest vooral voor de toekomst van zijn land. ‘Er is weer een poging gaande om een totalitaire staat te vormen’‚ zei hij na zijn ontslag‚ ‘waarin iedereen hetzelfde liedje moet zingen.’

4 | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 | VierVijf WV_NR05_2014.indd 4

10-04-14 14:10

Communistische coupe Bij kapsalons in Noord-Korea‚ alle staatsbedrijven‚ hing tot voor kort een ‘keuzemenu’ aan de muur. Vrouwen konden kiezen uit achttien haarstijlen die het regime had goedgekeurd‚ mannen uit tien. Mannelijke studenten zijn sinds begin maart hun keuzevrijheid kwijt. Collegebesturen hebben hun opgedragen hetzelfde kapsel te dragen als hun grote leider Kim Jong-un‚ meldt de website van Radio Free Asia. De haardracht van geschoren zijkanten‚ lange lokken bovenop en een kuif was tien jaar geleden nog uit den boze in Noord-Korea. Wie ermee rondliep‚ riskeerde te worden gearresteerd: de coupe was destijds vooral populair bij Chinese smokkelaars. De studenten staan ook nu niet te trappelen hun kapsel te veranderen‚ meldt een anonieme bron op de site. De coupe-vanKim is ‘uniek’‚ maar ‘staat niet bij elk gezicht’‚ aldus deze bron. De collegebesturen zijn echter onverbiddelijk: het zou gaan om een advies van de Communistische Partij dat moet worden opgevolgd. Volgens waarnemers ontbreekt echter een geschreven voorschrift. Dat zou het gemakkelijker maken het beleid niet strikt uit te voeren‚ als de weerstand straks te groot blijkt te zijn.

België verbiedt seksisme Een maand tot een jaar celstraf of 50 tot 1000 euro boete‚ dat is wat iedereen die zich in België ‘seksistisch’ gedraagt of aanzet tot seksisme binnenkort kan verwachten. Van rappers die het over bitches hebben tot voorgangers van religies die gelijkwaardigheid van man en vrouw ontkennen. Critici menen dat iedereen onder vuur kan komen te liggen door de nieuwe wet die seksisme – in de breedste zin van het woord – verbiedt. Zo kunnen ook feministen vervolgd worden als ze mannen voor ‘seksisten’ uitmaken‚ omdat dit laster zou zijn. Minister van Gelijke Kansen Joëlle Milquet diende de wet in nadat zij de documentaire Femme de la rue (2012) had gezien. Hierin wordt filmmaker Sofie Peeters op straat in Brussel voortdurend uitgescholden voor slet en hoer. De Kamercommissie Justitie keurde de wet eind maart goed‚ de Senaat moet zich er nog over buigen.

Poepprotest in Kaapstad Andile Lili en Loyiso Nkohla‚ leden van de Zuid-Afrikaanse regeringspartij ANC in Kaapstad‚ gaven het recht op demonstreren vorig jaar wel een erg originele invulling. Uit protest tegen een nieuw systeem van draagbare toiletten in sloppenwijken‚ dumpten zij in augustus grote hoeveelheden menselijke uitwerpselen op een snelweg en bij het vliegveld van Kaapstad. Het ANC vond dat ze de reputatie van de partij besmeurden en royeerde de twee. Eind maart werd dat echter teruggedraaid vanwege ‘vormfouten’. De rehabilitatie hangt samen met de parlementsverkiezingen van 7 mei‚ reageerde Lili kritisch‚ die nu met Nkohla de populaire Seskhona-beweging leidt‚ een organisatie voor sloppenwijkbewoners. Het ANC is ‘geobsedeerd door de omvang van onze aanhang. Maar we gaan geen campagne voor ze voeren.’ Enigszins begrijpelijk is de angst van het ANC wel: bij een tussentijdse verkiezing in februari in Philippi‚ een township waar Seskhona erg populair is‚ kwamen bij één stembureau in een krottenwijk maar drie kiezers opdagen.

VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 5

5 10-04-14 14:10

6 | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 | Reportage Aleppo WV_NR05_2014.indd 6

10-04-14 14:10

Het hart van Aleppo klopt nog

Boven Aleppo‚ de eeuwenoude stad in Noord-Syrië die deels in handen is van rebellen‚ gooit het Syrische leger bijna dagelijks vaatbommen uit. Een oorlogsmisdaad. Minka Nijhuis slaagde erin de belegerde stad te bereiken. ‘Leven en dood zijn voor ons hetzelfde geworden.’

Tekst: Minka Nijhuis

leppo – Langs de kronkelwegen in het voorjaarsgroene landschap van de provincie Aleppo posten plukjes strijders bij wachtposten van enkele stoelen of een oliedrum met een vlag. Na weken van gevechten met de Islamitische Staat in Irak en Syrië (ISIS) hebben plaatselijke rebellengroepen een deel van het platteland weer onder controle. Ze laten een auto zonder

Reportage Aleppo | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 7

7 10-04-14 14:10

Gerechten van de Mens Niemand strijdt graag met een lege maag. Dat geldt ook voor wie vecht tegen onrecht. Toch lees je nooit in rapporten van organisaties als Amnesty welk voedsel activisten de kracht gaf door te gaan met hun werk. Om in die lacune te voorzien‚ vroeg WordtVervolgd vier mensenrechtenverdedigers naar hun favoriete maaltijd‚ en hoe je die moet bereiden. Wat bleek: allen kozen een gerecht dat nauw verbonden is met hun activisme. Tekst: Tamara Franke Illustraties: Odilo Girod Fotografie: Karen Veldkamp/AI

‘Gerecht vol hoop’ ‘Toen ik een aantal jaar geleden in Eritrea was‚ zat mijn oom in de gevangenis’‚ vertelt Meron Estefanos‚ ‘radioactivist’ in Zweden‚ geboren in Eritrea. ‘Hij was gearresteerd nadat hij als politieagent ontslag had genomen omdat hij het niet eens was met het beleid. Mijn tante heeft toen dit gerecht voor hem gemaakt: lamsvlees met rijst. Die middag hebben we samen gekookt en gepraat. Een bijzonder moment. Sindsdien denk ik aan mijn tante en mijn oom als ik het maak. Het is een gerecht met verdriet‚ machteloosheid en wanhoop‚ maar ook vol hoop en liefde.’

Lamsvlees met rijst Meron Estefanos (1974) is geboren in Eritrea en woont sinds haar veertiende in Zweden. Met haar wekelijkse radioprogramma Voices of Eritrean Refugees levert ze kritiek op het regime in Eritrea en vraagt ze aandacht voor de omstandigheden van de bevolking. Ze zet zich vooral in voor Eritreërs die naar Israël wilden vluchten‚ maar in de Sinaï zijn ontvoerd en gegijzeld worden gehouden in ruil voor losgeld. Vaak worden ze gemarteld of verdwijnen ze spoorloos.

Ingrediënten: 2 uien; 2 courgettes; 2 wortels; 1 kilo lamsvlees met bot; 5 à 6 tomaten; rijst; barbecuekruiden; chilivlokken of andere hete kruiden. Voor de hete saus: 2 tomaten; 15 tenen knoflook; 2 citroenen; 5 à 6 groene chilipepers; olijfolie; zout. Bereiding: het lamsvlees in water koken tot het gaar is. Daarna het vlees met barbecuekruiden‚ chilivlokken en olie in een schaal in de oven zetten totdat de buitenkant droog en knapperig is en de binnenkant mals en sappig. Uien‚ courgettes en wortels klein hakken en bakken in olie. De tomaten met een blender fijn maken en bij de groentemix doen. Rijst erbij en even mee laten bakken. Daarna steeds wat bouillon van het koken van het vlees toevoegen‚ tot de rijst bijna gaar is. Dan de rest van de bouillon erbij en in een schaal in de oven droog laten koken. Voor de hete saus: de tomaten‚ knoflook‚ geschilde citroenen en chilipepers fijn maken met een blender. Voeg naar smaak olijfolie en zout toe.

12 | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 | Gerechten van de Mens WV_NR05_2014.indd 12

10-04-14 14:10

‘Het leven vieren’ ‘Vier keer per jaar hebben we een feest bij Alternatives-Cameroun’‚ vertelt Yves Yomb (1975)‚ homoactivist uit Kameroen. ‘Een feest voor alle medewerkers en de hele homogemeenschap. Een feest om het leven te vieren. Even niet aan alle problemen en ellende denken‚ niet aan aids denken‚ maar samen blij zijn en weten dat je niet alleen bent. We vieren dat met een traditioneel Kameroens gerecht: poisson braisé‚ gegrilde vis‚ met daarbij gegrilde scherpe rode pepers en miondo‚ cassave. De combinatie is een feestmaaltijd. Wat we erbij drinken? Cola‚ of Fanta.’

Poisson braisé Ingrediënten: verse vis‚ bijvoorbeeld dorade; verse kruiden naar smaak; hete rode pepers; citroen; miondo (cassave); bananenbladeren. Bereiding: rasp de cassave‚ leg de rasp op bananenbladeren en maak daar pakketjes van die de oven in gaan. Poisson braisé – gegrilde vis – kan met alle soorten vis. Marineer de vis van tevoren met een kruidenmengsel en citroen en rooster de vis en de rode pepers.

Yves Yomb (1975) is directeur van Alternatives-Cameroun‚ een organisatie die zich inzet voor voorlichting over en behandeling van hiv/aids. Zij is gevestigd in Douala‚ de grootste stad van Kameroen. Seksuele handelingen verrichten met iemand van hetzelfde geslacht is strafbaar in Kameroen; in geen ander Afrikaans land worden zoveel mensen om die reden gearresteerd. Yomb zet zich in voor het welzijn van homoseksuelen en komt openlijk uit voor zijn eigen homoseksualiteit. De feesten waaraan Yomb refereert houdt Alternatives-Cameroun op 8 maart (Internationale Vrouwendag)‚ 17 mei (Dag tegen Homofobie)‚ 1 december (Wereldaidsdag) en op een dag in augustus.

‘Magisch’ ‘Mijn eerste shoarmasandwich in Aleppo‚ twee jaar geleden‚ was magisch’‚ vertelt Ala’a Basatneh uit Syrië. ‘Op dat moment kwam alles bij elkaar. Ik was daar om medicijnen te brengen en de revolutie te steunen. Midden in deze kapotgeschoten stad was een sandwichshop open en gingen we kipshoarma eten. Een onvergetelijk moment. Toen ik als kind opgroeide in Chicago aten we dat ook weleens‚ maar mijn ouders zeiden keer op keer dat dat niet te vergelijken was met de shoarma in Syrië. Ze hadden gelijk. Ik weet niet of het aan de smaak van de kip lag of aan het brood‚ of misschien zat het wel tussen mijn oren. In elk geval: voor mij was dat de beste kipshoarma ooit. ‘Ik maak het nooit zelf‚ maar mijn favoriet heeft behalve goed gekruide‚ gegrilde kip in ieder geval pickles‚ zuurwaren‚ en heel veel knoflookmayonaise. Absoluut geen tomaten. En de sandwich moet getoast worden‚ zodat het brood lekker knapperig is.’

Shoarmasandwich Ingrediënten: plat brood; gekruide gegrilde kip; knoflookmayonaise‚ veel; ingelegde zuurwaren‚ bijvoorbeeld augurken.

Ala’a Basatneh (1992)‚ geboren in Syrië en sinds 2000 wonend in Chicago‚ kreeg haar politieke bewustzijn van kleins af aan mee. Toen de Syrische opstand in 2011 begon‚ besloot ze die actief te steunen. Omdat het al snel te gevaarlijk was naar haar geboorteland te gaan‚ zet ze zich in vanuit Chicago‚ via sociale media. Ze plaatst berichten over demonstraties op Facebook‚ brengt verschillende groepen activisten met elkaar in contact‚ controleert filmpjes die ze uit Syrië krijgt en plaatst ze op internet. Ze geeft informatie en filmbeelden door aan CNN‚ BBC en Al Jazeera. Juist omdat er amper nog journalisten in Syrië zijn‚ is het belangrijk dat informatie naar buiten blijft komen. Basatneh ziet dat als haar taak‚ ondanks de bedreigingen die ze zelf heeft ontvangen‚ in de VS.

Gerechten van de Mens | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 13

13 10-04-14 14:10

De Vlaamse oorlogsverslaggever Rudi Vranckx reist in de tv-serie Niemandsland door zes veelgeplaagde Afrikaanse landen‚ van Somalië tot Mali. Via aantrekkelijk verpakte ‘langzame journalistiek’ snijdt hij thema’s aan als emigratie en moslimextremisme. ‘Wat mij drijft? Verontwaardiging.’

LIBIË

ALGERIJE

MALI Timboektoe

EGYPTE

NIGER Arlit Agadez

TSJAAD

SUDAN

Abéché

Mek’ele

ZUIDSUDAN

NIGERIA C.A.R

Addis Abeba

Hargeisa Harar

ETHIOPIË Juba

D.R. CONGO

Het legde de kiem voor de zesdelige tv-serie Niemandsland‚ waarin hij reist van Somalië – de eerste aflevering – naar Mali; van de ‘oudste’ aanhoudende oorlog op het continent‚ via het jongste land (Zuid-Sudan) naar het jongste conflict. Het voert hem gelijk langs de breuklijn tussen de islamitische wereld en vooral door christenen bewoonde landen‚ een zone waarin moslimextremisten bloedige aanslagen plegen. Omlijst door rustgevende‚ West-Afrikaanse muziek‚ praat Vranckx onderweg met wat hij ‘kleine helden’ noemt. Zoals de boer in Ethiopië die de hongersnood van de jaren tachtig overleefde‚ en nu de ‘Mensenrechten vormen mijn morele kader. voormalige ‘vallei des doods’ tot bloei brengt Daaraan meet ik af wat goed is en wat kwaad’ met ingenieuze irrigatiekanalen. Zoals de stamoudste van‚ naar eigen zeggen‚ 116 jaar oud‚ die uitlegt waarom het de huiskamer bracht – van de opstand in in Somaliland‚ anders dan in zuiderbuur Roemenië in 1989 tot de burgeroorlog in SySomalië‚ wél vrede is: door constructief overrië‚ waar hij twee keer bijna het leven liet. Je leg tussen clanleiders‚ waarbij ‘de verliezer kunt echter ‘honderd autobommen laten geduldig is en de winnaar toegeeflijk’. ontploffen’‚ zegt hij‚ ‘het blijft toch een beetje hetzelfde verhaal’. Hij wilde ‘dieper’ gaan. Het was een zware serie om te maken‚ vertelt ‘Iedereen kent de beelden van de vluchtelinVranckx‚ met urenlange reizen‚ doorgehaalde gen die aanspoelen op het Italiaanse Lampenachten en veiligheidsrisico’s. In de aflevedusa. Ik wilde die mensen een gezicht geven. ring over Somalië zie je hem mopperen dat Ook wilde ik de gevolgen laten zien van onze het ‘quasi onmogelijk’ is zijn werk te doen‚ honger naar grondstoffen. Ik wilde verbanomdat een escorte van dertig militairen hem den leggen.’ euven – Het was de slag om Timboektoe in Mali‚ waar Franse militairen een jaar geleden extremistische moslims verdreven‚ die iets wakker riep bij de Vlaamse oorlogsverslaggever Rudi Vranckx (54). De stad met zijn eeuwenoude bibliotheken had altijd een mythische klank voor hem gehad‚ vertelt hij in een statig café in zijn woonplaats Leuven. ‘Het was een beetje een Kuifje-verhaal; ik wilde er al heel lang heen gaan.’ Maar er was meer. Vranckx is in België zo’n beetje ‘in de adelstand verheven’ (weekblad Humo) voor de empathische manier waarop hij de afgelopen 25 jaar bijna alle oorlogen in

ERITREA

Diffa

KAMEROEN

Tekst: Marnix de Bruyne

‘In Mali zag ik de krokus van de tolerantie bloeien’

KENIA

SOMALIË

Mogadishu

steeds tot haast maant. ‘Het kon niet zonder escorte‚ we waren vlak bij het gebied van het extremistische Al Shabaab’‚ vertelt hij. ‘Maar toen was ik geërgerd. Dat wilden we laten zien‚ als kijkje in de keuken. Je kunt dat er natuurlijk heel proper uit monteren. Zoals ik zou doen voor het journaal.’ Hoewel‚ erkent hij‚ ook in Afghanistan‚ waar hij net een week items heeft gemaakt voor het VRT-journaal‚ koos hij de persoonlijke aanpak. Zoals in het item over een schoonheidssalon‚ waar ‘achter de gordijnen’ lachende‚ vrijgevochten vrouwen de Taliban trotseerden door zich hier mooi te laten opmaken. Of bij de door de Taliban vernielde boeddhabeelden van Bamyan‚ waar eeuwenlang duizenden pelgrims uit heel Azië op af kwamen. ‘In het conservatieve Afghanistan is deze plek een oase van verdraagzaamheid. Ik vond dat merkwaardig. Vaak hoor je vragen: waarom wordt iemand extremist? Ik zocht hier juist naar het dna van de tolerantie.’ In feite‚ zegt hij mijmerend‚ spelen mensenrechten altijd een rol in zijn werk. ‘Neem de beautysalon in Kabul: dat gaat over de vrijheid om jezelf te zijn. Als journalist moet je ook bepaalde waarden hebben. Bij mij zijn dat mensenrechten. Zij vormen mijn morele kader‚ de ondergrond waardoor ik de waanzin die ik tref kan beoordelen. Zij helpen me te bepalen wat “goed” is en wat “kwaad”.’

16 | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 | Vlaamse tv-verslaggever in Afrika WV_NR05_2014.indd 16

10-04-14 14:10

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens komt ook altijd wel ter sprake tijdens gastcolleges die hij geeft over ‘het gezicht van de oorlog’. Daarin citeert hij ook steevast Martha Gellhorn‚ de icoon van de oorlogsjournalistiek en – qua aanpak – een van zijn voorbeelden. ‘Toen na de Tweede Wereldoorlog iedereen de bevrijding vierde‚ ging zij naar het concentratiekamp Dachau‚ waar ze heel sober de verhalen van overlevenden optekende. Zij had niet de illusie de wereld te kunnen veranderen. Dat is ook mijn parachute: als je dat wél zou geloven‚ val je in dit vak te pletter.’ Wat hem dan wel drijft? ‘Verontwaardiging‚ over wat niet gezegd en niet getoond mag worden‚ over leugens. Het is dan mijn job te laten zien hoe het wel zit.’ Je merkt het ook in Niemandsland. ‘In Tsjaad wordt olie gewonnen en in Niger uranium‚ met vervuiling of repressie tot gevolg. De multinationals willen dat niet laten zien: wat in de grond zit‚ willen we graag hebben‚ maar we zijn niet geïnteresseerd in wie eroverheen loopt. We hebben er toch gefilmd‚ hebben de boertjes geïnterviewd die van hun grond zijn verdreven.’ Gevraagd naar wat hem onderweg het meeste trof‚ aarzelt Vranckx geen moment. Dat was het 14-jarige meisje Chappa. Zij was een van de 113 migranten die in oktober vorig jaar strandden in de woestijn van Niger‚ toen de vrachtwagens van hun mensenmokkelaars pech kregen. Van hen kwamen er 92 om van de dorst. Vranckx: ‘Onze Toeareg-gids bracht ons bij haar. Vervolgens vertelde ze nauwgezet wat fout was gelopen‚ hoe ze haar moeder en twee zusters zag sterven‚ hoe ze uiteindelijk werd gevonden. Ik vroeg haar: wat wil je nu? Ze zei: snel trouwen‚ zodat mijn man me naar het graf van mijn moeder kan brengen. Wij hebben haar toen daarheen gebracht‚ met vier maraboets‚ lokale predikers. Zij zegden Koranverzen op om haar moeder rust te geven toen we het graf hadden gevonden.’ ‘Chappa is voor mij het gezicht van Niemandsland. Het hele verhaal van immigratie kwam erin samen: vóórdat mensen in gammele bootjes stappen‚ gaat het al zo vaak mis. Toch vroeg ik me af of we niet te veel met de emoties van het kind zaten te spelen‚ of het voor háár nut had. Onderweg was ze eerst

Rudi Vranckx in Timboektoe met een imam voor de beroemde Djinguereber-moskee.

opgewonden‚ daarna zag je haar breken. Maar na afloop was ze een stuk serener; ik denk dat onze tocht haar echt heeft geholpen bij de verwerking van haar verlies.’ Het einddoel van de reis‚ Timboektoe‚ was om een andere reden indrukwekkend. ‘De islamisten hebben daar tijdens de bezetting veel schade aangericht. Ze vernielden graftombes van daar vereerde maraboets en ze verbrandden eeuwenoude boeken. Maar nog meer boeken zijn gered‚ doordat mensen ze in de grond begroeven of een schuilplaats ervoor maakten achter een dubbele muur. De stad is een toonbeeld van gematigdheid. Vrouwen wassen zich hier halfnaakt aan de pomp‚ wat een horror moet zijn voor elke fundamentalist. Extremisme zou hier nooit

wortel schieten‚ dat voelde ik heel sterk‚ de islam mondt niet automatisch daarin uit.’ Maar Vranckx berichtte toch uitgebreid over de revoluties in de Arabische wereld van 2011? Is hij dan niet vaker op zulke voorbeelden gestuit? ‘Natuurlijk wel. Maar je hoort de laatste tijd zoveel verhalen over hoe de “Arabische Winter” inmiddels is aangebroken; dat alles wat bereikt was weer is ondergesneeuwd. Dan is Timboektoe een nieuwe krokus van hoop‚ van tolerantie. Je moet je ergens aan optrekken.’ Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl Canvas zendt Niemandsland nog uit op 30 april en op 7‚ 21 en 28 mei‚ om 21.35 uur.

Vlaamse tv-verslaggever in Afrika | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 17

17 10-04-14 14:10

‘Ik moet elke dag aan Anne Frank denken’ WV_NR05_2014.indd 18

10-04-14 14:10

De gevluchte Ethiopische schrijver en journalist Masresha Mammo verblijft een jaar in Nederland om aan een roman te werken. ‘In Ethiopië tikt een tijdbom‚ waarvan niemand weet wanneer hij afgaat.’ Tekst: Marnix de Bruyne Fotografie: Robin de Puy

p de deur van het appartement in de Amsterdamse Rivierenbuurt‚ waar Masresha Mammo verblijft‚ hangt geen naambordje. Vreemd is dat niet. Elk jaar woont hier een andere schrijver wiens vrijheid van meningsuiting in eigen land onder druk staat‚ om in alle rust aan een boek te werken. Het is niet zo maar een woning. Hier groeide Anne Frank op‚ totdat ze in juli 1942 met haar ouders en zus moest onderduiken. Sinds 2005 huurt de Stichting Amsterdam Vluchtstad het huis‚ nadat het met hulp van de Anne Frank Stichting was ingericht zoals het er voor de oorlog moet hebben uitgezien. Als de deur opengaat‚ merk je dat direct. De muren achter de Ethiopische auteur‚ die boven aan de trap staat te wachten‚ zijn niet behangen maar ‘bestempeld’. De lichtknopjes zijn van bakeliet en moet je omdraaien‚ en de wc heeft een gietijzeren stortbak die je ‘ouderwets’ moet doortrekken‚ laat Masresha glunderend zien. ‘En dit is de schrijfkamer’‚ besluit hij zijn korte rondleiding in een kamer met een rond houten tafeltje en een secretaire in de hoek. ‘Elke dag dat ik hier ben‚ denk ik aan Anne Frank. Dan zie ik voor me hoe ze in haar dagboek schrijft.’ Masresha’s gezicht straalt als hij vertelt over de brief die hij vorig jaar ontving van Icorn‚ het internationale netwerk van ‘schuilsteden’ in vijftien landen‚ dat bedreigde schrijvers tijdelijk onderbrengt. ‘Ik was al blij dat ik een plek kreeg‚ maar dat ik in het huis van Anne Frank terechtkwam… Ik las en herlas de brief‚ ik kon het niet geloven. Weet je‚ als twintiger zag ik in Addis Abeba het toneelstuk over Anne Frank. Anne werd gespeeld door een bekende actrice. Ze was dertig‚ maar wist in haar spel haar leeftijd te halveren. Ze deed dat zó goed‚ iedereen had het erover.’ ‘Daarna ben ik Annes dagboek gaan lezen. Het greep me erg aan. De verhalen over de Duitsers‚ hun schuilplaats‚ de family politics‚ de frustratie. Maar ook hoe Anne altijd gericht was op de toekomst‚ het positieve van haar.’ Indirect is er nog een verband tussen Anne Frank en Masresha‚ blijkt als hij over zijn achtergrond vertelt. Masresha groeide op in Kechene‚ aan de rand van de Ethiopische hoofdstad Addis Abeba‚ een gemeenschap van zo’n 70 duizend wevers‚ koperslagers en pottenbakkers. ‘Mijn broers verboden me op school te vertellen waar ik vandaan kwam. Er ligt van oudsher een groot stigma op onze gemeenschap‚ merkte ik toen.’

Pas later ging hij begrijpen waarom: zijn gemeenschap heeft een joodse achtergrond‚ net als de Falasha’s‚ van wie er sinds de jaren tachtig tienduizenden naar Israël emigreerden. De bewoners van Kechene hadden zich eeuwen geleden tot het christendom bekeerd‚ toen andere religies werden verboden. Ze bleven echter geheime synagoges bezoeken en hielden ook andere joodse gebruiken in ere. ‘Op vrijdagmiddag stopten we om drie uur altijd met werken’‚ herinnert Masresha zich. Het stigma is er nog steeds‚ vervolgt hij. ‘Mensen denken dat we ongeluk brengen‚ dat we ’s nachts in hyena’s veranderen en anderen aanvallen. Tegen die achtergrond speelt de roman zich af die ik hier aan het schrijven ben.’ Masresha Mammo is naast schrijver en dichter vooral journalist. Het was dit beroep dat hem in moeilijkheden bracht. ‘Politiek is als vuur‚ is een gezegde in Ethiopië: vermijd het. Tijdens de campagne voor de parlementsverkiezingen van 2005 lag dat echter anders. Nooit eerder was er zóveel openheid en persvrijheid. Iedereen praatte over politiek. Zelfs bij Meznagna‚ het infotainmentblad waar ik werkte‚ gingen we over politiek schrijven.’ Na de verkiezingen ging het echter mis. Toen bij het tellen van de stemmen de oppositiepartijen leken af te stevenen op een enorme overwinning‚ schortte de regering de bekendmaking van de uitslag op. ‘Premier Meles Zenawi waarschuwde dat hij de vingers zou laten afsnijden bij wie nu al een overwinning ging vieren. Dat was een directe verwijzing naar het symbool van de oppositie‚ twee vingers die het V-teken maken.’

‘Ik ben een activist voor het vrije woord‚ maar geen vrijheidsstrijder’ De officiële uitslag wees uiteindelijk de regeringscoalitie aan als winnaar. Massale protesten volgden wegens veronderstelde stembusfraude. De politie greep hard in en schoot met scherp‚ waardoor tweehonderd doden vielen. De autoriteiten lieten daarop honderden mensen arresteren‚ onder wie vele journalisten en politici‚ en legden 23 bladen een verschijningsverbod op‚ waaronder Meznagna. Gezien het relatief onschuldige karakter van het blad werden de meeste journalisten die er werkten ongemoeid gelaten. In 2006 viel Ethiopië Somalië binnen‚ met steun van de VS‚ om strijd te leveren met islamitische fundamentalisten. Om haar internationale imago weer op te vijzelen‚ liet de regering in 2007 veel politieke gevangenen vrij en beloofde ze meer persvrijheid. Masresha stak met vijf collega-journalisten de koppen bij elkaar en ze bedachten een voor Ethiopië revolutionair plan: ze zouden een blad oprichten dat niet gepolitiseerd was‚ noch sensationeel‚ Het Interview | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 19

19 10-04-14 14:10

De vijand in een medestrijder Soldaten die terugkeren uit oorlogsgebieden hebben vaak last van psychische klachten. De voortdurende angst voor de vijand eist zijn tol. Zeker als die vijand in een medestrijder blijkt te schuilen. Shatiima Davis uit New York is er een voorbeeld van. Op haar 18de meldt ze zich aan bij het leger. Binnen korte tijd wordt ze naar Irak gestuurd. Na een paar weken verkracht een collega-soldaat haar als ze ligt te slapen. Davis besluit niets te zeggen tegen haar meerderen uit angst naar huis te worden gestuurd. Als ze in 2006 terugkeert naar de VS vertelt ze haar commandant alsnog over het misdrijf. Ze wordt daarop ontslagen‚ raakt haar huis kwijt en komt in een diepe depressie terecht. Een daklozencentrum biedt haar opvang. Dagelijks wandelt ze door Central Park in Manhattan (foto) in afwachting van een gesubsidieerde woning en de therapie waarvoor ze zich heeft ingeschreven. Fotograaf François Pesant bracht Davis in beeld voor het project An Enemy Within dat hij en auteur Alexandra Geneste maakten over verkrachtingen in het Amerikaanse leger. Volgens hem is haar ontslag de gebruikelijke manier ‘waarop het leger zich ontdoet van lastpakken’. De statistiek voedt deze speculatie. In 2012 waren er volgens het ministerie van Defensie 26.000 slachtoffers van seksueel geweld binnen het leger. Slechts 3.500 van hen dienden er een officiële klacht over in. www.anenemywithin.org

WV_NR05_2014.indd 24

10-04-14 14:10

WV_NR05_2014.indd 25

10-04-14 14:10

nazarski

AMNESTY

nieuws

GOED NIEUWS

Waaraan het je als medewerker van een mensenrechtenorganisatie vaak ontbreekt‚ is tijd voor reflectie. Neem de afgelopen weken. Rusland bezet de Krim en Amnesty staat meteen op scherp‚ want een crisis made in Russia belooft in het algemeen weinig goeds. Opnieuw zijn er berichten over vluchtelingen die op de Middellandse Zee terug naar Afrika worden gesleept‚ de push back. Elk jaar zijn er honderden bootvluchtelingen die de reis niet overleven. Opnieuw berichten uit Syrië‚ week na week wreed en bloedig. Dat eist onze aandacht. Maar ook de analyse mogen we niet vergeten. Hoe veranderen staten en hun blik op mensenrechten? In veel landen is de politiek technisch van aard geworden. Het gaat meer om beheer dan om democratisch‚ bevlogen bestuur. Mensenrechten worden minder vanzelfsprekend als ze maar één van de factoren zijn waarmee politici rekening houden. Toch hebben mensenrechten en politiek elkaar nodig. Je kunt geen fundamentele vrijheden garanderen als de inrichting van een land niet goed is geregeld. Je kunt het niet stellen zonder eerlijk debat met partijen die naar elkaar luisteren. Je hebt een rechtsstelsel nodig met wetten die worden gerespecteerd. Mensenrechten zijn universeel‚ maar hun werking krijgt pas betekenis binnen de grenzen van de rechtsstaat.

De Oekraïense activisten Natalja Loekjantsjenko‚ Oleksi Gritsenko en Sergej Soeproen zijn eind maart vrijgelaten‚ in een dorp bij de grens tussen het Oekraïense vasteland en de Krim. De drie verdwenen een week eerder in Simferopol‚ de hoofdstad van de Krim. Vlak voor hun verdwijning lieten ze vrienden telefonisch weten dat ze werden achtervolgd en beschoten. Na zijn vrijlating schreef Gritsenko op zijn Facebookpagina: ‘We zullen snel in Cherson zijn (een provincie ten noorden van de Krim‚ red.). Mijn eerste wens is om te douchen.’ Gritsenko’s vader bedankte namens de drie Amnesty‚ dat actie had gevoerd voor hun vrijlating.

Reflectie

Oekraïense activisten vrijgelaten

Soms leidt reflectie tot rebellie. Je kunt niet alles slikken Een van de spraakmakendste politici van ons land wuift mensenrechten weg. Mensen die in Nederland verblijven‚ al hebben ze een Nederlands paspoort‚ zijn niet allemaal gelijk‚ zegt hij. Je mag er speciale meldpunten voor inrichten‚ of belasting heffen op hun religieuze symbolen. Of ze domweg het land uitzetten. Het antwoord op dergelijk politiek onfatsoen moet mede vanuit het universele gedachtegoed van de mensenrechten komen. Maar laten we even reflecteren. We hoeven niet te wachten op de Verenigde Naties of een Europese Commissie. Het zijn wij‚ de Nederlandse samenleving‚ die de eerst aangesprokenen zijn. Wij moeten corrigeren. Zoals we onlangs het onzalige plan tot strafbaarstelling van illegaliteit konden keren. Soms leidt reflectie tot rebellie. Je kunt niet alles slikken. ‘Om met een onvrije wereld om te kunnen gaan‚ moet je bestaan een daad van verzet zijn’‚ schreef de Franse filosoof Albert Camus. Zo dachten de Turkse studenten erover toen ze een jaar geleden demonstreerden in Istanbul. Op 5 mei zet Amnesty zich op de bevrijdingsfestivals in voor berechting van de agenten die de demonstranten destijds hebben mishandeld: Turkije moet zich als een rechtsstaat gedragen. Ik zie bij veel mensen twijfel over mensenrechten. Ze denken op de eerste plaats aan hun eigen omgeving. Maar daarin liggen ook kansen. Als we op onrecht dicht bij huis wijzen‚ zoals de gevolgen van discriminatie‚ lukt het ons wellicht op onze omgeving het elan over te brengen van mensenrechten en de rechtsstaat. Met als gevolg: meer bescherming en minder repressie. Eduard Nazarski‚ directeur Amnesty Nederland‚ e.nazarski@amnesty.nl

De Japanner Hakamada Iwao is eind maart vrijgelaten in afwachting van een nieuw proces. Hij zat ruim 45 jaar in eenzame opsluiting. De 78-jarige Hakamada werd in 1968 ter dood veroordeeld vanwege de moord op zijn baas en diens gezin. Hij bekende nadat hij twintig dagen lang was verhoord‚ waarbij hij naar eigen zeggen werd bedreigd en geslagen. Later trok hij zijn bekentenis in. De executie heeft nooit plaatsgevonden‚ omdat er twijfel bestond over zijn schuld. Volgens zijn advocaten toont nieuw onderzoek aan dat het dna van Hakamada niet overeenkomt met het dna op de kleding die gedragen zou zijn door de moordenaar. De Japanner kon zijn vrijlating amper bevatten. ‘Het was een lang gevecht‚ maar ik heb gewonnen’‚ zei hij. Maar de openbaar aanklager tekende daags na de vrijlating beroep aan tegen het gerechtelijke oordeel dat het proces tegen Hakamada over moet. AmnestyNieuws | Wordt Vervolgd | nr. 5 - mei ’14 |

WV_NR05_2014.indd 29

29 10-04-14 14:10