Wordt Vervolgd, april by amnesty international

Hek om Hoe Rusland de Bangladesh psychiatrie misbruikt

Abram de Swaan over massamoord

Maandblad over mensenrechten | april 2014 | Jaargang 47 #4 | Losse nummers â&#x201A;Ź 4â&#x20AC;&#x161;50 | www.wordtvervolgdmagazine.nl

Radio in Rwanda: van haatzaaier tot verzoener

wordtver volgd WV_NR04_2014#2.indd 1

20-03-14 08:39

INHOUD

groeten uit... Kampala

‘Geef ons moederzorg. Ontkleed ons niet op straat!’ Het zijn teksten die vrouwen in Uganda eind februari meedroegen bij een demonstratie tegen een nieuwe ‘antipornografiewet’. De wet veroorzaakte in Uganda haast net zoveel ophef als de omstreden antihomowet waar president Museveni in dezelfde maand zijn handtekening onder zette. Zo leidde de wet tot geweld tegen vrouwen in minirokjes‚ omdat ze ‘te sexy’ gekleed zouden zijn. Sommige vrouwen werden zelfs op straat uitgekleed‚ overdag. ‘Ik zat drie uur vast in het politiebureau’‚ vertelt journaliste Patience Akumu (27)‚ die toestemming kwam vragen voor een demonstratie tegen de wet. ‘Agenten duwden me heen en weer‚ er werd van alle kanten aan me getrokken.’ Deze demonstratie‚ bij het Nationale Theater in de hoofdstad Kampala‚ mocht uiteindelijk doorgaan. De oproerpolitie hield de vrouwen echter tegen toen ze daarna een protestmars wilden houden. De antipornografiewet maakt geen melding van minirokjes. De wet‚ die de ‘publieke moraal’ van het christelijke Uganda moet bewaken‚ verbiedt ‘representatie’ van ‘seksuele lichaamsdelen’ die leidt tot ‘seksuele opwinding’. Denk aan schaars geklede dames in schandaalkranten en op tv. Het oorspronkelijke idee van minister voor Ethiek en Integriteit Simon Lokodo om de minirok expliciet te verbieden haalde het niet. Maar toen was het al te laat: de ‘wet tegen minirokjes’ werd de vaste bijnaam. Met vooral eigenrichting tot gevolg. ‘Dit soort wetgeving is bedoeld om de aandacht af te leiden van de echte problemen in ons land’‚ meent journaliste Akumu. Zoals het probleem van de vele vrouwen die sterven in het kraambed‚ van de corruptie binnen de regering en van de armoede. De regering gaat‚ als gevolg van de publieke ophef‚ de antipornografiewet herzien. Een schrale troost voor de vrouwen die op straat werden uitgekleed‚ zegt Akumu. ‘Hun rechten zijn geschonden. Maar denk niet dat iemand daarvoor opdraait.’

Mark Schenkel Correspondent in Kampala

Gek verklaard Hoe Rusland de psychiatrie inzet tegen dissidenten

Rwanda‚ 20 jaar later Wraakgevoelens staan ware verzoening in de weg

6 4 6

11 12 14

Cover: © Anoek Steketee De radio waarmee de dokter van het Rwandese dorp Musambira wekelijks luistert naar de op verzoening gerichte soap Musekeweya (‘Nieuwe Dageraad’).

VierVijf Radiosoap moet rust brengen Hoe Rwanda de genocide verwerkt Column Grunberg Sovjetpraktijken? Russische dissidenten in psychiatrische klinieken Verjaagd Roma uit huis gezet in Roemenië Massamoorden en hun gelijkenissen Abram de Swaan over zijn laatste boek

2 | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 | Inhoud WV_NR04_2014#2.indd 2

20-03-14 08:39

DWANGVERPLEGING

Socioloog Abram de Swaan ‘Kijk niet‚ draai je blik af‚ jok erover tegen jezelf’

Hek om Bangladesh De langste ‘Berlijnse muur’ ter wereld

Mijn eerste kamer in Amsterdam huurde ik begin 2006 op de derde verdieping bij een pensionado in de Pijp. Zelf woonde hij op de tweede verdieping. Zijn ex-vrouw bewoonde de begane grond‚ hun 30-jarige schizofrene zoon de etage ertussen. Die schizofrenie had hij ogenschijnlijk niet van een vreemde. Met Amsterdamse tongval wees zijn vader me een keer op een auto in de straat waaruit‚ zo meende hij‚ de geheime dienst hem in de gaten hield. Ook de moeder van het gezin had wel eens last van psychoses. Haar ex-man vertelde me dat ze een paar jaar ervoor nog beweerde de heilige maagd Maria te zijn. Haar zoon dacht in die tijd dat hij Jezus was. Toen ik in het voorjaar van 2006 op een zonnige dag thuiskwam‚ stonden er twee politiebusjes voor de deur. Er bleek zich een klein drama te hebben afgespeeld: de zoon was‚ zwaaiend met een mes‚ achter het 19-jarige meisje aan gerend dat sinds enkele weken de andere kamer op de bovenste verdieping huurde. Zijn ontroostbare vader vertelde me die avond dat zijn zoon haar had aangezien voor een vampier. Gelukkig kon het meisje ontkomen. Ze deed aangifte‚ waarna haar belager werd opgepakt en naar de Valeriuskliniek werd overgebracht. Het meisje zagen we uiteraard niet meer terug. Haar vader kwam een dag later haar spullen ophalen. Tot mijn verbazing kwam de schizofrene zoon wel snel weer thuis. Enkele dagen na zijn arrestatie klonk er alweer keiharde muziek van zijn verdieping. De kliniek had hem moeten laten gaan omdat hij er niet vrijwillig verbleef. Een land moet voorzichtig zijn met het onvrijwillig opsluiten van zijn inwoners. In de Sovjet-Unie was kritiek op de regering al voldoende om iemand voor jaren in een psychiatrische kliniek op te bergen. Ook Poetin lijkt daar nu een handje van te hebben (zie pagina 12). Mijn voormalige huisgenoot had in het huidige Rusland zeker langer vastgezeten: als je meisjes aanziet voor vampiers vorm je immers een gevaar voor je omgeving. Tenzij het natuurlijk punkmeisjes zijn die met gekleurde bivakmutsen protestliederen zingen in openbare ruimtes. Als je hen aanvalt‚ word je in Poetins Rusland op het schild gehesen.

19 20 22 27 28 29

Column Polman KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips Dodelijke grensafscheiding Indiase soldaten schieten met scherp De Zaak Militaire missies Repliek AmnestyNieuws

Arend Hulshof hoofdredacteur

De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.

Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 |

WV_NR04_2014#2.indd 3

3 20-03-14 08:39

vijf

Strenger dan onder Saddam

Huisgemaakte brandbommen Het was het favoriete wapen van de actievoerders in de Oekraïense hoofdstad Kiev: de molotovcocktail. Ze gooiden de flessen met benzine en een van doek gemaakt ‘lont’ vanachter hun barricades naar de oprukkende ordetroepen‚ toen die nog luisterden naar de bevelen van de inmiddels afgezette president Viktor Janoekovitsj. Talloze pantserwagens hebben ze ermee in de fik gezet – en een aantal agenten. De sympathiserende bevolking kwam hun er massaal lege flessen voor brengen. De Canadese fotograaf Donald Weber‚ die veel in Oekraïne werkt‚ maakte een serie van de molotovcocktails die hij in Kiev aantrof.

Iraakse vrouwen denken binnenkort mogelijk met weemoed terug aan de tijd dat Saddam Hoessein nog regeerde. Trouwen‚ scheiden‚ erfenis en adoptie waren altijd geregeld volgens Wet 188 uit 1959‚ een van de modernste van de Arabische wereld: polygamie was verboden‚ trouwen mocht pas als je 18 was en een vrouw mocht haar man ongehoorzaam zijn als hij zich als tiran gedroeg. De huidige sjiitische regering wil daarmee breken‚ blijkt uit het ontwerp voor een familiewet dat ze eind februari naar het parlement stuurde. De wet staat polygamie toe‚ zet de ‘minimumtrouwleeftijd’ op 9 jaar voor vrouwen en op 15 voor mannen en geeft een echtgenoot het recht om op elk gewenst moment seks te ‘genieten’ (lees: te eisen) bij zijn vrouw. Het wetsontwerp is ‘een vernederende stap voor zowel Iraakse vrouwen als mannen’‚ schrijft de Iraakse schrijfster Haifa Zangana in de Britse krant The Guardian. Helemaal wanhopig is ze nog niet. De hevige kritiek op het wetsontwerp‚ en het algemene oordeel dat de wet vooral uit electorale overwegingen is bedacht – in april zijn er verkiezingen – ‘verkleinen de kans dat de wet wordt aangenomen’‚ schrijft ze. ‘Voorlopig althans.’

‘Ik kan niet teruggaan en de dingen doen die ik had willen doen toen ik 35 was’ De in 1984 onterecht ter dood veroordeelde Amerikaan Glenn Ford bij zijn vrijlating in maart dit jaar

VIER

And the nominees are… Daags voor de jaarlijkse uitreiking van de Oscars maakte de Human Rights Foundation (HRF) haar eigen genomineerden bekend. Niet de acteerprestaties van de sterren stonden daarbij centraal‚ maar hun steun aan mensenrechten. George Clooney en Arnold Schwarzenegger kregen een ‘Oscar’ voor hun steun aan Oekraïense demonstranten. Ook popster Madonna werd genomineerd – niet alleen wegens haar steun aan de gevangen leden van Pussy Riot‚ maar ook om haar Twitter-bericht ‘Fascism is alive and thriving in Venezuela and Russia. The Ukraine isn’t far behind!’‚ dat ruim 20 duizend keer werd geretweet. De HRF publiceerde daarnaast een lijst met minder eervolle vermeldingen. Daarop scoorden Jennifer Lopez en Mariah Carey het hoogst. Lopez gaf in juni 2013 een privéoptreden voor de Turkmeense dictator Gurbanguly Berdymukhamedov‚ waarvoor ze later overigens excuses aanbood. Carey toucheerde in december een miljoen dollar voor een ‘benefietoptreden’ in Angola‚ georganiseerd door de Angolese president José Eduardo dos Santos. Naast pr voor zijn autoritaire regime leverde het optreden een povere 65.000 euro op voor het Rode Kruis. Bekijk de lijsten op www.wordtvervolgdmagazine.nl

4 | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 | VierVijf WV_NR04_2014#2.indd 4

20-03-14 08:39

‘Geluk met je huidskleur’ Zelfs op een van de meest gerenommeerde universiteiten ter wereld heb je als donkere student nog altijd een aparte status. Een groep studenten van de Amerikaanse Harvard University vraagt daar aandacht voor met de campagne I‚ Too‚ Am Harvard. Ze schreven een toneelstuk op basis van hun ervaringen op de campus en lieten zich portretteren met een bord waarop ze een van de tegenover hun uitgesproken vooroordelen hadden geschreven. Een studente schreef: ‘Omdat ik een mening heb‚ ben ik nog geen angry black woman.’ Op een tweede portret van haar stond te lezen: ‘Misschien ben ik wel terecht ergens boos over.’ Een andere studente citeerde op haar bord een klasgenoot die zei: ‘Je hebt geluk met je huidskleur. Het is voor jou veel eenvoudiger een plek op de universiteit te krijgen.’ Een derde student citeerde een vriend die hem vroeg of hij niet liever blank had willen zijn‚ ‘like the rest of us’. I‚ Too‚ Am Harvard inspireerde donkere studenten van andere universiteiten tot soortgelijke acties. Zo ging in Groot-Brittannië al snel de campagne I‚ Too‚ Am Oxford van start. Zie www.wordtvervolgdmagazine.nl

Heerlijk Helder Zimbabwe Dit voorjaar gezien in de Zimbabwaanse hoofdstad Harare: een stichtelijke billboardreclame voor Heineken. Transparancy is a beautiful thing. If you have nothing to hide (vrij vertaald: ‘Transparantie is een mooie zaak. Als je niets te verbergen hebt.’). Op zichzelf een onschuldige variatie op ‘Heerlijk‚ Helder‚ Heineken’. Maar in een land met toenemende corruptie‚ waar de in juli vorig jaar gehouden verkiezingen vooral met enorm gesjoemel gepaard zouden zijn gegaan‚ is het bijna een politiek statement. ‘De commerciële uitingen van Heineken hebben absoluut geen politiek doel. Het gaat om het product bier‚ om niets meer en niets minder’‚ bezweert het Bureau Kellerman in Ouderkerk aan de Amstel‚ dat de internationale reclamecampagne ontwierp waarvan dit een van de slogans is. Toeval kan een rol gespeeld hebben. Maar het is ook denkbaar dat de Zimbabwaanse Heineken-vestiging bewust voor deze uiting koos omdat je hem op twee manieren kunt lezen. Het bedrijfsbelang – hogere verkoopcijfers – kan daarbij nog altijd bovenaan hebben gestaan: Harare staat bekend als bolwerk van de oppositie.

Gezocht: beul zonder gewetensbezwaren Het lukt Sri Lanka maar niet een geschikte beul te vinden om de doodvonnissen in het land uit te voeren. De medewerker met ‘ophangen van terdoodveroordeelden’ in zijn functieomschrijving is vorig jaar gepromoveerd tot bewaker. De overheid zette daarop een vacature uit‚ waarop 178 mensen solliciteerden. Eind vorig jaar werd iemand aangenomen‚ maar die kwam al snel niet meer opdagen. Een tweede kandidaat liet eveneens na korte tijd verstek gaan. Nummer drie nam geschokt ontslag toen hij de galg voor het eerst zag. De regering zoekt daarom nog altijd naar iemand die dit werk zonder gewetensbezwaren wil verrichten voor 60 euro per maand. Twee Australiërs solliciteerden begin maart per e-mail naar de baan. Ze werden echter afgewezen omdat Sri Lanka geen buitenlanders als beul wil inhuren. Sinds de doodstraf in 2004 opnieuw werd ingevoerd‚ zijn er nog geen executies voltrokken in Sri Lanka. Wel zitten er ruim vierhonderd gevangenen in de dodencel.

VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 |

WV_NR04_2014#2.indd 5

5 20-03-14 08:39

Radio moet rust brengen in Rwandese harten De genocide in Rwanda‚ die deze maand twintig jaar geleden begon‚ werd aangewakkerd door ‘haatzender’ Radio Libre des Mille Collines. Nu moet een radiosoap de Tutsi’s en Hutu’s in het land met elkaar verbroederen. Het programma is uiterst populair‚ maar het effect ervan is onduidelijk. ‘Gevoelens van wraak zullen echte verzoening in de weg blijven staan.’

Tekst: Eefje Blankevoort Fotografie:Anoek Steketee

igali – ‘Batamuriza‚ ben jij het echt? Mag ik je eindelijk weer in mijn armen sluiten?’ Een stevig gebouwde jongeman schreeuwt opgewonden in de microfoon‚ het script fladderend in zijn opgestoken hand. ‘Shema‚ Shema!’‚ klinkt het tussen zachte snikken door. ‘Ik dacht dat ik je nooit meer zou zien!’ Met haar lippen bijna tegen de microfoon gedrukt laat de vrouw weeklagende geluidjes uit haar mond ontsnappen. Dan recht ze haar rug‚ kijkt door het raam van de opnamestudio naar scriptschrijvers Charles Rukundo (40) en André Musagara (49) en vraagt zonder spoor van emotie: ‘Was het goed zo?’ Eens per maand komen de acteurs van Musekeweya bijeen voor nieuwe opnames van Rwanda’s populairste radiosoap. Vandaag staan afleveringen 578 tot en met 588 op het programma. Het is een bijzonder weerzien in de studio. Na een afwezigheid van ruim een jaar is een van de hoofdpersonen‚ Batamuriza‚ voor het eerst terug in de serie. ‘Ze was ontvoerd en komt in de nieuwe aflevering

eindelijk vrij’‚ legt scriptschrijver Rukundo uit. ‘Het weerzien met haar geliefde Shema wordt een geweldige scene‚ waar onze fans al tijden naar uitzien. Ze hebben ons het afgelopen jaar overstelpt met brieven‚ sms’jes en telefoontjes waarin ze ons smeekten Batamuriza te laten terugkeren.’ Radiosoap Musekeweya‚ ‘Nieuwe Dageraad’‚ weet wekelijks honderdduizenden Rwandezen aan de radio te kluisteren. De soap wordt uitgezonden op dezelfde frequentie vanwaar de radiozender van Radio Télévision Libre des Mille Collines (RTLM) de bevolking in 1994 ophitste om Tutsi’s te vermoorden. Vanaf 7 april dat jaar werden in ongeveer honderd dagen zeker 800 duizend Tutsi’s en gematigde Hutu’s vermoord. De soap speelt zich af in twee dorpen‚ Muhumuro en Bumanzi‚ die elkaar naar het leven staan. Ruzie over land is een van de oorzaken van de oplopende spanningen‚ die steeds weer culmineren in verwoestende aanvallen over en weer. Maar ondanks de

6 | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 | Rwanda twintig jaar na de genocide WV_NR04_2014#2.indd 6

20-03-14 08:39

Rwanda twintig jaar na de genocide | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april â&#x20AC;&#x2122;14 |

WV_NR04_2014#2.indd 7

7 20-03-14 08:39

En toen kwamen de bulldozers

Roma in Roemenië en elders in Oost-Europa zijn vaak slachtoffer van onrechtmatige huisuitzettingen. Zoals de bewoners van een wijk in het Roemeense badplaatsje Eforie Sud. Laurens Nijzink en Bogdan Chesaru maakten er een portret van de 6-jarige Genghiz. Tekst: Laurens Nijzink Fotografie: Bogdan Chesaru

forie Sud – Genghiz Memet wordt vroeger wakker dan normaal. Er is rumoer op straat. In het schaarse ochtendlicht ziet de 6-jarige jongen mensen uit zijn straatje spullen uit huizen halen en op ezelskarren laden. Dekens‚ kleren‚ keukenspullen. Genghiz’ ouders staan ook op straat‚ gespannen wachten ze ergens op.

Na een uur klinkt het geluid van zware dieselmotoren. Met draaiende motoren houden twee bulldozers halt aan de rand van de wijk met 22 stenen huisjes‚ waaronder dat van Genghiz. Even later komen tientallen agenten het terrein op‚ vele met helmen en maskers. Mensen schreeuwen en smeken‚ blijven als levend schild voor hun huizen staan. Genghiz’ moeder Fatme beseft dat ze hiertegen niets kan doen en zoekt koortsachtig spullen bij elkaar. Kleding‚ een foto-

boek‚ officiële papieren. ‘Verlaat uw huis‚ anders komt u onder het puin’‚ roepen de agenten. Tien dagen eerder kregen de betrokken gezinnen een brief van de burgemeester van Eforie Sud‚ waarin hij de ontruiming aankondigde. De bewoners hebben geen eigendomspapieren van de huizen en de grond‚ maar vele betaalden wel belasting‚ zijn aangesloten op het elektriciteitsnet‚ de waterleiding en de riolering‚ en staan op dit adres geregis-

14 | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 | Huisuitzettingen Roemenië WV_NR04_2014#2.indd 14

20-03-14 08:39

< Foto uiterst links: de 6-jarige Genghiz Memet op een veld vlak bij de bouwkeet waarin hij met zijn ouders woont sinds de huisuitzettingen van vorig jaar. Links: Genghiz’ moeder Fatme helpt hem met zijn huiswerk.

treerd bij de gemeente. De meesten wonen al twintig jaar op het terrein. Een bulldozer rijdt het eerste huis in. Luid gekraak van hout weerklinkt‚ het dak valt met een klap op de grond‚ een stenen muur valt om. Fatme houdt haar zoon stevig tegen haar aan‚ zijn gezicht naar haar toe. Ze wil niet dat Genghiz dit ziet en brengt hem snel naar school. Hij huilt en rilt. In minder dan twee uur tijd worden alle huizen met de grond gelijk gemaakt. Ook het huis dat Genghiz’ ouders bouwden. ‘Alleen God weet hoe hard ik voor dit huis heb gewerkt’‚ zegt Fatme. ‘Ze hebben de helft van mijn leven verwoest.’ Het is ook het huis waar Genghiz’ twee oudere zussen zijn geboren en zijn tweelingbroer‚ die een dag na zijn geboorte overleed. Het regent‚ Genghiz’ vader is radeloos. Waar moet zijn familie de nacht doorbrengen? Als Genghiz ’s middags terugkomt op de plek waar ooit zijn huis stond‚ ziet hij alleen nog een vlakte met puin. Er bovenop zitten mensen in hutten‚ provisorisch gebouwd van lappen plastic‚ hout en steen. Het worden enkele verschrikkelijk dagen. De regen houdt aan en ’s nachts voelt het koud. Iedereen probeert vuurtjes te maken van het natte wrakhout. Drie nachten blijven Genghiz en zijn familie onder een zeil bivakkeren. Een naburige familie droogt zijn schoolkleren in hun huis. Maandagochtend gaat Genghiz weer naar school. De onderwijzeres is verbaasd als ze hem ziet‚ ze weet wat er is gebeurd. Genghiz is tot op het bot verkleumd; ze geeft hem

haar trui. Halverwege de ochtend belt ze zijn moeder: Genghiz voelt zich niet goed‚ hij wil naar huis. Als de zon zich eindelijk weer laat zien‚ wordt ook Genghiz weer wat vrolijker. Het gezin woont inmiddels in een keet naast het terrein waar het vroeger woonde. Binnen hangt aan een haakje zijn schooluniform‚ smetteloos. De rest van de keet is groezelig. Bijna alle bezittingen zijn met de ontruiming verloren gegaan‚ ook de televisie. Zijn lievelingsprogramma’s – Mickey Mouse en Donald Duck – moet Genghiz missen. Maar dromen doet hij nog steeds‚ het liefst van snelle motoren. De keet biedt ruimte aan twee bedden. Zijn vader slaapt in het ene bed en in het andere

ligt Genghiz‚ tussen zijn zus en moeder in. Iedere avond leest Fatme hem voor uit haar gebedenboekje. Totdat hij in haar armen in slaap valt. Na enkele dagen bivakkeren in de stromende regen‚ kreeg de helft van de getroffenen onderdak in een oud gebouw zonder faciliteiten. De burgemeester beloofde ook vervangende woonruimte aan de familie Memet‚ maar in maart 2014 woonde ze nog steeds in dezelfde bouwkeet. Amnesty en een Roma-organisatie hebben juridische stappen genomen tegen het besluit van de burgemeester. Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl

Van Roma-wijk naar voormalige fabriek Roma vormen met 6 miljoen zielen de grootste en meest achtergestelde minderheid in de Europese Unie. In vrijwel elk land scoren ze het laagst wat betreft scholing‚ inkomen‚ gezondheid en huisvesting. Vooroordelen tegen de groep leiden vaak tot mensenrechtenschendingen‚ zoals gedwongen huisuitzettingen. Amnesty documenteerde er voorbeelden van in Bulgarije‚ Tsjechië‚ Frankrijk‚ Griekenland‚ Italië‚ Macedonië‚ Roemenië‚ Servië‚ Slowakije en Slovenië. Vorig jaar publiceerde Amnesty een rapport met vijf voorbeelden uit Roemenië. Zo werd in december 2010 in het Roemeense Cluj-Napoca een centraal gelegen wijk met 350 Roma‚ die daar al twintig jaar woonden‚ zonder enige aankondiging ontruimd. De bewoners werden overgebracht naar de sloppenwijk Pata Rât buiten de stad‚ dat lokaal het ‘Roma-getto’ wordt genoemd. In 2012‚ vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen in Roemenië‚ werden vijfhonderd Roma tegen hun zin uit hun huizen gezet in de wijk Craica in de stad Baia Mare. De burgemeester‚ die tijdens de campagne had beloofd de Roma-wijken te slopen‚ bracht hen onder in de leegstaande metaalfabriek Cuprom‚ waar geen kachels waren en te weinig toiletten. Acties van dertig organisaties – waaronder een sms-bombardement op de telefoon van de burgemeester‚ georganiseerd door Amnesty – hadden weinig effect. Eind 2013 waren de leefomstandigheden in de Cuprom-fabriek niet verbeterd. Huisuitzettingen Roemenië | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 |

WV_NR04_2014#2.indd 15

15 20-03-14 08:39

â&#x20AC;&#x2DC;Tot 1600 waren veel volkeren juist trots op genocideâ&#x20AC;&#x2122; WV_NR04_2014#2.indd 16

20-03-14 08:39

Abram de Swaan rekent in zijn onlangs verschenen Compartimenten van vernietiging af met het heersende idee dat in iedereen een massamoordenaar kan schuilen. De socioloog onderzocht welk pad samenlevingen aflegden voordat er een genocide plaatshad. Het gemeenschappelijke kenmerk: een ‘verharding van het hokjesdenken op alle niveaus’. Tekst: Henk van Renssen Fotografie: Thomas Chéné

arijs – ‘Dáár gebeurde het gewoon‚ daar op straat.’ De socioloog Abram de Swaan (72) zit aan een klein tafeltje in de Parijse brasserie Wepler‚ ooit een beroemde hang out van Ernest Hemingway‚ en wijst door het raam naar buiten. Passanten haasten zich over de brede stoep langs het drukke Place de Clichy‚ waar een vriendelijke jongen in een shirt van Amnesty met ze in gesprek tracht te komen. De zon schijnt. De mensen genieten van de eerste – vroege – lentedag van het jaar. Maar De Swaan heeft het niet over hen; hij wijst op het duistere verleden van Parijs. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden hier Joden op straat opgepakt en naar concentratiekampen gedeporteerd‚ zegt hij. Dat gebeurde gewoon overdag‚ ook voor dit drukke café‚ onder het oog van de bezoekers. Er gebeurde in de oorlog veel meer openlijk op straat dan de mensen willen weten‚ stelt De Swaan‚ die zelf de eerste jaren van zijn leven doorbracht op een onderduikadres in Amsterdam. De meesten grepen niet in. En dat is een bron van schaamte en vernedering‚ waar niemand later graag aan wordt herinnerd. ‘Mensen veroordelen dat veel te makkelijk’‚ verzucht hij. ‘Kijk niet‚ draai je blik af‚ jok erover tegen jezelf: dat doen we nu toch ook de hele dag?’ Slechts een paar mensen gingen in het verzet. Helden worden ze nu genoemd. En waarom wordt iemand dan een held‚ in plaats van lid van de zwijgende meerderheid? Die vraag fascineert De Swaan. De socioloog vermoedt dat een held bepaalde persoonlijkheidskenmerken heeft die hem onderscheiden van de rest. Vooral ijdelheid kan een belangrijke rol spelen‚ werpt hij maar eens een tegendraads idee op. Misschien zijn helden wel mensen die het onrecht niet kunnen verdragen‚ én eerlijk zijn‚ én zo’n hoge dunk van zichzelf hebben dat ze denken echt iets te kunnen betekenen door in het verzet te gaan. Genocidevirus De persoonlijkheid van de held is het tegenbeeld van die van de massamoordenaar‚ waar De Swaan‚ universiteitshoogleraar sociale wetenschap aan de UvA‚ momenteel gastonderzoeker in Parijs‚ uit-

gebreid op in gaat in Compartimenten van vernietiging‚ zijn recente boek. Het populaire idee‚ stelt De Swaan‚ is dat iedereen een massamoordenaar kan worden‚ afhankelijk van de omstandigheden: zo konden heel gewone Duitsers in de Tweede Wereldoorlog de afschuwelijkste gruweldaden uitvoeren‚ net als heel gewone Hutu’s in Rwanda dat deden. De Swaan rekent in zijn boek af met die opvatting‚ die vooral bekendheid verwierf dankzij Hannah Arendts theorie over ‘de banaliteit van het kwaad’. De socioloog stelt dat sommige mensen wel degelijk een persoonlijkheidsstructuur hebben‚ aangeboren of aangeleerd‚ die hen vatbaarder maakt voor het virus van de genocide dan anderen. Ze voelen bijvoorbeeld opvallend weinig empathie voor mensen buiten hun kleine kring van dierbaren (ze kunnen dus‚ zoals het cliché gaat‚ inderdaad echt houden van hun eigen kinderen). Ze voelen zich bijna nooit verantwoordelijk voor hun daden‚ hebben het gevoel dat alles hun maar overkomt‚ ook al hebben ze wel degelijk bewust keuzes gemaakt. En ze hebben een voorkeur voor autoritaire verhoudingen. De meesten van die mensen vallen in een gewone rechtsstaat niet erg op‚ de verschillen met hun medeburgers zijn klein. Maar als een samenleving een proces doormaakt van wat De Swaan compartimentalisering noemt (‘Ja‚ ik weet het’‚ zegt hij‚ ‘het is een lelijk woord‚ maar ik kon er niet omheen’) dan worden ze ‘als in een schudzeef’ uitgesorteerd. En worden bijvoorbeeld kampcommandant. Abram de Swaan onderzocht voor zijn boek een twintigtal gruwelijke gevallen van massavernietiging in de twintigste eeuw‚ in onder andere de Sovjet-Unie‚ Indonesië‚ Mexico‚ Guatemala en Cambodja onder de Rode Khmer. Het was zwaar werk‚ vertelt hij‚ om je

‘De felste neonazi’s verdedigen de Holocaust niet. Ze ontkénnen zijn bestaan. Dat is hoogst interessant’ jarenlang te verdiepen in het slechtste wat mensen elkaar kunnen aandoen. Hij las veel studies over massamoorden en maar weinig memoires. ‘Die zou ik misschien te erg hebben gevonden’‚ zegt hij. ‘Maar wellicht had ik daar nog meer van kunnen leren.’ De Swaan wilde weten of er een pad naar de genocide bestond‚ een overeenkomst in het proces dat al die eerst nog min of meer beschaafde samenlevingen doormaakten. De verschillen bleken groot‚ maar uiteindelijk kwam de socioloog uit op zijn compartimentalisering. Hij omschrijft dat als ‘een verharding van het hokjesdenken op alle niveaus’. Vaak kent zo’n samenleving een voorgeschiedenis van tegenstellingen tussen groepen‚ waar een misdadig regime handig op inspeelt met propaganda: één groep wordt steeds sterker apart gezet. Ze Het Interview | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 |

WV_NR04_2014#2.indd 17

17 20-03-14 08:39

lezen

KIJKEN

Door Maarten Reijnders

RECENSIE

Jan Eikelboom houdt niet van meningen In 1991 brengt Nieuwsuur-verslaggever Jan Eikelboom voor het eerst een bezoek aan Israël. Hij vindt het er vreselijk. De mensen zijn onvriendelijk‚ zijn hotel is slecht en hij krijgt maar geen grip op het onderwerp waarover hij moet berichten. ‘In het vliegtuig terug naar huis neem ik mezelf voor dit land niet meer te bezoeken’‚ schrijft Eikelboom in Achter het front. ‘Sindsdien ben ik er een keer of zestig geweest.’ Eikelboom blijft de ellende opzoeken. Dat tekent hem‚ en misschien wel elke oorlogsjournalist. De Gaza-strook‚ Oost-Timor‚ Syrië‚ Egypte‚ Libië‚ Tunesië en Iran: als het ergens op de wereld misgaat‚ reist Eikelboom erheen en brengt hij verslag uit. Dat betekent niet dat Eikelboom een onverantwoordelijke thrillseeker is. Integendeel. In zijn lekker geschreven boek doet hij meermaals uit de doeken hoe hij worstelt met de risico’s die inherent zijn aan zijn vak. Komt hij tot de conclusie dat een plaats of situatie niet veilig genoeg is‚ dan kiest hij eieren voor zijn geld en ziet hij af van een bezoek. Desalniettemin raakt de verslaggever vaak genoeg verzeild in gevaarlijke situaties. Achter het front zit boordevol spannende verhalen over hoe het eraan toegaat in oorlogsgebieden. Eikelboom wordt beschoten door sluipschutters‚ achternagezeten door woedende menigtes en van al zijn geld beroofd. De hachelijke situaties bezorgen ook de lezer regelmatig kippenvel. Bijvoorbeeld als de oorlogscorrespondent beschrijft hoe hij na de moord op zijn collega Sander Thoenes besluit de Oost-Timorese hoofdstad Dili halsoverkop te verlaten. Daarnaast laat Eikelboom zien voor welke dilemma’s je als oorlogsverslaggever wordt geplaatst en door welke principes hij zich in zijn werk laat leiden. De belangrijkste daarvan lijkt: de ‘andere kant’ van het verhaal tonen. Hij houdt niet van journalistiek ‘kluitjesvoetbal’. Als alle tv-ploegen op het Tahrirplein staan‚ zoekt Eikelboom bij voorkeur een buitenwijk van Caïro op. En als iedereen ervan overtuigd lijkt dat Assad nauwelijks steun onder de Syrische bevolking geniet‚ laat de Nieuwsuur-verslaggever graag zien dat de werkelijkheid net een slag anders is. Die opstelling wordt hem niet altijd in dank afgenomen. Regelmatig krijgt hij het verwijt dat hij partij zou kiezen. Daar is echter geen sprake van‚ bezweert hij. Met meningen heeft Eikelboom niet veel. Die ‘belemmeren het zicht op de werkelijkheid en leiden tot bevooroordeelde verslaggeving waar niemand wijzer van wordt’‚ meent hij. ‘Ik heb het al moeilijk genoeg met de feiten‚ laat staan dat ik de waarheid in pacht heb.’ Jan Eikelboom: Achter het front – Mijn leven als oorlogsverslaggever 254 p.‚ € 17‚95

boeken Op de vlucht

De in 1984 in Azerbeidzjan geboren joodse Olga Grjasnowa emigreerde op haar twaalfde naar Duitsland. Daar debuteerde ze zestien jaar later met het deels autobiografische (en nu in het Nederlands vertaalde) Der Russe ist einer‚ der Birken liebt. Haar hoofdpersoon‚ Masja Kogan‚ vluchtte eveneens op jonge leeftijd met haar Joodse ouders naar Duitsland‚ weg van de bloederige Armeense pogroms in Azerbeidzjan. Inmiddels is zij volwassen en heeft ze opnieuw een traumatische ervaring: haar Duitse vriend Elias overlijdt. Voor Masja is het een reden om opnieuw te vluchten‚ deze keer naar Israël‚ beschrijft Grjasnowa in haar soms moeizaam geschreven roman. Maar ook daar blijft het verleden haar achtervolgen. Olga Grjasnowa: Een Rus is iemand die van berken houdt De Bezige Bij Antwerpen. 302 p.‚ € 19‚99 Verwekt tijdens de politionele acties Het is vaste prik tijdens oorlogen: soldaten die seks hebben met vrouwelijke inwoners van het land waar ze moeten vech-

ten. Soms is er sprake van verkrachting‚ vaak gebeurt het met wederzijdse instemming. ‘Oorlog‚ legers en seks horen bij elkaar als jam en roomboter bij wittebrood’‚ schrijven filmmaker Annegriet Wietsma en militairhistoricus Stef Scagliola in hun boek Liefde in tijden van oorlog. Tijdens de onafhankelijkheidsoorlog van Indonesië (1945-1949) was het al niet anders. Een deel van 135 duizend Nederlandse militairen die tijdens de Politionele acties in de archipel vochten‚ kreeg daar een relatie. Met duizenden ‘oorlogsliefdekinderen’ als gevolg – onder meer doordat het toenmalige ministerie van Oorlog weigerde condooms te verstrekken aan de jonge manschappen. Voor hun boek spraken Wietsma en Scagliola met kinderen‚ moeders en veteranen. De vaders wilden vaak anoniem blijven: hun Nederlandse familie mocht natuurlijk niet van het buitenechtelijke kind aan de andere kant van de wereld weten. Annegriet Wietsma en Stef Scagliola: Liefde in tijden van oorlog Uitgeverij Boom‚ 356 p.‚ € 19‚90

web Achterwerk in de kast in Afghanistan Het heeft wel wat weg van Man bijt hond. Of van Achterwerk in de kast‚ het kinderprogramma uit de jaren tachtig en negentig waarbij kinderen in een kast gingen zitten‚ een gordijn openschoven en een verhaal vertelden. Ryan Alexiev en Jim Ricks reizen door Afghanistan met een mobiele‚ opblaasbare opnamestudio in de vorm van een tekstballon. Ze komen in de meest afgelegen gebieden en

20 | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 | KijkenLezen WV_NR04_2014#2.indd 20

20-03-14 08:39

vragen mensen daar plaats te nemen voor de camera. De ‘deelnemers’ krijgen vervolgens telkens hetzelfde verzoek. Of ze de zin ‘De waarheid is…’ willen afmaken. Dat levert mooie verhalen op van ‘de gewone man’‚ die in Afghanistan hoogst zelden op tv is te zien. De filmpjes zijn te zien op het platform www.ihearyou.me (vanaf 1 april) en op de site van Alexiev en Ricks. Daar vind je ook leuke foto’s en korte filmpjes over wat de twee verder tegenkomen onderweg. Zie hiervoor: www.wordtvervolgdmagazine.nl. De bekendste onbekende onder Ceaus¸escu

Poetin als drag queen De Belgische modeontwerper Kristof Buntinx heeft op zijn website een Poetin-aankleedspel geplaatst. ‘Het spel is bedoeld voor jongens en meisjes van zeven jaar en ouder en geeft kinderen de mogelijkheid om de Russische leider aan te kleden met kledingstukken uit de collectie van Buntinx’‚ schrijft de modeontwerper. Zo is het onder meer mogelijk Poetin een jurk aan te doen en een kek hoedje op te zetten. Qua ondermode bestaat de keuze uit een aantal boxershorts dat Buntinx ontwierp om te protesteren tegen de Russische wet die ‘homopropaganda’ verbiedt. Zie hiervoor: www.wordtvervolgdmagazine.nl.

films Geweldige korte video over Irina Margareta Nistor‚ een Roemeense vrouw die in de jaren tachtig illegaal het land binnengesmokkelde films nasynchroniseerde – ruim drieduizend in totaal. Iedere Roemeen die in die dagen wel eens zo’n ‘illegale’ video bekeek‚ kende haar manier van spreken. ‘Ze had de bekendste stem van Roemenië‚ op die van Nicolae Ceaus¸escu na’‚ herinnert iemand zich. Maar niemand wist wie ze was. Ook het regime niet. En dat terwijl ze – ironisch genoeg – voor de nationale televisie werkte. Daar vertaalde ze eveneens films‚ maar dan om ze voor te leggen aan de afdeling censuur. ‘We mochten niets laten zien waaruit zou blijken dat het leven in het Westen goed was’‚ vertelt ze. ‘Zelfs de enorme maaltijden in Tom en Jerry waren niet toegestaan.’ www.wordtvervolgdmagazine.nl.

Gedwongen huwelijk Night of silence is een goed geacteerde speelfilm van regisseur Reis Çelik over een jonge Turkse bruid die gedwongen wordt te trouwen met een man die ruim vijftig jaar ouder is en bovendien net uit de gevangenis komt. Vol angst ziet ze de huwelijksnacht tegemoet. Maar dan blijkt dat het huwelijk ook voor haar echtgenoot niet van harte gaat. Om een bloedvete tussen twee families te beëindigen‚ zijn de twee tot elkaar veroordeeld.

RECENSIE

De Tweede Wereldoorlog‚ maar dan sprookjesachtig The book thief vertelt het verhaal van Liesel‚ een Duits meisje dat eind jaren dertig vanwege de communistische sympathieën van haar moeder wordt ondergebracht bij een pleeggezin in een gemeente elders in Duitsland. Kort daarvoor is haar broertje overleden. Ze heeft moeite zich aan te passen aan haar nieuwe thuissituatie en nieuwe school‚ waar haar klasgenoten haar maar dom vinden omdat ze niet kan lezen. Gelukkig keert het leven snel ten goede‚ met dank aan Liesels sympathieke buurjongen Rudy die voortdurend met haar optrekt. En dankzij haar vriendelijke pleegvader‚ die Liesel leert lezen. Zelf leest ze vervolgens tijdens de oorlog een Joodse onderduiker voor die in de kelder van haar pleegfamilie bivakkeert. Het jeugdboek van de Australische schrijver Markus Zusak‚ dat het verhaal van Liesel vertelt‚ prijkt al jaren bovenaan de lijstjes van bestverkochte boeken. Ik heb het zelf niet gelezen maar omdat het is overladen met prijzen‚ ging ik vol verwachting naar de verfilming van The book thief. Dat viel even tegen. Boeken en verbeelding kunnen helpen om aan de gruwelijke werkelijkheid te ontsnappen‚ is de boodschap van de film. Jammer alleen dat de realiteit van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust in de verfilming helemaal niet zo vreselijk lijkt te zijn. De filmmakers schotelen de kijker een sprookjesachtige versie van de werkelijkheid voor. De helft van de tijd ligt er een heerlijk pak sneeuw en die oorlog‚ ach‚ die is er wel‚ maar dan toch vooral als achtergronddecor voor het verhaal. Zelfs het tragische einde wordt nog heel smaakvol in beeld gebracht. De personages lijken wel van bordkarton‚ zo eendimensionaal zijn ze. Ze zijn heel erg goed en vriendelijk óf heel erg fout en gemeen. Een tussenweg lijkt er niet te zijn. Alleen Liesels aanvankelijk nogal nare pleegmoeder blijkt na verloop van tijd eigenlijk best een schat te zijn. Tel daarbij op dat de dialogen vaak behoorlijk onnatuurlijk klinken – dat de acteurs voortdurend Engels met een suf Duits accent spreken‚ helpt daarbij bepaald niet – en je houdt een behoorlijk teleurstellende film over. Misschien had ik beter het boek kunnen lezen. Brian Percival: The book thief Nu in de bioscoop

In april te zien in verschillende Nederlandse steden tijdens Movies that Matter on Tour. Kijk op www.moviesthatmatter.nl voor plaatsen en tijden.

KijkenLezen | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 |

WV_NR04_2014#2.indd 21

21 20-03-14 08:39

Een hek tegen een denkbeeldige vijand Rondom Bangladesh staat een hek van meer dan 3.400 kilometer. Het is de langste grensafscheiding ter wereld. India‚ groot en machtig‚ heeft het nietige buurland overal omheind‚ behalve waar dat door bergen of rivieren niet kon. Tekst: Dick Wittenberg Fotografie: Gaël Turine/VU/HH

Vrouwen uit Bangladesh lopen met in India gekochte koopwaar langs de muur in de grensplaats Hili. Ze reizen het liefst in groepsverband‚ omdat dit de individuele pakkans verkleint als ze op een Indiase grenswacht stuiten.

WV_NR04_2014#2.indd 22

20-03-14 08:39

WV_NR04_2014#2.indd 23

20-03-14 08:39

nazarski

AMNESTY

nieuws

GOED NIEUWS

Aan de Krimoorlog‚ die Rusland van 1853 tot 1856 voerde met Europese mogendheden‚ hebben we de snelle wereldjournalistiek te danken. De uitvinding van de telegraaf stelde regeringen en kranten binnen luttele uren van de gevechten op de hoogte. Een andere uitvinding‚ de foto‚ schokte het thuisfront in Engeland en Frankrijk. Toen de oorlog door alle informatie steun dreigde te verliezen‚ stelden die landen censuur in. Dat verhalen en beelden van onrecht en wreedheid pas sinds kort razendsnel de wereld overgaan‚ kun je dus niet zeggen. Wel dat de nieuwsstroom groter is dan ooit. Van de Krim‚ Sri Lanka‚ Sudan of Saudi-Arabië kan het publiek gemakkelijk te weten komen wat er nú gebeurt. Dat wil zeggen: als het dat wil. De neiging om weg te kijken neemt navenant toe met de hoeveelheid nieuws. Niet voor niets is plaatselijk nieuws zo belangrijk geworden. Aan het kappen van bomen in je straat kun je iets doen. Maar aan Syrië? De werkelijkheid die je alleen maar een machteloos gevoel geeft‚ daarvoor kun je domweg de knop omdraaien. Ze is als het ware optioneel geworden. Ook Amnesty heeft te maken met deze ontwikkeling. Wij constateren vaak dat er meer nodig is dan een gewoon bericht of gewone actie om de aandacht van de media te trekken en om mensen in beweging te

Aan het kappen van bomen op straat kun je iets doen. Maar aan Syrië? krijgen. Wat dan? Creatief zijn. Werk van graffitikunstenaar Banksy werd half maart metershoog geprojecteerd op het Rijksmuseum‚ en ook in Parijs‚ Sydney en Moskou‚ om aandacht te vragen voor Syrië. Een week later legde Amnesty een zandstrand aan bij het gebouw van de Europese Commissie in Brussel‚ vanwege bootvluchtelingen die terug de zee op worden geduwd. Je kunt wel degelijk iets doen‚ is altijd onze boodschap. Neem de nieuwe app waarmee je vanaf je smartphone aan spoedacties kunt meedoen. Daarmee steun je de oproep tot bescherming van een kritische journalist in Ethiopië‚ een Chinese activiste‚ een terdoodveroordeelde in Nigeria. Dat journalisten van anderhalve eeuw geleden de Krimoorlog minder heldhaftig maakten dan de legerleiding wilde‚ creëerde een nieuw bewustzijn. Daarvan zijn wij erfgenamen. We zijn minder goedgelovig. Maar daarom kunnen we ook meer. Want uiteindelijk begint elke actie met een simpele stap. Stuur een mail voor mensenrechten en vraag tien andere mensen ook dat bericht te sturen. En die elk weer tien. ‘Gebruik je macht’‚ is de titel van onze campagne van brief en sms en gift‚ waarvoor je je kunt aanmelden op spoedacties.amnesty.nl. Dan hoef je niet de knop om te draaien. Integendeel‚ dan bundel je je kracht met anderen. Eduard Nazarski‚ directeur Amnesty Nederland‚ e.nazarski@amnesty.nl

Gebruik je macht

Gerechtigheid na 12 jaar

Vier Mexicaanse militairen zijn gearresteerd op verdenking van marteling en verkrachting van Inés Fernández Ortega en Valentina Rosendo Cantú. Ze zitten vast en worden vervolgd. Fernández en Rosendo werden in 2002 verkracht in de Mexicaanse staat Guerrero. Ze deden aangifte‚ maar de militaire rechtbank die de zaak behandelde‚ nam de militairen in bescherming. De vrouwen en hun gezinnen werden gedurende de procedure bedreigd. In 2010 stelde het Inter-Amerikaanse Hof voor de Mensenrechten de slachtoffers in het gelijk. Een jaar later erkende de militaire aanklager dat de militaire rechtbank onbevoegd is deze zaak te behandelen. De militairen zullen nu door een civiele rechtbank worden berecht.

Russische journaliste niet langer vervolgd Een Russische rechtbank heeft onlangs bepaald dat journaliste Elena Klimova niet verder wordt vervolgd. De Russische werd in januari aangeklaagd wegens ‘propaganda van niet-traditionele seksuele relaties’‚ ofwel homoseksualiteit. De rechter sloot de zaak omdat er veel procedurefouten waren gemaakt. De uitspraak betekent dat ze kan doorgaan met haar website Children404‚ waarop jonge lhbt’s (lesbiennes‚ homo’s‚ biseksuelen en transgenders) in Rusland hun persoonlijke verhalen en ervaringen kunnen uitwisselen. Politicus Vitaliy Milonov uit Sint Petersburg‚ die de aanklacht tegen Klimova indiende‚ zegt in hoger beroep te gaan.

AmnestyNieuws | Wordt Vervolgd | nr. 4 - april ’14 |

WV_NR04_2014#2.indd 29

29 20-03-14 08:39