Shell voor de rechter wegens executies Nigeria Iraks rijdende rechtbank Kat-en-muisspel in Arizona Maandblad over mensenrechten Juli 2017 | Jaargang 49 #7 Losse nummers ₏ 4‚50
wordtver volgd
Mensenrechten in tijden van robots en algoritmes WV_NR07_2017.indd 1
21-06-17 13:35
INHOUD
groeten uit... Donibane (Spanje)
De balkons van het Spaanse havenplaatsje Donibane in Baskenland zijn een lust voor het oog. Bloembakken en houtsnijwerk versieren de huisjes in rood‚ groen en blauw. Maar tussen de geraniums herinneren vlaggen aan het bloedige verleden van de regio. ‘Etxera’‚ staat erop‚ ‘breng ze terug’. De leus slaat op de honderden ETA-leden die nog altijd gevangenzitten. Achthonderd doden en twintigduizend gewonden vielen er sinds 1959 bij hun aanslagen‚ die moesten leiden tot een onafhankelijk Baskenland. Als wraak hebben de Spaanse autoriteiten de terroristen zo ver mogelijk van Baskenland opgesloten. Zelfs de meest gematigde Basken vinden dat pure pesterij. Ook een inwoner van Donibane zit gevangen‚ vertelt Maripí Echarre (55) in de dorpskroeg aan de voet van de kerk. ‘Hij zit in Frankrijk. Zijn familie moet duizend kilometer heen en terug reizen voor een bezoekje van 45 minuten. Een paar jaar geleden kregen ze een auto-ongeluk. Ze overleefden‚ maar hun auto was total loss.’ Na het ongeluk gingen Echarre en haar dorpsgenoten‚ nauw in de gaten gehouden door de Guardia Civil‚ de straat op om te protesteren tegen het spreidingsbeleid. De buren zamelen nog altijd geld in om de familie van rechtsbijstand en chauffeurs te voorzien. Overplaatsing naar Baskische gevangenissen was jarenlang een eis die de ETA stelde in ruil voor ontwapening. Maar bij de laatste ronde‚ afgelopen april‚ had de ETA weinig te willen en leverden ze hun wapens in zonder enige tegemoetkoming. Echarre zegt dat de ETA de Baskisch-nationalistische belangen niet meer kon dienen. ‘Mensen hebben nu meer vertrouwen in de politiek. Maar de politiek is traag. Als je een kind in de gevangenis hebt‚ duurt één of twee jaar lang.’
‘Als Shell zich anders had opgesteld‚ waren ze nooit gedood’ Olieconcern voor de rechter wegens executies Nigerdelta
6
4 6
Maartje Duin
11 12 14 16 Cover: © Odilo Girod
Mensenrechten in tijden van algoritmes Hecht een bejaarde straks meer aan een robot dan aan zijn kleinkind?
12
VierVijf ‘Wat het meest schokt‚ is Shells boosaardige opportunisme’ Oliemaatschappij voor de rechter om executies Nigerdelta Grunberg Column ‘Er vindt serieuze erosie plaats’ Wat digitale ontwikkelingen betekenen voor mensenrechten Administratieve ravage na IS Iraks rijdende rechter biedt hulp in kampen KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips
2 | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 | Inhoud WV_NR07_2017.indd 2
21-06-17 13:35
SCHIETEN
Rijdende rechter Irak probeert te redden wat er te redden valt ‘We hadden op een gegeven moment vijfhonderd zaken per dag’
14
18 21 22 24 31 32
‘Ik laat mij niet intimideren’ Curtis Hofwijks leidt verzet tegen Desi Bouterse
18
‘Bouterse probeert mensen angst in te boezemen’ Surinaamse activist Curtis Hofwijks De Zaak 43 jaar na de moord op Vladimir Herzog ‘IJzingwekkend signaal: discrimineren mag’ Van EU-hof mogen bedrijven personeel met hoofddoek weigeren Kat-en-muisspel in Arizona Mexicanen proberen grensmuur te omzeilen Polman Column AmnestyNieuws
Johan Hoekman‚ de toenmalige Nederlandse ambassadeur in Paramaribo‚ lunchte in november 1982 met de Surinaamse vakbondsleider Cyrill Daal. De diplomaat was bezorgd. Daal had kort ervoor legerleider Desi Bouterse vernederd door uitgerekend tijdens een staatsbezoek van president Maurice Bishop van Grenada een massastaking te organiseren. Bouterse‚ die twee jaar eerder een staatsgreep had gepleegd‚ reageerde woest op het protest en in het openbaar zei hij te zullen afrekenen met Cyrill Daal. ‘Het wisselgeld mag hij houden’‚ voegde hij dreigend toe. Als Bouterse zo in een hoek wordt gedreven‚ zei Hoekman tegen Daal tijdens de lunch‚ dan kan hij ook gaan schieten. Daal moest lachen. ‘Wij Surinamers dansen en lachen met elkaar‚ maar schieten? Zover komt het hier nooit...’ Een paar weken later werd Daal een van de vijftien slachtoffers van de Decembermoorden. Door een groep dronken militairen werden de vooraanstaande Surinamers‚ onder wie advocaten‚ journalisten en academici‚ in Fort Zeelandia gemarteld en geëxecuteerd. Bij Daal was het‚ volgens een getuige‚ Bouterse zelf die de trekker overhaalde. De vakbondsleider huilde nog en smeekte om zijn leven‚ maar de legerleider was onverbiddelijk en schoot hem van dichtbij overhoop. Inmiddels is diezelfde Desi Bouterse alweer zeven jaar president van Suriname. Hoewel hij zich jarenlang onaantastbaar kon wanen‚ staat hij de laatste maanden zwaar onder druk. De militaire rechtbank dreigt hem 35 jaar na dato alsnog te veroordelen voor de Decembermoorden. Bovendien komt zijn bevolking in opstand. Maar die opstand staat los van de Decembermoorden. Dat Bouterse bloed aan zijn handen heeft‚ weerhield veel Surinamers er niet van op hem te stemmen. Ook activist Curtis Hofwijks‚ een van Bouterses felste critici‚ hoopte aanvankelijk dat de president Suriname economisch zou ontwikkelen (zie pagina 18). Toen bleek dat de ex-dictator zijn beloftes niet waarmaakte en het grondstofrijke land in een financiële chaos stortte‚ kwam Hofwijks in het geweer. Hij richtte een protestbeweging op en dit voorjaar organiseerde hij enkele massademonstraties. Duizenden Surinamers gingen de straat op. Bouterse doet er alles aan om hem en andere actievoerders dwars te zitten. Hij slaat bedreigende taal uit en in april zette hij Hofwijks een paar uur achter de tralies. Anders dan Daal kan Hofwijks niet ontkennen dat in Suriname geschoten kan worden. Maar de in 1988 geboren activist zegt zich niet te laten intimideren. Nu maar hopen dat de geschiedenis zich niet zal herhalen.
Arend Hulshof hoofdredacteur
De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.
Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 |
WV_NR07_2017.indd 3
3 21-06-17 13:35
vijf
‘Een persoonlijke vorm van protest’ De Amerikaanse fotojournalist Stanley Greene maakte bovenstaande foto begin 1995 in de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny. Begin jaren negentig wilde de deelrepubliek zich afscheiden van Rusland. Om orde op zaken te stellen stuurde het Kremlin daarom eind 1994 troepen naar Tsjetsjenië. Bij deze eerste Tsjetsjeense Oorlog kwamen tienduizenden burgers om het leven en Grozny werd grotendeels verwoest. Greene legde de oorlog vast in een fotoserie onder de naam Open Wound: Chechnya 1994-2003. Het was slechts een van de vele conflicten en rampen die hij tijdens zijn leven heeft vastgelegd. Op 19 mei 2017 overleed de Amerikaan op 68-jarige leeftijd. Zijn werk‚ dat vaak is bekroond (onder meer met vijf World Press Photo-awards)‚ werd gepubliceerd in Paris Match‚ Time en The New York Times Magazine. ‘Mijn foto’s gaan niet over techniek of “kunst”‚ maar over je gevoel en de poging om verborgen littekens te ontdekken’‚ zei Greene op de website van fotoagentschap NOOR. ‘Conflicten documenteren is een heel persoonlijke vorm van protest.’
Afstuderen? Laat je tieten zien De Vrije Universiteit van Brussel moest eind mei door het stof. Voor een afstudeerceremonie had de faculteit geneeskunde studentes een nogal opmerkelijk kledingadvies gegeven. ‘Vanuit esthetisch oogpunt raden wij de jongedames aan om een jurk te dragen alsook een mooi decolleté’‚ aldus de uitnodiging. De mail‚ die via Facebook honderden keren werd gedeeld‚ leidde tot boze reacties. ‘Na een studie van minstens zes jaar willen ze alleen maar je tieten zien’‚ schreef een studente cynisch. Een misser‚ erkende ook de decaan van de faculteit in een mail aan de studenten. Die vinden echter lang niet allemaal dat de zaak daarmee is afgedaan. Volgens een studentenorganisatie is de uitnodiging slechts een voorbeeld van de seksistische cultuur op de universiteit. In de VS treden universiteiten veel strenger op tegen seksisme. Zo trok Harvard het aanbod aan zeker tien jongeren om aan de elite-universiteit te komen studeren weer in‚ omdat zij misogyne berichten hadden geplaatst in een besloten Facebook-groep. En in 2006 werd de president van Harvard‚ Larry Summers‚ weggestemd nadat hij in een toespraak had gesuggereerd dat mannen vaker een hoog IQ hebben dan vrouwen.
‘Mensenrechten horen juist in de weg te staan’ NRC-columnist Folkert Jensma over de Britse premier Theresa May‚ die mensenrechtenwetten wil aanpassen als die terreurbestrijding hinderen
© Reuters
© Stanley Greene/NOOR
VIER
Peking en Oslo leggen ruzie bij Chinezen kunnen in eigen land sinds kort weer Noorse zalm eten. In 2010 stopte China abrupt met de invoer ervan nadat mensenrechtenactivist Liu Xiaobo de Nobelprijs voor de Vrede kreeg toegekend. In China was Liu een jaar eerder tot elf jaar cel veroordeeld en de Chinese autoriteiten voelden zich door de onderscheiding dan ook flink in hun kuif gepikt. De verhoudingen met Oslo‚ waar tijdens de uitreiking van de Nobelprijs een symbolische lege stoel voor Liu stond‚ daalden tot onder het nulpunt. Maar de afgelopen jaren hebben de Noren het nodige gedaan om weer in het gevlei te komen bij Peking. Zo weigerden Noorse ministers in 2015 om de in China gehate Dalai Lama te ontmoeten. En na een bezoek van de Noorse minister van Buitenlandse Zaken eind 2016 constateerde de Volksrepubliek tevreden dat de Noren goed hadden nagedacht ‘over de redenen waarom het wederzijdse vertrouwen was geschaad’. De beloning kwam in mei. Toen sloten Peking en Oslo weer een akkoord over de import van zalm. Gevraagd naar de Chinese mensenrechtensituatie zei de Noorse minister van Visserij bij die gelegenheid dat daar nu ‘niet de nadruk op lag’.
4 | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 | VierVijf WV_NR07_2017.indd 4
21-06-17 13:35
Schadevergoeding voor Belgische gevangenen
‘Racistische’ make-uptransformatie Rimpels‚ oneffenheden‚ te korte wimpers. Met make-up kun je veel verhullen‚ en zelfs van etniciteit ‘veranderen’. Dat toont een Amerikaanse makeupartiest aan op zijn Instagrampagina @paintdatface. Eind mei postte hij een foto waarop is te zien hoe hij een witte vrouw onder meer een donkerder huidskleur en een andere kleur ogen geeft. Op sociale media kreeg hij woedende reacties op het ‘kunstwerk’. De ‘zwarte cultuur’ is geen verkleedkostuum‚ zei iemand. Anderen vroegen hem waarom hij niet voor een model met een donkere huidskleur koos. De make-upartiest ‘betreurde’ de negatieve reacties‚ maar biedt zijn excuses niet aan. ‘Ik heb dit bedacht vanuit liefde. Het gaat niet om het bespotten van iemands etniciteit‚ maar om het positief benadrukken ervan’‚ laat hij via zijn Instagram-pagina weten.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft de Belgische staat veroordeeld tot het betalen van schadevergoedingen aan twee gedetineerden vanwege de slechte omstandigheden in de gevangenis. Een van de gevangenen zat drie maanden vast in een cel van negen vierkante meter die hij met twee andere gedetineerden deelde. Slechts twee keer per week mocht hij onder de – koude – douche. Handdoeken werden eens in de drie weken vervangen. De andere gedetineerde deelt zijn cel van 8‚8 vierkante meter met een medegevangene en mag eveneens maar twee keer per week douchen. Dat is extra vervelend omdat roken in de gevangenis is toegestaan. Ook mochten ze nauwelijks naar buiten en zorgden de detentiecentra niet voor activiteiten. Volgens het Europees Hof is er sprake van een ‘onmenselijke en vernederende behandeling’. België moet de gevangenen respectievelijk 3.500 en 11.500 euro betalen. Een woordvoerder van de Belgische minister van Justitie Koen Geens erkent tegenover persbureau Belga dat de gevangenisomstandigheden in het land moeten verbeteren. De bewindsman wil daarvoor onder meer nieuwe gevangenissen bouwen.
Vasten‚ niet roken en... niet scheiden Palestijnse echtparen die hun huwelijk willen ontbinden tijdens de ramadan‚ moeten dit uitstellen tot na de vastenmaand. De leider van de islamitische rechtbanken‚ Mahmoud al-Habbash‚ heeft rechters verzocht pas daarna weer scheidingen uit te spreken. Op een lege maag of zonder nicotineshot nemen mensen soms overhaaste en ondoordachte beslissingen‚ licht Al-Habbash het besluit toe. De ramadan‚ die dit jaar op 24 juni eindigde‚ veroorzaakt ‘problemen’ in relaties waarna mensen impulsief reageren. Hij baseert dit op zijn ‘ervaring uit eerdere jaren’. In de Palestijnse gebieden bestaat geen burgerlijk huwelijk of echtscheiding‚ alleen religieuze rechtbanken hebben hier de macht om een huwelijk te sluiten of te ontbinden.
VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 |
WV_NR07_2017.indd 5
5 21-06-17 13:35
Mensenrechten in tijden van robots en algoritmes Het gebruik van kunstmatige intelligentie‚ robots en andere slimme apparaten kan gevolgen hebben voor tal van fundamentele mensenrechten‚ zoals het recht op privacy‚ een eerlijke rechtsgang en vrije meningsuiting. Hoe gaan we daarmee om? Tekst: Maarten Reijnders Illustraties: Odilo Girod
‘E
r vindt serieuze erosie van mensenrechten plaats’‚ waarschuwde het Rathenau Instituut in mei. En het gevaar komt voor velen uit onverwachte hoek. In het rapport Human rights in the robot age luidde de wetenschappelijke denktank de noodklok over de potentiële gevaren van digitale ontwikkelingen‚ zoals kunstmatige intelligentie‚ ‘slimme apparaten’ en robots. ‘Informatietechnologie wordt vaak gezien als een speeltje of een gadget’‚ zegt Rinie van Est‚ een van de auteurs van het rapport dat werd opgesteld op verzoek van de Raad van Europa. Veel mensen vinden
Google‚ Facebook‚ smartphones en thermostaten die zelf nadenken in de eerste plaats handig of leuk. Maar die benadering miskent hoezeer ‘intieme technologie’ nu al ingrijpt in onze levens. Algoritmes bepalen welke informatie we wel of niet krijgen voorgeschoteld‚ slimme apparaten verzamelen meer gegevens over ons dan ooit tevoren‚ en dankzij de ontwikkelingen in de robotica en kunstmatige intelligentie kan er nu technologie worden gemaakt die sterk lijkt op mensen‚ somt Van Est op. Het publieke en politieke debat over de gevolgen van al deze ontwikkelingen voor mensenrechten blijft volgens hem achter bij
de duizelingwekkende snelheid waarmee de technologie de wereld verandert. Dat betekent overigens niet dat het sombermans troef is. Technische ontwikkelingen bieden volgens Van Est ook kansen. Mits goed ontworpen kunnen zorgrobots bijvoorbeeld een bijdrage leveren aan een menswaardig bestaan voor ouderen. ‘De digitalisering heeft tal van ethische en maatschappelijke implicaties. Maar voor veel mensen zijn die moeilijk te vatten. Net zoals klimaatverandering voor menigeen ook lange tijd abstract was. Pas als er zaken misgaan‚ neemt het bewustzijn toe.’
Rechtspraak door computers Rechters zijn net mensen. Inclusief de bijbehorende vooroordelen en stemmingswisselingen. Met alle gevolgen voor verdachten van dien. Uit een analyse van de uitspraken van Israëlische rechters enkele jaren geleden bleek bijvoorbeeld dat gevangenen die kort voor de middagpauze in de rechtszaal moesten verschijnen een aanmerkelijk kleinere kans hadden om te worden vrijgelaten dan de gedetineerden die werden beoordeeld door rechters die net hadden geluncht. Zou het niet eerlijker zijn om dergelijk toeval uit te sluiten‚ bijvoorbeeld door de inzet van computers die nooit last hebben van een lege maag en vergelijkbare gevallen ook gelijk behandelen? In de VS maken openbaar aanklagers en rechters al gebruik van mathematische modellen die de kans op recidive voorspellen: is die kans groter‚ dan krijgt een veroordeelde een hogere straf. Dat klinkt eerlijk‚ maar in de praktijk pakt het systeem ongunstig uit voor zwarte verdachten‚ schrijft de Amerikaanse wiskundige Cathy O’Neil in haar boek Weapons of math destruction. Niet omdat zwarten vaker recidiveren‚ maar omdat de algoritmes onder meer kijken naar eerdere contacten met de politie. Aangezien zwarte burgers vaker worden staande gehouden door de politie dan witte‚ hebben ze dus ook vaker ‘contact’ gehad met de politie. Van Est vindt daarom dat de gebruikte algoritmes openbaar moeten zijn‚ zodat iedereen kan zien hoe ze werken en met welke factoren ze rekening houden. ‘Bovendien moet de rechter eindverantwoordelijk blijven. Hij moet kunnen uitleggen hoe de kunstmatige intelligentie is gebruikt.’
12 | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 | Digitale ontwikkelingen en mensenrechten WV_NR07_2017.indd 12
21-06-17 13:35
Slimme apparaten volgen ons overal
Gedachtelezen Als ze het willen‚ kunnen Google en Facebook zich een prima beeld vormen van de diepste zielenroerselen van hun gebruikers. Zoeken ze bijvoorbeeld urenlang naar informatie over een ernstige ziekte? Of bezoeken ze elke dag meermaals het profiel van hun ex? Surfgedrag kan veel zeggen over iemands persoonlijkheid: zaken als leeftijd‚ geslacht‚ seksuele voorkeur‚ etniciteit‚ geloofsovertuiging en politieke overtuiging zijn in veel gevallen makkelijk te raden. Het is informatie waarmee internetbedrijven zorgvuldig moeten omgaan. Des te pijnlijker was het dat de krant The Australian begin mei een document openbaar maakte waarmee Facebook adverteerders probeerde te werven. Op basis van berichten‚ foto’s en likes van gebruikers kan het sociale netwerk naar eigen zeggen onder meer vaststellen welke tieners zich ‘onzeker’ of ‘waardeloos’ voelen. Volgens de neuro-ethicus Marcello Ienca en de mensenrechtenadvocaat Roberto Andorno is dat nog kinderspel bij wat er in de toekomst wellicht mogelijk wordt. Op basis van hersenscans zouden onderzoekers nu al redelijk kunnen aangeven welke politieke voorkeuren proefpersonen bijvoorbeeld hebben. Dankzij de snelle ontwikkelingen in de neurotechnologie zal het volgens Ienca en Andorno steeds makkelijker worden om toegang te krijgen tot informatie in het brein. Zij pleitten daarom eerder dit jaar in het wetenschappelijk tijdschrift Life Sciences‚ Society and Policy voor nieuwe mensenrechten‚ zoals het recht op ‘cognitieve vrijheid’ en ‘geestelijke privacy’‚ die ons moeten beschermen tegen partijen die onze gedachten willen lezen en manipuleren. Ienca en Andorno vrezen bijvoorbeeld dat er kwaadaardige hackers zullen komen die zullen proberen om onze hersenactiviteit te vervormen. Met name bij het gebruik van apparaten die kunnen worden aangestuurd met hersengolven (denk bijvoorbeeld aan rolstoelen) zou dat tot gevaarlijke situaties kunnen leiden.
Onze smartphones houden de hele dag bij waar we ons bevinden. Slimme thermostaten weten wanneer we onderweg zijn naar huis en beginnen de woning kort voor onze komst alvast te verwarmen. Fitness-trackers registreren hoeveel we bewegen en moedigen ons aan om ’s avonds nog een stukje te gaan rennen. Als we vervolgens inderdaad onze sportschoenen aantrekken en naar buiten gaan‚ begint de slimme lantaarnpaal feller te branden als hij ons in het zicht krijgt. Handig allemaal? Of is het ook gevaarlijk dat allerhande apparaten ons voortdurend in de gaten houden? Mag Amazon weten welke passages iemand in een e-book onderstreept? Is het geen inbreuk op de privacy als de NS via de wifi-functie op smartphones in kaart brengt hoe reizigers door het station lopen? En wat te denken van camera’s die dankzij gezichtsherkenning kunnen registreren wie de rosse buurt bezoekt? ‘De afgelopen dertig jaar hebben we ons voornamelijk druk gemaakt over welke gegevens er over ons worden verzameld. Die data worden nu steeds meer gebruikt om ons te profileren en om te interveniëren in ons leven’‚ constateert Van Est. Tot voor kort kon je je pc nog uitzetten als je niet gevolgd wilde worden‚ maar dankzij de alomtegenwoordigheid van slimme apparaten hebben mensen die keuze niet meer. Van Est pleit daarom voor het ‘recht om niet gemeten‚ geanalyseerd of gecoacht te worden’‚ een uitwerking van het klassieke ‘recht om met rust gelaten te worden’.
Geprogrammeerde ouderenzorg Door de vergrijzing en het personeelstekort in de ouderenzorg ligt het voor de hand om een deel van de zorg voor bejaarden over te dragen aan robots. Die hebben immers eindeloos geduld en kunnen bovendien 24 uur per dag klaarstaan voor hulpbehoevende mensen. Van Italië tot Japan vinden er al testen plaats met robots die ouderen naar de eetzaal begeleiden en hen eraan herinneren dat ze hun medicijnen moeten nemen. Hoe beter en goedkoper die robots worden‚ hoe vaker ze zullen worden ingezet. Maar zorgrobots zorgen ook voor nieuwe dilemma’s. Gaat de inzet van robots niet ten koste van menselijk contact? Blijven familie en verplegers weg omdat de robot de zorgtaken ook prima vervult? Rinie van Est van het Rathenau Instituut pleit daarom in het rapport voor het recht op ‘betekenisvol menselijk contact’. ‘Is het voor dementerenden duidelijk wat of wie ze voor zich hebben?’‚ vraagt hij zich af. Gaat een bejaarde straks meer hechten aan een robot dan aan zijn kleinkind? Het zijn niet de enige vragen die beantwoord moeten worden. ‘In hoeverre mag een robot dwingend zijn? Kan hij een oudere dwingen om te eten of zijn medicijnen te nemen? Mag een robot verhinderen dat iemand naar buiten gaat?’ Voor een menswaardige omgang moet volgens Van Est al in het ontwerp van de robots rekening worden gehouden met de wensen van ouderen. ‘Zo bleek dat ouderen in Zuid-Korea het heel onaangenaam vonden als het bord met eten vlak voor hun hoofd werd gehouden. Ze willen eten als normale mensen.’ De ontwikkelaars van de My Spoonrobot ontwierpen daarom een robotarm die het eten gewoon van een bord op tafel pakt en naar de mond brengt. ‘Zo’n eetrobot is lastiger om te bouwen‚ maar zorgt er wel voor dat ouderen hun waardigheid behouden.’ Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl Digitale ontwikkelingen en mensenrechten | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 |
WV_NR07_2017.indd 13
13 21-06-17 13:35
TURKIJE IRAK
IRAN
Zumar Mosul
Chamakor
Hamdaniya-district
SYRIË
Koerdische Regio door Koerden gecontroleerd opvangkamp
Bagdad
© Blokplan
IRAK
Iraks rijdende rechter Tienduizenden Iraakse ontheemden zitten zonder papieren of met ongeldige documenten uit het kalifaat. De rondreizende rechter Khalid Ali al-Shimari probeert te redden wat er te redden valt.
Tekst: Eva Huson
C
dige akte zit‚ kan ook bij hem terecht voor een nieuw exemplaar. Het idee komt van de Zweedse hulporganisatie Qandil en de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR‚ en is een antwoord op de administratieve ravage die ontstond sinds de oprichting van het kalifaat in 2014. Terwijl het trouwen en baren gewoon doorgingen in het inmiddels afbrokkelende IS-gebied‚ werden de huwelijken en geboortes nergens officieel geregistreerd. Volgens de UNHCR zitten hierdoor honderdduizenden Irakezen zonder documenten of met ongeldige papieren van IS. Ook zijn veel identiteitskaarten verlo‘We hadden op een gegeven moment pen en raakten documenvijfhonderd zaken per dag’ ten zoek of beschadigd in het oorlogsgeweld. Van de ruim een half miljoen Irakezen die sinds oktober 2016 op de vlucht bezetting door terreurgroep Islamitische zijn‚ heeft volgens de UNHCR bijna de helft Staat (IS) opereert het gerechtshof sinds 2014 juridische bijstand nodig. ‘Het is een maatvanuit het nabijgelegen Hamdaniya-district. schappelijke ramp’‚ zegt Al-Shimari. Maar Al-Shimari is niet alleen een rechter in Wat de situatie extra nijpend maakt‚ is dat ‘ballingschap’‚ sinds december vorig jaar is ontheemde Irakezen‚ even buiten Mosul‚ om hij ook een rondreizende rechter. veiligheidsredenen het kampterrein niet af Elke donderdag bezoekt de raadsheer een mogen. En dus redeneerden Qandil en de van de opvangkampen om trouwerijen‚ UNHCR: als jullie niet naar de rechter kungeboortes en andere belangrijke gebeurtenen komen‚ dan komt de rechter gewoon nissen vast te leggen in de burgerlijke stand. naar jullie toe. Wie met een verloren‚ beschadigde of ongelhamakor – Het grind knarst onder zijn stampende voetzolen. ‘Ik móet echt gaan’‚ roept rechter Khalid Ali alShimari terwijl hij op weg is naar zijn auto in Chamakor‚ een tentenkamp voor gevluchte inwoners uit Mosul. In het zakje van zijn colbert begint zijn mobiele telefoon voor de zoveelste keer te jengelen. ‘Mijn eigen rechtbank heeft me nodig.’ Hij trekt zijn portier open‚ stapt in en zijn chauffeur trekt op. Weg is de raadsheer. Al-Shimari (47) werkt sinds 2003 voor de provinciale rechtbank in Mosul. Vanwege de
Maar dat bleek makkelijker gezegd dan gedaan. Het juridische apparaat in Irak kan nauwelijks het hoofd bieden aan de papieren puinhoop. ‘Het is verschrikkelijk’‚ zegt Al-Shimari. ‘In mijn eigen rechtbank hadden we op een gegeven moment vijfhonderd zaken per dag.’ En daarom verlaat de raadsheer vandaag twee uur eerder dan gepland zijn donderdagsessie in de witte kantoorcontainer van Qandil. Voor de berechting van twee ISstrijders heeft zijn rechtbank hem per direct nodig. Wankelend rechtsapparaat ‘En nu?’‚ vraagt Ghazi‚ een twintiger uit West-Mosul‚ geïrriteerd. Met een groepje kampbewoners staat hij voor de witte container. Hem was verteld dat hij de trouwakte die hij van IS kreeg vandaag via Al-Shimari kon vervangen door een legaal exemplaar. Bij het idee dat hij nog eens twee of drie weken moet wachten tot de rechter weer terug is‚ zakt de moed hem in de schoenen. Het legaliseren van zijn trouwakte is slechts de eerste stap in een lange reeks van bureaucratische handelingen. Zo moet Ghazi zijn twee peuters registreren die in de afgelopen twee jaar in het kalifaat werden geboren. Beide zijn voorals-
14 | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 | Administratieve ravage na IS WV_NR07_2017.indd 14
21-06-17 13:35
© Elizabeth Fitt
nog stateloos. Ook moet hij de status van zijn identiteitskaart veranderen in ‘gehuwd’. Daarvoor kan de Irakees helaas niet aankloppen bij de rechter. Zaken rondom identiteitskaarten regel je in Irak via het loket voor burgerzaken. ‘Dat is buiten het kamp en dus onmogelijk’‚ zegt Ghazi verbeten. Want zonder geldige identiteitskaart kan hij zijn peuters niet officieel registreren. Naast hem slaakt Jasim‚ een man van middelbare leeftijd met een geblokte ghutrah‚ een traditionele hoofdoek‚ een diepe zucht. ‘Mijn trouwakte heeft IS met mijn huis verbrand’‚ zegt hij. Zonder die akte komen hij en zijn gezin niet in aanmerking voor de maandelijkse voedselhulp van de VN en de Iraakse regering. ‘Al dat papierwerk‚ het is allemaal zo ingewikkeld’‚ zegt hij gefrustreerd‚ terwijl hij een van de achtergebleven hulpverleners aanklampt. Dat Jasim snel geholpen wordt door de rondreizende rechter is onwaarschijnlijk. Voor een zitting in het kamp bedraagt de wachttijd momenteel drie maanden. En dat kan niet sneller‚ zegt Aram Mahmood‚ juridisch hulpverlener van Qandil. Hulporgani-
saties mogen zelf geen officiële documenten uitgeven en zijn dus overgeleverd aan het wankelende Iraakse rechtsapparaat. ‘Het liefst tuigen we een fulltime rechtbank op in elk kamp. Maar de aanvraag daarvoor is nog niet gehonoreerd door de hoge raad voor rechters in Bagdad.’ En dus is het roeien met de riemen die de hulpverlener heeft: één rechter die één keer per week langskomt in een van de kampen. Daarmee bedienen ze slechts het topje van de ijsberg‚ geeft Mahmood toe. Sinds december 2016 hebben de hulporganisaties met Al-Shimari en een collega-rechter zo’n vierhonderd zaken afgehandeld. Rechter AlShimari wist vandaag‚ ondanks z’n spoedige vertrek‚ zo’n twintig zaken af te handelen. Heimelijk bruidsfeest Een van die zaken was het huwelijk van Zyad (26) en Hadeel (20). Het tweetal woont sinds april met hun dochtertje Noor van 1‚5 in een tent in Chamakor. Een religieuze huwelijksceremonie vond al plaats in de zomer van 2014‚ een maand nadat IS hun dorp had ingenomen. Buiten het oog van IS
Rechter Khalid Ali al-Shimari (met bril) in vluchtelingenkamp Chamakor (Noord-Irak).
vierde de familie een dag lang feest. Foto’s van het geheime bruidsfeest liggen nu in een plastic zakje achter in de tent. Ze zijn blij met hun huwelijksakte‚ maar veel meer dan over hun administratie maken ze zich zorgen over de toekomst. Tot 2014 viel hun dorp Zumar onder de centrale regering in Bagdad. Maar inmiddels is het in handen van de Peshmerga‚ de strijders van de semiautonome Koerdische regio in het noorden van het land. Zij grepen er de macht nadat ze IS hadden verdreven. ‘De Peshmerga verbieden ons om terug te gaan’‚ zegt Zyad. Of en wanneer Zyad en Hadeel mogen terugkeren‚ is onduidelijk. Mocht het dorp officieel bij de Koerdische regio gaan horen‚ komen de twee dan opnieuw in een bureaucratische molen terecht? Dat idee wuift Zyad weg: ‘Daar denken we nog niet aan hoor. Eerst maar eens een geldige identiteitskaart regelen.’ Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl
Administratieve ravage na IS | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 |
WV_NR07_2017.indd 15
15 21-06-17 13:35
‘Desi Bouterse probeert mensen vooral angst in te boezemen’ WV_NR07_2017.indd 18
21-06-17 13:35
Moederziel alleen besloot de Surinaamse activist Curtis Hofwijks in 2015 iedere vrijdagmiddag te protesteren tegen het desastreuze beleid van president Desi Bouterse. Zijn eenmansactie groeide uit tot een protestbeweging. Dit voorjaar werd hij een paar uur vastgezet‚ maar hij laat zich niet intimideren. ‘Bouterse kan me alleen stoppen door Suriname uit de crisis te trekken.’ Tekst: Armand Snijders Fotografie: Robelys Mujica
P
aramaribo – Als de taxichauffeur doorheeft bij wie hij me afzet‚ draait hij ondanks de tropische regenbui zijn raampje open en schreeuwt met gebalde vuist: ‘Curtis‚ ik steun je hoor!’ De Surinaamse activist lacht bescheiden en zwaait terug. ‘Dit overkomt mij regelmatig’‚ zegt hij even later bij onze begroeting. En dat terwijl Curtis Hofwijks (29) tot ruim anderhalf jaar geleden voor de meeste Surinamers een grote onbekende was die een doorsnee bestaan leidde. Hij werd geboren en deels getogen in de volkswijk Flora in Paramaribo‚ waar hij nu woont. Na zijn studie scheikunde werkte hij vier jaar bij de goudmultinational Newmont – eerst als chemicus later bij personeelszaken. Inmiddels verdient hij zijn geld met het kweken van pluimvee en de productie van houtskool even buiten de stad. Op het terras van zijn keurig onderhouden woning vertelt hij ontspannen zijn verhaal‚ af en toe onderbroken door zijn zoon-
tje van 4 die vindt dat papa hem ook wel weer eens aandacht mag geven. Het knaapje is zijn grote trots‚ ook al moest Hofwijks wel even wennen aan het vaderschap. ‘Altijd zag ik kinderen als iets lastigs. Ze waren koppig en schreeuwen de hele dag. Ik kwam nooit lieve kinderen tegen’‚ lacht hij. ‘Maar mijn zoontje heeft me onbewust geleerd anders naar ze te kijken. Veel meer dan volwassenen staan kinderen dicht bij de natuur. Kinderen moeten dan ook vooral kinderen kunnen zijn. Al moeten ook zij natuurlijk wel hun verantwoordelijkheden kennen‚ al kennen heel veel volwassenen die niet.’ Zo komt hij vanzelf op zijn activisme. Gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel is volgens hem de kern van het probleem in Suriname. ‘We hebben niet het vermogen kritisch naar onszelf te kijken en onze eigen zwakke punten tegen het licht te houden.’ Dat Surinamers hem nu zien als het gezicht van het verzet tegen Bouterse bevreemdt Hof-
wijks niet. ‘Ik ben altijd al tegen onrecht geweest‚ ook als medewerker van Newmont stond ik op als er iets gebeurde dat volgens mij niet klopte.’ Eigenlijk wilde hij al in de maanden voor de verkiezingen van mei 2015 de straat op gaan. ‘In het parlement werd vier maanden niet vergaderd omdat de leden te druk waren met de verkiezingscampagne. Dat vond ik onacceptabel. Als wij niet werken‚ worden we ook niet betaald. Ik wilde met een bordje “No work‚ no pay” voor het parlementsgebouw gaan staan‚ maar ik kreeg een burn-out. Toen Bouterse weer werd gekozen en aan het begin van zijn tweede presidentiële termijn duidelijk werd in wat voor financiële en economische chaos hij het land in de eerste
heidsplein te gaan staan‚ tegenover De Nationale Assemblee‚ het Surinaamse parlement. In het begin stond hij er alleen‚ maar al snel sloten tientallen anderen zich bij hem aan. Daarmee was de actiegroep ‘We zijn moe’ geboren. De aanhang groeide verder toen steeds meer van de circa 550 duizend Surinamers de gevolgen van de crisis begonnen te voelen. Sinds het aantreden van de regering-Bouterse-2 is de Surinaamse munt in waarde gehalveerd en de koopkracht evenredig afgenomen. De inflatie bedroeg in 2016 zo’n 70 procent‚ vrijwel dagelijks gaan bedrijven failliet en de export is tot een minimum gedaald. Om het onder megaschulden zuchtende land nog enigszins draaiende te houden‚
‘Het Decembermoordenproces duurt al tien jaar. Ik geloof niet dat er ooit een einde aan komt’ vijf jaar had gestort‚ kon ik niet meer aan de zijlijn blijven staan. Zeker niet toen de president van de Surinaamse Centrale Bank‚ Gillmore Hoefdraad‚ ondanks zeer slecht functioneren werd benoemd tot minister van Financiën. Al snel voerde Hoefdraad‚ tegen zijn beloftes in‚ een eerste devaluatie van de Surinaamse munt in. Dat gaf uiteindelijk de definitieve doorslag.’ ‘We zijn moe’ Om zijn ongenoegen te uiten besloot Hofwijks iedere vrijdagmiddag op het Onafhankelijk-
zijn honderden miljoenen euro’s extra in het buitenland geleend‚ zonder dat daar enige verantwoording voor aan het parlement is afgelegd. Wat er uiteindelijk met al dat geld is gebeurd‚ is een groot raadsel. Onder druk van hun achterban besloten ook de machteloze oppositiepartijen zich begin dit jaar bij de protesten aan te sluiten. De vakbonden kwamen eveneens in het geweer. Maar de verdeeldheid onder al die groepen was en is groot‚ vooral over wat het uiteindelijke doel zou moeten zijn. De oppositieHet Interview | nr. 7 - juli ’17 |
WV_NR07_2017.indd 19
19 21-06-17 13:35
© Uwe Anspach/HH
‘Hof van Justitie lokt discriminatie uit’ De hoogste rechtbank van de Europese Unie kwam dit voorjaar met een verrassend arrest: werkgevers mogen werknemers verbieden een hoofddoek te dragen‚ zolang dat maar in het bedrijfsreglement staat. Deskundigen reageren somber: ‘Deze uitspraak dient als een handboek voor bedrijven die hun werknemers willen discrimineren.’ Tekst: Maurice Swirc
H
et Europees Hof van Justitie in Luxemburg kwam in maart met een opmerkelijke uitspraak: werkgevers mogen hun personeel voortaan verbieden een hoofddoek of een ander religieus symbool te dragen. Zolang het verbod op het uiten van ‘enig politiek‚ filosofisch of religieus teken’ maar is vastgelegd in een bedrijfsreglement‚ is er geen sprake van discriminatie‚ aldus het hoogste juridisch orgaan van de Europese Unie. Antiracisme- en moslimorganisaties reageerden geschokt. ‘Dit is niets minder dan een moslimban‚ toegepast op vrouwen op de arbeidsmarkt’‚ verklaarde het Europees Netwerk tegen Racisme (ENAR) in een persbericht waarin het de uitspraak ook een ernstige ondermijning van ‘het recht op gelijkheid en non-discriminatie’ noemt.
Populistische politici reageerden echter enthousiast. ‘Zelfs het Europees Hof van Justitie stemt Le Pen’‚ twitterde Gilbert Collard‚ parlementariër uit de stal van het Front National. Maar ook Manfred Weber‚ voorzitter van de christendemocratische EVP-fractie‚ de grootste in het Europees parlement‚ noemde de beslissing ‘een overwinning voor Europese waarden’. Het hof in Luxemburg deed zijn uitspraak naar aanleiding van twee rechtszaken. De Belgische Samira Achbita werd ontslagen als receptioniste voor beveiligingsbedrijf G4S toen zij aankondigde voortaan een hoofddoek te dragen. Omdat het kledingvoorschrift van G4S gold voor álle religieuze symbolen‚ was volgens het hof geen sprake van discriminatie. In de zaak die de Franse ICT-consultant Asma Bougnaoui had aange-
22 | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 | Hoofddoekenarrest WV_NR07_2017.indd 22
21-06-17 13:35
spannen‚ oordeelde het hof echter dat een klacht van één klant over een hoofddoek onvoldoende reden is voor ontslag. Als haar de deur was gewezen vanwege haar hoofddoek op basis van een bedrijfsreglement‚ had dat wel gemogen‚ zegt het hof. Eva Brems‚ hoogleraar mensenrechten in Gent‚ noemt het arrest een ‘uiterst zorgwekkende inperking’ van de vrijheid van godsdienst en ‘een ijzingwekkend signaal voor Europa dat discrimineren mag’. Werkgevers mogen van hun medewerkers een ‘neutrale uitstraling’ eisen zolang ze contact hebben met klanten‚ blijkt uit het arrest. Dat het hof wel van het bedrijf eist dat het eerst voor de werknemer een functie zonder klantcontact zoekt‚ noemt de Gentse hoogleraar ‘zeer problematisch’‚ omdat vrouwen met een hoofddoek nu ‘worden verbannen naar de backoffice’. ‘Stel je eens voor dat zoiets werd bepaald voor mensen met een handicap. Dat is toch ook totaal onaanvaardbaar?’‚ schetst Brems. Bovendien is het volgens haar een ‘puur theoretische optie’‚ omdat dergelijke functies er bijvoorbeeld in de schoonmaakbranche meestal vrijwel niet zijn. Daarom zijn volgens Brems de maatschappelijke gevolgen van het arrest nauwelijks te overschatten. De beslissing van het EU-hof is in haar ogen ‘een handboek voor bedrijven die eigen werknemers willen discrimineren’. Hella Vercammen‚ juridisch adviseur voor leden van de branchevereniging van schoonmaakbedrijven en andere bedrijven in het MKB‚ maakt er inderdaad gebruik van. Al op de dag van de beslissing publiceerde ze op de website van Cleantotaal‚ het vaktijdschrift van de schoonmaakbranche‚ een artikel waarin ze schoonmaakbedrijven hulp aanbiedt hoe die – met het arrest in de hand – hoofddoeken en andere religieuze kleding van de werkvloer kunnen weren. Vercammen‚ die als redacteur verbonden is aan het vaktijdschrift‚ raadt aan de kledingvoorschriften ‘per definitie’ op te nemen in het bedrijfsreglement ‘voor het geval uw opdrachtgevers dit van u gaan verlangen’. Bedrijven zonder dergelijk verbod kunnen ‘klanten kwijtraken’‚ spiegelt ze voor. Ook andere juridisch adviseurs en advocaten geven sindsdien online vergelijkbare adviezen. Brems noemt de reactie van Vercammen ‘vanuit juridisch oogpunt het logische ge-
elkaar verhouden zal de komende jaren moeten blijken in nieuwe rechtszaken. Duidelijk is echter wel dat het bedrijfsleven gebonden is aan de Luxemburgse uitspraak‚ zegt Ferdinand Grapperhaus‚ hoogleraar arbeidsrecht in Maastricht en partner bij advocatenkantoor Allen & Overy. Ook hij noemt de uitspraak ‘een problematische inperking van grondrechten’. Grapperhaus: ‘Het wordt mij uit de uitspraak niet geheel duidelijk of het de Luxemburgse rechters gaat om álle religieuze uitingen. Dit lijkt vooral een uitspraak te zijn over de hoofddoek.’ signaal voor
volg’ van de gerechtelijke uitspraak. Tegelijkertijd is het volgens Brems ‘zeer ernstig’ dat zelfs de schoonmaakbranche gebruik wil maken van het arrest – ‘een van de schaarse sectors met werk voor lager opgeleide vrouwen met hoofddoek’. Maar Vercammen is zich van geen kwaad bewust. ‘Sommige moslims’ misbruiken de uitspraak ‘om zichzelf als slachtoffers te portretteren’‚ zegt ze. ‘Maar als mensen op fundamentalistische wijze willen vasthouden aan een religieuze overtuiging‚ moeten ze ook accepteren dat
‘Het geeft een ijzingwekkend heel Europa: discrimineren mag’ ze daarbij tegen grenzen aanlopen’‚ aldus de juriste. ‘Europa staat voor mensenrechten zoals de godsdienstvrijheid‚ maar ook die is uiteindelijk begrensd.’ Er hebben zich overigens nog geen bedrijven gemeld naar aanleiding van haar oproep en Vercammen verwacht niet dat dit alsnog gebeurt. De onderliggende boodschap van het arrest is volgens haar dat ‘we in Europa heel tolerant zijn’ maar dat ‘er ook nog zoiets is als ondernemersvrijheid’. Deze uitspraken passen volgens Brems binnen ‘de toenemende sfeer van islamofobie in Europa’. Juist daarom vindt zij het ‘zo vreselijk kwalijk’ dat de EU-rechters ‘in hun uitspraak helemaal niet tonen zich bewust te zijn van deze gevaarlijke maatschappelijke context’. Het Luxemburgse arrest is ook verrassend omdat het ingaat tegen de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. Dat bepaalde in 2013 nog dat een stewardess niet ontslagen mocht worden vanwege het dragen van een kruisje. De twee gerechtshoven doen wel vaker tegengestelde uitspraken. Volgens experts komt dat doordat het Luxemburgse hof – dat gaat over de interpretatie van EUregelgeving – de concurrentie aangaat met het Mensenrechtenhof in Straatsburg‚ dat het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens toetst en waar naast alle EU-landen bijvoorbeeld ook Rusland‚ Turkije en de landen van de Kaukasus aan verbonden zijn. Hoe de twee uitspraken zich precies tot
Het College voor de Rechten van de Mens oordeelde vorig jaar nog dat de rechtbank Rotterdam discrimineerde door een moslima niet als griffier aan te nemen vanwege haar hoofddoek. De Raad voor de Rechtspraak liet daarop weten de uitspraak van het college – die nooit bindend is – naast zich neer te leggen. Bij de politie geldt een vergelijkbare gedragscode. Toen de Amsterdamse politiechef Pieter-Jaap Aalbersberg in mei opperde om de hoofddoek toe te staan bij het politie-uniform werd hij – met verwijzing naar de gedragscode – hardhandig teruggefloten door de landelijke politietop‚ die eerder ook al een veroordelende uitspraak van het Mensenrechtencollege negeerde. Over de Luxemburgse uitspraak houdt voorzitter van het college Adriana van Dooijeweert zich op de vlakte. Het zal nog moeten blijken ‘welke ruimte’ er precies is om in toekomstige zaken ‘een onderbouwing te eisen van bedrijven die een neutrale uitstraling wensen’‚ laat ze desgevraagd weten. Momenteel zijn er bij het college verschillende zaken in behandeling waarvoor de uitspraak mogelijk relevant is‚ waarvan één daadwerkelijk gaat over het dragen van een hoofddoek. ‘Verder valt er nog wel te discussiëren over de vraag wat neutraliteit nu precies is.’ Grapperhaus ziet echter weinig mogelijkheden het arrest ruim te interpreteren‚ hoe graag het college dat ook zou willen. ‘De uitspraak van het hof is heel helder. Dit is de nieuwe werkelijkheid in Europa.’ Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl
Hoofddoekenarrest | Wordt Vervolgd | nr. 7 - juli ’17 |
WV_NR07_2017.indd 23
23 21-06-17 13:35
Kat-en-muisspel in de woestijn Tekst: Karlijn van Houwelingen Fotografie: Riverboom/INSTITUTE
WV_NR07_2017.indd 24
21-06-17 13:35
WV_NR07_2017.indd 25
21-06-17 13:35
wordtvervolgd
ook op tablet
Wilt u overal ter wereld op ieder willekeurig moment onze reportages‚ interviews en de columns van Arnon Grunberg kunnen lezen? Via de gratis Wordt Vervolgd-app (Apple en Android) kunt u het blad downloaden en onder meer extra filmpjes en fotoseries bekijken. Zie www.wordtvervolgdmagazine.nl.
www.wordtvervolgdmagazine.nl
WV_NR07_2017.indd 36
Wordt Vervolgd. Recht van Spreken.
21-06-17 13:36