Stilteprotest in Boekarest Interseksuelen in Spanje en New York Grunberg over een monster dat altijd weer de kop opsteekt Maandblad over mensenrechten augustus/september 2017 | Jaargang 49 #8/9 Losse nummers ₏ 4‚50
wordtver volgd
Irak na de val van het kalifaat
WV_NR08_2017.indd 1
19-07-17 12:31
INHOUD
groeten uit... Guantánamo Bay
In een stapel houten kratten glinsteren acht kraaloogjes. Vier pluizige kittens scharrelen tussen het legermaterieel. Moeder zwerft even verderop over de Amerikaanse marinebasis waar ze haar kroost ter wereld bracht: Guantánamo Bay. Ze moet een van de weinigen zijn die zich hier vrij voelt. Het personeel klaagt over de geïsoleerde ligging achter een mijnenveld op Cuba‚ en de 41 overgebleven gevangenen van het omstreden detentiecentrum hebben met de verkiezing van Donald Trump de hoop om hun cel snel te verlaten in rook zien opgaan. De mannen in Kamp 6 waren een paar dagen humeurig toen ze op hun gemeenschappelijke tv hadden gezien dat de kandidaat die Guantánamo wil openhouden en ‘volstoppen’ de verkiezingen had gewonnen‚ vertelt luitenant kolonel Stephen Gabavics‚ de commandant van de bewakers. Obama liet nog zo veel mogelijk gevangenen gaan‚ maar voorlopig wordt niemand meer overgedragen aan een nieuw thuisland. Tenzij je een vacht en vier poten hebt. Op Guantánamo Bay wonen honderden zwerfkatten. Vorig jaar werden 186 katten geëuthanaseerd‚ omdat ze ziek of gevaarlijk waren. Dierenactivisten startten in reactie hierop Operation Git Meow. Deze zomer werden 25 katten overgevlogen naar South Carolina‚ waar hun ‘een beter leven’ wacht. Het is een van die ironische verrassingen in Guantánamo‚ surrealistische mix van marinebasis‚ Caribische badplaats‚ Amerikaanse suburb en gevangenkamp waar foltering gebruik was en opsluiting zonder proces voortduurt. Leguanen‚ vaste bewoners van rioolbuizen en zonnige hoekjes‚ genieten als bedreigde diersoort bescherming. Voeren is verboden en een dode leguaan kan een boete van 10 duizend dollar opleveren. Bij de wekelijkse filmavond in de buitenbioscoop – voor de vijfduizend militairen en hun familieleden – verschijnt een waarschuwing in beeld: ‘Zorg dat de sfeer gezinsvriendelijk blijft.’
Karlijn van Houwelingen
‘Net als IS nemen ook veiligheidstroepen de huizen van burgers in’ Irak na de val van het kalifaat
6
4 6 11 12 14
Cover: © Thaier al-Sudani/Reuters Een soldaat van de Iraakse regeringstroepen viert in juni 2016 de herovering van Falluja op IS.
16
‘En toen ben ik daar gewoon gaan staan’ Stilteprotest tegen het Roemeense regime
14
VierVijf Littekens na IS In Tikrit en Falluja blijven angst en onvrede overheersen Grunberg Column ‘Tibet is één grote politieschool’ Reisimpressies uit een bezet gebied Stilteprotest in Boekarest ‘Er zouden hier miljoenen mensen moeten staan’ KijkenLezen Web-‚ boeken-‚ tv- en filmtips
2 | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 | Inhoud WV_NR08_2017.indd 2
19-07-17 12:31
LIU XIAOBO †
‘Het vinden van stoffelijk overschot kan een helend proces zijn’ Directeur Kathryne Bomberger van de Commissie Verdwenen Personen
Man of vrouw – maar niet altijd Interseksuelen in Spanje en New York
24
18
18 21 22 24 30 32
‘Ook de moeder van een IS-strijder heeft het recht te weten waar haar zoon is’ Directeur Commissie Verdwenen Personen De Zaak Overwinning voor de Surinaamse rechtsstaat In Transnistrië heeft Sheriff geen reclame nodig In het niet-erkende landje heeft één bedrijfsimperium overal zijn tentakels M/V Niet iedereen voelt zich man óf vrouw Polman Column AmnestyNieuws
De toen nog onbekende literatuurdocent Liu Xiaobo gaf in 1986 in Peking een lezing. Fel haalde hij uit naar de Chinese traditie van onderdanigheid. Te weinig Chinezen hebben hun ‘eigen opvattingen’‚ sneerde hij. Intellectuelen zouden zich opstellen ‘als dienaars die blijven vasthouden aan de stompzinnige ideeën van Confucius’. En over de Chinese staat zei Liu dat die een geobsedeerd verlangen zou hebben ooit een Nobelprijs te winnen. Ruim twee decennia later‚ in 2010‚ was het uitgerekend Liu die als eerste Chinees ooit de Nobelprijs voor de Vrede zou winnen. De rebelse academicus was inmiddels een van China’s bekendste mensenrechtenverdedigers en had vele kritische artikelen en boeken op zijn naam staan. In 1989 was hij een van de leiders van de studentenprotesten op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking. De Chinese autoriteiten reageerden woedend op Liu’s onderscheiding. Het Noorse Nobelcomité zou de prestigieuze prijs hebben ‘onteerd en bespot’‚ verklaarden ze. Noorse zalm werd lange tijd door China geboycot. En verschillende familieleden en vrienden van Liu werden vastgezet‚ onder wie zijn vrouw Liu Xia. Zelf zat Liu toen al twee jaar gevangen. Hij had in 2008 meegeschreven aan Charta 08‚ een genuanceerd manifest voor democratisering in China dat door vele prominenten was ondertekend. De Chinese rechter veroordeelde Liu eind 2009 tot elf jaar cel. Met Charta 08 zou hij China omver hebben willen werpen‚ was het oordeel. In de speech waarmee Liu in 1986 bekendheid verwierf‚ zei hij dat de Chinese volgzaamheid zo besmettelijk was dat ook buitenlandse Chinakenners hun kritische houding tegenover het regime hadden laten varen. Dat lijkt sindsdien alleen maar erger te zijn geworden. Steeds meer westerlingen prijzen de ‘harmonieuze’ Chinese cultuur. De Utrechtse mensenrechtenhoogleraar Tom Zwart zei vorig jaar nog in Vrij Nederland dat de ‘te nadrukkelijk aanwezige’ dissidenten zoals Liu zich ‘heel erg confronterend’ opstellen. Omdat de ‘gemiddelde Chinees’ conflictmijdend zou zijn‚ zou die zich daarom niet verwant voelen met Liu. Dat de Nobelprijswinnaar gevangenzat‚ viel volgens Zwart ook wel te begrijpen. In ieder land is het ‘omver willen werpen’ van de ‘maatschappelijke orde’ immers strafbaar. Eind juni werd Liu opgenomen in een ziekenhuis. Hij leed aan leverkanker en verkeerde in een terminale fase. Met zijn vrouw wilde hij graag naar het buitenland reizen. Maar de Chinese autoriteiten weigerden. Op 13 juli brachten ze een bericht uit met een strak rood kader. Liu Xiaobo was op 61-jarige leeftijd overleden. In de annonce bleef de Nobelprijs onvermeld. Liu werd slechts omschreven als een crimineel die China omver wilde werpen.
Arend Hulshof hoofdredacteur
De redactie van Wordt Vervolgd werkt op grondslag van een onafhankelijk redactiestatuut. Toezicht op naleving ervan berust bij de redactieraad. Wordt Vervolgd vraagt aandacht voor mensenrechten en wil debat over dit onderwerp stimuleren. Ingenomen standpunten vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs die van Amnesty International. Overname van artikelen in overleg met de redactie.
Inhoud | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 |
WV_NR08_2017.indd 3
3 19-07-17 12:31
vijf
Ouderengymnastiek Siberië heeft een groot tekort aan artsen‚ waardoor burgers nauwelijks toegang hebben tot specialistische zorg. Sinds 2010 rijden daarom vijf treinen door het afgelegen Russische gebied met zeventien artsen en assistenten. Ze onderzoeken jaarlijks zo’n 15 duizend patiënten‚ stellen diagnoses en schrijven medicijnen uit. De behandelingen zijn gratis en de wagons van de Russische Spoorwegen zijn onder meer uitgerust met een bloedlaboratorium en scanapparatuur. De Duitse fotograaf Emile Ducke (München‚ 1994) reisde mee met een van de vijf treinen‚ die bij elkaar iedere plaats slechts één keer per jaar aandoen. Om toch gezond te blijven komen ouderen in het Siberische stadje Kuragino daarom regelmatig bijeen om te gymmen.
Spyware treft kritische journalisten Prominente Mexicaanse journalisten‚ activisten‚ advocaten en hun families zijn afgelopen jaar het doelwit geweest van een geavanceerde hack-actie. Zij ontvingen berichten op hun mobiele telefoon met daarin een kwaadaardige link‚ die er na aanklikken voor zorgde dat de afzenders in het vervolg konden meekijken op de smartphones. Deze zogeheten spyware is afkomstig van het Israëlische bedrijf NSO Group‚ dat de software aan overheden verkoopt op voorwaarde dat het programma alleen wordt ingezet tegen terroristen en zware criminelen. Uit onderzoek van The New York Times blijkt echter dat de software nu ook is gebruikt tegen uitgesproken critici van de Mexicaanse overheid. Het ging daarbij onder meer om journalisten die onderzoek deden naar een corruptieschandaal waarin president Enrique Peña Nieto is verwikkeld‚ en om advocaten die zich hebben vastgebeten in de verdwijning van 43 studenten die in 2014 werden gekidnapt door politieagenten en drugscriminelen. Zij kregen op maat gemaakte berichten die hen moesten verleiden om de kwaadaardige link aan te klikken. Zo ontving een anticorruptieactivist een bericht dat de link bewijs bevatte voor een buitenechtelijke relatie van zijn vrouw.
‘Nu is Liu’s graf overal’ De Chinese activist Hu Jia nadat de as van zijn overleden vriend Liu Xiaobo in zee was uitgestrooid. China wilde voorkomen dat zijn graf een bedevaartsoort zou worden
© Reuters
© Emile Ducke
VIER
Griekenland houdt kritiek op China tegen Voor het eerst in de geschiedenis heeft de Europese Unie zich bij de VN-Mensenrechtenraad niet uitgesproken over mensenrechtenschendingen in China. Een periodieke verklaring waarin de EU-lidstaten China zouden kapittelen‚ kon in juni niet worden ingediend omdat Griekenland de veroordeling tegenhield. Volgens de Grieken was de kritiek ‘niet constructief’. Diplomaten uit andere EU-lidstaten en mensenrechtenorganisaties reageerden verbolgen. De opstelling van Athene hangt waarschijnlijk samen met de investeringen die China de afgelopen jaren deed in het economisch zwaar getroffen land‚ denken zij. Zo nam het Chinese containerbedrijf COSCO vorig jaar een meerderheidsbelang in de haven van Piraeus (zie foto). Eind juni drong de EU wel bij China aan op de onmiddellijke vrijlating van de ernstig zieke (en inmiddels overleden) Nobelprijswinnaar en mensenrechtenactivist Liu Xiaobo. Kennelijk vonden de Grieken dat geen probleem‚ want de hoge EUvertegenwoordiger Buitenlandse Zaken Federica Mogherini mag dergelijke oproepen alleen doen met instemming van alle EUlidstaten.
4 | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 | VierVijf WV_NR08_2017.indd 4
19-07-17 12:31
© Reuters
Rechters buigen zich over bruiloftstaart Een al jaren voortslepend geschil over een bruiloftstaart is bij het Amerikaanse Hooggerechtshof beland. Een banketbakker uit Colorado mag bij het hoogste rechtscollege komen uitleggen waarom hij in 2012 weigerde om een taart te maken voor het huwelijk van David Mullins en Charlie Craig. De twee mannen deden aangifte van discriminatie en werden bij alle rechtszaken over het geschil in het gelijk gesteld. Maar Jack Phillips‚ die zichzelf een taartkunstenaar noemt‚ weigert zich daarbij neer te leggen. Hij beroept zich op zijn vrije meningsuiting en vrijheid van godsdienst. ‘Alle Amerikanen moeten zelf kunnen bepalen welke kunst zij wel en niet willen maken‚ zonder dat ze hoeven te vrezen dat ze worden gestraft door de overheid’‚ betogen zijn advocaten. Ze wijzen erop dat de banketbakker vanwege zijn geloofsovertuiging behalve taarten voor homohuwelijken ook geen Halloweentaarten of taarten met alcohol maakt. De uitspraak van het Hooggerechtshof wordt volgend jaar verwacht.
VS waarschuwen Curaçao Een openluchtbordeel op een tropisch eiland. Als je Campo Alegre (‘vrolijk terrein’) zo omschrijft‚ klinkt het bijna gezellig. Het is nog helemaal legaal ook. Toch is dit sinds 1939 op Curaçao gevestigde bordeel niet zo fris als het lijkt. Aangezien er geen Curaçaose vrouwen mogen werken (dat was de voorwaarde van de koloniale regering destijds)‚ worden er vrouwen uit het naburige Colombia‚ de Dominicaanse Republiek en (vooral) Venezuela ingevlogen. Zij krijgen een werkvergunning voor drie maanden en moeten daarna weer terug naar huis. Maar vaak blijven ze alsnog illegaal op Curaçao hangen‚ belanden in de straatprostitutie en vormen zo een makkelijk doelwit voor mensenhandelaren. De situatie is dermate serieus dat de overheid van Curaçao in juni een waarschuwing kreeg van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. In het rapport Trafficking in Persons (TIP) stellen de Amerikanen dat Curaçao achterblijft in de strijd tegen mensenhandel en dwangarbeid. TIP is het jaarlijkse rapport van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken‚ waarin overheden van alle landen ter wereld worden beoordeeld op hoe effectief hun aanpak van mensenhandel is. Curaçao staat volgens het rapport op een vergelijkbaar slecht niveau als onder meer Afghanistan‚ Irak en Nigeria.
New York verbiedt minderjarigenhuwelijk Je mag er pas een biertje bestellen als je 21 bent‚ maar trouwen was er tot voor kort volkomen legaal voor een minderjarige. De Amerikaanse staat New York nam in juni een wet aan die kindhuwelijken verbiedt. Zelf leken de Amerikanen er ook een beetje verbaasd over. Hoewel in de VS child marriage (onder de 18) overal verboden is‚ kende New York nog altijd een wet uit 1929 die kinderen vanaf 14 jaar toestond te trouwen. Weliswaar tot en met 15 jaar nog met rechterlijke en ouderlijke toestemming‚ maar bij 16-jarigen was goedkeuring van de ouders al voldoende. En zo werden in New York tussen 2001 en 2010 3.850 huwelijken afgesloten waarbij minstens één van beide partners nog geen 18 was. Meestal betrof het verbintenissen tussen een jong meisje en een volwassen man. Aan deze praktijk komt nu een einde.
VierVijf | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 |
WV_NR08_2017.indd 5
5 19-07-17 12:31
De tikkende tijdbom na IS
Wat komt er in Irak na IS? Kan de stad Mosul zich na de bevrijding herstellen? In de eerder bevrijde steden Tikrit en Falluja stagneert de wederopbouw. Hier overheerst de angst voor terugkeer van de radicalen en is er onvrede over de sjiitische veiligheidstroepen. ‘Zij doen precies wat IS deed. Ze beschadigen huizen en bezetten ze.’ Tekst: Judit Neurink Fotografie: Moises Saman/Magnum/HH
WV_NR08_2017.indd 6
19-07-17 12:31
WV_NR08_2017.indd 7
19-07-17 12:31
‘Tibet is nu één grote politieschool’ Wie Tibet bezoekt – wat bijna alleen kan via een groepsreis en weken eerder aangevraagde reisvergunningen – ziet overal tekenen van de Chinese overheersing. ‘Als je weigert een Chinese vlag op je huis te zetten‚ kom je op een zwarte lijst.’ Reisimpressies uit een bezet land. Tekst: Marnix de Bruyne
D
e instructies van de Chinese autoriteiten in Lhasa‚ de hoofdstad van Tibet‚ waren duidelijk. Als één lid van een groep toeristen foto’s van of informatie over de dalai lama Tibet zou binnenbrengen‚ op papier of digitaal‚ zou de héle groep worden teruggestuurd‚ kregen de reisbureaus van Nepal en India eind mei te horen. De betrokken toerist zou China nooit meer in mogen en het reisbureau zou nooit meer zaken mogen doen in Tibet‚ ‘als kleine straf’ voor het gebrek aan controle over zijn cliënten‚ schreven ze. Voor de zekerheid screen ik mijn laptop op mogelijke verwijzingen naar de Tibetaanse geestelijk leider die nu in Noord-India in ballingschap leeft. Hij vluchtte er in 1959 heen‚ nadat de Tibetanen een gewapende opstand waren begonnen tegen China‚ dat Tibet in 1950 had ingelijfd. Het Chinese leger smoorde de opstand in bloed. Na een enkele e-mail te hebben gewist‚ stap ik met een gerust hart in het vliegtuig naar Lhasa. Alles is geregeld: het groepsvisum‚ waaraan weken eerder aangevraagde
historische hart van Lhasa. De brede voetgangersstraat rondom de eeuwenoude‚ boeddhistische Jokhang-tempel heeft in het midden een pad van gladde stenen. Devote boeddhisten ‘prostreren’ hier: na hun handen boven hun hoofd te hebben gevouwen‚ werpen ze zich languit op de grond‚ waarna ze opstaan‚ drie stappen doen en het proces herhalen. Dat doen ze het hele jaar‚ maar tijdens Saga Dawa is het extra druk. Oude en jonge boeddhisten‚ met hand- en kniebescherming tegen de slijtage van hun broek‚ glijden over het gladde pad. Tijdens de Culturele Revolutie in de jaren zestig waren dit soort boeddhistische uitingen verboden. ‘’s Nachts zaten mijn ouders in het donker‚ omdat zelfs de lampen die branden op jakboter werden geassocieerd met offerandes in de boeddhistische tempel’‚ vertelt een jonge Tibetaan in de buurt van de tempel‚ die opgroeide in een dorp en zichzelf later Engels leerde. Eind jaren tachtig lieten de Chinese autoriteiten de teugels enigszins vieren en kunnen de Tibetaanse boeddhisten hun geloof weer in relatieve vrijheid beoefenen. ‘Maar wie ambtenaar is‚ kan het prostreren beter laten‚ om zijn baan niet in gevaar te brengen’‚ vervolgt de Tibetaan in Lhasa‚ die om veiligheidsredenen anoniem moet blijven. Toch zijn er wel degelijk beperkingen. Alle vroegere dalai lama’s mogen weliswaar geeerd worden‚ wat te zien is aan de geofferde bankbiljetten en bij beelden van die lama’s in
De angst voor zelfverbrandingen is groot. ‘Wie benzine koopt‚ moet zich uitgebreid identificeren’ reisvergunningen zijn gehecht‚ en de goedgekeurde gids die ons op het vliegveld opvangt – en die slechts verhalen over de oudste geschiedenis van zijn land zal vertellen. Het is Saga Dawa‚ de heilige maand in Tibet die zich over mei en juni uitstrekt en waarin de verjaardag‚ de sterfdag en de verlichting van boeddha vallen. Dat is te merken in het
de tempels. Maar een afbeelding van de 14de dalai lama‚ in de ogen van Peking een gevaarlijke separatist‚ is nog altijd streng verboden. Dus tonen de Tibetanen hun steun op subtielere wijze: in cafés en bussen hangen vaak afbeeldingen van de Avalokiteshvara‚ de boeddhistische godheid van de compassie‚ van wie de huidige dalai lama een manifestatie zou zijn. Een plaatje van een godheid is immers niet verboden. ‘Tibetanen die bij de politie werken omdat ze nu eenmaal een baan nodig hadden‚ hebben vaak thuis in het geheim een foto van de dalai lama’‚ fluistert de Tibetaan. Van gewapend verzet is nu geen sprake meer. Maar de felste tegenstanders van de bezetting kiezen voor een gruwelijker vorm van protest: zelfverbranding. Volgens de vanuit de VS opererende International Campaign for Tibet waren er sinds 2009 zeker 150 van zulke wanhoopsprotesten – de laatste op 19 mei dit jaar in de Chinese provincie Qinghai‚ door een Tibetaanse monnik van in de 20 die aan zijn brandwonden overleed. De angst voor zelfverbrandingen is groot. Bij de toegangsstraten naar de Jokhang-tempel in Lhasa staan veiligheidspoortjes met röntgenapparaten en een doos met aanstekers‚ die van passanten zijn afgenomen. ‘Als je benzine koopt‚ moet je je uitgebreid identificeren en je rijbewijs laten zien’‚ zegt de Tibetaan. Het brengt de dalai lama‚ die veel kritiek kreeg omdat hij de acties niet scherper veroordeelt‚ in een ‘erg moeilijk’ parket‚ zei hij zelf begin maart in een interview met de Amerikaanse talkshow-host John Oliver. ‘Zelfmoord is niet goed‚ vanuit boeddhistisch oogpunt. Maar als ik het veroordeel‚
12 | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 | Reisimpressie Tibet WV_NR08_2017.indd 12
19-07-17 12:32
© Reuters
bezorg ik de familie van de overleden Tibetanen veel verdriet. Hun familielid heeft dan iets gedaan dat tegen mijn wens inging. Dat wil ik niet. Maar ik steun het ook niet. Het beste is dus dat ik zwijg.’ Chinese vlag De Chinese overheersing is goed zichtbaar voor wie door het land reist. Tijdens een dag reizen kom je langs zeker drie of vier politieposten‚ waar de paspoorten worden gecontroleerd. En op elk huis wappert een rode Chinese vlag. ‘Wie weigert ze te plaatsen‚ komt op een zwarte lijst en kan de toegang tot staatsvoorzieningen worden ontzegd’‚ zegt de anonieme Tibetaan. Bij menig dorp hangt een spandoek met een leus in het Chinees‚ waarin de ‘eenheid’ wordt bejubeld. En op 9 juni‚ toen in vele dorpen de gebedsvlaggen werden vervangen rond de traditionele tarzin‚ een hoog boven de huizen uittorenende pilaar‚ waren er vaak meer agenten aanwezig dan Tibetanen. ‘Heel Tibet is nu één grote politieschool’‚ zegt de Tibetaan. Onderweg zie je ook overal nieuwbouwprojecten: witgeverfde rijtjeshuisjes in Tibet-
aanse stijl‚ in op het oog nog lege dorpen. ‘Sinds een jaar of drie worden bewoners van afgelegen dorpen onder druk gezet om te verhuizen naar de dorpen langs de hoofdwegen‚ veelal met behulp van door de Chinezen gepamperde dorpsoudsten’‚ had de Tibetaan in Lhasa verteld. ‘Wie één keer nee zegt‚ ziet de geboden financiële verhuisvergoeding drastisch dalen. Wie vaker nee zegt‚ krijgt niets meer.’ De actie dient meerdere doelen: in de nieuwe dorpen is de bevolking makkelijker te controleren‚ de hoofdwegen ogen netter en meer ontwikkeld – wat past in het verhaal dat Peking Tibet welvaart brengt – en het achterland raakt leger‚ wat de aanleg van mijnen vergemakkelijkt. Tibet is rijk aan goud‚ koper en lithium‚ onmisbaar voor batterijen. Sinds de voltooiing van de spoorweg tussen Xining en Lhasa in 2006‚ zijn tientallen nieuwe mijnen geopend. De mijnwerkers zijn vooral Han-Chinezen‚ die via dezelfde spoorlijn worden aangevoerd. Hun komst dient gelijk een ander doel: verandering van de demografische verhoudingen in Tibet.
Viering van de 96ste verjaardag van de Chinese Communistische Partij bij het Potala-paleis in de Tibetaanse hoofdstad Lhasa.
Ook in Lhasa zie je veel Chinese gezichten‚ vooral in de hoofdstraat‚ waar de meeste winkels in Chinese handen lijken te zijn. De verhouding met de Tibetanen is goed‚ vertelt een jonge Chinese barman‚ in een voor toeristen opgezette bar. ‘Ik kwam hier drie jaar geleden‚ maar ben gebleven omdat de tradities‚ de sfeer en de mensen me aanspreken. De sfeer is relaxed. Geen stress‚ hier.’ Toch is er een afstand‚ blijkt als hij het heeft over de twee verschillende menukaarten in de bar. Op de Engelstalige kaart kost een Tibetaans biertje 25 yuan‚ ruim drie euro‚ op de kaart in het Chinees kost hetzelfde biertje 40 yuan. ‘De Tibetanen drinken gauw te veel‚ dit is om hen tegen zichzelf te beschermen’‚ zegt hij. Buiten op straat loopt een jonge‚ moderne Chinese vrouw. ‘Make money‚ not friends’‚ staat op haar T-shirt. Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl
Reisimpressie Tibet | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 |
WV_NR08_2017.indd 13
13 19-07-17 12:32
‘Het vinden van stoffelijk overschot kan helend zijn’ WV_NR08_2017.indd 18
19-07-17 12:32
De International Commission on Missing Persons (ICMP) is in twintig jaar uitgegroeid tot specialist in het opsporen van ‘verdwenen’ personen. ICMP deed onderzoek in conflictgebieden als Bosnië en Irak‚ maar hielp bijvoorbeeld ook bij de identificatie van slachtoffers van de MH-17. Een gesprek met directeur Kathryne Bomberger. Tekst: Tjitske Lingsma Fotografie: Bertus Gerssen
B
uiten raast het verkeer‚ binnen in het ruime kantoor van de International Commission on Missing Persons (ICMP) aan de Koninginnegracht in Den Haag heerst rust. ICMPdirecteur Kathryne Bomberger (1962)‚ smaakvol gekleed in een jurk en jasje‚ strijkt over de comfortabele blauwe kantoorstoelen. ‘Dit is een donatie van Nederland’‚ zegt ze. Haar bureau ligt vol paperassen. Ze presenteert koekjes die ze uit Schotland heeft meegenomen‚ waar ze was voor de diploma-uitreiking van haar twee dochters die daar de middelbare school doorliepen. Vlak voor het gesprek begin juli kreeg Bomberger een telefoontje van een Syrische mensenrechtenorganisatie over de verwachte val van Raqqa‚ de belegerde ‘hoofdstad’ van Islamitische Staat (IS). ‘Syriërs met familieleden die in Raqqa vermist zijn maken zich zorgen over wat er zal gebeuren met de massagraven als de stad straks echt valt. Ze vragen zich af of de Amerikaanse strijdkrachten of de Syrian Democratic Forces deze graven kunnen beschermen‚ in de hoop iets van hun verdwenen familieleden terug te vinden.’
In de afgelopen twintig jaar is ICMP uitgegroeid tot dé specialist die regeringen assisteert bij het opsporen en identificeren van vermiste personen. Een jaar na het vredesakkoord van Dayton‚ dat een einde maakte aan de verwoestende oorlogen in voormalig Joegoslavië‚ kwam de toenmalige Amerikaanse president Bill Clinton in 1996 met het voorstel een commissie op te richten die moest helpen bij het zoeken naar de tienduizenden ‘verdwenen’ personen. In die periode werkte Bomberger als mensenrechtenfunctionaris voor de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in Focˇa‚ een plaatsje in Oost-Bosnië waar moslims waren verdreven. Ze zag er de gevolgen van ‘de politiek van haat en etnische zuivering’. In 1998 vroeg een medewerker van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken haar of ze adjunct-hoofd wilde worden bij de ICMP in de Bosnische hoofdstad Sarajevo. ‘In eerste instantie leek het me een zware baan. Voortdurend zou ik geconfronteerd worden met het leed van mensen wier familieleden zijn vastgehouden en geëxecu-
teerd. Hun lichamen waren gedumpt in massagraven‚ maar ook in rivieren en van bergkliffen gegooid. Veel nabestaanden verkeerden in permanente onzekerheid omdat ze niet wisten waar hun naasten waren. Een vorm van mentale marteling en een bron van groot trauma.’ De baan was aanvankelijk voor zes maanden. ‘Maar het werd de rest van mijn leven’‚ zegt ze lachend. ICMP moest haar weg toen nog vinden. Het Joegoslavië-tribunaal‚ de NAVO‚ regeringen en organisaties als het Rode Kruis hielden zich ieder vanuit hun eigen mandaat bezig met ‘verdwenen’ personen. ICMP wilde het vraagstuk ‘in al zijn facetten’ benaderen.
serieus genomen. Ze werden uitgescholden en de kantoren uitgezet. Ze maakten lijsten van hun naasten en droegen bij acties en protesten hun foto’s bij zich. Verder kwamen de vrouwen‚ die zo getraumatiseerd waren‚ aanvankelijk niet’‚ zegt Bomberger. ‘We leerden hun zaken als: hoe organiseer je een persconferentie? Hoe presenteer je je effectief? We hielpen hen met het opbouwen van een stevige beweging‚ zodat de regering bereid was de vrouwen en hun families te helpen.’ Zoutmijnen ‘In die dagen waren de vrouwen ervan overtuigd dat hun vermiste familieleden nog leefden’‚
‘Critici vonden dat we in Bosnië onverantwoordelijk bezig waren en slachtoffers valse hoop gaven’ In haar nieuwe functie kwam ze in contact met de Vrouwen van Srebrenica‚ de overlevenden van de Bosnische moslimenclave die door Dutchbat beschermd had moeten worden maar in juli 1995 werd ingenomen door Bosnische Serviërs die er een massa-slachting aanrichtten. ‘De vrouwen waren zo sterk‚ maar werden op zoveel niveaus gediscrimineerd. Ook omdat ze van het platteland kwamen’‚ herinnert Bomberger zich. ‘Als ze bij de Bosnische autoriteiten aanklopten om te vragen waar hun mannen en kinderen waren‚ werden ze niet
zegt Bomberger. Het Joegoslaviëtribunaal was in 1996 begonnen met een strafrechtelijk onderzoek‚ waarbij ook lichamen werden opgegraven. ‘Ze onderzochten de doodsoorzaak‚ maar deden geen identificatie‚ terwijl dat was wat de families wilden’‚ zegt ze. Om veiligheidsredenen bracht het tribunaal de stoffelijke resten naar de Bosnische stad Tuzla. ‘Toen ik daar ging kijken‚ schrok ik enorm. De lichamen lagen in zoutmijnen‚ waar ze door ongedierte werden aangevreten’‚ zegt ze. ‘Er móest een mortuarium komen waar de
Het Interview | nr. 8/9 - augustus/september ’17 |
WV_NR08_2017.indd 19
19 19-07-17 12:32
© Blokplan
MOLDAVIË
TRA
M OLDAVI Ë
NSN IST RIË
Chisinau
OE KR AÏ NE
Tiraspol
In het niet-erkende landje Transnistrië‚ tussen Oekraïne en Moldavië‚ heeft het bedrijfsimperium Sheriff overal zijn tentakels. Supermarkten‚ een energiecentrale‚ een tv-zender en de enige telefoonmaatschappij van het land zijn allemaal in handen van het concern. Ook met de politiek is het bedrijf nauw verbonden. ‘Sheriff is gemaakt voor Transnistrië.’ Tekst: Floris Akkerman
In Transnistrië heeft Sheriff geen reclame nodig
T
iraspol – Slava Kasparov (30) draait zijn auto af van het sportcomplex van Sheriff aan de rand van Tiraspol‚ de hoofdstad van Transnistrië. We passeren twee benzinestations en een supermarkt‚ alle van hetzelfde bedrijf: Sheriff. In het stadscentrum wijst hij naar appartementencomplexen in aanbouw. Ook van Sheriff. Net als de bank met glazen pui en het hotel verderop. Zelf werkt Kasparov als marketeer bij voetbalclub FC Sheriff. Sheriff is een bedrijfsimperium dat zich uitstrekt over heel Transnistrië‚ een nieterkend staatje tussen Oekraïne en Moldavië‚ ongeveer ter grootte van de provincie NoordHolland‚ met 475 duizend inwoners. Aan het bedrijfslogo‚ een sheriff-badge‚ valt in het land niet te ontkomen. Overal zijn reclameborden te zien met slogans als ‘Sheriff is gemaakt voor Transnistrië’. Boodschappen doe je bij de supermarkten van het bedrijf. Daarnaast bestaat het imperium uit verschillende fabrieken‚ een energiecentrale‚ de
teer eigenlijk niet te weten. ‘Sheriff is opgezet door twee politiemensen‚ goede agenten. Bij mij in de wijk openden ze hun eerste winkel‚ een kleine supermarkt. Daarna groeide het bedrijf snel en werden de eigenaren rijk door handel te drijven met het buitenland.’
Smokkelparadijs Tot zover het positieve pr-verhaal achter Sheriff. Het bedrijf kent namelijk ook een duistere kant. Dat begon in de turbulente jaren negentig. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werd Moldavië een onafhankelijke staat waar Transnistrië onder viel. De voornamelijk Russische burgers van Transnistrië wilden zich afscheiden van Moldavië. Dat ging gepaard met schermutselingen die in 1992 uitmondden in een burgeroorlog. In de zomer van dat jaar kwam een staakt-hetvuren tot stand‚ nadat er ruim zeshonderd doden waren gevallen. Transnistrië ging zelfstandig verder als de Pridnestrovische Moldavische Republiek en werd een staat die door geen enkel land wordt erkend – zelfs niet ‘Het land is een zwart gat in Europa van door Rusland‚ waarmee illegale wapen- en mensenhandel’ veel Transnistriërs zich verwant voelen. Desondanks heeft de Moldavienige telefoonmaatschappij van het land. En sche regering er niets te zeggen. Transnistrië heeft zijn eigen regering‚ parlement‚ politie‚ ook de grote markt in Tiraspol is in handen leger‚ rechtssysteem en munteenheid. van Sheriff. In de chaos van wetteloosheid en bij geSheriff heeft bovendien sociale programbrek aan bestuur grepen de voormalige ma’s‚ zegt Kasparov als we door de hoofdKGB-agenten Viktor Goesjan en Ilja Kazmaly straat van Tiraspol rijden. Het concern onderbegin jaren negentig hun kans. Ze smokkelsteunt weeskinderen‚ studenten en gepensioneerden. En oorlogsveteranen krijgen dank- den vanuit Oekraïne en Moldavië sigaretten en drank Transnistrië in en onderhielden zij Sheriff een gratis behandeling in het daarbij nauwe contacten met de politiek en ziekenhuis. met douaneambtenaren‚ zo gaat het verhaal. Hoe het bedrijf sinds de oprichting in 1993 Het strookje land ontpopt zich tot een zo heeft kunnen groeien en inmiddels bijna smokkelparadijs. In 2002 noemt een EU-deleeen staat binnen een staat is‚ zegt de marke-
22 | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 | Transnistrië WV_NR08_2017.indd 22
19-07-17 12:32
© Floris Akkerman
gatie die Transnistrië bezocht het land ‘een zwart gat in Europa van het witwassen van zwart geld en van illegale wapen- en mensenhandel’. De EU roept buurlanden Moldavië en Oekraïne op de grenzen beter te controleren. Sheriff zou binnen deze criminele activiteiten een sleutelrol spelen. En hoewel EUonderzoekers in 2005 geen enkel bewijs vonden voor criminele handel (nog altijd verwijst de regering gretig naar deze conclusie) komt Transnistrië maar niet van dat beeld af. Voor niemand in het land is het een geheim dat Sheriff nauw verbonden is met de politiek. De politieke partij Obnovlenije‚ met 33 van de 43 zetels in het parlement‚ krijgt financiële steun van het bedrijf en bestaat voor een groot deel uit voormalige Sheriffwerknemers. Sinds eind 2016 reikt de macht van het bedrijf ook tot aan de president. Voormalig Sheriff-medewerker Vadim Krasnoselski won toen de verkiezingen van de zittende president Jevgeni Sjevtsjoek. Tijdens de campagne duldde Sheriff geen concurrentie voor Krasnoselski en daarom zette het bedrijf zijn televisiezender TSV in. De zittende
president werd daar voortdurend bekritiseerd‚ en aan elk nieuwsbericht werd een eigen draai gegeven met een ‘deskundige’ die Sjevtsjoek onderuithaalde. Dat Krasnoselski geen lid is van Obnovlenije en zich als onafhankelijk afficheert is slechts schijn‚ zegt Jevgeni Zoebov (45)‚ onder Sjevtsjoek waarnemend minister van Informatie en Telecommunicatie. Propaganda Alleen dankzij de propaganda op TSV kon Krasnoselski winnen‚ denkt Zoebov. Volgens hem is er een informatieoorlog gaande. Onafhankelijke media kent Transnistrië nauwelijks. Naast TSV is er de staatszender Novosti Pridnestrovja (Nieuws van Pridnestrovië)‚ die tijdens de verkiezingen propaganda maakte voor de zittende president. Maar volgens Zoebov viel er tegen TSV niet op te boksen omdat die zender ‘veel meer geld’ te besteden heeft. Hij zegt dat TSV zich tegenover Krasnoselski nu rustig houdt‚ ‘zolang het Sheriff uitkomt’. Sheriff zelf wil niet reageren op deze aantijgingen. Verzoeken via de mail en telefoon leveren niets op. De Sheriff-telefo-
Een benzinepomp van Sheriff in Transnistrië.
niste wil alleen kwijt dat ‘de leiding beslist of ze een interview wil geven’. Ook voetbalclub Sheriff houdt de deur gesloten. Net als TSV. Een interview met Galina Antjoefejeva‚ voorzitter van Obnovlenije‚ gaat op het laatste moment niet door. ‘Ze moet naar de regering’‚ zegt haar assistente als Antjoefejeva niet op de afspraak voor het interview verschijnt. De komende jaren staat Sheriff voor grote uitdagingen‚ zegt Anatoli Doerin (39). De voormalige ideoloog van Obnovlenije‚ die twee jaar geleden uit onvrede de partij verliet‚ vindt dat Sheriff een groot risico heeft genomen door zich verder in de politiek te mengen. ‘Jarenlang heeft de leiding alleen aan het bedrijf gedacht. Nu heeft Sheriff politieke macht en moet het bedrijf laten zien dat het ook een land kan besturen zonder alleen aan het eigenbelang te denken. Als Transnistrië achteruitgaat‚ zal Sheriff daarop worden afgerekend.’ Reageren? wordtvervolgd@amnesty.nl
Transnistrië | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 |
WV_NR08_2017.indd 23
23 19-07-17 12:32
M/V
Filmmaker Aris Dilone (34) uit de Dominicaanse Republiek maakt korte documentaires over haar leven en haar familie. Ze woont sinds haar 7de in New York. Als volwassene ontdekte ze dat ze interseksueel is. Op de foto rechtsonder viert ze met haar beste vriendin haar verjaardag.
Tekst: Henk van Renssen Fotografie: Carla Moral en Katia Repina
I
n den beginne was het woord‚ zegt de Bijbel‚ en dat woord bleek niet het meest handige instrument om de wereld te benoemen. Dag en nacht‚ licht en donker‚ zwart en wit‚ hetero en homo‚ fictie en nonfictie‚ man en vrouw: de wereld weigert al sinds het begin zich te laten indelen in zulke simpele tegenstellingen. Maar daar heeft het woord altijd wel een oplossing voor: wat niet in de hokjes past wordt gewoon een af-
wijking genoemd of‚ neutraler‚ een tussenvorm‚ een grijs gebied‚ een hybride. In feite zijn al die termen afgeleid van wat als ‘normaal’ wordt beschouwd‚ dus zo blijven ze stiekem zeggen: jullie zijn anders. Wat niet klopt‚ de wereld maakt geen onderscheid tussen normaal en anders. Het is de taal die niet past‚ die afwijkt van de wereld. We hebben haar nodig‚ maar ze klopt niet. Dat is de vloek van de taal.
24 | Wordt Vervolgd | nr. 8/9 - augustus/september ’17 | Intersekse WV_NR08_2017.indd 24
19-07-17 12:32
WV_NR08_2017.indd 25
19-07-17 12:32
wordtvervolgd
ook op tablet
Wilt u overal ter wereld op ieder willekeurig moment onze reportages‚ interviews en de columns van Arnon Grunberg kunnen lezen? Via de gratis Wordt Vervolgd-app (Apple en Android) kunt u het blad downloaden en onder meer extra filmpjes en fotoseries bekijken. Zie www.wordtvervolgdmagazine.nl.
www.wordtvervolgdmagazine.nl
WV_NR08_2017.indd 36
Wordt Vervolgd. Recht van Spreken.
19-07-17 12:32