Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 89 OUD AMSTERDAM 1 Nieuwmarkt, de Waag, Zeedijk en Red Light District Deze wandeling voert ons door het oudste gedeelte van Amsterdam. Via de Kloveniersburgwal lopen we naar de Nieuwmarkt en de Waag. Daarna bezoeken we de Zeedijk, welke ook bekend staat als de Chinese buurt van Amsterdam. Daarna volgen de Oudezijds Kolk en de Gelders Kade met de enige overgebleven verdedigingstoren, de Schreierstoren (1487). Via de Oudezijds Voorburgwal komen we in de wereldberoemde rosse buurt van Amsterdam, het Red Light District. ∆ Op de Dam kijken we naar het Koninklijk Paleis. We draaien ons om en gaan naar rechts en steken de Dam/Paleisstraat over. We houden rechts aan en steken de Dam/Rokin over. We passeren links het Nationaal Monument en lopen rechtdoor de Damstraat in. Tot 1868 heette deze straat de Halsteeg. Na de verbreding van de steeg kozen de bewoners voor de naam Damstraat. Op de brug (Varkenssluis) kijken we links over het water op de Sint Nicolaaskerk (1884). Schuin achter de gevels is de toren van de Oude Kerk te zien. Rechts, aan de Oudezijds Voorburgwal, staan drie mooie gevels: ■ 183 » halsgevel (1675) met versierde klauwstukken en op de hoeken een siervaas. Aan weerszijden van het zolderraam bevinden zich ovale ramen met gebeeldhouwde versieringen. De top is bekroond met een halfrond fronton. ■ 185 » rechte kroonlijst (1675) met gedrukte halsgevel. Dit type gevel komt in Amsterdam niet veel voor. ■ 187 » Amsterdams koopmanshuis (1663) met verhoogde halsgevel. De hals heeft Corintische, de gevel Ionische pilasters. Onder de ramen zijn festoenen aangebracht. De klauwstukken bevatten Moren en Indianen, zittend op en tegen tabaksrollen. In de hals zit een ovaal raam omlijst met schilden en het jaarcijfer 1663. De top is bekroond een halfrond fronton.
∆ We lopen verder. De Damstraat gaat over in de Oude Doelenstraat. De straat dateert uit het begin van de 16de eeuw. In de 14de en 15e eeuw oefende op deze plaats de schutterij in boogschieten op de z.g.n. schuttersdoelen. ∆ We lopen verder naar de brug (Paulus Broedersluis). Op de brug kijken we links op het Red Light District (zie later). Rechts, aan de Oudezijds Achterburgwal 151-155 staan fraaie pilastergevels (1643) met een rechte kroonlijst. Bijzonder zijn de vier ovale gebeeldhouwde ramen. De drie ramen eronder zijn voorzien van een driehoekig fronton. ∆ We gaan over de brug naar rechts en lopen de Oudezijds Achterburgwal op. ►159 « de Waalse Kerk (1409) De kerk is de voormalige kapel van het klooster van de Paulusbroeders. Na de reformatie werd de kerk toegewezen aan de uit Frankrijk gevluchte hugenoten. De kerk werd in 1661 uitgebreid met een zuidelijke zijbeuk in gotische stijl. De toegangspoort (1647) is gebouwd in de stijl van het classicisme. In 1991 is de Waalse Kerk volledig gerestaureerd. ■ 161 » de voormalige dienstwoning (1643) van de kerk. De halsgevel is later aangebracht en dateert van het begin van de 18de eeuw.
90 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 ∆ We lopen terug en gaan naar rechts de Oude Hoogstraat in. Deze straat is rond 1490 ontstaan en lag, zoals de naam al zegt, hoger dan de Dam. ■ 2 » winkel/woonhuis met trapgevel (1901). Door de historiserende bouwstijl (in Hollandse renaissance) maakt het pand een oudere indruk. Opvallend zijn de blokjes van zandsteen. ■ 14-18 » Amsterdam Volkswarenhuis Rotterdam (± 1900), thans Kok boekhandel, in de stijl van de Amsterdamse School. ■ 22 » lage smalle klokgevel (± 1720) Dit is het smalste huis in Amsterdam. De gevel is slechts 2,02 meter breed (het huis is 6 meter diep). ► 22 » poort van de Walenkerk (H. de Keyser/1616)
Op het middenstuk zijn drie leliën afgebeeld. In het midden van het halfronde fronton staat het stadswapen van Amsterdam. De doodshoofden verwijzen naar de begrafenissen die vanaf deze zijde van de kerk plaatsvonden. ► 24 » poort van het Oost Indisch Huis (1606)
Tijdens de openingstijden van de Universiteit van Amsterdam is de binnenplaats vrij toegankelijk. ∆ We lopen onder de poort door en komen op de fraaie 17de eeuwse binnenplaats.
Deze binnenplaats van de voormalige Verenigde Oost Indische Compagnie (VOC) gaf toegang tot de verschillende kantoren van de Compagnie. Hier werd ook het scheepsvolk voor de Oost - Indië vaart aan- en afgemonsterd. De zuidgevel (H. De Keyser Sr /1606) heeft een trapeziumvormige topgevel met rolornamenten. De S-vormige klauwstukken hebben in– en uitgezwenkte zijkanten en een vaasbalustrade. Boven de deur is een rond venster aangebracht met het jaarcijfer anno 1606 en het embleem van de VOC. Aan de Oude Hoogstraat staat de westgevel (H. de Keyser Jr/1635). De gevel heeft een Toscaanse poort en pilasters.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 91 De pilasters zijn aan de onderzijde Dorisch en aan de bovenzijde Ionisch. De gevel aan de zijde van de Kloveniersburgwal (links) is in 1890 afgebroken en in dezelfde stijl herbouwd. ∆ We lopen terug naar de Oude Hoogstraat en vervolgen onze wandeling tot de Kloveniersburgwal. De naam verwijst naar de Kloveniers (leden van de schutterij) die in de 16de eeuw als wapen een ''klover'' (vuurwapen) droegen. Boven de gevels verrijst de toren van de Zuiderkerk (1614). ∆ We gaan voor de brug naar links de Kloveniersburgwal op. ■ 34 « lijstgevel (± 1775) met gevelsteen waar een kist met rollen linnen wordt uitgebeeld. Daaronder staat: ‘De Linnenkist’. ■ 31 » lijstgevel (± 1715) met versieringen onder de vensters en een fraaie ingang van zandsteen. ► 29 » Trippenhuis (J.Vingboons/ 1660) Het Trippenhuis heeft de breedste grachtenhuisgevel van Amsterdam.
De opdrachtgevers waren de gebroeders Trip, handelaren in ijzer en wapens. Het Trippenhuis is een burgerpaleis, welke bestaat uit twee volledige huizen achter een gemeenschappelijke voorgevel. Het is een van de laatste voorbeelden
van het Hollandse classicisme in Amsterdam. De lijstgevel bevat acht zandstenen pilasters die over tweeënhalve verdieping doorlopen. In het driehoekig fronton is het familiewapen van de familie Trip aangebracht (drie tripjes en kanonnen). De twee schoorstenen zijn bewerkt als mortieren. De gevel is versierd met vruchtenslingers, olijf- en palmtakken, welke staan voor de vrede. In de lijstgevel staat links ‘Anno’ en rechts ‘1662’. Een van de broers, Louys Trip, was driemaal burgemeester van Amsterdam. ► 26 « Klein Trippenhuis (1696) Het huis is slechts 2,5 meter breed. De gevel is van zand-steen en heeft twee pilasters. De kroonlijst is verhoogd met daarop twee afbeeldingen van sfinxen en het jaartal 1696. Onder het ronde zolderraam is een festoen met zandloper aangebracht . Dit was de woning van de koetsier van het Groot Trippenhuis. ■ 23 » voormalige trapgevel (1625) welke in de 18de eeuw gewijzigd is in een tuit/klokgevel. ■ 12 « kruiden-winkel Jacob Hooy en Co. De familie Oldenboom is al meer dan 150 jaar gespecialiseerd in de verkoop van specerijen en kruiden. De zelfgemaakte drop is beroemd. ■ 6-8 « halsgevel tweeling (1722) 'Isaac + Abraham'' in Lodewijk XIVstijl. ∆ We lopen naar de Nieuwmarkt. De gracht rond de Sint Antoniespoort (de Waag) werd in 1614 gedempt. Het ontstane stuk grond rond de Waag kreeg de naam Nieuwmarkt. Het plein is in de jaren tachtig van de vorige eeuw grondig gerenoveerd. We zien een combinatie van oud- en nieuwbouw. Centraal op de Nieuwmarkt staat de Waag (1488).
92 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 ► De Waag
De Waag (1488) heeft tot aan het einde van de zestiende eeuw dienst gedaan als stadspoort (Sint Antoniespoort). Rondom de poort lag een stadsgracht die in 1610 gedempt is, waardoor de Nieuwmarkt ontstond. Door de intensieve handelsactiviteiten in de zeventiende eeuw werd de waag op de Dam (dat niet meer bestaat) te klein. Een tweede waaggebouw was noodzakelijk. In 1617 is de oude stadspoort herbouwd tot Waag, waarbij mooie gildenpoortjes zijn aangebracht. Op de verdiepingen werden Gilden gehuisvest. Boven de poortjes zijn de emblemen van de gilden nog te zien, waaronder een beeldhouwwerk van de Hendrik de Keyser (metselaarsgilde). In 1692 werd het gebouw voltooid door de bouw van de koepelvormige ruimte met middentoren. In de Waag is ook de ruimte van het smidse- en metselaarsgilde te bewonderen. Het gebouw is dus ook van binnen een bezoek waard. ► De mooiste gevels aan de Nieuwmarkt ■ 8 klokgevel (± 1680). ■ 15 klokgevel (1727) in Lodewijk XIV-stijl. ■ 16 halsgevel (± 1680). ■ 17-23 ‘Flesseman’ (1927) met Amsterdamse School elementen. ■ 18 klokgevel (± 1750) in Lodewijk XV-stijl. ■ 20-22 dubbele trapgevel (1605) in Hollandse renaissance; rond 1800 gedeeld in twee winkelpanden.
Deze huizen stonden tot aan de demping in 1614 aan de gracht. De houten onderpui dateert uit 1932. ■ 25 verhoogde halsgevel (1724). ■ 34-36 halsgevel tweeling (± 1720) met in de top twee ruiters ter paard.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 93 ∆ We lopen rechts om de Waag heen. Ter hoogte van de Bloedstraat staat het poortje van het Sint Lucasgilde. In dit gilde waren de huisschilders, kunstschilders en beeldhouwers verenigd. Het reliëf is gemaakt in de werkplaats van Hendrick de Keyser. Even verderop staat het poortje van het Sint Barbaragilde (het metselaars en steenhouwersgilde). De versieringen zijn gemaakt door Hendrick de Keyser.
∆ We lopen rechtdoor en gaan naar links de Zeedijk op. De Zeedijk is onderdeel van het oude havenkwartier van Amsterdam en is een van de oudste gedeelten
van de stad. Dit deel van de Zeedijk staat bekend als ‘China Town’. Chinese restaurants en oriëntaalse winkeltjes bepalen het straatbeeld . ► 116-106 « Fo Kuang Shan Tempel Dit is de eerste traditionele Chinese tempel van Europa. Opvallend zijn de draken op het dak, die de tempel en de buurt moeten beschermen tegen de kwade geesten. De tempel ligt hoger dan de Zeedijk. Binnen staat een Boeddhabeeld van ruim 400 kilo. De tempel is vrij toegankelijk. Een gift wordt op prijs Detail poortje Sint Barbaragilde gesteld. ∆ We vervolgen de Zeedijk. ∆ We lopen verder en passeren ■ 84 « lijstgevel (1660) met de (hoofd)ingang van de Waag gevelsteen “Anno 1660". met het jaartal 1617. Vervolgens ■ 82 « lijstgevel met gevelsteen, die komen we bij de ingang van het een jager uitbeeld met honden en Theatrum Anatomicum. In het hazen, met daaronder het opschrift halfronde fronton is ‘Hippocrates’ ‘Duynsigt Anno 1725’. afgebeeld. In het Theatrum gaven ■ 67 » halsgevel (1715) met in de de artsen (chirurgijns) lessen in de anatomie en schilderde Rembrandt top een afbeelding van een 'vat'. ■ 43 » klokgevel (± 1650) met van Rijn zijn wereldberoemde middeleeuws houtskelet en schilderij ‘De anatomische les van gevelsteen ‘Het Kalf’. professor Tulp’. Naast (links) het ■ 39 » rechte kroonlijst (±1740) met Theatrum staat de Antoniespoort. een onderpui uit het begin van de Direct om de hoek bevindt zich de negentiende eeuw. De versiering ingang van het Sint Eloy (smeden) tussen deur en bovenraam verwijst gilde . naar de korenoogst.
94 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 ■ 31 » klokgevel (1686). De ingezwenkte zijkanten zijn met fruitmotieven versierd. De top is bekroond met een halfrond fronton. ■ 22/20 « klokgevels (± 1725) met versierde klauwstukken. ∆ Ter hoogte van Zeedijk 21 (± 1800) gaan we naar rechts de Oudezijdskolk op. De Oudezijdskolk dateert uit 1425 en werd gegraven als sluis naar Het IJ. Tot aan het eind van de jaren tachtig van de vorige eeuw waren hier veel (zeeman) café’s gevestigd. Tegenwoordig vinden we er voornamelijk restaurants. ■ 13 » pakhuis ‘De Blauwe Hoorn’ (1720). De hijsluiken zijn in afzonderlijke gevelopeningen geplaatst. ■ 7 » pakhuis ‘Keulen’ (1650) met rondbogen rondom de afzonderlijke zolderramen. ► 5 » pakhuis ‘Malaga’ (1617) is het oudste pakhuis van Amsterdam. Opvallend zijn de verticaal gekoppelde zolderluiken. Ook de raamkozijnen zijn zijdelings gekoppeld. ■ 3 » pakhuis 'D. Korendrager (1720) met verticaal gekoppelde zolderluiken en een oorspronkelijke onderpui. Links kijken we op de achterzijde van de Sint Nicolaaskerk (1884). Daarnaast staat het pand van verfmagazijn Vettewinkel (1888). Het pand is in 1975 door brand verwoest, waardoor alleen de neorenaissancegevel aan deze zijde behouden is gebleven. Op de gelijkmatige trappen staan ballen en op de bovenste top een leeuw. Daarnaast kijken we op de achterzijde van gebouw ‘Batavia’ (1918) in de stijl van de Amsterdamse School. Wanneer we achterom kijken hebben we een mooi zicht op de Oude Kerk. ∆ We lopen door en komen op de Geldersekade.
►Schreierstoren De Schreierstoren (1487) is de enige overgebleven verdedigingstoren die onderdeel uitmaakte van de stads-muur. De voet van de stadsmuur was van natuursteen, de stadsmuur van baksteen. De oorspronkelijke naam was de Schreyhoeckstoren, een verwijzing naar de scherpe hoek waar de Geldersekade en Oudezijds Kolk samenkomen.
De toren is halfrond en heeft een achthoekige opbouw die ondersteund wordt door rondbogen. De lichtspleten zijn in de achttiende eeuw vervangen door vensters. In die tijd is aan de zuidzijde een terras aangebouwd met daaronder de houten bootloods. In 1569 is in de toren (aan de kant van Geldersekade) een gevelsteen geplaatst met een vrouw en een boot. Volgens de overleving was dit de plek waar de vrouwen afscheid namen van hun mannen die naar zee gingen. Het interieur heeft nog het houtskelet en sleutelstukken met peerkraal motief uit de vijftiende eeuw.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 95 De kade dateert uit 1425 en was eeuwenlang de havenbuurt van Amsterdam. De zeilschepen van de VOC vertrokken vanaf hier naar het Verre Oosten en kwamen terug met exotische ladingen. Recht voor ons staat de Schreierstoren. ∆ We gaan naar links de Prins Hendrikkade op. Dit deel van de kade heette tot 1879 de ‘Oude Teertuinen’ waar (tot 1645) schepen van een teerlaag werden voorzien. Met de bouw van het Centraal Station verdween het vrije zicht op het IJ. ■ 84-85 « voorzijde van kantoorgebouw Batavia (1918) in de stijl van de Amsterdamse School. ► 74-77 « Sint Nicolaaskerk of H. Nicolaas Binnen de Veste (A.C. Bleys/1884-1887)
De kerk is een kruisbaseliek met drie beuken en is gebouwd in een combinatie van neobarok en neorenaissance. De twee torens en het radvenster met een reliëf van Christus en de evangelisten vallen nadrukkelijk op. De Heilige Nicolaas, patroonheilige van de stad Amsterdam, staat in een nis bovenin de topgevel. Opvallend is
de achthoekige toren met de barokke koepel en het grote kruis op de top. In 1999 is de Sint Nicolaaskerk gerestaureerd. Rechts kijken we op het Centraal Station. Daarvoor staat het ► Noord Zuid-hollands Koffiehuis (1911) Oorspronkelijk was dit de wachtruimte voor de passagiers van de Noord-Zuidhollandse Tramweg Maatschappij. Het interieur van het koffiehuis heeft een houten plafond en glas-in-loodramen waarin het stadswapen van Amsterdam staat afgebeeld. Op het dak staat een windwijzer in de vorm van een 17e eeuws koopvaardijschip. Bij de ingang staan replica’s van de Jan van der Heijden-lantaarns. Deze olielantaarns verlichtten in de 17de eeuw de stad. In het koffiehuis is tegenwoordig de VVV en een café/restaurant gevestigd. ∆ We lopen rechtdoor naar nr. 53 Hotel Prins Hendrik. Een plaquette herinnert eraan dat hier de beroemde jazz musicus Chet Baker (1929-1988), na een val uit het raam op de eerste verdieping, is overleden. ∆ We lopen verder tot aan de hoek, en gaan naar links. Aan de overzijde (rechts) kijken we op het Damrak. Op de hoek staat het Victoriahotel. Recht voor ons (aan de overzijde van het water) staat de Beurs van Berlage. ∆ We gaan naar links de Nieuwebrugsteeg in. ► 13 « ‘In de Lompen’ (± 1605) Trapgevel in de stijl van de Hollandse renaissance met toppilaster. De sluitstenen van de bogen en het kraagsteentje zijn met gebeeldhouwde kopjes versierd. Boven de houten onderpui is een gevelsteen aangebracht met als onderwerp een suikerbakkerij met het inschrift: 'In de Lompen', wat suikerbroden betekent.
96 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 Het pand heeft een pothuis in de Sint Olofspoort. ∆ We gaan naar links de Sint Olofspoort in. ■ 1 » trapgevel (1605) in Hollandse renaissance. Het pand loopt door naar de Zeedijk en heeft daar een pothuis. ∆ We gaan naar rechts de Zeedijk op. ► 1 « 't Aepgen' (± 1550)
Poort Heilige Grafkapel
Dit is een van de twee nog overgebleven huizen met een houten voorgevel in Amsterdam (zie ook Begijnhof 34). ’t Aepgen is een dwarshuis, waar de nok van het dak in de richting van de voorgevel loopt. De zijgevel is van baksteen. De horizontale eikenhouten planken zijn omstreeks 1800 vernieuwd. De onderpui dateert uit de 19de eeuw. Het pand is gerestaureerd in 1987. ► 2 a » Sint Olofskapel (1440) De Sint Olofskapel is in 1440 tegen de grote Sint Olofspoort (stadspoort) aangebouwd.
In 1618 is deze stadspoort afgebroken. Tussen 1578 en 1586 stond de kapel leeg en vanaf die tijd mochten de kooplieden er beurs houden (tot 1602). Vanaf 1602 hielden de Gereformeerden er hun kerkdiensten. De kapel is een hallenkerk (drie even hoge beuken) in Gotische stijl en heeft drie 17de eeuwse toegangspoorten in renaissancestijl. De poort (H. de Keyser/1645) aan de Zeedijk is opgetrokken uit zandsteen. Het Latijnse opschrift betekent ‘Hoop op een beter leven’. In het fronton ligt een geraamte omringt door doodshoofden. De beide poorten in de Nieuwebrugsteeg dateren uit 1620 en 1671. Alleen bij de poort aan de Zeedijk (Heilige Grafkapel) zien we nog vijftiende eeuwse houten gewelven en een venster met de oorspronkelijke middeleeuwse decoratieve vullingen van gehakte baksteen. De overige spitsboogvensters hebben omlijstingen en decoratieve vullingen van natuursteen. De laatste kerkdienst werd in 1912 gehouden. Hierna kreeg de kapel verschillende bestemmingen.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 97 Na een brand in 1966 stond het gebouw tot de restauratie in 1991 leeg. Tegenwoordig dient de kapel als congrescentrum. ∆ We gaan rechts de Sint Olofssteeg in. ■ Nieuwebrugsteeg 8 » klokgevel (±1675) met in de gevelsteen een afbeelding van een vat. De trap is dwars geplaatst met daaronder de ingang naar de kelder. Links is er een mooi zicht op de Kolksluis en de Zeedijk. De achterzijde van de huizen staan in het water. ∆ We lopen rechtdoor de Oudezijds Voorburgwal op. ■ 8 » trapgevel (± 1600) in sobere Amsterdamse renaissance met drie gevelstenen. ► 14 » 'Het Wapen van Riga / 'Leeuwenburg' en 'Burcht van Leiden' (1605)
Trapgevel gebouwd in de stijl van Hollandse renaissance voor een koopman uit Riga. Het huis heeft een houten skelet met beplankingen die als dunne stenen muurtjes zijn uitgevoerd. De zijgevel is uitgebouwd op de uitstekende balkenlaag. De voorgevel helt naar voren. In de gevel tussen de
begane grond en de eerste etage zijn leeuwenkoppen en een gevelsteen aangebracht waarop is afgebeeld het wapen van Riga (de twee sleutels), met daaronder een burcht waaruit een leeuwenkop steekt. ► 2 « Vredenburg (1836)
De gevel van het voorhuis is door architect N.C. Bleijs in 1890 ontworpen in een neogotische stijl. Het huis heeft verschillende functies gehad, zoals een RK oude vrouwenhuis. Het ernaast gelegen Vredehofje herinnerd hier nog aan. ► 18 » 'Int Stodt Van Egmond' (1615) Huis gebouwd in de stijl van de Hollandse renaissance. Alleen het middendeel van het huis is nog in originele staat. De trapgevel is in 1939 vervangen door de huidige tuitgevel. Opvallend zijn de door schilden verbonden pilasters en de natuurstenen accoladebogen. De deelsteen wordt aan weerszijde geflankeerd door fraaie leeuwenmaskers. In het midden van de steen is het kasteel van Egmondt afgebeeld.
98 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 ■ 19 « brede pilastergevel (1656), met op de tweede en derde verdieping Corintische pilasters, terwijl op de begane grond en de eerste verdieping Ionische pilasters zijn toegepast. Rijk versierde klauwstukken met afbeeldingen van dolfijnen. De top is bekroond met een halfrond fronton. ► 40 » het museum Ons Lieve Heer op Solder (1630) De van oorsprong classicistische halsgevel is in de achttiende eeuw omgebouwd tot tuitgevel.
De zolderkerk is gebouwd over de volledige zolders van het huis aan de Oudezijds Voorburgwal en het huis aan de Heintje Hoeksteeg. Aan de voorzijde bevindt zich geen hijsbalk, wat bijzonder is. De hijsinstallatie bevindt zich in de Heintje Hoeksteeg aan de zijgevel. De voorgevel is vier ramen breed en heeft een gedeeltelijke houten onderpui met puibalk. In 1661 werd het huis gekocht door kousenkoopman Jan Hartman. Op zolder werd in 1663 de voormalig Roomskatholieke schuilkerk . ‘Het Haentje’ ingericht, gewijd aan de Heilige Nicolaas.
Pastoorskamer
De protestanten hebben de kerk na de alliteratie omgedoopt tot “Ons Lieve Heer op Zolder’. ■ 42 » klokgevel pakhuis 'D' Vygeboom' (1653). Onder de kuif staat een vijgenboom. ■ 23-25 « klokgevels (± 1680) met ovale vensters, festoenen en halfronde frontons. ■ 45 « lijstgevel (±1750)) met verhoogde kroonlijst. ► 57 « De Gecroonde Raep (H. de Keyser/1615) De trapgevel in de stijl van de Amsterdamse renaissance heeft grote trappen met rijk gebeeldhouwde klauwstukken. De gekoppelde pilasters worden door muurschilden verbonden. Opvallend zijn de kopjes, maskers, de twee jaartalstenen (1615) en de gevelsteen 'De Gecroonde Raep'. Het pand is gerestaureerd in 1985. ∆ We gaan voor de Oude Kerk naar rechts het Oudekerksplein op. We zijn nu in het hart van oudAmsterdam. Het Oudekerksplein en het omliggende gebied is al eeuwenlang het Red Light District van de stad. Links staat de monumentale gotische Oude Kerk (± 1280). ∆ We lopen door tot aan de Enge Kerksteeg. In deze steeg staan twee fraaie panden.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 99 ►Oude Kerk De kerk (± 1280) is het oudste stenen gebouw van Amsterdam en is gebouwd als hallenkerk (drie even grote beuken). De Oude Kerk is in ± 1306 gewijd aan de heilige Nicolaas, bisschop van Myra. Tot aan de reformatie (1578) heet de kerk de Sint Nicolaaskerk. Daarna is de Oude Kerk ingericht voor de protestantse eredienst.
Tussen 1584 en 1611 wordt de kerk ook als beursplaats gebruikt. Daarna wordt de beursfunctie overgenomen door de Beurs van Hendrick de Keyser op het Rokin. In 1650 is de kerk verbouwd tot basiliek. De middenbeuk is daarbij verhoogd. In latere tijden krijgen ook de zijbeuken de hoogte van de middenbeuk. Vanuit de Enge Kerksteeg is er een goed zicht op het Noorderportaal en de Heilige Grafkapel. Het Noorderportaal heeft een rijk bewerkte balustrade en is uit bak- en natuursteen opgetrokken. De nieuwe spits dateert uit 1565 en is in gotische stijl ontworpen door Joost Bilthamer. De achthoekige toren heeft drie balustraden. De wijzerplaten zijn bekroond met een driehoekig fronton. De hoge rondbogen in het tweede gestel zijn eveneens bekroond met een driehoekig fronton. De spits is van hout en bekleed met lood. In 1718 is de toren vanwege de scheve stand met steen bekleed (de originele toren zit er dus onder). De stenen voet is 36 meter hoog; de houten spits 31 meter. Interieur: De Oude Kerk is een hallenkerk en dat is binnen goed te zien. De kerk is een grote hal met een aantal zijkapelletjes. Opvallend zijn de grote zuilen met koolbladkapitelen, die alleen in Amsterdamse kerken voorkomen. Bij de grote restauratie, welke tussen 1955 en 1979 plaatsvond zijn een groot aantal laat gotische muur-schilderingen in oude staat hersteld. Bij het Zuiderportaal ligt de Sint Sebastiaanskapel. De trap geeft toegang tot een droge en brandvrije ruimte waar de belangrijkste waardepapieren bewaard werden.
100 â—? Wandelgids Âť Oud Amsterdam 1
Trap naar brandvrije ruimte
In de noordoostelijke hoek van de kerk ligt de Mariakapel. Bijzonder zijn de gebrandschilderde ramen uit 1550. Het grote orgel (1726) is gebouwd door Christian Vader en is een van de beroemdste orgels van Nederland. Het orgel is bekroond met twee stadswapens van Amsterdam. Zoals in veel historische kerken heeft ook de Oude Kerk een zerkenvloer en een aantal graf-monumenten. In de zerkevloer zijn de grafstenen van de Nederlandse componist Sweelinck, de architect Vingboons en de echtgenote van Rembrandt van Rhijn, Saskia van Uylenburgh (1612-1642), te vinden.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 101
∆ We lopen door tot aan de Enge Kerksteeg. In deze steeg staan twee fraaie panden. ■ 2 (hoekhuis) Oude Kerksplein/Enge Kerksteeg. Dit huis heeft een typisch overhangende zijgevel en een gevelsteen met drie vrouwfiguren (voorstellend Geloof, Hoop en Liefde) en Christus die het kruis draagt. ■ 4 ‘De Verghulde Wan’ (1634) is gebouwd in de stijl van de sobere Amsterdamse renaissance. De traptopgevel is van natuursteen en heeft een toppilaster op een kraagsteentje. De middenband is van natuursteen. De vijf gevelstenen tonen de afbeelding van een wan met onderschrift: ‘De Verghulde Wan’ (de middelste steen). ∆ We gaan terug naar het Oudekerksplein en passeren de Wijde Kerksteeg. « Oudekerksplein 50 pand (1658). De klokgevel is aangebracht in ± 1750. Opvallend is de houten onderpui, met daarboven Ionische pilasters. Helaas zijn de festoenen verwijderd. ∆ We lopen rechtdoor de Sint Annen Dwarsstraat in en gaan naar rechts de Sint Annenstraat in. De straat dateert uit de 15de eeuw en is een van de eerste stedelijke straten van Amsterdam. Ook hier is in de smalle stegen veel raamprostitutie gevestigd. ►12 « 'De Gulden Trip' (1565) Dit woonhuis is het enige overgebleven huis met een rolornamenten gevel in de stijl van de vroeg renaissance in Amsterdam in de trant van Hans Vredeman de Vries. Het heeft S-vormige klauwstukken met in- en uitgezwenkte zijkanten. Tijdens de restauratie, in 1993, zijn er unieke
plafondschilderingen tevoorschijn gekomen. Er zijn toen ook plavuizen vloeren opgegraven van het oudste stenen huis in Amsterdam uit 1380. Het ernaast gelegen huis nr 10 stamt eveneens uit 1565 en was van dezelfde eigenaar (een verkoper in kousen). ∆ We keren om en lopen rechtdoor de Sint Annenstraat uit. Vervolgens gaan we naar rechts de Oudezijds Voorburgwal op. ■ 100 » gevel (± 1650) in de stijl Hendrick de Keyser. ■ 111 « trapgevel (± 1625). Helaas ontbreekt er een trap. ■ 115 « klokgevel (1685) met siervazen en een halfrond fronton met schelpmotief. ■ 136 » klokgevel (1733) met boven de deur een reliëf waar admiraal Tromp wordt afgebeeld in de slag bij Kijkduin. ■ 162 » klokgevel (± 1750) Lodewijk XV-stijl met houten onderpui en koetshuis. ■ 131 « eclectische gevel (± 1880) in een combinatie van neoclassicisme en neorenaissance. Opvallend zijn de driehoekige frontons boven de vensters. ■ 135 « halsgevel (± 1725) met in de top een Oranjeboom. ∆ Bij de Sint Jansstraat gaan we naar links en steken de loopbrug (Sint Jansbrug) over. We lopen rechtdoor de Stoofsteeg in, steken de Stoofbrug over en gaan naar links de Oudezijds Achterburgwal op. We zijn nu in het centrum van het Red Light District aan gekomen. ■ 62-60 « trapgevel (1610) in de stijl van de Amsterdamse renaissance ■ 54 « ´God is mijn Burgh’ (1685); voormalig pakhuis met tuitgevel. ■ 46a « achterzijde ´De Gecroonde Raep'.
102 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 ►Red Light District Sinds de 14de eeuw is in het labyrint van straatjes en steegjes rondom de Oude Kerk en Oudezijds Achterburgwal de prostitutie geconcentreerd. De buurt staat wereldwijd bekend onder de naam Red Light District, vanwege de rode lampjes die voor de kamers van de prostituees branden. Amsterdammers spreken ook van walletjes en rosse buurt.
De walletjes verwijzen naar de middeleeuwse wallen waarop Amsterdam gevestigd is en waar heden ten dage nog steeds de belangrijkste prostitutie plaats vindt. De term rosse buurt komt het meest overeen met Red Light District en verwijst naar de rode lampjes, die vooral ‘s avonds de buurt een rose aanzien geven. Naast prostitutie zijn er in deze buurt ook veel sex shops en theaters gevestigd. De kleine criminaliteit, veroorzaakt door drugsverslaafden, zorgt voor overlast in de vorm van dealen en straatroof. Het Red Light District is echter niet een gevaarlijke buurt. U moet wel alert zijn op zakkenrollers en dieven die het gemunt hebben op uw bagage en/of luxe voorwerpen.
Oud Amsterdam 1 « Wandelgids ● 103 ■ 62-60 « trapgevel (1610) in de stijl van de Amsterdamse renaissance ■ 54 «´God is mijn Burgh’ (1685); voormalig pakhuis met tuitgevel. ■ 46a « achterzijde ´De Gecroonde Raep'. ∆ We lopen verder en gaan op het einde van de Oudezijds Achterburgwal naar links en lopen rechtdoor de Korte Niezel in. We komen weer aan op de Oudezijds Voorburgwal en lopen de brug op. Op de brug (de Liesdelsluis) kijken we (rechts) op een prachtig stukje oud-Amsterdam en de Sint Nicolaaskerk. Links hebben we een mooie doorkijk en zicht op de Oude Kerk. ∆ We lopen rechtdoor De Lange Niezel in. ■ 24 « ´Bolwerck' (1646) Deze verhoogde halsgevel met houten onderpui en diverse gevelstenen stond tot 1978 aan de Zwanenburgerstraat (nabij de Stopera), maar is in 1996 herbouwd op deze plaats. ■ 22 « klokgevel (±1587/1650) Het oorspronkelijke houtskelet is na een restauratie in 1992 op veel plaatsen zichtbaar gebleven. ∆ We vervolgen de Lange Niezel en lopen door naar de Warmoesstraat. In de 16de eeuw was deze straat het belangrijkste handelscentrum van de stad. De rijke kooplieden woonden in deze straat. Zij verhuisden in de loop van de 17de eeuw naar de pas gegraven Herengracht. De Warmoesstraat ontwikkelde zich in de 17de eeuw van woon- naar handelscentrum. De warmoesmarkt (=groentemarkt) werd hier tot in de 19de eeuw gehouden. Rond 1910 is ook het eerste deel tot aan de Oude Kerk (de voormalige Kerkstraat) bij de Warmoestraat gevoegd.
∆ We gaan naar links.Bij de eerste zijstraat gaan we naar rechts de Oudebrugsteeg in. De steeg verbond tot 1883 de oude en nieuwe zijde van de stad en loopt door tot aan de overzijde van het Damrak naar de Nieuwendijk. ► 1 « 'het Oude Accijnshuis' (J. van Campen/1638) In dit gebouw werd in de 17de eeuw accijnzen (belastingen) geheven op graan, bier, wijn, turf en kolen. Het gebouw in de stijl van het Hollands classicisme is opgetrokken uit zandsteen. De Ionische pilasters lopen langs twee verdiepingen tot aan de rechter-kroonlijst. Boven de kroonlijst is nog een gevelgedeelte gebouwd. Boven de ramen van de beneden-verdieping zijn afwisselend halfronde en driehoekige frontons aangebracht. In de Oudebrugsteeg staat een smalle gevel met twee deuren in een natuurstenen omlijsting. Boven beide deuren staan twee leeuwen die dienen als schilddragers van het wapen van Amsterdam (het oude en het nieuwe wapen). Daarboven zijn twee driehoekige frontons aangebracht. ∆ We lopen rechtdoor. We staan hier denkbeeldig op de oudste brug van Amsterdam. De brug werd gebouwd in de 14de eeuw, maar is door de demping van het Damrak (1883) niet meer als zodanig te herkennen. Links kijken we op de achterzijde van de Beurs van Berlage. Rechts hebben we een mooi uitzicht richting het Centraal Station. ∆ We lopen terug naar de Warmoesstraat en gaan naar rechts. ■ 67 Lijstgevel (1686).
104 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 1 Bij de Enge Kerksteeg («) hebben we een mooie doorkijk op het Noorderportaal en de Heilige Grafkapel van de Oude Kerk. ∆ We lopen door tot aan de Wijde Kerksteeg. Dit is een van de oudste stegen van Amsterdam. De steeg is rond 1375 aangelegd om vanaf de dijk die langs de Amstel liep, toegang te
krijgen tot de Oude Kerk. De steeg geeft een fraai zicht op de toren van de Oude Kerk. ■ 141 « ‘de Condomerie’, een speciaalzaak in condooms. ∆ We vervolgen onze wandeling tot het einde van de Warmoesstraat. We gaan naar rechts en zijn weer op de Dam aangekomen.
OUD AMSTERDAM (2) Nes, Zuiderkerk, Het Rembrandthuis en De Prinsenhof Via de Nes en de Oudezijds Achterburgwal lopen we naar de 17de eeuwse Zuiderkerk en het woon- en werkhuis van Rembrandt van Rhijn. Daarna wandelen langs de pakhuizen van de Krom Boomsloot en de 17de eeuwse koopmanshuizen aan de Kloveniersburgwal. Via het Binnengasthuisterrein komen we wederom op de Oudezijds Achterburgwal met de Agnietenkapel (1631) en het voormalige Admiraliteitsgebouw van de VOC, de Prinsenhof (1666). ∆ Op de Dam kijken we naar het Koninklijk Paleis. We draaien ons om, gaan naar rechts en steken de Dam/Paleisstraat over. We houden rechts aan en steken de Dam/Rokin over. We passeren links het Nationaal Monument en gaan naar rechts de Nes in. De naam Nes is afkomstig van het middeleeuwse ‘nesse’, waarmee wordt bedoeld dat aan een rivier (in dit geval de Amstel) door aanslibbing een stuk land is ontstaan. In de 14de eeuw wordt het gebied vooral bewoond door schaapherders. In de 15de eeuw worden er verschillende kloosters gesticht, welke hebben bijgedragen tot een snelle aansluiting met het handelsgebied rondom de verderop gelegen Warmoesstraat. Tussen 1800-1890 was de Nes een belangrijk cultureel uitgaansgebied in Amsterdam. Er waren talloze theaters, restaurants en cafe's gevestigd. Rond 1890 verplaatste het uitgaansleven zich naar andere delen van de binnenstad.
In de jaren tachtig van de vorige eeuw ontwikkelde de Nes zich weer tot een (bescheiden) uitgaansbuurt. ■ 11-19 « bedrijfspand (1912). In de voorgevel van natuursteen zijn afbeeldingen aangebracht die verwijzen naar het edelmetaalbedrijf Drijfhout & Zoon dat hier tot 1988 gevestigd was. Opvallend zijn de vrouwenhoofden. Op het naastgelegen plein (Sint Pietershalsteeg) staat « het Vlaams Cultureel Centrum de Brakke Grond (1979). Hier stond in de 15de eeuw het Sint Margarethaklooster en in de 17de eeuw een herberg. ∆ We vervolgen de Nes. ► 57 « de Stads Bank van Lening -de Lommerd- (1614) Op deze plaats stond vanaf 1411 het Maria Magdelenaklooster. Aan de kant van de Enge Lombardsteeg is in 1550 tegen dit klooster het voormalige turfpakhuis gebouwd. Dit pakhuis werd één van de grootste gebouwen van de stad en werd gebruikt voor opslag en uitdeling van turf aan de armen.
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 105 De zuidelijke muur van het pakhuis werd met ankers aan de muur van het klooster bevestigd. Het gebouw kreeg een zware constructie om het gewicht van de nog natte turf te kunnen dragen. Het turfpakhuis heeft ornamenten in de stijl van de nieuwe renaissance. De natuurstenen kruiskozijnen en de banden van natuursteen in het metselwerk zijn nog origineel. Het pakhuis heeft tuitgevels, zowel aan de Nes als aan de Oudezijds Voorburgwal. Het pakhuis is in 1616 door Hendrick de Keyser verbouwd tot lommerd. De uitdrukking ‘de lommerd’ is afkomstig van de Lombarden, inwoners uit het Noord-Italiaanse Lombardije, die in de middeleeuwen geldkantoor hielden. Het poortje aan de Nes is in laat gotische stijl dichtgemetseld. De wit zandstenen versierde gevelsteen vermeldt dat op 29 april 1614 de eerste belening geschiedde. Het pand loopt via de Enge Lombardsteeg door naar de Oudezijds Voorburgwal. In de Enge Lombardsteeg staat een zandsteenpoort (1650) met een halfrond fronton. Op het fronton liggen twee hoorns waaruit muntgeld stroomt (overvloed). In het fronton bevindt zich een reliëf van Willem de Keyser met drie vrouwen die voor de balie van de lommerd staan. De versregels omschrijven de functie van het gebouw. Het raam erboven heeft een natuurstenen omlijsting versierd met een zandloper en eveneens de twee hoorns van overvloed. Op de Oudezijds Voorburgwal 300 staat de achterzijde van de lommerd, die in 1669 is aangebouwd. De bakstenen gevel met rechte kroonlijst heeft geen fronton in de bovenste middenpartij, dat in die tijd bijzonder was. De zandstenen poort is gebouwd in de
stijl van Hendrick de Keyser. Aan het jaartal is te zien dat de poort oorspronkelijk uit 1550 stamt. De poort is in 1669 waarschijnlijk hergebruikt. Op de sluitsteen van de boog staat het stadswapen van Amsterdam. In het fronton boven de boog staan versregels die de werkwijze van de lommerd beschrijven. Sinds de zeventiende eeuw is in dit gebouw altijd bank van lening gehuisvest geweest. ∆ We lopen verder en komen in het deel van de Nes waar veel theaters te vinden zijn. We passeren achtereenvolgens de theaters Frascati, De Engelenbak en het Comedy Theater. Op het einde van de Nes kijken we rechts de Langebrugsteeg in en hebben we uitzicht op het Rokin. ► Nes 89 woon/winkelhuis (1557)
Vanaf 1557 was dit een groot huis met een kelder, vier etages en een zadeldak. Sinds de bouw zijn grote delen van de gevels, het eikenhout skelet en de eikenhouten kapconstructie bewaard gebleven. Aan de kant van de Grimnessesluis staat een laag pothuis. De winkelinrichting komt uit de periode 1825-1850, evenals de detaillering van de winkelpui. ∆ We gaan naar links de Grimburgwal op. ■ 2 » klokgevel (±1750) ■ 4 » trapgevel (±1650)
106 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 2 Rechts, over het water, kijken we op een deel van het voormalige ziekenhuis Het Binnengasthuis. Tegenwoordig is er een onderdeel van de Universiteit van Amsterdam gevestigd. ∆ We lopen door en passeren de sleutelbrug. ► Oudezijds Voorburgwal 249 ´Het Huis aan de Drie Grachten´ (C. Adriaans/1610)
De eerste vermelding van dit dubbele herenhuis dateert uit 1407 toen het door een zeepzieder geschonken werd aan een Convent van nonnen. In 1585 werd bierbrouwerij ‘De Sleutel’ in het pand gevestigd. De sleutelbrug, die voor het huis ligt, is afgeleid van deze brouwerij. In 1610 kreeg het huis een trapgevel in de stijl van de Haarlemse renaissance. Opvallend zijn de cirkelvormige bogen boven de vensters. Boven de deur is een klein driehoekig fronton aangebracht. Aan weerszijden van het huis bevinden zich drie gevelstenen met het inschrift ‘Fluweelenburgwal’, ‘Grimburgwal’ en ‘Oudezijds Agterburgwal’ (de drie grachten).
De fraaie glas in lood ramen geven het huis een sfeervolle uitstraling. ∆ We lopen rechtdoor. ► Oudezijds Achterburgwal 233 de Gasthuispoort (J. van Logten/ 1736) Voormalige poort van het Sint Pietersgasthuis. Het gasthuis werd in 1913 gesloopt en vervangen door het (inmiddels gedeeltelijk gesloopte) Binnengasthuis. In het halfronde fronton staat het stadswapen van Amsterdam met daaronder de tekst ‘Gast-Huys’. Op de top is de Keizerskroon geplaatst. Aan weerszijde staan beelden van een zieke man en een zieke vrouw. ∆ We gaan naar links de Oudezijds Achterburgwal op. ► 227 » de Oudemanhuispoort (1754) Deze poort geeft toegang tot de binnenstraat en het hoofdgebouw van de Universiteit van Amsterdam (voormalige Oudeman-huis). De poort steunt op twee Ionische halve zuilen.
Zicht op Oudemanhuispoort
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 107 In het halfronde fronton is een reliëf aangebracht dat een bril (symbool voor de oude mannen) voorstelt. Het fronton wordt aan weerszijden geflankeerd door twee siervazen. ∆ We gaan onder de poort door en komen in de overdekte binnenstraat.
Hier wordt sinds 1757 een tweedehands boekenmarkt gehouden. Aan de linkerzijde is er een mooi zicht op de binnenplaats en het gebouw van het voormalige Oudemannen (en vrouwen) huis (1754). De binnenplaats is vrij toegankelijk tijdens de openingstijden van de universiteit. ∆ We lopen de binnenplaats op.
Sinds 1876 is het gebouw een onderdeel van de Universiteit van Amsterdam en is het een rustpunt in de drukke binnenstad. De vierkante binnenplaats, bestaat uit vier vleugels. De gevels van het hoofdgebouw zijn van bak- en natuursteen. In het noordelijke fronton is het stadswapen van Amsterdam aangebracht. De zuidelijke vleugel (de Oudemanhuispoort) is de overdekte doorgang tussen de Oudezijds
Achterburgwal en Kloveniersburgwal. ∆ We verlaten het plein en de binnenstraat van de Oudemanshuispoort door dezelfde uitgang als waar we door naar binnen zijn gekomen. We gaan naar rechts en vervolgen de Oudezijds Achterburgwal. Ter hoogte van nr. 213 « kijken we op de achterzijde van de Sint Agnituskapel. ■ 201 » halsgevel (1673) met festoenen, Ionische (hoek) pilasters en Corintische (midden) pilasters. Hoge houten onderpui en twee pothuizen. In de gevelsteen is een ´kuiper´ afgebeeld. ∆ We gaan naar rechts Rusland in. De merkwaardige straatnaam ‘Rusland’ is afkomstig van Willem Ruuschentuin (1403) die later zijn naam heeft veranderd in Willem Ruijssenandt. Zijn naam werd verbasterd tot ‘Het Russeland’, later tot ‘’t Ruslant’ en uiteindelijk tot ‘Rusland’. ■ 19-21 « lijstgevel (1767) met twee onderpuien met snijramen in de stijl van Lodewijk XVI. Op het eind van het Rusland steekt de toren van de Zuiderkerk boven de gevels uit. ∆ We lopen door tot op de brug van de Kloveniersburgwal. Deze balkbrug lijkt door de houten pijlconstructie ouder, maar dateert uit 1904. Op de brug hebben we een fraai uitzicht op de Amstel. Daarachter kijken we op de twee groene koepels van bioscoop/theater Tuschinsky. Rechts staat het Doelenhotel. Links kijken we op de Waag. ∆ We lopen rechtdoor en gaan de Raamgracht op. De naam van deze gracht verwijst naar de lakenindustrie die hier in de 16de en 17de eeuw gevestigd was.
108 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 2 De geverfde lakens werden gedroogd op ‘ramen’. ■ 4 » pand in historiserende bouwstijl (1935) met klokgevels en driehoekige frontons. Links zien we wederom de toren van de Zuiderkerk. ■ 10 » lijstgevel (± 1850) met in de kroonlijst ronde raampjes. Versierde deuromlijsting. ∆ We steken de brug van de Groenburgwal over en lopen door tot het eind van de Raamgracht. Rechts kijken we op de achterzijde van de markt van het Waterlooplein. Daarachter staat de Stopera. ∆ We gaan naar links de brug over en weer naar links. We gaan de eerste zijstraat naar rechts de Moddermolenstraat in. We lopen het Zuiderkerkhof op. Het kerkhof werd in 1602 in gebruik genomen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw is het terrein opnieuw ingericht. Opvallend is de unieke combinatie van moderne kleurrijke wooncomplexen aan de voet van de historische Zuiderkerk. Links hebben we een prachtig zicht op de Zuiderkerk. Tegen de kerkmuur staat de grafkelder (1678) van Isaac Hartman en zijn vrouw Jaapje Hansdr. Roodenburg. ∆ We verlaten via het Zuiderkerkhofpoortje (N. Stone/± 1620) het Zuiderkerkhof. Het poortje was in de 17de eeuw de ingang naar het Zuiderkerkhof. Boven de rondboog zien we een lijkbaar met daarop twee schedels en beenderen. Op het zwarte doodskleed liggen twee wapenschilden. In 1944 werd de poort afgebroken en opgeslagen. In 1985, na de herinrichting van deze buurt, is de poort weer opgebouwd.
► Zuiderkerk De Zuiderkerk (H. de Keyser/1603) is een pseudobaseliek en is gebouwd als eerste protestantse kerk in Amsterdam. De drie beuken zijn gescheiden door twee Toscaanse zuilen. De gordelbogen van de zijbeuken rusten op Toscaanse pilasters van de zijgevel.
De toren is voltooid in 1619 en kenmerkt zich door strenge renaissancevormen. De toren bestaat uit een vierkante onderbouw van baksteen en natuursteen. Daarboven is een achtkant van natuur-steen geplaatst met op de vier hoeken een zuil. De torenspits is van hout en bekleed met lood. De toren van de Zuiderkerk wordt als de mooiste toren van Amsterdam beschouwd. De kerk is in 1976-1979 gerestaureerd.
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 109 Recht voor ons staat op de ► Sint Antoniesbreestraat 69 Huis de Pinto (E. Bouman/1680) Het huis gebouwd in de stijl van het Hollands classicisme dankt zijn naam aan de familie De Pinto. Deze rijke familie van kooplieden en bankiers had het huis gekocht in 1651. Het huis achter de gevel is gebouwd in 1605 en had waarschijnlijk een dubbele trapgevel. De opdrachtgever, was een van de eerste bewindhebbers van de in 1602 opgerichte VOC, Jan Jansz Carel. Het heeft een breed hoofdgebouw en een smal zijhuis. De rechte zandstenen lijstgevel is aangebracht omstreeks 1680. Het huis is vijf ramen breed met zes kale pilasters. Tussen de ramen zijn marmer platen aangebracht. Een gesloten balustrade ontneemt gedeeltelijk het zicht op de 17de eeuwse zadeldaken. In de jaren zestig van de vorige eeuw verkeerde het huis in een dermate slechte staat dat het op de nominatie stond om gesloopt te worden. Door acties van de buurtbewoners werd dit voorkomen en werd het totaal gerestaureerd. In het pand is thans een filiaal van de Openbare bibliotheek gevestigd. Tijdens de openingstijden van de bibliotheek kunt u het pand en het authentieke interieur bezichtigen. Links kijken we wederom op de Waag (1488). ∆ We gaan naar rechts, de Sint Antoniesbreestraat in. In deze straat lag tot het einde van de 17de eeuw de Antoniedijk en het Sint Antoniegasthuis (leprozenhuis). Over de brug (Sint Antoniesluis) kijken we rechts wederom op de Zwanenburgwal met de Stopera en de markt van het Waterlooplein. ∆ We lopen rechtdoor de Jodenbreestraat in. In dit deel van de stad woonden tot
aan de Tweede Wereldoorlog veel Joodse Amsterdammers. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw is door de aanleg van de metro de straat volledig veranderd. Complete (historische) huizenblokken werden gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw.
►Rembrandthuis Naast het Rijksmuseum en het Van Gogh Museum is dit het meest bezochte museum van Amsterdam. Rembrandt van Rijn (1606-1669) schilderde in dit huis een groot deel van zijn beroemdste werken.
Hij kocht het huis in 1639 en bleef er wonen tot 1658. Rembrandt schilderde zijn meesterwerken op de eerste verdieping en woonde op de begane grond. ►
110 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 2 In het museum is een grote collectie werken van de schilder te zien, waaronder meer dan 250 etsen. Het huis is in 1606 oorspronkelijk als dubbel herenhuis met halsgevel in Hollandse (Haarlemse) renaissance stijl gebouwd. In 1627-1628 vond een ingrijpende verbouwing plaats in de stijl van het Hollands classicisme. De trapgevel werd vervangen door de huidige lijstgevel met fronton met in het centrum een raam met stijlen, omgeven door vruchtslingers. Boven het huisnummer 4 is een driehoekig fronton aangebracht. Een tweede grote verbouwing vond plaats tussen 1660-1662. De gemeente Amsterdam kocht het huis in 1906 in een uiterst slechte staat. Er volgde een volledige restauratie (1907/1911), waarna op 10 juni 1911 het museum Rembrandthuis geopend werd. In 1998 is naast het Rembrandthuis nieuwbouw geplaatst. Hier is een grote collectie tekeningen en etsen te bezichtigen.
Grafisch atelier Rembrandt van Rijn
In het oorspronkelijke huis is te zien hoe de grote schilder heeft gewerkt en gewoond. ■ 8-14 » Holland Experience. ∆ We steken de Jodenbreestraat over en lopen rechtdoor het plein (Sint Antoniesluis) op. Als we ons
omdraaien hebben we een goed zicht op het Rembrandthuis. Op de brug kijken we schuin (rechts) op de oude sluiswachterswoning ► 'de Sluyswacht' (1695) In dit scheef staande huisje woonde en werkte de sluiswachter van de stad Amsterdam.
Hij bediende de sluis die in 1602 was gebouwd ter vervanging van de dam die hier lag. De sluis is nog steeds in functie. Tegenwoordig is in dit rijksmonument een café gevestigd. Het terras biedt een mooi uitzicht op de Oude Schans en Montelbaanstoren. ∆ We steken het plein links over en lopen naar het leprozenpoortje (H. de Keyser/1609). Het poortje is opgetrokken uit natuursteen; de pilasters en rondboog zijn versierd met blokwerk. Het hoge fronton bevat in reliëf een melaatse man en vrouw. Daarboven prijkt het stadswapen met keizerskroon. Het poortje geeft toegang tot een binnenplaats dat zich achter het Huis De Pinto bevindt. Tot 1867 was het poortje de ingang van het leprozenhuis in de Lazarussteeg.
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 111
Deze steeg was een zijstraat van de Jodenbreestraat en is verdwenen na de verkeersdoorbraak in de jaren zestig van de vorige eeuw. ∆ We gaan naar rechts de trap af en vervolgen de Sint Antoniesluis. ■ 10-8 « klokgevel tweeling (±1750) met zes kuiven en versierde klauwstukken. Brede verhoogde deurlijst met drie toegangsdeuren en brede stoep. Recht voor ons kijken we op de Montelbaanstoren en het wetenschapsmuseum NEMO. ∆ We gaan naar links de Snoekjesgracht op en dan naar rechts de Snoekjesbrug over. We vervolgen de Snoekjesgracht. We lopen (rechts) met de bocht mee de Krom Boomsloot op. ■ 73 » pakhuis (± 1650) met pilastergevel; de tuitgevel is later aangebracht. ■ 69 » klokgevel (± 1680) met houten onderpui. ■ 61-63 » pakhuizen De Tyeger
(1723) met twee tuitgevels. In de gevelsteen een afbeelding van een tijger en het jaar-cijfer 1723. ■ 59 » pakhuis (± 1723). ■ 53 » pakhuis (1757) met tuitgevel. ∆ We lopen door tot Krom Boomsloot 39. ► 22 « de Armeens Apostolische Kerk (1714). Het gebouw was tot 1714 een opslagplaats voor goederen en werd in dat jaar verbouwd tot kerk. De rondboogvensters zijn aangebracht in een geplijsterde gevel. De trap naar de toegangspoort heeft smeedijzeren hekken in rococostijl op gebeeldhouwde harpstukken. Boven de toegangsdeur ligt in de bekroning het Lam op het Boek met zeven zegels en het jaarcijfer 1714. Door de eeuwen heen is het gebouw gebeds-huis geweest van de Persiaanse Kerk, de Lutherse kerk, de Free Church of Scotland en de Rooms Katholieke kerk. In 1986 kwam de kerk weer in Armeense handen. ► 18-20 « pakhuis (Schottenburch (1636)
112 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 2 Het dubbele pakhuis heeft een tweeling tuitgevel met op de afdekkingen aanzetkrullen. Het rechterpak-huis heeft een toppilaster. De windkasten van de hijsbalken steken buiten de gevel uit. ∆ We vervolgen de Krom Boomsloot en komen aan bij de Recht Boomsloot. We gaan over de brug naar links en vervolgen de Recht Boomsloot. ■ 31 » Pakhuis (1650) met tuitgevel. Opvallend zijn de halfronde vensters en de toegangsdeur. ∆ Ter hoogte van de Sint Antoniusschool steken we links de loopbrug over. ■ 14 » voormalige diamandslijperij (1889). ∆ We lopen de Brandewijnsteeg in. ■ 2, 4 en 6 » tuitgevels (±1720). ∆ Op het eind van de steeg gaan we naar rechts de Koningsstraat in vervolgens naar links de Nieuwmarkt op. Rechts staat de Waag. ∆ We lopen rechtdoor de Sint Antoniebreestraat in. We steken de straat over zodat we rechts op het voetpad kunnen lopen. We lopen door en gaan bij de Nieuwe Hoogstraat naar rechts. Vervolgens gaan we naar links de Zanddwarsstraat in. We lopen nu vlak langs de Zuiderkerk. ■ 6B » klokgevel (1747) met houten onderpui. ■ 6C » halsgevel (1747) met kleine stoep en pothuizen. ■ 8 » koetshuis (±1750). ■ 10-12 » pakhuis-koetshuizen (± 1750). In de gevelsteen op nr. 12 is een burcht afgebeeld met als onderschrift ‘ Int huys van Nassau’. ∆ Op het einde van de Zanddwarsstraat komen we weer
aan bij de Raamgracht en gaan naar rechts. We lopen de Raamgracht af en gaan naar links de Kloveniersburgwal op. ► 62 sierlijke halsgevel (±1660)
De gevel heeft klauwstukken met dolfijnen. Onder de hijsbalk bevindt zich een versierd gebeeldhouwd ovaal venster. Onder de ramen zijn festoenen aangebracht. De gevelsteen toont een man met een vis. De onderpui dateert uit de 18de eeuw. ■ 58-60 » halsgevel tweeling (±1700) met versierde klauwstukken en een halfrond fronton met schelpmotief. De hijsbalk bevindt zich in een gebeeldhouwd ovaal venster. De deurpartij van nr. 58 (later aangebracht) heeft twee pilasters en is bekroond met een driehoekig fronton. ► 50 » voormalige kerk Hersteld Evangelische Lutherse Gemeente (1793) In dit grote classicistische gebouw is tegenwoordig het Compagnietheater gevestigd. Omdat de Lutherse kerk niet behoorde tot
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 113 De Hervormde ‘staatskerk’ was het niet toegestaan om een toren met klokken aan te brengen. Het gebouw heeft twee vleugels met Ionische poortjes en een vooruitspringende middenpartij met Ionische pilasters en rondboogvensters. Het driehoekig fronton toont Bijbelse tafrelen, zoals de opengeslagen Bijbel, de kelk, het altaar, de Wet (Tien geboden) en het Evangelie. De hoofdingang bevindt zich aan de Spinhuissteeg. ∆ We gaan naar rechts en steken de brug over. Vervolgens gaan we naar rechts de Kloveniersburgwal op. We gaan naar links de Spinhuissteeg in. Rechts is de hoofdingang van de voormalige kerk van de Hersteld Evangelische Lutherse Gemeente. ■ 18-16 « halsgevel ‘’t Friese Wapen’ (1728) ■ 3 » brede klokgevel (± 1750) met gebeeldhouwde zijstukken en een grote kuif. ■ 4 » voormalige Sint Augustinuskerk (1848) met Ionische pilasters en rondboogvensters en gewijzigde onderpui. ► 1 » Het Spinhuis (1645) en de Spinhuispoort (H. de Keyser/ 1607) De poort is opgetrokken uit natuursteen en heeft gekoppelde zuilen, met als bekroning het stadswapen. In het beeldhouwwerk zijn twee vrouwen afgebeeld die getuchtigd worden door geseling. Daarboven staat het jaarcijfer 1645, met daaronder een vers van P.C. Hooft. Het spinhuis werd gebruikt om o.a. prostituees en bedelaressen te werk te stellen. Vanaf 1782 heeft het gebouw verschillende functies gehad. Nu is het een vestiging van de Universiteit van Amsterdam. ∆ We lopen terug en gaan naar rechts de Kloveniersburgwal op.
Spinhuispoort (1607)
► 77 « Huis Bambeeck (P. Vingboons/1650) Dubbel herenhuis in de stijl van het Hollands Classicisme. Het huis heeft een vooruitspringende middenpartij, bekroond met een driehoekig fronton. Op de begane grond en de bel etage zijn Dorische pilasters aangebracht; op de eerste en tweede verdieping Ionische pilasters. Opvallend is dat er in het midden ook een pilaster staat, waardoor de ingang zich aan de rechterzijde bevindt. ■ 87-89 « het voormalige gebouw van de Maatschappij van de werkende stand (1883), thans Doelenzaal. De gevel is een combinatie neorenaissance (eerste verdieping) en Hollandse renaissance (tweede verdieping). De eerste verdieping heeft drie aaneengeschakelde rondboogvensters. In de venstertoppen zijn gereedschappen van een smid, timmerman en metselaar afgebeeld.
114 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 2 ► 95 « Vincentius- of poppenhuis Het pand in renaissancestijl was de apotheek van het voormalige (P. Vingboons/ 1642) Binnengasthuis (let op de beelden). ■ 84 » het laboratorium voor Artsenijbereidkunde (1897) met toegangspoortje. Bij de kruising kijken we recht voor ons op het Doelenhotel. ∆ We gaan naar rechts onder het poortje (1913) door en lopen de Vendelstraat in. We komen nu op het terrein van het voormalig ziekenhuis Binnengasthuis. Dit terrein heeft een lange traditie op het gebied van ziekenverzorging. In de middeleeuwen stond hier een nonnenklooster waar zieken verzorgd werden. In 1586 is het klooster uitgebreid met een ziekenhuis. Rond 1635 verbleven de 'gewone' zieken binnen de stadswal. (binnengasthuis), terwijl De oorspronkelijke naam van dit de pestlijders buiten de stad huis is de Gulden Steur. (buitengasthuis) werden geplaatst. De opdrachtgever was Joan In de loop van de 19de eeuw en het Poppen, vandaar de bijnaam e poppenhuis. Het huis is gebouwd in aan het begin van de 20 eeuw zijn er moderne gebouwen aan het de stijl van het Hollands terrein toegevoegd. Het classicisme. De zandstenen lijstBinnengasthuis is in 1981 gevel heeft zes Corinthische ondergebracht in het Amsterdams pilasters en is bekroond met een Medisch Centrum (AMC) in groot driehoekig fronton. Het hoge Amsterdam-Zuidoost. Het dwarsdak heeft sierschoorstenen. Binnengasthuis terrein, zoals dit De voormalige dienstingang is gebied in de volksmond heet, is tegenwoordig de ingang van het tegenwoordig een combinatie van huis. De hoge stoep van de hoofdoudbouw (1870-1913) en ingang is in 1904 verwijderd. nieuwbouw (vanaf 1981). De Even verderop passeren we rechts gebouwen uit 1870-1930 zijn de achterzijde van de rijksmonumenten. Oudemanhuispoort (A. van der Links staat de voormalige Tweede Hart/1785). Chirurgische Kliniek (1899). Het poortje met twee Toscaanse Rechts het voormalige Klinisch zuilen is van natuursteen. Op het Ziekenhuis (1890). Tussen de twee hoofdgestel staat een beeldvleugels van het gebouw ligt het houwwerk die de “Mildheid’, ‘Armoede’ en ‘ Ouderdom’ uitbeeld. Universitaire restaurant Atrium. Het restaurant is overkapt door een ■ 99 « lijstgevel (± 1740) met twee glasconstructie. vrouwenfiguren en in de top een ∆ We gaan naar rechts de siervaas. ■ 82 » de Gasthuisapotheek (1887). Binnengasthuisstraat in.
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 115 ► 9 » Administratiekantoor Binnengasthuis (J.M. van der Mey/1912). Het kantoor is gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Aan de kant van het water, aan de Oudezijds Achterburgwal, is in de top een sculptuur aangebracht van een zuigeling. ∆ We lopen door tot op de brug en zijn aangekomen op de Oudezijds Achterburgwal. ■ 235-237 » voormalige wachtkamer van de stads- en huisapotheek (A.N. Godefroy/1875). ■ 233 » de Gasthuispoort. ∆ We lopen de brug over en gaan naar links. We zijn nu op de Grimburgwal aangekomen en gaan voor de sleutelbrug naar rechts, de Oudezijds Voorburgwal op. We passeren op nr. 249 opnieuw Het Huis aan de Drie Grachten. ► 316 « dubbel herenhuis ´de Ladder Jacobs´ (P. Vingboons/1655) Vingboons paste bij de dubbele herenhuizen niet de halsgevel, maar de rechte kroonlijst toe. De vooruitspringende middenpartij heeft Toscaanse en Ionische pilasters en is bekroond met een driehoekig fronton. Boven de vensters van de eerste verdieping zijn festoenen aangebracht. Tussen de middenramen bevindt zich een gevelsteen , welke een rustende pelgrim met twee engelen voorstelt. ■ 239 » overgang trapgevel naar halsgevel (P. Vingboons/1634) met pilasters en smalle middenramen en bredere zijramen. ■ 237 » koopmanshuis met lijstgevel (1736). De rijk versierde top is verwerkt in de balustrade. ► 231 » de Agnietenkapel (1631) Kapel van het voormalige Agnietenklooster dat van 1397 tot de zeventiende eeuw op deze plaats gestaan heeft.
Na de reformatie werd de gemeente Amsterdam eigenaar en is de kapel in 1632 ingericht tot Atheneum Illustre.
De poort is gebouwd in 1571 en is pas in 1631 naar de kapel verplaatst en van de inscriptie 1631 voorzien. Opvallend is de rondboog met leeuwenkoppen. Boven de poort staat het stadswapen van Amsterdam en een versiering met het jaartal 1631. De kapel is in 1921 volledig gerestaureerd en fungeert sinds 1988 als museum van de universiteit van Amsterdam. ∆ Ter hoogte van nr. 225 passeren we het Makelaarsbruggetje. Deze voetbrug heeft een laat 19de eeuws karakter met pijlers van gietijzer, een balustrade van smeedijzer en een houten brugdek. Het bruggetje is op particulier initiatief gebouwd en diende om de weg te bekorten voor makelaars in tabak die op vrijdag naar de Nes moesten.
116 ● Wandelgids » Oud Amsterdam 2 ■ 302 « brede klokgevel (1680) met versierde aanzetstukken en kuif. ■ 215-217 » dubbele lijstgevel (±1750). Hier kijken we ook op de achterzijde van de Bank van Lening.
Achterzijde Bank van Lening
zijn oorsprong in de middeleeuwen. De grond was hier brak door het zoete water van de Amstel en het zoute water van de Zuiderzee. Op deze plek stond vroeger het Sint Margaretha Klooster. Het rondboogpoortje in renaissance stijl is opgetrokken uit natuursteen. In het middenstuk staat ‘De Brakke Grond’ vermeldt tussen twee leeuwenkoppen. Midden boven de deuropening staat aan weerszijden een grotere leeuwenkop en Anno 1624. Het ontwerp wordt toegeschreven aan Hendrick de Keyser. De gevleugelde engelenkoppen in de pilasters werden veel gebruikt als motief in het begin van de zeventiende eeuw. ► 197 » voormalige stadhuis (1808-1988) van Amsterdam.
Links ligt een loopbrug (1926) met een balustrade van smeedijzer en een wegdek van hout. Aan de overzijde staat ■ « het poortje van ‘De Brakke Grond’ (1624).
De naam De Brakke Grond vindt
◊ Tussen 1924-1926 werd het Stadhuis aan de zijde waar we nu langslopen uitgebreid met een vier etages hoge gevel in de stijl van de Amsterdamse School. ∆ We lopen door tot nr.197. poort van cafe ´The Grand'. Deze poort is eveneens opgetrokken in de stijl van de Amsterdamse School. Maar als we onder de poort doorgaan bevinden we ons in een stukje 17de eeuws Amsterdam.
Oud Amsterdam 2 « Wandelgids ● 117 ► Prinsenhof (1661) Tussen 1411 en 1575 stond op deze plaats het Sint Cecilia klooster. Na de reformatie werd het klooster eigendom van de stad Amsterdam. Een deel van het klooster werd verbouwd tot het Prinsenhof, een logement voor hoge gasten. Te gast waren onder andere Willem van Oranje, Prins Mauritz, Prins Willem II met zijn vrouw de koningin van Engeland.
Vanaf 1597 tot 1795 was ook de Admiraliteit (College beheer – oorlogsvloot) in het Prinsenhof ondergebracht. In 1662 kreeg de Admiraliteit een eigen gebouw. Tijdens de Franse bezetting van Nederland (1806-1813) door Napoleon richtte de Franse onderkoning Lodewijk-Napoleon het stadhuis op de Dam in als Paleis. Het stadsbestuur verhuisde in 1808 naar het Prinsenhof. Vanaf 1808 tot 1988 was het Prinsenhof het Stadhuis van Amsterdam. De brede classicistische gevel met driehoekig fronton rust op Ionische pilasters. In het fronton is het wapen van de Admiraliteit en de Hollandse leeuw verwerkt. Rechts van de leeuw staat de oorlogsgod Mars, de zonen
van de zeegod Neptunes en enkele scheepskanonnen. Links staat Justitia, zeegod Neptunes en attributen van de scheepvaart en de handel. Links zien we de spits van de (voormalige) kloosterkapel. ∆ We lopen terug naar de Oudezijds Voorburgwal. ■ 274 ^ de voormalige vleeshal (1779). De ossenkoppen in de tuitgevel verwijzen naar de functie die het gebouw als vleeshal had. ∆ We vervolgen de Oudezijds Voorburgwal. Tegenover 193 « staat een urinoir (1926) in de stijl van de Amsterdamse School. 246 « halsgevels (1683) met jaartallint, gevelstenen, versierde klauwstukken en versierde driehoekig frontons en festoenen. Voor ons staat de toren van de Oude Kerk. ■ 187 » verhoogde halsgevel (1663). De hals heeft Corintische pilasters, de gevel Ionische. Onder de ramen zijn festoenen aangebracht. In de klauwstukken zijn Moren en Indianen afgebeeld, zittend op- en tegen tabaksrollen. In de hals bevindt zich een ovaal raam omlijst met schilden en daaronder het jaarcijfer 1663. De gevel is bekroond met een halfrond fronton. ■ 185 » rechte kroonlijst (1680) met een gedrukte halsgevel. Dit type gevel komt in Amsterdam niet veel voor. ■ 183 » halsgevel (±1750) met versierde klauwstukken, hoekvazen en twee gebeeldhouwde versierde vensters. ∆ We gaan naar links en steken de brug (Varkenssluis) over. Op de brug kijken we (rechts) op de Sint Nicolaaskerk. ∆ We gaan de Damstraat in, lopen deze uit en komen weer aan op de Dam.