Inspiring Space magazine nr. 1 by AM B.V.

1 2008

inspiring space | Een uitgave van AM | Jaargang 1 | Nummer 1 | maart 2008

inspiring space nl 2020 Investeren in de ruimte pieter van geel en peter noordanus in gesprek over de ruimtelijke investeringsagenda van nederland op bezoek in londen: bouwen aan de compacte stad auke van der woud over leren van de negentiende eeuw wandelen langs de noordelijke ij-oever van amsterdam

Inspiring Space

nl 2020

Investeren in de ruimte

twee-gesprek

over de grens

interview

Pieter van Geel & Peter Noordanus

Cosmopolis Londen

Auke van der Woud

Tijd voor urgentie

In het hart van Europa

Leren van de negentiende eeuw

Verder in dit nummer De Nieuwe Landverhuizers Leren van de emigratie ■ DNA van de plek Drie gebiedsontwikkelingen en de visie van AM In beweging Ronald Huikeshoven ■ Archidoc De Piramides van architect Sjoerd Soeters ■ De wandeling De IJ-oever van Amsterdam-Noord Terug in de tijd De Eilandwoningen van Nieuw-Sloten ■ Over-Stap Esther Agricola van KEI naar BMA ■ Stapvoets Jurjen van der Meer en Groningen

Inhoud Twee-Gesprek

Peter Noordanus in gesprek met Pieter van Geel over de ruimtelijke

De Nieuwe Landverhuizers

Leren van Londen

investeringsagenda van

Vijf miljoen

Opnieuw in het hart

Nederland

potentiële emigranten

van Europa

Van de aanpak van de bestaande stad tot

Een onderzoek naar de emigratiehype

Wie het lijstje projecten ziet waarmee

en met het maken van nieuw land in de

leidde tot opmerkelijke constateringen

Londen de toekomst tegemoet treedt –

Noordzee: aan creativiteit bestaat op dit

omtrent verhuisbewegingen bínnen

van waterfrontontwikkelingen via nieuwe

moment geen gebrek. Minder florissant is

Nederland.

infrastructuur en stations naar de

het gesteld met de dadendrang op

Dertig procent van alle Nederlanders

Olympics – kan niet anders concluderen

financieel gebied. Tussen droom en daad

droomt over verhuizen naar het buiten-

dan dat deze stad de eenentwintigste

gaapt een flink financieel gat. Hoe

land; wat kunnen we daarvan leren voor

eeuw vol vertrouwen tegemoet stapt. Wat

matchen we ambities en pecunia? Een

het wonen in de toekomst in eigen land?

verklaart het succes van Londen en wat

stekelig dilemma dat Peter Noordanus,

Het rapport ‘De Nieuwe Landverhuizers’

kunnen wij daarvan leren? Op onderzoek

directievoorzitter van AM, voorlegt aan

reikt interessante trends aan.

in de Engelse hoofdstad, thuisbasis van

Pieter van Geel, fractievoorzitter CDA in de Tweede Kamer en begaan met de ruimtelijke kwaliteit van Nederland.

tien miljoen mensen. Architect Kees Rijnboutt vergezelt ons op de trip, in Londen geven Philip Tidd en Steve Smith

van onderzoeks- en adviesbureau DEGW hun kijk op de groei van deze cosmopolis.

inspiring space

Inhoud ArchiDoc

Markante toevoeging Maakbare toekomst?

aan de hoofdstedelijke

Auke van der Woud over

skyline: de in elkaar

In beweging

de negentiende eeuw en de

gedraaide kerstbomen van

Van broedplaats tot Zuidas

beheersing van de natuur

Sjoerd Soeters

Ronald Huikeshoven is de nieuwe

Het terecht bekroonde boek ‘Een

Architectuurcriticus Jaap Huisman ging

directeur van AM Noord-Holland. Wat

nieuwe wereld; het ontstaan van het

op onderzoek uit naar het verhaal

heeft hem ertoe bewogen om zijn oude

moderne Nederland’ is verplichte kost

achter het nieuwe woongebouw aan

baan bij de ene werkgever om te ruilen

voor iedereen die meer wil weten over

de Jan van Galenstraat in Amsterdam,

voor deze nieuwe baan bij een andere?

de ruimtelijke ordening van Nederland,

ontwikkeld door AM. Op de grens van

En wat drijft hem in zijn werk? Een

grotendeels ontstaan in de negentiende

binnenstad en het vooroorlogse deel

gesprek over gebiedsgerichte functie-

eeuw. De orde van toen bepaalt nog

van Bos en Lommer is hier een project

veranderingen, herstructurering en

in belangrijke mate de structuur van

gerealiseerd dat de aandacht trekt

uiteraard de eigen wooncarrière.

Nederland nu. Sterker nog: bepaalde

– van veraf en dichtbij.

thema’s van toen komen nu weer terug op de agenda (of zijn daar nooit weggeweest). Reden genoeg om Van der Woud naar zijn visie op de maakbaarheid van Nederland te vragen.

inspiring space

Inhoud

De wandeling

Terug in de tijd

De IJ-oever van

De Eilandwoningen van

Amsterdam-Noord: een

Nieuw Sloten. Een stukje

En verder

eigen manier van doen

paradijs op aarde

in dit nummer...

De zuidelijke IJ-oever in Amsterdam

Landschapsarchitect Lodewijk Baljon en

Daagt Rein van Steeg, lid hoofddirectie

heeft zich de afgelopen jaren onmis-

AM regiodirecteur Gerrie Loorbach keren

AM, gemeenten uit om marktpartijen

kenbaar ontwikkeld als een krachtig

terug op hun schreden en bezoeken een

te verleiden tot meer investeren in

gebied in de stad. Nieuwe bewoners

project waar ze medio jaren negentig

gebiedsontwikkeling.

en bedrijven weten de kwaliteiten van

samen aan werkten. De Eilandwoningen

het wonen en werken aan het IJ te

in de Amsterdamse wijk Nieuw Sloten,

waarderen. Inmiddels is ook aan de

bij wijze van experiment ontworpen

Markeren we de overstap van Esther

overkant, op de noordelijke oever, het

door jonge, vrouwelijke architecten.

Agricola van KEI, Kenniscentrum Stede-

nodige gaande. Vanuit het gemeente-

Nu het groen stevig is doorgegroeid lig-

lijke Vernieuwing, naar de burelen van

lijk Projectbureau Noordwaarts wordt

gen ze er prachtig bij, daar aan de rand

Bureau Monumenten & Archeologie

gewerkt aan meerdere kleine en grote

van deze prima pre-Vinexwijk. Hoe

Amsterdam.

gebiedsontwikkelingen. Sommige met

kijken zij nu tegen dit project aan?

een sterke centrale regie, sommige veel meer organisch en ‘bottom up’.

108

115 Gaan we op een wandeling met

We liepen door het gebied met stads-

architect Jurjen van der Meer door

deelvoorzitter Rob Post en Noord-

Groningen-stad en het Groninger

waarts-directeur René Grotendorst.

ommeland. Op zoek dus naar de roots

van deze architect, die aan het hoofd staat van het succesvolle bureau De Zwarte Hond.

119 Staan we stil bij drie actuele gebiedsontwikkelingen waarbij AM betrokken is: nieuwe woonlandschappen in de Haarlemmermeer (realisatie van nieuwe duinen!), het concept Delta Greenway voor de Mainportcorridor Zuid en last but not least het project Bergse Haven in Bergen op Zoom, onderscheiden met de Neprom-aanmoedigingsprijs voor locatie-ontwikkeling.

28, 52, 82

inspiring space

NL 2020 een verkenning Nederland staat aan de vooravond van een nieuwe verstedelijkingsronde.

En dat maakt het werken in het vak van gebiedsontwikkeling er wel

Hoewel verstedelijking waarschijnlijk niet meer het goede woord is en

zo leuk op. Complexer, maar ook interessanter en uitdagender.

meer past bij de (bijna afgeronde) Vinex-operatie. Hierbij werd vooral

Op het breukvlak van deze twee tijdsgewrichten is het niet meer dan

bijgebouwd aan de randen van de grotere steden, als verdere uitwerking

toepasselijk dat het eerste nummer van Inspiring Space handelt over

van de compacte stad-gedachte. Vooruitkijkend naar de komende jaren

Nederland 2020. Waar gaat het met dit land naar toe en vooral: matchen de

lijkt er een nieuwe generatie gebiedsontwikkelingen aan te komen, die

ambities die er wel degelijk bestaan voor een hoogwaardige inrichting van

in elk geval de potentie heeft diverser en ‘inclusiever’ te zijn dan de

dit land wel met de financieel-economische onderbouwing? Bij dat punt

woningbouwopgave die ten tijde van de Vinex centraal stond. Inclusiever

worden de nodige vraagtekens geplaatst en Inspiring Space biedt daarvoor

betekent in dit geval dat ‘rood’, ‘groen’ en ‘blauw’ veel meer in

het forum. We belichten het thema echter ook via een aantal andere

samenhang worden ontwikkeld. Deze programmatische afstemming vereist

invalshoeken: een duik in het verleden (gesprek met Auke van der Woud),

uiteraard een samenwerking van partijen die voorheen vooral hun eigen

een blik over de grens (de groei van Londen) en een wandeling langs een

ding deden. Het betekent ook dat er bijvoorbeeld nieuwe verstedelijkings-

actueel binnenstedelijk project (de aanpak van de noordelijke IJ-oever in

concepten op basis van de koppeling tussen infrastructuurontwikkeling

Amsterdam). Dat alles omlijst met de nodige kleinere en grotere artikelen

en vastgoedontwikkeling zullen ontstaan. Voorheen gescheiden werelden

en faits divers op het brede en boeiende terrein van gebiedsontwikkeling.

– ontstaan in de sterk functioneel gesplitste manier van stadsontwikkeling

Namens de makers van Inspiring Space wensen we u daarbij veel kijken

na de tweede wereldoorlog – komen zo bij elkaar.

leesplezier.

inspiring space

nl 20 6

inspiring space

Twee-Gesprek Peter Noordanus in gesprek met Pieter van Geel over de ruimtelijke investeringsagenda van Nederland.

020

Nederland moet mooier, daar is iedereen het over eens. Ambities zijn er ook genoeg. Maar de ďŹ nancieel-economische onderbouwing ontbreekt.

inspiring space

Peter Noordanus

‘We moeten echt onderscheidende woonmilieus maken. Dat maakt het vraagstuk van inclusiviteit – rood, blauw én groen – alleen maar dwingender.’

inspiring space

Pieter van Geel

â&#x20AC;&#x2DC;De toekomst van de ruimtelijke inrichting begint met weten waar we het over hebben, ook financieel.â&#x20AC;&#x2122;

inspiring space

Van de aanpak van de bestaande stad tot en met nieuw land in de Noordzee: aan creativiteit bestaat op dit moment geen gebrek. Minder florissant is het gesteld met de dadendrang op financieel gebied. Tussen droom en daad gaapt een flink financieel gat, zo becijferden de projectontwikkelaars verenigd in de Neprom onlangs. Met name het Rijk stopt te weinig geld in de kwaliteit van de De afgelopen jaren is in meerdere

schaarse ruimte. En dat op een moment dat Vinex ‘opdroogt’ en de nieuwe ge-

naoorlogse woongebieden de vernieuwing op gang gekomen.

neratie gebiedsontwikkelingen in uitvoering moet gaan. Een stekelig dilemma

Fysieke herstructurering van de woningen gaat daarbij steeds vaker

dat Peter Noordanus, directievoorzitter van AM, voorlegt aan Pieter van Geel,

samen met de andere ‘pijlers’ van de stedelijke vernieuwing:

fractievoorzitter CDA in de Tweede Kamer en bovenal begaan met de ruimtelijke

sociale, economische en culturele vernieuwing. Een opgave die

kwaliteit van Nederland.

ook de komende jaren onverkort de aandacht vraagt. In de wijk Holtenbroek in Zwolle (hier een

Tekst Kees de Graaf Beeld Corbino, Theo Baart, AM

beeld van het woonproject Infocus aan het Bachplein) verbeterde AM de winkelstructuur. Ook werden woningen voor senioren en andere

Het gesprek met Pieter van Geel vindt plaats in zijn fraaie

Jij bent daar zelf al langere tijd in meerdere rollen – lokaal in Helmond, later als

doelgroepen toegevoegd aan

werkkamer aan het Plein in Den Haag, donkerbruin gelambri-

gedeputeerde in Noord-Brabant, vervolgens als staatssecretaris VROM en nu als frac-

de woningvoorraad. AM droeg

seerd en qua sfeer vergelijkbaar met de architectuur van ar-

tievoorzitter van het CDA – bij betrokken geweest. Wat is er wel gelukt en wat niet?

daardoor in belangrijke mate bij

chitect Cuypers (Rijksmuseum, Centraal Station Amsterdam):

Welke lessen zijn er te trekken?

aan de verbetering van het imago

rijk aan detail, hoge plafonds, uitermate ‘duurzaam’. Qua

Pieter van Geel ‘De afgelopen tijd is daar bij mij een beeld ontstaan dat niet erg

van de wijk.

omgeving dus een prima plek om het over de inrichting op

rooskleurig is. Net voor je bij mij aan tafel schoof had ik nog een discussie met

een veel hoger schaalniveau te hebben: de Nederlandse delta.

Bas-Jan van Bochove (lid Tweede Kamer, red.) over het dossier wonen. Zelf heb ik als

Een week eerder, aan hetzelfde Plein, hebben de ontwikke-

fractievoorzitter wel eens de neiging om daar meer aan te willen doen, maar

laars van de Neprom de noodklok geluid. ‘Mooi Nederland

Bochove zegt dan tegen mij: doe dat niet. Het dossier is zó complex, begin er niet

blijft steken in mooie woorden’, aldus de Neprom (zie ook

aan. Dat mag zo zijn, maar tegelijkertijd vind ik de discussie die we in dit land voe-

kader). Om de uitvoering van de nieuwe generatie gebieds-

ren over woningbouw en over de kwaliteit van de ruimtelijke inrichting in brede

ontwikkelingen zoals Meerstad bij Groningen en de Bloemen-

zin te mager. Ik maak me hier buitengewone zorgen over. Het is toch onbestaanbaar

dalerpolder bij Weesp niet te frustreren, is substantieel meer

dat we in een tijd van grote economische en welvaartsgroei moeten concluderen dat

Rijksgeld nodig. De centrale kwestie die Peter Noordanus,

we het verkeerde bouwen – in Noord-Holland staan nieuw gebouwde appartemen-

voor een keer in de huid kruipend van interviewer, aan Pieter

ten nog steeds leeg – en dat we de aantallen niet halen. Volgens sommigen is dat

van Geel voorlegt concentreert zich daarmee op de ruimte-

laatste te wijten aan een gebrek aan locaties. Anderen wijzen op de gevolgen van

lijke investeringsopgave voor Nederland. In de Nota Ruimte

het hypotheek- en huurbeleid. Al met al is het een onontwarbare kluwen geworden,

zijn de ambities neergelegd; hoe wordt nu de slag naar de

met zeer serieuze consequenties: mijn kinderen betalen als starter nu in relatie tot

uitvoering gemaakt?

hun inkomen twee keer zoveel aan woonlasten voor een huis als ikzelf destijds. Daarmee wordt de welvaartgroei voor een belangrijk deel weer afgeroomd door de

Peter Noordanus ‘Laten we eerst eens even terugkijken naar

gestegen woonlasten. Dat is ernstig. Ik weet dat het aan een veelvoud van zaken

de periode die achter ons ligt. Vinex is voor 90 procent klaar.

ligt, maar toch.’

inspiring space

Van Geel

‘Ik vind de discussie die we in dit land voeren over woningbouw en over de kwaliteit van de ruimtelijke inrichting in brede zin te mager.’ De naoorlogse woongebieden zijn

Noordanus ‘De woningmarkt zit inderdaad nog steeds com-

definitie lastiger is te realiseren. Als ik dan nu zie hoe verstopt onze woningmarkt

de afgelopen jaren al behoorlijk

pleet op slot en daar heeft Vinex geen verandering in kun-

is, denk ik: hebben we destijds niet veel te weinig van deze Vinex-locaties aangewe-

aan snee gekomen. In een

nen brengen. Maar wat vind je als bestuurder van de manier

zen?’

stadsdeel als Den Haag Zuidwest

waarop Vinex tot stand is gekomen, met meer markt en

zijn bijvoorbeeld enkele duizenden

minder overheid?’

Noordanus ‘Dat zijn twee interessante waarnemingen. Laten we eerst ingaan op het

woningen gesloopt en vervangen

Van Geel ‘Toen Vinex voor het eerst ging spelen, kwam ik uit

vraagstuk van de maakbaarheid. Hier lijken onze idealen elkaar te kruisen. Pleit jij

door meer eigentijdse exemplaren.

een tijd waarin ik hard aan de toekomst van Helmond had

nu voor een blijvend sterke en sturende rol van de overheid, want dat beluister ik

Vraag voor de komende jaren is

gewerkt. Helmond was groeistad en moest zo’n duizend wo-

een beetje in je woorden.

of men doorgaat met de puur

ningen per jaar bouwen. Dat vereiste een echte machinerie

Van Geel ‘Nee, dat zou ik zo niet willen zeggen. We zitten op de overgang van de

fysieke aanpak of deze weet

om die ambitie te realiseren. Het was de tijd waarin de grond

klassieke sturing vanuit de overheid – waarvan we gezegd hebben dat die niet meer

te verbinden met een bredere

bijvoorbeeld eerst terug moest naar de gemeente. We hadden

werkt – naar een andere manier van werken. En dat is voor iedereen wennen aan

sociaal-economische aanpak.

een actief grondbeleid. Als de sturing via die kant niet lukte,

de nieuwe rollen. Dat proces is lang niet overal afgerond.’

Denk bijvoorbeeld aan onderwijs,

dan hadden we nog altijd de lijn van de volkshuisvesting:

werkgelegenheid en welzijn.

subsidies, premiekoopwoningen, contingenten. Dat was de

Noordanus ‘Vinex is het draaipunt geweest in de verhouding tussen markt en over-

wereld waar ook ik uitkwam toen we het met Vinex anders

heid. Op een aantal plekken is dat goed uitgepakt, met name waar gemeenten

gingen doen. We maken er een echte markt van, dat was het

ambities hadden en marktpartijen vonden die dat goed oppakten. Brandevoort is

idee. Nu die operatie bijna klaar is, neem ik twee dingen

daar een goed voorbeeld van; in een volwaardig comakership van publiek en pri-

waar. In de eerste plaats: de attitude bij veel overheden is

vaat heeft dat geleid tot een resultaat dat télt. Op andere plekken is dat aanzienlijk

nog steeds erg dirigistisch. De oude aansturing en manier

minder goed gelukt. Kijkend naar morgen concludeer ik daaruit dat het inrichten

van werken zit er nog diep in. Kortom: we zitten in een fase

van een goed comakership een zoektocht is, omdat zeker bij gebiedsontwikkelin-

van transitie en het functioneert nog lang niet overal goed.

gen er meerdere overheidslagen meedoen. Bovendien moeten marktpartijen deze

Als gedeputeerde kon ik dat goed zien. Sommige gemeenten

kunst ook leren en meer verantwoordelijkheid dragen. In dat kader spreek ik je

pakten het goed op – zie ook weer Helmond met de woonge-

aan als nationaal politicus, met de constatering dat we het onszelf in Nederland

bieden Dierdonk en Brandevoort – maar bij andere gemeen-

niet gemakkelijk maken door bijvoorbeeld de Europese regelgeving op het gebied

ten schoot men nog steeds in de oude reflexen. Er waren en

van mededinging zeer stringent te interpreteren. Dat trekt naar de toekomst een

zijn grote verschillen.’

behoorlijke wissel op de samenwerking van publiek en privaat bij gebiedsontwikkelingen. Kortom: aan welke knoppen kunnen we draaien?’

Noordanus ‘En je tweede waarneming?’

Van Geel ‘Deze nieuwe manier van werken die jij hier schetst is absoluut noodza-

Van Geel ‘Die heeft te maken met het punt waarmee ik begon.

kelijk om de ambities waar te maken die we met zijn allen hebben geformuleerd.

We hebben het beleid van Vinex gecombineerd met stedelijke

Het lastige is dat de pendule tussen markt en overheid voortdurend heen en weer

vernieuwing en intensief ruimtegebruik. Daarnaar kijkend

zwaait. In de afgelopen periode was er met name een pleidooi voor de klassieke

met de wijsheid van nu zeg ik: die grote Vinex-locaties kwa-

rol van de overheid. Dat begon al met Paars en zette door onder Balkenende.

men in een stad als Helmond buitengewoon goed van pas om

Met andere woorden: randvoorwaarden creëren en procesbewaking. Een actieve

een continue bouwstroom erin te houden. Zelfs toen het met

betrokkenheid van het Rijk kwam daarmee in een kwaad daglicht te staan. In de

de economie rond 1985 minder goed ging, kon daar door wor-

energiesector is dat bijvoorbeeld ver doorgevoerd. Overigens heeft die “overheid op

den gebouwd. Een wijk als Brouwhuis fungeerde als een soort

afstand” geleid tot een enorme groei van het aantal toezichtorganen en daarmee

ijzeren buffer, ook voor de binnenstedelijke productie die per

tot veel pseudo-regelgeving, misschien nog wel meer dan in de situatie ervoor.

inspiring space

Noordanus

‘De woningmarkt zit inderdaad nog steeds compleet op slot en daar heeft Vinex geen verandering in kunnen brengen.’ Maar goed, dat was de ingezette lijn. De lijn die jij nu voorstelt is veel meer de lijn

over opgesteld. Zo’n opgave vráágt om een publiek-private

Shoppen doen we al lang niet

van “we doen het samen”. Daar past ook een andere rol van het Rijk bij. Historisch

samenwerking. Dat is de enige manier om publieke doelen

meer alleen in de binnenstad.

gezien was dat in Nederland ook vaak het geval. Vanaf de VOC hebben publiek en

goed te kunnen verbinden met de private belangen in de

Het winkellandschap is de

privaat veelal samen opgetrokken bij de ontwikkeling van nieuwe grote projecten.’

sfeer van projectontwikkeling en bouwproductie.’

laatste tijd behoorlijk van aanzien en locatie veranderd.

Noordanus ‘Maar houden we bij de ontwikkeling van onze regelgeving wel de moge-

Noordanus ‘De visie van Van Dieren is inderdaad een intrige-

Outletcenters, woonmalls: het zijn

lijkheden voor comakership in de gaten?’

rend verhaal. Het gaat erom dat in een integraal ontwerp de

de nieuwe toevoegingen aan het

Van Geel ‘Ik heb als gedeputeerde ervaren hoe de provincie de handen aftrok van

verbindingen worden gelegd tussen uiteenlopende doelstel-

winkelrepertoire. Goed bereikbaar

het energiebedrijf, in de tijd dat zoveel mogelijk alles moest worden afgestoten.

lingen.’

per automobiel, maar qua

Maar vijf jaar later hadden we het ineens over het belang van duurzame energie

Van Geel ‘Hij pleit voor een actief ingrijpen in dat gebied:

openbare ruimte vaak wat schraal

en bleek dat toch niet handig. Ik begon zelf rond die tijd met mijn programma’s

baggeren, geulen maken en daarmee een echte ecologische

en in de avonduren nog niet erg

van Ruimte voor Ruimte en de aanpak van de glastuinbouw. Daarin was juist een

verbetering in gang zetten. Maar het organiseren van zo’n

levendig. Meer mixen met wonen

actieve rol voor de overheid weggelegd, binnen het kader van een ontwikkelings-

proces roept veel weerstand op, ik herken dat wel. Het past

kan wellicht helpen.

maatschappij.’

niet in bestaande structuren of in een traditioneel structuur-

Noordanus (lachend, red.) ‘Eufemistisch gesteld was dat een beetje tegen de heer-

plan. Van het Rijk vraagt dat een andere opstelling, maar ook

sende tijdsgeest ingaan.’

van de betrokken provincies – in het geval van het IJsselmeer

Van Geel ‘Het leidde in ieder geval tot veel discussie. Wij hadden veel energie in die

zijn dat er maar liefst zes! – en gemeenten.’

nieuwe aanpak gestoken, maar stuitten op veel weerstand. In de Staten waren er bijvoorbeeld mensen die zeiden: dan moet jij ook maar de president-commissaris

Noordanus ‘Het inclusief denken zit nog lang niet bij alle

van die ontwikkelingsmaatschappij worden, om greep te houden. Anderen vonden

stakeholders goed tussen de oren. Dat hebben we ervaren bij

juist dat ik dat niet moest doen. Oftewel: een discussie over die nieuwe rollen, ook

ons plan in Perkpolder in Zeeland, waar we rood, groen en

bij de provincie.’

blauw mixen. Alleen door een heel nieuwe benadering kun je daar doorheen breken en een verbinding tussen economie en

Noordanus ‘Van het proces dan terug naar de inhoud. De opgave ligt voor om in de

ecologie maken. Voor een marktpartij betekent dat bijvoor-

komende twintig jaar kwaliteitsrijke ruimtelijke plannen te ontwikkelen. Met daar-

beeld dat we ons actief verdiepen in nieuwe natuur, zeewe-

bij veel aandacht voor landschap, groen, water en duurzaamheid in de brede zin

ring en alles wat daarbij komt kijken.’

des woords. Het comakership waar we het daarnet over hadden speelt daarbij een

Van Geel ‘Ik herken dat uit mijn ervaringen als staatssecre-

zeer belangrijke rol, omdat op gebiedsniveau al deze aspecten in elkaar grijpen.

taris rond de aanpak van de Waddenzee. Samen met Sybilla

Hoe zie jij deze materie?

Dekker ben ik regelmatig langere tijd op bezoek geweest in

Van Geel ‘Ik heb de afgelopen tijd veel gesprekken gevoerd over de samenwerking

dat gebied en zeker voor een Brabantse zandhaas als ikzelf

van publiek en privaat en over nieuwe concepten als “Groen voor Rood”. Daaruit

was dat een bijzondere ervaring. Dan merk je op een gegeven

kon ik afleiden dat er nieuwe opgaven voor de deur staan. De toekomst van het

moment dat maar liefst 60 organisaties zich bezighouden met

IJsselmeer is daar een goed voorbeeld van. Daar komt van alles bij elkaar: een

de Waddenzee. Oftewel: een enorme verzameling mensen,

bak van zand, slib en water die ecologisch gezien dood is, met daaromheen veel

die er allemaal iets van vinden. En een enorme stapel van

cultuurhistorische kwaliteit in de vorm van oude stadjes. Hoe kun je daar de rode

afzonderlijk opgestelde en sectorale plannen, compleet met

opgave verbinden met natuurontwikkeling en uitstijgen boven een “platte” bouw

gevechten op de vierkante millimeter. Ik heb toen op een

van alleen maar woningen? Wouter van Dieren heeft daar een interessante visie

gegeven moment de vraag gesteld – en achteraf was dat wel

inspiring space

Van Geel

‘Het lastige is dat de pendule tussen markt en overheid voortdurend heen en weer zwaait.’ Vergane fabrieksgebouwen en in-

een ‘breekmoment’ – toen we met de herziening van de PKB

we op andere manieren locatie- en bouwcapaciteit organiseren?

dustrieterreinen hebben ongekend

bezig waren: leiden al deze plannen nu tot een verbetering

Van Geel ‘Het probleem van de woningmarkt begint natuurlijk bij het feit dat we

veel verborgen cultuurhistorische

van de ecologische kwaliteit in de Waddenzee? Waarop al

jaarlijks maar één procent aan de voorraad toevoegen. Een kwart daarvan is vervan-

waarde. De opgave ligt in het

die organisaties unaniem zeiden: nee. Dan besef je dat onze

gende nieuwbouw en driekwart is echte toevoeging. Als we ons dan even schuldig

benutten van deze identiteit in

aanpak veel te versnipperd is en nog veel erger: niet leidt tot

maken aan maakbaarheidsdenken op macroniveau kun je stellen dat we nog een

nieuwe bestemming die een locatie

het gewenste resultaat.’

miljoen woningen erbij nodig hebben in dit land. Vervolgvraag is dan: waar gaan we die woningen bouwen? Onze welvaartsgroei heeft ertoe geleid dat we veel rijker

krijgt. Vanuit die optiek is AM dan ook mede-initiatiefnemer en part-

Noordanus ‘Hoe zou het dan wel moeten?’

zijn dan vroeger; dat vertaalt zich in andere woonwensen. Je zou eigenlijk

ner van de Nationale Maatschap-

Van Geel ‘In de Waddenzee zou je – net als in het IJsselmeer

25 jaar vooruit moeten rekenen – hoeveel welvaartsgroei hebben we dan gereali-

pij tot Behoud, Ontwikkeling en

– gek genoeg veel actiever moeten ingrijpen. Bijvoorbeeld

seerd – en van daaruit moeten backcasten naar de gewenste woonmilieukwaliteit.

Exploitatie van Industrieel Erfgoed,

de kwelders aanpakken en veel strakker recreatie en na-

Dan hebben we locaties nodig met veel kwaliteit. Oftewel: strategisch gelegen en

kortweg BOEi.

tuurontwikkeling scheiden. Maar een klassieke manier van

ruim opgezette suburbane milieus. Bieden we die milieus niet, dan stemmen men-

werken – planvorming gevolgd door inspraak – maakt dat

sen met de voeten en gaan ze weg. Dat zien we in de grote steden volop gebeuren

niet mogelijk. Op dat moment hebben we als Rijk besloten

en voor de Randstad als geheel ligt dat gevaar ook op de loer.’

om de gaswinning toe te staan, maar wel te koppelen aan een actieve verbetering van het gebied. Een offensieve aanpak,

Noordanus ‘Ik hoor je zeggen: meer geprofileerde woonmilieus, meer kijken naar

die je vervolgens wel aan alle stakeholders goed zult moeten

de wensen van mensen en het ruimtebeslag beter inschatten dan we de afgelopen

uitleggen. Bij de Tweede Maasvlakte is dat ook gelukt. De aan-

jaren hebben gedaan. Moeten we vanuit die analyse naar de toekomst kijken, wat

leg daarvan voorziet óók in 360 hectare nieuw natuurgebied.

jou betreft?’

Dat is veel meer de nieuwe manier van denken waar we naar

Van Geel ‘Begrijp me goed: ik neem geen afstand van de verdichtingsambitie van de

toe moeten in dit land.’

afgelopen jaren. Maar op het moment dat we geen toplocaties hebben in de stad en we daardoor problemen krijgen met het creëren van voldoende aanbod, dan gaat

Noordanus ‘Met jouw pleidooi voor een meer “inclusieve”

het mis. Ik gaf het al eerder aan: in Noord-Holland staan nieuw gebouwde apparte-

planontwikkeling en een veel meer integrale manier van

menten leeg. Blijkbaar gaat daar iets fout en is de vraag vanuit de consument niet

gebiedsontwikkeling – die verder gaat dan de bekende rituele

goed ingeschat.’

dans met alle betrokken stakeholders – hebben we jouw eerste waarneming van de heersende praktijk afgerond.

Noordanus ‘Daarmee zeg je dat we in de stedelijke vernieuwingsopgave minder

Je tweede waarneming had betrekking op het soort van loca-

compact moeten bouwen en meer woningen buiten de stad moeten realiseren.’

ties die we de komende jaren nodig hebben. Met daarbij de

Van Geel ‘Als ik nu backcast naar 20 jaar geleden is dat wel de conclusie. Daarbij

kanttekening dat we met Vinex schaarste wilden creëren en

moet je bedenken uit welke wereld ik afkomstig ben en hoe anders de tijden

dat is ook goed gelukt. Maar met de negatieve bijwerking dat

destijds waren. Als hoofd beleidsontwikkeling van Helmond zat ik in een praktijk

de woningmarkt totaal op slot is geraakt. Tegelijkertijd heeft

waarin we toen op een centralistische manier plannen maakten. Dat had ontegen-

het Kabinet onlangs een forse ambitie qua woningbouwpro-

zeggelijk voordelen, want we hadden medio jaren tachtig wel een lastige woning-

ductie neergelegd. Terwijl de Vinex-locaties bijna op zijn, zijn

markt ter plekke. We moesten tegen alle stromen in woningen bouwen, om de

de nieuwe locaties nog niet aan productie toe. Ook daar zit

ambitie van Helmond-groeistad waar te maken. Voor het plan Rijpelberg hadden

weer een dilemma. Hoe moeten we daarin opereren? Laten

we bijvoorbeeld graag een grote ontwikkelaar ingeschakeld, maar die waren niet

we het bundelingconcept uit de Nota Ruimte los? Of gaan

te porren om mee te doen.’

inspiring space

Zicht op de verlaten kades, dokken en loodsen van de vroegere scheepswerf De Schelde in Vlissingen. Jarenlang was dit gebied als economisch bolwerk beeldbepalend voor de stad. AM is gekozen als partner voor de ontwikkeling van de eerste fase van het Scheldekwartier. De Zeeuwse stad krijgt hiermee een nieuw waterfront.

inspiring space

Noordanus

‘Het inclusief denken zit nog lang niet bij alle stakeholders goed tussen de oren.’ Noordanus (lachend): ‘Als je AM had gebeld, waren we zó langs gekomen.’

een investeringsfonds. Doen we dat niet, dan worden de am-

Het water komt eraan. Niet alleen

Van Geel ‘Ja ja, dat zal wel. Feit is dat wij bijna moesten smeken bij de lokale aan-

bities niet gerealiseerd en wordt de consument opgescheept

bij onze oosterburen vandaan,

nemers of ze alsjeblieft een rijtje met twintig woningen wilden doen. Daar moest

met doorsnee producten. Jij zit in de commandokamer van de

maar ook aan onze westgrens.

heel wat onderhandelen aan te pas komen. Uiteindelijk lukte dat en toen de markt

BV-Nederland: hoe zie jij dit vraagstuk?’

‘Waar de Noordzee vriendelijk

ook nog eens aantrok kon Helmond vanaf 1987 echt productie gaan maken.

Van Geel ‘Jullie pleidooi voor integraal en inclusief, met

bruischend, Hollands smalle

Het doorzettingsvermogen van de gemeente werd door de provincie en het Rijk

inbegrip van een lange termijnplanning inzake het financiële

kust begroet’. Kunnen diezelfde

destijds beloond met letterlijk en figuurlijk de ruimte om te bouwen. Maar we heb-

perspectief, daar is inhoudelijk geen speld tussen te krijgen.

oosterburen hier straks nog een

ben toen wel onderschat – tijdens de Vinex en daarna – hoeveel ruimte we echt no-

Dan gaat het om het verbinden van terreinen als woning-

kuil graven of staat er een extra

dig hebben om mensen op een goede manier “ruim wonen” aan te kunnen bieden.’

bouw, infrastructuur en natuurontwikkeling. Maar ik merk

meter zeewater? Sommigen stellen

dat ik zelf dan ook de reflex moet bedwingen van: “dit past

voor dan maar diezelfde zee in te

Noordanus ‘In de tijd dat we met Vinex begonnen wisten we dat inderdaad onvol-

niet in de huidige situatie” en “we moeten niet aan fondsvor-

gaan en daar nieuwe eilanden op

doende. Maar doordenkend in die lijn is het voor de toekomst zaak om echt on-

ming doen”. Ik besef goed dat er vanuit het veld een behoefte

te spuiten. De vlucht voorwaarts,

derscheidende woonmilieus te maken. Dat maakt het vraagstuk van “inclusiviteit”

bestaat aan zicht op de lange termijn. Het Rijk moet dat per-

want daar houden Nederlandse

alleen maar dwingender. En dat mag ik zelf zeggen, want ik heb als wethouder zelf

spectief bieden, niet in de laatste plaats aan de partners met

ingenieurs wel van.

meegemaakt hoe dat destijds bij Vinex ging. Bij de eerste ronde van de onderhan-

wie ze zelf samenwerkt. Anno 2008 is dat echter een lastig

delingen met het Rijk haakte het ministerie van LNV al direct af. De gevolgen zijn

verhaal. Met Cees Veerman heb ik destijds het Investerings-

bekend: bewoners spreken ons nu terecht aan op het gemis aan groen en op de

budget Landelijk Gebied tot stand gebracht, maar dat bestond

verrommeling van het landschap. Het is te gemakkelijk om dat als borrelpraat af te

nog niet of er werd bij de eerste de beste begrotingsonder-

doen. Wij hebben dat zelf mede aangericht de afgelopen 20 jaar. Zo moet dat dus

handelingen al weer een groot stuk uitgehapt. Hetzelfde

niet verder. Dat plaatst ons wel voor een stevige vraagstelling: hoe ziet het dek-

gold voor de Nota Mobiliteit: daar hadden we voor het eerst

kingsplan voor de toekomst eruit? Met andere woorden: als we kiezen voor meer

opgenomen dat de budgetten meer realistisch mee zouden

“inclusief” denken, weten we dan ook hoe we dat voor elkaar moeten krijgen – ook

groeien met de prijsstijgingen in de markt. Wat gebeurt er

financieel?

in het regeerakkoord: dat principe wordt gehalveerd. Dat is

Van Geel ‘Die Vinex-onderhandelingen met het Rijk staan mij ook nog helder voor

begrijpelijk en ik ben ook akkoord gegaan, maar het blijft

de geest. Daar zat een soort pseudo-nauwkeurigheid in, die weinig meer met de

een punt. In de gebiedsontwikkeling zullen jullie weten hoe

werkelijkheid te maken had. Moesten we met VROM steggelen over de hoeveelheid

lastig werken dat is.’

groen die wij voor onze bewoners wilden hebben. Kreeg je zo’n antwoord van: u denkt toch niet dat Brabanders meer groen nodig hebben dan Rotterdammers?

Noordanus ‘Wij worden de laatste tijd met prijsstijgingen in

Dat ging op een gegeven moment nergens meer over.’

de aanbestedingen geconfronteerd van plus tien procent en meer.’

Noordanus ‘Die praktijk steekt schril af bij het gemak waarmee in dit land grote

Van Geel ‘Dat bedoel ik. Terugkomend op de notitie “Inves-

nota’s met grote ambities worden gelanceerd, maar die uitblinken door een gebrek

teren in Ruimtelijke Kwaliteit”: wij snappen het principe

aan planeconomisch inzicht. Juist daarom hebben we met een breed samengestelde

dat daarin wordt uitgewerkt, maar Financiën wil zelf haar

initiatiefgroep de notitie “Investeren in Ruimtelijke Kwaliteit” uitgebracht, om een

afweegmomenten houden en zich niet vastleggen voor de

andere denklijn uit te zetten en een denkproces te organiseren: hoe kunnen we de

langere termijn. Men houdt daar niet van fondsen. Zelf ben ik

ambities ook daadwerkelijk realiseren? Terugkijkend vanuit 2020 zullen we het to-

er nog niet uit wat wel wenselijk is. Maar het is in ieder geval

tale sommetje moeten maken en kijken hoe we dat gedekt krijgen, al dan niet via

waardevol om na te denken over hoe Nederland mooier ge-

inspiring space

Van Geel

‘De bereidheid om met jullie mee te gaan in de zoektocht naar mooi Nederland is er absoluut.’ Wat doen we met de kassen

maakt kan worden en hoe we dat ook financieel voor elkaar

raak ik er nu meer en meer van overtuigd dat we juist daar doorheen moeten bre-

en andere invullingen van het

krijgen. Overigens werken fondsen als het Groenfonds en het

ken. De toekomst van de ruimtelijke inrichting begint met weten waar we het over

agrarisch gebied? Exporteren vanuit

Restauratiefonds wel heel goed en misschien moeten we daar

hebben, ook financieel.’

de volle Randstad naar Noord-

toch iets uit leren.’ Noordanus ‘Want dat is nog lastig genoeg. Wij hebben bijvoorbeeld geprobeerd

Groningen of dan maar liever gelijk naar Canada? Of proberen

Noordanus ‘Aan dat soort fondsen spiegelen we ons ook in

om uit te vinden wat op Rijksniveau de relevante investeringsstromen zijn.

we kassenbouw te integreren

ons voorstel. Het is inderdaad een noodzakelijke zoektocht.

Dat overzicht is uitermate moeilijk te maken. Er is veel verkokering en het ene

met woningbouw, zoals nu in de

Het gaat overigens de marktpartijen in het veld vooral om

ministerie zegt rustig tegen het andere: “ mag ik van u even de dekking voor mijn

Zuidplaspolder wordt onderzocht?

een voorwaardelijke zekerheid die door het Rijk wordt

eigen programma”. Iedereen kijkt naar elkaar. Men danst om de tafel, in plaats

Combineren of uit elkaar halen, dat

gesproken. In alle grote post-Vinex gebiedsontwikkelingen

van een echte discussie te voeren. Een discussie over ambities, terugkijkend vanuit

is de vraag.

speelt de vraag van het lange termijn financieel committent

2020, en dat binnen constraints als onze begrotingssystematiek en het EMU-kader.’

op de van overheidswege te bekostigen investeringen. Niet

Van Geel ‘Dat is de goede volgorde. Binnen het CDA zitten we trouwens al een stuk

vanuit de vraag wanneer cashflowmatig het geld precies

op jullie lijn. We hebben bij de begrotingsbehandeling van VROM gevraagd om een

binnenkomt, maar meer vanuit het idee dat op basis van

ruimtelijk investeringsprogramma, om daarmee in beeld te krijgen welke opgaven

de zekerheid van Rijksdeelname de andere partijen kunnen

zich de komende jaren aandienen en welk financieel beslag daarmee gemoeid is.

acteren. De vraag die áchter de techniek van het geld ligt is

Die nieuwe manier van denken zit er dus bij onze mensen wel degelijk in.

veel eenvoudiger en voor jou als politicus ook eenvoudiger te

De bereidheid om met jullie mee te gaan in de zoektocht naar mooi Nederland is

beantwoorden: is er überhaupt de bereidheid om met elkaar

er absoluut. Dat vergt veel creativiteit. En als eenmaal duidelijk is dat er werkelijk

een dekkingsplan te maken? Dan rolt daar uiteindelijk wel

urgentie zit op dit vraagstuk – kijk naar het woningbouwvraagstuk waar we het

de precieze techniek uit.’

aan het begin van dit gesprek over hadden – dan krijgt die creativiteit nog een

Van Geel ‘Hoewel ik eerst de reflex had van “dit kan niet”,

extra impuls.’

inspiring space

Terugzien om vooruit te kijken Vinex in cijfers Met de nieuwe generatie gebiedsontwikkelingen in aantocht kan

De Vinex-bouwopgave behelst een wo-

het geen kwaad om terug te blikken op de vorige generatie van

ningbouwtaak van 634.800 woningen

stadsuitbreidingen: de Vinex-locaties. Aanvankelijk verguisd,

tot aan het jaar 2015, die in zogenaam-

Stadsgewest Amsterdam

100.100

34.500

maar inmiddels steeds meer gewaardeerd (door de bewoners en

de convenanten is vastgelegd tussen het

Stadsregio Rotterdam

53.000

28.000

zelfs door een groeiend aantal vakgenoten). Op deze en de

Rijk, de provincies en de stadsbesturen.

Stadsgewest Haaglanden

42.500

9.000

volgende pagina’s een retrospectief in cijfers en publicaties, met

Ruim 295.000 woningen zijn gepland in

Regio Utrecht

31.600

5.600

tevens een voorzichtige vooruitblik naar de opgave van de

de zogenaamde Kaderwetgebieden (ze-

Regio Eindhoven

28.400

12.130

komende jaren.

ven grootste stadsgewesten), waarvan

Knooppunt Arnhem-Nijmegen

24.120

7.011

ruim 100.000 in de binnenstedelijke

Stadsgewest Breda

15.900

5.500

gebieden van die regio’s, 161.000 in de

Stadsgewest Twente

15.500

4.742

overige stadsgewesten en 177.000 buiten

Stadsgewest Tilburg

15.000

5.500

de stadsgewesten. Per stad en regio

Stadsgewest Alkmaar

14.300

6.800

ging het oorspronkelijk om de volgende

Stedendriehoek 14.200

5.300

13.700

1.650

aantallen:

Totaal

Waarvan binnenstedelijk

Apeldoorn/Deventer/Zutphen Stadsgewest Dordrecht Stadsgewest Amersfoort

12.700

1.600

Stadsgewest Den Bosch

12.000

6.000

Stadsgewest Leiden

11.825

8.000

Stadsgewest Zwolle

8.050

1.000

Stadsgewest Heerlen

5.460

4.860

Stadsgewest Leeuwarden

5.400

1.800

Stadsgewest Groningen

5.000

1.600

Stadsgewest Hilversum

4.500

3.350

Stadsgewest Maastricht

3.840

3.340

Stadsgewest Sittard/Geleen

3.100

2.000

Concentratiekern Emmen

3.000

1.910

2.950

Stadsgewest Overzicht bouwopgave VINEX in Kaderwet-

Vlissingen/Middelburg

gebieden 1995-2015. Bron: ‘Verstedelijking

Stadsgewest Venlo

in Nederland 1995-2015, de VINEX-afspraken

TOTAAL aantal woningen

2.100

1.700

400.545

165.843

in beeld’ uitgave: VROM/RPD, april 1996 (via www.vinexlocaties.nl).

Prognose bouwvergunningen 2006-2011 Hoewel de bouwproductie de afgelo-

2006

2007

2008

2009

2010

2011

pen jaren onmiskenbaar is opgelopen,

Huur

wordt (bij ongewijzigd beleid) voor de

Koop

komende jaren een daling verwacht:

Totaal

Bron: Bron: CBS/VROM/TNO CBS/VROM/TNO

inspiring space

Bouwproductie klimt uit diep dal De 7 miljoenste woning werd in november 2007 opgeleverd. Het ging om een eengezinshoekwoning in

Gereedgekomen woningen naar woningtype

Schuytgraaf, een nieuwbouwwijk met een ‘groene, Eengezinswoningen

Waarvan huur

Appartementen

Waarvan huur

Totaal

1995

69.517

11.501

24.319

17.589

93.836

2000

53.189

6.987

17.461

8.222

70.650

landelijke uitstraling’ in Zuidwest Arnhem.

2001

54.317

6.415

18.641

7.674

72.958

2002

49.574

5.985

17.130

6.669

66.704

2003

43.203

5.920

16.426

7.054

59.629

2004

48.968

7.699

16.346

6.441

65.314

2005

47.170

8.435

19.846

8.465

67.016

2006

47.019

7.266

25.363

12.950

72.382

Bron: CBS

Te weinig Rijksgeld voor ambities Het Rijk moet werk maken van een langjarig investe-

vervoer en het vergroten van het aandeel binnenstede-

begin november 2007 aan de Tweede Kamer werd aan-

ringsprogramma voor ruimtelijke kwaliteit. Volgens de

lijk bouwen. Die middelen zullen beschikbaar moeten

geboden, werd specifiek voor de woningbouwproductie

ontwikkelaars van de Neprom en de woningcorporaties

komen door de aardgasbaten ook op langere termijn

doorgerekend om wat voor bedragen het gaat wan-

van de Vernieuwde Stad zijn er substantiële middelen

realistischer in te schatten en vrij te maken voor ruim-

neer de ambities van het Rijk worden afgezet tegen de

nodig voor de realisatie van de Rijksambities gericht

telijke investeringen. Een dergelijk integraal fonds is

beschikbare middelen. Conclusie: waar het Rijk jaarlijks

op de verbetering van ons woon- en leefklimaat in de

noodzakelijk om de provincies, gemeenten en markt-

één miljard euro inzet om de woningbouw aan de gang

komende jaren. Door het ontbreken van een investe-

partijen ook op langere termijn zekerheid te bieden bij

te houden, zijn feitelijk drie tot vier miljard euro nodig.

ringsprogramma komt ook de internationale concur-

hun zeer omvangrijke ruimtelijke investeringen.

Alleen dan kan de woningbouwproductie op peil wor-

rentiepositie van Nederland – en de Randstad in het

In de notitie ‘Investeren in Ruimtelijke Kwaliteit’, die

den gehouden c.q. gebracht.

bijzonder – verder onder druk te staan in vergelijking met andere stedelijke regio’s in Europa die wel fors investeren in ruimtelijke kwaliteit. De Neprom pleit ervoor dat in het MIRT – het Meerjaren Investerings-

Benodigde investeringen en de dekking

programma Infrastructuur, Ruimte en Transport – voor de periode tot 2020 vele miljarden worden gereser-

Soort investeringen (in miljoen €)

veerd voor investeringen in groen, water, sanering

Grondexploitatie

van oude bedrijventerreinen, infrastructuur, openbaar

Stedelijke vernieuwing

3.000

7.600

4.600

Hoofdinfra

8.700

20.000

11.300

< 1.000

4.000

< 3.000

Regionaal groen Bodemsanering Ruimtelijke hoofdstructuur Totaal

Budget

Behoefte

Tekort

1.250

5.000

3.750

< 750 < 14.000 + PM

n.v.t. 36.600 + PM

n.v.t. > 20.000 + PM

Bron: Investeren in Ruimtelijke Kwaliteit

inspiring space

Vinex volgens de deskundigen (en een enkele bewoner)

De stad in uitersten In de derde en laatste publicatie die het Stimuleringsfonds voor Architectuur het licht deed zien (2001, uitgave NAi Uitgevers)

Vinex wordt als fenomeen al net zo lang bestudeerd als er gebouwd wordt. Aanvankelijk was de toonzetting van de dames en heren critici erg somber. Gaandeweg – toen duidelijk werd dat de bewoners er behoorlijk tevreden waren – sloeg dat beeld om. Een selectie uit de behoorlijke berg aan papier die inmiddels aan Vinex is besteed.

is voor het eerst een voorzichtige omslag in het denken over Vinex te bespeuren. Zo wordt aangegeven dat de variatie in architectuur veel groter is dan (aanvankelijk) gedacht. De verschillen tussen de 14 onderzochte locaties zijn niettemin groot. Er zijn

De periferie centraal

Ontwerpen aan Holland/ De Vrije Ruimte

Buitengewone steden

‘standaard’-wijken bij, die vooral voort-

Eerste gestructureerde poging (in 1993,

Vier jaar na ‘De periferie centraal’ maakten

borduren op de stadsuitbreidingen van de

nog voor de bouw op veel locaties van

De BNA-studiestichting STAWON maakte in

Lodewijk Baljon (zie ook elders in dit num-

jaren zeventig en tachtig. Maar er zijn ook

start ging) van het Stimuleringsfonds

1994 twee publicaties die voortvloeiden

mer over de Eilandwoningen in Nieuw Slo-

echte nieuwe concepten, zoals Haverleij bij

voor Architectuur om de principes van

uit de geconstateerde ‘armoedige’ invul-

ten) en Marc Visser opnieuw de balans op,

’s-Hertogenbosch.

Vinex tegen het licht te houden. Conclusie

ling van veel Vinex-locaties. In ‘Ontwer-

in opdracht van het Stimuleringsfonds voor

destijds: vrijwel overal wordt gekoerst op

pend aan Holland’ werden voorstellen voor

Architectuur. Hun oordeel is aanzienlijk

Vinex!

monofunctionele woongebieden met een

nieuwe woonmilieus gedaan, waarna in

minder hard. De ontwerpers van de onder-

Het Ruimtelijk Planbureau concludeerde

eenzijdig woningaanbod en een navenante

‘De Vrije Ruimte’ een schaalniveau hoger

zochte 20 locaties zijn op zich van goede

in het voorjaar van 2006 dat binnen de

bevolkingssamenstelling. Van plannen met

werd ingezet: de Randstad, waarbinnen de

wil, maar door het ‘dunne, eenzijdige

Vinex-wijken die de afgelopen tien jaar

een nieuwe stedelijke uitstraling, compacte

netwerkstedeling actief is. Aan de hand van

woningbouwprogramma hebben zij te wei-

zijn gebouwd, een veel grotere variatie in

bebouwing met een rijk programma, een

ontwerpstudies werd aangegeven hoe alter-

nig gereedschap in handen om op de vaak

bouwstijlen en woonomgevingen bestaat

gevarieerde bevolkingssamenstelling en

natieve programma’s en een andere manier

geïsoleerd gelegen Vinex-locaties een wijk

dan binnen woonwijken die eerder in de

een intensieve relatie met de bestaande

van planning kunnen leiden tot een veel

of stadsdeel te creëren dat op de schaal

twintigste eeuw zijn gebouwd. Bovendien

stad was vrijwel geen sprake.

gevarieerder aanbod aan woongebieden.

van de stedelijke regio meer betekenis

zijn de grote Vinex-uitbreidingslocaties

krijgt.’ Kansen om dit te doorbreken zagen

meer dan alleen maar nieuwe buitenwij-

de auteurs in het scheppen van ruimte voor

ken. Soms hebben deze nieuwe woonge-

meer extreme occupatiepatronen zoals ge-

bieden zo’n zelfstandige functie, met eigen

bieden met een zeer lage dichtheid of juist

voorzieningen, dat ze kunnen uitgroeien

een veel hogere dichtheid, in combinatie

tot nieuwe steden en dorpen.

met een menging aan functies.

Straatbeeld Via Vinex (het aantal woordspelingen met Vinex is onuitputtelijk) is een leuk handzaam boekje over de straatbeelden die 10 jaar bouwproductie op de Vinexlocaties heeft opgeleverd. Uitgegeven door Episode Uitgevers.

inspiring space

Vinex Atlas

Vinex voorbij: Lessons learned?

New Urbanism

Exurbia / Wonen buiten de stad

Voor wie echt het naadje van de kous wil

In dit essay bij vakblad Building Business

Dit is al een wat ouder boek (1994, uit-

Een boek dat wordt aangekondigd met

weten, wordt in 2008 de Vinex Atlas van

gaat Peter Noordanus, directievoorzit-

geverij McGrawHill), maar nog steeds een

de stelling dat sinds 2001 op het Neder-

Uitgeverij 010 verwacht. De Vinex Atlas

ter van AM, in op de lessen die uit Vinex

prima overzicht van wat er in de Verenigde

landse platteland meer ex-stedelingen

is een compleet, documenterend over-

geleerd kunnen worden met het oog op de

Staten op het gebied van New Urbanism is

dan plattelanders wonen. Het zou zomaar

zicht van de bouwproductie volgens het

toekomst. Een toekomst waarin gebieds-

gebeurd. Aan de hand van verschillende

waar kunnen zijn. In de uitgave Exurbia

programma van de Vierde Nota over de

ontwikkeling centraal zal staan. Vanuit

voorbeelden zoals het woongebied Seaside

(uitgave Episode Publishers, 2006, redactie

Ruimtelijke Ordening Extra. Alle Vinexwij-

die optiek concludeert Noordanus dat de

(bekend van de film The Truman Show)

Harry den Hartog) is een verzameling es-

ken zijn hiertoe geïnventariseerd. Circa 50

Vinex-aanpak een gebrek aan integrali-

wordt aangeduid welke principes er achter

says en interviews opgenomen, die ingaan

wijken worden uitgebreid gedocumen-

teit kende. Integrale gebiedsontwikkeling

New Urbanism schuil gaan en hoe deze

op de vraag hoe de ‘exurbane’ woonwens

teerd en beschreven met onder andere een

vraagt bovendien om een geïntegreerde

vertaald worden in guidelines voor zowel

gebruikt kan worden om het platteland

luchtfoto en een duidelijke plantekening.

financiële inspanning om de ambities waar

ontwerpers als bouwers. Gebieden die zijn

– waar de boer het veld lijkt te ruimen

Hiernaast bevat de Vinex Atlas een volledig

te maken. Want die ambities zijn hoog: ge-

ontwikkeld volgens deze principes blijken

– opnieuw vorm en inhoud kan geven. Met

tabellarisch overzicht van alle (circa 120)

bundelde verstedelijking, een echte modal

op de woningmarkt een betere waardeont-

de recente stijging van de voedselprijzen

Vinexwijken en deelplannen.

shift ten gunste van het openbaar vervoer,

wikkeling door te maken dan de ‘stan-

en het niet meer braak laten liggen van

een groene dooradering in en om de stad

daard’ suburbs.

landbouwgronden is het overigens de vraag

Ervaringsdeskundige

en last but not least een klimaatbestendige

Volkskrant-journalist Toine Heijmans heeft

inrichting van de woonomgeving. Naast

Pindakaas

– in tegenstelling tot de Vinex-critici die

een procesontwerp waarbij publiek en

Niet alleen in Nederland wordt er geklaagd

gewoon lekker op de gracht wonen – wel

privaat samenwerken (zoals op een aantal

over het vollopen van de open ruimte met

Land in aanleg

recht van spreken. Hij ging op IJburg

Vinex-locaties goed is gelukt) pleit Noorda-

allerhande bebouwing (‘Nederland pinda-

In de wereld van gebiedsontwikkeling

wonen. Met oprechte verbazing ziet Toine,

nus voor een veel betere planeconomische

kaas’), ook in de Verenigde Staten is er een

melden zich nieuwe partijen, maar zijn ook

buurtbewoner van het allereerste uur en

onderlegger voor de nieuwe verstedelij-

groeiende oppositie tegen de alsmaar ver-

sommige spelers al langer actief. De Dienst

in de jaren zeventig opgegroeid in een

kingsronde.

23-08-2007

15:01

dat terzijde.

der oprukkende suburbanisatie. New Urba-

Landelijk Gebied (DLG) – agentschap van

nieuwbouwwijk, hoe de zanderige bouw-

nism-voorvechters Andres Duany, Elizabeth

het ministerie van Landbouw, Natuur en

put om hem heen zich ontwikkelt tot een

Plater-Zyberk en Jeff Speck laten zien hoe

Voedselkwaliteit (LNV) – bestond in 2006

kleine, fascinerende samenleving vol leven

sprawl ontstaat, waar het toe leidt en wat

70 jaar. Reden genoeg om dit boek uit te

en vol verhalen, waarin niet zelden zijn

eraan gedaan kan worden. De toonzetting

laten geven door Waalburg Pers. Auteurs

eigen gezin een hoofdrol vervult.

van Suburban Nation (North Point Press,

Hans Buiter en Jan Korsten beschrijven de

In La vie Vinex, uitgegeven door L.J. Veen,

2000) is hier en daar wat drammerig, maar

manier waarop de overheid organisatorisch

tekent hij deze verhalen op en rekent en

de boodschap komt daardoor wel goed

en inhoudelijk sturing probeerde te geven

passant met een aantal veel voorkomende

over.

aan grootscheepse ruilverkaveling- en

vooroordelen af. Project4:Opmaak 1

of die boeren inderdaad gaan moven, maar

Pagina 1

Vinex Atlas oıo

landinrichtingsoperaties. De dienst voerde de regie, maar was ook permanent bezig met het scheppen van voldoende lokaal draagvlak. Een opgave die anno 2008 nog steeds actueel is.

inspiring space

Het DNA van de plek 1

Oplossing voor waterproblematiek en kans voor unieke woonmilieus Nieuwe woonlandschappen in de Haarlemmermeer

Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM

inspiring space

In en rondom de Haarlemmermeer ligt een niet mis te verstane rood-groen-blauwe opgave voor de toekomst. Samen met Ronald Tol, ontwikkelingsmanager AM Noord Holland en Mariet Schoenmakers, directeur AM Concepts, staan we in Zwaansbroek. Dit gebied aan de rand van Nieuw Vennep is één van de weinige plekken waar überhaupt gebouwd kan worden in deze regio vanwege talrijke no go areas elders. Achter ons ligt de nieuwbouwwijk Getsewoud, daterend uit de jaren negentig van de vorige eeuw.

Projectenveloppen Om de gebiedsontwikkeling in de Haarlemmermeer-Bollenstreek behapbaar te maken, hebben de provincies Noord- en Zuid Holland onderdelen gesplitst in zogenaamde projectenveloppen en deze toebedeeld aan grondeigenaren of belanghebbenden in het gebied. De projectenvelop Zwaansbroek is toebedeeld

‘Zo kan het hier dus ook’, zegt Ronald Tol.

de duinvariant ook een watervariant

krijgen er een heel nieuw uitloopgebied

aan AM, BPF Bouwinvest, Roosdom Tijhuis

‘10.000 tot 20.000 woningen, op de

uitgewerkt. Daarbij hebben we ons

bij. De ligging, de vorm en de omvang van

(RoTij) en Ymere. De partijen hebben zich in

“ouderwetse” Vinex-manier. Wil je aan de

geconcentreerd op de woonkwaliteit die

het duingebied is zo dat het zich heel

hun bijdrage laten adviseren door Vista

opgave voldoen, dan moet je daarbij

een dergelijk milieu kan bieden. In het

natuurlijk zal voegen in zijn omgeving.

landscape and urban design, Grontmij en

ergens anders in het gebied een enorme

watermodel wordt ingezet op de aanleg

Denk aan equivalenten van duindorpen

Marinus Oostenbrink Adviezen, Stedenbouw

plas maken. En klaar ben je. Lijkt het. Want

van een grote aaneengesloten wateropper-

zoals Noordwijk, Bloemendaal of plaatsen

en Architectuur.

bereik je de gewenste woonkwaliteit?

vlakte voor seizoensberging in combinatie

op de Utrechtse Heuvelrug. Door te spelen

Is het gebied houdbaar voor de toekomst?

met de realisering van bijzondere woonmi-

met het reliëf kan in hoge dichtheden

De Haarlemmermeer heeft meer potentie.

lieus aan het water. De kleiige ondergrond

worden gebouwd en toch een heel

Vervolg

Onze zoektocht naar nieuwe en werkbare

en de optredende peilfluctuaties bieden

natuurlijke sfeer worden bereikt, met bos,

AM’s innovatieve manier van het benade-

vormen van meervoudig ruimtegebruik en

bovendien potenties voor bijzondere

hei en zand. Het contrast met het omlig-

ren van deze opgave heeft op veel enthou-

een slimme uitwisseling van functies heeft

dynamische natuur, vergelijkbaar met die

gende polderlandschap maakt het extra

siasme kunnen rekenen bij de verschillende

geleid tot twee extremen. Je kiest daarbij

van de Oostvaardersplassen. Maar ze

bijzonder.’

overheden en belanghebbenden. Het

voor uitbreiding van het wateroppervlak of

stellen ook bijzondere eisen aan de

juist het toevoegen van zand voor water-

bouwwijze, waarvoor innovatieve oplossin-

Innovatief en duurzaam

Haarlemmermeer-Bollenstreek zal komend

berging. De zand-variant biedt ons inziens

gen nodig zijn. Om de peilfluctuaties niet

Voor de extra piekberging moet in beide

jaar verder worden vormgegeven.

wat meer vrijheid en mogelijkheden.

onaanvaardbaar groot te maken, is een

gevallen een waterplas worden aangelegd.

Tegendraads aan de trend van waterwonen,

grote wateroppervlakte noodzakelijk. In

Door het kiezen van een plas van circa 200

ja. Want waarom weer terug naar hoe het

deze variant wordt een groot deel van de

hectare kan met vijftig centimeter peilstij-

was? Polderen en weer ontpolderen?

zuidwestpunt van de Haarlemmermeer

ging één miljoen kubieke meter worden

Het creëren van een prachtig duinland-

onder water gezet’, aldus de directeur van

geborgen. Ronald Tol: ‘Vanwege de

schap om in te wonen biedt ook en

het in house ontwerpbureau van AM.

ondergrond van klei kan er niet worden

wellicht een betere oplossing voor dit

gegraven. Wat je ook kiest, zand of water, Nieuwe woonlandschappen

altijd zal er met hoge dijklichamen moeten

In de tweede variant is ingezet op een

worden gewerkt. Het bestaande polder-

Nederland en water

meer innovatieve en minder ruimtevra-

landschap zal veranderen. In het water-

Het veranderende klimaat noopt ons tot

gende oplossing voor de waterberging:

model wordt het water tussen de dijken

het nemen van maatregelen. We praten

het opslaan van water in een enorme

ingelaten. Het is dus niet zo dat je vanuit

over een wateropvang van twee miljoen

hoeveelheid zand. Er is berekend dat een

de bestaande omgeving of bebouwing op

kubieke meter voor seizoensberging, voor

zandpakket van gemiddeld vijf tot zes

het water uitkijkt. Door te kiezen voor de

het doorspoelen van de polder. Daarnaast

meter dik en 300 hectare groot eenzelfde

variant met duinen, krijgt het landschap

is de opvang nodig van één miljoen

hoeveelheid water kan bergen als 800

een veel natuurlijker verloop. De beno-

kubieke meter bij noodweer (piekberging).

hectare open water. Mariet Schoenmakers:

digde dijklichamen zitten in het duin.

Wanneer dit gecombineerd kan worden met

‘Dit zand biedt ons de mogelijkheid tot

Daarnaast biedt het duinlandschap de

de woningbouwopgave hoeft waterberging

het creëren van zeer bijzondere woonmi-

mogelijkheid om veel compacter te

niet alleen een kostenpost te zijn. Het kan

lieus met recreatie tot aan je woning. Want

bouwen, met interessante woonmilieus.

ook geld opleveren. Studies naar water-

water heeft ook zijn beperkingen. In de

Wij omarmen ook het water-model, maar

woonwijken in de polder zijn inmiddels in

duinen kun je lopen! Bovendien maken

het zand-model verdient naar ons idee

een vergevorderd stadium.

we zo voor de hele wijdere omgeving een

veel meer aandacht vanwege de meer

Mariet Schoenmakers: ‘We hebben samen

nieuwe ambiance. Dit geeft ook meer-

innovatieve en duurzame manier van

met Vista landschapsarchitecten behalve

waarde voor de huidige bewoners, zij

ontwikkelen.’

integrale vraagstuk.’

proces rondom de gebiedsuitwerking

inspiring space

Het perspectief

Facts & figures

Hierboven een schets van de twee

lijker worden aangelegd. Bovendien

Randvoorwaarden gebiedsuitwerking

varianten. Hoewel de watervariant

ontstaan op deze manier gewilde

Haarlemmermeer-Bollenstreek

(het onderste beeld) vanuit de geschie-

en onverwachte woonmilieus.

- Realisatie van 10.000-20.000 woningen

denis op veel sympathisanten kan

- Een wateropgave van 1 miljoen kubieke

rekenen, is de duinvariant hier wellicht

meter piekberging en 2 miljoen kubieke

een meer logische keuze.

meter seizoensberging, naast berging

De aanpassing die deze variant van

van 50 hectare boezemwater

- Met respect voor bestaande landen tuinbouw - Strategisch groenproject Haarlemmermeer - Rekening houdend met Groene Hart contour en contouren Schiphol

het landschap vergt, kan veel natuurinspiring space

De Nieuwe 32

inspiring space

Een onderzoek naar de emigratiehype leidde tot opmerkelijke constateringen omtrent verhuisbewegingen bínnen Nederland. Het bijbehorende rapport ‘De Nieuwe Landverhuizers’ reikt derhalve interessante trends aan, waar ontwikkelaars en andere partijen hun voordeel mee kunnen doen. Tekst Marc Mijer Beeld Corbis

Zomaar twee waarnemingen omtrent de Nederlandse

deelname van enkele geïnteresseerde partijen maakte

dammers bij hun remigratie niet opnieuw in de hoofd-

bevolking, stammend uit oktober 2007. Een onderzoek

het mogelijk om van start te gaan met ‘De Nieuwe

stad gaan wonen, maar in bijvoorbeeld Drente.’ En dát

van Qrius wijst uit dat maar liefst 25 procent van de

Landverhuizers’ (zie kadertekst). Justien Marseille van

is volgens Marseille pas echt een interessante trend.

jongeren overweegt het land te verlaten. Ze balen van

het ‘instituut’ legt uit waarom voor deze naam werd

Zij ziet de ‘terugkomers’ als voorlopers, als trendset-

de files, het gebrek aan tolerantie en de respectloos-

gekozen. ‘De landverhuizers van de afgelopen periode

ters wier bewegingen kunnen duiden op grootschali-

heid waarmee mensen met elkaar omgaan. Dat deze

zijn ‘nieuw’ ten opzichte van de landverhuizers in de

ger migratiestromen binnen Nederland zelf. ‘Ik denk

gedachten wel eens in daden worden omgezet, blijkt

jaren vijftig van de vorige eeuw, omdat ze dat onder

dat steeds meer mensen vanuit de steden naar nieuwe

uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek.

heel andere omstandigheden doen. Destijds zoch-

plekken trekken. Natuurlijk bestond het ‘Drentenie-

De stijgende lijn in de emigratie zet zich verhevigd

ten Nederlanders hun geluk in landen als de VS en

ren’ van hoog opgeleide senioren al. Maar nu zie je

voort. Hielden in 2000 bijna 79.000 Nederlanders het

Australië, omdat ze de perspectieven in ons land niet

ook jongere mensen dezelfde beweging maken. Daar

voor gezien, vijf jaar later waren dat er bijna 120.000.

rooskleurig vonden. Ze reisden de economie achterna.

zitten veel ZZP’ers (zelfstandigen zonder personeel,

En in 2006 stond de teller op ruim 132.000. In de

De nieuwe landverhuizers zijn vaak mensen die de

red.) tussen. Zij trekken in sterkere mate dan ooit van

laatste twee jaren is er bovendien voor het eerst sinds

economie helemaal niet nodig hebben. Ze zijn op zoek

west naar oost De Heuvelrug over, op zoek naar goed-

1960 sprake van een negatief migratiesaldo. Er gaan

naar andere zaken, zoals rust en ruimte.’

koper wonen zonder verlies aan voorzieningen. Dat is

meer mensen weg dan er bij komen.

echt een trendbreuk.’

Opmerkelijke gegevens, maar ze komen niet uit de

Los van tijd en plaats

En zo maakt het onderzoek, dat eigenlijk over emi-

lucht vallen. De leegloop komt al enige tijd als een

In de loop van het onderzoek werd het Marseille dui-

gratie gaat, veel duidelijk over structurele verhuisbe-

rijzende golf op Nederland af. Reden voor The Future

delijk dat de emigratiehype waarschijnlijk alweer over

wegingen die zich binnen de grenzen beginnen af te

Institute om in 2006 in gesprek te gaan met potentiële

zijn hoogtepunt heen is. ‘Er is inmiddels sprake van

tekenen. Yvonne van Mierlo, directeur marketing bij

partners voor een onderzoek over het onderwerp. De

terugkomers. Daarbij zie je dat voormalige Amster-

AM: ‘Uit het onderzoek komt naar voren dat onge-

Landverhuizers Vijf miljoen potentiële emigranten inspiring space

inspiring space

Brabant, Limburg en de meer noordelijk gelegen

je niet tegen. Maar een grote groep zal blijven en naar

landsdelen. Een belangrijke constatering, meent

een alternatief op zoek gaan. Die laatste groep is voor

Marseille. ‘Gemeenten maken nu plannen voor de

de Nederlandse gebiedsontwikkeling interessant.’

toekomst. Het zou zuur zijn als ze dat doen op basis

Heeft het onderzoek in Van Mierlo’s ogen interes-

van verkeerde groeiverwachtingen. Voor hen en voor

sante resultaten opgeleverd? ‘Er zijn beweegredenen

andere partijen draait het om de vraag: wat kun je

in kaart gebracht op behoefteniveau. Het geeft inzicht

waar aan wie verkopen, in welke hoeveelheden en

in waar mensen van dromen. Juist latente behoeften

tegen welke prijs?’

zijn interessant. Die zijn bepalend voor toekomstige ontwikkelingen. Door in te spelen op die latente be-

Alle lagen en klassen

hoeften kunnen we woonomgevingen creëren die nog

De bij het onderzoek betrokken partijen willen graag

beter aansluiten bij de behoeften dan bewoners zelf

weten welke producten voor welk type klanten ge-

hadden verwacht. Veel mensen zijn op zoek naar rust

schikt zijn. Was AM om die reden betrokken bij het

en ruimte. Ze dromen van iets anders. Het opmerke-

onderzoek? Yvonne van Mierlo: ‘Toen Justien Marseille

lijke is dat dit dwars door alle lagen en klassen van de

veer dertig procent van de Nederlanders droomt over

mij een tijdje geleden vertelde dat ze naar aanleiding

maatschappij heen loopt. Er zitten ook gezinnen tus-

een vertrek naar het buitenland. Dat zegt iets over

van emigratiecijfers hiermee van start wilde gaan, zei

sen. Dat vind ik écht opvallend. Die zijn dus niet meer

onvrede van veel mensen met hun huidige leefklimaat

ik dat het in eerste aanleg niet relevant voor ons zou

blij met elke woning die ze kunnen krijgen.

en daarmee gepaard gaande, deels latente behoeften.’

lijken omdat wij als gebiedsontwikkelaar in Neder-

Het gaat dan niet zozeer om de hardware, maar om

De behoefte om te vertrekken is namelijk niet alleen

land actief zijn. Maar als je verder kijkt, is het wel

de software. Niet om de woning op zich, maar om het

van geografische aard, aldus Marseille.

degelijk interessant. Want mensen die weg willen,

leefklimaat. Dat moet van hoge kwaliteit zijn.’

‘Het blijkt vooral te draaien om de zoektocht naar een

kunnen in Nederland niet vinden wat ze zoeken.

nieuwe vorm van leven, waarin meer ruimte is voor

Dat raakt heel direct ons werkgebied. Als gebieds-

Wonen op meerdere plekken

ontwikkeling, minder bemoeienis van buitenaf en een

ontwikkelaar ontwikkelen wij niet alleen woningen.

The Future Institute heeft de resultaten van ‘De

andere mentaliteit van de medebewoners. Die plek-

AM creëert juist leefomgevingen waar mensen zich

Nieuwe Landverhuizers’ samengevat in een gelijkna-

ken zijn ook in Nederland nog te vinden.’ Potentiële

thuis voelen. Om op dit gebied autoriteit in de markt

mig boekje. Voor de geïnteresseerde lezer staat het bol

verhuizers hebben twee klassieke redenen om toch

te blijven, is AM altijd op zoek naar meer kennis van

van opvallende conclusies en te verwachten trends.

te blijven waar ze zitten: de nabijheid van familie en

consumenten. Een onderzoek naar de vraag waarom

Zoals deze: ‘Beweging wordt een constante. (...) Men

vrienden en de werkgelegenheid, die zich vaak in of

mensen Nederland willen verlaten, levert een interes-

legt zich voor kortere periodes vast en wil zelfs bin-

nabij steden bevindt. Uit het onderzoek blijkt dat deze

sante verdieping op van onze consumentenkennis.

nen die periode meer vrijheid om van omgeving en

‘plakfactoren’ voor een aantal mensen geen bepalende

En het vormt een goede basis voor de discussie over

sfeer te veranderen. Wonen op meerdere plekken (...)

rol meer spelen. ‘Mensen raken los van tijd en plaats.

de vraag hoe we in de toekomst in Nederland wonen

vraagt om flexibele contractsvormen, zoals twee hui-

Van de potentiële verhuizers ziet veertig tot zeventig

én leven. Wij doen veel onderzoek en hebben altijd

zen in één koop.’ Van Mierlo: ‘Dat de mobiliteit van

procent e-mail en internet als een prima vervanging

state-of-the-art marktinformatie. Daardoor weten we

mensen verandert, dat herken ik inderdaad als een

voor het contact met familie en vrienden. En wat de

behoorlijk goed wat mensen zoeken en spelen met

onomkeerbare trend. En dan hebben we het niet over

werkgelegenheid betreft, kiest een steeds groter deel

ontwikkelingen in op hoe mensen willen wonen en

een tweede huis, maar een tweede thuis. Geen woning

voor een leefdoel in plaats van een economisch doel.

leven. Dat is naar mijn idee van groot belang.

plus een vakantiehuisje, maar twee volwaardige plek-

Mensen willen zich goed voelen.’ De focus verschuift

De echte landverhuizer, die rust en ruimte en avon-

ken waar je echt woont. Het zou kunnen dat het in de

daarmee van de Randstad en de Vinexwijken naar

tuur zoekt en tegelijkertijd de verstikkende regelge-

toekomst gaat leiden tot andere vormen van verkoop.

gebieden als Zeeuws Vlaanderen, delen van Noord-

ving en mentaliteit in ons land wil ontvluchten, hou

Wij zijn nu bijvoorbeeld bezig met een ontwikkeling

Justien Marseille

‘Ik denk dat steeds meer mensen vanuit de steden naar nieuwe plekken trekken.’

inspiring space

Yvonne van Mierlo

‘Wij willen mensen duidelijk maken dat waar zij naar verlangen ook in Nederland te vinden is.’ in Zeeuws-Vlaanderen, waarbij rust en ruimte een

Deze groep heeft behoefte aan beschermde wooncon-

de potentiële landverhuizers te trekken. ‘We moeten

prominente rol spelen. Dat zou voor een bepaalde

cepten.’ Van Mierlo trekt dit iets breder. ‘Wij hebben

wel’, meent Van Mierlo, ‘want de lokale vraag is er

groep mensen aantrekkelijk kunnen zijn in combina-

hier meer onderzoek naar gedaan, onder meer met

niet. We moeten hier dus markt voor creëren.

tie met een woning in Rotterdam. Op relatief kleine

een studiereis naar de Verenigde Staten. Communities

Dat doen we door de behoeften van mensen, die nu

afstand van elkaar heb je dan twee zeer verschillende

met een sterke identiteit is iets waar wij zeker mee

naar voren zijn gekomen, te gebruiken om concep-

leefklimaten.’

bezig zijn. Maar dan bedoelen wij geen community die

ten expliciet te maken. We willen mensen duidelijk

En wat vindt Van Mierlo van de veronderstelling dat

zo heet omdat er een muur omheen staat. Het draait

maken dat waar zij naar verlangen ook in Nederland

het accent op de Randstad verschuift naar de buiten-

om een sociale context en om hoe mensen samen

te vinden is. Het gaat dan om degenen die genoeg

gebieden? ‘Het is eerder een kwestie van en-en.

willen leven. Mensen maken juist een bewuste keuze

hebben van de hectiek, die behoefte hebben aan een

De Randstad en de ring daaromheen blijven aantrek-

voor iets wat hen samen bindt, waar ze hun identi-

bepaalde manier van met elkaar omgaan en die, zoals

kelijk, want daar gebeurt nou eenmaal veel. Er zullen

teit aan ontlenen en voor het woonmilieu. Dat kan

Justien Marseille dat zo mooi zegt, hun abonnement

altijd mensen zijn die daar bewust voor kiezen. Maar

bijvoorbeeld gestalte krijgen in een project waar door

op Artis willen inruilen voor een geit in de tuin.’

tegelijkertijd ontstaat daarnaast meer aandacht voor

middel van landscaping ontmoetingsplekken gecre-

De grote uitdaging is het doorvertalen van deze en

andere delen van het land. Dat zal er toe leiden dat er

eerd worden.’

andere behoeften in concepten. Ruimte voor conces-

meer verschillen zullen zijn in het aanbod.

sies zal er nauwelijks zijn. Spreek mensen aan met

Dat komt de totale kwaliteit ten goede.’

Eigen geit in plaats van Artis

‘wonen aan het water’, maar laat ze dan ook allemaal

Nog een laatste opmerkelijke conclusie uit het boekje:

Het onderzoek levert diverse prikkelende vergezich-

letterlijk aan het water wonen. En houd rekening met

onder de Nederlanders die dromen van een vertrek,

ten op. AM is bezig om daar concreet iets mee te doen.

kleine kinderen die daar in kunnen vallen, door daar

bevindt zich een groep die zich laat tegenhouden door

Bij de IJssel Delta, een uitbreiding van honderden

ook nog eens een tuin met hekje bij aan te bieden.

angst voor verandering. Deze mensen ‘zoeken herken-

woningen bij Kampen, wordt de kennis vergaard door

‘We leven ons in deze gevallen compleet in de toe-

ning in elkaar, zekerheid, rust en geborgenheid (...).

‘De Nieuwe Landverhuizers’ nadrukkelijk ingezet om

komstige bewoners in. We moeten te weten komen hoe ze hun dag vullen en hoe ze in de toekomst ge-

Het onderzoek...

bruik maken van het gebied waarin ze wonen. Als we dat niet doen, komen ze niet.’ ‘De Nieuwe Landverhuizers’ vormt voor AM een instrument om toekomstige

inspiring space

... ‘De Nieuwe Landverhuizers’ gaat over migratiestromen. Het stelt vast dat 30 procent

bewoners te begrijpen. Goed voor de consumenten

van de Nederlanders droomt over verhuizen naar het buitenland en verdeelt die

en goed voor het bedrijf, aldus Van Mierlo. ‘Daarom

categorie in vijf groepen: de pioniers, de ontdekkers, de settlers, de ingravers en de

hebben wij eraan meegewerkt. Maar ik ben blij dat

twijfelaars. Elke groep heeft zo zijn eigen redenen om te verhuizen, zijn eigen redenen

er ook publieke partijen bij betrokken waren. Dit is

om toch te blijven en bovendien zijn eigen set van eisen en wensen ten aanzien van de

een voortraject voor toekomstige ontwikkelingen,

nieuwe leefomgeving. Interessant voer voor tal van partijen, waarvan er enkelen dan

waar wij elkaar bij nodig hebben. Het is daarom goed

ook participeerden in het onderzoek: de Provincie Noord-Holland, Ontwikkelingsbedrijf

om samen aan kennisontwikkeling te doen, zodat we

Rotterdam, zorgconcern Orbis, de FAME Groep en AM. ‘De Nieuwe Landverhuizers’ werd

kunnen inspelen op de latente behoefte van dertig

uitgevoerd door The Future Institute, deels in samenwerking met The Smart Agent

procent van de Nederlanders aan een andere woon-

Company. Zie verder www.thefutureinstitute.nl.

en leefomgeving.’

Londen

De tomeloze groei van

Opnieuw in het hart van Europa inspiring space

â&#x20AC;&#x2DC;Londen is een cosmopolis. Mensen stromen naar deze stad, net als ze dat deden in de negentiende eeuw. De stad is een magneet.â&#x20AC;&#x2122;

inspiring space

Het Rijk en Londen In tegenstelling tot de situatie in Nederland – wel ambities maar geen geld –

Kees Rijnboutt (links), Philip Tidd (midden) en Steve Smith in

combineert de Engelse landelijke overheid wel duidelijk slagkracht en visie. Dat

gesprek over de ontwikkeling van Londen. De stad heeft zich de

blijkt bijvoorbeeld uit het binnenhalen van de Olympics voor 2012. Een ander

laatste jaren stormachtig ontwikkeld en het einde is nog niet in

goed voorbeeld is de ontwikkeling van het project Thames Gateway, een gebied

zicht, met bijvoorbeeld de bouw van de sportvoorzieningen van

dat zich 60 kilometer uitstrekt vanuit East London. Hier zal voornamelijk woning-

de Olympics in 2012. Ook krijgt de infrastructuur de komende jaren

bouw worden gerealiseerd op oude industrieterreinen (brownfield areas), maar

nog een paar forse impulsen.

er moeten ook 225.000 nieuwe banen worden gecreëerd en het gebied moet de eerste eco-regio van Engeland worden. Dat alles in een gebied waarin 16 gemeenten actief zijn en drie regio’s. Niet voor niets is daarom de Engelse landelijke overheid – het Department for Communities and Local Government – verantwoordelijk voor de aansturing van het project. Totale overheidsinvesteringen in het gebied zullen circa 9 miljard pond bedragen.

Wie het lijstje projecten ziet waarmee Londen de toekomst tegemoet treedt – van waterfrontontwikkelingen via nieuwe infrastructuur en stations naar de Olympics – kan niet anders concluderen dan dat deze stad de eenentwintigste eeuw vol vertrouwen tegemoet stapt. Wat verklaart het succes van Londen en wat kunnen wij daarvan leren? Op onderzoek in de Engelse hoofdstad, thuisbasis van tien miljoen mensen. Tekst Kees de Graaf Beeld Nout Steenkamp/FMAX

Bij onze zoektocht naar de verbinding tussen ambities en realisatiekracht worden

weer vergaderen en ga zo maar door. Bij De Resident werd

we terzijde gestaan door Kees Rijnboutt; architect, voormalig Rijksbouwmeester en

voor het eerst met die manier van werken gebroken. In een

vanaf 1998 onder meer supervisor van de zuidelijke IJ-oever in Amsterdam. Iemand

strak tempo werden workshops afgewerkt die steeds 24 uur

die weet wat erbij komt kijken om complexe projecten en gebieden in een bin-

duurden en waarbij niet alleen de ontwerpers maar ook de

nenstedelijke situatie succesvol te ontwikkelen. In het vliegtuig naar Londen geeft

beslissers (directeuren van ontwikkelaars, wethouders) per-

hij aan, wanneer ons gesprek op de ontwikkeling van De Resident in Den Haag

soonlijk aanwezig waren. Een succesvolle aanpak, die later

komt, dat er twee belangrijke succesfactoren zijn bij dit soort plannen: partijen die

onder meer bij de ontwikkeling van het Oosterdokseiland

ambitie hebben en hun beste mensen naar voren schuiven, gecombineerd met een

in Amsterdam is herhaald. Het heeft daar, aan de IJ-oevers,

hoge druk ontwikkelingsproces waarin gezamenlijk en ter plekke besluiten wor-

geleid tot een ontwikkeling die qua omvang het niet haalt bij

den genomen. Doe je dat niet, zo legt Rijnboutt uit, dan verval je in een tergend

de Londense cijfers, maar die qua ambitie en gerealiseerde

langdurig en cyclisch proces van vergaderen, terugkoppelen naar de achterban,

kwaliteit wel degelijk vergelijkbaar is.

inspiring space

‘De enige manier om deze stad te laten werken is om dicht te bouwen en dan met name rond knooppunten van openbaar vervoer.’

vraagstukken op meerdere schaalniveaus. Van de inrichting van kantoren voor klanten als Shell en Boots tot en met plannen voor het verouderde havengebied van kolenhavenstad Cardiff: het zit allemaal in het pakket. In onze ogen dan ook een uitermate geschikt bruggenhoofd om de ontwikkeling van Londen door te nemen, met specifieke aandacht voor projecten als de Jubilee

Lokaal bruggenhoofd

Line-metro, de Olympics van 2012 en de waterfrontontwikkelingen als Canary Wharf.

London in a day. Het is een tikkeltje ambitieus om op basis

We beginnen ons gesprek met de constatering dat één van de belangrijke pijlers

van literatuuranalyse en een flitsbezoek van één dag een

aan de publieke kant in deze stad bestaat uit de rol van burgemeester Ken Livings-

miljoenenstad als Londen de maat te nemen. Dat vraagt om

tone. In zijn London Plan uit 2004, waarin hij zijn visie geeft op de ruimtelijke

lokale assistentie en die hebben we gevonden in de vorm van

ontwikkeling van de stad, vallen meerdere zaken op. Zo formuleert hij ambitieuze

het Londense bureau DEGW (zie ook het kader). Philip Tidd,

doelstellingen op het gebied van werkgelegenheid in gebieden die nu nog ach-

managing director UK, en Steve Smith, director of urbanism,

terblijven in de stedelijke ontwikkeling. En waar in Nederland de keuze lijkt te

werken beide bij de Londense vestiging van dit adviesbu-

worden gemaakt voor verdergaande suburbanisatie, kiest Livingstone voor verdere

reau waar inmiddels wereldwijd 250 medewerkers werken.

verdichting van Londen. De compacte stad dus ten voeten uit. Hoe valt die ambitie

Begonnen op het snijvlak van organisatieontwikkeling en

te verklaren? Philip Tidd wijst op de majeur verandering die Londen op dit punt de

kantoorhuisvesting, bemoeit het bedrijf zich inmiddels met

laatste tien jaar heeft ondergaan. Na een tijd van conservative stads- en landsbestuur nam ‘Rode Ken’ het heft in handen. ‘Livingstone gold lange tijd als een extremely left

Zicht op de Londense ‘City’ vanaf de zuidoever van de Thames. Duidelijk in beeld de

wing antagonist, oftewel iemand die het beleid van Thatcher te vuur en te zwaard

kantoortoren van Swiss Re, ontworpen door Foster + Partners en opgeleverd in 2004.

bestreed. Onder zijn leiding is de houding ten opzichte van de stedelijke ontwik-

Het gebouw is ecologisch verantwoord, onder meer door de toepassing van grote

keling sterk veranderd. De enige manier om deze stad te laten werken is om dicht

vides, die frisse buitenlucht het gebouw in transporteren. Mede hierdoor heeft de

te bouwen en dan met name rond knooppunten van openbaar vervoer.’ Smith vult

‘augurk’ veel minder airco nodig dan vergelijkbare kantoorgebouwen.

aan: ‘En daarbij geldt voor de nieuwe woningbouw dat deze tenminste 50% sociale

inspiring space

woningbouw moet bevatten. De eisen op dat punt zijn bijzonder streng. Wanneer

Londen kan alleen goed functioneren door het briljante metrosysteem, aan-

een ontwikkelaar erin slaagt om meer programma aan een bepaalde locatie toe te

gelegd in de negentiende eeuw. Hier en daar ogen stations wat verouderd,

voegen, dan moet de helft van die toevoeging uit woningbouw bestaan en daarvan

maar de vernieuwingsslag is gaande. De stations van de verlengde Jubilee

weer de helft uit sociale woningbouw.’ Volgens Rijnboutt leidt deze strategie in

Line zijn een toonbeeld van licht en ruimte. Veel strak beton, gewoon mooi

Amsterdam (minimaal 30 procent sociaal) tot hetzelfde resultaat van gemengde

in het zicht. Het vernieuwde Sint Pancras Station is eindstation voor de

complexen en buurten. De strenge eisen houden volgens Tidd voor een deel ver-

Eurostar naar Parijs en Brussel.

band met de bijzondere kenmerken van de Londense woningmarkt: ‘De Londense woningmarkt heeft twee grote tekorten: aan woningen van minder dan honderddui-

Mickey Mouse-lijntje

zend pond en aan woningen van meer dan tien miljoen pond. Dat zegt wel iets over

Een deel van de oplossing wordt gevonden door de infrastruc-

druk op de markt. De Manhattan Loft Corporation bracht hier laatst zonder veel

tuur van Londen aan te pakken en daarmee onder meer de

problemen een loft bovenin een oude gashouder op de markt voor 15 miljoen pond.’

verbindingen met de omliggende regio sterk te verbeteren.

Daarmee is het succes van de stad echter tegelijk een deel van het probleem en dat

Een goed voorbeeld daarvan is de aanleg van de Jubilee Line;

zien Tidd en Smith in veel andere Europese steden gebeuren. Smith: ‘Er worden

één van de metrolijnen van Londen die de afgelopen jaren is

hier 320 talen gesproken!’ Tidd: ‘Londen is een cosmopolis . Mensen stromen naar

verlengd in oostelijke richting en daarmee onder meer het

deze stad, net als ze dat deden in de negentiende eeuw. De stad is een magneet.

Canary Wharf-gebied heeft ontsloten. ‘Maar dat is slechts één

Het is dermate aantrekkelijk om hier te wonen dat de prijzen zo fors zijn gestegen

deel van het verhaal’, zo licht Steve Smith toe. ‘We hebben de

dat jonge mensen hier nauwelijks meer voor normale prijzen kunnen wonen.

introductie van de Heathrow Express gezien, waarmee je in

De steden zijn oververhit geraakt.’ Waar Rijnboutt opmerkt dat Amsterdam ook fors duurder is geworden, is de prijsontwikkeling in Londen volgens Tidd van een andere orde. ‘Kantoren zijn hier al gauw vier keer duurder dan in Amsterdam. Als je hier nog iets kunt huren voor driehonderd euro per vierkante meter, is dat echt goedkoop. De meeste kantoren zijn fors duurder. Op Canary Wharf betaal je al gauw 900 pond per vierkante meter.’

inspiring space

‘De Londense woningmarkt heeft twee grote tekorten: aan woningen van minder dan honderdduizend pond en aan woningen van meer dan tien miljoen pond.’

Een deel van de metersgrote maquette in het Building Centre van

relatie met de groei van de stad in de afgelopen twintig jaar. Hij betitelt deze als

London, dat een overzicht biedt van de bouwprojecten in de stad

een explosie. ‘Dat heeft ook veel te maken met de plek waar Londen ligt in relatie

(www.buildingcentre.co.uk).

tot de GMT-tijdzone. Whoever came up with the idea to locate London in London was

brilliant. Deze stad is het financiële centrum van de wereld, het juridische centrum, een belangrijk cultureel centrum, de media zitten hier. Het heeft van alles wel wat een kwartier van Paddington Station op de luchthaven bent.

en dat op topniveau. En als die stad dan groeit, heb je meer infrastructuur nodig.

De tweede belangrijke nieuwe lijn is de Docklands Light Rail

Niet alleen de infrastructuur in fysiek opzicht, maar ook bijvoorbeeld de ICT-infra-

geweest, die de verbinding vormt met het vliegveld Londen

structuur. Londen heeft dat 15 jaar geleden goed gedaan door volop te investeren

Airport. Van deze lijn werd aanvankelijk gezegd dat het een

in de digitale backbone, waardoor de stad supersnel internet ter beschikking kreeg.

belachelijk Mickey Mouse-lijntje was, maar hij is enorm suc-

Daardoor werd de stad nog aantrekkelijker voor de grote ondernemingen om zich

cesvol gebleken. Pas later kwam inderdaad de Jubilee Line,

hier te vestigen. De overheid investeerde daarin, maar ook de groter ontwikkelaars.

die met een aantal fraaie nieuwe stations de zuidoever van de

Zij zagen dat als een kans. Dan ontstaat er een beweging omhoog. Success is breeding

Thames veel beter heeft ontsloten. En last but not least hebben

success. Het is bij steden net als bij voetbal: the winner takes it all. Chelsea pakt al het

we nieuwe Eurostar-lijn gekregen, waardoor deze hogesnel-

geld en de beste spelers, een tweede divisieclub heeft niets.’

heidslijn nu ook op Engels grondgebied hard kan rijden en Parijs op twee uur is komen te liggen.’

Levendige plek

Deze hogesnelheidslijn verandert de totale shape van Lon-

Volgens Tidd werd hiermee overigens een ontwikkeling gekeerd waarbij grote

den, aldus Smith. In andere woorden: het complete daily

ondernemingen juist vooral de stad uit gingen en zich langs snelwegen als de M4

urban system gaat erdoor op de kop. Tidd: ‘Rond de nieuwe

vestigden. ‘Door projecten als Canary Wharf kwam de stad als vestigingsplaats

stations van de lijn gebeuren interessante dingen. Hier om

opnieuw in beeld. Datzelfde gold voor het wonen in de stad. Voorheen was dat not

de hoek, rond Kings Cross en St. Pancras, ontstaat een heel

done: you never lived in London. Nu worden er volop oude gebouwen herontwikkeld

nieuw stadsquartier. Maar ook buiten Londen geeft de lijn

tot woningen en worden er veel luxe appartementengebouwen gerealiseerd. Met

een nieuw perspectief op locaties.’ Hoe valt die spectaculaire

zoals gezegd onder het bewind van Livingstone als belangrijke toevoeging dat er

groei van de infrastructuur te verklaren? Tidd legt hier de

ook meer sociale woningbouw wordt gebouwd.’ inspiring space

inspiring space

Paddington Station, wachten op de metro. Door de aansluiting op de Heathrow Express is Paddington voor veel internationale reizigers de eerste kennismaking met de drukte van Londen. Uiteraard rijden de treinen hier links.

inspiring space

Inmiddels heeft Canary Wharf zich ontwikkeld tot een levendig stadssubcentrum.

het vernieuwde St. Pancras Station naar het olympisch dorp

Stonden er aanvankelijk veel kantoren leeg, nu is het er druk. Ook in het weekend

bij Stratford. En van een nog veel grotere schaal wordt de

gek genoeg, zo geeft Steve Smith aan: ‘Het nieuwe winkelgebied dat hier onder-

ontwikkeling van de Thames Gateway: een strook van 60

gronds is ontwikkeld, is hét shopping centre van het East End geworden. Dat komt

kilometer aan de oostkant van Londen langs de rivier, waar

door de aantrekkelijke uitstraling, het winkelaanbod, het beheer en de sterk ver-

vooral ook veel woningbouw zal plaatsvinden.’ Iets verderop

beterde bereikbaarheid.’ Kees Rijnboutt zal zich later die dag enthousiast uitlaten

buiten de stad heeft de nieuwe Eurostar-lijn ervoor gezorgd

over Canary Wharf, wanneer we daar langs flitsen: ‘Dit is echt een hele mooie

dat suburbs die eerst op negentig minuten treinen lagen,

ondergrondse shopping mall . En als de Zuidas er straks in zijn geheel zo bijstaat, is

nu een reisduur van een half uur met de binnenstad hebben

het goed gelukt. Op het winkelgebied doet de parallel met het winkelcentrum van

gekregen. Tidd: ‘Oorspronkelijk was het plan om de lijn zui-

Schiphol zich voor. Ook daar is het tegenwoordig altijd druk, ook in het weekend.’

delijker aan te leggen. Daar kwam protest tegen van mensen die daar in hun mooie suburbs wonen en dat ding niet in hun

Voorsteden in de lift

backyard wilden hebben. Achteraf is nu gebleken dat de lijn

Terug naar het gesprek bij DEGW. Steve Smith staat op uit zijn stoel en komt nog

langs het wel gekozen tracé een bron is van regeneration.

even terug op de veranderde bereikbaarheid van de stad per spoor. Hij geeft op de

Rond de stations van Ebbsfleet, Ashford en Stratford – al-

flip-over schematisch aan waar de belangrijkste nieuwe treinlijnen zijn gereali-

lemaal vrij arme gebieden – vinden nu forse investeringen

seerd. ‘Londen had natuurlijk altijd al een fantastisch metrosysteem, maar omdat

plaats. Vanuit Ebbsfleet was je eerst anderhalf uur onderweg

de stad zo snel is gegroeid was het systeem van openbaar vervoer niet meer up to

om in de binnenstad van Londen te komen, straks is dat 17

date. Het was Victorian. Aan de ontwikkelaars van Canary Wharf was bijvoorbeeld

al veel langer een nieuwe metrolijn beloofd, maar het duurde ontzettend lang

Wandelen door het aangename Southwark-gebied op de zuidelijke Thames-

voor die er uiteindelijk kwam. Inmiddels zijn er wel volop nieuwe ontwikkelingen

oever. Hier zijn volop oude pakhuizen herontwikkeld, bijvoorbeeld in het

gaande, zoals een nieuwe verbinding van Heathrow via Kings Cross naar Canary

project Butlers Wharf. Kloeke en stoere gebouwen, met nu een prettige mix

Wharf. Daar is een heel diepe tunnel voor nodig. Ook komt er een verbinding van

van woningen, restaurants, musea en andere stedelijke functies.

inspiring space

‘Het is bij steden net als bij voetbal: the winner takes it all. Chelsea pakt al het geld en de beste spelers, een tweede divisieclub heeft niets.’

kan realiseren. Met de investeringen in de hoge snelheidslijnen en de stations die daarbij horen zoals St. Pancras is Londen weer midden in Europa terecht gekomen. Waarom zou je nog gaan vliegen naar Parijs? Dat is een massive issue .’ De champagne bar van het genoemde St. Pancras – een echte stationskathedraal, kosten van de verbouwing 800 miljoen pond – is in ieder geval een groot succes, zo

minuten. De relatieve positie van deze voorsteden in het

geven Tidd en Smith aan. In één dag werd hier voor 45.000 pond aan bubbels weg-

stedelijk netwerk is daarmee radicaal veranderd.’ Smith: ‘Nog

geschonken. Kijk, dan hebben we het ergens over. Tidd, weer serieus: ‘Maar neem

even en je kunt gewoon in Lille gaan wonen en in Londen

een station als London Bridge Station. Daar vertrekt van spoor 5 elke 50 seconden

gaan werken. Might as well live in France !’

een forensentrein. Jaarlijks maken 145 miljoen passagiers gebruik van dat station.’ Rijnboutt wijst erop dat het nieuwe Amsterdam CS straks in die categorie valt, met

Stationskathedraal

130 miljoen passagiers op jaarbasis. Naar zijn idee had de Randstad al veel langer

De onbereikbaarheid van de stad, het totale gebrek aan

een circle line moeten hebben, om de Deltametropool bereikbaar te houden.

parkeerplaatsen en de invoering van de congestion charge

Tidd valt hem hierin bij: ‘De Randstad is één stad, dat verkondigen wij al tien jaar.’

(spitsbelasting) hebben ervoor gezorgd dat inmiddels zo’n

Het woord viel al even: de Olympics. Volgens Kees Rijnboutt kan dat gebeuren een

negentig procent van de forensen met openbaar vervoer reist.

stad een fantastische impuls geven. ‘Barcelona is daar het grote voorbeeld van.

Dat maakt het volgens Philip Tidd noodzakelijk om anders

Daar heeft men de Olympiade bewust ingezet om de nieuwe ringweg – de Litoral

over stedelijke ontwikkeling na te denken. ‘Londen laat

– rond het centrum te maken. Ook werd een groot rangeerterrein ondergronds

zien dat een stad kan verdichten en goed openbaar vervoer

gebracht, waarmee de stad aan zee kwam te liggen.’ In Londen is die situatie enigszins anders, aldus Smith: ‘De voorstad Stratford, waar de Olympics worden gehou-

Op een steenworp afstand van London Bridge ligt de ovalen City Hall, het

den, was al volop in ontwikkeling. Daar worden de Olympics als het ware extra

kantoor van burgemeester Ken Livingstone. Ook dit is weer een ontwerp van

bovenop gelegd.’ Dat de spelen van 2012 niettemin veel zullen doen om Londen op

Foster + Partners/Arup.

de kaart te zetten, daarover is weinig twijfel aan tafel.

inspiring space

Revolutie in werken

Cultuur neemt een voorname plaats in in de stedelijke ontwikkeling van Londen. Aan de

Een andere ontwikkeling die het urban landscape van Londen en andere steden de

overzijde van Millennium Bridge (Foster + Partners/Arup) ligt het weergaloze Tate Modern

komende jaren zal veranderen, is de voortschrijdende ICT-technologie. Tidd hier-

museum, herontwikkeld naar een ontwerp van Herzog De Meuron. Oorspronkelijk een

over: ‘De technologie die men ons ooit beloofde is nu zover voortgeschreden dat er

energiecentrale en nu museum voor moderne kunst. Voor de nabije toekomst staat een

de komende 15 jaar een revolutie op het gebied van het werken gaat plaatsvinden.

spectaculaire uitbreiding gepland, door dezelfde architecten.

We bouwen op dit moment nog wel kantoorgebouwen – in Nederland goedkoop en veelal met een standaardindeling, maar dat terzijde – maar de vraag is nog

sterke reactie gezien ten opzichte van de manier waarop

hoe lang nog.’ Rijnboutt herkent dat: ‘De leegstand in een stad als Amsterdam is

daarvoor steden werden heringericht, tot en met grote ver-

fors – vijf miljoen vierkante meter – en veel van die oude kantoren zullen nooit

keersdoorbraken aan toe. Daar is men van terug gekomen. In

meer verhuurd worden.’ Volgens Tidd is de revolutie op ICT-gebied onder onze

plaats van town planning gingen het over urban design hebben.

neus aan de gang: ‘Mijn collega Frank Duffy was laatst bij een videoconferentie

In Londen namen private partijen zelfs hierin het voortouw.

met de nieuwste techniek, waarbij het net is alsof de persoon waarmee je spreekt

Een ontwikkelaar als sir Stuart Lipton (in 2007 winnaar van

tegenover je zit. Zó reëel, ongelooflijk. Daar komt bij dat we tegenwoordig overal

de Urban Land Institute J.C. Nichols Prize for Visionaries in

kunnen werken. Ik kom alleen nog maar naar kantoor omdat ik mijn collega’s wil

Urban Development, red.) heeft met het project Broadgate

zien. Daar komt de toegevoegde waarde van de stad in beeld.’ Andersom gerede-

laten zien hoe belangrijk openbare ruimte is in het vak van

neerd stelt dit volgens Rijnboutt de vraag of onze woningen hiervoor zijn toege-

place making. Inmiddels is dat de mainstream geworden in de

rust: ‘Onze woningen zijn te klein om deze ontwikkeling op te vangen. Nog even

ontwikkeling van nieuwe gebieden.’ In Nederland vond een

afgezien van de groei van onze ruimtebehoefte die zich sowieso aftekent. Ik zie dat

vergelijkbare ontwikkeling plaats, zo geeft Kees Rijnboutt

alleen al bij mezelf. Met drie kinderen woonden we op tachtig vierkante meter; nu

aan: ‘Iedereen ging in Barcelona en Sienna kijken. En we

zij het huis uit zijn in een veel grotere woning, dat soms nog te klein is.’ Place making

Bij de genoemde toegevoegde waarde van de stad hoort ook een sterk verbeterde openbare ruimte, zo geeft Steve Smith aan. ‘We hebben vanaf de jaren tachtig een 48

inspiring space

‘Nog even en je kunt gewoon in Lille gaan wonen en in Londen gaan werken. Might as well live in France!’

Over DEGW Oorspronkelijk opgericht door Frank Duffy, die veel heeft

hebben bovendien met elkaar te maken: elk nieuw

Deze ontwikkelaar belegt bijvoorbeeld met zogenaamde

onderzocht, geadviseerd en gepubliceerd op het gebied

gebouw draagt een steentje bij aan de stedelijke ontwik-

ethical funds, dat zijn specifieke fondsen van bijvoor-

van kantoorhuisvesting, is DEGW uitgegroeid tot een

keling en heeft daar invloed op.’ Als markant voorbeeld

beeld het World Wildlife Fund, maar ook de fondsen van

onderneming met 250 medewerkers en vestigingen over

van deze stelling noemt Smith een kantoorgebouw waar

gemeenten en de Friends of Nature. Die fondsen eisen dat

de gehele wereld. Londen is de thuisbasis en dat gebeurt

DEGW momenteel in Dublin bij betrokken is. ‘Een gebouw

er wordt geïnvesteerd in projecten waarbij duurzaamheid

altijd in oude gebouwen, zo geeft Philip Tidd, managing

van ruim 20.000 vierkante meter, een investering van 100

voorop staat. Het gevolg is dat dit soort ontwikkelaars

director UK, aan: ‘We zitten nu in een oud fabrieksge-

miljoen euro. Dat vraagstuk begint met een analyse van

sterk voorop lopen in sustainable development, misschien

bouw en verhuizen binnenkort naar een kantoorgebouw

hoe Dublin als gebied functioneert en waar je een

nog wel meer dan de publieke sector.’ In het geval van

uit de jaren zestig, dat we compleet verbouwd hebben.

dergelijk gebouw zou moeten neerzetten, gelet op de

Cardiff Bay leidt dat er onder meer toe dat de ontwikke-

Dat past bij de identiteit en stijl van dit bedrijf; op zoek

eisen van de gebruikers van het gebouw. Hun organisa-

laar sociale woningbouw toevoegt aan het programma en

naar innovatie en hergebruik.’ Begon DEGW als een

tiedoelstellingen landen uiteindelijk in dat gebouw.’

zelfs meer dan de lokale overheid had gevraagd.

adviseur op het snijvlak van organisatieontwikkeling en

Op gebiedsniveau spelen vergelijkbare ambities. Zo werkt

Tidd: ‘Dat doen England Regeneration vanwege de manier

huisvesting, inmiddels zijn daar nieuwe werkvelden aan

DEGW met onder meer de Nederlandse architect Sjoerd

waarop ze gefinancierd wordt, maar ook omdat ze weet

toegevoegd. Steve Smith vormt daar mede de belichaming

Soeters (‘We brengen het beste wat Europa op het gebied

dat gemengde gebieden op termijn hun waarde beter

van; de director urbanism werkt sinds drie en een half

van urbanism te bieden heeft naar Engeland.’) aan de

behouden. Overigens startte de herontwikkeling van

jaar bij DEGW en heeft zich met name bezig gehouden

transformatie van Cardiff Bay in de havenstad Cardiff.

Cardiff Bay met een actieplan van de lokale overheid; zij

met het leggen van verbanden tussen design en city

Een project waarin commercieel vastgoed wordt gemengd

verbeterde de infrastructuur en legde een nieuwe dam

strategy. Oftewel: welke rol kan het ontwerp spelen in de

met woningbouw en waarin ontwikkelaar England

aan in de haven, kochten gronden op en zochten vervol-

stedelijke ontwikkeling op langere termijn. ‘Daarbij gaat

Regeneration de regie voert. Bijzonder is niet alleen de

gens opdrachtgevers met een specifiek profiel uit – a

het om een breed scala aan thema’s en schaalniveaus:

ontwikkeling zelf, maar ook de manier waarop deze

high ethical background – om hier aan de slag te gaan.’

van het ontwerp van nieuwe gebouwen tot en met de

gefinancierd wordt, aldus Tidd. ‘We zien in Engeland dat

regeneration van complete gebieden. En die zaken

projectontwikkelaars steeds meer de niches opzoeken.

De grote projecten van Londen Muziekgebouw aan het IJ, het BIMhuis en de nieuwe bibliotheek van Jo Coenen Canary Wharf www.canarywharf.com

– allemaal centra van moderne kunst en moderne muziek. Veel beter eigenlijk dan

Thames Gateway www.thamesgateway.gov.uk

aan het Museumplein, als ik eerlijk ben, waar het veel meer gaat om de oude kunst

Tate Modern www.tate.org.uk

en de oude muziek, met onder meer het Concergebouw.’

O2 Arena www.theo2.co.uk Sint Pancras Station www.stpancras.com

Groei zakt in

Olympische Spelen 2012 www.london2012.com

En de toekomst van Londen tot slot, kijkend door de oogharen? In economisch

London Bridge Tower www.shardlondonbridge.com

perspectief staat de stad aan de vooravond van ‘hard times’ , zo voorspelt Philip Tidd.

‘The times are changing. Een jaar geleden kon je als ontwikkelaar met een goed idee langs acht banken gaan en haalde je zo zeshonderd miljoen pond binnen. Nu mag je blij zijn als je één bank vindt die je honderd miljoen wil lenen.’ Voor komend slaagden erin betere openbare ruimtes te maken. Daarmee

jaar verwacht de DEGW-directeur dan ook zwaar weer. ‘En het slechte weer van

werd invulling gegeven aan de visie van mensen als Kevin

ons komt altijd een dag later bij jullie.’ Dat zijn voorspelling misschien wel eens

Lynch, Colin Row en al – veel eerder – Jane Jacobs.’ Bij een

echt uit kan komen, bewijst een item in het BBC-nieuws op de avond dat we

culturele magneet als het nieuwe museum Tate Modern is dit

terugvliegen naar Nederland: de huizenprijzen zijn in Engeland opnieuw gedaald.

goed zichtbaar, aldus de voormalig rijksbouwmeester: ‘Men

Weliswaar is de gemiddelde huizenprijs tussen 2002 en 2007 gestegen van 120.000

heeft niet alleen dat prachtige stuk erfgoed nieuw leven in-

naar 190.000 pond, maar de laatste maanden is de groei er helemaal uit. Of er een

geblazen, maar er ook in de hal een nieuwe publieke ruimte

recessie aan komt en in hoeverre booming London daar ook door geraakt zal worden:

aan de stad toegevoegd. Dat zijn de nieuwe plekken van de

we zullen het zien. Feit blijft dat deze stad de afgelopen jaren heeft laten zien waar

stad, waar je bijvoorbeeld afspreekt met iemand om een kop

een actief investeringsbeleid van publiek en privaat toe kan leiden. En dat neemt

koffie te drinken – met uitzicht op de Thames. Wat dat be-

niemand Londen meer af.

treft vind ik het jammer dat straks de tijdelijke vestiging van het Stedelijk Museum weg gaat van de Oostelijke Handelskade. Post CS was daar zó op zijn plaats, in de lijn tussen Nemo, inspiring space

Tube map

C B

Chalfont & Latimer

Chesham

Amersham

Rickmansworth

Hillingdon

Tube map

C B

Chalfont & Latimer

Amersham

Rickmansworth

Watford

Ruislip Manor

Uxbridge

Bakerloo

Ickenham

Eastcote

Rayners Lane

Ruislip Gardens

District

Hammersmith & City

Northolt

South Harrow

Metropolitan

(

Preston Road

Northern

Hanger Lane

Park Royal

DLR Under construction

North Ealing Ealing Broadway

654

Interchange stations

Step-free access from the platform to the street

Connection with Tramlink

Location of Airport

Interchange with National Rail services to airport

Kensington (Olympia) Acton Barons Town Court South Ealing Hammersmith Northfields Boston Manor Turnham Stamford Ravenscourt Chiswick West Hounslow Green Park Brook Park Kensington East Osterley Hounslow West Brompton Heathrow Hounslow West Terminals Central Gunnersbury 1, 2, 3

Hatton Cross

Replacement bus service

Ÿ Car parks

Heathrow Terminal 5

Kew Gardens

Heathrow Terminal 4

Caledonian Road & Barnsbury

Angel

Euston

Old Street

Euston Square

Goodge Street

Oxford Circus

Liverpool Street

(

no weekend service)

St. Paul’s Bank

Covent Garden

Piccadilly Circus St. James’s Park

Monument

Tower Hill

Fenchurch Street 150m

Southwark

Borough

Waterloo East

Lambeth North

Vauxhall

Wimbledon Park

All Saints East India Poplar

Limehouse

Blackwall

Wapping

Rotherhithe

Wimbledon

Surrey Quays

South Quay

Colliers Wood

Royal Albert Pontoon Dock

North Greenwich for the O2

London City Airport

Deptford Bridge

Balham

under construction

Woolwich Arsenal

Stations

Facilities

Zones

___________________________________________ : 1 C4 Baker Street ___________________________________________ F4 Balham Á 3 ___________________________________________ :µ 1 D6 § Bank Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays ___________________________________________ C6 Barbican 1 ___________________________________________ C9 § Barking :µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays ___________________________________________ B9 Barkingside Ÿ: 4 ___________________________________________ D3 Barons Court : 2 ___________________________________________ C3 Bayswater 1 ___________________________________________ Áµ 3 E9 Beckton ___________________________________________ D9 Beckton Park Áµ 3

South Wimbledon

Morden

1 Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

2 Facilities

Zones

D8 Canary Wharf :µ 2 ___________________________________________ D8 Canning Town Á:µ 3 ___________________________________________ 1 D6 § Cannon Street Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays ___________________________________________ B7 Canonbury 2 ___________________________________________ ŸÁ: 5 A3 Canons Park ___________________________________________ µ A3 Carpenders Park ___________________________________________ A1 Chalfont & Latimer ŸÁ:µ C ___________________________________________ B5 Chalk Farm 2 ___________________________________________ C5 Chancery Lane 1 ___________________________________________ D5 Charing Cross : 1 ___________________________________________ ŸÁ:µ D A1 § Chesham Change at Chalfont & Latimer on most trains ___________________________________________ A9 § Chigwell 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ Á 3 D2 Chiswick Park ___________________________________________ A1 Chorleywood Ÿ Á : µ B ___________________________________________ F4 Clapham Common Á 2 ___________________________________________ E4 Clapham Junction 2 ___________________________________________ Á 2 F4 Clapham North ___________________________________________ F4 Clapham South Á 2/3 ___________________________________________ Ÿ: 5 A6 Cockfosters ___________________________________________ A4 Colindale ŸÁ 4 ___________________________________________ F4 Colliers Wood 3

Grid

Stations

Facilities

This diagram is an evolution of the original design conceived in 1931 by Harry Beck · Poster 11.07 Correct at time of going to print, November 2007

3 Zones

___________________________________________ Á 5 B9 Dagenham East ___________________________________________ 5 B9 Dagenham Heathway :µ ___________________________________________ B7 Dalston Kingsland 2 ___________________________________________ A8 Debden ŸÁ 6 ___________________________________________ Áµ 2/3 E7 Deptford Bridge ___________________________________________ µ 2 C8 Devons Road ___________________________________________ B3 Dollis Hill : 3 ___________________________________________

___________________________________________ Á: 3 C1 Ealing Broadway ___________________________________________ D2 Ealing Common 3 ___________________________________________ D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ C2 East Acton 2 ___________________________________________ A2 Eastcote Ÿ : 5 ___________________________________________ A5 East Finchley ŸÁ 3 ___________________________________________ Áµ 3/4 C8 East Ham

Grid

Stations

Facilities

Zones

D8 East India Áµ 2/3 ___________________________________________ E3 East Putney Á 2/3 ___________________________________________ ŸÁ 5 A4 Edgware ___________________________________________ C4 Edgware Road (Bakerloo) 1 ___________________________________________ C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C) ___________________________________________ E5 Elephant & Castle 1/2 ___________________________________________ µ 6 B8 Elm Park ___________________________________________ Áµ 2/3 E7 Elverson Road ___________________________________________ D5 Embankment 1 ___________________________________________ ŸÁ:µ 6 A8 Epping ___________________________________________ :∏ 1 C5 Euston ___________________________________________ C5 Euston Square 1 ___________________________________________

___________________________________________ Ÿ: 4 B9 Fairlop ___________________________________________ C6 Farringdon : 1 ___________________________________________ A5 Finchley Central ŸÁ 4 ___________________________________________ B4 Finchley Road 2 ___________________________________________ B4 Finchley Road & Frognal 2 ___________________________________________ B7 Finsbury Park Á: 2 ___________________________________________ E3 Fulham Broadway µ 2 ___________________________________________

___________________________________________ Áµ 3 E9 Gallions Reach ___________________________________________ B8 Gants Hill 4 ___________________________________________ D3 Gloucester Road Á: 1 ___________________________________________ B4 Golders Green Á 3 ___________________________________________ D3 Goldhawk Road 2 ___________________________________________ C5 Goodge Street 1 ___________________________________________ B5 Gospel Oak 2

Grid

4 Stations

Facilities

Zones

A9 § Grange Hill : 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ C5 Great Portland Street 1 ___________________________________________ ŸÁ: 4 B1 Greenford ___________________________________________ Áµ 2/3 F7 Greenwich ___________________________________________ D4 Green Park : 1 ___________________________________________ Á 3 E2 Gunnersbury ___________________________________________

___________________________________________ B7 Hackney Central 2 ___________________________________________ µ 2 C7 Hackney Wick ___________________________________________ ŸÁ: 4 A9 § Hainault The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ D3 Hammersmith Áµ 2 ___________________________________________ B5 Hampstead 2/3 ___________________________________________ B5 Hampstead Heath 3 ___________________________________________ C2 Hanger Lane Á: 3 ___________________________________________ B3 Harlesden 3 ___________________________________________ µ 3 A7 Harringay Green Lanes ___________________________________________ A3 Harrow & Wealdstone Ÿµ 5 ___________________________________________ B2 Harrow-on-the Hill ŸÁ: 5 ___________________________________________ Ÿ 6 A3 Hatch End ___________________________________________ E1 Hatton Cross Ÿ Á 5/6 ___________________________________________ A3 Headstone Lane 5 ___________________________________________ :µ∏ 6 E1 Heathrow Terminals 1, 2, 3 ___________________________________________ E1 § Heathrow Terminal 4 :µ 6 Open Mondays to Saturdays until 2345 only. Sundays open until 2315 ___________________________________________ A4 Hendon Central 3/4

Over Kees Rijnboutt

___________________________________________ µ 2 B6 Caledonian Road ___________________________________________ B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury ___________________________________________ B5 Camden Road 2 ___________________________________________ 2 B5 § Camden Town No entry from the street on Sundays 1300-1730 (exit and interchange only) ___________________________________________ D7 Canada Water Á:µ 2

Grid

Stations

Facilities

5 Zones

D8 Heron Quays µ 2 ___________________________________________ A5 High Barnet ŸÁ: 5 ___________________________________________ Á 2 B6 Highbury & Islington ___________________________________________ A5 Highgate Ÿ 3 ___________________________________________ D3 High Street Kensington 1 ___________________________________________ 6 A1 Hillingdon Á:µ ___________________________________________ C5 Holborn 1 ___________________________________________ Á 2 C3 Holland Park ___________________________________________ B6 Holloway Road 2 ___________________________________________ µ 2 B7 Homerton ___________________________________________ B9 Hornchurch ŸÁ 6 ___________________________________________ Á 4 D1 Hounslow Central ___________________________________________ D1 Hounslow East Ÿ:µ 4 ___________________________________________ ŸÁµ 5 E1 Hounslow West Station is step-free for wheelchair users only ___________________________________________ D4 Hyde Park Corner 1 ___________________________________________

___________________________________________ A1 Ickenham ŸÁ 6 ___________________________________________ :µ 2 E8 Island Gardens ___________________________________________

___________________________________________ E5 § Kennington Á 2 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, all trains to/from Morden run via the Bank branch. To travel to/from the Charing Cross branch please change at Kennington ___________________________________________ B3 Kensal Green 2 ___________________________________________ B3 Kensal Rise 2

Grid

Stations

Facilities

Zones

Ÿ:µ 2 D3 § Kensington (Olympia) Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ B5 Kentish Town 2 ___________________________________________ B5 Kentish Town West 2 ___________________________________________ A3 Kenton 4 ___________________________________________ Á:µ 3/4 E2 Kew Gardens ___________________________________________ 2 Á:µ B4 Kilburn ___________________________________________ C3 Kilburn High Road 2 ___________________________________________ C3 Kilburn Park 2 ___________________________________________ B3 Kingsbury Á: 4 ___________________________________________ 1 C5 King’s Cross St. Pancras Á : µ ∏ ___________________________________________ E9 King George V µ 3 ___________________________________________ D4 Knightsbridge 1 ___________________________________________

___________________________________________ C3 Ladbroke Grove Á 2 ___________________________________________ Á 1 E5 Lambeth North ___________________________________________ C4 Lancaster Gate 1 ___________________________________________ D8 Langdon Park µ 2 ___________________________________________ C3 Latimer Road 2 ___________________________________________ D5 Leicester Square 1 ___________________________________________ F7 Lewisham Á:µ 2/3 ___________________________________________ : 3 B8 Leyton ___________________________________________ B8 Leyton Midland Road 3 ___________________________________________ B8 Leytonstone Ÿ : 3/4 ___________________________________________ B8 Leytonstone High Road 3 ___________________________________________ µ 2 D7 Limehouse ___________________________________________ C6 Liverpool Street Á:∏ 1 ___________________________________________ :µ 1 D6 London Bridge

Grid

6 Stations

Facilities

Zones

A8 Loughton ŸÁ 6 ___________________________________________ E9 London City Airport Áµ 3 ___________________________________________

___________________________________________ C3 Maida Vale 2 ___________________________________________ B6 Manor House 2/3 ___________________________________________ D5 Mansion House 1 ___________________________________________ C4 Marble Arch 1 ___________________________________________ Á: 1 C4 Marylebone ___________________________________________ C7 Mile End 2 ___________________________________________ Ÿ 4 A5 § Mill Hill East At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, please change at Finchley Central for trains to/from central London ___________________________________________ D6 Monument 1 ___________________________________________ C6 Moorgate 1 ___________________________________________ ŸÁ: 6/A A2 Moor Park ___________________________________________ Ÿ:µ 4 F4 Morden ___________________________________________ B5 Mornington Crescent 2 ___________________________________________ E8 Mudchute µ 2 ___________________________________________

___________________________________________ : 3 B3 Neasden ___________________________________________ B9 Newbury Park ŸÁ: 4 ___________________________________________ Áµ 2 E7 New Cross ___________________________________________ E7 New Cross Gate 2 ___________________________________________ C2 North Acton 2/3 ___________________________________________ C2 North Ealing ŸÁ: 3 ___________________________________________ D1 Northfields Á: 3 ___________________________________________ D8 North Greenwich Ÿ Á : µ 2/3 ___________________________________________ Á: 5 A2 North Harrow

Grid

Stations

Facilities

7 Zones

B1 Northolt Á: 5 ___________________________________________ B3 North Wembley 4 ___________________________________________ B3 Northwick Park Á: 4 ___________________________________________ ŸÁ: 6 A2 Northwood ___________________________________________ A2 Northwood Hills : 6 ___________________________________________ C3 Notting Hill Gate 1/2 ___________________________________________

___________________________________________ ŸÁ: 5 A6 Oakwood ___________________________________________ C6 Old Street 1 ___________________________________________ D3 § Olympia Ÿ:µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ ŸÁ: 4 D1 Osterley ___________________________________________ F5 Oval 2 ___________________________________________ C4 Oxford Circus 1 ___________________________________________

___________________________________________ : 1 C3 Paddington ___________________________________________ : 3 C2 Park Royal ___________________________________________ E3 Parsons Green Á 2 ___________________________________________ ŸÁ: 4 C1 Perivale ___________________________________________ 1 D5 Piccadilly Circus :∏ ___________________________________________ E4 Pimlico 1 ___________________________________________ A2 Pinner ŸÁ: 5 ___________________________________________ C8 Plaistow ŸÁ 3 ___________________________________________ Á µ 3 D9 Pontoon Dock ___________________________________________ D8 Poplar Á:µ 3 ___________________________________________ B3 Preston Road : 4 ___________________________________________ Áµ 3 D9 Prince Regent ___________________________________________ C8 Pudding Mill Lane µ 2/3

Grid

Stations

Facilities

Zones

E3 Putney Bridge Á 2 ___________________________________________ ___________________________________________ ŸÁ: 4 A3 Queensbury ___________________________________________ B3 Queen’s Park 2 ___________________________________________ C4 Queensway 1 ___________________________________________

___________________________________________ D3 Ravenscourt Park Á 2 ___________________________________________ 5 ŸÁ: B2 § Rayners Lane No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings ___________________________________________ B8 Redbridge ŸÁ: 4 ___________________________________________ C4 Regent’s Park 1 ___________________________________________ E2 Richmond ŸÁ:µ 4 ___________________________________________ Á : A A1 Rickmansworth Ÿ ___________________________________________ A8 § Roding Valley 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ Á 2 D7 Rotherhithe ___________________________________________ D9 Royal Albert Áµ 3 ___________________________________________ C3 Royal Oak 2 ___________________________________________ D9 Royal Victoria Áµ 3 ___________________________________________ A1 Ruislip ŸÁ: 6 ___________________________________________ Ÿ: 5 B1 Ruislip Gardens ___________________________________________ A2 Ruislip Manor : 6 ___________________________________________ C5 Russell Square 1 ___________________________________________

___________________________________________ D4 St. James’s Park 1 ___________________________________________ B4 St. John’s Wood Á: 2 ___________________________________________ C6 St. Paul’s 1 ___________________________________________ B7 Seven Sisters Á: 3

Grid

8 Stations

In 1995 bracht Kees Rijnboutt het boekje Vossen Rijnboutt (zoon Mattijs maakt MAYOR OF LONDON 020 7222 1234 tfl.gov.uk 24 hour travel information

Facilities

Zones

D7 Shadwell µ 2 ___________________________________________ C3 Shepherd’s Bush 2 (Central) ___________________________________________ D3 Shepherd’s Bush 2 (Hammersmith & City) ___________________________________________ 2 C7 § Shoreditch Station closed. Replacement buses will operate between Shoreditch (Bethnal Green Road) and Whitechapel at the following times: Monday-Friday 0700-1030 and 1530-2030. Saturday - no replacement bus service. Sunday 0700-1500 ___________________________________________ D4 Sloane Square 1 ___________________________________________ ŸÁ: 4 B8 Snaresbrook ___________________________________________ D2 South Acton µ 3 ___________________________________________ D2 South Ealing 3 ___________________________________________ E3 Southfields 3 ___________________________________________ A6 Southgate 4 ___________________________________________ C4 South Hampstead 2 ___________________________________________ B2 South Harrow Ÿ 5 ___________________________________________ D4 South Kensington : 1 ___________________________________________ B3 South Kenton 4 ___________________________________________ µ 2 E8 South Quay ___________________________________________ B1 South Ruislip ŸÁ 5 ___________________________________________ A7 South Tottenham 3 ___________________________________________ E5 Southwark Áµ 1 ___________________________________________ F4 South Wimbledon 3/4 ___________________________________________ B8 South Woodford ŸÁ: 4 ___________________________________________ D2 Stamford Brook Á: 2 ___________________________________________ A3 Stanmore ŸÁ:µ 5

Website

Grid

Stations

Facilities

9 Zones

C7 Stepney Green 2 ___________________________________________ F5 Stockwell 2 ___________________________________________ B3 Stonebridge Park 3 ___________________________________________ C8 Stratford µ 3 ___________________________________________ B2 Sudbury Hill : 4 ___________________________________________ ŸÁ:µ 4 B2 Sudbury Town ___________________________________________ E7 Surrey Quays Á 2 ___________________________________________ 2 B4 Swiss Cottage Á ___________________________________________

___________________________________________ D5 Temple 1 ___________________________________________ Ÿ: 6 A8 Theydon Bois ___________________________________________ F4 Tooting Bec 3 ___________________________________________ F4 Tooting Broadway 3 ___________________________________________ C5 Tottenham 1 Court Road ___________________________________________ ŸÁ:µ 3 B7 Tottenham Hale ___________________________________________ A5 Totteridge & ŸÁ: 4 Whetstone ___________________________________________ D7 Tower Gateway µ 1 ___________________________________________ D6 Tower Hill 1 ___________________________________________ B5 Tufnell Park 2 ___________________________________________ 2/3 D2 § Turnham Green Also served by Piccadilly line trains early mornings and late evenings ___________________________________________ A6 Turnpike Lane 3 ___________________________________________

Grid

Stations

Facilities

Zones

C8 Upton Park 3 ___________________________________________ A1 § Uxbridge Áµ 6 No Piccadilly line service Uxbridge Rayners Lane in the early mornings ___________________________________________ ___________________________________________ E4 Vauxhall 1/2 ___________________________________________ D4 Victoria :∏ 1 ___________________________________________

___________________________________________ ŸÁ 3 B7 Walthamstow Central ___________________________________________ B7 Walthamstow Queens Road µ 3 ___________________________________________ B8 Wanstead Ÿ 4 ___________________________________________ B8 Wanstead Park 3 ___________________________________________ D7 Wapping 2 ___________________________________________ C5 Warren Street 1 ___________________________________________ C3 Warwick Avenue 2 ___________________________________________ E5 § Waterloo Á:µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays ___________________________________________ A2 Watford ŸÁ: A ___________________________________________ ŸÁ:µ A3 Watford Junction ___________________________________________ A3 Watford High Street ___________________________________________ : 4 B3 Wembley Central ___________________________________________ ŸÁ:µ 4 B3 Wembley Park ___________________________________________ C2 West Acton Á: 3 ___________________________________________ C3 Westbourne Park 2 ___________________________________________ D3 West Brompton 2 ___________________________________________ D7 Westferry µ 2 ___________________________________________ A5 West Finchley :µ 4 ___________________________________________ C8 West Ham µ 3

Grid

Stations

Kensington (Olympia)

Barons Court Hammersmith Northfields Boston Manor voorbeeld een halte heeft gekregen bijHounslow London City Airport. het Stamford Ravenscourt Chiswick OpTurnham West Green Park Brook Park Kensington Connection with Tramlink East Osterley primaire metronet, waarvan het grootste Hounslow deel al werd aangelegd in West Brompton Heathrow Location of Airport Hounslow West Terminals Central Gunnersbury 1, 2, 3 de negentiende eeuw, wordt aangetakt met lijnen als de Heathrow

Hatton

Facilities

Parsons Gree

Cross sinds kort op het inExpress en de Eurostar. Deze laatste eindigt

Replacement bus service

Ÿ Car parks

Putney Bridg

Kew Gardens

Heathrow Terminal 4

East Putne

Richmond

under construction

Zones

2 B4 West Hampstead ___________________________________________ B2 West Harrow : 5 ___________________________________________ µ 2 D8 West India Quay ___________________________________________ D3 West Kensington 2 ___________________________________________ D5 Westminster µ 1 ___________________________________________ A1 West Ruislip Ÿ: 6 ___________________________________________ Áµ 3 D8 West Silvertown ___________________________________________ C7 § Whitechapel : 2 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays ___________________________________________ C3 White City : 2 ___________________________________________ B3 Willesden Green Á: 2/3 ___________________________________________ B3 Willesden Junction Á:µ 3 ___________________________________________ F3 Wimbledon ŸÁ:µ 3 ___________________________________________ E3 Wimbledon Park 3 ___________________________________________ ŸÁ:µ 4 A8 § Woodford The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ B9 Woodgrange Park 3/4 ___________________________________________ A6 Wood Green Á 3 ___________________________________________ ŸÁ:µ 4 A5 Woodside Park

∑ Toilets on site/nearby

Southfield

∏ Travel Information Centres

Wimbledon Par

Station in Zone D D Station in Zone C C Station in Zone B B Station in Zone A A Station in Zone 6 and Zone A Station in Zone 6 6 F Station in Zone 5 5 Station in Zone 4 gebiedsontwikkeling – De Resident in 1990 deze manier van werken, die hijzelf 4 Transport for London Station in both zones Station in Zone 3 3 en Perkpolder in 2006 – vliegt Rijnboutt feitelijk al veel langer toepast: ‘De grote Station in Zone 2 2 Station in both zones Transport for London Station in Zone 1 1 aan de hand van een tiental thema’s en verdienste van de 1herintroductie van het 2 U

___________________________________________ B9 Upminster ŸÁ:µ 6 ___________________________________________ B9 Upminster Bridge 6 ___________________________________________ C9 Upney :µ 4 ___________________________________________ B6 Upper Holloway µ 2

‘Mooi Nederland’ uit, ter gelegenheid van

eveneens deel uit van de directie, naast

zijn afscheid als Rijksbouwmeester. Hij

Bart van der Vossen) nog steeds midden in

haalt hierin herinneringen op aan de

de beroepspraktijk. Het kloeke boekwerk

daarbij passende projecten waar zijn

mensen met wij zes jaar lang samenwerk-

‘Fragments and counterparts’ dat het

bureau bij betrokken is geweest, over

op de nadruk op integraliteit en multi-

te en staat kort stil bij projecten die hij in

bureau onlangs uitgaf in samenwerking

Nederland. De opkomst van het fenomeen B

D functionaliteit van de ontwikkelingsop-

die tijd begeleidde, zoals De Resident en

met Architectura en Natura Press getuigt

‘integrale gebiedsontwikkeling’ voorziet

gave, gepaard gaand met de samenwer-

Grotiusplaats in Den Haag en Wilhelmina-

van tien jaar planontwikkeling op

hij van de nodige kanttekeningen. Grosso

king en het gezamenlijk financieel risico C

hof in Rotterdam. Zijn slotwoorden: ‘Na

architectonisch en stedenbouwkundig

modo is Rijnboutt echter enthousiast over

van de publieke en private partners.’

zes jaar het orkest van vormgevers van

niveau. Iets meer dan 600 pagina’s telt

“Mooi Nederland” te hebben mogen

het gitzwarte boekwerk. Dat geeft wel aan

dirigeren, zit ik nu weer – tot mijn grote

dat Rijnboutt de afgelopen jaren

vreugde – zelf weer tussen de muzikanten

niet heeft stilgezeten, verre van dat.

van dat orkest. Ik hoop daar nog tien jaar

Dat ‘Mooi Nederland’ hem nog steeds aan

aan mee te doen. Ik vind dat ik er genoeg

het hart gaat, blijkt uit de tekst van de

voor gerepeteerd heb.’ De tien jaar

Vastgoedlezing 2007 die hij onlangs hield

werden inmiddels 12 jaar en Rijnboutt

voor de Amsterdam School of Real Estate.

staat met zijn bureau Rijnboutt Van der

Opgespannen tussen twee ervaringen van

inspiring space

Acton Central Shepherd’s Bush Goldhawk Road

South Acton gebied

grijpend vernieuwde stationHeathrow St Pancras International. Bicycle parking Á E Terminal 5

Tooting Broadway

Transport for London

Grid

C9 Becontree Á: 5 ___________________________________________ B5 Belsize Park 2 ___________________________________________ Áµ 2 D6 Bermondsey ___________________________________________ C7 Bethnal Green 2 ___________________________________________ D5 Blackfriars 1 ___________________________________________ B7 Blackhorse Road ŸÁ 3 ___________________________________________ Áµ 2 D8 Blackwall ___________________________________________ C4 Bond Street 1 ___________________________________________ E6 Borough 1 ___________________________________________ D1 Boston Manor : 4 ___________________________________________ Á 3/4 A6 Bounds Green ___________________________________________ C8 Bow Church µ 2 ___________________________________________ Á 2 C7 Bow Road ___________________________________________ B4 Brent Cross ŸÁ 3 ___________________________________________ F5 Brixton Áµ 2 ___________________________________________ C8 Bromley-by-Bow 2/3 ___________________________________________ B3 Brondesbury 2 ___________________________________________ B3 Brondesbury Park 2 ___________________________________________ A8 Buckhurst Hill ŸÁ: 5 ___________________________________________ A4 Burnt Oak Ÿ 4 ___________________________________________ Ÿ A3 Bushey ___________________________________________

Shepherd’s Bush

London Overground station under construction

station under construction

Connections with riverboat services

Interchange with National Rail services to airport

Station in Zone 3 Station in Zone 2 Station in both zones Station in Zone 1

Ho P

Ealing was al eerder de Docklands Light Railway (DLR)South aangelegd, die bij-

Improvement works may affect your journey, particularly at weekends. Check before you travel; look for publicity at stations, visit tfl.gov.uk/check or call 020 7222 1234

100m

Ladbroke Grove

Latimer Road White City

East Acton Wood Lane

Acton Town

See index below

Lewisham

Brixton Clapham Common

West Acton

grijze lijn rechtsonder, richting Canary Wharf). In hetzelfde Check before you travel.

Beckton

E Cutty Sark

for Maritime Greenwich

HetStep-free wijdvertakte metronet van Londen, dat de laatste tijd uitgeaccess from the platform to the street

King George V

Greenwich

654

North Acton

Connections with National Rail

Mudchute

New Cross

North Ealing Ealing Broadway

breid is met onder meer een verlenging van Ealing de Jubilee Common Line (de

Cyprus Gallions Reach

Island Gardens

Park Royal

Interchange stations

Stockwell

Clapham North

Tooting Bec

4 Prince Regent

Crossharbour

East London line closes from 22 December 2007 for major line extension work to become part of the London Overground network

100m

Clapham High Street 100m

Clapham South

DLR

Beckton Park

Heron Quays

Hanger Lane

Under construction

Custom House

Canary Wharf

Maida Kilburn Park Warwick Avenue Royal Oak Westbourne Park Pad

Perivale

Waterloo & City

Royal Victoria

West Silvertown

West India Quay

Elverson Road

Station in Zone C

Station in Zone 4 Station in both zones

Canning Town

Kens Kensal G Queen’s

Alperton

London Overground

for ExCeL

Tower Gateway

Oval

Station in Zone B

Station in Zone 5

Opening November 2007

Wembl Pa

Piccadilly

Langdon Park

Shadwell Westferry

Elephant & Castle

Kennington

Clapham Junction

200m

Devons Road

Bermondsey Canada Water

Waterloo

Pimlico

for Shoreditch

London Bridge

Charing Cross 100m

International rail services depart from King’s Cross St. Pancras from 14 November

Whitechapel

Preston Road

Sudbury Town

no Sunday service)

Victoria

Upton Park Plaistow West Ham

BromleyBow Church by-Bow

(

Under construction

Upney Barking

Pudding Mill Lane

Bow Road

River Thames

Embankment

Dagenham Heathway Becontree

South Harrow

Sudbury Hill

Greenford

Kenton

Northwick Park South Kenton North Wembley Wembley Central Stonebridge Park Harlesden Willesden Junction

West Harrow

Sudbury Hill Harrow (no weekend service) 150m

Northern

East Ham

Aldgate

Temple

Westminster

Victoria

Fulham Broadway

Cannon Street Leicester Square Mansion House Charing Cross Blackfriars

Green Park

Wanstead Park

Metropolitan

Hornchurch Elm Park

Dagenham East

Northolt

Jubilee

Upminster Upminster Bridge

Gants Hill

Stratford

Stepney Green

Aldgate East

Hammersmith & City

Woodgrange Park

Mile End

Shoreditch

Moorgate

Chancery Lane

Holborn

Tottenham Court Road

Barbican

Fairlop

Headstone Lane

South Ruislip

East London

Barkingside

Leytonstone High Road

Leyton

Hackney Wick

Bethnal Green

( no weekend service)

Farringdon

Euston 200m

Russell Square

Sloane Square

South Kensington

Hackney Central Homerton

District

Newbury Park

Wanstead

Highbury & Islington

Hainault

Rayners Lane

Carpend

Harrow & Wealdstone Pinner North Harrow Harrowon-the-Hill

Eastcote

Ruislip Gardens

Circle

Redbridge

Leyton Midland Road

Dalston Kingsland

New Cross Gate

Station in Zone D

___________________________________________ ___________________________________________ D2 Acton Central µ 2 ___________________________________________ D2 Acton Town 3 ___________________________________________ D6 Aldgate 1 ___________________________________________ D7 Aldgate East 1 ___________________________________________ D8 All Saints µ 2 ___________________________________________ : 4 B2 Alperton ___________________________________________ A1 Amersham ŸÁ: D ___________________________________________ C6 Angel 1 ___________________________________________ B5 Archway 2/3 ___________________________________________ ŸÁ 4 A6 Arnos Grove ___________________________________________ B6 Arsenal 2 ___________________________________________

Earl’s Court

Walthamstow Snaresbrook Queens Road

Canonbury

Camden Road

King’s Cross St. Pancras

South Woodford

Walthamstow Central

Tottenham Hale

Chigwell

Grange Hill

Woodford

Leytonstone

Caledonian Road

Warren Street Regent’s Park

Knightsbridge

Southfields

Station in Zone A Station in Zone 6 and Zone A Station in Zone 6

Finsbury Park

Arsenal Holloway Road

Kentish Town

South Tottenham Blackhorse Road

Seven Sisters

Upper Holloway

Leicester Square 340m

Gloucester Road

Harringay Green Lanes

Manor House

Tufnell Park

Kentish Town West

East Putney

∏ Travel Information Centres

Grid

Great Portland Street

Baker Street

Hyde Park Corner

Putney Bridge

Richmond

Wood Green Crouch Hill

Archway

Gospel Oak

Mornington Crescent

Queensway Marble Arch High Street Kensington

Roding Valley

Bounds Green Turnpike Lane

Highgate

River Thames

under construction

Arnos Grove

Finchley Central

Ruislip

Ickenham

Central

Debden

Buckhurst Hill

for St. Pancras International

Parsons Green

∑ Toilets on site/nearby

D C B A 6 5 4 3 2 1

London Overground station under construction

station under construction

Mill Hill East

Camden Town

Finchley Road Swiss Cottage St. John’s Wood

Notting Lancaster Bond Gate Street Hill Gate

Holland Park

Shepherd’s Bush

Acton Central Shepherd’s Bush Goldhawk Road

South Acton

Connections with riverboat services

Á Bicycle parking

White City East Acton Wood Lane

Ealing Common

Connections with National Rail

Check before you travel. See index below

North Acton West Acton

West Finchley

Chalk Farm

Thameslink 200m

Theydon Bois Loughton

Uxbridge

Bakerloo

Bushey

Hatch End

Northwood Northwood Hills Ruislip Manor

9 Epping

Southgate

Woodside Park

Belsize Park

West Hampstead

Maida Vale Kilburn Park Edgware Warwick Avenue Paddington Road Royal Oak Westbourne Park Edgware Marylebone Paddington Road Ladbroke Grove Bayswater Latimer Road

Victoria

London Overground

Finchley Road & Frognal

Kilburn

Kensal Rise Brondesbury Kensal Green Kilburn South Queen’s Park High Road Hampstead

Perivale

Waterloo & City

Willesden Green

Oakwood

Hampstead Heath

Hampstead

Brondesbury Park

Alperton

Under construction

Neasden Dollis Hill

Cockfosters

Totteridge & Whetstone

Brent Cross Golders Green

Piccadilly

6 High Barnet

East Finchley

Hendon Central

Kingsbury

Wembley Park

Colindale

Queensbury

Kenton

Sudbury Town

no Sunday service)

Burnt Oak

Canons Park

Northwick Park South Kenton North Wembley Wembley Central Stonebridge Park Harlesden Willesden Junction

West Harrow

Sudbury Hill

Greenford

Stanmore

Headstone Lane

Sudbury Hill Harrow (no weekend service) 150m

Jubilee

Edgware

Harrow & Wealdstone

South Ruislip

East London

Carpenders Park

Pinner North Harrow Harrowon-the-Hill

Central Circle

Bushey

Hatch End

Northwood Northwood Hills

Ruislip

5 4

Watford High Street

Stations north of Hatch End are outside Transport for London Fare Zones. Special fares apply.

Moor Park

West Ruislip Hillingdon

Watford Junction

Croxley

Chorleywood

A 2

Watford

Stations north of Hatch End are outside Transport for London Fare Zones. Special fares apply.

Moor Park

West Ruislip

Chesham

Watford

Croxley

Chorleywood

A 2

Watford

Grid

Stations

Facilities

Zones

___________________________________________ ___________________________________________ µ 2 D2 Acton Central ___________________________________________ D2 Acton Town 3 ___________________________________________ D6 Aldgate 1 ___________________________________________ D7 Aldgate East 1 ___________________________________________ µ 2 D8 All Saints ___________________________________________ : 4 B2 Alperton ___________________________________________ ŸÁ: D A1 Amersham ___________________________________________ C6 Angel 1 ___________________________________________ B5 Archway 2/3 ___________________________________________ ŸÁ 4 A6 Arnos Grove ___________________________________________ B6 Arsenal 2 ___________________________________________

___________________________________________ C4 Baker Street : 1 ___________________________________________ Á 3 F4 Balham ___________________________________________ D6 § Bank :µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays ___________________________________________ C6 Barbican 1 ___________________________________________ :µ 4 C9 § Barking No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays ___________________________________________ B9 Barkingside Ÿ: 4 ___________________________________________ D3 Barons Court : 2 ___________________________________________ C3 Bayswater 1 ___________________________________________ Áµ 3 E9 Beckton ___________________________________________ D9 Beckton Park Áµ 3

Grid

Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

Facilities

Zones

begrip “Gebiedsontwikkeling” ligt vooral C9 Becontree Á: 5 ___________________________________________ B5 Belsize Park 2 ___________________________________________ Áµ 2 D6 Bermondsey ___________________________________________ C7 Bethnal Green 2 ___________________________________________ D5 Blackfriars 1 ___________________________________________ ŸÁ 3 B7 Blackhorse Road ___________________________________________ Áµ 2 D8 Blackwall ___________________________________________ C4 Bond Street 1 ___________________________________________ E6 Borough 1 ___________________________________________ D1 Boston Manor : 4 ___________________________________________ Á 3/4 A6 Bounds Green ___________________________________________ µ 2 C8 Bow Church ___________________________________________ Á 2 C7 Bow Road ___________________________________________ ŸÁ 3 B4 Brent Cross ___________________________________________ Áµ 2 F5 Brixton ___________________________________________ C8 Bromley-by-Bow 2/3 ___________________________________________ B3 Brondesbury 2 ___________________________________________ B3 Brondesbury Park 2 ___________________________________________ A8 Buckhurst Hill ŸÁ: 5 ___________________________________________ A4 Burnt Oak Ÿ 4 ___________________________________________ A3 Bushey Ÿ ___________________________________________ ___________________________________________ µ 2 B6 Caledonian Road ___________________________________________ B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury ___________________________________________ B5 Camden Road 2 ___________________________________________ B5 § Camden Town 2 No entry from the street on Sundays 1300-1730 (exit and interchange only) ___________________________________________ D7 Canada Water Á:µ 2

D8 Canary Wharf :µ 2 ___________________________________________ Á:µ 3 D8 Canning Town ___________________________________________ 1 D6 § Cannon Street Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays ___________________________________________ B7 Canonbury 2 ___________________________________________ ŸÁ: 5 A3 Canons Park ___________________________________________ µ A3 Carpenders Park ___________________________________________ ŸÁ:µ C A1 Chalfont & Latimer ___________________________________________ B5 Chalk Farm 2 ___________________________________________ C5 Chancery Lane 1 ___________________________________________ : 1 D5 Charing Cross ___________________________________________ ŸÁ:µ D A1 § Chesham Change at Chalfont & Latimer on most trains ___________________________________________ 4 A9 § Chigwell The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ Á 3 D2 Chiswick Park ___________________________________________ ŸÁ:µ B A1 Chorleywood ___________________________________________ F4 Clapham Common Á 2 ___________________________________________ E4 Clapham Junction 2 ___________________________________________ F4 Clapham North Á 2 ___________________________________________ Á 2/3 F4 Clapham South ___________________________________________ A6 Cockfosters Ÿ: 5 ___________________________________________ ŸÁ 4 A4 Colindale ___________________________________________ F4 Colliers Wood 3

MAYOR OF LONDON

D5 § Covent Garden 1 This station gets very busy at weekends and evenings. Avoid the crowds by taking a short walk there from Holborn (9 minutes), Leicester Square (6 minutes) or Charing Cross (11 minutes) ___________________________________________ µ 2 E8 Crossharbour ___________________________________________ B6 Crouch Hill 3 ___________________________________________ ŸÁ: A A2 Croxley ___________________________________________ D9 Custom House Áµ 3 ___________________________________________ Áµ 2/3 E8 Cutty Sark ___________________________________________ Áµ 3 D9 Cyprus ___________________________________________ ___________________________________________ B9 Dagenham East Á 5 ___________________________________________ 5 :µ B9 Dagenham Heathway ___________________________________________ B7 Dalston Kingsland 2 ___________________________________________ ŸÁ 6 A8 Debden ___________________________________________ Áµ 2/3 E7 Deptford Bridge ___________________________________________ C8 Devons Road µ 2 ___________________________________________ B3 Dollis Hill : 3 ___________________________________________

___________________________________________ Á: 3 C1 Ealing Broadway ___________________________________________ D2 Ealing Common 3 ___________________________________________ D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ C2 East Acton 2 ___________________________________________ Ÿ: 5 A2 Eastcote ___________________________________________ A5 East Finchley ŸÁ 3 ___________________________________________ C8 East Ham Áµ 3/4

Wimbledo

3 Grid

Stations

Facilities

Zones

D8 East India Áµ 2/3 ___________________________________________ Á 2/3 E3 East Putney ___________________________________________ A4 Edgware ŸÁ 5 ___________________________________________ C4 Edgware Road (Bakerloo) 1 ___________________________________________ C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C) ___________________________________________ E5 Elephant & Castle 1/2 ___________________________________________ µ 6 B8 Elm Park ___________________________________________ E7 Elverson Road Áµ 2/3 ___________________________________________ D5 Embankment 1 ___________________________________________ ŸÁ:µ 6 A8 Epping ___________________________________________ :∏ 1 C5 Euston ___________________________________________ C5 Euston Square 1 ___________________________________________

___________________________________________ Ÿ: 4 B9 Fairlop ___________________________________________ : 1 C6 Farringdon ___________________________________________ A5 Finchley Central ŸÁ 4 ___________________________________________ B4 Finchley Road 2 ___________________________________________ B4 Finchley Road & Frognal 2 ___________________________________________ B7 Finsbury Park Á: 2 ___________________________________________ µ 2 E3 Fulham Broadway ___________________________________________

___________________________________________ E9 Gallions Reach Áµ 3 ___________________________________________ B8 Gants Hill 4 ___________________________________________ Á: 1 D3 Gloucester Road ___________________________________________ B4 Golders Green Á 3 ___________________________________________ D3 Goldhawk Road 2 ___________________________________________ C5 Goodge Street 1 ___________________________________________ B5 Gospel Oak 2

Grid

A9 § Grange H The servi operates ____________ C5 Great Po ____________ B1 Greenfor ____________ F7 Greenwi ____________ D4 Green Pa ____________ E2 Gunners ____________

____________ B7 Hackney ____________ C7 Hackney ____________ A9 § Hainault The servi operates ____________ D3 Hammer ____________ B5 Hampste ____________ B5 Hampste ____________ C2 Hanger L ____________ B3 Harlesde ____________ A7 Harringa ____________ A3 Harrow & ____________ B2 Harrow-o ____________ A3 Hatch En ____________ E1 Hatton C ____________ A3 Headsto ____________ E1 Heathrow 1, 2, 3 ____________ E1 § Heathrow Open Mo 2345 onl ____________ A4 Hendon

Column rein van steeg

Gemeenten, verleid de markt tot meer investeringen in gebiedsontwikkeling

Projectontwikkeling heeft in korte tijd een enorme professionalisering

Gebiedsontwikkelingen als Meerstad, Zuidplaspolder, Perkpolder en

doorgemaakt. Zwartwit gezegd stond de ontwikkelaar ooit te boek

Bloemendalerpolder komen niet tot stand door de kaarten aan de

als ‘zakkenvuller’, maakte daarna promotie tot ‘vakkenvuller’ – het

borst te houden, maar uit het streven elkaars doelstellingen daad-

uitontwikkelen van stroken kavels – en de meer serieuze partijen

werkelijk te willen realiseren. Respecteer dan ook dat marktpartijen

hebben zich van daaruit ontwikkeld tot integraal gebiedsontwikke-

ondernemers zijn die risico’s calculeren en daarvoor hun legitieme

laar.

portie vragen. Begin dus nooit de onderhandelingen over de marge van de ander, waarvan ik uit eigen ervaring enige symptomen

nederland mooier en sterker

waarneem.

Grote marktpartijen denken pro-actief na over de vraag waar kansen liggen om Nederland mooier en sterker te maken en zijn bereid zijn

inspirerend proces

daarin structureel, met een horizon van tientallen jaren, te investe-

Samen werken aan een mooier en sterker Nederland kan een inspire-

ren. Sommige gemeenten schrikken van deze dynamiek van gebieds-

rend proces zijn. Maar laten we het daarbij wel leuk houden voor

ontwikkelaars. De defensie wordt opgetrokken, de legitimiteitsvraag

elkaar, want anders ligt het risico op de loer dat échte ondernemers

op tafel gelegd: “Dit is toch een publieke verantwoordelijkheid, waar

hun focus elders richten.

bemoeit u zich mee?” rein van steeg lid hoofddirectie am geen bedreiging, maar kans Gemeenten, zie het initiatief van de markt niet als bedreiging, maar als kans. Blijkbaar heeft u succesvolle voorwaarden geschapen waardoor de interesse van investeerders is gewekt. Zet de markt aan

Beeld Leendert Masselink

tot het maken van excellente plannen, verleid ze tot het plegen van nog meer investeringen. Goede gebiedsontwikkelaars kennen en respecteren immers politieke klippen en complexe besluitvormingsprocedures en verstaan de kunst van publiek-privaat partnerschap.

inspiring inspiring space

inspiring space

Het DNA van de plek 2

A4, de weg naar succes Betere bereikbaarheid biedt kansen voor gebiedsontwikkeling

Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM

inspiring space

De aanleg van nieuwe infrastructuur en het opwaarderen ervan vindt te weinig plaats in samenhang met ruimtelijke ontwikkeling. Sterker nog, plannen voor infrastructuur en ruimtelijke ordening worden niet zelden naast elkaar ontwikkeld. Verrommeling wordt hiermee in de hand gewerkt. In de visie van het consortium Delta Greenway op het project Mainportcorridor Zuid (PMZ) is dan ook de belangrijkste boodschap te kiezen voor een integrale aanpak van mobiliteitsverbetering en gebiedsontwikkeling in een publiek-private samenwerking. Met een betere bereikbaarheid en een optimale doorstroming ontstaan nieuwe mogelijkheden om het hele gebied een duurzame kwaliteitsinjectie te geven.

Delta Greenway AM heeft aan PMZ samengewerkt met BAM, Royal Haskoning en Siemens, in het consortium Delta Greenway. Aan minister Eurlings van Verkeer en Waterstaat is een aantal aanbevelingen gedaan, waaronder een samenhangende aanpak van infrastructuur en gebiedsontwikkeling. De resultaten van de marktconsultatie moeten in 2008

Jan Lagerweij maakt als locatiemanager bij

van ruimtelijke ontwikkelingen (landschap,

gebiedsontwikkeling. Drie mogelijke

leiden tot een goed gedefinieerde marktuitvraag

AM Grondbedrijf deel uit van Delta Green-

wonen en werken) aan die betere bereik-

ontwikkelingen zijn uitgewerkt. Door de

door overheden.

way. ‘Integraliteit klinkt logisch, maar in

baarheid maken de voorstellen bijzonder.

tunnelbak onder de Oude Maas verder door

AM staat met haar partners in Delta Greenway

te trekken, kan het gebied erop ontwikkeld

klaar om betere bereikbaarheid én betere leef-

Behalve wanneer een investeringsbesluit

Blauwe Hart

worden en stad en landschap (Hoogvliet,

baarheid waar te maken.

wordt gevraagd, dan worden de voordelen

‘We hebben zorgvuldig gekeken naar

IJsselmonde) beter worden verbonden.

voor de ruimtelijke ontwikkelingen die

de mogelijkheden van landschappelijke

Een tweede mogelijke ontwikkeling is de

verband houden met de aanleg van spoor-

inpassing in het gebied. Door een aantal

uitbreiding van dorpen in de Brabantse

lijn of weg breed uitgemeten. Denk aan de

analyses te maken, kun je veel gerichter

Delta in combinatie met landschaps-

Zuiderzeelijn, of het besluit de snelwegen

mogelijkheden voor het gebied ontdek-

ontwikkeling; hier zou in twintig jaar

tussen Schiphol en Almere te verbreden.

ken. Met de deltawateren en zeekleipolders

een programma van 1000 tot 1500 hectare

Aanleg daarvan is een voorwaarde voor het

beschouwen wij dit gebied als het Blauwe

natuur- en landschapsontwikkeling en

kunnen uitbreiden van Almere met 60.000

Hart; dat vraagt om een goede analyse en

10.000 woningen haalbaar kunnen

woningen. Oftewel: eerst bewegen, dan

een sterk concept.’

worden gemaakt. De derde betreft de

de praktijk komt het moeilijk van de grond.

bouwen. Maar vaak wordt de bereikbaar-

ontwikkeling van een geavanceerde

heid verbeterd, zonder ruimtelijke ontwik-

Analyse

truckstop in een parkachtige setting

kelingen vast te leggen.’ In de praktijk

Allereerst is een ‘zeefkaart’ gemaakt, waar-

vlakbij de Belgische grens.

blijkt echter dat ná het beter ontsluiten

op alle gebieden gestapeld zijn die ontwik-

van een gebied, de economische functies

kelingsmogelijkheden uitsluiten vanwege

Positief resultaat

zich op den duur toch wel ontwikkelen.

ecologische, archeologische of cultuur-

Lagerweij: ‘Zelfs bij een dergelijk te rea-

Dit gebeurt dan ad hoc en niet als onder-

historische waarden. Met kennis van de ka-

liseren programma staan de middelen die

deel van de wenselijke integrale ontwikke-

rakteristieke landschappen zijn vervolgens

vanuit stedelijke functies voor maatschap-

ling van een gebied. Hier ontstaat uitein-

gebieden gezocht waar het landschap kan

pelijke doelen kunnen worden gegenereerd

delijk veel ergernis, omdat het landschap

worden versterkt. Denk hierbij aan be-

niet in verhouding tot de benodigde in-

verrommelt door het her en der ontstaan

staande kreken die verbreed en toeganke-

vesteringen voor infrastructuur. Nieuwe in-

van bedrijven, voorzieningen en woon-

lijk kunnen worden gemaakt. Of versterking

frastructuur zal voornamelijk uit tolheffing

wijken, zónder dat het landschap mee

van overgangen tussen nat en droog, zand

moeten worden betaald. Maar door deze

ontwikkelt. Dit kan en moet anders, aldus

en klei, hoog en laag. Want deze over-

benadering is de ‘winst’ van natuur- en

Lagerweij.

gangen zijn interessant voor plant, mens

landschapsontwikkeling vele malen groter

en dier. Als laatste is door middel van een

te maken dan de aantasting van het land-

Bereikbaarheid en gebiedsontwikkeling

‘hittekaart’ de potentiële waardestijging

schap door aanleg van de weg. Per saldo

De basis van het voorstel voor PMZ is ver-

van gebieden in kaart gebracht. Door een

is dus sprake van een aanzienlijk positief

betering van de bereikbaarheid in de as

betere bereikbaarheid stijgt een gebied

resultaat van ruimtelijk kwaliteit. Dát is

Rotterdam-Antwerpen door maatregelen

economisch in waarde (‘hitte’). Uitgangs-

ook de kern van gebiedsontwikkeling: één

aan de infrastructuur met verkeersmanage-

punt is hierbij de toegankelijkheid van de

concept dat voor meerdere problemen een

ment. Het nemen van deze maatregelen

snelweg A4 voor personenverkeer.

oplossing biedt en waarbij het totale eind-

biedt zoveel kwaliteit van doorstroming,

resultaat beter is dan de huidige situatie.’

zowel reistijdwinst en reistijdzekerheid, dat

Wonen in het landschap, truckstop

de kosten hiervoor kunnen worden terug-

en dubbel grondgebruik

verdiend door tolinkomsten. Dat is op zich

Vanuit deze analyse is vervolgens de

al vernieuwend, maar vooral het relateren

creatieve slag gemaakt naar ideeën voor

inspiring space

Het Perspectief

Facts & figures

Deze zogenaamde ‘hittekaarten’ laten de

gebied inzichtelijk. Een van de gebieden

Project Mainportcorridor Zuid

potentiele economische waardestijging

die hierdoor kansrijk ontwikkeld kan

- Een initiatief van het ministerie van

van een gebied zien gekoppeld aan betere

worden is het gebied rondom het Bra-

bereikbaarheid. Links de situatie waarin

bantse Dinteloord. Hier worden nieuwe

de verlengde A4 niet opengesteld wordt

lintdorpen ingepast in het landschap.

voor personenvervoer. Rechts de situatie waarin dit wel het geval is. De ‘hitte’ maakt de ontwikkelingskansen van een

Verkeer en Waterstaat - Gedefinieerd als PPS én Randstad Urgent project - De aanleg van een (tol)snelweg door private financiering

met gebiedsontwikkeling tussen 2010 en 2030 - Investeringsomvang: van € 1,5 miljard voor de basisvariant (waarvan ca 10% voor gebiedsontwikkeling) oplopend tot € 3 miljard voor een A4 met 2x3 rijstroken.

- Lopend vanaf 2010, minimaal 40 jaar inspiring space

In beweging Ronald Huikeshoven is de nieuwe directeur van AM Noord-Holland. Wat heeft hem ertoe bewogen om zijn oude baan bij de ene werkgever om te ruilen voor deze nieuwe baan bij een andere? En wat drijft hem in zijn werk?

Tekst Marc Mijer Beeld Matthijs Wessing

Van broedplaats tot Zuidas De overstap ‘Sinds 1 oktober 2007 werk ik bij AM, in

dit proces een belangrijke rol. De receptioniste, de

een functie die mooi aansluit bij mijn vorige functie

administratie, de verkopers, de ontwikkelaars en ik;

als directeur Ontwikkeling bij Bouwfonds. Als regiodi-

zonder elkaar lukt het niet. Dat geldt AM-breed eens

recteur draag ik nu de eindverantwoordelijkheid voor

te meer. In onze matrixorganisatie werken we nauw

het kantoor Noord-Holland. En dus voor alle projecten

samen met specialisten van bijvoorbeeld onze in

die wij in deze regio realiseren. Wat mij aantrekt in

house ontwerpers AM Concepts, de unit voor commer-

AM is de wijze van ontwikkelen. Dat doen we gebieds-

cieel vastgoed AM Real Estate en AM Grondbedrijf.

gericht, vanuit een conceptuele benadering. Daar

Deze teamspirit is ook terug te vinden in de projecten.

geloof ik sterk in. Daarnaast heb ik al een AM-verle-

De meeste projecten in onze regio worden gereali-

den, want tien jaar geleden werkte ik met veel plezier

seerd in samenwerkingen. Onze natuurlijke partners

bij Amstelland.’

daarin zijn onder meer gemeenten, corporaties en beleggers. Samenwerken vind ik één van de leuke din-

Succesfactor ‘Toen ik hier binnen kwam, viel de enor-

gen van ons vak. En het is bepalend voor het succes.’

me teamspirit mij direct op. Daar was en ben ik erg blij mee, omdat ontwikkelen iets is wat je samen doet.

Ontwikkelen ‘AM is in Noord-Holland met een groot

Dat geldt voor alle niveaus van het ontwikkelproces.

aantal spraakmakende projecten bezig. Een in het oog

Dit zie je ook binnen ons kantoor. Iedereen speelt in

springend project is ‘Gershwin’, op de Amsterdamse

Zuidas. Dit doen we samen met Amvest en Bouwfonds in het consortium ‘Zuidschans’. Wonen, werken en

Ronald Huikeshoven

‘Wat mij aantrekt in AM is de wijze van ontwikkelen. Dat doen we gebiedsgericht, vanuit een conceptuele benadering. Daar geloof ik sterk in.’ 56

inspiring space

winkelen komen hier samen. Gershwin is de eerste grootschalige woonontwikkeling op de Zuidas, waarmee het wonen op deze locatie een belangrijke functie wordt. Een ontwikkeling op een heel andere locatie is Park Brederode in Bloemendaal. Het gaat hier om het voormalig provinciaal ziekenhuisterrein dat ontwikkeld wordt door de combinatie AM en Thunissen Ontwikkeling. Dit prachtige park is ruim 150 jaar geleden ontworpen door de beroemde landschapsarchitecten

Zocher en Springer. Wij gaan hier zo’n driehonderd

mende verpleeghuizen, fabrieksgebouwen, kloosters

sterdam Noord. Samen met woningcorporatie Ymere

villa’s en appartementen realiseren, waarbij de unieke

of bedrijfsterreinen. Wij zijn als gebiedsontwikkelaar

herontwikkelen we hier een gedateerd winkelcentrum

en historische omgeving niet aangetast zal worden.

in staat een passende herbestemming te realiseren

en galerijflats tot een nieuw winkelgebied met nieuwe

In ons plan bepaalt de natuur de bebouwing. Eigenlijk

die aansluit bij de vraagstelling van vandaag en de

woningen. Deze plek staat op de prachtwijkenlijst van

zijn de huizen te gast in de natuur. Het voelt als een

historische kenmerken van de locatie. Het plan Park

minister Vogelaar. De oplossingsrichtingen waar zij

eer als je door dit park loopt met al zijn monumentale

Brederode is hiervan een geweldig voorbeeld waarbij

het over heeft, vullen wij hier in. Wij kijken verder

gebouwen en eeuwenoude bomen. Dit soort gebiedsge-

cultuur, natuur en wonen samengaan.’

dan de woningen en richten ons op het gebied er

richte functieveranderingen zullen we steeds vaker in

om heen. Wat is daar nodig aan voorzieningen, zoals

Noord-Holland tegenkomen. Deze opgaven vragen om

Bestaansrecht ‘De gebiedsgerichte benadering van

kinderopvang, maatschappelijke voorzieningen en

aandacht voor de bestaande omgeving, in combinatie

Park Brederode passen wij ook toe in de herstructu-

bedrijfsruimte voor startende ondernemers? Deze

met de nieuwe bestemming. Het kan gaan om leegko-

rering. Bijvoorbeeld bij het Waterlandplein in Am-

zaken, die vroeger nog buiten onze kerntaken vielen, inspiring space

nemen wij tegenwoordig mee. Als betrokken partij moet je je verantwoordelijkheid nemen. Ook als het gaat om scholen, broedplaatsen of andere voorzieningen die voor ons niet bepaald winstpakkers zijn. Ontwikkelaars moeten die rol op zich nemen om hun bestaansrecht te houden. Gemeenten en corporaties zoeken partners voor integrale gebiedsontwikkelingen die de taal van de opgave spreken. Daar moeten we dus op inspelen. Dat kost ons trouwens geen moeite, want het sluit naadloos aan op de manier waarop wij zelf willen werken.’ Broedplaatsen? ‘In het kader van mijn betrokkenheid

bij het Broedplaatsenbeleid van de gemeente Amsterdam ben ik gevraagd voor de Raad van Advies van de kunststichting PAKT. Deze voor mij nieuwe omgeving stelt mij in staat om feeling te krijgen met een andere wereld en met nieuwe generaties. Zo krijg ik als ontwikkelaar weer nieuwe inspiratie en word ik gevoed met ideeën. Dat zal direct of indirect zijn waarde hebben voor onze ontwikkelingen. Mijn betrokkenheid bij Amsterdam komt ook op andere manieren tot uiting. Als bestuurslid van de stichting ‘t Nieuwe IJ ben ik betrokken bij verschillende initiatieven inzake het IJ. Deze stichting is een netwerk van enthousiaste personen die het IJ een centrale plaats in Amsterdam

studie leert. Nu ben ik een aantal jaren woonachtig in

grotere ontwikkelingsopgaven. Ik reageerde op een

willen geven. Zo hebben wij vorig jaar tijdens het

Naarden, wat voor mij en mijn kinderen een prachtige

vacature van Amstelland Vastgoed en werd aangeno-

tweejaarlijkse IJ-oeverdiner de IJ-oever Award uitge-

woonomgeving is.

men. Na een aantal jaren was ik inhoudelijk toe aan

reikt aan Steve Muzerie, eigenaar van restaurant Pier

Mijn werkcarrière vertoont ook een zekere logica.

een nieuwe stap. Bouwfonds bood mij de mogelijkheid

10. Hij had twintig jaar geleden al het lef om zich als

Na de HTS Bouwkunde en een kopstudie Bedrijfs-

om mij verder te verdiepen in de projectontwikkeling.

ondernemer aan het IJ te vestigen, toen het nog een

kunde ging ik aan de slag bij een kleine Amsterdamse

Daar ben ik uiteindelijk doorgegroeid tot directeur

halve no-go area was.’

aannemer, die gespecialiseerd was in restauraties. We

Ontwikkeling. Na tien jaar Bouwfonds werd mij de

deden veel kerken en grachtenpanden. Hartstikke

kans geboden om bij AM aan de gang te gaan. Deze

(Woon)carrière ‘Mijn wooncarrière begon in de

leuk, maar op een gegeven moment had ik behoefte

mogelijkheid kwam op een logisch moment in mijn

Jordaan in Amsterdam. Daarna verhuisden we met

aan meer omvang. Ik ging naar een grotere restaura-

carrière en dus heb ik hem met beide handen aange-

het ouderlijk gezin naar een driekamerwoning in de

tie-aannemer en deed ondertussen de makelaarsoplei-

pakt. Gezien de lange periodes die ik bij de verschil-

Kinkerbuurt. Een vijfkamerwoning in Zuidoost was

ding en daarna de postdoctorale opleiding Vastgoed-

lende bedrijven gewerkt heb, kun je mij geen jobhop-

de laatste stop in Amsterdam, voordat we eind jaren

kunde. Door deze studie kwam ik in aanraking met

per noemen. Over het algemeen voel ik mij sterk

zeventig een eengezinswoning in Almere betrokken.

projectontwikkeling. Door de opgedane werkervaring

verbonden met de onderneming waarvoor ik werk.

Een complete wooncarrière, zoals je dat tijdens je

en de opleiding Vastgoedkunde kreeg ik echt zin in

Overstappen naar een andere organisatie is niet snel aan de orde.’

Ronald Huikeshoven

‘Gemeenten en corporaties zoeken partners voor integrale gebiedsontwikkelingen die de taal van de opgave spreken. Daar moeten we dus op inspelen.’ 58

inspiring space

De volgende ‘move’ ‘Gezien het feit dat ik net begon-

nen ben op het regiokantoor Noord-Holland denk ik zeker nog niet aan een volgende move . Deze provincie staat voor een aantal uitdagende ontwikkelingsopgaven waar ik mij volledig voor in wil zetten. Kortom; mijn hart ligt de komende jaren bij AM.’

Auke van der Woud over Nederland in de negentiende eeuw

De beheersing van de natuur inspiring space

maakbare 60

inspiring space

toekomst? inspiring space

Auke van der Woud is een druk bezet man. Niet alleen met onderzoek doen en prachtige boeken maken, maar ook met het geven van interviews. ‘Van welke krant bent u’, vraagt de portier ons bij binnenkomst. Na het winnen van de prijs voor het beste geschiedenisboek van 2007 loopt het hier storm. Maar het boek ‘Een nieuwe wereld; het ontstaan van het moderne Nederland’ is dan ook verplichte nieuwe kost voor iedereen die meer wil weten over de ruimtelijke ordening van Nederland, grotendeels ontstaan in de negentiende eeuw. De orde van toen bepaalt nog in belangrijke mate de structuur van Nederland nu. Sterker nog: bepaalde thema’s van toen komen nu weer terug op de agenda (of zijn daar nooit weggeweest). Reden genoeg om Van der Woud naar zijn visie op de maakbaarheid van Nederland te vragen. Tekst Kees de Graaf en Anne Luijten Beeld Corbino [portret] Jacob Olie Jbz. [Stadsarchief Gemeente Amsterdam]

Hij is trots als een pauw, vertelt hij in zijn werkkamer die een ruime blik

‘De Nederlandse steden zijn zo schitterend. Ik fotografeer

biedt over het gevarieerde dakenlandschap van de stad Groningen. ‘Ik vind het

stegen en water, loop altijd spiedend rond.’

geweldig dat ik als architectuurhistoricus de prijs voor het beste historische boek heb gewonnen.’ Hij is een echte boekenschrijver, zegt hij, ‘een studeerka-

Nieuwe netwerken

mergeleerde’. In zijn boeken laat hij zich kennen als een echte homo universalis ,

‘Een nieuwe wereld’ schreef hij tussen de bedrijven van

met een grote interesse in de processen achter de gebouwde omgeving. Daarin

het hoogleraarschap door, voornamelijk in de vroege och-

verschilt zijn aanpak wezenlijk van die van een collega-schrijver als Geert Mak,

tenduren (‘ik heb ontdekt dat ik op dat moment van de dag

die tijdsbeelden reconstrueert door bijvoorbeeld in een bootje van Schiedam

erg goed kan schrijven’). Hij deed er vijf jaar over. Van der

naar de Randstad te varen. ‘Geert Mak is een journalist met belangstelling voor

Woud baseerde zich vooral op gepubliceerd bronmateriaal,

geschiedenis en samenleving. Hij heeft veel gedaan voor de popularisering van

tijdschriften zoals het Bouwkundig Weekblad. Die tijdschrif-

de geschiedenis. Ja, je zou de huidige belangstelling zelfs bijna een hype kunnen

ten vormen een destillaat van wat er speelt in een bepaalde

noemen.’ Zelf trekt Van der Woud er ook regelmatig op uit, met zijn digitale ca-

tijd. Auke van der Woud: ‘Ik heb bewust gekozen om niet de

mera onder de arm (‘ik ben echt ontzettend voor de vooruitgang hoor!’). Fotogra-

archieven in te duiken, want ik was juist geïnteresseerd in de

feren is een geliefde hobby en de stad is een dankbaar onderwerp.

openbare meningsvorming, het openbare domein. Tijdschrif-

Vorige pagina’s: Links gezicht vanaf het seinhuis in noordelijke richting naar het Weesperpoortstation in Amsterdam (gesloopt in 1939) en rechtsachter de Spinozastraat. Op de voorgrond een rijdende stoomtrein. Rechts het heien van de funderingen voor de graansilo (de eerste in Nederland) van de firma Korthals Altes (Mij. tot Exploitatie van Graansilo’s en Pakhuizen) bij de Van Diemenstraat in Amsterdam.

inspiring space

Auke van der Woud

‘Ik ben geen knarsetandende oude man die tegen de vooruitgang is, maar ik vind ook niet dat we zaken moeten wegstoppen.’ ten – gepubliceerde bronnen – zijn daar een soort uitver-

gie. Deze ontwikkelingen gingen samen met allerlei ‘bijwerkingen’, die opvallend

groting van. Ze hebben daadwerkelijk geparticipeerd in de

vergelijkbaar zijn met onze samenleving anno 2008. Staan wij nu bijvoorbeeld stijf

openbare meningsvorming.’

van de informatie-overkill die de nieuwe media met zich meebrengen, ruim een

Zij nieuwste publicatie, na eerdere klassiekers als ‘Het lege

eeuw geleden was dat niet anders. Vooral in de steden was het wennen, zo schrijft

land’ en ‘Waarheid en karakter’, handelt over de periode na

Van der Woud: ‘Het was ook de beschaving van flaneren in uitbundige winkelstra-

1850, als de nieuwe communicatie- en mobiliteitsnetwerken

ten en eten in elektrisch verlichte restaurants. Die nieuwe beschaving had een

worden aangelegd die de basis zouden gaan vormen van

hoog levenstempo. Het bombardement van prikkels waarmee de stad de zintuigen

‘modern Nederland’. De nieuwe infrastructuren bepalen de

bestookte, leidde bij de stadbewoner tot een gedrag dat haast en stress vertoonde

ruimtelijke structuren van Nederland zoals wij die nog steeds

– een dergelijk gedrag werd sinds het eind van de eeuw ‘zenuwachtig’ genoemd.’

kennen, zoals de Randstad, maar ook bijvoorbeeld allerlei tracés van infrastructuur. Ook in mentaal opzicht veranderde

Verlies van cultuur

Nederland door de nieuwe infrastructuur; de moderne mens

Hoewel nergens expliciet benoemd spreekt er een zekere spijt door in het boek

richtte zijn blik van binnen naar buiten. De cultuurbeleving

over de teloorgang van een beschaving met de intrede van een nieuwe tijd. Hij is

veranderde van een innerlijke beschaving naar de meer

daar dubbel in, geeft Van der Woud eerlijk toe. Zelf leest hij met plezier de ne-

‘extern’ gerichte beheersing van tijd en ruimte. Van der

gentiende-eeuwse schrijvers en filosofen, maar waarom zou het jammer zijn als

Woud noemt dit de vier M’s, die de nieuwe tijd zouden gaan

anderen dat niet doen? ‘Er is ergens een verlies, maar er komen ook dingen voor

domineren en zowel fysiek als mentaal Nederland radicaal

terug. Het is ook niet zo dat als je Goethe leest dat leidt tot een betere wereld of

zouden veranderen: massacommunicatie, massamobiliteit,

iets dergelijks. De intelligentie van nu gaat naar andere dingen, naar technologie,

massaproductie en massaproductie en consumptie van ener-

naar internet, en daar komt ook weer creativiteit uit voort.’ Hetzelfde geldt voor de vier M’s, die de wereld enerzijds veel goeds hebben gebracht, maar anderzijds – zoals in ecologisch opzicht – de aarde zo’n beetje op het randje van de afgrond doen balanceren. Van der Woud: ‘Die explosie van vrijheid en ontwikkeling, daar kun je alleen maar dankbaar voor zijn, daar past geen weg terug. Maar het heeft een prijs gekost, die we met z’n allen moeten betalen. Ik ben daar niet cynisch onder, ik ben geen knarsetandende oude man die tegen de vooruitgang is, maar ik vind ook niet dat we zaken moeten wegstoppen. Mijn boek is dus ook zeker niet zonder agenda, anders zou het een emotieloos geheel zijn geworden. Ik ben geïnteresseerd in een bepaalde nuance, in de ingewikkeldheid van de dingen, die laat ik zien in mijn boek.’ Beheersing ten top

Het fenomeen van de ongebreidelde groei herhaalt zich op dit moment, in opkomende landen zoals China. De sprong die China nu maakt lijkt in veel opzichten op de ontwikkelingen die tussen 1870 en 1880 in Europa ‘losbarstte’, inclusief de vervuiling en de ellendige omstandigheden voor de arbeiders. Het denken in

Amsterdam anno 1892. De tram rijdt (zonder stroom, maar toch). Gezien vanaf het balkon van Weteringschans 116 naar het Paleis voor Volksvlijt, het Frederiksplein (later afgebrand) en het Westeinde.

inspiring space

Auke van der Woud

Wat is er nou verkeerd aan een trein die door een natuurgebied rijdt? Waarom mogen wij niet vanuit de trein genieten van de natuur, waarom moet dat altijd per sé vanaf een stil bospaadje?’ termen van massa’s heeft voor Europa in ieder geval grote gevolgen gehad. Zo is de

zwaar maken. Maar dat was eenvoudigweg onbetaalbaar in

stelling verdedigbaar dat de kiem voor de modernistische stadsplanning – die uit-

het geval van de Deltawerken. Het verschijnsel van calcula-

eindelijk leidde tot talloze monofunctionele stadswijken – in feite is gelegd in de

ted risk komt uit Amerika, en wellicht zouden we ook het

tweede helft van de negentiende eeuw. Maar ook bij dergelijke constateringen past

bouwen in de Zuidplaspolder meer op deze manier moeten

de nuance, meent Van der Woud. ‘Ik vind het mooier om de ingewikkeldheid van

benaderen. Van der Woud: ‘We zouden kunnen uitgaan van

dit soort processen te laten zien. Ook aan de Bijlmer is met hart en ziel gewerkt.

een geaccepteerde tijdsspanne waarin het een keer mis kan

Het is nooit simpel. Ik schrijf bijvoorbeeld heel warm over de technologische

gaan, bijvoorbeeld eens per honderdduizend jaar een over-

geschiedenis. Daarin zit zoveel liefde van mensen die de technologie tot ontwik-

stroming. We zijn hier nog niet zo bekend mee in Nederland.

keling hebben gebracht, om de dingen mooier en beter te maken. Mensen die tijd

In kringen van RWS hoor je wel dat het Nederlandse publiek

en aandacht hebben geïnvesteerd, de zorgvuldigheid voor het detail; daarvoor past

ten onrechte een veilig gevoel heeft. We zouden het publiek

ons slechts respect.’

meer sensibel moeten maken om alert te blijven. Onze be-

Het geloof in de maakbaarheid van tijd en ruimte heeft in Nederland, maar ook bij-

leving dat we in dit soort zaken almachtig zijn sust ons een

voorbeeld bij onze oosterburen, onder meer geleid tot de beheersing en insnoering

beetje in slaap. Ik geloof niet dat ik het de meest verstandige

van de grote rivieren. Uitloopgebieden en meanderende stromen verdwenen, wat

beslissing vind om in de Zuidplaspolder te bouwen.’

in Duitsland enkele jaren geleden tot serieuze overstromingen en zelfs vele doden heeft geleid. Zijn we volgens Van der Woud te ver doorgeschoten in dat maakbaar-

De ware helden

heidsideaal en onze beheersing van de natuur? ‘Ja, dat zijn we, maar we hebben

Terug naar de negentiende eeuw. Het boek van Van der Woud

daar al een correctie op gekregen. Het begon met het Plan Ooievaar uit 1987, een

mist een ‘daverend slotakkoord’, stelde recensent Michaël

doorbraakplan van onder meer Dirk Sijmons. Dat het spaak loopt met de rivieren, daarvan zijn we inmiddels wel doordrongen. Dat is trouwens een omslag in 400 jaar denken over omgaan met het water. Dat we bij de Blauwe Kamer de uiterwaarden hebben doorgestoken is in dat perspectief ronduit spectaculair. Maar bij nader inzien is het niet zo revolutionair wat we doen, we laten de natuur immers nog steeds ‘beheerst’ zijn gang gaan. Werkelijk ruimte teruggeven aan de natuur is er niet bij, we hebben altijd nog de wenslijstjes met flora en fauna die we er voor terug willen krijgen. Je kan er de vogelsoorten nog nét niet bij bestellen.’ Kans op ramp

In het verlengde van dit ‘beheerste handelen’ en de natuur naar je hand zetten wordt momenteel in de vakwereld de discussie gevoerd over de bouw van 15.000 woningen in het laagstgelegen gebied van Nederland, de Zuidplaspolder. De mogelijkheid voor een nieuw staaltje waterstaatkundige landschapsbeheersing of een potentiële ramp? Van der Woud wijst erop dat Rijkswaterstaat pas sinds de Deltawerken werkt met waarschijnlijkheidsberekeningen. De klassieke methode van RWS was berekenen wat je nodig hebt en vervolgens de dijken twee keer zo

Toen de rand van de stad, nu er midden in liggend: de nieuwe tramremise met stal voor acht paarden van de Amsterdamsche Omnibus Maatschappij (AOM) (architecten A.L. en J.G. van Gendt, 1893).

inspiring space

Zeeman in de Volkskrant, een grote conclusie zoals de stel-

tegebruik van Nederland. Met de enorme groei van het aantal personenauto’s

ling dat Nederland zonder het vernuft en doorzettingsvermo-

heeft de verstedelijking een heel ander, netwerkachtig karakter gekregen, dat

gen van die tijd een aanzienlijk armer land was geweest.

beslist onnegentiende-eeuws is.’

Toch denkt Van der Woud wel degelijk dat Nederland in de

De ware helden in de omwenteling van de ruimtelijke inrichting van modern

tweede helft van de negentiende eeuw op de been is gezet.

Nederland zijn volgens Van der Woud in veel opzichten de waterstaatkundig

Voor die tijd was er eigenlijk nauwelijks sprake van ‘Neder-

ingenieurs. Zoals de twee ingenieurs Ferrand en Van der Kun, die ervoor zorgden

land’. ‘Na 1860 is men begonnen met de infrastructuur waar

dat het Rijk – ook al was er geen geld – na 1850 startte met de beheersing van de

we het nu nog altijd mee doen. Een voorbeeld: de huidige A7

‘wilde’ rivieren. ‘De waterbouwkunde is de centrale discipline in de Nederlandse

is niets anders dan een uitvergroting van het tramlijntje naar

ruimtelijke inrichting, en die kennis exporteren we zelfs nog steeds, denk maar

Sneek, destijds gewoon wat rails in het weiland. De tracés

aan Dubai.’ De grote verdienste van de negentiende eeuw is het wetenschappelijk

zijn in die tijd vastgelegd en die hebben vervolgens weer

theoretisch kader waarin al langer bestaande, ambachtelijke tradities werden

meer infrastructuur aangetrokken. Het casco is in de negen-

gevat. Met de opbloei van de wetenschappen en de wiskundige technieken kwam

tiende eeuw gelegd. Infrastructuur is nu eenmaal een keihard

er een fenomenale rekenkracht los, een fundamenteel verschil met de voorgaande

gegeven in het landschap. Daarbij is Nederland natuurlijk

tijd. Van der Woud: ‘Je hoefde niet meer eerst dingen te máken, je kon het uitre-

een klein land dus veel opties voor alternatieven waren er

kenen. De ingenieurs waren verlichte geesten, slimme types die niet bepaald bang

niet. Tot 1970 is het casco wat het wegvervoer betreft bruik-

waren. Want ook dát had je nodig: lef. Vergeet niet dat Nederland een doodarm

baar gebleken. Daarna is de automobiliteit geëxplodeerd.

land was, met niet meer dan drie miljoen gulden in de staatskas en het ingenieurs-

Dat heeft weer een nieuwe doorbraak betekend in het ruim-

korps bestond bij wijze van spreken uit anderhalve man en een paardenkop. En die zeiden nu: we gaan de rivieren veranderen, we gaan het uitrekenen. Een ongelofelijke prestatie waarvan een enorme olievlekwerking is uitgegaan op andere delen van de samenleving.’ Verrekijker

Het negentiende-eeuwse ingenieursdenken was in Nederland vooral ingegeven door een nadruk op praktisch toepasbare kennis. In ‘Een nieuwe wereld’ beschrijft hij dat de Nederlandse techniek geen culturele context had die ervoor zorgde dat de openbare werken met een gecultiveerde smaak werden ontworpen, dat de waterbouwkundige werken een opzettelijke toegevoegde luister kregen die kostbaar mocht zijn. Dat ‘sobere en doelmatige’ zit er natuurlijk nog steeds heel diep in, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Fransen die wél inzien dat een nieuwe brug – zoals het prachtige autoviaduct bij Millau, ontwerp Norman Foster – een aanjager voor een hele regio kan betekenen. In Nederland is de enige uitzondering op die regel de Erasmusbrug in Rotterdam geweest; kostte wat meer, maar zette heel Rotterdam op de kaart. In de zompige delta die Nederland vormde ging het vooral om de beheersing van

De opbouw van de Wereldtentoonstelling van het Hotel- en Reiswezen op het IJsclubterrein (later Museumplein), gezien vanaf de toren van het Rijksmuseum (1895). Op de achtergrond: Van Baerlestraat met Concertgebouw. Midden: de mailboot Prins Hendrik.

inspiring space

het water, aldus Van der Woud: ‘Nederlandse technische cultuur was land verbete-

niet vanuit de trein genieten van de natuur, waarom moet

ren – een werk dat technisch van het hoogste niveau was maar dat qua culturele

dat altijd per sé vanaf een stil bospaadje? De discussie wordt

mentaliteit eenvoudig, bijna primitief bleef.’ Dat verklaart ook misschien wel een

gedomineerd door mensen met een verrekijker op de buik,

bijna kinderlijk enthousiasme dat heden te dage ontstaat als er weer een plan

dat vind ik heel wonderlijk.’ Wij zijn volgens Van der Woud

wordt geopperd om Nederland in zee uit te breiden, al dan niet in eilandvorm.

best trots op onze landinrichting, maar we mogen dat vooral

In landen als Engeland en Duitsland hadden de ontwikkelingen destijds een ander

niet teveel etaleren. Zoiets als nationale trots, zoals het Made

karakter. Engeland was al in de achttiende eeuw begonnen met haar industriële

in Switzerland-gevoel van de Zwitsers, daarvan schrikken we

revolutie en liep wat dat betreft onbetwist voorop. Duitsland begon rond 1870 met

alleen maar. ‘Het is heel merkwaardig dat we ons altijd een

zijn industrialisatie en pakte de zaken bepaald gründlich aan. Men zorgde allereerst

beetje ongemakkelijk voelen over de eigen nationale produc-

voor een systematische organisatie van het onderwijs, waaruit het polytechnische

ten. Misschien komt dat ook omdat we geen sterk industrie-

systeem is ontstaan zoals wij dat later ook zijn gaan overnemen. Chemie, natuur-

land zijn.’

kunde, werktuigbouwkunde, waterbouwkunde en andere vakgebieden werden gecombineerd en samengebracht onder één dak. Zo konden productieprocessen

Lege havens

beter worden georganiseerd met als gevolg dat Duitsland tegen het einde van de

Toch duiken de ambities in de hedendaagse ruimtelijke

negentiende eeuw Engeland voorbij was gestreefd. Dat het uiteindelijk Amerika is

ordening af en toe wel op. Van der Woud wijst op de trans-

geworden dat nog steeds de wereldwijde top vormt van industrielanden komt dan

formatie van voormalige havengebieden zoals de IJ-oevers in

ook vooral omdat de Europese landen in de twintigste eeuw ‘elkaar de hersens in

Amsterdam en de Rotterdamse Kop van Zuid. ‘Dat waren treu-

sloegen’ en het continent in twee verwoestende wereldoorlogen stortten, aldus Van

rige gebieden. Daar is de ambitie dus wél neergezet, ook door

der Woud. Zwakke rug

Wellicht zijn we in Nederland misschien zelfs een beetje te ver doorgeschoten in onze utilitaire houding, gezien het feit dat het ons aan iedere trots op onze infrastructuur lijkt te ontbreken. Zo wordt de Hogesnelheidslijn bijvoorbeeld in het Groene Hart voor veel geld onder de grond gestopt. Van der Woud denkt zelf dat het in onze tijd wel meevalt met de waardering in de samenleving voor onze hoogstandjes van de techniek. De Groene-Harttunnel is in zijn optiek dan ook vooral een kwestie van een ‘zwakke rug’ van de politiek. ‘De milieubeweging heeft hier gewonnen met een idioot verhaal over weiden en koeien. De politiek blijkt hier niet tegen bestand. Het zit in onze politieke cultuur dat de techniek het telkens weer aflegt tegen de natuur in dit soort kwesties. Deze samenleving is honderd procent afhankelijk van techniek. Als de stekker eruit gaat is het echt gebeurd. Maar techniek is altijd ‘slecht’ of schuldig, terwijl we tegelijkertijd bewonderend zijn ten aanzien van de natuur. Een natuur die volkomen artificieel is! Wat is er nou verkeerd aan een trein die door een natuurgebied rijdt? Waarom mogen wij

Het nieuwe station van Abcoude, compleet met goederentrein. Eind negentiende eeuw werden overal in Nederland nieuwe spoorlijnen aangelegd, die aanvankelijk vooral Amsterdam en Rotterdam beter bereikbaar maakten.

inspiring space