ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ - ΤΟΜΟΣ Κ' - ΜΕΡΟΣ 1 by Αναγνωστήριον Καλύμνου "Αι Μούσαι"

Κ ΑΛ Υ Μ Ν Ι Α Κ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Α

Πίνακας εξωφύλλου: “Ψαράδες” , Εμμανουήλ Ζαΐρη(1875-1947) Πίνακας οπισθόφυλλου: “Κορίτσι σε λαχανόκηπο”, Εμμανουήλ Ζαϊρη Πίνακες εσωτερικών σελίδων: Μαρία Μ. Μπιλλήρη Φωτογραφίες: Στάθης Κλήμης, Γιάννης Κουλλιάς, Μιχάλης Κουτελλάς, Μιχάλης Πάου, Νικόλαος Σμαλιός Διακοσμητικά σχέδια: Νικολέτα Σ. Ρήγα Ηλεκτρονική επεξεργασία - Σελιδοποίηση: Γ. Δροσάκης Επιμέλεια εκτύπωσης: Γιώργος Δροσάκης

ISSN 1108-152-X

ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ “ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ”, ΚΑΛΥΜΝΟΣ 2014

c ΤΗΛ.: 22430 29443, 852 00 ΚΑΛΥΜΝΟΣ

Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Ρ Ι Ο Κ Α Λ Υ Μ Ν Ο Υ “Α Ι Μ Ο Υ Σ Α Ι” Β Ρ Α Β Ε Ι Ο Α Κ ΑΔ Η Μ Ι Α Σ Α Θ Η Ν Ω Ν

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ Κ΄ ΣΕΙΡΑ ΕΚΔΟΣΗΣ 40

ΧΟΡΗΓΟΙ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΨΑΡΟΜΠΑΣ - NISOGAS

ΚΑΛΥΜΝΟΣ 2014

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-6-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Με τη βοήθεια του Θεού και τη συμπαράσταση ανθρώπων που αγαπούν το Αναγνωστήριο, αξιωθήκαμε να φθάσουμε στην έκδοση και του 20ού τόμου των ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ. Μέσα σ΄ ένα πολύ δυσμενές οικονομικό περιβάλλον, λόγω της παρατεταμένης οικονομικής κρίσεως, εθνικής και τοπικής, καταφέραμε να είμαστε πιστοί στο ραντεβού μας, με τη συμπλήρωση της διετίας από την προηγούμενη έκδοση. Ως Διοικητικό Συμβούλιο του Αναγνωστηρίου μας νιώθουμε, πράγματι, ξεχωριστή ικανοποίηση που παραδίδουμε κι αυτόν τον τόμο στην τοπική μας κοινωνία στην ώρα του, αλλά, κυρίως, γιατί προσθέτουμε μια νέα ψηφίδα, την 20ή στη σειρά, στην αποθησαύριση της τοπικής μας ιστορίας. Επιπρόσθετα, η χαρά μας είναι ιδιαίτερη, γιατί μ΄΄ αυτή την έκδοση συμπληρώνουμε τις 40 εκδόσεις, ως Σωματείο ( μετά τη δεύτερη επανίδρυσή του, το 1978). Δεν πτοηθήκαμε από την οικονομική δυστοκία της εποχής. Απευθυνθήκαμε σε ανθρώπους που αγαπούν τον τόπο μας και αναγνωρίζουν την προσφορά στα γράμματα και στον πολιτισμό του ιστορικού μας Αναγνωστηρίου. Ανταποκρίθηκε για άλλη μια φορά η Περιφέρεια, και ιδιαιτέρως ο Περιφερειάρχης, ο κ. Γιάννης Μαχαιρίδης, του οποίου το ενδιαφέρον για το Αναγνωστήριο είναι αδιάλειπτο, συγκινητικό γι΄ αυτούς που γνωρίζουν καλά τη διάρκειά του αλλά και το πρακτικό αντίκρισμά του, σε οικονομικές ενισχύσεις. Πολύτιμος διαμεσολαβητής και ενισχυτής διαρκώς αυτής της στήριξης των προσπαθειών μας είναι κι ο εκπρόσωπος του νέου θεσμού της Περιφερειακής μας Ενότητας, ο κ. Κωνσταντίνος Σταυλάς. Κοντά στο δεύτερο Βαθμό Αυτοδιοίκησης στοιχήθηκε ως χορηγός κι ο εκλεκτός μας συμπατριώτης κ. Μιχαήλ Αντωνίου Ψαρομπάς. Άνθρωπος που εκτιμά και αναγνωρίζει την προσπάθειά μας, βρίσκεται πάντα κοντά στο Αναγνωστήριό μας και γι΄΄ αυτό -7-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τον ευχαριστούμε θερμά. Θερμές, ειλικρινείς κι εγκάρδιες ευχαριστίες εκφράζουμε, επίσης, σ΄ όσους βοήθησαν στην έκδοση του τόμου αυτού: Στους συνεργάτες συγγραφείς – παλιούς και νέους - και στα μέλη μας που διαχρονικά στηρίζουν την εκδοτική μας προσπάθεια. Απ΄ αυτά τα μέλη, τους συνεργάτες, τους φίλους ( εντός κι εκτός της χώρας ) αντλούμε δυνάμεις και συνεχίζουμε την πορεία μας. Με τη συμπαράσταση και αυτών από τους οποίους πήραμε τη σκυτάλη ως Διοικητικό Συμβούλιο, εργαζόμαστε όλοι ομόθυμα για την ευόδωση των σκοπών των « ΜΟΥΣΩΝ » Κλείνουμε με μια παράκληση - προτροπή: Η παρούσα οικονομική κρίση δεν πρέπει να αφανίσει και τους πυλώνες της πνευματικής ζωής. Αφυδατωθήκαμε οικονομικά. Ας μην αφυδατωθούμε και πολιτισμικά. Αυτό θα επιτευχθεί μέσα από την αλληλεγγύη και την αφύπνιση όλων μας. Το Διοικητικό Συμβούλιο Γιαμαίος Παναγιώτης, Πρόεδρος Χατζηθεοδώρου Γεώργιος, Αντιπρόεδρος Μαγκούλιας Ποθητός, Γραμματέας Πιζάνιας Παναγιώτης, Ταμίας Γεωργοπούλου Παρασκευή, Μέλος Θεοφιλίδης Ιωάννης, Μέλος Καπελλά – Κουτούζη Φανή, Μέλος Κουτελλάς Μιχαήλ, Μέλος Μαύρου Π. Καλλιόπη, Μέλος Πουγούνιας Ιωάννης, Μέλος Σκυλλά Ελένη, Μέλος

-8-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-9-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-10-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΑΞΙΑ ΚΑΛΥΜΝΙΑ ΘΕΜΕΛΙΝΑ ΚΑΠΕΛΛΑ

1916 - 2011

-11-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-12-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Θεμελίνα Ζερβού Καπελλά

λήρης ημερών εγκατέλειψε τα εγκόσμια, στις 25 Νοεμβρίου 2011, η Θεμελίνα Καπελλά. Μια ξεχωριστή προσωπικότητα του νησιού μας που σημάδεψε τα πολιτιστικά πράγματα του νησιού μας με το πολυσχιδές έργο της. Εξαιρετική καθηγήτρια γαλλικών, αντιπρόεδρος επί σειρά ετών του Διοικητικού Συμβουλίου του Αναγνωστηρίου, ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος του παραρτήματος του Λυκείου Ελληνίδων στην Κάλυμνο, ακούραστη διάκονος του λαϊκού μας πολιτισμού, άφησε βαθιά τα ίχνη της στην τοπική μας ιστορία και δικαιωματικά κατέστησε τη μνήμη της αιωνία. Το Αναγνωστήριο, τιμώντας την προικισμένη εκπαιδευτικό, την ταλαντούχα λογοτέχνιδα, συγγραφέα – λαογράφο , την καλή πατριώτισσα, την Καλυμνιά μάνα, πραγματοποίησε εκδήλωση – μνημόσυνο στις 18 Απριλίου 2012, στον όροφο του Πνευματικού μας Κέντρου. Στην κατάμεστη αίθουσα και σε μια ατμόσφαιρα στην οποία κυριαρχούσε η συγκίνηση από τη μια και η περηφάνια από την άλλη, αποδόθηκε ο οφειλόμενος φόρος τιμής. Η εκδήλωση έγινε σε συνεργασία με τη Θεατρική Ομάδα Καλύμνου και περιλάμβανε: α. Ομιλίες β. Θεατρικά δρώμενα παρμένα από λαογραφικές σελίδες βιβλίων της τιμωμένης. Στη συνέχεια παραθέτουμε τις ομιλίες που διαβάστηκαν στην εκδήλωση.

-13-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-14-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γιάννης Θ. Πατέλλης

Θεμελίνα Καπελλά

αποψινή βραδιά είναι αφιερωμένη στη μνήμη μιας ξεχωριστής Καλυμνιάς, μιας ευγενικής γυναίκας των Γραμμάτων και του Πολιτισμού με δυνατή ψυχή και μεγάλη καρδιά, της Θεμελίνας Καπελλά. Την αποψινή μας όμως συνάντηση, είτε την ονοματίσουμε φιλολογικό μνημόσυνο ή πνευματικό, λίγη σημασία έχει. Γιατί νομίζω ότι εμάς τους ομιλητές, τα μέλη της Θεατρικής Ομάδας που θα ακολουθήσουν, όλους εσάς που απόψε είστε εδώ μια ζεστή, φιλική ομήγυρη, μας ενώνει ένας κοινός σκοπός : Η μνήμη και η τιμή σε μια προσωπικότητα που το πέρασμά της από την πρόσφατη, αλλά και την παλαιότερη μεταπολεμική Κάλυμνο, υπήρξε συνώνυμο της Δημιουργίας και της Προσφοράς. Στο πορτραίτο αυτής της πολυσύνθετης γυναικείας προσωπικότητας καλείται σήμερα, ο καθένας από εμάς, που καθίσαμε σ’ αυτό το τραπέζι, να βάλει τη δική του πινελιά, ανασύροντας εικόνες από τα περασμένα: Τη διδασκαλία της στο Γυμνάσιο, τη θητεία στο Αναγνωστήριο, την καταλυτική παρουσία της στην πνευματική και κοινωνική ζωή του νησιού. Έργο όχι και τόσο εύκολο για μια Καλυμνιά η οποία άφησε ανεξίτηλα τα χνάρια της γραφής της, για μισό και πλέον αιώνα, στις σελίδες της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας. Ήδη, από τα πρώτα χρόνια της απελευθέρωσης, δεν αρκέστηκε στο διδακτικό της έργο, ως καθηγήτριας στα Γυμνάσια της Καλύμνου. Ακούραστη αγωνίστρια της ζωής, παρά τα πολλαπλά της καθήκοντα ως πολύτεκνης μητέρας και συζύγου ενός πολιτικού και Δημάρχου του νησιού μας, μετέχει σε κάθε -15-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα του τόπου μας. Δυναμικής ιδιοσυγκρασίας, σε πλήρη αντίθεση με την ηρεμία που αντανακλούσε πάντα η φυσιογνωμία της, μετέχει στην οργάνωση, μετά την απελευθέρωση, του τοπικού παραρτήματος του Σώματος Ελληνίδων Οδηγών και συμβάλλει αποφασιστικά στη δημιουργία του τοπικού παραρτήματος του Λυκείου των Ελληνίδων, το οποίο οδηγεί, υπό την προεδρία της, στην αναγνώριση και την καταξίωση. Ταυτόχρονα μετέχει, από διάφορες θέσεις, σχεδόν σε όλα τα διοικητικά συμβούλια κάθε φιλοπρόοδου και φιλανθρωπικού συλλόγου. Μεγάλο της πάθος όμως, διακαής πόθος της μετά την απελευθέρωση, που δεν την αφήνει να ησυχάσει, η ανασύσταση του ιστορικού Αναγνωστηρίου με το οποίο τη συνδέουν οικογενειακές και ιστορικές μνήμες. Όταν το 1978 παίρνει σάρκα και οστά η 2η επανασύσταση του θα μετέχει συνεχώς, από διάφορες θέσεις, στα διοικητικά του έως το 1998. Αρνείται πάντα να καταλάβει προεδρικό αξίωμα. Προτιμά να εργάζεται αθόρυβα, προσφέροντας την πείρα της, την οργανωτική ικανότητά της, το συγγραφικό της τάλαντο, στην πρόοδο και την καταξίωσή του. Δεν είχα την τύχη να την έχω καθηγήτρια στο Γυμνάσιο. Με είλκυε, με εντυπωσίαζε όμως πάντα, το όμορφο γράψιμό της στα τοπικά έντυπα. Την είχα ως ένα από τα λογοτεχνικά μου πρότυπα. Αργότερα, στη συνεργασία μας από κοντά στα Διοικητικά Συμβούλια του Αναγνωστηρίου, είχα την ευκαιρία να αποκομίσω δείγματα γραφής μιας ξεχωριστής προσωπικότητας. Στις διαφορετικές γνώμες και μικροσυγκρούσεις, που ήταν φυσικό να υπάρχουν σε ένα Δ.Σ., οι τοποθετήσεις της, οι προτάσεις της, ο λόγος της, ήταν πάντα θετικός, ήρεμος, ορθολογικός, συνεκτικός διαφορετικών απόψεων. Στο τέλος, συνήθως, αποδεκτός από όλους μας. Την απασχολούσε πάντα η διαδοχή, βοηθούσε με όλες της τις δυνάμεις τους νέους στα Διοικητικά Συμβούλια, μας εμπιστευόταν, μας χάριζε αφειδώλευτα την πολύτιμη πείρα της, την γόνιμη βοήθειά της. -16-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Όταν το 1997 ανέλαβα την προεδρία του ιστορικού ιδρύματος, κατόπιν και της δικής της επιμονής, με στήριξε με όλες της τις δυνάμεις, στάθηκε δίπλα μου, τυπικά ως αντιπρόεδρος, ουσιαστικά ως εμπνευσμένη δασκάλα ενός μαθητή για τον οποίο φιλοδοξούσε και αγωνιούσε να επιτύχει. Λάμπρυνε το βήμα του Αναγνωστηρίου με τις μεστές λαογραφικών στοιχείων, αλλά και λογοτεχνικής αρμονίας, διαλέξεις της σε εθνικές επετείους, Πανδωδεκανησιακά Συνέδρια και άλλες σημαντικές εκδηλώσεις. Η συμμετοχή της στην έκδοση των Καλυμνιακών Χρονικών και των άλλων αυτοτελών εκδόσεων υπήρξε αποφασιστική και ουσιαστική. Ταυτόχρονα εκδίδει για το Αναγνωστήριο, με έξοδα της, δικά της αυτοτελή έργα, δωρίζοντας στο Ίδρυμα τα έσοδα από τις πωλήσεις των βιβλίων της. Τέτοιες εκδόσεις στάθηκαν η θαυμάσια λαογραφική δουλειά της «Πρόσωπα και Πράγματα στη ζωή της Καλύμνου», το 1987, και το βιβλίο της «Ιστορικές μνήμες Καλύμνου», το 1997, ουσιαστικά ένα αφιέρωμα για τα 50 χρόνια από την Ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στη μητέρα Ελλάδα. Ακόμα, με τη συνεργασία της Μαρίας Ζαΐρη εξέδωσαν από κοινού για λογαριασμό του Αναγνωστηρίου, το 1993, το βιβλίο «Παραμύθια και παραδόσεις από την Κάλυμνο». Μια παιδική έκδοση που αγαπήθηκε τόσο πολύ, ώστε έγινε και δεύτερη έκδοση το 2003 που κι αυτή εξαντλήθηκε. Η χαρισματική πένα της, ευαίσθητη παλμογράφος της καλύμνικης ψυχής, πλουτίζει την ύλη των Κ.Χ., κατακλύζει τις τοπικές εφημερίδες, προσφέρει στον τόπο, με τις αυτοτελείς εκδόσεις της, «Καλύμνικοι Αντίλαλοι» και «Πρόσωπα και πράγματα από τη ζωή της Καλύμνου», λογοτεχνικό έργο υψηλής τεχνικής, λαογραφική προσφορά πολύτιμη. Στα έργα της η καλοδουλεμένη φράση απλώνεται δωρική, απλή, με έντονη λυρική χροιά. Η γλώσσα αψεγάδιαστη, πλούσια, γάργαρη. Οι τοπικοί ιδιωματισμοί εισάγονται στο κείμενο και δένουν με περισσή τέχνη, χωρίς να ξενίζουν ακόμα και τον μη Καλύμνιο αναγνώστη. -17-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Το κάθε της κείμενο, είτε είναι διήγημα, είτε είναι χρονογράφημα ή ηθογράφημα, το κεντά πάνω σε μεταξωτό καμβά με περισσή προσοχή, σαν μια επιδέξια κεντήστρα. Κι ύστερα το θωπεύει για να φύγουν τα ξέφτια της κλωστής και να φτάσει σε μας ως ένα άψογο και ελκυστικό έργο τέχνης της γραφής, απόλαυση ανάγνωσης. Η Θεμελίνα Καπελλά αφήνει πίσω της, με τους επιδέξιους πλόες της ανάμεσα σε παλιές, σφουγγαράδικες εποχές, έθιμα, πρόσωπα και πράγματα του νησιού μας, λαογραφικά μοτίβα αξεπέραστα. Το συγγραφικό της έργο αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη στα γράμματα όχι μόνο της Καλύμνου αλλά και της Δωδεκανήσου γενικότερα. Υπόδειγμα, παράδειγμα στη μακρά ζωή της, έφυγε προς το αιώνιο ταξίδι με τα χνάρια της προσφοράς της ανεξίτηλα χαραγμένα στην κοινωνία του νησιού μας. Κάποτε ένα βράδυ, πριν είκοσι περίπου χρόνια, συζητούσαμε οι δυο μας στα γραφεία του Αναγνωστηρίου, μετά από γραφική δουλειά του Σωματείου, σε ώρες χαλάρωσης. Κάποια στιγμή μου εξομολογήθηκε την αγωνία της, αγωνία, νομίζω κάθε δημιουργού, κάθε καλλιτέχνη, με τα ακόλουθα λόγια : « Ο χρόνος κυλάει, κι εμείς κάποτε θα φύγουμε για πάντα. Άραγε, εκείνοι που θα ζήσουν κάποια χρόνια μετά από εμάς, που εμείς τώρα προσπαθούμε να αφήσουμε κάτι γι αυτούς, θα μας θυμούνται, θα μας μνημονεύουν μ’ ένα καλό λόγο;». Αγαπητοί φίλοι της αποψινής βραδιάς. Μικρός φόρος τιμής στη μνήμη της Θεμελίνας Καπελλά από το Αναγνωστήριο είναι τούτο το αφιέρωμα: «Θα σε θυμόμαστε πάντα αγαπημένη μας Κυρία Θεμελίνα..» Κάλυμνος, Απρίλιος 2012. Γιάννης Θ. Πατέλλης

-18-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μαρία Ζαΐρη

Η Θεμελίνα Καπελλά που γνώρισα

ταν αρχές της δεκαετίας του ’60, νεοδιόριστη τότε καθηγήτρια ήρθα στο Νικηφόρειο Γυμνάσιο, με όλες τις φοβίες και τις ανασφάλειες της νεαρής πρωτάρας, μια κυρία ξεχωριστή στάθηκε δίπλα μου. Ήταν η Θεμελίνα Καπελλά, καθηγήτρια των Γαλλικών. ...Με το ήρεμο χαμόγελό της, τη σιγουριά που απέπνεε, την ευγένεια που τη διαπότιζε, έγινε για μένα ένα σταθερό σημείο, μια αναπάντεχη προστάτιδα. Πριν έρθω και ανιχνεύοντας το έδαφος για το πού θα βρεθώ, ανακάλυψα άρθρα της στον τότε Καλυμνιακό Παλμό και άλλα έντυπα, δίπλα σε ονόματα όπως ο Γιάννης Ζερβός, ο Γεώργιος Κουκούλης, ο Μιχαήλ Σωτηρίου, ο Νικόλαος Δράκος, ανθρώπων που είχα ακουστά και αργότερα γνώρισα από κοντά. ...Διάβασα τα άρθρα της με κριτική διάθεση και δεν έβρισκα ψεγάδι ούτε στο περιεχόμενο ούτε στην εκφορά του λόγου. Κείμενα πεζά που όμως είχαν μέσα τους ποιητική αύρα. Θαύμασα αυτή την πεπαιδευμένη Καλυμνιά, που είχε τόσο αισθητή παρουσία στα πνευματικά ζητήματα του νησιού. Την αντιμετώπιζα με κάποιο δέος και θεωρούσα πως απέχω πολύ από το να πιστέψω πως θα μπορούσα κάποτε να έχω την παρέα της και πολύ περισσότερο τη φιλία της. Πάντως, τότε για μένα ήταν ο δικός μου άνθρωπος, με διάθεση προσέγγισης, κατανόησης και στήριξης. Μακάρι όλοι οι νεοδιόριστοι να έβρισκαν στην αρχή της καριέρας τους έναν άνθρωπο σαν τη Θεμελίνα Καπελλά. Γιατί, κακά τα ψέματα, η απειρία είναι κακός σύμβουλος. Προκειμένου να μη χάσεις τον έλεγχο στην τάξη, και μιλάμε για τότε με τους πολλούς μαθητές, κάνεις λάθη, προσπαθώντας να φερθείς πιο αυστηρά, με αμφίβολα συνήθως αποτελέσματα. Εκείνη με δίδαξε πως ο προσωρινός έλεγχος δεν έχει σημασία. Σημασία έχει η εκτίμηση που κερδίζεται με

-19-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

την επάρκεια του δασκάλου, την αγάπη και το ενδιαφέρον για το μαθητή, το πάθος για το λειτούργημα που ασκεί. Και πως η επιείκεια σε κάποιες περιπτώσεις λειτουργεί πιο αποτελεσματικά από την απόλυτη δικαιοσύνη. Ήταν η μόνη κυρία στο ανδροκρατούμενο τότε Νικηφόρειο, το Αρρένων, όπως ελέγετο, σε αντιδιαστολή με το Θηλέων, που είχε καθηγητές παλιούς όπως ο Γυμνασιάρχης Δρόσος Κωλέττης, ο Στέφανος Κορφιάς, ο Σταμάτης Κουτούζης, ο Μιχαήλ Σωτηρίου, ο Σπύρος Κουλιανός και άλλοι, νεότεροι όπως ο Αντώνιος Μαμής, ο Παναγιώτης Χαμουζάς και άλλοι. Όταν απευθυνόταν στους συναδέλφους, συνήθιζε τον πληθυντικό και περισσότερο στους νεότερους. Δεν ήταν μόνο από τυπική ευγένεια, ήταν ο σεβασμός στην προσωπικότητα του άλλου. Στις συγκεντρώσεις των καθηγητών στο Γραφείο είχε την άποψή της, τεκμηριωμένη πάντα, αλλά ποτέ των άκρων. Βρισκόταν εκεί κι ένιωθες πως η Καπελλά είχε τη θέση της σεβαστή απ’ όλους. Και κάτι σαν αόρατο περιθώριο ολόγυρά της. Δεν έδινε πολύ αέρα σε κανένα κι η οικειότητα έφτανε μέχρι εκεί που επέτρεπε εκείνη. Ο καθένας ήξερε τη θέση του κι ήταν αυτό μια στάση ζωής δύσκολο να εφαρμόσεις. Για το πώς την αντιμετώπιζαν οι μαθητές δεν ξέρω πολλά να πω. Το μάθημά της ήταν τα Γαλλικά, που δεν το φοβόντουσαν τα παιδιά όπως τα μαθηματικά π.χ. Όμως φρόντιζαν να μην είναι αδιάβαστοι, να μη προκαλούν προβλήματα. Ήταν για τα παιδιά κάτι σαν μάνα που δίδασκε με όλους τους τρόπους. Στο μεταξύ έφυγα κι, όταν γύρισα στην Κάλυμνο, ήταν σαν να ξαναβρήκα παλιά αγαπημένη φίλη. Η ζωή τα’ φερε να είμαστε μαζί από τα πρώτα ιδρυτικά μέλη στο Λύκειο των Ελληνίδων, εκείνη ως Πρόεδρος κι εγώ μέλος και μετά Αντιπρόεδρος. Ήταν μια συνεργασία που βασιζόταν στον αμοιβαίο σεβασμό και την αγάπη και πάντα ένιωθα πως η Καπελλά ήταν κάτι το ξεχωριστό, τόσο για τις γνώσεις της, κυρίως πάνω σε θέματα λαογραφίας, όσο για το ήθος και τη σύνεση. -20-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Στα διάφορα θέματα άκουγε τη γνώμη όλων κι απορούσα με τη διάθεση συνεργασίας και συγκερασμού των αντίθετων πολλές φορές απόψεων. Στη συνέχεια βρεθήκαμε από το 1978 στο Αναγνωστήριο «Αι Μούσαι». Πρόεδρος στην αρχή ήταν ο Γ. Λυσίκατος, μετά ο Γ. Σακελλαρίδης και έπειτα εγώ. Και βέβαια υπάρχει και συνέχεια. Τον τίτλο του Προέδρου ποτέ δεν τον διεκδίκησε, παρά τις πιέσεις όλων μας, οφείλω να πω. Ήταν μέλος στην αρχή και μετά Αντιπρόεδρος. Όμως η Καπελλά ήταν πέρα και πάνω από τίτλους. Η γνώμη της βάραινε, η παιδεία κι η εργατικότητά της την επέβαλλαν κι η όλη παρουσία και το ήθος της την καταξίωναν όχι μόνο στην Κάλυμνο, αλλά παντού, όπου γινόντουσαν τα συμπόσια των Δωδεκανησιακών Σωματείων. Το μαρτυρούν οι εργασίες, οι ομιλίες, οι εισηγήσεις. Μια προσωπικότητα πανδωδεκανησιακή. Η Θεμελίνα Καπελλά ήταν μια ήρεμη δύναμη. Δεν ύψωνε τη φωνή, σεβόταν τους πάντες και δούλευε πολύ. Με τον τρόπο της έσπρωχνε και τους άλλους να δουλεύουν. Έδινε ερεθίσματα, έβρισκε θέματα και πηγές για να γίνει μια εργασία, κι εκείνη στεκόταν πάντα δίπλα, έτοιμη να ενθαρρύνει. Πολλοί εξ αιτίας της τόλμησαν να γράψουν και να πλουτίσουν τη βιβλιογραφία της Καλύμνου. Στο μεταξύ τα βιβλία της άρχισαν να γράφονται το ένα μετά το άλλο. Πότε από τη συγκέντρωση παλαιότερων εργασιών, πότε με νέα πρωτότυπα θέματα. Και όλα τόσο προσεγμένα. Δεν ήταν απ’ αυτά που γράφονται απλώς. Η κάθε λέξη, η κάθε φράση, το κάθε νόημα και ο αντίχτυπός του έπρεπε να περάσουν από διπλό κόσκινο. Μου έκανε εντύπωση που καμιά φορά με ρωτούσε: Τι λες γι’ αυτό ή εκείνο; Τρόμαζα. Τι να πω εγώ. Όμως είχα την αίσθηση πως ήθελε μια άποψη που να διαφέρει έστω κατά μία γενιά, μια άλλη θεώρηση. Ήταν ένας άνθρωπος που κατείχε το χθες, μελετούσε το σήμερα και φρόντιζε για το τι θα περάσει στο αύριο. Ένας άνθρωπος -21-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

χθεσινός, σημερινός, αυριανός. Αυτό που λέμε διαχρονικός. Μαρία Ζαΐρη Φιλόλογος Απρίλιος 2013

Από την ιστορική επίσκεψη τουΟικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου στο Αναγνωστήριο, τον Οκτώβρη του 1994

-22-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Κώστας Μηνέττος

Το λογοτεχνικό έργο της Θεμελίνας Καπελλά

«Ε

ίναι ΄αλήθεια πως, όταν γράφεις, μοιάζεις να μιλάς με κάποιον άγνωστο, να του ανιστορείς εκείνα πούχεις μέσα σου, κείνα π΄άκουσες, κείνα πούμαθες, κείνα που πιστεύεις. ΄Αλλοι θέλουν να μιλούν διαρκώς κι άλλοι να γράφουν.» Είναι λόγια της Θεμελίνας Καπελλά από το βιβλίο της «Καλύμνικοι αντίλαλοι». Η ίδια, όπως είναι γνωστό, προτιμούσε να γράφει αντί να μιλά.Το γράψιμο ήταν γι΄ αυτήν η διέξοδος στο ξεχείλισμα των γνώσεων, των εμπειριών και βιωμάτων που ήταν γεμάτη η ζωή της. Ερεθίσματα για να γράφει της έδιναν: Οι απλοί άνθρωποι του νησιού με τις αρετές και αδυναμίες τους. Η σκληρή ζωή τους πάνω στον άγονο, μα τόσο αγαπημένο βράχο, με τη φτώχεια και τις στερήσεις. Η ανελέητη μοίρα των σφουγγαράδων και η πάλη τους με τα άψυχα και ζωντανά θεριά της θάλασσας. Οι θρύλοι και οι παραδόσεις του τόπου, ανόθευτες κι αμόλυντες. Τα έθιμα και ο τρόπος ζωής ο ιδιαίτερος, ο χαρακτηριστικός της καλύμνικης κοινωνίας. Το τοπίο με την ομορφιά και την ιδιομορφία του. Η ξενιτιά με τις πίκρες και τα βάσανά της. Η έντονη θρησκευτικότητα που και η ίδια βίωνε έμπρακτα. Το δράμα της προσφυγιάς με τις τραγικές εμπειρίες που προσωπικά δοκίμασε, κι ακόμα: Τρισχαριτωμένες μικρές εύθυμες ιστορίες της καθημερινής

-23-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

νησιώτικης ζωής. Αντιδρώντας στα τόσα ερεθίσματα η πένα της, μας έχει χαρίσει αρκετά βιβλία και πάμπολλα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, μέσα στα οποία παρουσιάζει, όπως γράφει ο Βασίλης Μοσκόβης, «τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο των κατοίκων του νησιού της με τη μεγάλη καρδιά και τους σκληρούς αγώνες για τη χαμοζωή τους». Μελετώντας το λογοτεχνικό της έργο, το περιεχόμενο του οποίου με πολλή συντομία θα παρουσιάσω, και, καθώς ο στοχασμός σου περπατά αργά –αργά μέσα στις σελίδες των βιβλίων «του πιο πολυγράφου και πολυδιαβασμένου λογοτέχνη, απ΄όσους δημοσιεύουν κατά καιρούς σε καλύμνικα έντυπα», όπως την αποκαλεί ο αείμνηστος φιλόλογος γυμνασιάρχης Νικόλας Δράκος, διαπιστώνεις ότι, εκτός από λαογράφος και ηθογράφος είναι και εξαίρετος διηγηματογράφος και ιστορικός αφηγητής. Είναι η λογοτέχνης που μέσα και στην πεζογραφία της καθρέφτισε, με τις ζωντανές εικόνες της, τη διάρκεια και συνέχεια της νησιώτικης καλύμνικης ζωής. Στα κείμενα του βιβλίου της «Καλύμνικοι Αντίλαλοι» αφήνεται να προβάλει η διηγηματογράφος με την πλαστικότητα του λόγου και το λεπτό χιούμορ, η ηθογράφος με τη μεγάλη τέχνη και δύναμη, που ταυτίζεται με τους απλούς ανθρώπους του νησιού της, τα προτερήματα και τα ελαττώματά τους. Στα «θαλασσινά», όπως τιτλοφορεί έξι μικρά αφηγήματά της στο ίδιο βιβλίο, το ενδιαφέρον της συγκεντρώνουν οι σφουγγαράδες. Αυτοί άλλωστε αποτελούν το κέντρο αναφοράς της ζωής όλου του νησιού. «Κι όσοι ζούνε την πραγματική ζωή του», θα μας πει η ίδια, «και αφουγκράζονται τους παλμούς του και τόχουνε βαθιά κλεισμένο μέσα τους, σαν κάτι ατόφιο κι αναπόσπαστο απ΄΄ αυτούς, δε μπορεί παρά να τους θυμούνται, να τους παρακολουθούν, να γεύονται, έστω και στο ελάχιστο, τις πίκρες και τις χαρές τους». Αυτό ακριβώς κάνει κι η ίδια, όταν παρουσιάζει την ερημιά των δρόμων, το νέκρωμα της κίνησης και της ζωής στο λιμάνι και την πόλη με την αναχώρησή τους, όταν αφήνει να προβάλλουν -24-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ανάγλυφα τα συναισθήματα συγγενών και γνωστών του νεκρού σφουγγαρά πούρθε «το χαπάρι του», όταν παρεμβάλλει με διακριτικό χιούμορ και καλύμνικη ντοπιολαλιά εύθυμους διαλόγους για «τη γραβάτα του καπετάνιου» ή «τους σκουλούκους στις γαλέτες» ή όταν ολοζώντανα περιγράφει την επιστροφή τους με προσωποποιημένη την καμπάνα να τους υποδέχεται με τα λόγια: «Καλωσορίσατε. Σας προσμένουμε μέρες και νύχτες ολάκερες αγωνισμένες. Με τη δικιά σας έγνοια ζούσαμε, με τη δικιά σας συλλογή. Λείπατε σεις, κι έλειπε η χαρά, το φως, κι ήτανε σιγανοί οι κτύποι της καρδιάς μας….Ελάτε πιο σύντομα, πιο γρήγορα αράξετε. Μια γυναικεία καρδιά θάβρει ο καθένας σας. Κι είτε μάνας είναι, είτε της ίδιας της γυναίκας σας, είτε αδερφής, το ίδιο θάναι μ΄ αγάπη πλημμυρισμένη, για να σας κάμει να ξεχάσετε την τραχιά ζωή των έξι μηνών». Κι εκείνα τ΄ άψυχα καΐκια ν΄ αποκρίνονται: «Δέστε μας, γυρνάμε, σας τους φέρνουμε πίσω και μέσα στα σπλάχνα μας φέρνουμε και τα σφουγγάρια, ψωμί δικό σας και δικό μας. Παλαίψαμε άνθρωποι και καΐκια, γιατί είναι δύσκολος σύντροφος η θάλασσα. Βρήκαμε φουρτούνες, παραδείραμε, όμως τώρα που γυρνούμε θα ξεχαστούν όλα. Οι άνθρωποί μου θα πατήσουν στη στεριά, κι εγώ θ΄΄ αράξω σε μια μεριά του λιμανιού, θα ρίξω την άγκυρα και θα ξεκουραστώ». Την ιδιαίτερη προσοχή, από τα έξι διηγήματα, προκαλεί στον αναγνώστη το «Τάξιμο»,βραβευμένο σε πανελλήνιο διαγωνισμό. Εντυπωσιάζει η σπαρταριστή παρουσίαση ηθών και εθίμων, η ανάγλυφη εκδήλωση των συναισθηματικών καταστάσεων των ηρώων, που τους ψυχογραφεί με μεγάλη επιτυχία. Περίτεχνα παρουσιάζει την αλλαγή των εποχών στο νησιώτικο αιγαιοπελαγίτικο τοπίο. Ζωηρά αποτυπώνει την αισθητική απόλαυση που αυτό δημιουργεί στους νησιώτες. Παραθέτει, επιπλέον, πλούσια στοιχεία για την κοινωνική δομή στο νησί της, με την έντονη θρησκευτικότητα και τον αγνό πατριωτισμό. Το 1983 κυκλοφορεί το βιβλίο της «Χρονικό της Προσφυγιάς», -25-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ένα ιστορικό αφήγημα-αυτοβιογραφία. Σ΄΄ αυτό η συγγραφέας δεν ασχολείται με την ξενιτιά που ενσυνείδητα επιλέγει ο άνθρωπος από την ανάγκη της ζήσης, της επιβίωσης. Ασχολείται με την ξενιτιά του ξεριζωμού, του διωγμού, της φυγής, που οδηγεί τον άνθρωπο η κατοχή, η σκλαβιά, η ανελευθερία, η καταπίεση. Αυτήν τη ξενιτιά δοκίμασε η ίδια με το πρώτο μωρό στην αγκαλιά της, το Μάρτη του 1943, για να βρεθεί στη Μέση Ανατολή. Η προσωπική περιπέτεια, οι κίνδυνοι, οι στερήσεις, δοσμένα απλά και έντεχνα, μοιάζουν με μια ιερή εξομολόγηση και κατατάσσουν το ιστορικό αυτό αφήγημα σ΄΄ ένα από τα καλύτερα βιβλία πολεμικής περιπέτειας. Η σεμνή εξιστόρηση της σκλαβιάς και των συνεπειών του πολέμου, η αντικειμενική τους αφήγηση, η ψυχογραφική σκιαγράφηση των δρώντων προσώπων χαρακτηρίζουν το γράψιμό της και σε τούτο το βιβλίο. Κεντρικός ήρωας η ίδια, αφηγείται τη σύλληψη του συζύγου και του αδελφού από τις δυνάμεις κατοχής, τους απάνθρωπους βομβαρδισμούς, την περιπετειώδη φυγή, το μαρτυρικό ταξίδι στην Τουρκία, την εφιαλτική διαμονή στο στρατόπεδο προσφύγων Χαλεπίου, τη Γάζα, τα Ιεροσόλυμα, την αγωνία της κάθε μέρας, ως την ευλογημένη στιγμή της επιστροφής. Διαβάζοντάς το προσεκτικά, εντυπωσιάζεσαι από την ηρωϊκή απόφασή της να εγκαταλείψει το σπίτι και τη μητέρα για τον άνδρα και τη λεύτερη ζωή. Βλέπεις να αποκαλύπτεται σ΄΄ όλο του το μεγαλείο το μητρικό φίλτρο, η συζυγική κι αδερφική αγάπη, τα αλτρουϊστικά αισθήματα προς τους συμπάσχοντες, η βαθιά θρησκευτική πίστη και η προσήλωση σε αξίες και ιδανικά. Απειρες φορές η συγγραφέας βρίσκει στην προσευχή το στήριγμα και το αποκούμπι στις δύσκολες στιγμές της προσωπικής περιπέτειας, αντλώντας και μεταδίδοντας θάρρος, δύναμη, υπομονή και επιμονή. Μακριά από την πατρίδα και τους δικούς της, πρόσφυγας σε μια ξένη χώρα, δονείται από ιερή συγκίνηση και έντονο θρησκευτικό -26-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συναίσθημα, όταν πατά τους Άγιους Τόπους. Εξωτερικεύοντας τη ψυχική ευφορία που η ίδια βιώνει, κατορθώνει να μεταδώσει και στον αναγνώστη τη θρησκευτική αυτή συνείδηση. Μα και η αγάπη στην πατρίδα και την ελευθερία φαίνεται να τη διαποτίζει σε κάθε στιγμή της ζωής που αυτοβιογραφεί στο χρονικό της. Βασανίζεται από το δράμα της σκλαβωμένης πατρίδας. Ζει με το όνειρο της επιστροφής και της Ελευθερίας. Δε μπορεί να εννοήσει ατομική ευτυχία χωρίς ελεύθερη πατρίδα. Ανεξίτηλα στη μνήμη και την ψυχή της μένουν η προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ο εκμηδενισμός της προσωπικότητας και η αλλοτρίωση που η προσφυγιά με τα στρατόπεδά της επέφερε, στοιχεία που δεν παραλείπει σ΄ ΄όλο το βιβλίο της αρκετές φορές να επισημαίνει. Με πόση ζωντάνια και παραστατικότητα δίνεται, τέλος, η περιπέτεια της επιστροφής στη λεύτερη πια πατρίδα! Θαυμάσιες εικόνες από σκηνές ομαδικής ψύχωσης, λαχτάρας κι αγωνίας ξετυλίγονται μπροστά στον αναγνώστη. Βάλσαμο στην καρδιά των προσφύγων το αντίκρισμα και πάλι της ελληνικής σημαίας ν΄΄ ανεμίζει στο παλιό ιταλικό διοικητήριο. «Το μοναδικό αντιστάθμισμα για τις πίκρες του πολέμου» όπως γράφει. Κορύφωση της συγκίνησης η συνάντηση με τα συγγενικά πρόσωπα στο σπίτι, στο λεύτερο πια νησί τους. Με τη γαλανόλευκη να κυματίζει ελεύθερη, με τη μάνα, το παιδί, το σύζυγο, τους συγγενείς σ΄ ΄ένα λαοκοόντιο σύμπλεγμα ευφρόσυνης χαράς και αγαλλίασης, η ευχαριστία προς τον Θεό είναι φυσική εκδήλωση κι έκφραση ευγνωμοσύνης ενός συνειδητά πιστού χριστιανού. Οι αρετές δόκιμου λογοτέχνη είναι ολοφάνερες και στο βιβλίο της «Πρόσωπα και πράγματα στη ζωή της Καλύμνου».΄Ένα βιβλίο γεμάτο νοσταλγία και λατρεία για όλα τα ωραία, τα αγνά και αληθινά που χάνονται από τη ζωή και τα οποία στους νέους, σ΄ αντίθεση με την παλιά γενιά, δε μιλούν και δεν αντιπροσωπεύουν κάτι. Μέσα στα λογοτεχνήματα του βιβλίου προβάλλει η Καπελλά -27-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής, τη λειτουργικότητα και τη στάση της μικρής κλειστής καλυμνιακής κοινωνίας. Με προσόντα κοινωνικού αναλυτή διερευνά ήθη, έθιμα και κοινωνικά φαινόμενα, τα αναλύει, τα ερμηνεύει. Η στάση της απέναντι σ΄ αυτά δεν είναι δογματική αλλά κριτική. Το νέο δεν το καταδικάζει, δεν το απορρίπτει εκ προοιμίου. Αφήνει τον αναγνώστη να κρίνει, να συγκρίνει και το χρόνο ν΄ αποδείξει το ορθό ή το λάθος στην αλλαγή. Αξίες, ιδανικά και παραδόσεις που στήριξαν την καλύμνικη κοινωνία και οικογένεια προβάλλονται περίτεχνα κι εκφραστικά, ενώ καθόλου δε διστάζει να παρουσιάσει με αντικειμενικότητα και τα δυσάρεστα, τις αρνητικές πλευρές, με λεπτή, διακριτική σάτυρα. Υπέροχο το διήγημά της «Το θρονί», ένα διήγημα-ηθογράφημα αξιώσεων. Εξαίρετο το «Αγάπη στο Διαπόρι», μια τρυφερή και ρομαντική ιστορία αγάπης. Συγκλονιστικό το διήγημακοινωνιογράφημα «Καλλιόπη η Μακριά» ένας ύμνος για την Καλυμνιά χήρα μητέρα. Γυναίκα της Καλύμνου διαλεκτή η Θεμελίνα Καπελλά, δεμένη σφικτά με την τραχιά της γοητεία, κράτησε με την πένα της ζωντανή την παράδοση, παίνεψε τα κακοτρόχαλα βουνά και τη φουρτουνιασμένη θάλασσα, ύμνησε τους δύσκολους, απειθάρχητους ανθρώπους, με την κρυμμένη όμως μέσα τους πηγαία και αυθόρμητη καλοσύνη. Έγραψε, για να σώσει, για να μην εξαφανιστούν από γύρω κι από μέσα μας, τα συστατικά στοιχεία της γνήσιας νησιώτικης ορθόδοξης ελληνικής ψυχής.Aυτά που μας χρειάζονται ιδιαίτερα σήμερα, για ν΄ αντιπαλαίψουμε την καταθλιπτική μνημονιακή τραγικότητα, που βιώνουμε ως χώρα και ως νησί. Η Θεμελίνα Καπελλά έκλεινε μέσα της το ωραίο, το υψηλό, το μεγαλόφρον και το μετέδιδε ολόγυρα κι ολούθε με την υποδειγματική ζωή της και το χαρισματικό γράψιμό της. Κώστας Ε.Μηνέττος Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Δημ.Εκπ/σης -28-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-29-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Από τελετή βράβευσης μαθητών της ΣΤ΄ τάξης των Δημοτικών μας Σχολείων, στον ετήσιο διαγωνισμό ζωγραφικής που διοργανώνει το Αναγνωστήριο.

-30-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Καλλιόπη Μαύρου

Αποχαιρετισμός στη Θεμελίνα Καπελλά

γαπημένη μας θεία Θεμελίνα, σεβαστή μας Πρόεδρε, Είναι τόσο δύσκολη αυτή η στιγμή του αποχωρισμού… Μας άφησε χρόνους η Θεμελίνα Καπελλά. Αυτή για την οποία νιώθαμε πως θα ‘ταν για πάντα η Πρόεδρος του Λυκείου των Ελληνίδων. Τα ειλικρινή συλλυπητήρια προς την οικογένειά της μας παρακάλεσαν να διαβιβάσουμε η Πρόεδρος του Κεντρικού Λυκείου των Αθηνών κ. Ελένη Τσαλδάρη και η Έφορος των Παρ/των κ. Μαρία Κώτσου. Είναι μια ώρα που όλοι λυγίζουν μπροστά στο τελειωτικό, αναπότρεπτο φαινόμενο του θανάτου. Πιο πολύ η οικογένεια, τα παιδιά, που αντικρίζουν την αγαπημένη μάνα για τελευταία φορά. Κι εμείς τριγύρω, παλιές μαθήτριες και μαθητές, συνεργάτες και συνεργάτιδες, συγγενείς, φίλοι και φίλες. Κι εγώ, τώρα εδώ, να προσπαθώ να κλείσω σε λίγες γραμμές το μέγεθος της απώλειας. Να καταγράψω και να μοιραστώ με τους συμπαριστάμενους τις σκέψεις, τις άπειρες εικόνες και βιώματά μου, για μια τέτοια, σπάνια, για τον τόπο μας, γυναικεία φυσιογνωμία, που σημάδεψε στο διάβα της ζωής της και την κοινωνία μας. Πάτησε στα χώματα της πατρικής γης για σχεδόν ένα αιώνα. Στο πέρασμά της άφησε πατημασιές βαθιές. Σηκωνόταν η φτέρνα και το πάτημα άφηνε πίσω του «μόσχον και λίβανον», την αύρα του Έργου του καλού. Η Θεμελίνα Ζερβού – Καπελλά ήταν η κόρη του Γεράσιμου και της Άννας Ζερβού. Ο πατέρας της, άνθρωπος καλλιεργημένος, ήταν υπάλληλος της Αγγλικής εταιρείας «Ράλη», που έκανε εισαγωγικό κι εξαγωγικό εμπόριο με την Αίγυπτο και την Ινδία. Η οικογένεια έζησε στην Ινδία για σχεδόν 20 χρόνια κι εκεί γεννήθηκαν τα πρώτα παιδιά. Στη συνέχεια επέστρεψαν στην -31-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ελλάδα, κι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Η Θεμελίνα γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου τελειώνει το σχολείο και σπουδάζει στην, τότε, ακμάζουσα Γαλλική Ακαδημία. Όταν μεγαλώνει ένα παιδί και γίνεται νέος άνθρωπος, τη στιγμή που ωριμάζει η προσωπικότητά του, στο κατώφλι της νέας, δικής του εποχής, καλείται να συνειδητοποιήσει πως η ζωή είναι σύντομη και να επιλέξει το δρόμο της Αρετής, που θα δώσει περιεχόμενο στην ύπαρξή του. Θα οραματιστεί, τότε, την παρουσία του να είναι θετική μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Γι’ αυτό χρειάζονται οι άξιοι δάσκαλοι, που θα υποδείξουν αυτόν το δρόμο. Όταν γεννιέται ένα χαρισματικό παιδί, είναι ευλογία Θεού. Έχει να εισπράξει και τα ανάλογα ερεθίσματα από το οικογενειακό περιβάλλον, το θερμοκήπιο αυτό, που μπορεί να εκθρέψει τα πολύτιμα άνθη του καλού. Οι γονείς της, βαθιά θρησκευόμενοι, μόλις επέστρεψαν από την Ινδία, αφοσιώθηκαν στην εκκλησία. Ο πατέρας της γίνεται επίσημος ιεροκήρυκας της εκκλησίας στην Αθήνα και Κάλυμνο. Από την οικογένειά της έμαθε, λοιπόν, την προσφορά κι έγινε η ίδια παράδειγμα εθελοντισμού. Από νωρίς στον Οδηγισμό, στις Εθελόντριες του Ερυθρού Σταυρού… Παντρεύεται τον Μανώλη Καπελλά, ένα εντιμότατο άνθρωπο και πολιτικό και τον αγάπησε βαθιά. Στο γάμο τους τραγούδησε: «Βασιλικέ πλατύφυλλε με τα σαράντα φύλλα σαράντα σε ‘γαπήσασι, ‘με πάλι εγώ σε πήρα» Απέκτησαν πέντε παιδιά. Η ζωή της οικογένειας υπήρξε συχνά περιπετειώδης. Ο πόλεμος, η προσφυγιά στη Μέση Ανατολή. Η Θεμελίνα Καπελλά δε φοβήθηκε τη ζωή. Από τα νιάτα της είχε γευθεί μεγάλες πίκρες. Το πατρικό της πένθησε την απώλεια νεαρών βλασταριών. Σε τρυφερή ηλικία βίωσε το θάνατο των αδελφών της, που ‘ταν χαρισματικά παιδιά. Ήξερε πως υπάρχει το σκληρό πρόσωπο της ζωής. Στο γέρμα της ζωής της, ποιος θα το φανταζόταν; Τη χτύπησε και πάλι, σαν αστροπελέκι, η απώλεια του αγαπημένου της εγγονού. Έπρεπε να γευτεί κι αυτό το πικρό ποτήρι. Κι εκείνη, όρθια, να γίνεται η κολόνα, το στήριγμα ενάντια -32-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

στους ανέμους που συντάραξαν το σπιτικό με τους αγαπημένους της. Αντλούσε δύναμη από την πίστη της, από την προσευχή. Κάποτε, όταν κι εγώ βρέθηκα σε ανάλογη οικογενειακή ταραχή, τη ρώτησα πώς είναι δυνατόν μια μάνα να αντέξει. Κι εκείνη μου απάντησε πολύ ήρεμα: «Μα υπάρχουν κι οι άλλοι. Τα υπόλοιπα παιδιά. Θα στεκόμαστε όρθιες για όλους». Λιμάνι, καταφύγιό της κι εκείνο το μικρό γραφείο στην πλαϊνή είσοδο του σπιτιού. Εκεί που το ανήσυχο πνεύμα της ξεδιπλωνόταν στις κακές και καλές στιγμές. Περισσότερο στις καλές, όταν την συνέπαιρνε ο οίστρος της δημιουργίας. Η πένα κι εσύ, αγαπημένη μας, ήσασταν μαζί σε μια υπέροχη σχέση. Ευτυχείς αυτοί που γνώρισαν τα βιβλία σου. Κι αυτά ήταν παιδιά σου, τα πνευματικά. Και μέσα από αυτά, όσα αγάπησες, όσα σε συγκλόνισαν. Πώς τα προλάβαινες όλα; Ευσυνείδητη καθηγήτρια, συγγραφέας, συμμέτοχη σε κοινωνικές δραστηριότητες, οικοδέσποινα, μάνα που έφερε στον κόσμο άξια παιδιά. Τι κρίμα που η νέα γενιά σήμερα δε γνώρισε και σένα κι άλλες εκείνη την ηρωική εποχή μετά την απελευθέρωση, όπου τόσα προσφέρατε σε μια κοινωνία που λαχταρούσε να γευθεί τους παλμούς της πνευματικής ζωής αλλά και στα στερημένα παιδιά του πολέμου. Μέσα από τον Οδηγισμό και το σχολείο γίνατε φάρος της πολιτιστικής ζωής. Κι αργότερα ήσουν η καθηγήτρια, που, εκτός από τα Γαλλικά που μας δίδαξες καλά, έσκυψες με στοργή πάνω στα νεανικά μας κεφάλια, ξεχώριζες από όλους και κάλυπτες τις αταξίες μας, σε χρόνους με αρκετή αυταρχικότητα στα σχολεία. Οι περίφημες «γιορτές των σφουγγαράδων» σε σένα στηρίζονταν στο σχολείο κι ήσουν η μόνη από την οποία μάθαμε καλύμνικους σκοπούς. Μέλος του «Αναγνωστηρίου αι Μούσαι» και Αντιπρόεδρος, άπειρες φορές «το ’ποφανέρωσες» με την προικισμένη σου γραφίδα. Το αγαπημένο σου, τελευταίο, δημιούργημα ήταν το Λύκειο των Ελληνίδων. Ενστερνίστηκες την ιδέα, που μας μεταφέρθηκε από την αείμνηστη Νίκη Λάμπου και μαζί με την παλιά Ομάδα του Οδηγισμού και άλλες κυρίες, ανασκουμπωθήκατε να προσφέρετε -33-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

στον τόπο μια νέα ώθηση στη διατήρηση και διάδοση των Παραδόσεων στον τόπο μας και του Πολιτισμού γενικότερα, για να τον θωρακίσετε από την επέλαση των αρνητικών στοιχείων, σε μια εποχή που αλλάζει συνεχώς. Είχες το χάρισμα, το κύρος και την επιβλητικότητα της Προέδρου, την γενική αποδοχή και το σεβασμό όλων, και ήξερες να διαλέγεις συνεργάτες. Για 14 χρόνια, στο τιμόνι του ιστορικού Σωματείου μας, συνέβαλες τα μέγιστα στην επιβολή της γυναικείας παρουσίας στα κοινά του τόπου μας. Επί της εποχής σου τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία των τμημάτων, την απόκτηση των πρώτων ενδυμασιών, ταξιδέψαμε κι εκπροσωπήσαμε την Κάλυμνο επάξια, όπου μας ζητήθηκε. Υπήρξαν κατά καιρούς διαφωνίες και δυσκολίες. Όμως, με την Ιώβειο υπομονή και τη σοφία σου έλεγες: «Ας τ’ αφήσουμε τώρα αυτά κι ας σκεφθούμε προτάσεις για έργο δημιουργικό». Αυτό ήταν η ουσία. Όλα τα άλλα ήταν άνευ σημασίας. Μακάρι αυτή τη σκέψη σου να την μοιράζονται και σήμερα και όλοι όσοι ασχολούνται με την πολιτική στον τόπο μας κι έχουν στα χέρια τους τις τύχες και το μέλλον του λαού και της πατρίδας μας. Μας δίδαξες την υπομονή, την ανεκτικότητα, ακόμα και προς όσους μας ταλαιπώρησαν, μέσα στα πλαίσια μιας αντίληψης για την αγαστή συνεργασία, για το καλό του τόπου. Ο Χριστός μας δίδαξε: «Αγαπάτε αλλήλους». Από τους σοφούς της Ανατολής μάς έρχεται ο λόγος, πως όλοι μας, για να επιβιώσουμε, έχουμε ανάγκη από την αγάπη και τη στήριξη των ανθρώπων που μας περιβάλλουν, την αποδοχή. Πρέπει, λοιπόν, κι εμείς να προσφέρουμε πρώτοι την αγάπη, την ανοχή, τη στήριξη στο διπλανό μας, με όποιο τρόπο μπορεί ο καθένας. Ίσως σ’ αυτά τα λόγια να περικλείουμε την όλη παρουσία της Θεμελίνας Καπελλά στη ζωή, ενός δυνατού μυαλού και μιας μεγάλης ψυχής. Πότε ακριβώς άρχισε για σένα, σεβαστή μας θεία Θεμελίνα, η αρχή του τέλους; Η αντίστροφη μέτρηση; Εγώ πιστεύω, όπως σε έζησα, όταν έχασες και τον αγαπημένο σου σύντροφο, τον -34-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σύζυγό σου. Τότε σε είδα να παραιτείσαι. Κι ήρθε σιγα σιγά το τέλος, οδυνηρό, που δεν σου άξιζε. Τώρα, πιστεύω πως είσαι ευτυχισμένη κοντά του, πλήρης ημερών. Εκφράζουμε τα ειλικρινή συλλυπητήρια στην οικογένειά σου. Καλό σου ταξίδι, σεβαστή και αξέχαστη μας Πρόεδρε. Θα σε θυμόμαστε για πάντα. Αιωνία σου η μνήμη. Καλλιόπη Μαύρου Πρόεδρος του Λ.Ε.Κ.

-35-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-36-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γιάννης Νικολάου Ρήγας

Η καθηγήτριά μας Θεμελίνα Ζερβού - Καπελλά Βιώματα - Αναμνήσεις

ολλά τα χρόνια που πέρασαν. Αλλά οι μνήμες ακόμα νωπές. Ποτέ δε φεύγει απ’ το μυαλό μου η ωραία εκείνη εικόνα, με τα παιδιά της τάξης μας στο Νικηφόρειο Γυμνάσιο, όρθια και σιωπηλά, κόσμια και πειθαρχημένα, να υποδεχόμαστε την καθηγήτριά μας. Κι’ εκείνη να μπαίνει στην τάξη, ευθυτενής, ευγενική και ήρεμη, μα σοβαρή κι επιβλητική συγχρόνως, επιβάλλοντας την ευταξία με μόνη τη δωρική κι αρχοντική παρουσία της. Δεν τη θυμάμαι ποτέ να θυμώσει, να φωνάξει, να απειλήσει, να τιμωρήσει, όπως προέβλεπε τότε η αυστηρή πειθαρχία του Σχολικού Κανονισμού. Κι’ αυτό, γιατί κάτι τέτοιο δε χρειάστηκε ποτέ. Αρκούσε μονάχα η ευγενική, μα και σοβαρή παρουσία της και η στοργή κι η κατανόηση με την οποία μας περιέβαλλε, για να μας καθηλώνει στο θρανίο και στο καθήκον, όχι από φόβο, αλλ’ από σεβασμό και αγάπη. Ηταν η αείμνηστη, Καθηγήτριά μας τότε των Γαλλικών, η Κυρία Θεμελίνα Ζερβού - Καπελλά! Οσο κι’ αν η αφέλεια της νειότης, την εποχή εκείνη, δε μας επέτρεπε να σκεφτούμε πόσο σημαντική και χρήσιμη ήταν για μας η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας, με μόνη την παρουσία, τις συμβουλές και την άψογη συμπεριφορά της, μας προσγείωνε φιλότιμα στο βιβλίο, για ν’ ανταποκριθούμε πρόθυμα στις προσδοκίες και στις προσπάθειές της. -37-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ηταν για όλους μας πρότυπο εκπαιδευτικού. Κι’ ήταν πρότυπο, χωρίς υπερβολή, κι έξω από την τάξη και πέρα από τα εκπαιδευτικά της καθήκοντα, στην οικογένεια, στην κοινωνία. Άριστη και σεμνή οικογενειάρχης και δραστήρια στυλοβάτης του πνεύματος στο νησί μας, πρωτοπορεί σε όλους τους τομείς του πολιτισμού και μας διδάσκει με το έργο και το παράδειγμά της, μέσα και έξω απ’ το σχολείο, ως μαθητές της αρχικά, μα και μετά, στο δειλό ξεκίνημα της πορείας του καθενός από μας. Έτσι αντιλαμβανόταν η ίδια το εκπαιδευτικό της καθήκον και έτσι το ζούσαμε κι εμείς, οι μαθητές της. Σωστή παιδαγωγός, δεν έπαψε ποτέ να μας διδάσκει, όχι μόνο στο καθαρά διδακτικό της αντικείμενο αλλά και με πολύτιμες συμβουλές και νουθεσίες. Και όχι μόνο στο σχολείο, αλλά και μετά, διαχρονικά και, προπάντων, με το παράδειγμα και με την πολύπλευρη δράση της, στην οποία θεωρώ χρέος μου ν’ αναφερθώ, ακροθιγώς όμως, γιατί με κάλυψαν ήδη οι προηγούμενοι εκλεκτοί ομιλητές. Δεν ήταν τα χρόνια εύκολα. Η κάθε κατάκτηση απαιτούσε μεγάλη προσπάθεια, υπομονή κι επιμονή. Ξέραμε όλοι στην τάξη, πως η αείμνηστη σήμερα Καθηγήτριά μας, ξεπερνώντας κάθε προηγούμενη δυσκολία από την εποχή του πολέμου και της προσφυγιάς της στη Μέση Ανατολή, στάθηκε όρθια και δυνατή κι άρχισε, χωρίς καθυστέρηση, στο νησί μας, έναν όμορφο αγώνα, μιας ανθρωπιστικής και κοινωνικής προσφοράς και μιας αέναης εξελικτικής πολιτισμικής δράσης. Ιδρυτικό και δραστήριο μέλος της «Φιλοπτώχου αδελφότητος Κυριών», από τη δεκαετία του ‘50, κάνοντας πράξη τις αρχές των σεβάσμιων γονιών της και ακολουθώντας το παράδειγμά τους, προσφέρει απλόχερα την αγάπη και την ανθρωπιά της στην τοπική μας κοινωνία, που τότε προσπαθούσε ακόμα να συνέλθει και να βρει το δρόμο της. Και την ίδια εκείνη εποχή, ως Έφορος του Οδηγισμού στο νησί μας, αγκαλιάζει με αγάπη τη νεολαία και οργανώνει κατασκηνώσεις και διάφορες πρωτοποριακές εκπαιδευτικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις. -38-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Και με το πέρασμα του χρόνου, ανήσυχη και δραστήρια πάντα, μετουσιώνει την πλούσια εμπειρία της σε πηγή έμπνευσης και ρεαλιστικού οραματισμού, αξιοποιεί τις εξαίρετες πνευματικές δυνατότητές της και ανοίγει δρόμους πνευματικής ανέλιξης για την ταλαιπωρημένη και υποτονική τοπική μας κοινωνία. Πρωταγωνιστεί στην επανίδρυση του κορυφαίου πνευματικού μας Σωματείου, του Αναγνωστηρίου των Μουσών και το στηρίζει, ως Αντιπρόεδρός του και συγχρόνως ως δραστήρια, ουσιαστική και παραγωγική συνεργάτιδα, για πολλά χρόνια και, με ορθές επιλογές και στοχευμένες δράσεις, μαζί με άξιους συνεργάτες, αναβαθμίζει και προάγει το Αναγνωστήριό μας, χαρίζοντάς του, μέσα από πλούσια πνευματική προσφορά, πολύπλευρη καταξίωση και ανεπιφύλακτη αναγνώριση, μέσα κι έξω απ’ τη μικρή τοπική μας κοινωνία. Αργότερα, ατενίζοντας πάντα το μέλλον της Καλύμνου με διορατικότητα, πρωτοστατεί και πάλι, για να δημιουργηθεί ένα νέο κόσμημα του νησιού μας, το Λύκειο των Ελληνίδων και το στηρίζει, διανύοντας μια λαμπρή μακρόχρονη πορεία, ως καταξιωμένη Πρόεδρός του και, με άξιους και πάλι συνεργάτες, συντηρεί και αναβιώνει τις τοπικές μας παραδόσεις και προβάλλει την Πατρίδα μας πολύ πιο πέρα από τα τοπικά μας σύνορα. Ιδιαίτερα όμως σημαντικός για τον τόπο μας, είναι ένας άλλος τομέας δημιουργίας και προσφοράς, στον οποίο σύντομα διακρίνεται, πάντα σεμνά και διακριτικά, μα ποιοτικά και παραγωγικά, η αείμνηστη «κυρία Θεμελίνα Καπελλά». Ο τομέας της λογοτεχνίας και της λαογραφίας, με την επιμελή συγκέντρωση και την εξαίρετη, γλαφυρή, λογοτεχνική καταγραφή και παρουσίαση πολύτιμων στοιχείων, για τους κατοίκους της Καλύμνου, σε χρόνους παλιότερους, για τους ρυθμούς της ζωής τους, για τα προβλήματα, τις ανθρώπινες σχέσεις, τις αντιλήψεις, τα ήθη και τα έθιμα και για τις παραδόσεις του νησιού μας. Διακριτικά και αθόρυβα, στοχαστική ανατόμος των διαχρονικών διακυμάνσεων της κοινωνίας του νησιού μας, -39-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

διερευνά και αναλύει ακατάπαυστα και μεθοδικά αυθεντικές πρωτογενείς πηγές, καταγράφει γλαφυρά και αξιόπιστα πολύτιμες σελίδες της ιστορίας και της παράδοσής μας και ξεδιπλώνει στις σελίδες της την ίδια την ψυχή του λαού μας κι εξακολουθεί έτσι να μας διδάσκει, έξω πια τώρα απ’ το Σχολείο, μαθαίνοντάς μας, πως η παράδοση κάθε λαού αποτελεί τη γνήσια έκφραση της ψυχής του και της βασικής του αυτονομίας κι αντανακλά την αληθινή του υπόσταση και το φως του πνεύματός του. Αλλά και στην τοπική μας μεταπολεμική δημοσιογραφία, στα πρώτα βήματά της, έδωσε λαμπρά και πλούσια δείγματα της πολυτάλαντης και χαρισματικής προσωπικότητάς της η αείμνηστη Καθηγήτριά μας, αρχικά ως αρθρογράφος στην «Προοδευτική Κάλυμνο», αργότερα ως μέλος της συντακτικής επιτροπής και τακτική συνεργάτιδα του «Καλυμνιακού Παλμού» και μετά ως βασική συνεργάτιδα της τοπικής μας εφημερίδας «Καλυμνιακός Ταχυδρόμος». Κι’ ακολουθούν δημοσιεύσεις και διαλέξεις, με θέματα ποικίλου ενδιαφέροντος και πάντοτε υψηλών απαιτήσεων. Δεν έχει τέλος η δημιουργική έμπνευση, η πολυσήμαντη δράση και η πολύπλευρη προσφορά της αξέχαστης Καθηγήτριάς μας, που έτσι, αβίαστα και δίκαια καθιερώθηκε στη συνείδηση όλων μας, ως κορυφαίος πνευματικός παράγοντας του νησιού μας, ως πρωταγωνίστρια, αλλά και πρωταθλήτρια, σε όλους εκείνους τους τομείς της γνώσης και του πολιτισμού μας, που αποτέλεσαν αντικείμενο σοβαρής ενασχόλησής της. Αναμφίβολα, πέρα από το θαυμασμό μας, της οφείλουμε και την ευγνωμοσύνη μας. Γιατί δεν πρέπει κανείς να ξεχνά, πως η ιστορία, η παράδοση και ο πολιτισμός κάθε λαού, συνεπώς, και του νησιού μας, που υπηρέτησε με πίστη, αφοσίωση και όραμα η κυρία Καπελλά, αποτελούν πολύτιμο συνεκτικό δεσμό και θεμέλιο στέρεο, για την επιβίωση του ίδιου του λαού και ολόκληρου του ΄Εθνους, στοιχείο βασικό και εξόχως αναγκαίο, προπάντων σήμερα, σε μια εποχή αναμφίβολα δύσκολη, σ’ ένα τοπίο γκρίζο, με πολλές -40-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

αμφισβητήσεις και με τους συνακόλουθους κινδύνους. Κλείνοντας αυτό το απλό αφιέρωμά μου στη μνήμη της αξέχαστης καθηγήτριάς μας, της αείμνηστης Θεμελίνας Ζερβού – Καπελλά, με την ίδια βαθιά εκτίμηση, τον ίδιο βαθύ σεβασμό και την αγάπη που αισθανόμουνα νεαρός τότε μαθητής της, θέλω σήμερα να ευχηθώ, η μνήμη της, η προσωπικότητα, το παράδειγμα και το ανεκτίμητο έργο της να αποτελέσουν για όλους μας ιερή πολιτισμική παρακαταθήκη, που θα μας οδηγεί στο δρόμο που εκείνη απαρασάλευτα βάδισε, στο δρόμο της συνεχούς πνευματικής αναζήτησης και της ατέρμονης, σεμνής, ποιοτικής, πρωτοποριακής δημιουργικής προσφοράς, της προσφοράς της εκείνης, που έδωσε την έμπνευση στον λαϊκό μας ποιητή, Σκεύο Συριώτη, να της αφιερώσει, πριν από χρόνια, τους ακόλουθους στίχους: «Χρόνια παλιά κι’ ανέσβηστα στην Καλυμνιά ψυχή μας, τα ιστόρησες και τά΄ γραψες, ιέρεια στο νησί μας, αναστημένα, ζωντανά στην κάθε μας γενιά. Μα εκείνο που αστράφτει σου μοναδικό, καλή μας, είναι όπου, γυναίκα εσύ κι’ από τρανή γενιά,με την ψυχή σου εσμίλεψες, λατρευτικό στη γη μας, τ’ άγαλμα: ΚΑΛΥΜΝΙΑ!». Κάλυμνος, 18 Απριλίου2012 Γιάννης Νικολάου Ρήγας

-41-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-42-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Φανή Καπελλά - Κουτούζη

Με αφορμή μια απουσία και μια φωτογραφία…

έρασε το , τόσο σημαντικό, κατά την ορθόδοξη πίστη μας, σαραντάμερο, για την ανάπαυση της ψυχής που φεύγει και συγχρόνως το τόσο οδυνηρό γι’αυτούς που μένουν πίσω, μετά από μια απώλεια! Στην προκειμένη περίπτωση, η απώλεια ήταν της μάνας μας, που «είχε τα χρόνια

-43-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

της» αλλ’ όπως συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, δε θέλεις να σκεφθείς ότι θα χαθεί από το σπίτι ο ίσκιος της, η πολύτιμη σκιά της, που ένωνε ακόμα και τα «διεστώτα» της μεγάλης οικογένειάς της. Μιλούσε πια μόνο με το βλέμμα της, που μας αγκάλιαζε με αυτή τη γνώριμη στοργή της μάνας - εκεί είχε συγκεντρωθεί όλη η λαχτάρα για επικοινωνία - και με τις μικρές, ανεπαίσθητες κινήσεις των τρεμάμενων , εκφραστικών, τρισαγαπημένων χεριών της. Αλλά η αίσθηση ότι ήταν « εκεί», σου έδινε τόσο κουράγιο και το προνόμιο να λέγεσαι παιδί, όσο κι’ αν τα χρόνια σου έλεγαν άλλα. Ήρθε όμως η ώρα του αποχωρισμού και με τη βοήθεια της λογικής και της συναίσθησης της κοινής μοίρας όλων μας, περνούν οι δύσκολες μέρες μία-μία. Κι όταν έχεις πιει άλλα ποτήρια πικρότερα, όταν σε σημάδεψαν γεγονότα που, μαζί με σένα, έχουν ραγίσει και τις πέτρες, τότε αισθάνεσαι ότι πρέπει να προσπαθήσεις πιο ενσυνείδητα να ξαναμπείς στη ζωή. Βοήθησε κι ο κόσμος πολύ. Η Κάλυμνος ξέρει να κηδεύει τους νεκρούς της ! Είναι μια παλιά διαπίστωση, που δείχνει κάτι για την κοινωνία μας, τα εσώτερα προτερήματά της, που εκδηλώνονται αυθόρμητα και ειλικρινά, όταν το καλούν οι περιστάσεις. Πριν ακόμη φύγει η μάνα μας, φύλαξα ιδιαιτέρως μερικές φωτογραφίες της, που κάτι το ξεχωριστό μου έλεγαν. Με τη βοήθεια μιας απ’αυτές θέλω να πω δυο λόγια παραπάνω από όσα, με τόση αγάπη, σεβασμό και εκτίμηση, γράφτηκαν και λέχθηκαν για κείνην. «Θαμπό ήτο το μυαλό της και η φρε(ο)νιμά(δ)α της ,α χρυσή μου Θεμελίνα , τη χόλιασα καλά»…μου΄ πε μια γυναίκα στο δρόμο. Το κράτησα γιατί ήταν από μια γυναίκα που θα μπορούσε να είναι ήρωάς της. Πριν εικοσιπέντε χρόνια... Εμπορειός. Πίσω αχνοφαίνεται η Τέλεντος. Αυτές οι αποδράσεις ήταν για τη μαμά ένα πολύτιμο δώρο. Βρισκόταν κοντά στις πηγές της έμπνευσής της. Συνομιλήτριά της η παλιά Πετράντα, μια εμβληματική φυσιογνωμία, μια γυναίκα ήρωας, που η ζωή την πότισε κι αυτήν -44-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

«της πικροδάφνης τα ζουμιά». Δε θυμάμαι ποιος τράβηξε τη φωτογραφία...Απ’ όταν την πρωτοείδα σκέφθηκα ότι ο φακός συνέλαβε κάτι απ’ την ψυχή της, τόσο αυθεντικό και τόσο γνήσιο, τόσο χαρακτηριστικό. Ναι, η μάνα μας είχε αυτά τα χαρίσματα, που αποτύπωσε μια τυχαία φωτογραφία: Είχε μεγάλη αγάπη, θαυμασμό, σεβασμό γι’ αυτούς τους απλούς ανθρώπους, τους ήρωες των βιβλίων της. Η στάση της στη φωτογραφία μού θυμίζει υπόκλιση προς την παλιά Πετράντα! Στο πρόσωπό της απλώνεται μια γλυκύτητα που εκφράζει συμπυκνωμένα τα αισθήματά της, όχι μόνο της στιγμής. Έτσι ένιωθε για την κάθε μια γυναίκα που τη βοηθούσε στο σπίτι και τα παιδιά. Δε τη θυμάμαι να απαιτήσει κάτι, να κουράσει παραπάνω. Ήταν γεμάτη ευγνωμοσύνη μόνο για ό,τι της πρόσφεραν. Και κάτι ακόμη: Η χριστιανική καταλλαγή την κοσμούσε. Είχε πολύ εύκολο το « συγγνώμη» Τό΄΄ λεγε και το εννοούσε, σε μικρούς και μεγάλους μέσα στο σπίτι. Έχοντας καθημερινό αγώνα να βγάλει πέρα, πολλές φορές μας φερόταν αυστηρά, κατά τη γνώμη μας. Δεν άφηνε όμως να ξημερώσει η άλλη μέρα χωρίς τις απαραίτητες εξηγήσεις! Τό΄ ΄ξερα και δεν κοιμόμουνα μέχρι ν’ακούσω την πόρτα μου ν’ ανοίγει. Κάποιες φορές η κουβέντα αυτή κρατούσε σε μάκρος… Αυτά της τα χαρίσματα μετρούν για μένα, σε τέτοιες στιγμές θέλω να τη θυμάμαι, τότε που στα μάτια μου δεν είχε ψεγάδι, τότε που η καθημερινότητά της δεν είχε αποκλίσεις απ’όσα έλεγε και έγραφε, είχε μόνο συνέπεια! Μάνα μου ακριβή, καλό σου ταξίδι .Ο Θεός να σε αναπαύσει. H Φανή σου Αθήνα,9 Ιανουαρίου 2011

-45-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-46-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-47-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-48-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-49-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-50-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

-51-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-52-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μιχάλης Ι. Κουτελλάς

Οικοδομικές φάσεις των οχυρώσεων

του Κάστρου Χώρας Καλύμνου

ο Κάστρο της Χώρας αποτελεί τη μνημειακή αυτοβιογραφία ολόκληρης της Καλύμνου για την περίοδο της παρουσίας των Ιωαννιτών Ιπποτών στο νησί (1314-1523). Η Τουρκοκρατία (1523-1912) που ακολούθησε άφησε και αυτή τα σημάδια της στην καστροπολιτεία. Ολοκληρωμένη επιστημονική μελέτη, που να πραγματεύεται συνθετικά, συνολικά και διεξοδικά το Κάστρο της Χώρας δεν υπάρχει ακόμη. Οι αναφορές, περιγραφές και μελέτες, που έχουν γραφτεί μέχρι τώρα γι’ αυτό –από ειδικούς και μη– υπήρξαν στη συντριπτική πλειοψηφία τους γενικού περιεχομένου σύντομες προσεγγίσεις, πολλές φορές μάλιστα τελείως επιφανειακές. Αυτό οφείλεται βέβαια σε μεγάλο βαθμό στην ένδεια των γραπτών πηγών σχετικά με το κάστρο, καθώς και στη μέχρι σήμερα έλλειψη συστηματικής ανασκαφικής διερεύνησης στο εσωτερικό του. Η δημοσίευση εγγράφων από το ιπποτικό αρχείο, που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη στη Βαλέτα της Μάλτας, που έγινε από τον καθηγητή Ιστορίας Ζαχαρία Τσιρπανλή, προσέφερε σημαντικά πρωτογενή στοιχεία, για την Ιπποτοκρατία στην Κάλυμνο και για το Κάστρο της Χώρας1. Στην προσπάθεια για μελέτη και κατανόηση της ιστορίας του κάστρου καθοριστικός είναι ο ρόλος των οχυρώσεών του, 1.

Τσιρπανλής 1991, σ. 180-181, 189-190, 203-205. Τσιρπανλής 1995, σ. 200, 352-355, 499-505, 648-651, 667-670, 754-756. Ευελπιστούμε ότι η ανακάλυψη κι άλλων εγγράφων από το αρχείο των Ιωαννιτών Ιπποτών, θα προσφέρει περισσότερα στοιχεία για την οργάνωση της ζωής στην κοινωνία της καστροπολιτείας, τις σχέσεις των Καλυμνίων με το Ιπποτικό Τάγμα και τη μέριμνα για την οχύρωση και προστασία του Κάστρου και των κατοίκων του νησιού.

-53-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

καθώς σε αυτές έχει αποτυπωθεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο η ιστορία του. Στην παρούσα εργασία επιχειρείται για πρώτη φορά διεξοδική ενασχόληση με τις οχυρώσεις του Κάστρου της Χώρας και εξαγωγή επιστημονικών συμπερασμάτων για τις οικοδομικές – χρονολογικές φάσεις που παρουσιάζουν, με βάση τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και τη διαθέσιμη σχετική βιβλιογραφία.

ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

ε απόσταση τριών περίπου χιλιομέτρων από την Πόθια, το λιμάνι – πρωτεύουσα της Καλύμνου και σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά του σημερινού οικισμού της Χώρας, υψώνει σε περίοπτη θέση το επιβλητικό ανάστημά του το Κάστρο της Χώρας ή αλλιώς Μεγάλο Κάστρο2. Αυτό καταλαμβάνει την κορυφή ενός απόκρημνου υψώματος (μέγιστο υψόμετρο 250,36 μ.), που παρουσιάζει κατωφέρεια από Βορρά προς Νότο. Τα ισχυρά τείχη του προσαρμόζονται στο ανάγλυφο της βραχώδους κορυφής, την οποία αγκαλιάζουν περιμετρικά, περικλείοντας στο εσωτερικό τους έναν εκτεταμένο και πυκνοδομημένο οικισμό σχεδόν 29.000 τ. μ.3, ο οποίος μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 2

Η ονομασία Κάστρο της Χώρας χρησιμοποιείται στα νεότερα χρόνια και μάλιστα μετά τη δημιουργία του οικισμού της Χώρας στους πρόποδες του Κάστρου κατά τον 18ο αιώνα. Με τον όρο “Χώρα” επί της Ιπποτοκρατίας νοείται η καστροπολιτεία, όπως αναφέρεται σε έγγραφο του 1502 της Μονής του Θεολόγου στην Πάτμο (Κουτελάκης 1981, σ. 28). Η ονομασία “Χώρα” για το κάστρο συνεχίστηκε και επί Τουρκοκρατίας, όπως φαίνεται σε έγγραφα της Μονής Πάτμου του 1607 (Κουτελάκης 1981, σ. 31-32). Για τη σημασία των όρων “Κάστρο” και “Καστέλλι” βλέπε: Δ. Ζήβας, Βενετσιάνικα Κάστρα στην Ελλάδα, Φρουριακά Χρονικά 1 (1973), σ. 109. Η ονομασία “Κάστρον” χρησιμοποιείται από τον 7ο αιώνα ως συνώνυμο της πόλεως [H. Ahrweiler, L’ Asie Mineure et les invasions arabes (VII–IΧe siecles), Rev. Hist. 1 (1962), σ. 1-32 και ανατύπωση Etudes sur les structures administratives et socials de Byzance, Variorum Reprints XVI (London 1971), σ. 30].

Οι Ελ. Παπαβασιλείου και Β. Καραμπάτσος, (Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 200) το υπολογίζουν στα 28.570 τ. μ., ενώ η Αλ. Στεφανίδου (Στεφανί-

-54-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-55-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

1200-1500 κατοίκους (εικ. 1-3)4. Η καστροπολιτεία έφερε την ονομασία Χώρα, κατά τη διάρκεια της Ιπποτοκρατίας5 και της Τουρκοκρατίας6. Τείχη και οικοδομήματα είναι κτισμένα από την ίδια πέτρα με τη βραχώδη κορυφή, έτσι ώστε από μακριά να φαίνονται ως συνέχεια του φυσικού βράχου. Η οχυρή και περίοπτη θέση του κάστρου, πέρα από την ασφάλεια που παρείχε, εξυπηρετούσε επίσης τον έλεγχο της γύρω περιοχής και του θαλάσσιου χώρου. Στο έργο μάλιστα αυτό θα βοηθούσε και η τοποθέτηση σκοπών – βιγλατόρων, σε άλλα υψώματα της Καλύμνου, όπως το Μεροβίγλι και οι Βίγλες, όπως δείχνει και η ίδια η ονομασία τους. Το Κάστρο της Χώρας ταυτίζεται με την ίδια την ιστορία της Καλύμνου κατά την περίοδο της Ιπποτοκρατίας, καθώς αποτέλεσε καθ’ όλη τη διάρκειά της το οικιστικό κέντρο του νησιού. Το κάστρο άρχισε να εγκαταλείπεται σταδιακά στις αρχές του 18ου αιώνα, οπότε και ξεκίνησε να κτίζεται ο σημερινός οικισμός της Χώρας. Σήμερα η καστροπολιτεία αποτελεί έναν εκτεταμένο ερειπιώνα, έναν τόπο ιστορικής μνήμης, που ξαναζωντανεύει κατά την τέλεση των κατ’ έτος θρησκευτικών λειτουργιών, τις ημέρες εορτασμού των δέκα μικρών εκκλησιών του. ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

δου 2001, σ. 246) στα 28.750 τ. μ.

4. 5.

Βολανάκης 1994, σ. 64.

Όπως αναφέρεται σε έγγραφο του 1502 της Μονής του Θεολόγου στην Πάτμο ( Κουτελάκης 1981, σ. 28-29 και Τρικοίλης 2007, σ. 100-103, όπου παρατίθεται ολόκληρο το κείμενο του εγγράφου).

Όπως αναφέρεται σε έγγραφα της Μονής Πάτμου, του 1607 (Κουτελάκης 1981, σ. 31-32 και Τρικοίλης 2007, σ. 107, 116-117, όπου παρατίθενται και ολόκληρα τα κείμενα των εγγράφων).

-56-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ι πρώτες επεμβάσεις συντήρησης και ανάδειξης του Κάστρου της Χώρας έγιναν την περίοδο 1991-1995, όταν αυτό συμπεριελήφθη στο πρόγραμμα του Υπουργείου Αιγαίου, για την “Ανάδειξη χώρων αναγνωρισμένου αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος στην περιοχή του νοτιοανατολικού Αιγαίου”7. Πραγματοποιήθηκαν τότε μεγάλης έκτασης στερεωτικές επεμβάσεις και συμπληρώσεις στα τείχη, αποκαταστάθηκε η κύρια πύλη εισόδου, συντηρήθηκε η μεγάλη ανατολική υδατοδεξαμενή, καθαρίστηκαν και συντηρήθηκαν οι εξωτερικές επιφάνειες των ναϋδρίων. Οι επεμβάσεις υπήρξαν σωτήριες για τα ετοιμόρροπα τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου, διασφαλίζοντας συνάμα και την ασφάλεια των επισκεπτών του. Δυστυχώς όμως σε αρκετά σημεία των τειχών οι συμπληρώσεις που έγιναν υπήρξαν «άστοχες» και χωρίς να ακολουθηθεί ο παλαιός τρόπος δόμησης με επάλληλες στρώσεις λίθων και ενδιάμεσα βήσαλα. Αντί μάλιστα παλαιών βησάλων χρησιμοποιήθηκαν θραύσματα από σύγχρονα κεραμίδια στέγης «γαλλικού» τύπου. Συστηματικές εργασίες υλοποιήθηκαν και στα πλαίσια του προγράμματος “Κάστρων Περίπλους” στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος “Interreg II Ελλάδος – Ιταλίας”, την περίοδο 1999-2001 από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων8. 7.

Βλ. σχετικά, Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 205-207. Επίσης, Αρχαιολογικόν Δελτίον 46 (1991): Χρονικά, σ. 511-513 και Αρχαιολογικόν Δελτίον 47 (1992): Χρονικά, σ. 666. Το χρηματικό ύψος του έργου ήταν 23.500.000 δραχμές. Οι εργασίες εκτελέστηκαν με φορέα χρηματοδότησης το Υπουργείο Αιγαίου, φορέα υλοποίησης την 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και υπόλογο διαχειριστή τον Δήμο Καλυμνίων. Ο Δήμος ήταν ο φορέας που είχε την ευθύνη για τη διαχείριση των χρημάτων του έργου, το προσωπικό που εργάστηκε στο κάστρο και την αρχιτεκτονική επίβλεψη του έργου, που έγινε από τον αρχιτέκτονα Σ. Μπαλαλή. Εκ μέρους της 4ης Εφορείας παρακολούθησαν τις εργασίες οι αρχαιολόγοι Ε. Παπαβασιλείου, Β. Καραμπάτσος, Αγγ. Κατσιώτη, Α. Μ. Κάσδαγλη και Θ. Αρχοντόπουλος (Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 205).

Το έργο υλοποιήθηκε με ανάθεση στην εργολήπτρια εταιρεία Παπακωστόπουλος – Τσιουφής, υπό την επίβλεψη των αρχιτεκτόνων - μηχανικών του Τ.Α.Π. Τις εργασίες παρακολούθησε από την πλευρά της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ο αρχαιολόγος Μιχάλης. Κουτελλάς.

-57-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Συγκεκριμένα αποχωματώθηκε και στη συνέχεια λιθοστρώθηκε ο χώρος εσωτερικά της πύλης και οικοδομήθηκε φυλάκιο – εκδοτήριο εισιτηρίων, ανακατασκευάστηκαν τα δύο βασικά λιθόστρωτα μονοπάτια του οικισμού, αναστηλώθηκαν επτά κτίρια στην κεντρική γειτονιά του κάστρου και ηλεκτροφωτίστηκε εσωτερικά και εξωτερικά ο χώρος του κάστρου. Στα πλαίσια των εργασιών έγινε και η αποχωμάτωση της μεγάλης δυτικής υδατοδεξαμενής, προκειμένου να χρησιμεύσει για την ύδρευση των κτιρίων της αναστηλωμένης κεντρικής γειτονιάς.

ΤΟ ΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ ΙΠΠΟΤΩΝ ΚΑΙ Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ

τις αρχές του 14ου αιώνα τα Δωδεκάνησα, πέρασαν σταδιακά στην κατοχή του στρατιωτικό-εκκλησιαστικού Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη9. Σύμφωνα με τον Giacomo Bosio, ιστοριογράφο του Τάγματος, η Κάλυμνος κατελήφθη από τους Ιωαννίτες Ιππότες το 131410. Η Κάλυμνος, η Κως, η Λέρος και η Νίσυρος αποτέλεσαν μία ανεξάρτητη διοικητική μονάδα (Πρεκεπτορία, Κουμενταρία, Βαϊλία), υπό τη διακυβέρνηση ενός Ιππότη, στον οποίο και 9.

Βλέπε ενδεικτικά: Η. Κόλλιας, Ο Ελληνισμός κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. Τα Δωδεκάνησα (1204-1522), στη συλλογή έκδοση Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Θ’, Αθήνα 1980, σ. 291. Κόλλιας 1991, σ. 14. Τσιρπανλής 1991, σ. 103, υποσημ. 1. Α. Failer, L’ occupation de Rhodes par les Hospitalliers, Revue des Etudes Byzantines 50 (1992), σ. 112. A Lutrell, Rhodes Town: 1306-1350, συλλογικός τόμος Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523), Πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, Ρόδος 24-29 Οκτωβρίου 1993, τ. Β’, Αθήνα 2000, σ. 309. N. Vatin, Rhodes et l’ ordre de SaintJean-de-Jerusalem, Paris 2000. Κόλλιας 2001, σ. 165. Κοντογιάννης 2002, σ. 12-13.

10.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 43 Β-C. Ο Ιππότης G. Bosio εργάστηκε συστηματικά στο αρχείο των Ιωαννιτών Ιπποτών κατά τη συγγραφή του τρίτομου έργου του στο β’ μισό του 16ου αιώνα. Στο έργο του συμβουλεύτηκε βέβαια και προγενέστερούς του χρονογράφους του Τάγματος.

-58-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

εκχωρούνταν από το Ιπποτικό Συμβούλιο της Ρόδου έναντι ετήσιου ενοικίου. Οι Διοικητές, που είχαν ως έδρα τους το Κάστρο της Νεραντζιάς στην Κω, ήταν γνωστοί με διάφορους τίτλους, όπως Precettore (Πρεκέπτορας), Commendatore (Κουμεντούρης), Baglivo (Βάιλος), Governatore, Luogotenente, Priore (Πριόρης)11. Κάστρο Χώρας και καλυμνιακή κοινωνία είναι δύο έννοιες ταυτόσημες κατά την Ιπποτοκρατία (1314-1523 μ. Χ.), καθώς το κάστρο αποτέλεσε κατά την περίοδο αυτή το οικιστικό κέντρο του νησιού και για την ακρίβεια τον μοναδικό οργανωμένο οικισμό του12. Οι Ιωαννίτες Ιππότες γενικά σέβονταν τους ισχύοντες τοπικούς θεσμούς και τα προνόμια των νησιωτών, όπως αυτοί είχαν διαμορφωθεί κατά την προγενέστερη βυζαντινή περίοδο13. Αυτό αναφέρεται ξεκάθαρα στα ιπποτικά έγγραφα που αφορούν τόσο την Κουμενταρία Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου, όσο και την Κάλυμνο μόνη της14. Το Ιπποτικό Τάγμα έστελνε συχνά 11. 12.

Τσιρπανλής 1991, σ. 109, υποσημ. 4, σ. 163. Κοντογιάννης 2002, σ. 13.

Κατάλοιπα οικισμών της Ιπποτοκρατίας δεν εντοπίζονται πουθενά αλλού στην Κάλυμνο. Οι πολλές σπηλιές, που απαντούν ανοιγμένες στο μαλακό ηφαιστειογενές πέτρωμα της νότιας πλευράς της κοιλάδας του Βαθύ, αλλά και στην κοιλάδα Πόθιας – Πανόρμου, πιθανότατα χρησίμευαν ως εποχιακές πρόχειρες κατοικίες, που εξυπηρετούσαν τη διαμονή καλλιεργητών της γης και κτηνοτρόφων. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγούμαι από αγγεία οικοσκευής, που μου επέδειξε στο παρελθόν κάτοικος του Βαθύ, που ανακάλυψε σε κατεστραμμένες τέτοιες σπηλιές στο χωράφι του, κατά τη διαμόρφωσή του με μηχανικό εκσκαφέα. Τα αγγεία αυτά ήταν όμοια με εκείνα που ανακαλύφθηκαν από τον γράφοντα στο εσωτερικό της μεγάλης δυτικής υδατοδεξαμενής του κάστρου το έτος 1999 και χρονολογούνται στις αρχές του 16ου αιώνα. Πιθανόν να υπήρχαν επίσης μεμονωμένες καλύβες και πετρόκτιστες μικρές κατοικίες, όπως αυτές που διατηρούνται σε ερειπιώδη κατάσταση διεσπαρμένες σε πολλά σημεία του Βαθύ, αλλά και της υπόλοιπης Καλύμνου. βλέπε σχετικά και Τρικοίλης 2007, σ. 5859.

13.

Βλέπε Τσιρπανλής 1991, σ. 150-154, με αναφορές στη σχετική βιβλιογραφία. Επίσης Τσιρπανλής 1995, σ. 209, 530-532, αρ. 204, σ. 541-543, αρ. 211. Ο ίδιος μελετητής πάντως (Τσιρπανλής 1991, σ. 150-154) επισημαίνει και την έλλειψη ειδικής μελέτης που να μας διαφωτίζει σχετικά με τους ισχύοντες τοπικούς θεσμούς, καθώς και ως ποιο σημείο οι Ιππότες τους διατηρούσαν, τους αναπροσάρμοζαν ή τους αλλοίωναν.

14.

Όπως στην πράξη εκχώρησης της Κω, της Καλύμνου και της Λέρου από το

-59-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

επιτροπές από ανώτατους αξιωματούχους του, προκειμένου να διερευνήσει καταγγελίες των κατοίκων για αυθαιρεσίες εκ μέρους των κατά τόπους εκπροσώπων της εξουσίας15. Οι Ιππότες σεβάστηκαν επίσης την ελληνική γλώσσα16 και το ορθόδοξο θρήσκευμα17. Οπωσδήποτε βέβαια η συμπεριφορά αυτή δεν είναι άσχετη με το μικρό αριθμό των μελών του ιπποτικού τάγματος στα Δωδεκάνησα18 και την εξάρτησή τους από τους ντόπιους, στη βοήθεια των οποίων στηρίζονταν για την αντιμετώπιση διαφόρων θεμάτων, με κυριότερο την άμυνα των νησιών ενάντια στους Τούρκους. Το Ιπποτικό Τάγμα επεδείκνυε ιδιαίτερη μέριμνα για την αμυντική ενίσχυση των νησιών και τον έλεγχο των οχυρώσεών Μεγάλο Μάγιστρο Juan Fernadez de Heredia στον Ιππότη Hesso Schlegelholtz την 29η Αυγούστου 1391 (Bosio, Dell’ Istoria, σ. 142E-143C, Τσιρπανλής 1991, σ. 163-164, Κοντογιάννης 2002, σ. 13-14, σημ. 108, 109). Επίσης βλέπε και τα σχετικά με τη διένεξη ανάμεσα στον Ιππότη Fantino Quirini και τον καλυμνιακό λαό, για τον εξαναγκασμό των Καλυμνίων σε καστροκτισία στα 1445 (Τσιρπανλής 1991, σ. 163-192).

15.

Βλέπε τα σχετικά έγγραφα στο Τσιρπανλής 1995, αρ. 97, σ. 352-355, αρ. 188, σ. 499-505, αρ. 274, σ. 652-653, αρ. 285, σ. 667-670.

16.

Αν και η επίσημη γλώσσα του Τάγματος ήταν η μεσαιωνική λατινική, υπάρχουν ιπποτικά έγγραφα γραμμένα στη γαλλική, την ιταλική, ισπανική, ακόμη και στην ελληνική γλώσσα. Οι Ιππότες χρησιμοποιούσαν και Έλληνες νοτάριους και απλούς γραφείς ή ακόμη και Δυτικούς ελληνομαθείς. Επίσης στις διπλωματικές σχέσεις τους με τον μουσουλμανικό κόσμο χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα (Τσιρπανλής 1991, σ. 387 κ. ε. και Τσιρπανλής 1995, σ. 185).

17.

Βλέπε σχετικά Τσιρπανλής 1991, σ. 254-330 και Τσιρπανλής 1995, σ. 204210. Για τη Ρόδο μάλιστα αναφέρεται η καταγεγραμμένη μαρτυρία από τον αυτόπτη μάρτυρα αυγουστινιανό μοναχό Giacomo de Curti ότι Ιππότες και Ροδίτες εκκλησιάζονταν από κοινού σε ορθόδοξες ή λατινικές εκκλησίες, ζητούσαν τη βοήθεια των ίδιων αγίων και προσκυνούσαν τα ίδια λείψανα (Τσιρπανλής 1991, σ. 409, υποσημ. 1). Αυτό θα γινόταν και στο Κάστρο της Χώρας Καλύμνου, όπου σίγουρα η ιπποτική φρουρά συνεκκλησιαζόταν με τους ντόπιους Ορθοδόξους κατοίκους, καθώς καθολική εκκλησία ή καθολικός ιερέας δεν υπήρχε εδώ.

18.

Οι περισσότεροι Ιππότες που έχουν καταγραφεί στα Δωδεκάνησα δεν ξεπερνούσαν τους 600 συνολικά (ανώτεροι Αξιωματούχοι του Μεγάλου Σταυρού, απλοί Ιππότες και βοηθοί-πυροβολητές). βλέπε σχετικά Τσιρπανλής 1991, σ. 161-162. Στην Κω αναφέρεται ότι το 1457 υπήρχαν 15 Ιππότες για τα πέντε κάστρα της. Για την Κάλυμνο, που είχε λιγότερο πληθυσμό και μόνο δύο κάστρα δεν υπάρχουν στοιχεία (Τσιρπανλής 1991, σ. 166).

-60-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τους, προκειμένου να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις, αρχικά ληστοπειρατών και στη συνέχεια Τούρκων και Αιγυπτίων. Βασική υποχρέωση των Διοικητών της Κουμενταρίας Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου ήταν η συντήρηση και επισκευή των κάστρων των νησιών19. Από τη Ρόδο κατά τακτά διαστήματα αποστέλλονταν και στην Κάλυμνο αξιωματούχοι του Τάγματος, για επιθεωρήσεις, εκτιμήσεις και επισκευές των οχυρώσεων του νησιού20. Για μια εικοσαετία η τύχη της Καλύμνου συνδέθηκε με τη διοίκηση του Ιππότη Fantino Quirini, Διοικητή της Κουμενταρίας των νησιών από το 1433 έως το 1453. Ο Quirini στα πλαίσια της αμυντικής θωράκισης της Καλύμνου κατασκεύασε το Κάστρο της Χρυσοχεριάς και ανοικοδόμησε το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας21. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και την άρνηση των Ιπποτών να πληρώσουν φόρο υποτέλειας στο Σουλτάνο, οι επιδρομές εναντίον των νησιών της Δωδεκανήσου υπήρξαν συνεχείς και συστηματικές από τον επίσημο οθωμανικό και αιγυπτιακό στόλο, καθώς και τους πειρατές της Μικράς Ασίας. Σχεδόν κάθε χρόνο, κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών, πραγματοποιούνταν ναυτικές εξορμήσεις με ορμητήριο τις μικρασιατικές παραθαλάσσιες πόλεις και στόχο την Κάλυμνο, 19.

Βλέπε για παράδειγμα την πράξη εκχώρησης της Κω, της Καλύμνου και της Λέρου από το Μεγάλο Μάγιστρο Juan Fernadez de Heredia στον Ιππότη Hesso Schlegelholtz την 29η Αυγούστου 1391. Ο Schlegelholtz είχε διοριστεί κυβερνήτης της Κουμενταρίας Κω, Καλύμνου και Λέρου την 13η Φεβρουαρίου 1386 και με το έγγραφο της 29ης Αυγούστου 1391 ο Μεγάλος Μάγιστρος του παραχώρησε την Κουμενταρία διά βίου (Bosio, Dell’ Istoria, σ. 142E-143C. Τσιρπανλής 1991, σ. 163-164. Κοντογιάννης 2002, σ. 13-14, σημ. 108, 109).

20.

Βλέπε τα έγγραφα του ιπποτικού αρχείου στην Εθνική Βιβλιοθήκη στη Βαλέττα της Μάλτας: 1) Liber Bullarum Arch. no 355, φ. 219r-v του έτους 1441 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 128, σ. 404-407). 2) Liber Bullarum Arch. no 361, φ. 247v-249r του έτους 1449 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 188, σ. 499-505). 3) Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 241v-242v του έτους 1452 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 273-σ. 648-651). 4) Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 242v-243r του έτους 1452 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 274-σ. 652-653).

21.

Βλέπε αναλυτικά στην επόμενη ενότητα.

-61-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

την Κω, τη Λέρο, τη Σύμη και τη Ρόδο, που δοκιμάστηκαν πολύ σκληρά από άγριες επιδρομές και λεηλασίες22. Στην “Ενθύμηση” μάλιστα, στον Κώδικα 57, φ. 306 της Βιβλιοθήκης της Μονής Πάτμου του 1456-57, αναφέρεται ότι η Κάλυμνος και η Νίσυρος «παντελώς και άρδην ηφανίσθησαν» από το στόλο που εξήλθε από τη Στρόβιλο και τη Μίλητο23. Οι επιδρομές των Τούρκων μπορεί να μην είχαν ως αποτέλεσμα την κατάκτηση των κάστρων των νησιών, που άντεξαν σε όλες τις επιθέσεις, προκαλούσαν όμως μεγάλες καταστροφές σε κατοικημένες περιοχές εκτός κάστρων και στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις των νησιών24. Το αποτέλεσμα ήταν ο τότε Διοικητής της Κουμενταρίας Κω, όπου υπαγόταν και η Κάλυμνος, Giovanni di Chateauneuf ή Castelnuovo (14541457), να παραιτηθεί, καθώς δε μπορούσε να ανταποκριθεί στα έξοδα της επαρχίας του25. Στα 1492, ο Μεγάλος Μάγιστρος (όπως ονομαζόταν ο επικεφαλής του ιπποτικού τάγματος) Pierre d’ Aubusson αποφασίζει να ενισχύσει τα κάστρα της Κω, της Καλύμνου και της Λέρου, τα οποία θεωρεί ανεπαρκή σε περίπτωση επίθεσης εναντίον τους26. Δε γνωρίζουμε αν πρόφτασε το Τάγμα να πραγματοποιήσει όλες τις προβλεπόμενες εργασίες, γιατί 22.

E. Ζαχαριάδου, Συμβολή στην ιστορία του Νοτιοανατολικού Αιγαίου, Σύμμεικτα [του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών] 1 (1966), σ. 190-192. Ε. Βρανούση, Βυζαντινά Έγγραφα της Μονής Πάτμου, Α’ Αυτοκρατορικά, Αθήνα 1980, σ. 112. Α. Κραντονέλλη, Ιστορία της πειρατείας στους πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1390-1538, Αθήνα 1985, σ. 26, 415. Τσιρπανλής 1991, σ. 54-55, 88-89, 103, 118119, 186-189. Κοντογιάννης 2002, σ. 18-20.

23.

P. Schreiner, Die Byzantinischen Kleinchroniken, στη σειρά Corpus Fontium Historiae Byzantinae, τόμ. XII/1,2,3, Wien 1975, αρ. 106: τόμ. 1, σ. 665-666, τόμ. 2, σ. 484-485. E. Βρανούση, Τα αγιολογικά κείμενα του Οσίου Χριστοδούλου, Αθήναι 1966, σ. 180. Ε. Βρανούση, Βυζαντινά Έγγραφα της Μονής Πάτμου, Α’ Αυτοκρατορικά, Αθήνα 1980, σ. 112-113. Τσιρπανλής 1991, σ. 113-114. Κοντογιάννης 2002, σ. 82, αρ. 9.

24. 25.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 210, 255-256. Τσιρπανλής 1991, σ. 118-119, 125.

26.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 511C-D. Τσιρπανλής 1991, σ. 189, υποσημ. 5..

σ. 20.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 257Ε. Τσιρπανλής 1991, σ. 119. Κοντογιάννης 2002,

-62-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τον επόμενο χρόνο ο ισχυρός σεισμός της 8ης Οκτωβρίου του 149327 προκάλεσε μεγάλες ζημιές στα κάστρα των νησιών της Δωδεκανήσου, συμπεριλαμβανομένου και του Κάστρου της Χώρας Καλύμνου. Εξαιτίας των ζημιών, που είχε υποστεί το τελευταίο, ο Pierre d’ Aubusson, απέστειλε τον Renaud de Saint Simon να τις καταγράψει28. Σε ιπποτικά έγγραφα του 1495 αναφέρεται το «Νέο Κάστρο» της Καλύμνου29. Η ονομασία «Νέο Κάστρο» πιστεύεται ότι οφείλεται στις μεγάλης έκτασης εργασίες, που έγιναν στα τείχη και στον οικισμό30. Από τους Ιππότες παρέχονται στο εξής ευνοϊκοί όροι, για το κτίσιμο οικιών εντός του διευρυμένου πλέον χώρου του κάστρου. Κάθε κάτοικος της Καλύμνου έχει το δικαίωμα να κτίσει ένα ή και περισσότερα σπίτια, καταβάλλοντας στον Ιππότη Καστελάνο του νησιού, ως ετήσιο φόρο για το καθένα, μία όρνιθα και δύο άσπρα ροδίτικα νομίσματα και όχι μία μόνο όρνιθα, όπως γινόταν 27.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 511. A. Γαλανόπουλος, Η Σεισμικότης της Δωδεκανήσου, Δωδεκανησιακή Επιθεώρηση 2 (1947), σ. 82-83. Φραγκόπουλος 1995, σ. 48 (όπου όμως ο σεισμός χρονολογείται λανθασμένα το 1495). Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 204 (όπου όμως ο σεισμός χρονολογείται λανθασμένα το 1492). Βέμη – Καραμπάτσος 1999, σ. 55 (όπου όμως ο σεισμός χρονολογείται λανθασμένα το 1495).

28. 29.

Bosio, ό. π.

30.

Τσιρπανλής 1991, σ. 189, σημ. 6. Πληροφορίες σχετικές με τους μηχανικούς και τους μαστόρους, που εργάστηκαν στο κάστρο, δεν έχουμε – τουλάχιστον ακόμη– στη διάθεσή μας. Πάντως ήδη από το γ’ τέταρτο του 14ου αιώνα τα οχυρωματικά έργα στην ιπποτοκρατούμενη Δωδεκάνησο εκτελούνταν βάσει σχεδίων μηχανικών ή πρωτομαστόρων, που είχαν γνώσεις μηχανικής. βλέπε σχετικά Η. Κόλλιας, Μάστορες, πρωτομάστορες και μηχανικοί των μεσαιωνικών οχυρώσεων της Ρόδου, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Κ’ (1998), 149-163, ιδιαίτερα σ. 157-162. Για την περίπτωση του Κάστρου της Χώρας αυτό πιστοποιείται έμμεσα από έγγραφο του 1441 (National Library of Malta - Liber Bullarum Arch. no 355, φ. 219r-v – βλέπε σχετικά Τσιρπανλής 1995, αρ. 128, σ. 404-407) του Μεγάλου Μαγίστρου Jean de Lastic προς τον Πρεκέπτορα Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου Fantino Quirini, στο οποίο αναφέρεται ότι το Τάγμα θα στέλλει στα νησιά αυτά κάθε χρόνο, για επιθεωρήσεις και εκτιμήσεις των οχυρώσεων, τέσσερις πρωτομάστορες (δύο οικοδόμους και δύο μαραγκούς), κατά τη συνήθεια της Ρόδου και την επικρατούσα πρακτική.

-63-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

παλαιότερα31. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω υπήρξε μία ταχεία και αξιοσημείωτη οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο του κάστρου, με την ανέγερση οικιών και ναών σε ολόκληρη την έκτασή του. Επί της θητείας του Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto (1513-1521), στα πλαίσια της ενίσχυσης της αμυντικής ικανότητας του Κάστρου της Χώρας, κατασκευάστηκαν δύο μεγάλες υδατοδεξαμενές (κινστέρνες)32 στο κέντρο της καστροπολιτείας και ένας πολυγωνικός πύργος (Πύργος Ζ) για κανόνια33 στο ανατολικό τείχος. Μετά από εξάμηνη πολιορκία, που διήρκεσε από τον Ιούνιο έως και τα τέλη Δεκεμβρίου του 152234, οι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη εγκατέλειψαν τα Δωδεκάνησα. Η κατοίκηση στο Κάστρο της Χώρας συνεχίστηκε αδιάκοπα και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1523-1912), που άρχισε μετά την παραχώρηση των νησιών της Δωδεκανήσου στους Τούρκους, στις αρχές του 1523.

31.

Βλέπε σχετικά τα δύο έγγραφα, National Library of Malta - Liber Conciliorum Arch. no 78, φ. 22 και Liber Bullarum no 392, φ. 166, του έτους 1495 (Τσιρπανλής 1991, σ. 203-205).

32. 33.

Βλέπε αναλυτικά παρακάτω στην ενότητα ΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ.

Βλέπε αναλυτικά παρακάτω στις ενότητες ΟΙ ΠΥΡΓΟΙ και ΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ.

34.

Για την πολιορκία της Ρόδου βλέπε ενδεικτικά: Τσιρπανλής 1991, σ. 136145. Κόλλιας 1991, σ. 55-59. Κόλλιας 2001, σ. 170-171.

-64-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ο ΙΠΠΟΤΗΣ – ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ FANTINO QUIRINI ΚΑΙ Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ

πό το 1433 μέχρι το 1453 διετέλεσε Διοικητής της Καλύμνου, της Κω, της Λέρου και της Νισύρου ο Ιππότης Fantino Quirini. Αυτός ήταν ανώτερος αξιωματούχος του Τάγματος, Prior της Ρώμης και έπειτα της Βενετίας, ναύαρχος του ιπποτικού στόλου, γόνος της μεγάλης βενετικής οικογένειας που κυβέρνησε την Αστυπάλαια από τον 13ο αιώνα ως το 153735. Ο Quirini επιμελήθηκε με ζήλο τη βελτίωση των οχυρώσεων στα νησιά της περιφέρειάς του36. Τα οχυρωματικά έργα του επαίνεσε (το 1441) ο Μεγάλος Μάγιστρος Jean de Lastic, αναφέροντας ότι πριν αναλάβει τα νησιά ο Ιππότης αυτός, τα φρούριά τους ήταν ερειπωμένα και ανυπεράσπιστα37. Η εμπιστοσύνη του Τάγματος προς τον Quirini επιβεβαιώνεται και στα 1444, όταν του δίνεται η εξουσία να συνάψει συμφωνίες ειρήνης ακόμη και με εχθρούς των Ιπποτών38. Ο Quirini παρά την αφοσίωσή του στο καθήκον και τις δραστικές πρωτοβουλίες του για την άμυνα των νησιών, υπήρξε δεσποτικός στον τρόπο άσκησης της εξουσίας, προκαλώντας προστριβές και συγκρούσεις με τους ντόπιους κατοίκους της Κω, της Καλύμνου, της Λέρου και της Νισύρου, ακόμη και με τους μοναχούς της Μονής της Πάτμου. Εξαιτίας των καταγγελιών που έγιναν, ο Μεγάλος Μάγιστρος απέστειλε ελεγκτικές επιτροπές 35. 36.

Βλέπε σχετικά Τσιρπανλής 1991, σ. 173-174.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 216D. Κοντογιάννης 2002, σ. 17. Μάλιστα το 1440 το Τάγμα τον διέταξε εσπευσμένα να μεριμνήσει για την ενίσχυση της άμυνας των κάστρων των νησιών ενόψει της εισβολής του αιγυπτιακού στόλου.

37.

Πρόκειται για το έγγραφο του ιπποτικού αρχείου Liber Bullarum Arch. no 355, φ. 219r-v (Τσιρπανλής 1995, αρ. 128, σ. 404-407).

38.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 162 218Α-C. Liber Bullarum Arch. no 356, φ. 223v (Τσιρπανλής 1995, αρ. 142, σ. 430-431). Ως εχθρός εννοείται ο Σουλτάνος της Αιγύπτου, κύριος αντίπαλος των Ιπποτών εκείνη την περίοδο (N. Vatin, Rhodes et l’ ordre de Saint-Jean-de-Jerusalem, Paris 2000, σ. 25).

-65-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

στα νησιά το 143939, το 144940 και τέλος το 145241, μετά τις αυθαιρεσίες του Quirini στην Κω και την εξέγερση των ντόπιων εναντίον του το 145142. Τελικά το 1452 ο Μεγάλος Μάγιστρος κάλεσε τον Quirini να παρουσιαστεί αυτοπροσώπως στη Ρόδο43. Ο Quirini αρνήθηκε να υπακούσει και έτσι συνελήφθη και μεταφέρθηκε βίαια στη Ρόδο, όπου φυλακίστηκε και πέθανε τελικά το 1453, υπό περίεργες συνθήκες44. Κατά τη διακυβέρνηση του Quirini πρέπει να πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες επεμβάσεις στην οχύρωση του Κάστρου της Χώρας Καλύμνου45. Το όνομα του Ιππότη αυτού όμως συνδέθηκε με τη διαμάχη, ανάμεσα σ΄ αυτόν και τον καλυμνιακό λαό, που κατέληξε στην εκδίκασή της στην επίσημη αίθουσα συνεδριάσεων του παλατιού του Μεγάλου Μαγίστρου στη Ρόδο, τον Αύγουστο του 144546. Σύμφωνα με το σχετικό έγγραφο του ιπποτικού αρχείου της Μάλτας, οι κάτοικοι της Καλύμνου είχαν αρνηθεί να λάβουν εξαναγκαστικά μέρος σε εργασίες πάνω σε κάστρο του τόπου τους, προβάλλοντας ως επιχείρημα ένα παλαιό «ορκωμοτικό» έγγραφο, 39. Liber Bullarum Arch. no 354, φ. 251v-252r (Τσιρπανλής 1995, αρ. 97, σ. 352-355). 40.

Liber Bullarum Arch. no 361, φ. 247v-249r (Τσιρπανλής 1995, αρ. 188, σ. 499-505).

41.

Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 241v-142v (Τσιρπανλής 1995, αρ. 273, σ. 648-651) και Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 242v-243r (Τσιρπανλής 1995, αρ. 274, σ. 652-653).

42.

Με αφορμή το γκρέμισμα σπιτιών Κώων, που βρίσκονταν κοντά στο Κάστρο της Νεραντζιάς. Βλέπε σχετικά Liber Bullarum Arch. no 362, φ. 215r-216r (Τσιρπανλής 1995, αρ. 244, σ. 604-609). Για τα γεγονότα βλέπε επίσης Τσιρπανλής 1991, σ. 175 και Κοντογιάννης 2002, σ. 18. Στις ταραχές μάλιστα αυτές είχαν συμπράξει με τους ντόπιους και ορισμένοι δυσαρεστημένοι με τον Διοικητή τους Ιππότες.

43.

Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 241v (Τσιρπανλής 1995, αρ. 272, σ. 646-

44. 45.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 179. Τσιρπανλής 1991, σ. 175, υποσημ. 3.

648).

αυτής.

Βλέπε αναλυτικά παρακάτω στο κεφάλαιο για την οχύρωση και τις φάσεις

46.

Η υπόθεση καταγράφηκε στο ιπποτικό έγγραφο με αριθμό καταγραφής Liber Bullarum Arch. no 357, φ. 234v- 236r (Τσιρπανλής 1991, σ. 166-192, όπου παρατίθεται ολόκληρο το λατινικό έγγραφο και ο σχετικός σχολιασμός του).

-66-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

το οποίο τους απάλλασσε από κάθε αγγαρεία ή δουλεία. Τελικά όμως το δικαστήριο, μετά από λεπτομερή εξέταση και ανάλυση του «ορκωμοτικού», αποφάσισε ότι σύμφωνα με το ίδιο το έγγραφο οι Καλύμνιοι έπρεπε «να προσφέρουν κάθε είδους εργασία για την οχύρωση και τις ανάγκες του κάστρου τους. Οφείλουν πάντα να εκτελούν τη δουλεία για το κάστρο τους. είναι όμως ελεύθεροι από οποιαδήποτε άλλη απαίτηση ή εκδούλευση, όπως ορίζει το ορκωμοτικό»47. Στο ιπποτικό έγγραφο δε διευκρινίζεται ποιο κάστρο αφορούσαν οι σχετικές εργασίες. Σύμφωνα με τους μελετητές πρόκειται για το δεύτερο ιπποτικό κάστρο της Καλύμνου, το Κάστρο της Χρυσοχεριάς48, που βρίσκεται ανάμεσα στο Κάστρο της Χώρας και το λιμάνι της Πόθιας, της σημερινής πρωτεύουσας του νησιού. Το κάστρο αυτό είναι πολύ μικρό σε μέγεθος, προορισμένο να λειτουργεί επικουρικά στον έλεγχο και την προστασία της κοιλάδας της Πόθιας, αλλά και ως τόπος διαμονής του Ιππότη Διοικητή και της φρουράς του49, ενώ το κατά πολύ μεγαλύτερό του Κάστρο της Χώρας προοριζόταν για το λαό. Στην ανατολική πλευρά του Κάστρου της Χρυσοχεριάς υπάρχει εντοιχισμένο το μαρμάρινο οικόσημο του Quirini (το παλαιότερο από τα τρία συνολικά οικόσημα του κάστρου αυτού), το οποίο ναι μεν αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα της ταυτότητας του ιδρυτή του, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι αυτό είναι και το κάστρο, για το 47.. 48.

Στίχοι 30-36 στο ιπποτικό έγγραφο (Τσιρπανλής 1991, σ. 187).

Ο Ζ. Τσιρπανλής (Τσιρπανλής 1991, σ. 182-183) υπήρξε ο πρώτος, που εξέφρασε αυτή την άποψη, επειδή έτσι γινόταν πιο εύκολη η ερμηνεία της αντίδρασης των Καλυμνίων στις απαιτήσεις του Quirini. Την άποψη αυτή ακολούθησαν στη συνέχεια άκριτα όλοι όσοι ασχολήθηκαν –συμπεριλαμβανομένου παλαιότερα και εμού– με τη μελέτη της Ιπποτοκρατίας και των κάστρων της Καλύμνου (Κόλλιας 1994, σ. 39-40. Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 204. Βέμη – Καραμπάτσος 1999, σ. 55. Κουτελλάς 1998, σ. 80. Κουτελλάς 2000, σ. 88. Κουτελλάς 2005Α, σ. 444. Τρικοίλης 2007, σ. 169-175).

49.

Παπαμανώλης 1981, σ. 361. Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 204. Βέμη – Καραμπάτσος 1999, σ. 55. Κουτελλάς 1998, σ. 80. Κουτελλάς 2000, σ. 88. Κουτελλάς 2005Α, σ. 444.

-67-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

οποίο έγινε η διαμάχη μεταξύ Quirini και Καλυμνίων. Η φράση στην αρχή του ιπποτικού εγγράφου «για να γίνουν κτίσματα και εργοτάξια στο κάστρο, με σκοπό την οχύρωση του ίδιου του κάστρου», δείχνει ότι πρόκειται για εργασίες που θα γίνουν σε ήδη υπάρχον κάστρο και όχι σε έναν τόπο, όπου θα κτιστεί νέο κάστρο. Η έλλειψη περαιτέρω διευκρίνισης σχετικά με την ταυτότητα του κάστρου, μάλλον θεωρήθηκε περιττή, επειδή αναφερόταν σε κάτι αυτονόητο. Στην απόφαση επίσης που ελήφθη, οι Καλύμνιοι υποχρεώνονταν «να προσφέρουν κάθε είδους εργασία για την οχύρωση και τις ανάγκες του κάστρου τους και οφείλουν πάντα να εκτελούν τη δουλεία για το κάστρο τους». Ποιό άλλο λοιπόν θα μπορούσε να είναι το «κάστρο τους» αν όχι η καστροπολιτεία της Χώρας, όπου κατοικούσε ο λαός της Καλύμνου; Το συμπέρασμα λοιπόν που προκύπτει είναι, ότι το κάστρο, για το οποίο έγινε η δικαστική διαμάχη, ήταν τελικά το Κάστρο της Χώρας και όχι το Κάστρο της Χρυσοχεριάς. Ο Quirini είχε δαπανήσει στα 1440-1441 μεγάλα ποσά από το προσωπικό του ταμείο, για την επισκευή και τον εξοπλισμό των κάστρων της Κουμενταρίας του. Γι’ αυτό μάλιστα ο Μεγάλος Μάγιστρος Jean de Lastic τον είχε επαινέσει, λέγοντας ότι επρόκειτο για ένα μεγαλειώδες επανορθωτικό έργο, το οποίο όμως αναγκάστηκε να εγκαταλείψει λόγω έλλειψης χρημάτων50. Πιθανότα τα στο πλαίσιο αυτών του των ενεργειών, είχε οικοδομήσει και το μικρό Κάστρο της Χρυσοχεριάς στην Κάλυμνο. Αργότερα όμως, στα 1445, που αποφάσισε να οχυρώσει καλύτερα και το Κάστρο της Χώρας, που είναι κατά πολύ μεγαλύτερο από αυτό της Χρυσοχεριάς, αναγκαστικά έπρεπε να ζητήσει και τη συνδρομή του ντόπιου πληθυσμού, ο οποίος και αντέδρασε στην επιβολή αυτής της αγγαρείας, επειδή ίσως θεωρούσε ότι τα υπάρχοντα τείχη του κάστρου ήταν ικανά ακόμη να τον προστατεύσουν, αλλά και από αντίδραση προς τον αυταρχικό Διοικητή. 50.

Βλέπε σχετικά το έγγραφο του ιπποτικού αρχείου Liber Bullarum Arch. no 355, φ. 219r-v (Τσιρπανλής 1995, αρ. 128, σ. 404-407).

-68-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Στα χρόνια, που ακολούθησαν και ειδικά μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης στα 1453, οι συχνές και συστηματικές επιδρομές και λεηλασίες των νησιών από τον οθωμανικό και αιγυπτιακό στόλο, καθώς και από τους πειρατές της Μικράς Ασίας, δικαίωσαν τις επίμονες προσπάθειες του Quirini, για την ενίσχυση των κάστρων της διοικητικής περιφέρειάς του.

ΟΙ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ

ι οχυρώσεις του κάστρου, στη μορφή που διατηρούνται, ανήκουν στην εποχή της Ιπποτοκρατίας (1314-1523 μ. Χ.). Ο οχυρωματικός περίβολος στη βόρεια, δυτική και ανατολική πλευρά του φτάνει μέχρι το χείλος των χαραδρών που οριοθετούν το χώρο, ακολουθώντας την ακανόνιστη πορεία της βραχώδους κορυφής (εικ. 1, 4, 5). Σχηματίζονται έτσι μικρά ευθύγραμμα τμήματα, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με αμβλείες κυρίως γωνίες. Το εμβαδόν του κάστρου είναι σχεδόν 29.000 τ. μ.51, ενώ η περίμετρος των τειχών φτάνει τα 1.040 μ.52.

ΤΑ ΤΕΙΧΗ

διαμόρφωση του εδάφους υπαγόρευσε τη μορφή, την πορεία, το ύψος και το πάχος του οχυρωματικού περιβόλου. Στη νότια πλευρά του κάστρου, όπου η κλίση του εδάφους είναι ομαλότερη, το τείχος είναι ψηλότερο (7,50 μ.) σε 51.

Οι Ελ. Παπαβασιλείου και Β. Καραμπάτσος, (Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 200) το υπολογίζουν στα 28.570 τ. μ., ενώ η Αλ. Στεφανίδου (Στεφανίδου 2001, σ. 246) στα 28.750 τ. μ.

52.

Στεφανίδου 2001, σ. 246.

-69-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-70-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-71-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

σχέση με τα υπόλοιπα τμήματα. Το χαμηλότερο ύψος (0,80-1 μ.) και πάχος (0,50 μ.) βρίσκεται στη δυτική πλευρά του κάστρου, η οποία είναι από μόνη της απροσπέλαστη, καθώς προστατεύεται από πανύψηλο κάθετο κρημνό. Εδώ το τείχος αποτελείται από απλό στηθαίο (παραπέτο), χωρίς καν διαμορφωμένες επάλξεις. Μάλιστα σε αρκετά σημεία οι εξωτερικοί τοίχοι των οικοδομημάτων αποτελούν τον περίβολο του κάστρου. Στις υπόλοιπες πλευρές τα τείχη είναι ψηλότερα (3-7,50 μ.) και ενισχυμένα (πάχος μέχρι 1,40 μ.), καθώς η πρόσβαση σε αυτές είναι ευκολότερη. Ειδικότερα στη νότια και ανατολική πλευρά παρατηρείται και το μεγαλύτερο ύψος τους, καθώς και ενίσχυση των πλευρών αυτών με πύργους για πυροβόλα και τοξότες, επειδή η μορφολογία του εδάφους επέτρεπε την πλησιέστερη εχθρική προσέγγιση. Τα τείχη είναι εντελώς κάθετα, χωρίς σκάρπες (κεκλιμένα τμήματα) στο κατώτερο μέρος τους, κατασκευασμένα με γκρίζου χρώματος ασβεστόλιθους της περιοχής, με αποτέλεσμα το κάστρο να φαίνεται από μακριά ως η φυσική συνέχεια του φυσικού βράχου του υψώματος. Κροκαλοπαγές πέτρωμα (αμυγδαλόπετρα) έχει χρησιμοποιηθεί μόνο σε γωνιώδη τμήματα του τείχους, στις εξωτερικές πλευρές των κανονιοθυρίδων, σε οχετούς ομβρίων υδάτων και στην πύλη εισόδου. Ενισχυτικές αντηρίδες υπάρχουν σε δύο σημεία της οχύρωσης, μία στο βόρειο τμήμα του ανατολικού τείχους και μία στο βόρειο τμήμα του δυτικού. Στην εσωτερική και την εξωτερική παρειά του τείχους έχουν χρησιμοποιηθεί μεγαλύτεροι λίθοι, ενώ στο ενδιάμεσο γέμισμα μικρότεροι. Η σύνδεση των λίθων μεταξύ τους γίνεται με ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Η τοιχοποιία παρουσιάζει ιδιαίτερα επιμελημένη μορφή, καθώς αποτελείται κυρίως από οριζόντιες επάλληλες στρώσεις λίθων, οι οποίες οριοθετούνται από ενδιάμεσες σειρές από κομμάτια πήλινων κεραμίδων στέγης, αγγείων (βήσαλα) και μικρότερους λίθους (βύσματα)53. Βήσαλα και βύσματα 53.

Ο ίδιος τρόπος δόμησης υπάρχει και στο Κάστρο της Χρυσοχεριάς, το οποίο

-72-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμη και στους κάθετους αρμούς των μεγαλύτερων λίθων. Σε αρκετά σημεία της νότιας, ανατολικής και βόρειας πλευράς της οχύρωσης είναι εμφανείς επισκευές στα τείχη. Στη νότια, ανατολική και βόρεια πλευρά, λόγω του μεγάλου ύψους του περιβόλου, έχει κατασκευασθεί πάνω στα τείχη στενός περίδρομος πίσω από τις επάλξεις, για την κυκλοφορία των υπερασπιστών του κάστρου. Το πλάτος του περιδρόμου είναι 0,55 μ. στο νότιο και ανατολικό τείχος. Το πλατύτερο τμήμα του (0,70 μ.) βρίσκεται πάνω από την πύλη, λόγω του μεγαλύτερου πάχους του τείχους στο σημείο αυτό. Ιδιαίτερα στενός είναι ο περίδρομος στο ανατολικό τμήμα του βόρειου τείχους του κάστρου, με πλάτος μόλις 0,30 μ., πράγμα που καθιστά δύσκολη τη χρησιμότητά του. Αυτό οφείλεται ίσως στη μεγάλη δυσκολία προσέγγισης και προσβολής του κάστρου από την πλευρά αυτή, λόγω της ιδιαίτερα απότομης εξωτερικής πλαγιάς. Ίσως πάλι οι στέγες των σπιτιών, που υπήρχαν προσκολλημένα στο τείχος να διευκόλυναν την κίνηση των υπερασπιστών πίσω από αυτό. Κανονιοθυρίδες πρώιμου τύπου54, με τετράγωνο ή τραπεζιόσχημο στόμιο, ανοίγονται σε διάφορα σημεία του νότιου και ανατολικού τείχους (εικ. 7), δηλαδή στις πιο ευκολοπρόσβλητες πλευρές της οχύρωσης. Χαμηλά στα τείχη υπάρχουν οχετοί για απορροή των ομβρίων που συγκεντρώνονταν εσωτερικά του κάστρου. Αυτοί είναι στην πλειοψηφία τους τετράγωνοι στην απόληξη και μόνο ένας χρονολογείται στα μέσα του 15ου αιώνα. Για το κάστρο βλέπε σχετικά: Τσιρπανλής 1991, σ. 166-192. Spiteri 1994, σ. 217-220. Spiteri 2001, σ. 194-195. Κουτελλάς 1998, σ. 7881. Κουτελλάς 2000, σ. 87-89.

54.

Η μορφή της πρώιμης κανονιοθυρίδας ανήκει στις πρώτες προσπάθειες χρήσης πυρίτιδας για αμυντικούς σκοπούς και είναι τυπική στις οχυρώσεις της Ρόδου και στα Κάστρα της Κω. Για τις πρώιμες μορφές κανονιοθυρίδων βλέπε J. Mesqui, Châteaux et enceintes de la France médiévale, De la défense à la résidence, τ. 1: Les Organes de la Défense, Paris 1991, σ. 301 κ. ε. N. Faucherre, Places fortes, Bastion du pouvoir, στη σειρά Patrimoine Vivant του Rempart, Paris 1996, σ. 13-14. S. Toy, A history of fortification from 3000 B. C. to A. D. 1700, London 1985, σ. 230-231.

-73-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μονολιθικός έχει κυκλικό σχήμα (εικ. 6). Στενά κάθετα ανοίγματα υπάρχουν σε διάφορα χαμηλά γωνιακά σημεία του ανατολικού και σε ένα του δυτικού τείχους, τα οποία δεν είναι ορατά εξωτερικά του κάστρου55.

ΟΙ ΕΠΑΛΞΕΙΣ α τείχη στη νότια, ανατολική και βόρεια πλευρά του κάστρου επιστέφονται από επάλξεις με οξυκόρυφες απολήξεις. Αυτές διαθέτουν κατ’ αποστάσεις τοξοθυρίδες (εικ. 7), τριγωνικής κάτοψης, με πλατύ ορθογώνιο άνοιγμα εσωτερικά και στενό σε μορφή κάθετης σχισμής, στην εξωτερική πλευρά56. Κατά μέσο όρο οι σχισμές έχουν πλάτος 0,06 και ύψος 0,35 μ., καταλαμβάνουν ολόκληρο το ύψος της τοξοθυρίδας και δεν παρουσιάζουν διαπλατύνσεις στα άκρα. Στα επίπεδα τμήματα του τείχους οι επάλξεις έχουν τη μορφή διπλής χελιδονοουράς57, με στενή τοξοθυρίδα στο μέσον (εικ.

Αυτά δεν πρέπει να αποτελούσαν εξόδους διαφυγής σε ώρες ανάγκης, λόγω των απόκρημνων πλευρών του κάστρου στα σημεία αυτά. Ίσως χρησίμευαν για τη διαφυγή των ομβρίων υδάτων ή για να απορρίπτονται στις ρεματιές εκτός κάστρου ακαθαρσίες από τους κατοίκους του.

Πρόκειται για τον πιο διαδεδομένο τύπο τοξοθυρίδας στις ιπποτικές οχυρώσεις των νησιών της Δωδεκανήσου, που συνδέεται με την οχυρωματική αρχιτεκτονική των Ιπποτών πριν την εμφάνιση αμυντικών κατασκευών για κανόνια μετά την πολιορκία της Ρόδου το 1480. Για τις τοξοθυρίδες των κάστρων της γειτονικής Κω, η οχυρωματική αρχιτεκτονική της οποίας παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με της Καλύμνου, βλέπε σχετικά: Gerola 1916, σ. 34. A. Maiuri, I Castelli dei Cavalieri di Rodi a Cos e a Budrum (Alicarnasso), Annuario della Scuola Archeologica di Athene IV-V (1921-22), σ. 278. Κοντογιάννης 2002, σ. 60-63, 67-68, 111-112, 173, 192.

Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 201-203. Για παραδείγματα από το Κάστρο της Ρόδου βλέπε Gabriel 1921, σ. 32-53, εικ. 7, 8, 11, 15, 16, 19, 24, 28. Η ίδια μορφή επάλξεων απαντά και σε άλλα κάστρα της Δωδεκανήσου, όπως λ. χ. της Λίνδου, των Σιάννων, του φρουρίου του Αγίου Νικολάου και σε βίγλες της Ρόδου, στο κάστρο της Νεραντζιάς Κω και στο κάστρο της Χάλκης. βλ. ενδεικτικά: Κόλλιας 2001, εικ. 163, 165. Στεφανίδου 2001, εικ. 171, 185, 197, 213, 223, 245. Χατζηβασιλείου 2008, σ. 37, 48. Η διπλή χελιδονοουρά αποτελεί αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό των ιπποτικών οχυρώσεων του β’ μισού του 15ου αιώνα.

-74-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-75-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-76-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-77-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

12, 13). Ανάμεσά τους υπάρχουν κενά για ελεύθερες βολές. Στα κεκλιμένα τμήματα των τειχών, λόγω της κατωφέρειας του εδάφους της βραχώδους βουνοκορφής, οι επάλξεις σχηματίζουν ακανόνιστες και μη συμμετρικές γωνιώδεις διαμορφώσεις. Σε δύο μόνο περιπτώσεις διατηρούνται επί των τειχών επάλξεις, αποτελούμενες από συνεχόμενες τριγωνικές – πριονωτές απολήξεις (εικ. 14, 15). Η πρώτη περίπτωση αφορά τη σωζόμενη εξωτερική πλευρά του ορθογώνιου πύργου στο νότιο τμήμα του ανατολικού τείχους. Η δεύτερη περίπτωση βρίσκεται βορειότερα του προηγούμενου πύργου, στα νότια του πύργου για πυροβόλα με το οικόσημο του Carretto. Εδώ υπάρχει τμήμα χαμηλού τείχους, το οποίο διαθέτει επάλξεις με έξι συνεχόμενες πριονωτές απολήξεις. Αυτό αποτελεί προσθήκη της περιόδου της Τουρκοκρατίας, όπως φαίνεται από τις τέσσερις ορθογώνιες τυφεκιοθυρίδες58 της και από την αμελούς μορφής τοιχοποιία, από αργολιθοδομή με πλατύ αρμολόγημα που καλύπτει μεγάλο μέρος της επιφάνειας των λίθων. ΟΙ ΠΥΡΓΟΙ

οχυρωματικός περίβολος του κάστρου διαθέτει κατ’ αποστάσεις εσωτερικούς και εξωτερικούς πύργους59

58.

Συνδυασμός πριονωτών απολήξεων με τυφεκιοθυρίδες υπάρχει στο Κάστρο της Νεραντζιάς και πάνω από την πύλη 1 του κάστρου στο Παλιό Πυλί της Κω (Κοντογιάννης 2002, σ. 38-39, εικ. 2, 7., σ. 202. Χατζηβασιλείου 2008, εικόνες στις σελίδες 71, 72). Οι τυφεκιοθυρίδες του Κάστρου της Χώρας είναι όμοιες με αυτές του Κάστρου της Νεραντζιάς, του Κάστρου στο Παλιό Πυλί και του Κάστρου της Αντιμάχειας Κω (Κοντογιάννης 2002, σ. 39, 82, υποσημ. 66, 67, σ. 95, 124, 130, 162, υποσημ. 43, 143). Πρόκειται για τυπικές κατασκευές σε κάστρα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, που χαρακτηρίζονται από αμέλεια στην κατασκευή και έλλειψη κανονικότητας στη διάταξή τους.

59.

Ως πύργοι νοούνται στην παρούσα μελέτη όλες εκείνες οι κατασκευές, που φτιάχτηκαν σε διάφορα σημεία του τείχους, για την ενίσχυση της άμυνας και οι οποίες προεξέχουν από αυτό. ακόμη και οι τρίπλευροι πύργοι, που έχουν κάτοψη σχήματος Π, είναι δηλαδή ανοιχτοί στο πίσω μέρος. Οι τελευταίοι αναφέρονται και ως τετράπλευροι σε άλλες μελέτες, όπως π. χ. σε αυτή των Ά.-Μ. Κάσδαγλη – Κ. Μανούσου-

-78-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

στη νότια και ανατολική πλευρά του και μία μόνο στη βόρεια, που εξυπηρετούσαν την ενίσχυση της άμυνας των πλευρών αυτών. Πύργος Α: Στο νοτιοδυτικό τμήμα της οχύρωσης τείχους σχηματίζεται μεγάλος, τραπεζιόσχημης κάτοψης, πύργος, στην ανατολική πλευρά του οποίου ανοίγεται η κύρια πύλη εισόδου στο κάστρο (εικ. 8-10). Ο πύργος αυτός προεξέχει του τείχους της νότιας πλευράς κατά 5,30 μ., ενώ το μήκος του είναι 13,20 μ. Διαθέτει τέσσερις συνολικά πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες, μία στη νότια πλευρά της πύλης, για την προστασία της, δύο στη νότια πλευρά του πύργου και μία στη δυτική, αντιδιαμετρικά της πύλης. Το μεγαλύτερο πάχος του τείχους βρίσκεται στην πύλη και είναι 1,35 μ. Στο υπόλοιπο νότιο τείχος το πάχος 1,10. Στο επάνω μέρος του το πάχος των επάλξεων είναι 0,55 μ., όσο και το πλάτος του περιδρόμου. Ο πύργος αυτός ανήκει χρονολογικά στην οικοδομική φάση, η οποία ταυτίζεται με τον Μεγάλο Μάγιστρο Pierre d’ Aubusson60. Πύργος Β: Ανατολικά του παραπάνω πύργου διαμορφώνεται ορθογώνιος πύργος εσωτερικά του τείχους, διαστάσεων κάτοψης 6,20 Χ 5,85 μ. Στο κάτω μέρος του υπάρχει μεγάλη καμαροσκέπαστη κινστέρνα με ορθογώνιο στόμιο άντλησης νερού. Η άνοδος στον πύργο γίνεται από κλίμακες στην ανατολική και δυτική πλευρά της. Η επίπεδη άνω επιφάνειά του βρίσκεται στην ίδια στάθμη με τον περίδρομο του τείχους. Τα περιμετρικά τοιχώματα του πύργου διατηρούνται σε χαμηλό ύψος. H μορφολογία της τοιχοποιίας του υποδηλώνει ότι φτιάχτηκε κατά την ανοικοδόμηση των τειχών από τον Ιππότη – Διοικητή F. Quirini61. Ντέλλα, Νέες έρευνες στην οχύρωση της μεσαιωνικής πύλης του Αγίου Ιωάννη στην πόλη της Ρόδου, συλλογικός τόμος Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523), Πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, Ρόδος 24-29 Οκτωβρίου 1993, τ. Β’, Αθήνα 2000, σ. 327, υποσημ. 2.

60.

Για τη φάση P. d’ Aubusson βλέπε αναλυτικά παρακάτω στην ενότητα ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ.

61.

Για τη φάση F. Quirini βλέπε αναλυτικά παρακάτω στην ενότητα ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ.

-79-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-80-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-81-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Πύργοι Γ, Δ: Δύο προεξέχοντες εξωτερικά τρίπλευροι πύργοι, ανοιχτοί στο πίσω μέρος, σχηματίζονται στο ανατολικό τμήμα του νότιου τείχους (εικ. 6). Από αυτούς υπήρχε η δυνατότητα για πλαγιοβολές με τόξα έναντι των επιτιθέμενων εχθρών στη νότια πλευρά του κάστρου. Ο Πύργος Δ στη νοτιοανατολική γωνία του οχυρωματικού περιβόλου είναι διαγώνια τοποθετημένος στο τείχος και καμαροσκεπής, προορισμένος για την εγκατάσταση μεγάλου πυροβόλου, που στόχευε προς την υποκείμενη κοιλάδα και το λιμάνι της Πόθιας. Προεξέχει κατά 6 μ. του τείχους και παρουσιάζει τραπεζιόσχημη κάτοψη, πλατύτερη (3 μ.) στο πίσω μέρος και στενότερη (0,65 μ.) στην εξωτερική πλευρά. Το εσωτερικό ύψος του πύργου είναι 2,25 μ. Διαθέτει επίσης από μία πλευρική τοξοθυρίδα. Στη νότια πλευρά του πύργου, κάτω από τη μέση του ύψους αυτής και στην ανατολική, σχεδόν στη βάση του τείχους, υπάρχουν από ένα τετράγωνο άνοιγμα με επιμελημένα περιθυρώματα με φαλτσογωνιές. Τα ανοίγματα αυτά βρίσκονται και τα δύο στην ίδια στάθμη και αποτελούσαν πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες62. Δυτικά του Πύργου Δ βρίσκεται ο άλλος, τρίπλευρης επίσης κάτοψης Πύργος Γ, του οποίου η δυτική πλευρά προεξέχει του τείχους 3,80 μ., ενώ η ανατολική 2,60. Στη νότια πλευρά του πύργου, κάτω από τη μέση του ύψους αυτής υπάρχει κυκλικό άνοιγμα, αποτελούμενο από δύο συναρμοσμένους λίθους και με φαλτσογωνιές. Στη δυτική πλευρά του πύργου υπάρχει τετράγωνο άνοιγμα με επιμελημένο περιθύρωμα με φαλτσογωνιές. Και τα δύο αυτά ανοίγματα ευρίσκονται στην ίδια στάθμη με αυτά του διπλανού Πύργου Δ και πρέπει να αποτελούσαν πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες63, όπως τα ανάλογα ανοίγματα του παραπάνω 62.

Βέβαια τα σημεία αυτά εσωτερικά του τείχους καλύπτονται από ικανού ύψους επιχώσεις, που δεν επιτρέπουν τη διάγνωση της εσωτερικής μορφής τους. Και τα δύο ανοίγματα «δένουν» ομοιόμορφα με την τειχοποιία που τα περιβάλλει, γεγονός που υποδεικνύει ότι πρέπει να είναι σύγχρονα του τείχους.

63.

Και αυτά τα δύο ανοίγματα «δένουν» ομοιόμορφα με την τειχοποιία που τα περιβάλλει, γεγονός που υποδεικνύει ότι πρέπει να είναι σύγχρονα του τείχους.

-82-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πύργου. Και οι δύο αυτοί πύργοι ανήκουν χρονολογικά στην ίδια οικοδομική φάση, η οποία ταυτίζεται με τον Ιππότη – Διοικητή Fantino Quirini64. Θεωρούμε όμως ότι ο Πύργος Δ μετασκευάστηκε κατάλληλα αργότερα, προκειμένου να φιλοξενήσει μεγάλο κανόνι. Πύργος Ε: Στο νότιο τμήμα του ανατολικού τείχους, βόρεια της εκεί φραγμένης σήμερα εξωτερικής πύλης, διατηρείται εσωτερικά του ανατολικού τείχους ορθογώνιος κατεστραμμένος διώροφος πύργος, διαστάσεων 5,40 Χ 8 μ. Από αυτόν διατηρείται η εξωτερική πλευρά του σε ολόκληρο το αρχικό της ύψος και η οποία εδράζεται ακριβώς επάνω στο τείχος. Το υπόλοιπο τμήμα του πύργου είναι κατεστραμμένο σε μεγάλο βαθμό. Διαθέτει τριγωνικές – πριονωτές απολήξεις στο επίπεδο της στέγης, όπου διατηρείται και τμήμα πήλινου υδροσωλήνα παροχέτευσης των ομβρίων υδάτων. Ο πύργος αυτός οικοδομήθηκε εν μέρει επί του ανατολικού τείχους σε μεταγενέστερη αυτού εποχή, ίσως κατά την Τουρκοκρατίας, όπως δείχνει η μορφή της τοιχοποιίας του65, σε συνδυασμό με την ύπαρξη των τριγωνικών απολήξεων στο επάνω σωζόμενο τμήμα του66. Πύργος ΣΤ: Βορειότερα του παραπάνω υπάρχει εγκάρσιος μικρός καμαροσκεπής πύργος με ακανόνιστη τετράπλευρη απόληξη στα ανατολικά, ο οποίος προεξέχει του τείχους κατά 2,20 μ. Οι εξωτερικές διαστάσεις του είναι 6 Χ 3,40 μ., ενώ το ύψος του 2,25 μ. Εσωτερικό πλάτος 1,50 μ. στην ανατολική πλευρά και 1,60 μ. στη δυτική. Διαθέτει τέσσερα συνολικά προχειροφτιαγμένα 64.

Για τη φάση Quirini βλέπε αναλυτικά παρακάτω στην ενότητα ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ.

65.

Βέβαια κατά τη διάρκεια των επισκευαστικών εργασιών της περιόδου 19911993 αρμολογήθηκε εσωτερικά και εξωτερικά ο σωζόμενος ανατολικός τοίχος του πύργου, αλλοιώνοντας έτσι την αρχική μορφολογία του.

66.

Ίδιες απολήξεις υπάρχουν λίγο βορειότερα, επί τμήματος του ανατολικού τείχους, το οποίο ανήκει στην Τουρκοκρατία. βλέπε σχετικά παραπάνω στην ενότητα ΕΠΑΛΞΕΙΣ.

-83-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ορθογώνια ανοίγματα, τα οποία αποτελούσαν τυφεκιοθυρίδες67. Η μεγαλύτερη είναι οριζόντια, ενώ οι άλλες τρεις παρουσιάζουν επικλινή διαμόρφωση. Η αμελής μορφολογία και τοιχοδομία του, σε συνδυασμό με τις τυφεκιοθυρίδες δείχνουν ότι προστέθηκε στο τείχος κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Πύργος Ζ: Στο μέσον περίπου του ανατολικού τείχους κατασκευάστηκε επί φυσικού βραχώδους εξάρματος στα 1519, επί Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto, ο συμπαγής ,επιβλητικός Πύργος Ζ68 με τρεις κανονιοθυρίδες για μεγάλα πυροβόλα στο ανώτερο τμήμα του (εικ. 14, 15). Από την υπερυψωμένη αυτή θέση ο πύργος είχε τη δυνατότητα να προσβάλλει την προσβάσιμη υποκείμενη ανατολική ρεματιά του κάστρου και, παράλληλα,εξασφάλιζε την προστασία του ανατολικού τείχους και της εκεί πύλης, με πλαγιοβολές69. Επί της νότιας πλευράς του φέρει εντοιχισμένα δύο ιπποτικά οικόσημα, με τη χρονολογία 1519 (εικ. 16)70. Το επάνω ανήκει στον Fabrizio 67.

Οι τυφεκιοθυρίδες του Κάστρου της Χώρας είναι όμοιες με αυτές του Κάστρου της Νεραντζιάς, του Κάστρου στο Παλιό Πυλί και του Κάστρου της Αντιμάχειας Κω (Κοντογιάννης 2002, σ. 39, 82, υποσημ. 66, 67, σ. 95, 124, 130, 162). Πρόκειται για τυπικές κατασκευές σε κάστρα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, που χαρακτηρίζονται από αμέλεια στην κατασκευή και έλλειψη κανονικότητας στη διάταξή τους.

68.

Παπαμανώλης 1981, σ. 360. Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 202-205. Ο Spiteri (Spiteri 1994, σ. 214 και Spiteri 2001, σ. 192, εικ. στη σ. 193) δεν κατάλαβε τη χρησιμότητα του πύργου, επειδή δεν είχε εντοπίσει τη φραγμένη πλέον ανατολική πύλη του κάστρου. Επί Carretto η τουρκική δύναμη έγινε τόσο ισχυρή, όσο ποτέ άλλοτε, γεγονός που ανάγκασε τον Μεγάλο αυτό Μάγιστρο να πραγματοποιήσει αμυντικά έργα μεγάλης κλίμακας στις οχυρώσεις της Δωδεκανήσου (βλ. ενδεικτικά, Κόλλιας 2001, σ. 169).

69.

Η πλαγιοβολή αποτέλεσε την κατεξοχήν λειτουργία των πύργων και των προμαχώνων, για την κάλυψη ιδιαίτερα ευαίσθητων περιοχών των οχυρώσεων. Το γεγονός αυτό καθόρισε και μορφολογικά την αρχιτεκτονική μορφή τους. Για τη σημασία και τη λειτουργία της πλαγιοβολής βλέπε σχετικά: Aθανασούλης 2001, σ. 40. Ά. Ποζιόπουλος, Η πλαγιοβολή στις μεσαιωνικές οχυρώσεις της Ρόδου, συλλογικός τόμος Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523), Πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, Ρόδος 2429 Οκτωβρίου 1993, τ. Β’, Αθήνα 2000, σ. 341-346.

70.

Gerola 1916, σ. 57.

-84-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

del Carretto (1513-1521), ενώ το κάτω στον Ιππότη – Καστελάνο του κάστρου. Σκοπός του πύργου ήταν η ενίσχυση της άμυνας του ανατολικού τείχους και της πύλης του71, με πλαγιοβολές προς τη νότια υποκείμενη ρεματιά, όπως δείχνει η κατεύθυνση των κανονιοθυρίδων του. Η κάτοψη του πύργου είναι ορθογώνια, με τραπεζιόσχημη προβολή της νότιας πλευράς και εσωτερική γωνία στο νοτιοανατολικό τμήμα. Εσωτερικές διαστάσεις του άνω μέρους 8 Χ 7,40 μ. Η νότια και η δυτική πλευρά του πύργου είναι επικλινείς, σκαρπωτές. Κεκλιμένες είναι και οι άνω απολήξεις των πλευρών του. Οι τρεις κανονιοθυρίδες έχουν κατωφερική τη βάση τους. Αυτή της νότιας πλευράς διαθέτει και από μία ορθογώνια θυρίδα εκατέρωθεν. Η ανατολική κανονιοθυρίδα ανοίγεται στο κατώτερο τμήμα του εκεί τοίχου του πύργου. Οι άλλες δύο βρίσκονται στο ανώτερο τμήμα του πύργου, που χρησίμευε ως εξέδρα για κανονιοστάσια και είναι ανοικτές στο επάνω μέρος. Πρόκειται για εξελιγμένης μορφής κανονιοθυρίδες, του λεγόμενου «γαλλικού τύπου»72. Επί του πύργου προστέθηκαν κατά την Τουρκοκρατία μεταγενέστερες τοιχοποιίες με ορθογώνιες τυφεκιοθυρίδες73 71.

Το ότι η ανατολική πλευρά του κάστρου δεχόταν πολλές επιθέσεις, επιβεβαιώνουν και τα εμφανή σημάδια επισκευών μεγάλης έκτασης στο τείχος της πλευράς αυτής.

72.

Ονομάστηκαν έτσι, επειδή πρωτοεμφανίστηκαν στη Γαλλία, κατά τη δεκαετία του 1470. Πρόκειται για κανονιοθυρίδες, που εξυπηρετούσαν την τοποθέτηση πυροβόλων μεγαλύτερου μεγέθους από αυτά των πρώιμων κανονιοθυρίδων. Αυτές διαμορφώνονται πλέον στο ανώτερο τμήμα των οχυρώσεων και αντίθετα με τις πρώιμες, το άνοιγμά τους διευρύνεται προς τα έξω σε σχήμα V, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ταυτόχρονα και προς τα μέσα, με στενότερο σημείο το μέσον της κανονιοθυρίδας που έχει κάτοψη σχήματος Χ, προσφέροντας έτσι στα πυροβόλα τη δυνατότητα μεγαλύτερου εύρους βολής, αλλά και προφύλαξη των χειριστών του. Στη γειτονική νήσο Κω κατασκευάστηκαν «γαλλικού τύπου» κανονιοθυρίδες στις αρχές του 16ου αιώνα στο Κάστρο της Νεραντζιάς και στο Κάστρο της Αντιμάχειας. βλέπε σχετικά: Χατζηβασιλείου 2008, σ. 30-55, όπου και οι σχετικές εικόνες. Κοντογιάννης 2002, 107, 114-115, 119, 130, 143, 162 και εικ. 69, 77-80, 108. Κόλλιας 2006, σ. 231, εικ. 2. Μαστορόπουλος 2009, σ. 49-58. Για τη χρήση τους στη Ρόδο την ίδια περίοδο, βλέπε Gabriel 1921, σ. 126.

73.

Οι τυφεκιοθυρίδες αυτές είναι στραμμένες προς το εσωτερικό νότιο τμήμα του κάστρου. Τυφεκιοθυρίδες στραμμένες προς το εσωτερικό του περιβόλου υπάρχουν και σε εσωτερικό τοίχου του Κάστρου της Αντιμάχειας Κω (Κοντογιάννης 2002, σ.

-85-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-86-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-87-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

για φορητά πυροβόλα όπλα, που αχρήστευσαν τις παραπάνω δύο κανονιοθυρίδες. Πύργοι Η, Θ: Στο βορειοανατολικό γωνιώδες τμήμα του οχυρωματικού περιβόλου του κάστρου σχηματίζεται ευθεία πλευρά, που πλαισιώνεται από δύο προεξέχοντες ψηλούς τρίπλευρους πύργους άμυνας για τοξότες, σχήματος Π, ανοιχτούς δηλαδή στο πίσω μέρος. Από αυτούς ο νότιος έχει πλάτος 3,90 μ. και προεξέχει κατά 1,80 μ. από το τείχος, ενώ ο βόρειος έχει πλάτος 3,75 μ. και προεξέχει κατά 1,75 μ. Εκατέρωθεν του νότιου πύργου ανοίγονται χαμηλά στο τείχος, στη στάθμη του εδάφους του εσωτερικού χώρου του κάστρου, από μία πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδα74. Και οι δύο αυτοί πύργοι κατασκευάστηκαν μαζί με τα τείχη που τους περιβάλλουν, κατά την ίδια οικοδομική φάση, η οποία ταυτίζεται με τον Ιππότη – Διοικητή Fantino Quirini75. Πύργος Ι: Ένας ακόμη προεξέχων τρίπλευρος πύργος άμυνας, σχήματος Π, ανοιχτός δηλαδή και αυτός στο πίσω μέρος του, βρίσκεται δυτικά των δύο προηγουμένων, στο βόρειο τείχος. Και αυτός είναι σύγχρονος των προηγουμένων.

ΟΙ ΠΥΛΕΣ

ο Κάστρο της Χώρας διαθέτει τρεις συνολικά πύλες, δύο στο νοτιοδυτικό τμήμα της οχύρωσης και μία στο ανατολικό τείχος.

124, εικ. 89).

74.

Τα πρώτα δείγματα τετράγωνων πρώιμων κανονιοθυρίδων στο επίπεδο του εδάφους εμφανίζονται στη Ρόδο στους εξωτερικούς περιβόλους (boulevards) της πρώτης φάσης του Πύργου του Αγίου Νικολάου (1464-1467), του Πύργου του Αποστόλου Πέτρου (1461-1464), του Πύργου του Αποστόλου Παύλου (1461-1476), βλέπε σχετικά Gabriel 1921, σ. 70, 75, 83, εικ. 46, 47.

75.

Για τη φάση Quirini βλέπε αναλυτικά παρακάτω στην ενότητα ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ.

-88-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η πρώτη πύλη76 ανοίγεται στην ανατολική πλευρά του Πύργου Α (εικ. 8-10) και αποτελεί σήμερα την κύρια πύλη εισόδου στο κάστρο. Εξωτερικά είναι ορθογώνια, με οριζόντιο υπέρθυρο και διαστάσεις 1,45 μ. πλάτος επί 2,10 μ. ύψος, ενώ εσωτερικά είναι τοξωτή, πλάτος 1,90 μ. και μέγιστο ύψος 2,65 μ. Το πάχος του τείχους στο σημείο της πύλης είναι 1,40 μ. Στη βάση της εξωτερικά και εκατέρωθεν του κατωφλίου υπάρχουν δύο προεξέχοντες μαρμάρινοι δόμοι, με κυλινδρικούς τόρμους, για τη στερέωση των κυλινδρικών εμβόλων ανασυρόμενης ξύλινης γέφυρας. Μπροστά από την πύλη διαμορφωνόταν κενό, που καλυπτόταν με την ξύλινη γέφυρα, η οποία όταν ήταν κλειστή σφράγιζε την είσοδο στο κάστρο. Ο μηχανισμός κίνησης της γέφυρας λειτουργούσε με τη βοήθεια βαρούλκου, που βρισκόταν εσωτερικά της πύλης. Η αλυσίδα του βαρούλκου περνούσε μέσα από την οπή, που σώζεται στο υπέρθυρο και κατέληγε στην ανασυρόμενη γέφυρα77, η οποία θα έφερε και μετάλλινη επένδυση, για προστασία σε περίπτωση επίθεσης με φωτιά. Για την ακριβή εφαρμογή της ανασυρόμενης γέφυρας με το τείχος, όταν αυτή ήταν ανεβασμένη, λαξεύτηκε περιμετρικά της πύλης πατούρα υποδοχής, πλάτους 0,07 μ. Εκτός 76.

Η πύλη αυτή είχε καταργηθεί κατά την Τουρκοκρατία. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης των τειχών επισκευάσθηκε και ξανανοίχτηκε το 1995 η πύλη αυτή, η οποία κλείνει με ανακατασκευασμένη δίφυλλη θύρα, βλ. σχετικά, Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος, ό. π., σ. 205-207. Επίσης, Αρχαιολογικόν Δελτίον 46 (1991): Χρονικά, σ. 511-513 και Αρχαιολογικόν Δελτίον 47 (1992): Χρονικά, σ. 666.

77.

Η μορφή αυτή γέφυρας αποτελεί κοινό τύπο της μεσαιωνικής οχυρωματικής μετά τον 12ο αιώνα (η ονομασία της είναι Pont-levis à treuil. βλέπε σχετικά: J. Mesqui, Châteaux et enceintes de la France médiévale, De la défense à la résidence, τ. 1: Les Organes de la Défense, Paris 1991, σ. 337-338. A. Châtelain, Châteaux Forts, images de pierre des guerres médiévales, στη σειρά Patrimoine Vivant του Rempart, Paris 1996, σ. 91.). Χαρακτηρίζει δε την ιπποτική αρχιτεκτονική του 14ου-15ου αιώνα στα Δωδεκάνησα. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι ανασυρόμενες γέφυρες εισόδου διέθεταν, το κάστρο της πόλεως Ρόδου (Gabriel 1921, σ. 132. Κόλλιας 1991, σ. 165, 167, 170), το Κάστρο της Νεραντζιάς και της Αντιμάχειας στην Κω (Χατζηβασιλείου 1990, σ. 299, υποσημ. 79 και σ. 304-305. Κοντογιάννης 2002, σ. 99. Ν. Πιτσινός, Η γέφυρα του κάστρου της Νεραντζιάς, συλλογικός τόμος Χάρις Χαίρε, Μελέτες στη μνήμη της Χάρης Κάντζια, Αθήνα 2004, τόμος Α’, σ. 385-388. Μαστορόπουλος 2009, σ. 46-52.) και το Κάστρο του Παντελίου στη Λέρο (Spiteri 1994, σ. 227-229).

-89-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

από την κινητή γέφυρα η πύλη διέθετε και δίφυλλη εσωτερική θύρα78. Από την τελευταία διατηρήθηκαν οι υποδοχές της άνω οριζόντιας ξύλινης δοκού του κασώματός της και του συρόμενου μαντάλου, που την ασφάλιζε. Η σημερινή θύρα αποτελεί ανακατασκευή της αρχικής. Σε απόσταση 4,20 μ. από τη νότια εσωτερική πλευρά του Πύργου Α της πύλης υπάρχουν τα απομεινάρια άλλου τείχους με πύλη, παράλληλου με το νότιο εξωτερικό και στην ίδια ευθεία με το προς Ανατολάς του πύργου εξωτερικό τείχος. Το πάχος του εσωτερικού τείχους είναι 1,35 μ. Σε απόσταση 2,30 μ. από το ανατολικό άκρο του εσωτερικού τείχους ανοίγεται πύλη, εξωτερικού πλάτους 1,45 μ. (όσο δηλαδή και η εξωτερική πύλη) και εσωτερικού 1,78. Η πύλη αυτή διατηρείται σε ύψος 1,20 μ. και έκλεινε με βαριά δίφυλλη θύρα, όπως φαίνεται από τους μεγάλους σωζόμενους τόρμους στο κατώφλι, οι οποίοι ήταν ενισχυμένοι με σιδερένια επένδυση. Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για την αρχική εξωτερική πύλη79, που επί μαγιστρείας του Pierre d’ Aubusson (βλέπε παρακάτω) και μετά το σεισμό του 1493, ενισχύθηκε με την κατασκευή του εξωτερικού πύργου και νέας πύλης. Αμέσως μετά την εσωτερική πύλη διαμορφώνεται διχαλωτό μονοπάτι, με κατεύθυνση προς τα βόρεια και ανατολικά. Το ανατολικό μονοπάτι, το οποίο οδηγούσε στην ανατολική πύλη του κάστρου, διαθέτει πυλίδα στην αρχή του, με λοξότμητες γωνίες στο περιθύρωμα (φαλτσογωνιές). Η τρίτη πύλη του κάστρου, φραγμένη πλέον με τοίχο80, 78.

Ιδίου τύπου διπλό σύστημα, με ανασυρόμενη γέφυρα και δίφυλλη θύρα είχε και το Κάστρο της Αντιμάχειας Κω (Κοντογιάννης 2002, σ. 97-100. Μαστορόπουλος 2009, σ. 46-49).

79.

Σήμερα λόγω των εκτεταμένων εργασιών αποκατάστασης του περιμετρικού τείχους του πύργου της εξωτερικής πύλης της περιόδου 1991-1995 φαίνεται ότι το εσωτερικό τείχος ακουμπά ανατολικά και δυτικά στις προσφάτως συμπληρωθείσες τοιχοποιίες, δίνοντας την ψευδή εντύπωση ότι προστέθηκε μεταγενέστερα.

80.

Κατά την Τουρκοκρατία. Η πύλη αρμολογήθηκε επιπλέον κατά τις επεμβάσεις της περιόδου 1991-1993.

-90-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ανοιγόταν στο νοτιότερο τμήμα του ανατολικού τείχους (εικ. 5, 11). Εσωτερικά κι εξωτερικά είναι ορατή η τοξωτή επίστεψή της. Το πλάτος της είναι 2,10 μ. Το ύψος της στην εξωτερική πλευρά του τείχους φτάνει τα 3,40 μ. Εσωτερικά η πύλη αυτή είναι επιχωματωμένη στο μεγαλύτερο ύψος της. Εξωτερικά της πύλης σχηματίζεται φυσικό πλάτωμα προ του τείχους. Το πλάτωμα αυτό είναι προσβάσιμο μόνο από τη βόρεια πλευρά του, μέσω μονοπατιού. Για την αμυντική ενίσχυση αυτής της πύλης ανοίχθηκαν ψηλά στο τείχος ,εκατέρωθέν της, από μία πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδα για μεσαίου μεγέθους πυροβόλα και κατασκευάστηκε ο Πύργος Ζ.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ

αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του Κάστρου της Χώρας προέρχεται κυρίως από την περίοδο της Ιπποτοκρατίας, με ελάχιστες επεμβάσεις, που έγιναν σε αυτό κατά την Τουρκοκρατία. Στο εσωτερικό του κάστρου και στην υποκείμενή του ανατολική ρεματιά έχουν εντοπιστεί προϊστορικά ευρήματα (ένας λίθινος πέλεκυς, τεμάχια οψιανού της Μήλου και του Γυαλιού της Νισύρου)81, όστρακα αγγείων κλασικής και ελληνιστικής περιόδου82, καθώς και νομίσματα ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων83, τα οποία υποδηλώνουν ότι κατά τις περιόδους αυτές υπήρχε ανθρώπινη δραστηριότητα στον ευρύτερο χώρο, χωρίς όμως να είναι δυνατή η περαιτέρω ανίχνευσή της, καθώς 81.

Από τον γράφοντα κατά τη διάρκεια επιφανειακών καθαρισμών στο Κάστρο τον Ιούνιο του 2002.

82.

Από τους Άγγλους G. E. Bean και J. M. Cook, στη δεκαετία του 1950 [E.G. Bean - M.J. Cook, The Carian Coast III, Annual of the British School at Athens 52 (1957), σ. 130] και από τον γράφοντα τον Ιούνιο του 2002.

83.

του 2002.

Από τον γράφοντα, κατά τη διάρκεια επιφανειακών καθαρισμών τον Ιούνιο

-91-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

προγενέστερα του κάστρου αρχιτεκτονικά κατάλοιπα δε σώζονται. Τρεις ελληνιστικές επιγραφές84, όπως και άλλα προχριστιανικά και παλαιοχριστιανικά αρχιτεκτονικά μέλη, που υπάρχουν εντοιχισμένα σε ναΰδρια του κάστρου, μεταφέρθηκαν εδώ από το Ιερό του Δαλίου Απόλλωνα και από τους χριστιανικούς ναούς (Χριστός της Ιερουσαλήμ και Αγία Σοφία), που ανεγέρθηκαν κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο στο χώρο του κατεστραμμένου πλέον αρχαίου ιερού. Ακόμη και για την ιπποτική περίοδο η ταυτοποίηση και χρονολόγηση των οικοδομικών φάσεων του κάστρου είναι προβληματική, καθώς ελάχιστες είναι οι σωζόμενες επί των τειχών εραλδικές μαρτυρίες, ενώ η μορφολογία της τειχοποιίας ενδείξεις μόνο παρέχει για την ταυτοποίηση των φάσεών του. Γεγονός πάντως είναι ότι μόνο στα τείχη είναι εμφανής η διαφοροποίηση όλων των οικοδομικών φάσεων του κάστρου. Συνδυάζοντας λοιπόν τη μελέτη των αρχιτεκτονικών στοιχείων, τις υπάρχουσες γραπτές μαρτυρίες85, τις επισκευές και τις προσθήκες, που είναι εμφανείς σε διάφορα σημεία του νότιου και ανατολικού τείχους, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η οχύρωση του κάστρου παρουσιάζει πέντε κύριες οικοδομικές φάσεις. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι η διάκριση των φάσεων επί της οχύρωσης είναι εφικτή στα τμήματα των τειχών, όπου δεν έγιναν καθόλου ή έγιναν μικρής έκτασης επεμβάσεις στερέωσης και συμπλήρωσης κατά την περίοδο 1991-1993, οι οποίες και αλλοίωσαν τα προϋπάρχοντα μορφολογικά στοιχεία.

84.

M. Segre, Relazione Preliminare sulla prima Campagna di Scavo nell’ isola di Calino (Agosto – Novebre 1937), Memorie III (1938), σ. 33-39. M. Segre, Tituli Calymnii, Annuario della Scuola Archeologica di Athene 6/7 (1944-45), σ. 166, αρ. 146, σ. 208, αρ. 218, σ. 209, αρ. 221. Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα των Επιγραφών, Αθήνα 1980, σ. 330, αρ. 165, σ. 407, αρ. 241, σ. 411-412, αρ. 244. Και οι τρεις βρίσκονται στο ναΰδριο της Αγίας Παρασκευής (βλέπε παρακάτω).

85.

Από το ιπποτικό αρχείο στην Εθνική Βιβλιοθήκη στη Βαλέττα της Μάλτας, τις πληροφορίες από τον ιστορικό του ιπποτικού τάγματος Giacomo Bosio και τον αρχαιολόγο – περιηγητή Ludwig Ross.

-92-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

1η ΦΑΣΗ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ο γεγονός ότι το κάστρο προϋπήρχε της περιόδου της Ιπποτοκρατίας αποτελεί γεγονός αδιαμφισβήτητο για τους μελετητές που ασχολήθηκαν με αυτό. Ασφαλείς όμως μαρτυρίες, ενδείξεις ή πληροφορίες για τη χρονολόγηση ίδρυσής του δεν υπάρχουν. Απομεινάρια βυζαντινής οχύρωσης δεν διαπιστώνονται πουθενά σε ολόκληρη την έκταση του ιπποτικού κάστρου86. Ούτε και η μέχρι τώρα περιορισμένη ανασκαφική έρευνα, με αφορμή τις εργασίες της περιόδου 1991-2001, έφερε στο φως σχετικές ενδείξεις. Η παλαιότερη αναφορά για το Κάστρο της Χώρας είναι αυτή του Φλωρεντινού μοναχού Christoforo Buondelmonti το 1420 (εικ. 2)87. Στα έγγραφα του ιπποτικού αρχείου της Μάλτας, της περιόδου τέλη 14ου – μέσα 15ου αιώνα, γίνονται έμμεσες μόνο αναφορές στην ύπαρξη του κάστρου88. Περισσότερα στοιχεία 86.

Η πληροφορία, ότι στα τείχη διακρίνεται η βυζαντινή φάση (Στεφανίδου 2001, σ. 246) δεν επιβεβαιώνεται σε έστω κάποιο σημείο της οχύρωσης. Ομοίως ανακριβής είναι και η αναφορά περί ύπαρξης λειψάνων της εσωτερικής τειχοποιίας και προσδιορισμού του βυζαντινού κάστρου (Τρικοίλης 2007, σ. 27-29. Στη φωτογραφία της σελίδας 29 του βιβλίου του κου Τρικοίλη φαίνονται υπολείμματα τοιχοποιίας οικίας και όχι οχύρωσης).

87.

«Έστιν εν κόλπω της νήσου και φρούριον οχυρόν ονομαζόμενον Κάλαμος», Christoph. Buondelmontii florentini librum insularum Archipelagi e codicibus parisinis regiis nunc totum edidit, praefatione et annotatione instruxit Gabr.Rup. Ludovicus De Sinner, Helveto – Bernas, Lipsiae et Berolini 1824, σ. 27. Στο χάρτη που συνοδεύει το κείμενό του αποδίδεται συμβατικά και το κάστρο.

88.

Αρχής γενομένης με το έγγραφο της εκχώρησης της Καλύμνου, της Κω και της Λέρου από το Μεγάλο Μάγιστρο Juan Fernadez de Heredia στον Ιππότη Hesso Schlegelholtz την 29η Αυγούστου 1391. Ο Schlegelholtz είχε διοριστεί κυβερνήτης της Κουμενταρίας Κω, Καλύμνου και Λέρου την 13η Φεβρουαρίου 1386 και με το έγγραφο της 29ης Αυγούστου 1391 ο Μεγάλος Μάγιστρος του παραχώρησε την Κουμενταρία διά βίου. Ανάμεσα στις άλλες υποχρεώσεις του Schlegelholtz αναφέρεται και η συντήρηση των κάστρων των τριών νησιών (Τσιρπανλής 1991, σ. 163-164. Κοντογιάννης 2002, σ. 13-14, όπου και οι σχετικές παραπομπές). Στα δημοσιευμένα ιπποτικά έγγραφα του 15ου αιώνα, που αφορούν τα νησιά της Κουμενταρίας, γίνονται γενικού περιεχομένου αναφορές στην επισκευή και συντήρηση των κάστρων των νησιών. βλέπε σχετικά τα έγγραφα του ιπποτικού αρχείου στην Εθνική Βιβλιοθήκη στη Βαλέττα της Μάλτας: 1) Liber Bullarum Arch. no 355, φ. 219r-v του έτους 1441 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 128, σ.

-93-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

προσφέρει το έγγραφο της δίκης των Καλυμνίων στη Ρόδο το 1445, το οποίο αναφέρεται στις επισκευαστικές εργασίες, που απαίτησε να γίνουν από τους Καλύμνιους ο Ιππότης – Διοικητής των νησιών Fantino Quirini89. Έτσι, προς το παρόν, μόνο υποθέσεις έχουν γίνει για τη χρονολόγηση του κάστρου στον 10o αιώνα90 ή στον 11o μ. Χ. αιώνα91. Από τις δύο αυτές χρονολογήσεις προκύπτει ως πιο πειστική ο 11ος αιώνας, καθώς κατά τα τέλη του αιώνα αυτού οι κίνδυνοι για τα νησιά πολλαπλασιάστηκαν, εξαιτίας κυρίως των θαλάσσιων επιδρομών των Σελτζούκων Τούρκων του εμίρη της Σμύρνης Τζαχά92. Δε θα ήταν όμως παράτολμο να υποθέσουμε 404-407). 2) Liber Bullarum Arch. no 361, φ. 247v-249r του έτους 1449 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 188, σ. 499-505). 3) Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 241v-242v του έτους 1452 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 273, σ. 648-651). 4) Liber Bullarum Arch. no 363, φ. 242v-243r του έτους 1452 (Τσιρπανλής 1995, αρ. 274, σ. 652-653).

89.

Βλέπε σχετικά παραπάνω, στην ενότητα «Ο ΙΠΠΟΤΗΣ – ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ FANTINO QUIRINI ΚΑΙ Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ».

90.

Τον 100 αιώνα προτείνουν οι: Δ. Ρεΐσης (Περιγραφή της νήσου Καλύμνου, εν Αθήναις 1913, σ. 23), Αθ. Ταρσούλη (Δωδεκάνησα τ. Β’, Αθήνα 1948, σ. 211), Σκ. Ζερβός (Εικονογραφημένη η Δωδεκάνησος, τ. Α, Αθήνα 1930, σ. 472), Π. Λαμπαδάριος (Λαμπαδάριος 1987, σ. 17), χωρίς όμως να στηρίζουν οπουδήποτε αυτή τους τη χρονολόγηση.

91.

Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 205. Κουτελλάς 1998, σ. 37, 76. Μ. Κουτελλάς, Τα Ιπποτικά Κάστρα της Καλύμνου, περιοδικό Corpus 18 (Ιούλιος 2000), σ. 85. Κουτελλάς 2005Α, σ. 429, 440. Τον 11ο αιώνα αποτελεί γενικότερα σύνηθες φαινόμενο η κατασκευή οχυρωμένων οικισμών στον αιγαιακό χώρο, για προστασία από τις θαλάσσιες ληστρικές επιδρομές. βλέπε σχετικά, Μ. Φιλίππα – Αποστόλου, Το Κάστρο της Αντιπάρου, συμβολή στη μελέτη των οχυρωμένων μεσαιωνικών οικισμών του Αιγαίου, Αθήνα 1978, σ. 21.

92.

Για τους κινδύνους από τις επιδρομές του Τζαχά και τους Σταυροφόρους της Α’ Σταυροφορίας βλέπε: Χ. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία της Ρόδου. Από τους προϊστορικούς χρόνους έως της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου (1948), Αθήνα 1972, σ. 253255. Χατζηβασιλείου 1990, σ. 239-240. Φραγκόπουλος 1995, σ. 45. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Θ’, σ. 14-20. Για τις επιδρομές του Τζαχά εναντίον της Δωδεκανήσου βλέπε αναλυτικότερα: E. Βρανούση, Τα αγιολογικά κείμενα του Οσίου Χριστοδούλου, Αθήναι 1966, σ. 116-119. Ε. Malamut, Les îles de l’Empire Byzantin VIII-XIVe siècles, Paris 1988, σ. 116. Α. Σαββίδης, Ο Σελτζούκος Εμίρης της Σμύρνης Τζαχάς (Caka) και οι επιδρομές του στα μικρασιατικά παράλια, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και την Κωνσταντινούπολη (c 1081-c. 1106), μέρος Α: c. 1081-1090, Χιακά Χρονικά ΙΔ’ (XIV), 1982, σ. 9-24. Α. Σαββίδης, Ο Σελτζούκος Εμίρης της Σμύρνης Τζαχάς (Caka) και οι

-94-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ότι η πρώτη οχύρωση στον λόφο του Κάστρου της Χώρας είναι πιθανό να ανάγεται ακόμη και στον 7ο αιώνα93, εποχή κατά την οποία οικοδομήθηκαν στην Κάλυμνο ο οχυρωμένος οικισμός της Γαλατιανής94 και το παραθαλάσσιο οχυρό Καστέλλι95, ενώ στη γειτονική Τέλενδο ο οχυρωμένος οικισμός του Αγίου Κωνσταντίνου96. Την υπόθεση αυτή καθιστά πιθανή η ανυπαρξία οχυρωμένου οικισμού στο τμήμα της Καλύμνου, που περιλαμβάνει τις κοιλάδες της Πόθιας – Πανόρμου και του Βαθύ. Οπωσδήποτε πάντως, η αρχική οχύρωση δε θα είχε τη σημερινή έκταση και μορφή, που ανήκουν στον 15ο αιώνα. Ίσως στο μέλλον η ανασκαφική έρευνα στο χώρο του κάστρου η ο εντοπισμός κάποιου σχετικού μέσα από τα χιλιάδες υπάρχοντα έγγραφα του ιπποτικού αρχείου97, να δώσουν επαρκή στοιχεία για επιδρομές του στα μικρασιατικά παράλια, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και την Κωνσταντινούπολη (c 1081-c. 1106), μέρος Β: c. 1090-1106, Χιακά Χρονικά ΙS’ (XVΙ), 1984, σ. 51-66.

93.

Βολανάκης 1994, σ. 62. Το φαινόμενο της ίδρυσης οχυρωμένων οικισμών στον αιγαιακό χώρο παρατηρείται και παλαιότερα, κατά τα μέσα του 7ου μ. Χ. αιώνα, εξαιτίας των αραβικών επιδρομών. βλ. σχετικά: D. M. Metcalf, The Aegean coastlands under threat. Some coins and coin hoards from the reign of Heraclius, Annual of the British School at Athens 57 (1962), σ. 14-23. Α. Στράτος, Το Βυζάντιον στον Ζ’ αιώνα, τ. Δ’, Αθήνα 1972, σ. 50-53. Eυγ. Γερούση, Κεραμικά παλαιοχριστιανικών χρόνων από την περιοχή του “Επισκοπείου” Σάμου, Αρχαιολογικόν Δελτίον 47-48 (1992-1993): Α’, Μελέτες, σ. 265. Η. Κόλλιας, Οικισμοί, κάστρα και μοναστήρια της μεσαιωνικής Κω, Ιστορία –Τέχνη – Αρχαιολογία της Κω, Α’ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κως 2-4 Μαΐου 1997, Αθήνα 2001, σ. 303. Κουτελλάς 1998, σ. 72-74, 94-95, 108-111.

94.

Κουτελλάς 1998, σ. 94-95. Κουτελλάς 2005, σ. 65-66. Κουτελλάς 2005Α, σ.

95.

Κουτελλάς 1998, σ. 72-74. Κουτελλάς 2005, σ. 66-67. Κουτελλάς 2005Α, σ.

430-432. 432-435.

96.

Κουτελλάς 1998, σ. 108-111. Μ. Κουτελλάς, Ο οχυρωμένος οικισμός του Αγίου Κωνσταντίνου Τελένδου, Καλυμνιακά Χρονικά, τ. ΙΓ’ (1999), σ. 313-327. Κουτελλάς 2005, σ. 67-68. Κουτελλάς 2005Α, σ. 435-438.

97.

Όπως για παράδειγμα συμβαίνει με το Κάστρο της Αντιμάχειας Κω, η μόνη μαρτυρία της ίδρυσής του οποίου υπάρχει σε χρονικό των Μεγάλων Μαγίστρων, όπου δηλώνεται ότι το έκτισε ο Μεγάλος Μάγιστρος Helion de Villeneuve (1319-1346). βλέπε σχετικά: A. Lutrell, Cos after 1306, στον συλλογικό τόμο Ιστορία – Τέχνη – Αρχαιολογία της Κω, Α’ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο, Κως 2-4 Μαΐου 1997, σ. 404,

-95-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

την καλύτερη χρονολόγηση του αρχικού κάστρου. 2η ΦΑΣΗ: ΦΑΣΗ FANTINO QUIRINI (μέσα 15ου αιώνα)

πί της διακυβέρνησης της Κουμενταρίας Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου από τον Ιππότη-Διοικητή Fantino Quirini (1433-1453), πραγματοποιήθηκαν στο Κάστρο της Χώρας μεγάλης κλίμακας εργασίες ανακατασκευής των τειχών, οι οποίες πιστεύουμε ότι έδωσαν στην οχύρωση του κάστρου τη σημερινή σε γενικές γραμμές μορφή του. Δυστυχώς δεν έχει σωθεί στο κάστρο κάποιο οικόσημο του Quirini, γεγονός που θα αποτελούσε αδιάψευστη επιβεβαίωση των επεμβάσεων που έγιναν από αυτόν98. Ο Quirini, μετά από εντολή του Τάγματος, επιμελήθηκε ιδιαίτερα τη συντήρηση των οχυρώσεων των νησιών της περιφέρειάς του, κατά την περίοδο 1440-144199. Γι’ αυτές τις ενέργειές του μάλιστα επαινέθηκε από τον Μεγάλο Μάγιστρο Jean de Lastic (1441), ο οποίος αναφέρει στο σχετικό έγγραφο ότι πριν αναλάβει τα νησιά ο Quirini, τα φρούρια ήταν ερειπωμένα, γυμνά και ανυπεράσπιστα και ότι αυτός τα επισκεύασε και τα εξόπλισε με αμυντικό και επιθετικό οπλισμό. Βέβαια για την περίπτωση του Κάστρου της Χώρας είναι δύσκολο, για να μην πούμε αδιανόητο, να θεωρήσουμε ότι τα τείχη ενός κάστρου, εμβαδού σχεδόν 30.000 τετραγωνικών μέτρων φτιάχτηκαν μέσα σε ένα μόλις χρόνο (1440-1441). Το πιθανότερο, κατά την άποψή μας, είναι ότι η οχύρωση του κάστρου υποσημ. 33. Κοντογιάννης 2002, σ. 85, σημ. 9.

98.

Βέβαια ούτε και στα κάστρα της Κω ή της Λέρου έχει διατηρηθεί στην αρχική θέση του κάποιο οικόσημο του Quirini. Αυτό –αν δεν είναι σκόπιμο– ίσως οφείλεται στις μετέπειτα εκτεταμένες επεμβάσεις επισκευών και ενίσχυσης των τειχών των κάστρων στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα, που εξαφάνισαν τις σχετικές εραλδικές μαρτυρίες. Μόνο στο Κάστρο της Χρυσοχεριάς στην Κάλυμνο διατηρείται στην αρχική θέση του οικόσημο του Quirini.

99.

Βλέπε αναλυτικά παραπάνω, στην ενότητα «Ο ΙΠΠΟΤΗΣ – ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ FANTINO QUIRINI ΚΑΙ Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ».

-96-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

κατασκευάστηκε μετά τη δικαστική διαμάχη μεταξύ Quirini – Καλυμνίων στα 1445, «για να γίνουν κτίσματα και εργοτάξια στο κάστρο, με σκοπό την οχύρωση του ίδιου του κάστρου», όπως αναφέρεται στην επιχειρηματολογία του Quirini στο σχετικό ιπποτικό έγγραφο. Σύμφωνα με την απόφαση του δικαστηρίου οι κάτοικοι του νησιού αναγκάστηκαν «να προσφέρουν κάθε είδους εργασία για την οχύρωση και τις ανάγκες του κάστρου τους και οφείλουν πάντα να εκτελούν τη δουλεία για το κάστρο τους». Υποθέτουμε ότι οι εργασίες, που ακολούθησαν, οριοθετούνται χρονικά στην περίοδο 1445-1449, αμέσως δηλαδή μετά τη δίκη και μέχρι το 1449, έτος κατά το οποίο οι Καλύμνιοι διαμαρτυρήθηκαν ξανά στο Τάγμα κατά του Quirini100. Η τειχοποιία της Φάσης Quirini χαρακτηρίζεται από οριζόντιες επάλληλες στρώσεις αδροδουλεμένων λίθων, που οριοθετούνται από ενδιάμεσες σειρές από κομμάτια πήλινων κεραμίδων στέγης, αγγείων (βήσαλα) και μικρότερους λίθους (βύσματα), χωρίς αρμολόγημα. Κεραμικά θραύσματα και μικρότεροι λίθοι έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμη και στους κάθετους αρμούς των στρώσεων των λίθων (εικ. 6, 7, 11-14). Η ψευδοϊσόδομη αυτή τειχοποιία είναι εμφανής στη νότια, ανατολική και βόρεια πλευρά του τείχους, κυρίως από τη μέση και κάτω στην εξωτερική όψη των τειχών, ενώ στην εσωτερική όψη είναι ορατή μέχρι και τις απολήξεις των επάλξεων. Ο ίδιος ακριβώς τρόπος δόμησης υπάρχει και στο δεύτερο ιπποτικό κάστρο της Καλύμνου, το Κάστρο της Χρυσοχεριάς, το οποίο επίσης οικοδομήθηκε από τον

100.

Βλέπε το ιπποτικό έγγραφο Liber Bullarum Arch. no 361, φ. 247v-249r (Τσιρπανλής 1995, αρ. 188, σ. 499-505). Οι απεσταλμένοι ελεγκτές του Τάγματος στα νησιά Κω, Κάλυμνο, Λέρο και Νίσυρο, όφειλαν μεταξύ άλλων, να περιέλθουν τα κάστρα και τα οχυρωματικά έργα που έκανε ο Quirini, να ελέγξουν τις επισκευές και τα νέα κτίσματα με τη βοήθεια αρχιτεχνιτών, οικοδόμων και μαραγκών και να ακούσουν τα παράπονα που απασχολούσαν τους ντόπιους, όπως αναφέρεται στο έγγραφο.

-97-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Quirini (1433-1453)101. Η ίδια ακριβώς τειχοποιία102 υπάρχει και στα τμήματα των οχυρώσεων των κάστρων της Κω103, αλλά και στο Κάστρο του Παντελίου της Λέρου104. Οι επάλξεις των τειχών αυτής της περιόδου ήταν πιθανότατα ορθογώνιες, παρόμοιες με αυτές που διατηρούνται στην ανατολική πλευρά του Κάστρου της Χρυσοχεριάς στην Κάλυμνο και στο Κάστρο του Παντελίου στη Λέρο. Σύγχρονοι με τα τείχη αυτής 101.

Σύμφωνα με το υπάρχον στην αρχική του θέση εντοιχισμένο διπλό οικόσημο του Quirini. Για το Κάστρο της Χρυσοχεριάς βλέπε σχετικά: Gerola 1916, σ. 58. Παπαμανώλης 1981, σ. 360-361. Τσιρπανλής 1991, σ. 166-192. Spiteri 1994, σ. 217-220. Spiteri 2001, σ. 194-195. Κουτελλάς 1998, σ. 78-81. Κουτελλάς 2000, σ. 87-89. Κουτελλάς 2005Α, σ. 442-445.

102.

Ο συγκεκριμένος βέβαια τρόπος δόμησης, που θυμίζει ψευδοϊσόδομο σύστημα, δεν αποτελεί αποκλειστικό χαρακτηριστικό των κάστρων της Κουμενταρίας Κω, Καλύμνου, Λέρου και Νισύρου, καθώς απαντά σε οχυρώσεις κάστρων και άλλων νησιών της Δωδεκανήσου, όπως της Κρητηνίας και του Φαρακλού στη Ρόδο (Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος, ό. π. Κόλλιας, ό., σ. 176, εικ. 166. Στεφανίδου 2001, σ. 192-193) και του Κάστρου του Μικρού Χωριού στην Τήλο (Στεφανίδου 2001, σ. 229, εικ. 237), που δε σχετίζονται με τον Quirini. Εφαρμόστηκε όμως συστηματικά, όπως φαίνεται, από τον Quirini στα κάστρα των νησιών της διοικητικής περιφέρειάς του. Στο Κάστρο της Νεραντζιάς στην πόλη της Κω ο τρόπος δόμησης σε όλες τις φάσεις του διαφέρει από αυτόν των υπολοίπων κάστρων, περιλαμβάνοντας ορθογωνισμένους λίθους, προερχόμενους από προϋπάρχοντα οικοδομήματα της αρχαίας αγοράς. Εδώ υπάρχουν επτά συνολικά οικόσημα του Quirini, εκ των οποίων δύο εντοιχισμένα, όχι όμως στην αρχική θέση τους. Με τον Quirini πιθανώς συνδέεται τμήμα της παλαιότερης κατεστραμμένης πλέον οχύρωσης, που διατηρείται δυτικά και βόρεια του εσωτερικού τμήματος του κάστρου (Κόλλιας 2006, σ. 232-234, εικόνες 2γ-δ, 5,6).

103. Βλέπε σχετικά Κοντογιάννης 2002, σ. 45-83, 131-142, 170-175. βέβαια ο συγγραφέας αποφεύγει να ταυτίσει την τειχοποιία αυτής της μορφής με τον Quirini. Πιο βέβαιος εμφανίζεται στις σχετικές μελέτες του ο Μαστορόπουλος (Γ. Μαστορόπουλος, Αντιμάχεια Κώα. Σύντομη διαχρονική προσέγγιση, Αθήνα 2002, σ. 107 και Μαστορόπουλος 2009, σ. 22-25). Δυστυχώς σε κανένα από τα κάστρα της Κω, όπου υπάρχει ο συγκεκριμένος τρόπος δόμησης, δε διατηρείται στη θέση του κάποιο οικόσημο του Quirini, που θα επιβεβαίωνε την ταύτιση. 104.

Βλέπε σχετικά: Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991, σ. 200. Spiteri 1994, σ. 226, 130. Στεφανίδου 2001, σ. 250-252. Στο κάστρο αυτό υπήρχαν δύο οικόσημα του Quirini, από τα οποία δυστυχώς κανένα δε σώθηκε (Δ. Οικονομόπουλος, Λεριακά, ήτοι χωρογραφία της νήσου Λέρου, εν Αθήναις 1888, σ. 31. Gerola 1916, σ. 63. Χ. Κουτελάκης, Ιστορική και αρχαιολογική διερεύνηση του ναού “Παναγιά του Κάστρου” Λέρου, συλλογικός τόμος Η Παναγιά του Κάστρου, Αθήνα 1989, σ. 54, υποσημ. 39. Spiteri ό. π.).

-98-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

της φάσης είναι ο εσωτερικός πύργος Β και οι τρίπλευροι πύργοι Γ, Δ, Η, Θ και Ι105. Η κύρια πύλη του Κάστρου της Χώρας ανοιγόταν στο δυτικό άκρο του νότιου τείχους (εικ. 10) και έκλεινε με βαριά δίφυλλη θύρα. Κατά την επόμενη οικοδομική φάση όμως, με την προσθήκη του τετράπλευρου Πύργου Α, η πύλη ενσωματώθηκε στον πύργο, με αποτέλεσμα να βρίσκεται πλέον στη βόρεια εσωτερική πλευρά αυτού, στα βορειοδυτικά της μεταγενέστερης εξωτερικής πύλης,

3η ΦΑΣΗ: ΦΑΣΗ PIERRE D’ AUBUSSON (τέλη 15ου αιώνα)

τα 1492 ο Pierre d’ Aubusson αποφάσισε να ενισχύσει τα κάστρα της Κω, της Καλύμνου και της Λέρου, προκειμένου να αντέξουν σε περίπτωση επίθεσης των Τούρκων εναντίον τους106. Δε γνωρίζουμε όμως αν πρόφτασε το Τάγμα να πραγματοποιήσει σχετικές εργασίες στο Κάστρο της Χώρας, γιατί τον επόμενο χρόνο ο καταστροφικός σεισμός της 8ης Οκτωβρίου του 1493107 προκάλεσε σε αυτό μεγάλες ζημιές. Ο σεισμός έπληξε τα τείχη, αλλά περισσότερες πρέπει να ήταν οι φθορές στα εσωτερικά οικοδομήματα, τα οποία οπωσδήποτε ήταν φτιαγμένα με ευτελέστερα υλικά σε σχέση με τις πιο επιμελημένες οχυρώσεις. 105.

Στις οχυρώσεις της πόλης της Ρόδου πύργοι κάτοψης σχήματος Π, ανοιχτοί δηλαδή στο πίσω μέρος, κατασκευάζονταν μέχρι το 1450 (Ά.-Μ. Κάσδαγλη – Κ. Μανούσου-Ντέλλα, Νέες έρευνες στην οχύρωση της μεσαιωνικής πύλης του Αγίου Ιωάννη στην πόλη της Ρόδου, συλλογικός τόμος Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της μέχρι την κατάληψη από τους Τούρκους (1523), Πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, Ρόδος 24-29 Οκτωβρίου 1993, τ. Β’, Αθήνα 2000, σ. 327-328), χρονολόγηση που εναρμονίζεται με την περίοδο ανακατασκευής των τειχών του Κάστρου της Χώρας Καλύμνου επί Quirini. Για τη φάση Quirini βλέπε αναλυτικά παρακάτω.

106. 107.

μελέτη.

Bosio, Dell’ Istoria, σ. 511C-D. Τσιρπανλής 1991, σ. 189, υποσημ. 5. Για το σεισμό βλέπε σχετικά παραπάνω, υποσημείωση 27 στην παρούσα

-99-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ο Μεγάλος Μάγιστρος Pierre d’ Aubusson, απέστειλε τότε τον Renaud de Saint Simon για να καταγράψει και να εκτιμήσει τις ζημιές108. Στη συνέχεια και στα πλαίσια της νέας πλέον αντίληψης περί άμυνας και οχυρωματικής τεχνικής, πραγματοποιήθηκαν επί μαγιστρείας του Pierre d’ Aubusson επεμβάσεις στην οχύρωση του Κάστρου της Χώρας. Συγκεκριμένα: Ο χώρος της κεντρικής πύλης του κάστρου διαμορφώθηκε σε προεξέχοντα αμυντικό πύργο (Πύργος Α – εικ. 4, 8-10), ενισχυμένο με τέσσερις πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες περιμετρικά, στη στάθμη του εδάφους του εσωτερικού χώρου. Μάλιστα η μία από αυτές ανοίγεται δίπλα στη νότια πλευρά της πύλης, για την προστασία τόσο της πύλης όσο και ολόκληρης της νότιας πλευράς του κάστρου με πλάγιες βολές κατά μήκος του τείχους109. Η τειχοποιία του χαρακτηρίζεται από χρήση λίθων ακανόνιστα κτισμένων, με πλατύ αρμολόγημα, που αφήνει ακάλυπτο μικρό μόνο μέρος της επιφάνειας των λίθων110. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο περιηγητή Ludwig Ross, στην εξωτερική πύλη υπήρχε –τουλάχιστον ως το 1841– εντοιχισμένο το μαρμάρινο οικόσημο του Μεγάλου Μαγίστρου Pierre d’ Aubusson (1476-1503) με τον καρδιναλιακό πίλο, τον θυρεό και τους θυσάνους111, πράγμα 108. 109.

Bosio, ό. π.

Για την πλαγιοβολή βλέπε σχετικά παραπάνω, υποσημείωση 71 στην παρούσα μελέτη.

110.

Ο ίδιος τρόπος δόμησης υπάρχει και στο Κάστρο της Αντιμάχειας Κω, στα τμήματα της οχύρωσης που έγιναν επί Pierre d’ Aubusson (Κοντογιάννης 2002, σ. 97162. Μαστορόπουλος 2009, σ. 38-45).

111.

L. Ross, Reisen auf den Grieschischen inseln des aegaeischen Meeres -3 τόμοι), Stuttgart and Tubingen 1843, σ. 106 και L. Ross, Insellreisen, II. Teil, στη σειρά Klassiker der Archaologie im Neubruck herausgegeben von F. Hiller von Gaertringen - G. Caro - O. Kern - C. Robert, Band III, Hale a.S. 1913, σ. 90, όπου παρατίθεται και το σχέδιο του οικοσήμου. Η μορφή του οικοσήμου, όπως τη σχεδίασε ο Ross, απηχεί μόνο τα βασικά στοιχεία του καθιερωμένου εικονογραφικού τύπου του. Επίσης λείπουν από αυτό οι δύο αγκυρωτοί σταυροί και ο ποιμαντικός σταυρός. Πιθανότατα η απεικόνιση αυτή να οφείλεται σε κακή κατάσταση διατήρησης του οικοσήμου, λόγω φθορών από επιθέσεις κατά της πύλης του κάστρου, οι οποίες και προκάλεσαν την κατάργησή της πύλης μέχρι την αποκατάστασή της την περίοδο 1991-1995. Ο Pierre d’ Aubusson για τη μεγαλειώδη αντίσταση και νίκη των Ιπποτών κατά των Τούρκων στη

-100-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

που επιβεβαιώνει ότι το οικόσημο και ο πύργος χρονολογούνται μετά το 1489, έτος που ο Pierre d’ Aubusson έγινε καρδινάλιος. Όσον αφορά την ακριβή θέση του χαμένου σήμερα οικοσήμου, το πιθανότερο είναι ότι αυτό βρισκόταν ακριβώς πάνω από την πύλη (εικ. 9)112. Τα τείχη παρέμειναν κάθετα, χωρίς να προστεθούν σκάρπες (κεκλιμένα τμήματα) στο κατώτερο μέρος τους113, γεγονός που οφείλεται στη δύσβατη και δυσπρόσιτη ορεινή θέση του, που καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολη τη μεταφορά κοντά στα τείχη εχθρικών πυροβόλων, που μπορούσαν να τα πλήξουν. Σε ολόκληρη την έκταση του οχυρωματικού περιβόλου της νότιας, ανατολικής και βόρειας πλευράς είναι εμφανείς επισκευές σε μεγάλα τμήματα της τειχοποιίας (εικ. 7, 12-13), όμοιας τεχνοτροπίας με την τειχοποιία του Πύργου Α της πύλης. Παράλληλα πραγματοποιήθηκαν και μετασκευές σε ολόκληρη την έκταση του άνω μέρους της οχύρωσης της νότιας, ανατολικής και βόρειας πλευράς, όπου και διαμορφώθηκαν νέες επάλξεις. Αυτές, στα σημεία όπου το τείχος είναι ευθύγραμμο, έχουν σχήμα διπλής χελιδονοουράς, αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό των μεγάλη πολιορκία της Ρόδου στα 1480, τιμήθηκε το 1489 από τον Πάπα Ιννοκέντιο Η’ με τους τίτλους του Καρδινάλιου και του Λεγάτου της Ασίας. Για την παράσταση του οικοσήμου του Pierre d’ Aubusson βλέπε ενδεικτικά: Κόλλιας 1991, σ. 132, εικ. 110. Ά.-Μ. Κάσδαγλη, Κατάλογος των θυρεών της Ρόδου, Αρχαιολογικόν Δελτίον (19941995): Μέρος Α’ – Μελέτες, σ. 221, αρ. 10γ, πίν. 51.

112.

Η συνήθης θέση οικοσήμου σε πύλη ήταν πάνω από το ανώφλι της και στο μέσον του (Κόλλιας 2006, σ. 241), όπως π. χ. στην πύλη του εξωτερικού και στην πύλη του εσωτερικού Κάστρου της Νεραντζιάς Κω (Χατζηβασιλείου 1990, σ. 300-301. Χατζηβασιλείου 2008, σ. 35, 39-41) και στο σύγχρονο Κάστρο της Αντιμάχειας στην Κω (Τσιρπανλής 1991, εικ. 14. Κοντογιάννης 2002, σ. 99-101, εικ. 58, 61. Χατζηβασιλείου 2008, σ. 86-87. Μαστορόπουλος 2009, σ. 46-51.). Ο Ross (ό. π.) αναφέρει ότι το οικόσημο του Pierre d’ Aubusson, το οποίο σημειωτέον δεν σώζεται, βρισκόταν σε πυργίσκο στ’ αριστερά της εισόδου του κάστρου. Την εποχή εκείνη όμως ως είσοδος χρησίμευε ένα άνοιγμα – χάλασμα στο τείχος, δεξιά της αρχικής πύλης, η οποία ήταν φραγμένη με τοίχο. Κατά τις εργασίες της περιόδου 1991-1995 κλείστηκε το χάλασμα του τείχους και αποκαταστάθηκε η αρχική μορφή της πύλης.

113.

Όπως για παράδειγμα έγινε στο πεδινό Κάστρο της Αντιμάχειας Κω. βλέπε: Κοντογιάννης 2002, σ. 106-107, 113. Γ. Μαστορόπουλος, Αντιμάχεια Κώα. Σύντομη διαχρονική προσέγγιση, Αθήνα 2002, σ. 117-126. Μαστορόπουλος 2009, σ. 40-45.

-101-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ιπποτικών οχυρώσεων του β’ μισού του 15ου αιώνα114. Βέβαια στα κατωφερικά τμήματα, που ακολουθούν την κλίση του εδάφους, το σχήμα της χελιδονοουράς προσαρμόζεται αναλόγως. Οι επάλξεις διαθέτουν τοξοθυρίδες, των οποίων η εσωτερική όψη είναι ορθογώνια, ενώ η εξωτερική αποτελεί κάθετη στενή σχισμή. Ενδιάμεσα των επάλξεων υπάρχουν κενά για ελεύθερες βολές. Κατασκευαστικά οι επάλξεις διαμορφώθηκαν, όχι με κτίσιμο, αλλά με αφαίρεση μικρών ενδιάμεσων τμημάτων τειχοποιίας από το επάνω μέρος των τειχών και εν συνεχεία με κάλυψη με πλατύ αρμολόγημα μόνο της εξωτερικής όψης αυτών (εικ. 12). Αυτή η τεχνική ερμηνεύει το γεγονός ότι η εσωτερική όψη των επάλξεων δίνει την εντύπωση ότι μορφολογικά ανήκουν στη φάση Quirini. Στα πλαίσια των εργασιών επισκευής των τειχών και ενίσχυσης της άμυνας του κάστρου διανοίχτηκαν σε διάφορα σημεία του ανατολικού τείχους πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες στο επίπεδο του εσωτερικού εδάφους115. Στη στάθμη του εδάφους του εσωτερικού χώρου του κάστρου ανοίγονται οι τέσσερις πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες του Πύργου Α της πύλης και από μία εκατέρωθεν του Πύργου Η του ανατολικού τείχους. Αυτές έχουν τραπεζιόσχημη κάτοψη, με την πλατύτερη πλευρά εσωτερικά και τη στενή εξωτερικά. Τα εξωτερικά στόμιά τους είναι τετράγωνα σε αυτές του Πύργου Α και τραπεζιόσχημα σε αυτές του Πύργου Η, φτιαγμένα από κροκαλοπαγές πέτρωμα, με φαλτσογωνιές στην εσωτερική περίμετρό τους. Επί της μαγιστρείας του Pierre d’ Aubusson πρέπει τέλος να μετασκευάστηκε κατάλληλα και να στεγάστηκε με κτιστή καμάρα 114.

115. Για ανάλογα παραδείγματα από το Κάστρο της Αντιμάχειας Κω. βλέπε Κοντογιάννης 2002, σ. 12-122, 129, 138, 161, 201. Μαστορόπουλος 2009, σ. 42-45. -102-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

το ανώτερο τμήμα του Πύργου Δ116 στη νοτιοανατολική γωνία του οχυρωματικού περιβόλου, για να τοποθετηθεί εκεί μεγάλο πυροβόλο. Σε ιπποτικά έγγραφα του 1495 και μετά τις επισκευαστικές εργασίες που έγιναν σε αυτό, αναφέρεται το Κάστρο της Χώρας ως το «Νέο Κάστρο» της Καλύμνου117. Βέβαια οι επεμβάσεις αφορούσαν αποκλειστικά την οχύρωση και όχι τα οικοδομήματα στο εσωτερικό του κάστρου. Αυτά ήταν αποκλειστικά έργο των κατοίκων του. Γι’ αυτό και διευκρινίζεται εγγράφως ότι κάθε κάτοικος του νησιού είχε το δικαίωμα να κτίσει ένα ή και περισσότερα σπίτια στο κάστρο, καταβάλλοντας στον Ιππότη Καστελάνο, ως ετήσιο φόρο για το καθένα, μία όρνιθα και δύο άσπρα ροδίτικα νομίσματα και όχι μία μόνο όρνιθα, όπως γινόταν παλαιότερα118.

4η ΦΑΣΗ: ΦΑΣΗ FABRIZIO DEL CARRETTO (αρχές 16ου αιώνα)

τις αρχές του 16ου αιώνα, επί Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto, κατασκευάστηκε στο μέσον του

116.

Οι λίθοι του τετράγωνου εξωτερικού στομίου της κανονιοθυρίδας του πύργου αυτού έχουν αφαιρεθεί.

117.

Βλ. σχετικά τα δύο έγγραφα του έτους 1495, το National Library of Malta - Liber Conciliorum Arch. no 78, φ. 22v (Τσιρπανλής 1991, αρ. 4, σ. 203-204) και το Liber Bullarum Arch. no 392, φ. 166r-v (Τσιρπανλής 1991, αρ. 5, σ. 204-205). Ο Τσιρπανλής (ό. π., σ. 181, υποσημ. 1, σ. 189) θεώρησε ότι ο όρος Νέο Κάστρο αναφέρεται σε διεύρυνση της οχύρωσης και του χώρου του κάστρου. Την άποψη αυτή ακολούθησαν στη συνέχεια άκριτα όλοι όσοι ασχολήθηκαν εν συντομία –συμπεριλαμβανομένου και εμού– με το Κάστρο της Χώρας (Κόλλιας 1994, σ. 40. Κουτελλάς 1998, σ. 76. Βέμη – Καραμπάτσος 1999, σ. 56. Κουτελλάς 2000, σ. 86. Κουτελλάς 2005Α, σ. 440. Τρικοίλης 2007, σ. 36-175).

118.

Βλ. σχετικά το έγγραφο, National Library of Malta - Liber Bullarum no 392, φ. 166r-v, του έτους 1495 (Τσιρπανλής 1991, σ. 204-205).

-103-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ανατολικού τείχους ο πολυγωνικός Πύργος Ζ (εικ. 14, 15)119, με σκοπό την προστασία της ανατολικής πλευράς του κάστρου και της εκεί πύλης, με πλαγιοβολές120. Ο πύργος αυτός διαθέτει τρεις κανονιοθυρίδες με κατωφερική τη βάση τους για ισάριθμα μεγάλα πυροβόλα. Την ίδια περίοδο κτίστηκαν και οι δύο μεγάλες δημόσιες υδατοδεξαμενές (κινστέρνες) στο κέντρο του οικισμού. Και στα τρία προαναφερθέντα κτίσματα είχαν τοποθετηθεί διπλά μαρμάρινα οικόσημα μέσα σε πωρολιθικά πλαίσια, με αυτό του Carretto επάνω και του εκάστοτε Ιππότη Καστελάνου κάτω. Από αυτά διατηρούνται σήμερα και τα δύο οικόσημα στον Πύργο Ζ (εικ. 16), ενώ από αυτά των υδατοδεξαμενών, μόνο το οικόσημο του Καστελάνου στην ανατολική (εικ. 17). Η τοιχοποιία των κατασκευών της φάσης αυτής αποτελείται από διαφόρων μεγεθών αδροδουλεμένους λίθους στις ορατές όψεις τους, με χρήση πολλών μικρότερων σαν σφήνες στα διάκενα των μεγαλύτερων. Το συνδετικό ασβεστοκονίαμα είναι ελάχιστα ορατό στους αρμούς των λίθων, σε αντίθεση με την τοιχοποιία της προηγούμενης φάσης. Επί της στάθμης του περιδρόμου του ανατολικού τείχους, διατηρούνται τα απομεινάρια από δύο κανονιοθυρίδες121 για μεσαίου μεγέθους πυροβόλα, από μία εκατέρωθεν της ανατολικής πύλης. Η βάση τους, σε αντίθεση με τις πρώιμου τύπου κανονιοθυρίδες της προηγούμενης φάσης, είναι κατωφερική προς τα έξω, στοιχείο που υπάρχει και στις κανονιοθυρίδες του Πύργου Ζ και υποδεικνύει ότι μάλλον είναι σύγχρονες. Η βόρεια κανονιοθυρίδα είναι στραμμένη λοξά προς την πύλη και 119. 120.

Για τον πύργο βλέπε αναλυτικά παραπάνω, στην ενότητα ΟΙ ΠΥΡΓΟΙ.

Για την πλαγιοβολή βλέπε σχετικά παραπάνω, υποσημείωση 71 στην παρούσα μελέτη.

121.

Οι περιμετρικοί λίθοι και των δύο κανονιοθυρίδων λείπουν. Αυτό ίσως οφείλεται σε βιαστική κατασκευή τους με δημιουργία ανοίγματος στο τείχος ή σε μεταγενέστερη λεηλασία των λίθων τους. Το αποτέλεσμα πάντως είναι να μην υπάρχουν στοιχεία για την ακριβή μορφή τους.

-104-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

δίπλα της υπάρχει επίσης λοξής κατεύθυνσης τοξοθυρίδα – πιθανότατα προγενέστερης φάσης– η οποία πέραν της άμυνας θα χρησίμευε και για την κατόπτευση του εξωτερικού χώρου από τον κανονιοσκοπευτή (εικ. 18)122. Στα πλαίσια της ενίσχυσης της αμυντικής ικανότητας του κάστρου, προκειμένου να αντέξει σε μακρά πολιορκία, κατασκευάστηκαν και οι δύο μεγάλες υδατοδεξαμενές στο κέντρο της καστροπολιτείας. Η ανατολική έχει εξωτερικές διαστάσεις 12,20 μ. μήκος, 7,85 μ. πλάτος και 5 μ. ύψος. Στην άνω δεξιά γωνία της πρόσοψής της διατηρείται το κατώτερο από τα δύο μαρμάρινα οικόσημα, που υπήρχαν εκεί, με τη χρονολογία 1514123 (εικ. 17). Πάνω από αυτό θα υπήρχε το οικόσημο του Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto124. Η δυτική υδατοδεξαμενή έχει εξωτερικές διαστάσεις 12,90 μ. μήκος, 7,40 μ. πλάτος και 5 μ. ύψος. Το βάθος της είναι 6,50 μ. Στην άνω δεξιά γωνία της πρόσοψής της υπήρχε οικόσημο με τη χρονολογία 1519125. Είναι προσαρτημένη στη νότια πλευρά οικοδομήματος (εικ. 19)126, επιμελημένης τοιχοποιίας, με 122.

Σε ανάλογα παραδείγματα στην Κω και τη Ρόδο η σχισμή ανοίγεται πάνω από την κανονιοθυρίδα. Στο επίπεδο των επάλξεων των τειχών της Ρόδου τα πρώτα δείγματα τετράγωνων κανονιοθυρίδων με σχισμή ή χωρίς χρονολογούνται στα πρώτα χρόνια της μαγιστρείας του Pierre d’ Aubusson, ήδη από το 1477-1478. βλέπε σχετικά: Gabriel 1921, σ. 121,124-125, εικ. 65, 68, 69. Για κανονιοθυρίδες με υπερκείμενη σχισμή – θυρίδα παρατήρησης στο Κάστρο της Αντιμάχειας Κω βλέπε: Κοντογιάννης 2002, σ. 110-111, εικ. 73. Μαστορόπουλος 2009, σ. 42.

123.

Αυτό ανήκε στον Ιππότη – Καστελάνο, επί του οποίου κατασκευάσθηκε η υδατοδεξαμενή Gerola, Rivista Araldica 1913-1915, (1514), LVIII, 445, (1519), XXIV (43), 339, LXXXVIII, 452.

124.

Ίσως να πρόκειται για το θραυσμένο οικόσημο, που μέχρι πριν από μερικά χρόνια βρισκόταν εντοιχισμένο ανάμεσα στην πρόσοψη της οικίας του κου Π. Μαύρου στη Χώρα. Το εν λόγω οικόσημο χάθηκε μετά την ανακαίνιση της οικίας και στη θέση του τοποθετήθηκε οικόσημο του Ιππότη Bernantino Piossasco di Airasca, διοικητή της τετρανήσου (Κάλυμνος, Κως, Νίσυρος, Λέρος) κατά την περίοδο 1503-1505. για τον τύπο του οικοσήμου βλ. Ά.-Μ. Κάσδαγλη, Κατάλογος των θυρεών της Ρόδου, Αρχαιολογικόν Δελτίον (1994-1995): Μέρος Α’ – Μελέτες, σ. 238, αρ. 146 και πίν. 54.

125. 126.

Από αυτό έχει απομείνει μόνο το περιμετρικό του ανάγλυφο κυμάτιο. Αποτελείται από δύο ισόγεια διαμερίσματα, σε επαφή το ένα με το άλλο, τα

-105-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ενισχυμένους τοίχους, που χρησιμοποιεί ως αύλειο χώρο του την εξωτερικά επίπεδη επιφάνεια της στέγης της υδατοδεξαμενής. Αυτό διαθέτει ευμεγέθεις γωνιόλιθους στη ΝΑ και ΝΔ γωνία της πρόσοψης, με τέσσερις σε κάθε γωνία ημισφαιρικές διακοσμητικές προεξοχές (αγκώνες), που βλέπουν προς ανατολικά, νότια και δυτικά. Η ιδιομορφία αυτή επιβεβαιώνει την ιδιαίτερη σημασία του οικοδομήματος αυτού, το οποίο πρέπει να ήταν το ιπποτικό Διοικητήριο, όπου διέμενε ο Καστελάνος του και το οποίο κατασκευάστηκε μαζί με την υδατοδεξαμενή.

5η ΦΑΣΗ: ΦΑΣΗ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1523 – αρχές 19ου αιώνα)

ο Κάστρο της Χώρας εξακολούθησε να κατοικείται αδιάλειπτα και κατά την Τουρκοκρατία. Εδώ μάλιστα διέμενε μόνιμα με τη φρουρά του ο Τούρκος Αγάς της Καλύμνου127. Στην περίοδο αυτή χρονολογούνται –όπως έχει προαναφερθεί– ο ακανόνιστος και χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια τετράπλευρος καμαροσκεπής Πύργος ΣΤ (εικ. 14) με τυφεκιοθυρίδες στο ανατολικό τείχος, το επισκευασθέν τμήμα με τις πριονωτές απολήξεις και τις τυφεκιοθυρίδες βορειότερά του, καθώς και η προσθήκη τοίχου με τυφεκιοθυρίδες πάνω από τον Πύργο Ζ του Μεγάλου Μαγίστρου Fabrizio del Carretto (εικ. 14, 15). Σημαντικές φθορές υπέστησαν τα τείχη του κάστρου κατά τον ο 16 και 17ο αιώνα, πιθανότατα από τις εναντίον του πειρατικές

οποία όμως δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Κατά την αναστήλωσή τους την περίοδο 1999-2001 διανοίχτηκε ενδιάμεση είσοδος επικοινωνίας, προκειμένου το συγκρότημα να χρησιμοποιηθεί ως χώρος αναψυκτηρίου. Για το λόγο αυτό το βόρειο διαμέρισμα αναστηλώθηκε ως διώροφο κτίσμα, ενώ αρχικά πρέπει να ήταν ισόγειο, υπερυψωμένο του νότιου διαμερίσματος λόγω της κατωφέρειας του εδάφους. Επίσης οι εργασίες συμπλήρωσης και αρμολόγησης των τοίχων αλλοίωσαν σε μεγάλο βαθμό τη μορφολογία της αρχικής τοιχοποιίας.

127.

Γ. Ζερβός, Ιστορικά Σημειώματα, Αθήνα 1961, σ. 61-62. Λαμπαδάριος 1987, σ. 56-60. Βολανάκης 1994, σ. 146.

-106-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

επιδρομές Ισπανών, Ιταλών και Ιωαννιτών Ιπποτών128. Η κύρια πύλη του κάστρου υπέστη σοβαρές ζημιές και γι’ αυτό το λόγο είχε φραχτεί με τοίχο. Ίσως τότε να αχρηστεύτηκε και να κλείστηκε και η πύλη του ανατολικού τείχους. Ως πύλη εισόδου χρησίμευε πλέον ένα άνοιγμα – χάλασμα ανατολικότερα της αρχικής κύριας εισόδου129. Ως δευτερεύουσα είσοδος του κάστρου χρησιμοποιούταν κατά την Τουρκοκρατία ένα άλλο χάλασμα στη βορειοανατολική γωνία της οχύρωσης, γνωστό ως Πορτέλι130, το οποίο κλείστηκε κατά τις πρόσφατες εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των τειχών. Το Πορτέλι πρέπει μάλλον να εξυπηρετούσε την ευκολότερη μετακίνηση των κατοίκων του κάστρου προς την εύφορη κοιλάδα του Βαθύ, όπου ασχολούνταν εποχιακά με την καλλιέργεια της γης. Κατά την Τουρκοκρατία και λόγω της δημογραφικής και κατ’ επέκταση οικοδομικής ανάπτυξης μέσα στον περιορισμένο χώρο 128.

Λαμπαδάριος 1987, σ. 42. Φραγκόπουλος 1995, σ. 53-54. Ιστορία και Πολιτισμός της Καλύμνου, σ. 110. Γενικά για το φαινόμενο της πειρατείας αυτή την περίοδο βλέπε, Α. Βακαλόπουλος, ενότητα Πειρατεία, στη συλλογή έκδοση Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι’, Αθήνα 1980, σ. 77-82.

129.

Κατά τις εργασίες αποκατάστασης των τειχών των ετών 1991-1995 κλείστηκαν τα τμήματα που είχαν καταρρεύσει, επισκευάσθηκε και ξανανοίχτηκε η αρχική πύλη, η οποία κλείνει με ανακατασκευασμένη δίφυλλη θύρα, ενώ το μεταγενέστερο παρακείμενο άνοιγμα του τείχους κλείστηκε, βλ. σχετικά, Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος, ό. π., σ. 205-207. Επίσης, Αρχαιολογικόν Δελτίον 46 (1991): Χρονικά, σ. 511-513 και Αρχαιολογικόν Δελτίον 47 (1992): Χρονικά, σ. 666.

130.

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση (Λαμπαδάριος 1987, σ. 55) από το Πορτέλι οι κάτοικοι του κάστρου φυγάδευσαν επτά παρθένες κοπέλες, για να μην παραδοθούν στους Τούρκους. Αυτές λέγεται, ότι κατέφυγαν μαζί με έναν ιερέα σε σπήλαιο, όπου και πέθαναν. Για το λόγο αυτό το σπήλαιο ονομάσθηκε λένε “Σπήλαιο των Επτά Παρθένων”. Από το Πορτέλι επίσης αναφέρεται ότι φυγαδεύτηκε στην Κω τον Αύγουστο του 1821 ο Τούρκος Αγάς της Καλύμνου, από τον προύχοντα Γ. Χατζηθεοδωρή. Ο τελευταίος θεώρησε, ότι αυτό ήταν ίδιον όφελος και συμφέρον του νησιού, για να μην εξαγριωθούν οι ισχυρές κοντινές τουρκικές φρουρές, που έδρευαν στην Κω και στην Αλικαρνασσό (Πετρούμι). Το περιστατικό αυτό συνέβη, όταν οι καπετάνιοι οκτώ ελληνικών πλοίων της Επανάστασης, που λόγω θαλασσοταραχής έτυχε να αγκυροβολήσουν στην Κάλυμνο, απαίτησαν την παράδοση σ’ αυτούς του Τούρκου Αγά (Γ. Ζερβός, ό. π., σ. 62. Λαμπαδάριος 1987, σ. 56. Ιστορία και Πολιτισμός της Καλύμνου, σ. 118).

-107-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

του κάστρου, φτιάχτηκαν σπίτια ακόμη και σε επαφή με την εσωτερική πλευρά των τειχών, προκειμένου να εκμεταλλευτούν οι κάτοικοι το σύνολο του περιορισμένου χώρου. Για το λόγο αυτό διανοίχθηκαν και οι απαραίτητες δοκοθήκες επί του τείχους, για την πάκτωση των ξύλινων δοκαριών που στήριζαν τις επίπεδες στέγες τους, ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι παλιές τοξοθυρίδες των τειχών ενσωματώθηκαν στο εσωτερικό των οικιών ή διανοίχθηκαν μικρά παράθυρα στα τείχη. Στην περίοδο αυτή πρέπει να οικοδομήθηκαν τα σπίτια, στα οποία έχει χρησιμοποιηθεί λάσπη από κοκκινόχωμα ως συνδετικό υλικό, πρακτική που εξακολούθησε να χρησιμοποιείται και μεταγενέστερα, κατά την ανέγερση οικιών έξω από το κάστρο, στον υποκείμενο οικισμό της Χώρας. Από τις αρχές του 18ου αιώνα οι κάτοικοι άρχισαν να βγαίνουν από το κάστρο και να κτίζουν σπίτια στις υπώρειές του. Σ΄ αυτό συνετέλεσε οπωσδήποτε ο περιορισμός των επιδρομών, λόγω της εδραίωσης της οθωμανικής κυριαρχίας στην ανατολική Μεσόγειο, σε συνδυασμό με τη σταδιακή αύξηση του πληθυσμού131. Στις πλαγιές της υποκείμενης ρεματιάς, ανατολικά του κάστρου, υπάρχουν τα απομεινάρια μικρού εγκαταλελειμμένου οικισμού, που σύμφωνα με τα επιφανειακά αρχαιολογικά κατάλοιπα, αποτέλεσε το πρώτο μέρος που κατοικήθηκε –ή ένα από τα πρώτα μέρη– πολύ κοντά στο χώρο του κάστρου132. Ερείπια οικοδομημάτων της πρώτης περιόδου κατοίκησης στην περιοχή 131.

Γ. Ζερβός, ό. π., σ. 48-49. Λαμπαδάριος 1987, σ. 50. Γ. Χαραμαντάς, ό. π., σ. 54. Βολανάκης 1994, σ. 65. Ιστορία και Πολιτισμός της Καλύμνου, σ. 111. Μ. Κουτελλάς, Παρουσίαση του ναού – Αρχιτεκτονική – Ζωγραφική, στο συλλογικό τόμο Ο ιστορικός ιερός ναός της Παναγίας Χαριτωμένης Χώρας Καλύμνου, Κάλυμνος 2007, σ. 23, υποσημ. 11-13. Το οριστικό τέλος των βενετοτουρκικών πολέμων με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς το 1718 είχε ως αποτέλεσμα να επικρατήσει στην ανατολική Μεσόγειο μακρόχρονη περίοδος ειρήνης, που ευνόησε την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου στις παραθαλάσσιες περιοχές. βλέπε ενδεικτικά, Β. Σφυρόερας, Η εξοικείωση των Ελλήνων στις συγκρούσεις των θαλασσών, στη συλλογή έκδοση Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ’, Αθήνα 1980, σ. 150-151.

132.

Ο Λαμπαδάριος (Λαμπαδάριος 1987, σ. 45) αναφέρει ότι εδώ υπήρχε τουρκική συνοικία, που ονομαζόταν Αβελή.

-108-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

της Χώρας υπάρχουν επίσης επί της πλαγιάς στα βορειοδυτικά της εκκλησίας της Παναγιάς Χαριτωμένης, σε τοποθεσία αθέατη από την πλευρά της θάλασσας. Η κατοίκηση, πάντως στο εσωτερικό του Κάστρου συνεχίστηκε σε φθίνουσα μορφή ως τις αρχές του 19ου αιώνα133. Χαρακτηριστική είναι επίσης η μαρτυρία της προφορικής παράδοσης, ότι στο εσωτερικό του κάστρου είχε συγκεντρωθεί μεγάλη ποσότητα λίθων, για την άμυνα σε περιπτώσεις επιδρομών. Αυτοί οι λίθοι, κατά την παράδοση, χρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση του ενοριακού ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Χώρα, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε το 1831134. Μιχάλης Ι. Κουτελλάς Αρχαιολόγος η 4 Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Στις υποσημειώσεις του κειμένου, πέρα από τις ολοκληρωμένες βιβλιογραφικές παραπομπές, παρατίθενται και οι κάτωθι συντομογραφίες. Aθανασούλης 2001: Δ. Aθανασούλης, Η ενετοκρατία στα Ιόνια, τη Δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο, συλλογικός τόμος Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες, Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής – Πειραματική Ενέργεια ARCHI – MED, Αθήνα 2001, σ. 35-44. 133.

Ο Δ. Ρεΐσης (Περιγραφή της νήσου Καλύμνου, εν Αθήναις 1913, σ. 21) αναφέρει, ότι πολλοί γέροντες και γριές θυμούνταν μέχρι τότε πως πέρασαν τα πρώτα χρόνια τους πάνω στο κάστρο.

134.

Γ. Γκίκας, ό. π., σ. 208. Ο ναός κτίστηκε το 1831, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του και όχι το 1835, όπως αναφέρει ο Γ. Γκίκας.

-109-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Βέμη – Καραμπάτσος 1999: Βέμη Μπ. – Καραμπάτσος Β., Κάλυμνος: Το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας, Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 71 (Ιούνιος 1999), σ. 54-60. Βολανάκης 1994: I. Βολανάκης, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Ναΰδρια του Κάστρου Χώρας Καλύμνου, συλλογικός τόμος Κάλυμνος Ελληνορθόδοξος Ορισμός του Αιγαίου, Αθήνα 1994, σ. 51-148. Ιστορία και Πολιτισμός της Καλύμνου: Ιστορία και Πολιτισμός της Καλύμνου (4000 π. Χ.–1947 μ. Χ.), συλλογικός τόμος, έκδοση του Επαρχείου Καλύμνου και της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, Αθήνα 1997. Κόλλιας 1991: Η. Κόλλιας, Οι Ιππότες της Ρόδου, Αθήνα 1991. Κόλλιας 1994: Η. Κόλλιας, Σχεδίασμα της Αρχαιολογίας και Τέχνης της Καλύμνου από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια μέχρι το τέλος της Ιπποτοκρατίας, συλλογικός τόμος Κάλυμνος Ελληνορθόδοξος Ορισμός του Αιγαίου, Αθήνα 1994, σ. 23-50. Κόλλιας 2001: Η. Κόλλιας, Τα κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών στα Δωδεκάνησα, συλλογικός τόμος Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες, Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής – Πειραματική Ενέργεια ARCHI – MED, Αθήνα 2001, σ. 165-179. Κόλλιας 2006: Η. Κόλλιας, Η μεσαιωνική πόλη της Κω, συλλογικός τόμος Το νόμισμα στα Δωδεκάνησα και τη μικρασιατική τους Περαία, Πρακτικά Συνεδρίου της Δ’ Επιστημονικής Συνάντησης, Κως 30 Μαΐου – 2 Ιουνίου 2003, στη σειρά ΟΒΟΛΟΣ 8, Αθήνα 2006, σ. 227-252. Koντογιάννης 2002: Ν. Κοντογιάννης, Μεσαιωνικά κάστρα και οχυρώσεις της Κω, Αθήνα 2002. Κουτελάκης 1981: Χ. Κουτελάκης, Τα ελαιοτριβεία της Καλύμνου και η διαμάχη της Μονής Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου με την Μονή του Αγ. Παντελεήμονα Τήλου, Καλυμνιακά Χρονικά Β’ (1981), σ. 27-41. Κουτελλάς 1998: Μ. Κουτελλάς, Κάλυμνος, Ιστορία – -110-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Αρχαιολογικοί Χώροι – Μνημεία, Αθήνα 1998. Κουτελλάς 2000: Μ. Κουτελλάς, Τα Ιπποτικά Κάστρα της Καλύμνου, Corpus 18 (Ιούλιος 2000), σ. 84-87. Κουτελλάς 2005: Μ. Κουτελλάς, Τα Βυζαντινά Κάστρα της Καλύμνου, Corpus 72 (Ιούνιος 2005), σ. 64-69. Κουτελλάς 2005Α: Μ. Κουτελλάς, Τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά κάστρα της Καλύμνου, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΣΤ’ (2005), σ. 427-446. Λαμπαδάριος 1987: Π. Λαμπαδάριος, Το Κάστρο της Χώρας Καλύμνου, Κάλυμνος 1987. Μαστορόπουλος 2009: Γ. Μαστορόπουλος, Το κάστρο της Αντιμάχειας, Κως 2009. Παπαβασιλείου – Καραμπάτσος 1989-1991: Ε. Παπαβασιλείου – Β. Καραμπάτσος, Το Κάστρο στη Χώρα Καλύμνου και η ανάδειξή του, Αρχαιολογικόν Δελτίον 44-46 (1989-1991): Μελέτες, σ. 197-208. Παπαμανώλης 1981: Εμμ. Παπαμανώλης, Αναστήλωση και προβολή των ερειπωμένων μεσαιωνικών κάστρων της Δωδεκανήσου. Τα κάστρα της Καλύμνου. Πολιτιστικά Δωδεκανήσου. Εισηγήσεις και πορίσματα Α΄ πολιτιστικού συμποσίου Δωδεκανήσου 1978, Αθήνα 1981, σ. 359-362. Στεφανίδου 2001: Αλ. Στεφανίδου, Ιπποτικά Κάστρα Δωδεκανήσου, συλλογικός τόμος Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες, Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής – Πειραματική Ενέργεια ARCHI – MED, Αθήνα 2001, σ. 184-253. Τρικοίλης 2007: Σ. Τρικοίλης, Νεότερη ιστορία της Καλύμνου – κοινωνική διαστρωμάτωση, Αθήνα 2007. Τσιρπανλής 1991: Ζ. Τσιρπανλής, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών (14ος- 16ος μ. Χρ. αιώνας), Ρόδος 1991. Τσιρπανλής 1995: Ζ. Τσιρπανλής, Ανέκδοτα Έγγραφα για τη Ρόδο και τις Νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιωαννιτών -111-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ιπποτών, τ. 1 (1421-1453), Ρόδος 1995. Φραγκόπουλος 1995: Ιππ. Φραγκόπουλος, Ιστορία της Καλύμνου2, Αθήνα 1995. Χατζηβασιλείου 1990: Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω, Αθήνα 1990. Χατζηβασιλείου 2008: Β. Χατζηβασιλείου, Τα κάστρα της νήσου Κω, Περιήγηση, Αθήνα 2008. Bosio, Dell’ istoria: G. Bosio, Dell’ istoria della sacra religione et illustrissima militia di San Giovanni Gierosolimitano, α’ έκδοση τόμοι 1-3, Roma 1594-1602, β΄ έκδοση, Roma 1629 (τόμος Ι) και 1630 (τόμος ΙΙ). Οι παραπομπές στην παρούσα μελέτη αναφέρονται στη β’ έκδοση. Gabriel 1921: Gabriel Α., La cite de Rhodes 1310-1522, τ. 1: Topographie, Architecture Militaire, Paris 1921. Gerola 1916: G. Gerola, I Monumenti Medioevali delle Tredici Sporadi, Annuario della Scuola Archeologica di Athene II (1916), σ. 55-60. Spiteri 1994: St. Spiteri, Fortresses of the Cross, Malta 1994, για τα κάστρα της Καλύμνου βλέπε σ. 209-223. Spiteri 2001: St. Spiteri, Fortresses of the Knights, Malta 2001, για τα κάστρα της Καλύμνου βλέπε σ. 190-197.

-112-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-113-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-114-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μιχάλης Ι. Κουτελλάς

ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΑΛΥΜΝΟΣ

Οικισμοί – Βασιλικές – Λουτρά – Τάφοι (Ανακοίνωση στο Επιστημονικό Συνέδριο «Αρχαιολογία και Τέχνη στα Δωδεκάνησα κατά την Ύστερη Αρχαιότητα», Ρόδος, 19 Νοεμβρίου 2011)

Κάλυμνος, νησί ορεινό και πετρώδες στο μεγαλύτερο μέρος του, αποτελεί το τέταρτο σε μέγεθος και το τρίτο σε πληθυσμό νησί της Δωδεκανήσου. Είναι ευρέως γνωστή λόγω της ιδιαίτερης ενασχόλησης των κατοίκων της με τη σπογγαλιεία. Πρόκειται για ένα κατ’ εξοχήν ναυτικό νησί, η ζωή των κατοίκων του οποίου υπήρξε ανέκαθεν άρρηκτα δεμένη με τη θάλασσα. Παράλληλα συνιστά έναν τόπο με μακραίωνη ιστορία, αξιόλογο πολιτισμό και έναν εντυπωσιακό αριθμό μνημείων από όλες τις ιστορικές περιόδους. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

αρχαιολογική βιβλιογραφία για την παλαιοχριστιανική Κάλυμνο είναι πλουσιότερη συγκριτικά με αυτή άλλων ιστορικών περιόδων της. Με τα παλαιοχριστιανικά και κυρίως τα θρησκευτικά μνημεία του νησιού ασχολήθηκαν κατά καιρούς διάφοροι ερευνητές, όπως ο Charles Newton (1856, 1865)1, o

Ch. T. Newton, “Excavations and Discoveries at Calymnos”, AJ 13 (1856), σ. 14-37. Ch. T. Newton, Travels and Discoveries in the Levant, vol. I, London 1865, σ. 283-333.

-115-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Mario Segre (1938)2, ο Παύλος Λαζαρίδης (1955)3, ο Στυλιανός Πελεκανίδης (1974)4, ο Ιωάννης Βολανάκης (από το 1980 και μετά)5, ο Donald Bailey (1988)6, ο Βασίλης Καραμπάτσος (1987 και 1994)7, ο Ηλίας Κόλλιας (1994)8, η Βασιλική Βέμη (1989)9, η Παναγιώτα Aσημακοπούλου-Ατζακά (1974, 1991 και 2.

M. Segre, “Relazione preliminare sulla prima campagna di scavo nell’ isola di Calino”, Memorie III (1938), σ. 35-37.

Π. Λαζαρίδης, “Συμβολή εις την μελέτην των παλαιοχριστιανικών μνημείων της Δωδεκανήσου”, Πεπραγμένα Θ’ Διεθνούς Βυζαντινολογικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 12-19 Απριλίου 1953, Αθήνα 1955, τ. 1, σ. 227-248.

Στ. Πελεκανίδης, με τη συνεργασία της Π. Ατζακά, Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικώνν ψηφιδωτώνν δαπέδων της Ελλάδος: Ι, Νησιωτική Ελλάς, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 48-51, πίν. 7-9.

Ι. Βολανάκης, “Νεώτεραι Έρευναι επί των Παλαιοχριστιανικών Μνημείων της Δωδεκανήσου”, ΑΕ 1980, 1-17. Βολανάκης 1981, σ. 41-63. Βολανάκης 1982. Ο ίδιος, “Χριστιανικά Μνημεία της Καλύμνου”, Καλυμνιακά Χρονικά Ε’ (1985), σ. 107-119. Ο ίδιος, “Τα Παλαιοχριστιανικά Μνημεία της Δωδεκανήσου”, Αφιέρωμα εις τον Μητροπολίτη Ρόδου κκ Σπυρίδωνα επί τη συμπληρώσει τεσσαράκοντα ετών αρχιερατείας, Αθήναι 1988, σ. 311-347. Ο ίδιος, “Συμβολή στην Έρευνα των Χριστιανικών Μνημείων των Νήσων Καλύμνου και Τελένδου”, Καλυμνιακά Χρονικά Ι’ (1992), σ. 173-211. Ο ίδιος, “Χριστιανικά Μνημεία Καλύμνου - Νήσος Αγία Κυριακή”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΑ’ (1994), σ. 21-35. Ο ίδιος, “Χριστιανικοί Λουτρώνες και αγιάσματα στα Δωδεκάνησα”, Θεολογία ΞΖ’ (1996), τεύχος Δ’, σ. 789-793. Ο ίδιος, “Συμβολή στην έρευνα των χριστιανικών μνημείων της νήσου Τελένδου”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΔ’ (2001), σ. 229-244.

Ο D. Bailey μελέτησε και δημοσίευσε τα καλυμνιακά λυχνάρια του Βρετανικού Μουσείου, που ανακαλύφθηκαν από τον Newton (1854-1855) στο υστερορωμαϊκό νεκροταφείο της Πόθιας, στον τρίτο τόμο του Καταλόγου των λυχναριών του Βρετανικού Μουσείου (D. M. Bailey, A Catalogue of the Lamps in the British Museum, vol. III, Roman Provincial Lamps, London 1988, σ. 1, 104, 178, 179, 185, 294, 300, 326, 333, 366, 406, 412.

V. Karabatsos, An Architectural and Art Historical Survey of the Early Christian Monuments of Kalymnos and Telendos, αδημοσίευτο δακτυλογραφημένο Master of Philosophy, Birmingham 1987. Επίσης Karabatsos 1994.

Η. Κόλλιας, “Σχεδίασμα της Αρχαιολογίας και Τέχνης της Καλύμνου, από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια μέχρι το τέλος της Ιπποτοκρατίας (1522)”, συλλογικός τόμος Κάλυμνος Ελληνορθόδοξος Ορισμός του Αιγαίου, Αθήνα 1994, σ. 23-50.

Ασχολήθηκε με τη μελέτη των μέχρι το 1989 εντοπισθέντων ιωνικών με επίθημα κιονοκράνων από παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Καλύμνου και της Τελένδου, βλ. σχετικά: V. Vemi, Les chapiteaux ioniques à imposte de Grèce à l’époque paléochretienne, έκδοση της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών (BCH Supple-

-116-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

2003)10, ο Παντελεήμων Λαμπαδάριος (1994)11 και ο υπογράφων αρχαιολόγος (από το 1998 και εξής)12, άλλοι από αυτούς στο πλαίσιο γενικότερων έργων τους και άλλοι με ειδικότερες μελέτες τους. Οι πρώτες σύντομες ανασκαφικές έρευνες σε παλαιοχριστιανικά μνημεία του νησιού διενεργήθηκαν στα 1854-1855 από τον Άγγλο αρχαιολόγο Charles Newton13 και το 1937 από τον Ιταλό επιγραφολόγο Mario Segre14, στις βασιλικές Χριστός της Ιερουσαλήμ, Αγία Σοφία και Άγιος Ιωάννης. Συστηματικότερες όμως ανασκαφές ξεκίνησαν από το 1990 και μετά, από τους αρχαιολόγους της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Μάνια Μιχαηλίδου, Βασίλη Καραμπάτσο, Αγγελική Κατσιώτη και από τον ομιλούντα, σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές, όπως στη βασιλική του οικοπέδου Χαλκίτη στο Βαθύ (1989)15, στον Ταξιάρχη στον Έμπολα Βαθύ (1992, 1997, 1998)16, στην Παλαιοπαναγιά στο ment XVII, 1989), σ. 58, 65, 179-181, pl. 73, 74.

10.

Στ. Πελεκανίδης, με τη συνεργασία της Π. Ατζακά, Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικώνν ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος: Ι, Νησιωτική Ελλάς, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 48-51, πίν. 7-9. P.Assimakopoulou-Atzaka, “The mosaic pavements of the aegean islands during the Early Christian Period”, XXXVIII Corso di Cultura sull’ Arte Ravennate e Bizantina, Ravenna 1991, σ. 33-34, εικ. 9. Η ίδια, Ψηφιδωτά δάπεδα, προσέγγιση στην τέχνη του αρχαίου ψηφιδωτού, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 63, 156, εικ. 60.

11.

Π. Λαμπαδάριος, Η τοιχογραφία του ιερού ναού Αγίου Κωνσταντίνου Τελένδου, Κάλυμνος 1994.

12.

Κουτελλάς 1998. Ο ίδιος, “Ο οχυρωμένος οικισμός του Αγίου Κωνσταντίνου Τελένδου”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΓ’ (1999), σ. 313-327. Κουτελλάς 2001. Κουτελλάς 2005Α. Κουτελλάς 2003. Κουτελλάς 2003A. Κουτελλάς 2004. Κουτελλάς 2005. Κουτελλάς 2006. Κουτελλάς 2009. Κουτελλάς 2011.

13. 14. 15. 343.

Βλ. παραπ. υποσημ. 1. Βλ. παραπ. υποσημ. 2. ΑΔ 44 (1989): Β2, Χρονικά, σ. 527-530. Επίσης, Karabatsos 1994, σ. 341-

16.

Εργασίες συντήρησης στο βυζαντινό ναΰδριο και ανασκαφή στο εσωτερικό της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, κατά το έτος 1992 [ΑΔ 47 (1992): Β2, Χρονικά, σ. 667668, 683-684. Επίσης Αγγ. Κατσιώτη, “Οι τοιχογραφίες του Ταξιάρχη στον Έμπολα – Βαθύ Καλύμνου”, συλλογικός τόμος Κάλυμνος Ελληνορθόδοξος Ορισμός του Αιγαίου, Αθήνα 1994, σ. 215, υποσημ. 1 και σ. 217, σημ. 6]. Η ανασκαφή συνεχίστηκε το 1997

-117-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Βαθύ (1997)17, στην Αγία Τριάδα στην Τέλενδο (1998)18, σε τάφους19 και στον παραθαλάσσιο παλαιοχριστιανικό οικισμό της Τελένδου (1990-1992 και 2000-2002)20. Αυτές έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα και πληροφορίες για την καθημερινή ζωή, τις ασχολίες των κατοίκων, το εμπόριο και την οικονομία, τη λατρεία και, τέλος, τα ταφικά έθιμα στην παλαιοχριστιανική Κάλυμνο. Καρπός της επισταμένης έρευνας των αρχαιολόγων της 4ης Ε.Β.Α. αποτελεί η βυζαντινή έκθεση στο νεοσύστατο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καλύμνου, η οποία αποσκοπεί, μέσα από τα εκτιθέμενα αντικείμενα, να παρουσιάσει όψεις της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των κατοίκων του νησιού, διαρθρωμένες σε πέντε θεματικές ενότητες (Οργάνωση Οικισμών, Καθημερινή Ζωή, Χριστιανοί και Θάνατος, Οικονομία – Εμπόριο, Πνευματικός Βίος – Λατρεία)21. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της έκθεσης αποτελούν ευρήματα της παλαιοχριστιανικής εποχής.

[ΑΔ 52 (1997): Β3, Χρονικά, σ. 1165-1166] και το 1998 [ΑΔ 53 (1998): Β3, Χρονικά, σ. 1006] από τον γράφοντα.

17.

ΑΔ 52 (1997): Β3, Χρονικά, σ. 1166-1168. ΑΔ 53 (1998): Β3, Χρονικά, σ. 1006. Η ανασκαφή, η οποία αποκάλυψε μέρος του μνημείου, πραγματοποιήθηκε από τον γράφοντα.

18.

Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε από τον γράφοντα. Βλέπε σχετικά: ΑΔ 53 (1998): Β3, Χρονικά, σ. 1007-1009. Κουτελλάς 2001, σ. 245-259. Κουτελλάς, “Η παλαιοχριστιανική βασιλική”, ό. π., σ. 441-461.

19. 20.

Κουτελλάς 2005, σ. 455, 463-466.

Πρόκειται για σωστικές ανασκαφές ιδιωτικών οικοπέδων. Βλέπε σχετικά: ΑΔ 45 (1990): Χρονικά, σ. 518, ΑΔ 46 (1991): Χρονικά, σ. 508-509. ΑΔ 47 (1992): Χρονικά, σ. 684. ΑΔ 45 (1990): Χρονικά, σ. 519. ΑΔ 46 (1991): Χρονικά, σ. 509-510, σχ.6. ΑΔ 47 (1992): Χρονικά, σ. 684. Κουτελλάς 2003, σ. 223-234. Κουτελλάς 2004, σ. 373-388. Στις ανασκαφές της περιόδου 1990-1992 εργάστηκαν οι αρχαιολόγοι Μ. Μιχαηλίδου και Β. Καραμπάτσος, ενώ σε αυτές της περιόδου 2000-2002 ο γράφων.

21.

Μ. Κουτελλάς, “Η Βυζαντινή – Μεταβυζαντινή Συλλογή του Αρχαιολογικού Μουσείου Καλύμνου”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΗ’ (2009), σ. 17-31. Ε. Παπαβασιλείου – Μ. Κουτελλάς, “Αρχαιολογικό Μουσείο Καλύμνου, Βυζαντινή Έκθεση”, Αρχαιολογία και Τέχνες 114 (Μάρτιος 2010), σ. 103-105.

-118-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΑΛΥΜΝΟΣ

ι πρώτοι αιώνες της βυζαντινής ιστορίας αποτέλεσαν περίοδο μεγάλης ακμής για την Κάλυμνο22, όπως επιβεβαιώνεται και από την πληθώρα των αρχαιολογικών θέσεων (εικ. 1). Τις απαραίτητες προϋποθέσεις ανάπτυξης και προόδου εξασφάλισαν το καθεστώς της Ρωμαϊκής Ειρήνης, που συνέχισε να υφίσταται στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, σε συνδυασμό με τη γεωγραφική θέση της Καλύμνου, πλησίον σημαντικών εμπορικών θαλασσίων οδών. Η Κάλυμνος ανήκε διοικητικά στην Επαρχία Νήσων, η οποία υπαγόταν στην Διοίκηση της Ασίας. Επί Ιουστινιανού, το έτος 536, η Κάλυμνος μαζί με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου, η Κύπρος, η Καρία, η Κάτω Μοισία και η Σκυθία συναποτέλεσαν ενιαία διοικητική περιφέρεια, ναυτικού χαρακτήρα, με ανώτατο στρατιωτικό και πολιτικό διοικητή, που βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση από τον αυτοκράτορα23. Ως αναπόσπαστο κομμάτι της Καλύμνου συνυπολογίζεται και η νησίδα Τέλενδος, η οποία βρίσκεται σε απόσταση μόλις 750 μ. από τις δυτικές ακτές της Καλύμνου και ως τα μέσα του 6ου μ. Χ. αιώνα αποτελούσε τμήμα της. Στην παλαιοχριστιανική περίοδο γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, όπως πιστοποιούν τα διατηρούμενα μνημειακά κατάλοιπα από οικίες, εκκλησίες, λουτρά και τάφους. Ο ισχυρός σεισμός του 554 μ. Χ., τον οποίο περιέγραψε πολύ παραστατικά ο ιστορικός Αγαθίας, πέρα από τις άλλες καταστροφές, προκάλεσε καταβύθιση της περιοχής ανάμεσα στην Κάλυμνο και την Τέλενδο, η οποία και διαμορφώθηκε τελικά σε νησί24. 22.

Γενικά για την περίοδο αυτή της καλυμνιακής ιστορίας βλέπε: Κουτελλάς 1998, σ. 35-36. Κουτελλάς 2006, σ. 30.

23.

E. Stein, Histoire du Bas Empire I, Paris 1958, σ. 474-475, χάρτης ΙΙΙ. H. Ahrweiler, Byzance et la mer, Paris 1966, σ. 12, αρ. 2.

24.

Αγαθίου Σχολαστικού, Ιστοριών Β’, 16 (έκδοση R. Keydell, CFHB II, Berlin 1967), σ. 61-62. Για χρονολόγηση του σεισμού το έτος 551, βλ. Α. Cameron, Agathias 1, Oxford 1970, σ. 138-139. Η ανασκαφική τεκμηρίωση του σεισμού και των

-119-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Οι θαλάσσιες επιδρομές και λεηλασίες των Αράβων κατά το α’ μισό του 7ου αιώνα σηματοδοτούν το τέλος της παλαιοχριστιανικής περιόδου. Αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη των παραθαλάσσιων οικισμών της Καλύμνου, οι οποίοι ήταν πλέον επισφαλείς25. Οι πληθυσμοί μετακινήθηκαν σε ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές, όπου δημιούργησαν νέους οικισμούς, τους οποίους και περιτείχισαν26. ΟΙΚΙΣΜΟΙ

ι παλαιοχριστιανικοί οικισμοί βρίσκονταν στην πλειοψηφία τους κοντά στη θάλασσα, η οποία εξυπηρετούσε τη διεξαγωγή του εμπορίου, την αλιεία και τις μετακινήσεις. Οικισμοί της περιόδου εντοπίζονται κατά τόπους στην κοιλάδα του Βαθύ (λιμάνι Ρίνας, Καλλιώτισσα, Έμπολας-Μετόχι, περιοχή Παλαιοπαναγιάς, Στημένια), στο βορειοδυτικό τμήμα της Πόθιας, στις περιοχές Καντούνι, Εμπορειό και στη νησίδα Τέλενδος (ανατολικές ακτές, περιοχή Κάψαλος). Οι σημαντικότεροι από αυτούς εντοπίζονται στο λιμάνι της Ρίνας στο Βαθύ και κατά μήκος των ανατολικών ακτών της Τελένδου. Και οι δύο είναι ιδιαίτερα εκτεταμένοι και δεν ακολουθούν κάποιο συγκεκριμένο πολεοδομικό σχεδιασμό, αλλά παρατηρείται ελευθερία στη χωροθέτηση και τη διαμόρφωση δομημένων και αδόμητων χώρων. επιπτώσεών του στην Κάλυμνο πραγματοποιήθηκε κατά την διάρκεια σωστικών ανασκαφών σε τμήματα του παραθαλάσσιου παλαιοχριστιανικού οικισμού της Τελένδου από τον γράφοντα, κατά το χρονικό διάστημα 2000-2002, βλέπε σχετικά: Κουτελλάς 2004, σ. 374, 376, 378-381. Κουτελλάς 2003, σ. 224, 226, 230-231.

25.

Για το φαινόμενο γενικά βλ. Α. Στράτος, Το Βυζάντιον στον Ζ’ αιώνα, τ. Δ’, Αθήνα 1972, 50-53. Ειδικότερα για την Κάλυμνο βλέπε: Κόλλιας, ό. π., σ. 29. Karabatsos 1994, σ. 312. Κουτελλάς 2003, σ. 224, 226-231.

26.

Τέτοιοι οικισμοί έχουν εντοπιστεί στις ορεινές θέσεις Άγιος Κωνσταντίνος και Γαλατιανή. Την ίδια επίσης εποχή οικοδομήθηκε και το παραθαλάσσιο οχυρό Καστέλλι. Βλέπε σχετικά: Κόλλιας, ό. π., σ. 29-31. Karabatsos 1994, σ. 31-315. Κουτελλάς 1998, σ. 72-74, 94-95, 108-111. Κουτελλάς, “Ο οχυρωμένος οικισμός”, ό. π., σ. 313-327.

-120-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Οικισμός Ρίνας Βαθύ τον κόλπο του λιμανιού της Ρίνας απλώνεται ο σημαντικότερος παλαιοχριστιανικός οικισμός27 της κοιλάδας του Βαθύ (εικ. 2-7). Όπως φαίνεται από τα πολλά ερειπωμένα οικοδομήματα, ο οικισμός ήταν ο μεγαλύτερος και καλύτερα οργανωμένος της κοιλάδας. Πρόκειται για εκτεταμένο οικισμό, ο οποίος απλώνεται στις πλαγιές εκατέρωθεν του Βαθέος και ευλίμενου κόλπου. Περιλαμβάνει επίσης έξι συνολικά βασιλικές, οι τέσσερις από τις οποίες (Βασιλική οικοπέδου Χαλκίτη, Ανάσταση, Άγιος Γεώργιος, Αγία Σοφία) βρίσκονται στη νότια πλευρά του κόλπου, ενώ οι άλλες δύο (Αγία Ειρήνη και Ανατολική Εκκλησία) στη βόρεια, καθώς επίσης και υπέργειους καμαροσκεπείς τάφους. Σε καλύτερη κατάσταση διατηρούνται τα οικοδομήματα στη νότια πλευρά του λιμανιού, στην περιοχή που φέρει την ονομασία Ελληνικά (εικ. 2-7). Εδώ πολλά από τα παλαιοχριστιανικά κτίρια διατηρούνται σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση, σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι τη στέγη. Οι κατόψεις όλων είναι ορθογώνιες. Το μέγεθος των οικιών είναι περιορισμένων διαστάσεων και ποικίλει, προφανώς ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες των ιδιοκτητών τους. Το υλικό κατασκευής τους είναι αδροδουλεμένοι ντόπιοι ασβεστόλιθοι, καλύτερα δουλεμένοι στις γωνίες των οικοδομημάτων, μικροί ενδιάμεσοι λίθοι και συνδετικό ασβεστοκονίαμα28. Από τις οικίες, άλλες είναι ισόγειες29 και άλλες δίπατες30. Οι περισσότερες βρίσκονται σε κατάσταση θεμελίων. Ορισμένες όμως διατηρούν αποσπασματικά τη στέγη τους και

27. 28.

Κουτελλάς 1998, σ. 128-130.

Τα οικοδομήματα αυτά ονομάζονταν από τους Βυζαντινούς εγχώρυγα ή κτίσματα διά εγχωρύγου, βλ. Κουκουλές 1951, σ. 258.

29.

Αυτού του είδους η οικία ονομαζόταν από τους Βυζαντινούς σπίτιν χαμόγεων, ή χαμαίγεων, βλ. Κουκουλές 1951, σ. 261, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.

30.

Αυτού του είδους η οικία ονομαζόταν από τους Βυζαντινούς σπίτιν δίπατον, ανωγοκάτωγον, ανωγεωκάτωγον ή άνω κάτω, βλ. Κουκουλές 1951, σ. 261-262, όπου και οι σχετικές παραπομπές.

-121-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-122-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-123-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

άλλες ακόμη και μέρος του ορόφου. Η στέγαση των ισόγειων οικιών γινόταν με κτιστή καμάρα και μονόρριχτη ή δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Στις δίπατες, το ισόγειο στεγαζόταν είτε με κτιστή ημικυλινδρική καμάρα, είτε με μεσοπάτωμα, φερόμενο επί ξυλοδοκών και ξύλινες κεραμοσκεπείς στέγες στον όροφο. Για την προμήθεια του απαραίτητου πόσιμου νερού οι οικίες διέθεταν κτιστές θολοσκεπείς υδατοδεξαμενές. Ενδεικτικά αποτυπώνονται δύο από τα χαρακτηριστικότερα οικοδομήματα στη νότια πλαγιά του οικισμού, ένα ισόγειο κι ένα δίπατο. Δυστυχώς σε κανένα από αυτά δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα ανασκαφική έρευνα, γεγονός που θα βοηθούσε στην εξαγωγή διαφωτιστικών συμπερασμάτων γι’ αυτά. Το ισόγειο οικοδόμημα (εικ. 4, 5) αποτελείται από μία στενόμακρη αίθουσα κατά μήκος της νότιας πλευράς του. Σε αυτήν ανοίγεται εξωτερική είσοδος στα δυτικά. Ένας στενός διάδρομος στο μέσον του βόρειου τοίχου της αίθουσας οδηγεί μέχρι τη βόρεια εξωτερική πλευρά του οικοδομήματος. Εκατέρωθεν του διαδρόμου διατάσσονται από ένα ορθογώνιο διαμέρισμα. Από αυτά το δυτικό επικοινωνεί με τη στενόμακρη αίθουσα μέσω θύρας, ενώ το ανατολικό μέσω παραθύρου. Λόγω καταστροφής της βόρειας πλευράς του οικοδομήματος δε διευκρινίζεται εάν στη βόρεια πλευρά του ανοίγονταν είσοδοι ή παράθυρα ή αν τα εκεί δύο διαμερίσματα επικοινωνούσαν με το διάδρομο. Όλοι οι χώροι του ισογείου αυτού κτίσματος είναι καμαροσκεπείς. Το ίδιο και η υπέργεια υδατοδεξαμενή που είναι προσκολλημένη στην ανατολική πλευρά του. Το δίπατο οικοδόμημα (εικ. 6, 7), το οποίο είναι από τα μεγαλύτερα του οικισμού, σχετίζεται πιθανότατα με τη βασιλική της Αγίας Σοφίας, με την οποία ευρίσκεται σε άμεση γειτνίαση31. 31.

Εάν κάτι τέτοιο αποδειχτεί, τότε μάλλον πρόκειται για επισκοπείο, οικοδόμημα δηλαδή που χρησίμευε για τη στέγαση των διοικητικών υπηρεσιών της επισκοπής, αλλά και για τη διαμονή του επισκόπου. βλ. Γούναρης 2000, σ. 194-198. Αυτό θα ήταν ιδιαίτερα σημαντική ανακάλυψη για την Κάλυμνο, καθώς η ύπαρξη επισκόπου Καλύμνου δε μαρτυρείται πουθενά.

-124-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-125-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Αυτό διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα. Το χαμηλότερο αποτελείται από έναν μεγάλο ορθογώνιο χώρο, που διαθέτει δύο εισόδους, μία στην ανατολική και μία στη δυτική στενή πλευρά. Λόγω των μεγάλων διαστάσεών του ο χώρος αυτός μάλλον ήταν χωρισμένος στα δύο με εσωτερικό τοίχο, διεύθυνσης Β - Ν. Επάνω σε αυτόν στηρίζεται ο όροφος, επί μεσοπατώματος φερομένου επί ξυλοδοκών. Λόγω της κατωφέρειας της πλαγιάς ο επικαθήμενος όροφος προεκτείνεται προς τα νότια επί του φυσικού βράχου. Ο όροφος χωρίζεται σε τρία διαμερίσματα στο νότιο τμήμα του, τα οποία όμως δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Τα δύο ακραία διαθέτουν από μία εξωτερική είσοδο, αντίστοιχα στην ανατολική και τη δυτική πλευρά τους. Το ανατολικό και το μεσαίο διαμέρισμα επικοινωνούσαν μέσω θυρών με το βόρειο τμήμα του ορόφου, από το οποίο διατηρούνται τα απομεινάρια ενός παραθύρου στην ανατολική πλευρά του. Το ζήτημα της διάρκειας ζωής του οικισμού παραμένει ανοιχτό, καθώς μάλιστα δεν υπάρχει σχετική ανασκαφική τεκμηρίωση. Οι καταστροφές του 7ου αιώνα επιβεβαιώθηκαν για την περιοχή του Βαθύ, στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές του Ταξιάρχη και της Παλαιοπαναγιάς, οι οποίες από τον 7ο αιώνα και εξής χρησίμευσαν ως τόποι ταφής32. Πιθανόν όμως ο οικισμός της Ρίνας να συνέχισε να κατοικείται και μετά τον 7ο αιώνα33.

32.

Βλέπε σχετικά: Κουτελλάς 1998, σ. 123-125, 143-145. ΑΔ 52 (1997): Χρονικά Β3, σ. 1165-1168.

33.

Σε αυτή την υπόθεση οδηγούμαστε από ενδείξεις, όπως: Α) Το γεγονός της ανυπαρξίας στο Βαθύ κάποιου ορεινού οχυρωμένου οικισμού, όπως συνέβη σε άλλες περιοχές της Καλύμνου και της Τελένδου (Γαλατιανή και Άγιος Κωνσταντίνος), δεδομένου ότι η περιοχή συνέχισε να κατοικείται και το επιβεβαιώνουν οι ταφές από τον 7ο αι. και εξής, εντός των ερειπωμένων βασιλικών. Β) Στη βόρεια πλευρά του οικισμού της Ρίνας, στην παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Σοφίας, το βόρειο κλίτος προστέθηκε αργότερα, με αποτέλεσμα αυτή να αποκτήσει κάτοψη τρίκλιτου ναού με τριάψιδο Ιερό Βήμα. Η προσθήκη αυτή υποδηλώνει ότι ίσως συνέχισε να χρησιμοποιείται και μετά τον 7ο αιώνα. βλέπε σχετικά: Karabatsos 1994, σ. 336, 353.

-126-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Οικισμός Τελένδου Πρόκειται για εκτεταμένο οικισμό, ο οποίος απλωνόταν κατά μήκος των ανατολικών ακτών της νησίδας Τέλενδος. Από τον οικισμό είναι ορατές στις μέρες μας οι βασιλικές, οι υπέργειοι καμαροσκεπείς τάφοι, τα λουτρά και ελάχιστα οικιστικά απομεινάρια. Τα οικήματα διατηρούνται κάτω από το επίπεδο του εδάφους, γεγονός που οφείλεται στην καλλιέργεια της περιοχής στα νεότερα χρόνια, η οποία κατέστρεψε τα επιφανειακά κατάλοιπά τους. Το θετικό είναι ότι για τον οικισμό της Τελένδου διαθέτουμε τεκμηριωμένες αρχαιολογικές μαρτυρίες, λόγω των ανασκαφών στην περιοχή αυτή κατά τις περιόδους 1990-1992, 1998 και 2000-2003, οι οποίες απέφεραν ιδιαίτερα διαφωτιστικές πληροφορίες34. Τα οικοδομικά κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν αποτελούν αποσπασματικά τμήματα35 ενός εκτεταμένου και πυκνοδομημένου παλαιοχριστιανικού οικισμού (εικ. 8). Τα σπίτια είναι απλές κατασκευές ορθογώνιας κάτοψης, με κεραμοσκεπείς στέγες και δάπεδα από πατημένο χώμα ή πλακόστρωτα. Η κατασκευή των τοίχων συνίσταται από αργολιθοδομή, οπτοπλίνθους σε ορισμένα σημεία και συνδετικό ασβεστοκονίαμα. Οι εσωτερικές επιφάνειές τους έφεραν κάλυψη από σοβά, επιχρωματισμένο με ωχροκίτρινο ή πορφυρό χρώμα. Όπως προκύπτει από τα ανασκαφικά δεδομένα, σε συνδυασμό με τη μελέτη των ορατών αρχαιολογικών καταλοίπων, η περιοχή των ανατολικών ακτών της Τελένδου γνωρίζει μεγάλη ακμή και ανάπτυξη κατά την παλαιοχριστιανική εποχή και ιδιαίτερα κατά την περίοδο 5ος - μέσα 7ου αιώνα36. Ο χώρος του οικισμού παρουσιάζει τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Σύμφωνα με 34.

Για τα ευρήματα και τα συμπεράσματα που προέκυψαν από αυτές, βλέπε σχετικά: Κουτελλάς 2003 και Κουτελλάς 2004.

35.

Λόγω της περιορισμένης έκτασης των οικοπέδων που ερευνήθηκαν κανένα οικοδόμημα δεν αποκαλύφθηκε στο σύνολό του, ώστε να μπορέσουμε να σχηματίσουμε καλύτερη εικόνα για τον παλαιοχριστιανικό οικισμό.

36.

Κουτελλάς 2003, σ. 231. Κουτελλάς 2004, σ. 381.

-127-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-128-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τα ευρήματα η πρώτη φάση καλύπτει τη χρονική περίοδο 5ος μέσα 6ου αιώνα, η δεύτερη φάση την περίοδο μέσα 6ου - μέσα 7ου αιώνα, ενώ η τρίτη και τελευταία -για την οποία υπάρχουν και τα λιγότερα στοιχεία- τους μεσοβυζαντινούς χρόνους, από τα τέλη του 10ου αιώνα και μετά. Μέσα από τα ποικίλα ευρήματα37 που ήλθαν στο φως τεκμηριώνεται η ενασχόληση των κατοίκων με την καλλιέργεια της γης (χειρόμυλοι, τσάπα, κλαδευτήρι), την κτηνοτροφία (οστά ζώων), την αλιεία (αγκίστρια, βαρίδια διχτυών, βελόνα πλεξίματος και επισκευής διχτυών) και το εμπόριο (επείσακτα σκεύη). Τεκμηριώθηκαν, επίσης, οικοτεχνικές δραστηριότητες, σχετικές με την υφαντική (αγνύθες) και τη ραπτική (βελόνες). Ανακαλύφθηκαν σκεύη, που σχετίζονται με την αποθήκευση (πιθάρια, αμφορείς), την προετοιμασία της τροφής (χύτρες, τηγάνι) και την οργάνωση των γευμάτων (πινάκια, φιάλες), λυχνάρια για τις ανάγκες τεχνητού φωτισμού, καθώς και αντικείμενα μικροτεχνίας (κοχλιάρια, περόνες, δαχτυλίδι), που εκφράζουν την ευαισθησία και την αγάπη της κοινωνίας της εποχής για το ωραίο και τη μέριμνα για τον καλλωπισμό. Οι καθημερινές εμπορικές συναλλαγές των κατοίκων διευκολύνονταν με τη χρήση νομισμάτων. Μάλιστα για τον έλεγχο του βάρους των χρυσών νομισμάτων χρησιμοποιούσαν χάλκινα σταθμία. Διαφωτιστική για την εμπορική δραστηριότητα στο νησί κατά την περίοδο αυτή είναι η μαρτυρία επείσακτων αγγείων, όπως αμφορέων (εικ. 9) και επιτραπέζιων σκευών, καθώς και λυχναριών, από τη Μικρά Ασία, την Παλαιστίνη, την Κύπρο, τη βόρεια Αφρική, τη Σάμο και την Αττική.

37.

Γι’ αυτά βλέπε αναλυτικά Κουτελλάς 2003, σ. 232-233 και Κουτελλάς 2004, σ. 379-381.

-129-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΒΑΣΙΛΙΚΕΣ

καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα να ανεγερθούν και στην Κάλυμνο μεγάλες βασιλικές38, για να στεγάσουν τη χριστιανική λατρεία. Το Ιερό του Δαλίου Απόλλωνα, το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της αρχαίας Καλύμνου, καταστράφηκε και στο χώρο του οικοδομήθηκαν οι βασιλικές Χριστός της Ιερουσαλήμ (εικ. 10 - 12) και Αγία Σοφία (εικ. 13). Στην Κάλυμνο και τις παρακείμενες νησίδες της έχουν εντοπιστεί τριάντα πέντε συνολικά παλαιοχριστιανικές βασιλικές, οι οποίες χρονολογούνται στον 5ο και κυρίως στον 6ο αιώνα. Από αυτές εικοσιτρείς βρίσκονται στην Κάλυμνο (δεκατρείς στην κοιλάδα του Βαθύ και έντεκα στο υπόλοιπο νησί), έξι στην Τέλενδο και πέντε στις υπόλοιπες νησίδες. Από όλες αυτές μόνο οκτώ (Χριστός της Ιερουσαλήμ, Αγία Σοφία, Αγία Τριάδα, Άγιος Ιωάννης στο Μελιτσάχα, Αγία Τριάδα στην Τέλενδο, Ταξιάρχης, Βασιλική οικοπέδου Χαλκίτη και Παλαιοπαναγιά στο Βαθύ) έχουν ολικώς ή μερικώς ανασκαφεί μέχρι σήμερα. Οι περισσότερες βασιλικές εντάσσονται στους πολεοδομικούς ιστούς των οικισμών. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που ανήκουν σε μικρά και απομακρυσμένα από οικισμούς συγκροτήματα (στις θέσεις Άγιος Πέτρος στην Πόθια, Άγιος Γεώργιος στις Πεζούλες, Πάνω Παναγιά στο Βαθύ και στις νησίδες Αγία Κυριακή, Άγιος Ανδρέας, Άγιος Νικόλαος, Σαρή και Νερά) που

38.

Karabatsos 1994. Κουτελλάς 1998, σ. 53-67, 98-115, 123-125, 130-140, 143-147, 150-153. Ο ίδιος, “Ο οχυρωμένος οικισμός”, ό. π., σ. 313-327. Κουτελλάς 2001. Κουτελλάς 2003A. Κουτελλάς 2005Α, σ. 441-461. Κουτελλάς 2009, σ. 33-55. Βλέπε επίσης και τις σύντομες αναφορές του Ι. Βολανάκη σε διάφορες μελέτες του, όπως: “Νεώτεραι Έρευναι”, ό. π., σ. 1-17. Βολανάκης 1981, σ. 41-63. Βολανάκης 1982, σ. 55-63. Ο ίδιος, “Χριστιανικά Μνημεία της Καλύμνου”, ό. π., σ. 107-119. Ο ίδιος, “Τα Παλαιοχριστιανικά Μνημεία της Δωδεκανήσου”, ό. π., σ. 311-347. Ο ίδιος, “Συμβολή στην Έρευνα”, ό. π., σ. 173-211. Ο ίδιος, “Χριστιανικά Μνημεία Καλύμνου - Νήσος Αγία Κυριακή”, ό. π., σ. 21-35.

-130-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πιθανόν ήταν μοναστηριακά39, καθώς και μεμονωμένες, που είτε οικοδομήθηκαν σε θέσεις αρχαίων ναών (όπως στην περίπτωση του Χριστού της Ιερουσαλήμ, της Αγίας Σοφίας, του Αγίου Ιωάννη στην περιοχή Μελιτσάχας και της Παλαιοπαναγιάς στο Βαθύ) για να τους εξαγνίσουν είτε ήταν κοιμητηριακές (όπως πιθανώς στην περίπτωση της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Τέλενδο, λόγω γειτνίασης με το νεκροταφείο των υπέργειων καμαροσκεπών τάφων)40. Στην πλειοψηφία τους οι βασιλικές είναι μεγάλων διαστάσεων κτίσματα, ορθογώνιας κάτοψης, χωρισμένες εσωτερικά σε τρία κλίτη και ήταν είτε εξ’ ολοκλήρου ξυλόστεγες (Χριστός της Ιερουσαλήμ) ή ξυλόστεγες στο κεντρικό κλίτος και καμαροσκεπείς στα πλαϊνά (Ταξιάρχης και Παλαιοπαναγιά στο Βαθύ). Διαφορετική αρχιτεκτονική διαμόρφωση παρουσιάζουν η τρίκογχη Αγία Σοφία41 στο χώρο του αρχαίου Ιερού του Απόλλωνα και η σταυρόσχημη Κοίμηση της Θεοτόκου42 στην Τέλενδο. Επίσης δε λείπουν και περιπτώσεις μικρών μονόκλιτων τύπων (στον Άγιο Κωνσταντίνο στην Τέλενδο, στη νησίδα Άγιος Ανδρέας και στη θέση Πάνω Παναγιά στο Βαθύ)43. Η Αγία Τριάδα44, η οποία χρονολογείται στο β’ τέταρτο του 6ου αιώνα, αποτελεί πιθανότατα το πρωιμότερο παράδειγμα βασιλικής στον ελλαδικό χώρο με τριμερές τριάψιδο Ιερό Βήμα (εικ. 14) και φαίνεται πως διέθετε στο κέντρο υπερυψωμένο πυραμιδόσχημο ξυλόστεγο πύργο. 39. 85.

Κουτελλάς 1998, σ. 60-62, 145-147, 111-115. Κουτελλάς 2003A, σ. 77, 82,

40.

Karabatsos 1994, σ. 352. Για τους τάφους βλέπε σχετικά παρακάτω την ενότητα Τάφοι στην παρούσα εργασία.

41.

σ. 77.

Karabatsos 1994, σ. 277-282. Κουτελλάς 1998, σ. 57-59. Κουτελλάς 2003A,

42.

Karabatsos 1994, σ. 308-310. Κουτελλάς 1998, σ. 106-107. Μ. Κουτελλάς 2003A, σ. 82, 85.

43.

Karabatsos 1994, σ. 312-314. Κουτελλάς 1998, σ. 108-111, 112-113, 145147. Κουτελλάς, “Ο οχυρωμένος οικισμός”, ό. π., σ. 317, 327, σχ. 3.

44.

Κουτελλάς 2001, σ. 245-259. Κουτελλάς 2005Α, σ. 441-461.

-131-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Τριάψιδο Ιερό Βήμα διαθέτουν άλλες τρεις -μη ανεσκαμμένεςβασιλικές (η Ζωοδόχος Πηγή στο Καντούνι, η Παλαιά Παναγιά στην Τέλενδο και η Αγία Σοφία στη Ρίνα)45. Περισσότερες είναι οι περιπτώσεις βασιλικών με δύο αψίδες στο Ιερό Βήμα (η Ανάσταση, ο Άγιος Γεώργιος, η Βασιλική οικοπέδου Χαλκίτη, η Αγία Ειρήνη και η Ανατολική Εκκλησία στη Ρίνα Βαθύ, καθώς και αυτή στη νησίδα Σαρή)46. Τα κλίτη χωρίζονται με στυλοβάτες, επάνω στους οποίους βαίνουν μαρμάρινοι κίονες ή κτιστοί πεσσοί. Τα κιονόκρανα είναι στην πλειοψηφία τους ιωνικού ρυθμού με συμφυές επίθημα (Άγιος Βασίλειος στην Τέλενδο, Ταξιάρχης, Παλαιοπαναγιά και Σταυρός στο Βαθύ)47. Κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού χρησιμοποιήθηκαν σε μία περίπτωση (Χριστός της Ιερουσαλήμ)48. Το Ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με μαρμάρινο φράγμα πρεσβυτερίου, που φέρει ανάγλυφο διάκοσμο, αποτελούμενο από απλούς σταυρούς (Αγία Τριάδα στην Τέλενδο, Ανάσταση, Ταξιάρχης και Παλαιοπαναγιά στο Βαθύ) ή παγώνια (Χριστός της Ιερουσαλήμ, Άγιος Γεώργιος στις Πεζούλες και Άγιος Ιωάννης στον Μελιτσάχα –εικ. 15). Οι άμβωνες είναι κι αυτοί μαρμάρινοι, όπως και οι διαχωριστικοί αμφικιονίσκοι των παραθύρων. Τα αρχιτεκτονικά μέλη είτε αποτελούν μετασκευές αρχαίων μελών είτε είναι επείσακτα και γι’ αυτό φέρουν εγχάρακτα αριθμητικά σύμβολα. Με βάση τις ανεσκαμμένες βασιλικές (Χριστός της Ιερουσαλήμ, Αγία Σοφία, Αγία Τριάδα, Άγιος Ιωάννης στο Μελιτσάχα, Αγία Τριάδα στην Τέλενδο, Ταξιάρχης, Βασιλική οικοπέδου Χαλκίτη και Παλαιοπαναγιά στο Βαθύ) διαπιστώνεται ότι τα δάπεδα των 45.

Karabatsos 1994, σ. 284-285 (στην εικόνα 9 η Ζωοδόχος Πηγή αποδίδεται λανθασμένα στην κάτοψη ως βασιλική με δύο αψίδες), σ. 305-308, 335-336. Κουτελλάς 1998, σ. 64-65, 103-105, 138.

46. 47.

Karabatsos 1994, σ. 337-350. Κουτελλάς 1998, σ. 130-137, 114-115.

48.

Κουτελλάς 2009, σ. 46, εικ. 16.

Vemi, Les chapiteaux ioniques, ό. π., σ. 58, 65, 179-181, pl. 73, 74. Karabatsos 1994, σ. 298-299, 321-327, 331-332.

-132-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-133-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-134-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-135-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κλιτών καλύπτονταν από ψηφιδωτές συνθέσεις, μαρμαροθετήματα ή λίθινες ορθογώνιες πλάκες. Πλακόστρωση σε συνδυασμό με μαρμαροθέτημα εντοπίστηκε στην Αγία Τριάδα στην Τέλενδο. Συνδυασμός ψηφιδωτών και πλακόστρωτου διαπιστώθηκε στις βασιλικές του Αγίου Ιωάννη στο Μελιτσάχα, του Χριστού της Ιερουσαλήμ, της Παλαιοπαναγιάς και του Ταξιάρχη στο Βαθύ. Το θεματολόγιό τους περιλαμβάνει γεωμετρικά σχέδια, όπως σηρικούς τροχούς, πλοχμούς, μαιανδροειδείς ή απλούς σταυρούς, τρίγωνα, φυτά και καρπούς. Ζώα, ψάρια και πουλιά αποδίδονται είτε εντός πλαισίων (Αγία Σοφία –εικ. 13, Ταξιάρχης) είτε ελεύθερα εντός σχηματοποιημένου φυσικού τοπίου (Χριστός της Ιερουσαλήμ –εικ. 12)49. Η ομοιότητα των σχεδίων τους με ψηφιδωτά της Κω και της Αστυπάλαιας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτά αποτελούν έργα του ιδίου εργαστηρίου, το οποίο πιθανότατα έδρευε στην Κω50. Οι βασιλικές πλαισιώνονται από λειτουργικά και βοηθητικά προσκτίσματα, όπως βαπτιστήριο, πρόθεση, διακονικό, λουτρό, αποθηκευτικούς χώρους, κλιμακοστάσια και υδατοδεξαμενές. Βαπτιστήρια διέθεταν η Παλαιοπαναγιά στο Βαθύ, ο Άγιος Βασίλειος, η Παλαιά Παναγιά και η Αγία Τριάδα στην Τέλενδο. Λουτρό πλησίον βασιλικής υπάρχει μόνο στον Άγιο Βασίλειο στην Τέλενδο51. Εξαιτίας των αραβικών επιδρομών του 7ου αιώνα, οι βασιλικές καταστρέφονται και χρησιμοποιούνται κατόπιν ως τόποι ενταφιασμού52, όπως πιστοποιήθηκε από την ανασκαφική έρευνα 49.

Εκτός από αυτό του νοτίου κλίτους που ήταν από παλιά γνωστό, τα υπόλοιπα αποκαλύφθηκαν από τον γράφοντα το 2008, κατά τη διάρκεια των εργασιών ανάδειξης του μνημείου (Κουτελλάς 2009, σ. 33-55). Τα ψηφιδωτά αυτά έχουν επιδράσεις από την περιοχή της Συρίας (Ατζακά, Ψηφιδωτά δάπεδα, ό. π., σ. 155-156, εικ. 60).

50.

Πελεκανίδης, Σύνταγμα, ό. π., σ. 45-48, 63-83. Assimakopoulou – Atzaka, “I mosaici pavimentali, ό. π., σ. 66-75. S. Kalopissi – Verti, “Kos tardoantica e bizantina nelle scorpente archeologische dal IV secolo al 1314”, Corsi di Cultura sull’ Arte Ravennate e Bizantina 38 (1991), σ. 241-243.

51. 52.

Βλέπε σχετικά παρακάτω την ενότητα Λουτρά στην παρούσα εργασία. Βλέπε σχετικά: ΑΔ 52 (1997): Χρονικά Β3, σ. 1165-1168. ΑΔ 53 (1998):

-136-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

στις βασιλικές της Αγίας Τριάδας στην Τέλενδο, του Ταξιάρχη και της Παλαιοπαναγιάς στο Βαθύ, του Χριστού της Ιερουσαλήμ και της Αγίας Σοφίας στο χώρο του Ιερού του Απόλλωνα. Κατά την Υστεροβυζαντινή και τη Μεταβυζαντινή περίοδο παρατηρείται το φαινόμενο της ανέγερσης ναϋδρίων εντός των ερειπωμένων βασιλικών (όπως στις περιπτώσεις της Αγίας Τριάδας και της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Τέλενδο, του Αγίου Νικολάου στα Σκάλια, του Αγίου Ιωάννη στον Μελιτσάχα, των Αγίων Θεοδώρων στον Πάνορμο, της Αγίας Σοφίας στο χώρο του Ιερού του Απόλλωνα, του Αγίου Πέτρου επί της νότιας οροσειράς της Πόθιας, και σε βασιλικές του Βαθύ όπως του Ταξιάρχη και του Αγίου Γεωργίου – Αγίου Αντωνίου στον Έμπολα, της Αγίας Άννας, του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Ειρήνης στη Ρίνα και του Ιωάννη του Θεολόγου)53. ΛΟΥΤΡΑ

νάμεσα στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των παλαιοχριστιανικών οικισμών της Καλύμνου και της Τελένδου είναι ορατά τέσσερα συνολικά συγκροτήματα λουτρικών εγκαταστάσεων54, από τα οποία ένα βρίσκεται στον Εμπορειό55 Καλύμνου, ενώ τα

Χρονικά Β3, σ. 1006-1009. Κουτελλάς 1998, σ. 125, 145. Κουτελλάς 2005Α, σ. 453. Κουτελλάς 2009, σ. 34.

53.

Karabatsos 1994, σ. 277-296, 308-310, 317-322, 328-330, 337-341, 343347. Κουτελλάς 1998, σ. 37, 59-60, 64-66, 91-93, 105-107, 123-126, 130-131, 135137, 150-155. Κουτελλάς 2009, σ. 34-35.

54.

Βολανάκης 1981, σ. 63. Βολανάκης 1982, σ. 57-60. Ο ίδιος, “Συμβολή στην έρευνα των χριστιανικών μνημείων των νήσων Καλύμνου και Τελένδου”, ό. π., σ. 204. Karabatsos 1994, σ. 303-305, 315-316. Βολανάκης 1996, σ. 789-793. Κουτελλάς 1998, σ. 90, 96-97, 102-103. Κουτελλάς 2011, σ. 11-58.

55.

Όπου υπάρχουν τα απομεινάρια παλαιοχριστιανικού οικισμού, κατά μήκος της παραλιακής ζώνης. Για τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και τα μνημεία της περιοχής βλέπε: Karabatsos 1994, σ. 315-316. Κουτελλάς 1998, σ. 89-91. Κουτελλάς 2005, σ. 452-453, 467, εικ. 24. Κουτελλάς 2006, σ. 70-71. Για το λουτρό βλέπε: Karabatsos 1994, σ. 315-316. Κουτελλάς 1998, σ. 90. Κουτελλάς 2011, σ. 33-37.

-137-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

υπόλοιπα τρία στις ανατολικές ακτές της Τελένδου (Λουτρό οικοπέδου Λουλουδιά56, Λουτρό Αγίου Βασιλείου57 και Λουτρό Αγίου Χαραλάμπους58). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός της ανυπαρξίας (ή πιο σωστά μη εντοπισμού μέχρι σήμερα) λουτρικών εγκαταστάσεων στην κοιλάδα του Βαθύ, παρά την επιβεβαιωμένη ανάπτυξη της περιοχής. Ειδικά στον εκτεταμένο παραθαλάσσιο οικισμό του λιμανιού της Ρίνας, όπου διατηρούνται σε καλή κατάσταση οικίες, ναοί και ταφικά κτίσματα, εντούτοις δεν μπορεί να ταυτιστεί -με τα μέχρι στιγμής δεδομένα- κάποιο από τα υπάρχοντα κτίσματα με λουτρό. Τα τρία από αυτά (Λουτρό Εμπορειού, Λουτρό Αγίου Χαραλάμπους και Λουτρό οικοπέδου Λουλουδιά) πρέπει να ήταν δημόσια59, ενώ αυτό του Αγίου Βασιλείου (εικ. 16, 17) εκκλησιαστικό60, καθώς είναι το μόνο που βρίσκεται πλησίον βασιλικής και οπωσδήποτε ανήκε στη δικαιοδοσία της61. Πιθανότατα η λειτουργία του 56.

Ι. Ρ. Ραγκαβής, Τα Ελληνικά, τόμος τρίτος, εν Αθήναις 1854, σ. 397. Βολανάκης 1982, σ. 59-60. Karabatsos 1994, σ. 305. Βολανάκης 1996, σ. 792-793. Κουτελλάς 1998, σ. 96. Κουτελλάς 2011, σ. 38-42.

57.

Αρχικά ο Ι. Βολανάκης το είχε χαρακτηρίσει ως μαρτύριο (Βολανάκης 1981, σ. 63), αργότερα ως βασιλική (Βολανάκης 1982, σ. 57) και τελικά ως λουτρώνα [Ι. Βολανάκης, “Συμβολή στην έρευνα των χριστιανικών μνημείων των νήσων Καλύμνου και Τελένδου”, Καλυμνιακά Χρονικά Ι (1992), σ. 204. Βολανάκης 1996, σ. 24-25.]. Βλέπε επίσης Karabatsos 1994, σ. 304 και Κουτελλάς 1998, σ. 102-103. Κουτελλάς 2011, σ. 42-47.

58.

Βολανάκης 1982, σ. 59-60. Βολανάκης 1996, σ. 791-792. Κουτελλάς 1998, σ. 96-98. Κουτελλάς 2011, σ. 47-52.

59.

Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες, αλλά και πλούσιοι γενναιόδωροι πολίτες, φρόντιζαν για την ανέγερση δημόσιων λουτρών, βλέπε: Κουκουλές 1951, σ. 421-422, 426. Μουτζάλη 1989, σ. 23.

60.

Στα εκκλησιαστικά λουτρά συμπεριλαμβάνονται: Α) Εκείνα που είναι ιδρυμένα πλησίον κάποιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής, στη δικαιοδοσία της οποίας ανήκαν και Β) αυτά που ανήκουν σε μοναστήρια. Τα μοναστηριακά προορίζονταν κυρίως για τη λούση των μοναχών, αλλά και λαϊκών, βλέπε σχετικά: Αν. Ορλάνδος, Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1958, σ. 58-59, 97. Κουκουλές 1951, σ. 426, υποσημ. 4, σ. 427. Μουτζάλη 1989, σ. 23. A. Berger, “Μοναστηριακά και ιερά λουτρά”, Τα λουτρά στην αρχαιότητα και στο Βυζάντιο, περιοδικό Επτά Ημέρες της Καθημερινής της 13 Μαΐου 2001, σ. 19.

61.

Karabatsos 1994, σ.

304-305, υποσημ. 118. Κουτελλάς 1998, σ. 103.

-138-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-139-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

λουτρού σχετίζεται με τον φιλανθρωπικό θεσμό της διακονίας (6ος μ. Χ. αιώνας)62, οπότε θα προοριζόταν και για χρήση από τα άπορα μέλη της χριστιανικής κοινότητας. Από τα τέσσερα λουτρά σε καλύτερη κατάσταση διατηρείται το λουτρό του Αγίου Χαραλάμπους (εικ. 18, 19), οι τοίχοι του οποίου φτάνουν μέχρι το ύψος της στέγης. Σε ικανό ύψος σώζονται τμήματα και του Λουτρού του οικοπέδου Λουλουδιά. Τα υπόλοιπα βρίσκονται σε κατάσταση θεμελίων. Σε κανένα από αυτά όμως δεν έχει διεξαχθεί ακόμη ανασκαφική έρευνα, με αποτέλεσμα οποιαδήποτε μελέτη γι’ αυτά να στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στα ορατά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, γεγονός που όπως είναι φυσικό περιορίζει την εξαγωγή περισσότερων και οπωσδήποτε ασφαλέστερων συμπερασμάτων γι’ αυτά. Όλα αποτελούν περιορισμένων διαστάσεων καμαροσκέπαστα κτίσματα, χωρισμένα σε επιμέρους διαμερίσματα, που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω στενών ανοιγμάτων. Πρόκειται για βαλανεία (balnea)63, μικρά δηλαδή λουτρά, τα οποία περιλαμβάνουν μόνο τους βασικούς και απαραίτητους χώρους των λουτρικών εγκαταστάσεων των προγενέστερων ρωμαϊκών Κουτελλάς 2011, σ. 46.

62.

Για τον θεσμό της διακονίας και την ίδρυση λουτρών πλησίον παλαιοχριστιανικών βασιλικών, βλέπε σχετικά: P. Magdalino, “Church, Bath and Diakonia in Medieval Constantinople”, στο έργο Church and People in Byzantium, Birmingham, 1990, σ. 167-169, 178-184. Γούναρης 1990, σ. 38, υποσημ. 128. Nielsen 1990, σ. 98-99, 114, 116. Yegül 1992, σ. 320. Αθανασούλης 1996-1997, σ. 240-241, υποσημ. 136, 139-143.

63.

Θέρμες ονομάζονται τα μεγάλα συγκροτήματα λουτρών των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, ενώ βαλανεία χαρακτηρίζονται τα μικρότερα οικοδομήματα, τα οποία περιλαμβάνουν μόνο τους απαραίτητους για το λουτρό χώρους. Για τις ονομασίες, την παραπάνω διάκριση των όρων και την κατάταξη σε κατηγορίες των λουτρικών εγκαταστάσεων, βλέπε: W. L. MacDonald, The Architecture of the Roman Empire, II. An Urban Appraisal, Yale 1986, σ. 213. Nielsen 1990, σ. 114-116. Γούναρης 1990, σ. 3, υποσημ. 1. Αθανασούλης 1996-1997, σ. 211, υποσημ. 6. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 9. Γούναρης 2000, σ. 203. Για τα βυζαντινά λουτρά και τη χρήση του όρου βαλανείον από τους Βυζαντινούς συγγραφείς βλέπε Κουκουλές 1951, σ. 419-467. Αυτά έφεραν διάφορες ονομασίες, όπως βαλανείον, βαλανειόν, λουτρόν, λούσμα, λοετρόν, βαλνιάριον, βανιάριν κ. ά. (Κουκουλές 1951, σ. 429-432).

-140-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

λουτρών64, που είναι: το αποδυτήριο (apodyterium, vestibulum), η αίθουσα του ψυχρού λουτρού (frigidarium), η αίθουσα του χλιαρού λουτρού (tepidarium) και, τέλος, η αίθουσα του θερμού λουτρού (caldarium). Οι αντίστοιχοι χώροι στους βυζαντινούς ονομάζονταν αποδυτόν ή απόδυτρον, ψυχρολούσιον, χλιαροψύχιον και ζεστόν ή θερμόν65. Βέβαια η έλλειψη ανασκαφικών τεκμηρίων καθιστά επισφαλή την ακριβή ερμηνεία και ταύτιση των χώρων αυτών. Στις τρεις περιπτώσεις (Λουτρό Εμπορειού στην Κάλυμνο, Λουτρό οικοπέδου Λουλουδιά και Λουτρό Αγίου Βασιλείου στην Τέλενδο) βασικό χαρακτηριστικό των λουτρών αποτελούν οι ημικυκλικές κόγχες που προεξέχουν στην ανατολική και δυτική πλευρά τους και περιελάμβαναν μικρούς και ατομικούς λουτήρες66, που υπήρχαν στις αίθουσες του ψυχρού και του θερμού λουτρού67. Μόνο σε μία περίπτωση (Λουτρό Αγίου Χαραλάμπους στην Τέλενδο) δεν υπάρχουν τέτοιες κόγχες, αλλά μόνο ορθογώνια διαμερίσματα. Στην περίπτωση του Αγίου Βασιλείου πρόκειται για την ακρίβεια για δύο λουτρά, τα οποία αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές οικοδομικές φάσεις, με παρόμοια διαμορφωμένη κάτοψη (εικ. 17), που σχετίζονται άμεσα με τις οικοδομικές φάσεις της βασιλικής68. Και στις δύο φάσεις παρατηρείται συμμετρική 64.

Γι’ αυτό έχει επικρατήσει στους μελετητές και η σχετική λατινική ορολογία. Για τους προαναφερθέντες κύριους χώρους των λουτρών, βλέπε σχετικά: Μουτζάλη 1989, σ. 24. Nielsen 1990, σ. 153-160. Γούναρης 1990, σ. 205. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 10.

65. 66.

Κουκουλές 1951, σ. 433-435. Μουτζάλη 1989, σ. 26.

Βλέπε σχετικά: Nielsen 1990, ό. π. Αθανασούλης 1996-1997, σ. 238-240, υποσημ. 132-134. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 13-14, υποσημ. 57. Πέρα βέβαια από τους νέους ηθικούς κανόνες που επέβαλε ο Χριστιανισμός, οικονομικοί λόγοι, αλλά και λόγοι υγιεινής οδήγησαν στη χρήση μικρών και ατομικών λουτήρων.

67.

G. Hornbostel-Hüttner, “Studien zur römischen Nischenarchitektur”, Studies of the Dutch Arcaeological and Historical Society, τ. IX, Leiden 1979, σ. 95-119. Αθανασούλης 1996-1997, σ. 212, 221, 227. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 10-11, 23-25, υποσημ. 80.

68.

Karabatsos 1994, σ. 297-303. Κουτελλάς 1998, σ. 100-101. Η βασιλική του

-141-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

διάταξη των χώρων, εκατέρωθεν μίας κεντρικής αίθουσας με μεγάλες αντιδιαμετρικά διαταγμένες κόγχες. Τη θέρμανση των λουτρών εξασφάλιζε ένα σύστημα κυκλοφορίας θερμού αέρα κάτω από τα δάπεδα και στο εσωτερικό των τοίχων των αιθουσών, που επιτυγχανόταν με υπόκαυση69. Προκειμένου να ζεσταίνεται καλύτερα ο θερμός χώρος (caldarium) ενός λουτρού διαμορφωνόταν και ενδιάμεσο κενό στους κάθετους τοίχους, πίσω από την επένδυσή τους, ώστε να επιτρέπεται η κυκλοφορία του ζεστού αέρα από τον υπόκαυστο υποδαπέδιο χώρο και στο ενδιάμεσο κενό των όρθιων τοίχων70. Στο Λουτρό Αγίου Βασιλείου οικοδομήθηκε στα τέλη του 5ου - αρχές του 6ου αιώνα, καταστράφηκε από το σεισμό του έτους 554 και επισκευάστηκε μετά απ’ αυτόν. Κατά τον 7ο αιώνα εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε, για να επισκευαστεί ξανά στους μεσοβυζαντινούς χρόνους (τέλη 10ου αιώνα). Αναφορικά με τη χρονολόγηση των δύο φάσεων του λουτρού είναι προς το παρόν δύσκολο και χωρίς ανασκαφική διερεύνηση, να βεβαιωθεί με ποιες από τις τρεις οικοδομικές φάσεις του ναού ταυτίζονται, δηλαδή την 1η και τη 2η ή τη 2η και την 3η. Το σχήμα της κάτοψης, που είναι παρόμοιο και στις δύο οικοδομικές φάσεις του λουτρού, δεν παρέχει ασφαλείς χρονολογικές ενδείξεις, καθώς υπάρχει στα ρωμαϊκά, στα παλαιοχριστιανικά, αλλά και στα μεσοβυζαντινά χρόνια, βλέπε ενδεικτικά: Μουτζάλη 1989, σ. 24-25, πίνακας 2. ΑΔ 44 (1989): Β2, Χρονικά, σ. 365-366, πίν. 194β. Λαμπροπούλου – Μουτζάλη 2003-2004, σ. 343-345, εικ. 1, σχ. 2, 3.

69.

Πρόκειται για ένα σύστημα κεντρικής θέρμανσης, όπου ο θερμός αέρας παραγόταν από την καύση ξύλων σε ειδικά διαμορφωμένη κάμινο κάτω από το λουτρό και από εκεί ο θερμός αέρας διαχεόταν κάτω από το δάπεδο και στη συνέχεια στο ενδιάμεσο κενό της επένδυσης των κάθετων τοίχων, ζεσταίνοντας έτσι το λουτρό. Βλέπε σχετικά: J. M. Degbomont, Hypocaustes. Le chauffage par hypocauste dans l’habitat privé. De la prace St. Lambert à Liège à l’Aula Palatina de trèves, Études et recherches archéologiques de l’Université de Liège No 17, Liège 1984, σ. 97-165. Nielsen 1990, σ. 14-20, 161-162. Yegül 1992, σ. 356-389. Brödner 1992, σ. 18-23. Αθανασούλης 1996-1997, σ. 225-233. Γούναρης 2000, σ. 205-207. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 11-12. Λαμπροπούλου – Μουτζάλη 2003-2004, σ. 322-324.

70.

Αυτό επιτυγχανόταν με δύο τρόπους: Α) Με την επένδυση των τοίχων από ορθογώνιες πήλινες πλάκες, στερεωμένες είτε με συμφυείς εγκάρσιες μαστοειδείς προεξοχές (tegulae mammatae), είτε με ξεχωριστά ενδιάμεσα κεραμικά κυλινδρικά πηνία (intercapedines), για να υπάρχει το απαραίτητο κενό μεταξύ τοίχου και επένδυσης (βλέπε σχετικά: Degbomont 1984, σ. 136-139. Nielsen 1990, σ. 14-15. Yegül 1992, σ. 363-365. Αραπογιάννη 1993, σ. 141-143, εικ. 11, 12, σ. 168. Αθανασούλης 19961997, σ. 226-227, 233, υποσημ. 70-73, 104. Γούναρης 1990, σ. 17-18, 20-21, 25-26 και ειδικά τις υποσημειώσεις 58 και 60. Γούναρης 2000, σ. 205-206, εικ. 336, 337. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 11, υποσημ. 20). Β) Τοποθετούνταν σε σειρά όρθιοι πήλινοι

-142-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

του οικοπέδου αδελφών Λουλουδιά και στο Λουτρό του Αγίου Χαραλάμπους στην Τέλενδο διατηρούνται πήλινοι αεραγωγοί σωλήνες (tubuli), που διατρυπούν τους σωζόμενους εξωτερικούς τοίχους σε επιλεγμένα σημεία, λίγο πάνω από το δάπεδο και ψηλά στις σωζόμενες γενέσεις θόλων και σφαιρικών τριγώνων των στεγών. Ο προορισμός τους ήταν να βοηθούν στον εφελκυσμό, το «τράβηγμα», δηλαδή,και την κυκλοφορία του θερμού αέρα εντός του λουτρού (λόγω διαφοράς εσωτερικής – εξωτερικής θερμοκρασίας), με αποτέλεσμα την καλύτερη θέρμανση του συγκεκριμένου χώρου71. ΤΑΦΟΙ

την Κάλυμνο και την Τέλενδο ο υπέργειος καμαροσκεπής αποτελεί τον κυρίαρχο τύπο παλαιοχριστιανικού τάφου72. Μεμονωμένες ταφές σε λακκοειδείς τάφους εντοπίστηκαν μόνο στο εσωτερικό παλαιοχριστιανικών βασιλικών της Καλύμνου και της Τελένδου και χρονολογούνται στον 7ο αιώνα, μετά την ερείπωση των βασιλικών73. Συνολικά έχουν εντοπιστεί δεκαοκτώ καμαροσκεπείς τάφοι στην Κάλυμνο (δώδεκα στην κοιλάδα του Βαθύ, τρεις στους Βοθύνους, ένας στον Φλασκά, ένας στις Πεζούλες, ένας στον Εμπορειό) και δεκατρείς στην Τέλενδο (εννέα στη νεκρόπολη στη θέση Πευκί -εικ. 20, 21, τρεις πλησίον κυλινδρικοί ή ορθογώνιοι αεραγωγοί σωλήνες (tubuli), πίσω από την επένδυση των τοίχων (βλέπε σχετικά: Degbomont 1984, σ. 140-146. Nielsen 1990, σ. 14-15. Γούναρης 1990, σ. 17-18. Yegül 1992, σ. 363-365. Χατζηδημητρίου 2000, σ. 11, υποσημ. 21).

71.

Γούναρης 1990, σ. 17-18, υποσημ. 60. Ξ. Αραπογιάννη, Το ρωμαϊκό λουτρό στην Μπρεξίδα του Μαραθώνος, ΑΕ 132 (1993), σ. 141. Συνήθως οι αγωγοί αυτοί τοποθετούνταν πίσω από την επένδυση των κάθετων τοίχων με ορθογώνιες πήλινες πλάκες, στερεωμένες στους τοίχους, για να υπάρχει το απαραίτητο κενό μεταξύ τοίχου και επένδυσης, ώστε να επιτρέπεται η κυκλοφορία του ζεστού αέρα από τον υπόκαυστο υποδαπέδιο χώρο στο ενδιάμεσο κενό των όρθιων τοίχων και να ζεσταίνεται έτσι καλύτερα ο χώρος του θερμού οίκου.

72. 73.

Βλέπε σχετικά, Κουτελλάς 2005, σ. 447-470. Βλ. παραπ. υποσημ 52.

-143-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Αγίου Βασιλείου κι ένας στο οικόπεδο Ν. Αντωνόπουλου). Κυρίως βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τους σύγχρονούς τους οικισμούς74, διευθετημένοι σε συστάδες ή ανεξάρτητοι. Τάφοι εντός των ορίων οικισμού75 εντοπίζονται μόνο σε δύο περιπτώσεις (στην παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Βασιλείου76 στην Τέλενδο και στα Ελληνικά του Βαθύ Καλύμνου). Όλοι είναι κατασκευασμένοι από αδροδουλεμένους λίθους, θηραϊκή γη και συνδετικό ασβεστοκονίαμα. Περιορισμένη χρήση οπτοπλίνθων έχει γίνει μόνο σε μία περίπτωση (τετράγωνος τάφος στη Νεκρόπολη Τελένδου). Οι διαστάσεις τους (εκτός της περίπτωσης συγκροτημάτων) κυμαίνονται από 3,15 μ. μέχρι 4,50 μ. πλάτος και 3,40 μ. μέχρι 5,75 μ. μήκος. Μεγαλύτεροι σε διαστάσεις είναι τρεις, στις περιοχές Βοθύνοι, Πεζούλες και Εμπορειός, οι οποίοι έχουν διαστάσεις, 7,80 Χ 5,33 μ., 8,80 Χ 4,95 και 10,05Χ6,75 μ. αντίστοιχα77. Στην πλειοψηφία τους έχουν ορθογώνια κάτοψη και ημικυλινδρική στέγη, η οποία διατηρείται σε ορισμένες περιπτώσεις. Εξαίρεση αποτελούν δύο περιπτώσεις τάφων (ένας στο Βαθύ κι ένας στη Νεκρόπολη Τελένδου), που έχουν 74.

Κατά κανόνα τα νεκροταφεία μέχρι τον 6ο αιώνα, αναπτύσσονταν εκτός των ορίων των πόλεων και των οικισμών, με το σκεπτικό της προστασίας της δημόσιας υγείας, είτε λόγω παλαιότερης άποψης ότι ο νεκρός θεωρείτο μίασμα. βλέπε σχετικά: B. Toυρπτσόγλου-Στεφανίδου, Περίγραμμα βυζαντινών οικοδομικών περιορισμών, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 63-65. Γούναρης 2000, σ. 30. Εμμανουηλίδης 1989, σ. 176-186, 275-276.

75.

Η αποδοχή των ταφών μέσα στα όρια των οικισμών καθιερώνεται σταδιακά από τον 6ο αιώνα και οριστικοποιείται πλέον και νομοθετικά επί αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ του Σοφού (886-912). βλέπε: Εμμανουηλίδης 1989, σ. 182-186. Ευτ. Μαρκή, “Το τέλος της Αρχαιότητας και η εισαγωγή των νεκρών στην πόλη. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης”, Δέκατο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις, Αθήνα 1990, σ. 41-42. Toυρπτσόγλου-Στεφανίδου, ό. π., σ. 6365.

76. 77.

ταφικά.

Κουτελλάς 2005, σ. 453, 456, υποσημ. 13. Αυτά -αν και δεν υπάρχουν προς το παρόν επαρκή στοιχεία- πιθανότατα είναι

-144-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τετράγωνη κάτοψη και στεγάζονταν με χαμηλό τρούλο, καθώς κι ένας με τραπεζιόσχημη κάτοψη πλησίον της βασιλικής του Αγίου Βασιλείου στην Τέλενδο. Διαφορετική αρχιτεκτονική διαμόρφωση παρουσιάζεται σε τρεις περιπτώσεις τάφων. Στην περιοχή Φλασκάς βρίσκεται ο λεγόμενος Ρωμαϊκός Τάφος, ένα ταφικό μνημείο του 1ου μ. Χ. αιώνα, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως τα τέλη της παλαιοχριστιανικής εποχής78. Αυτό αποτελείται από κατά μήκος εσωτερικό διάδρομο, εκατέρωθεν του οποίου διατάσσονται από τέσσερις ταφικοί θάλαμοι. Στο οικόπεδο Εξάρχενας Καρπαθίου στον Βαθύ ερευνήθηκαν δύο ημιυπόγειοι πολυθάλαμοι τάφοι του 4ου μ. Χ. αιώνα79, οι οποίοι αποτελούνται από προθάλαμο και αντίστοιχα δύο ο ένας και τρεις ο άλλος ταφικούς θαλάμους (εικ. 22). Από τους τάφους, άλλοι είναι μονοθάλαμοι και άλλοι αποτελούν συγκροτήματα, από δύο ή τρεις εφαπτόμενους τάφους, με ξεχωριστές εισόδους80. Μονοθάλαμοι τάφοι, που δε γειτνιάζουν με άλλους, εντοπίζονται από ένας στη βόρεια και νότια πλευρά της Ρίνας, δύο στην περιοχή Στημένια κι ένας στο οικόπεδο Ν. Αντωνόπουλου στην Τέλενδο. Στη θέση Ελληνικά και πλησίον του εκεί παλαιοχριστιανικού οικισμού, βρίσκεται ταφικό συγκρότημα, αποτελούμενο από έναν διπλό κι έναν τριπλό καμαροσκεπή τάφο, με τους θαλάμους τους σε κατά μήκος διάταξη (εικ. 23). Σε τρεις περιπτώσεις (περιοχές Βοθύνων, Παλαιοπαναγιάς και βόρειας πλευράς Ρίνας) απαντούν ταφικά συγκροτήματα, αποτελούμενα από δύο τάφους, εκ των οποίων ο ένας είναι προσανατολισμένος σε άξονα Α-Δ, ενώ ο άλλος σε άξονα Β-Ν. Σε τρεις περιπτώσεις 78.

Σύμφωνα με τα λυχνάρια που ανακαλύφθηκαν στο συλημένο εσωτερικό των ταφικών θαλάμων του, το ταφικό μνημείο ήταν σε χρήση από τον 1ο μ. Χ. μέχρι και τον 7ο μ. Χ. αι. βλέπε σχετικά, Κουτελλάς 2005, σ. 465, υποσημ. 39.

79.

Σύμφωνα με τα νομίσματα και λυχνάρια που ανακαλύφθηκαν. Για τη χρονολόγηση του τάφου βλέπε σχετικά, Κουτελλάς 2005, σ. 455, 466, υποσημ. 43. Δύο παρόμοιοι τάφοι τάφοι υπάρχουν στη γειτονική Κω, στην παραλία της Κεφάλου και στην Καρδάμενα.

80.

Κουτελλάς 2005, σ. 456-459, υποσημ. 23-26.

-145-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-146-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-147-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

(Διπλός Τάφος Ελληνικών, Διπλός Τάφος βόρειας πλευράς Ρίνας και Τάφος Α’ Παλαιοπαναγιάς) υπάρχουν διπλοί τάφοι με τους θαλάμους τους να εφάπτονται στη μία στενή πλευρά τους. Στη θέση Μετόχι βρίσκεται διπλός τάφος, με τους θαλάμους σε παράλληλη διάταξη. Σε αντίθεση με την πληθώρα των εντοπισθέντων καμαροσκεπών τάφων, τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα γι’ αυτούς είναι λιγοστά. Ολικά ή μερικά έχουν ερευνηθεί έως σήμερα οι εξής: Ρωμαϊκός Τάφος στην περιοχή Φλασκάς, Ταφικό Συγκρότημα οικοπέδου Εξ. Καρπαθίου στο Βαθύ, ο Διπλός Τάφος στην περιοχή Ελληνικά Βαθύ και ο Τάφος στη θέση Άγιος Νικόλαος στην περιοχή Στημένια Βαθύ. Δυστυχώς σε όλους τους παραπάνω τάφους διαπιστώθηκαν εκτεταμένες λαθρανασκαφές. Αγγεία μαγειρικά, επιτραπέζια, μεταφορικά και λύχνοι ανακαλύφθηκαν στα τρικλίνια81 επί των στεγών του Ρωμαϊκού Τάφου και του Ταφικού Συγκροτήματος οικοπέδου Καρπαθίου, τους πρωιμότερους δηλαδή τάφους, οι οποίοι είναι και οι μόνοι, που διαθέτουν τέτοιες κατασκευές για την τέλεση των νεκροδείπνων82. Πρόκειται για χαμηλά πεζούλια που περιβάλλουν την επίπεδη εξωτερικά στέγη του τάφου, προκειμένου να κάθονται οι συνδαιτυμόνες κατά την διάρκεια του νεκρικού δείπνου. Τα σκεύη, τα οποία είχαν χρησιμοποιηθεί στα νεκρόδειπνα, θραύονταν και παρέμεναν επί τόπου στα τρικλίνια των τάφων83. 81.

Κουτελλάς 2005, σ. 461-463. Τα τρικλίνια είναι κτιστές κατασκευές, προορισμένες για την τέλεση των νεκροδείπνων, βλ. σχετικά: Μαρκή 1989, σ. 99, εικ. 10. Θ. Σαββοπούλου, “Η δραστηριότητα της ΙΣΤ’ Εφορείας Αρχαιοτήτων στο νομό Κιλκίς το 1990”, ΑΕΜΘ 4 (1990), σ. 334. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002, σ. 536. Μαρκή 2006, σ. 61, 114, 207.

82.

Barral, ό. π., σ. 49-69. Μαρκή, ό. π., σ. 205-210. Σε αρκετούς μάλιστα τάφους από άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου έχουν διασωθεί και ζωγραφικές παραστάσεις δείπνων προς τιμήν των νεκρών. βλέπε σχετικά: Ν. Laskaris, Monuments funéraires paléochrétiens (et byzantins) de Grèce, Athènes 2000, σ. 501-506. Ν. Λάσκαρης, Τα ταφικά παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας, CORPUS 42 (Οκτώβριος 2002), σ. 85. Λάσκαρης 2003, σ. 71, υποσημ. 6. Μαρκή 2006, σ. 208-210.

83.

Γενικά για το φαινόμενο βλέπε: Μακροπούλου 2001, σ. 266-267. Λάσκαρης 2003, σ. 73-74.

-148-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η εύρεση λύχνων σε αυτούς τους χώρους τεκμηριώνει το γεγονός της τέλεσης των νεκροδείπνων κατά τις εσπερινές ώρες. Στο εσωτερικό των μέχρι σήμερα ερευνηθέντων τάφων της Καλύμνου παρατηρείται ένδεια ευρημάτων, γεγονός που δεν πρέπει να οφείλεται αποκλειστικά σε λαθρανασκαφές, αλλά πιθανότατα σχετίζεται με τον γενικότερο περιορισμό των κτερισμάτων στις ταφές, φαινόμενο που σταδιακά ατονεί κατά τα τέλη της παλαιοχριστιανικής εποχής, εξαιτίας ιδεολογικών - θρησκευτικών, αλλά και οικονομικών λόγων84. Λύχνοι ανακαλύφθηκαν στον Ρωμαϊκό Τάφο85, στο Ταφικό Συγκρότημα οικοπέδου Καρπαθίου86, στον Διπλό Τάφο στα Ελληνικά87 και σε λακκοειδείς τάφους του 7ου αι. στο εσωτερικό των ερειπωμένων πλέον βασιλικών του Ταξιάρχη και της Παλαιοπαναγιάς στην κοιλάδα του Βαθύ. Σε τέσσερις περιπτώσεις (Τάφος στη θέση Πεζούλες, Ανεξάρτητος Τάφος και Τριπλός Τάφος στα Ελληνικά Βαθύ, Τάφος Α’ βασιλικής Αγίου Βασιλείου στην Τέλενδο) έχουν διαμορφωθεί στους τοίχους τους κόγχες, για την τοποθέτηση προσφορών ή λύχνων88. 84.

Εμμανουηλίδης 1989, σ. 411. Laskaris, Monuments funéraires, ό. π., σ. 310311. Μακροπούλου 2001, σ. 264, υποσημ. 4. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002, σ. 536-537. Λάσκαρης, “Τα ταφικά παλαιοχριστιανικά”, ό. π., σ. 79. Λάσκαρης 2003, σ. 72-73.

85.

Οι ευρεθέντες λύχνοι (αιγυπτιακού, αττικού, εφεσιακού και τυνησιακού τύπου) καλύπτουν χρονική περίοδο από το β’ ήμισυ του 1ου μ. Χ. αιώνα έως τον 6ο μ. Χ. αιώνα (Κουτελλάς 2005, σ. 465, υποσημ. 39) και επιβεβαιώνουν τη συνήθεια των Χριστιανών να ενταφιάζονται ακώλυτα στους προγενέστερους ρωμαϊκούς τάφους. βλέπε σχετικά: G. G. Klingerberg, “Grabrecht (Grabmulta, Grabschänbung)”, RAC XII (1983), σ. 625. Εμμανουηλίδης 1989, σ. 224-225.

86.

Οι ευρεθέντες λύχνοι (σαμιακού, αττικού, εφεσιακού και αιγυπτιακού τύπου) καλύπτουν χρονική περίοδο από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα, βλέπε σχετικά Κουτελλάς 2005, σ. 465, υποσημ. 40.

87. 88.

Πρόκειται για δύο εφεσιακού τύπου λύχνους της περιόδου 550-650 μ. Χ.

Για ανάλογα παραδείγματα βλέπε: Μαρκή 1989, σ. 113. ΑΔ 48 (1993): Χρονικά Β2, ό. π., σ. 443. Μαρκή, “Καμαρωτός τάφος”, ό. π., σ. 273. Λάσκαρης 2003, σ. 72, 7677. Σε άλλες περιπτώσεις, ως κόγχες για την τοποθέτηση λύχνων χρησιμοποιούνται οι δοκοθήκες στήριξης του ξυλοτύπου της καμαρωτής στέγης, βλ. Μακροπούλου 2001, σ. 266, υποσημ. 13. Μαρκή 2006, σ. 113.

-149-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Στο Ταφικό Συγκρότημα οικοπέδου Καρπαθίου και στον Διπλό Τάφο των Ελληνικών βρέθηκαν σιδερένια καρφιά, από νεκρική κλίνη ή φέρετρο89. Νομίσματα ανακαλύφθηκαν στο Ταφικό Συγκρότημα του οικοπέδου Καρπαθίου90 και σε λακκοειδείς τάφους του 7ου αι. στη βασιλική της Παλαιοπαναγιάς στο Βαθύ91. Τεμάχια κεραμίδων με εγχάρακτους σταυρούς ανακαλύφθηκαν στον Τάφο της θέσης Άγιος Νικόλαος και σε λακκοειδείς τάφους του 7ου αιώνα, εντός της βασιλικής του Ταξιάρχη στο Βαθύ. Αυτά τοποθετούνταν στο εσωτερικό των τάφων για να αποτρέψουν την επήρεια του διαβόλου92. Στον Διπλό Τάφο στα Ελληνικά Βαθύ, βρέθηκε και ένα πήλινο αγγείο με προχοή, πιθανότατα λαδιού, μύρου ή νερού, το οποίο θα είχε χρησιμοποιηθεί στις τελετές ενταφιασμού, μετά τις οποίες και θραύστηκε επίτηδες93. Εντοίχια ζωγραφική διακόσμηση διασώζεται μόνο σε μία περίπτωση, επί της εσωτερικής επιφάνειας των τοιχωμάτων τάφου στη Νεκρόπολη της Τελένδου. Ο τάφος αυτός φέρει δύο εγχάρακτους ανισοσκελείς σταυρούς94 με πεπλατυσμένα άκρα, συμφυές στέλεχος στερέωσης στο κάτω άκρο της βάσης τους και 89.

Για ανακάλυψη καρφιών σε καμαροσκεπείς τάφους βλέπε επίσης: ΑΔ 48 (1993): Χρονικά Β2, σ. 443. Μακροπούλου 2001, σ. 265. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002, αρ. σ. 738. Για τη συνήθεια της τοποθέτησης των νεκρών σε φέρετρο ή κλίνη βλέπε: Κουκουλές 1951, σ. 157, 173-190. Εμμανουηλίδης 1989, σ. 33-36. Μαρκή 1989, σ. 98.

90.

Πρόκειται για νομίσματα της οικογένειας του Θεοδοσίου Α’, του τέλους 4ου - αρχές 5ου αι. κι ένα του Ιουστινιανού Α’, της περιόδου 539-543. βλέπε σχετικά Κουτελλάς 2005, σ. 466, υποσημ. 43.

91. Πρόκειται για νομίσματα του Ηρακλείου, των ετών 613 και 615. βλέπε σχετικά ΑΔ 52 (1997): Χρονικά Β3, σ. 1168. 92. 93.

Κουτελλάς 2005, σ. 468, υποσημ. 45, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

Για την πρακτική αυτή βλέπε σχετικά: Κουκουλές 1951, σ. 190-191, 211 κ. ε. Εμμανουηλίδης 1989, σ. 39. Μακροπούλου 2001, σ. 265-266. Λάσκαρης 2003, σ. 7172.

94.

Κουτελλάς 2005, σ. 452-453, υποσημ. 12, όπου και σχετική βιβλιογραφία για την απεικόνιση σε τάφους σταυρών, μεμονωμένων ή περιβαλλόμενων από στεφάνους, τα αποκαλυπτικά γράμματα Α και Ω, πτηνά και ανθοφόρα φυτά. Επίσης βλέπε και Μαρκή 2006, σ. 189-202.

-150-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ερυθρού χρώματος γέμισμα. Οι παλαιοχριστιανικοί καμαροσκεπείς τάφοι της Καλύμνου και της Τελένδου αποτελούσαν χώρους ταφής των μελών των γειτονικών τους οικισμών, πιθανότατα κοινόχρηστους, όπως δείχνει ο σχετικά μικρός αριθμός τους σε αναλογία με τους παρακείμενους εκτεταμένους οικισμούς, καθώς και ο εντοπισμός μεγάλου αριθμού σκελετών στο εσωτερικό τους95. Η διάρκεια χρήσης τους φτάνει έως τον 7ο αιώνα, σύμφωνα με τα ευρήματα της μέχρι σήμερα ανασκαφικής έρευνας. Μόνο στην περίπτωση του Διπλού Τάφου στα Ελληνικά του Βαθύ υπήρξε ανάμεσα στα ευρήματα και τμήμα βάσης εφυαλωμένου ανοιχτού αγγείου, το οποίο αποτελεί ένδειξη και για πιθανή υστερότερη χρήση του εν λόγω τάφου. Μιχάλης Ι. Κουτελλάς Αρχαιολόγος η 4 Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον. ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη AJ: Archaeological Journal BCH: Bulletin de Correspondanse Hellenic. CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae RAC: Reallexicon für Antike und Christentum 95.

Κουτελλάς 2005, σ. 458, υποσημ. 27. Η πρακτική των πολλαπλών ταφών σε κοινούς τάφους πιθανότατα οφείλεται σε οικονομικούς λόγους [Δ. Πάλλας, Σαλαμινιακά, Συναγωγή Μελετών Βυζαντινής Αρχαιολογίας (Τέχνη-ΛατρείαΚοινωνία), τ. Α’, Αθήνα 1987-1988, σ. 31. Εμμανουηλίδης 1989, σ. 272, υποσημ. 54. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002, σ. 536]. Από τον 3ο αιώνα δικαίωμα πλέον πάνω σε έναν τάφο έχουν πλέον όχι μόνο η οικογένεια στην οποία ανήκε, αλλά όλοι οι Χριστιανοί (F. De Visscher, Le droit des tombeaux romains, Milano 1963, σ. 271-276. Εμμανουηλίδης 1989, σ. 228, υποσημ. 30).

-151-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Αθανασούλης 1996-1997: “Λουτρική εγκατάσταση στην Κοκκινόρραχη Σπάρτης”, Πρακτικά του Ε’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακων σπουδών, Άργος – Ναύπλιον, 6-10 Σεπτεμβρίου 1995, τόμος δεύτερος, Αθήναι 1996-1997, σ. 14244. Βολανάκης 1981: Ι. Βολανάκης, “Παλαιοχριστιανικά Μνημεία Δωδεκανήσου, Ρόδος – Κάλυμνος – Τέλενδος”, Αντίδωρον Πνευματικόν, Τιμητικός Τόμος Γ. Ι. Κονιδάρη, ΕΕΘΣΠΑ 25 (1981), σ. 41-63. Βολανάκης 1982: Ι. Βολανάκης, “Τα Παλαιοχριστιανικά Μνημεία της Νήσου Τελένδου”, Καλυμνιακά Χρονικά Γ’ (1982), σ. 55-63. Βολανάκης 1996: Ι. Βολανάκης, “Χριστιανικοί Λουτρώνες και αγιάσματα στα Δωδεκάνησα”, Θεολογία ΞΖ’ (1996), τεύχος Δ’, σ. 789-793. Γούναρης 1990: Γ. Γούναρης, Το βαλανείο και τα βόρεια προσκτίσματα του Οκταγώνου των Φιλίππων, Αθήναι 1990. Γούναρης 2000: Γ. Γούναρης, Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία, Α’ Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 2000. Εμμανουηλίδης 1989: Ν. Εμμανουηλίδης, Το δίκαιο της ταφής στο Βυζάντιο, Αθήνα 1989. Karabatsos 1994: V. Karabatsos, “The Early Christian Churches of Kalymnos and Telendos”, συλλογικός τόμος Κάλυμνος- Ελληνορθόδοξος Ορισμός του Αιγαίου, Αθήνα 1994, σ. 259-362. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο 2002: Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, κατάλογος έκθεσης στη Θεσσαλονίκη, Λευκός Πύργος Οκτώβριος 2001 - Ιανουάριος 2002 (επιστημονική επιμέλεια έκδοσης καταλόγου Δ. Παπανικόλα–Μπακιρτζή), Αθήνα 2002. Κουκουλές 1951: Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και

-152-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Πολιτισμός, τ. Δ’, εν Αθήναις 1951. Κουτελλάς 1998: Μ. Κουτελλάς, Κάλυμνος, Ιστορία – Αρχαιολογικοί Χώροι –Μνημεία, Αθήνα 1998. Κουτελλάς 2001: Μ. Κουτελλάς, “Η παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Τριάδας στην Τέλενδο”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΔ’ (2001), σ. 245-259. Κουτελλάς 2003: Μ. Κουτελλάς, “Παλαιοχριστιανικός οικισμός νήσου Τελένδου. Πρώτα συμπεράσματα της πρόσφατης (2000-2002) ανασκαφικής έρευνας”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΕ’ (2003), σ. 223-234. Κουτελλάς 2003A: Μ. Κουτελλάς, “Οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Καλύμνου”, CORPUS 49 (Μάιος 2003), σ. σ. 7485. Κουτελλάς 2004: Μ. Κουτελλάς, “Παλαιοχριστιανικός οικισμός στην Τέλενδο: Πρώτα συμπεράσματα της πρόσφατης (2000-2001) ανασκαφικής έρευνας”, συλλογικός τόμος Χάρις Χαίρε, Μελέτες στη μνήμη της Χάρης Κάντζια, τ. Β, Αθήνα 2004, σ. 373-388. Κουτελλάς 2005: Μ. Κουτελλάς, “Οι παλαιοχριστιανικοί καμαροσκεπείς τάφοι της Καλύμνου”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΣΤ’ (2005), σ. 447-470. Κουτελλάς 2005Α: Μ. Κουτελλάς, “Η παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Τριάδας στην Τέλενδο”, Δωδεκανησιακά Χρονικά ΙΘ’ (2005), σ. 441-461. Κουτελλάς 2006: Μ. Κουτελλάς, “Κάλυμνος, Ιστορία – Αρχαιολογία – Πολιτισμός”, Κάλυμνος 2006. Κουτελλάς 2009: “Η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του Χριστού της Ιερουσαλήμ στην Κάλυμνο”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΗ’ (2009), 33-55. Κουτελλάς 2011: Μ. Κουτελλάς, “Λουτρικές εγκαταστάσεις πρωτοβυζαντινών χρόνων στην Κάλυμνο και την Τέλενδο”, Καλυμνιακά Χρονικά ΙΘ’ (2011), σ. 11-58. -153-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Λαμπροπούλου – Μουτζάλη 2003-2004: Ά. Λαμπροπούλου – Αφ. Μουτζάλη, “Πρωτοβυζαντινό λουτρό στην Πάτρα, τεκμήρια για την επιβίωση της πόλης κατά τους Σκοτεινούς Χρόνους”, Σύμμεικτα 16 (2003-2004), σ. 315-356. Λάσκαρης 2003: Ν. Λάσκαρης, “Επιβιώσεις ειδωλολατρικών ταφικών εθίμων κατά τους χριστιανικούς χρόνους στην Ελλάδα”, CORPUS 51 (Ιούλιος 2003), σ. 70-79. Μακροπούλου 2001: Δ. Μακροπούλου, “Ταφικά ευρήματα, νομίσματα και νομισματικοί θησαυροί στα παλαιοχριστιανικά κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης”, Αφιέρωμα στη μνήμη του Σωτήρη Κίσσα, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 263-272. Μαρκή 1989: Ευτ. Μαρκή, “Ανίχνευση παλαιότερων επιδράσεων στην παλαιοχριστιανική ταφική αρχιτεκτονική και τη νεκρική λατρεία”, Πρακτικά του Α’ Διεθνούς Συμποσίου, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Αθήνα 1989, σ. 89-104. Μαρκή 2006: Ευτ. Μαρκή, Η νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στους υστερορωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους, Αθήνα 2006. Μουτζάλη 1989: Αφ. Μουτζάλη, “Η φροντίδα για την καθαριότητα του σώματος και τα λουτρά των Βυζαντινών”, Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 31 (Ιούνιος 1989), σ. 23-27. Χατζηδημητρίου 2000: Αθ. Χατζηδημητρίου, Αλιβέρι, συμβολή στην αρχαιολογική έρευνα της περιοχής, Αθήνα 2000. Brödner 1992: E. Brödner, Die Römischen Thermen und das antike Badewesen, Darmstadt 19922.

Nielsen 1990: Nielsen I., Thermae et Balnea. The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths, Aarchus 1990.

Yegül 1992: F. Yegül, Baths and Bathing in Classical Antiquity, Cambridge 1992.

-154-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-155-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-156-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

ΙΣΤΟΡΙΑ

-157-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-158-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Δρ Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος

Γάιος Στερτίνιος Ξενοφών. Ευεργέτης της Κω και της Καλύμνου κατά τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά ασυνείδητος και ανέντιμος γιατρός1

το Ασκληπιείο της Κω, δεξιά από την κλίμακα που οδηγεί προς το μεσαίο επίπεδο υπάρχει μία κόγχη. Στην κόγχη, ανάλογα με την εποχή του χρόνου, αναβλύζει νερό σε μικρή ποσότητα. Πιστεύεται ότι κατά τη ρωμαϊκή εποχή το νερό θα χρησίμευε για την υδροθεραπεία των ασθενών του Ασκληπιείου. Στην κόγχη βρίσκεται η μαρμάρινη βάση ενός ενεπίγραφου αγάλματος της ρωμαϊκής εποχής. Το άγαλμα αυτό δεν έχει βρεθεί. Το άγαλμα αναφέρεται στον Γάιο Στερτίνιο Ξενοφώντα, διάσημο γιατρό από την Κω που έδρασε στη Ρώμη τον 1ο μ. Χ. αιώνα.2 Το άγαλμα αυτό θεωρείται ότι ήταν αφιέρωμα του γιατρού Ξενοφώντος προς την οικογένεια του θεού Ασκληπιού.

Μέρος της εργασίας ανακοινώθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών της 3ης Αμφικτυονίας Εταιρειών και Συλλόγων Ιστορίας της Ιατρικής και Ηθικής Δεοντολογίας που πραγματοποιήθηκε από 10 έως 13 Ιουνίου 2011 στο Διεθνές Ιπποκράτειο Ίδρυμα Κω.

Βασίλης Χατζηβασιλείου, Ιστορία της νήσου Κω. Έκδοση Δήμου Κω. 1990, σ. 175. Βλέπε και: Β. Χατζηβασιλείου, Το Ασκληπιείο της Κω. Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Κως 2008, σ. 28.

-159-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η κόγχη στο Ασκληπιείο της Κω που περιείχε το άγαλμα του γιατρού Ξενοφώντα. (Βασίλης Χατζηβασιλείου, Ιστορία της νήσου Κω. Έκδοση Δήμου Κω. 1990,

σ. 175.)

Ο Γερμανός αρχαιολόγος Rudolf Herzog (1871-1953), o οποίος στις αρχές του 20ου αιώνα, μετά από τις επίμονες υποδείξεις του Κώου ιστοριοδίφη Ιάκωβου Ζαρράφτη (1845-1933), ανάσκαψε την περιοχή του Ασκληπιείου της Κω, ονόμασε τη συγκεκριμένη κόγχη, Ναΐσκο του Ξενοφώντα.3 Επιγραφή που βρέθηκε στον χώρο του αρχαίου θεάτρου της Κω, επιγραφή η οποία είναι δημοσιευμένη στο κλασικό βιβλίο αναφοράς για τις επιγραφές της Κω των Paton και Hicks, μας πληροφορεί ότι οι αρχαίοι Κώοι για να ευχαριστήσουν έμπρακτα τον γιατρό Ξενοφώντα για τις πολλές ευεργεσίες του προς το νησί, αφιέρωσαν μία εξέδρα του θεάτρου προς τιμήν του: Ταν εξέδραν Γαϊω Στερτινίω, Ηρακλείτου υιώ, Ξενοφώντι, ήρωϊ, τας πατρίδος ευεργέτα ευχαριστίας χάριν.4 3.

Για το ενδιαφέρον ιστορικό της ανακάλυψης του Ασκληπιείου και των πρώτων ανασκαφών βλέπε: Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της νήσου Κω… ό.π., σσ. 161-179.

W. R. Paton, E. L. Hicks, The inscriptions of Cos. The Clarendon Press. Ox-

-160-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Οι κάτοικοι της Κω επιδαψίλευσαν στον γιατρό Ξενοφώντα και μια άλλη, επίσης μεγάλη τιμή, έκοψαν νομίσματα με τη μορφή του.5 Πρόσθια και οπίσθια όψη ρωμαϊκών νομισμάτων της Κω με την μορφή του Ξενοφώντος.

(Μαρία Τουλαντά- Παρισίδου, Όταν η τέχνη μιλά. Ασκληπιός και Ιπποκράτης στην τέχνη της Κω και τα νομίσματά της. Κως 2010, σ. 69).

Η κοπή νομισμάτων με την μορφή ενός προσώπου, αποτελούσε κατά την αρχαιότητα, και συνεχίζει να αποτελεί σε όλες τις εποχές και σε όλες τις κοινωνίες, μια από τις μεγαλύτερες τιμές που μια πόλη ή ένα κράτος προσφέρει σε πολίτη. Αυτές οι τιμές προς τον Ξενοφώντα αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα και σημασία, γιατί δεν πραγματοποιήθηκαν μετά το θάνατο του γιατρού, πραγματοποιήθηκαν όταν ο τιμώμενος γιατρός ήταν ακόμα στη ζωή, περίπου κατά τα μέσα του 1ου μ. Χ. αιώνα. Οι πολίτες του Δήμου της Κω, κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής εποχής, τίμησαν και έναν άλλο γιατρό που γεννήθηκε στο νησί ford 1891, σσ. 130-131 αριθμός επιγραφής 93.

Μαρία Τουλαντά- Παρισίδου, Όταν η τέχνη μιλά. Ασκληπιός και Ιπποκράτης στην τέχνη της Κω και τα νομίσματά της. Κως 2010, σσ. 68-69.

-161-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τους, τον μεγάλο γιατρό του 5ου π. Χ., τον Ιπποκράτη. Όμως, νομίσματα με τη μορφή του μεγάλου γιατρού από την Κω, του Ιπποκράτη, έκοψαν οι Κώοι τον 2ο μ. Χ. αιώνα, δηλαδή έναν αιώνα μετά από την τιμητική κοπή νομίσματος για τον Ξενοφώντα.6 Γιατί οι αρχαίοι κάτοικοι της Κω επιδαψίλευσαν τόσο μεγάλες τιμές προς τον γιατρό Ξενοφώντα; Νόμισμα της Κω του 1ου μ. Χ. αιώνα με την μορφή του Ξενοφώντα. (Antje Krug, Αρχαία Ιατρική. Εκδόσεις ‘Παπαδήμα’ Αθήνα 1997, σ. 206).

Τα βιβλία ιστορίας της ιατρικής δεν αναφέρουν τον γιατρό Ξενοφώντα. Δεν συνέβαλε με άμεσο ή έμμεσο τρόπο στην εξέλιξη της επιστήμης. Ειδικές εκδόσεις-λεξικά για τους αρχαίους Έλληνες γιατρούς, αφιερώνουν λίγες γραμμές για τον Ξενοφώντα από την Κω.7 Αναφορά του ονόματος του γιατρού υπάρχει και σε 6.

Μαρία Τουλαντά- Παρισίδου, Όταν η τέχνη μιλά… ό.π., σσ. 74-77. Γενικά για την απεικόνιση του Ιπποκράτη στην αρχαία τέχνη βλ. J. Foustanos, ‘Les plus anciennes figures et effigies d’ Hippocrate’. La Grèce Médicale. Τόμος 10ος 1908, σσ. 2931. Σκεύος Ζερβός, Η εικών του Ιπποκράτους εις την Ιατρικήν Σχολήν των Παρισίων. Αθήναι 1940. A. Diamadopoulos, A. H. Diamadopoulos, S. Marketos, ‘The many faces of Hippocrates. The effects of culture on a classical image’. Humane Health Care international. Vol. 12 1996, 129-134.

Π. Παναγιωτάκος, Οι Έλληνες Ασκληπιάδαι. Από των Μυθικών χρόνων μέχρι της Εθνικής Παλιγγενεσίας (1821). Αθήναι 1953, σ. 152. Β. Σπανδάγος, Ρ. Σπανδάγου, Δ. Τραυλού, Οι ιατροί και οι Φαρμακολόγοι της αρχαίας Ελλάδας. Εκδόσεις ‘Αίθρα’. Αθήνα 1996, σ. 178. Κ. Γεωργακόπουλος, Αρχαίοι Έλληνες ιατροί. Έκδοση

-162-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

άρθρα που πραγματεύονται το θέμα της ιατρικής αμοιβής, γιατί ο συγκεκριμένος γιατρός απέκτησε από την άσκηση της ιατρικής τεράστια περιουσία.8 Ο Ξενοφώντας ήταν Ασκληπιάδης, δηλαδή καταγόταν από μεγάλη ιατρική οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο γιατρός Ηράκλειτος και μητέρα του η Κλαυδία. Μετά τις ιατρικές σπουδές στο νησί του, εγκαταστάθηκε στη Ρώμη, όπου αναδείχθηκε σε έναν από τους πλέον διάσημους γιατρούς, αποκτώντας παράλληλα και αξιοσημείωτη περιουσία. Η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος του επέτρεψε να οικοδομήσει μια πολυτελέστατη έπαυλη στον διάσημο λόφο Caelius. Εκτός από τη Ρώμη ασκούσε το επάγγελμα και στη λουτρόπολη Βαΐαι, τόπο όπου σύχναζε η ρωμαϊκή αριστοκρατία. Με τα μεγάλα ποσά που κέρδιζε από την πελατεία του στη Ρώμη και στη λουτρόπολη, οικοδόμησε και χάρισε πολλά κτίρια στη γειτονική πόλη Νεάπολη. Ο Ξενοφών υπήρξε προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Κλαύδιου (Tiberius Claudius 10 π. Χ-54 μ. Χ). Από τη θέση αυτή απέκτησε ακόμα μεγαλύτερη δύναμη και πλούτη, ενώ με τη δράση του, όπως θα δούμε στη συνέχεια της ιστορίας μας, επηρέασε την πορεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η αμοιβή του ως προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Κλαύδιου έφτανε το μισό εκατομμύριο σηστέρτιους το χρόνο. Ο ίδιος όμως, θεωρούσε ότι η θέση του κοντά στον αυτοκράτορα τον ζημίωνε οικονομικά, γιατί πίστευε ότι από το ιατρείο του θα κέρδιζε πολύ περισσότερα. Η περιουσία του, όταν πέθανε, υπολογίστηκε σε 30 εκατομμύρια σηστέρτιους.9 Ο Θρακιώτης γιατρός και λόγιος Αχιλλέας Σαμοθράκης (1879ομίλου ‘Ιασώ’. Αθήνα 1998, σ. 364.

Γ. Ρηγάτος, ‘Ιατρικές αμοιβές από την αρχαιότητα ως σήμερα’. Ιστορία Εικονογραφημένη. Τεύχος 137 σσ. 44-53 1979.

Α. Krug, Αρχαία Ιατρική. Επιστημονική και Θρησκευτική Ιατρική στην Αρχαιότητα. Μετάφραση: Ελένη Μανακίδου και Θεόδωρος Σαρτζής. Επίβλεψη: Δημήτριος Λυπουρλής. Εκδόσεις ‘Παπαδήμα’. Αθήνα 1997, σ. 191, 202-206.

-163-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

1944), στο σχετικό λήμμα που έγραψε στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια για τον γιατρό Ξενοφώντα, υπολόγισε ότι το ποσό των 500.000 σηστέρτιους που ελάμβανε αμοιβή ο Ξενοφών ως προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Κλαύδιου, αντιστοιχούσε, το 1932, στο ποσό των 105.000 χρυσών φράγκων, ενώ η περιουσία των 30 εκατομμυρίων σηστέρτιους που άφησε στους κληρονόμους του ο αυλικός γιατρός, αντιστοιχούσε σε 6.300.000 χρυσά φράγκα, ποσό το οποίο ο Σαμοθράκης χαρακτήρισε ως μυθώδες για την εποχή.10 Αναμφίβολα, παρόμοιο ποσό ως περιουσία αποκτηθείσα αποκλειστικά (;) από την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, θα παραμένει μυθώδες και ονειρικό ποσό για κάθε εποχή και για κάθε γιατρό…

Επιγραφή για τον Ξενοφώντα που βρέθηκε στην Κω. (W. R. Paton, E. L. Hicks, The inscriptions of Cos. The Clarendon Press. Oxford 1891, σ. 223). Όπως μας πληροφορεί μια επιγραφή που βρέθηκε στην Κω και συγκεκριμένα κοντά στο χωριό Πυλί, ο γιατρός Ξενοφών 10.

Αχιλλέας Θ. Σαμοθράκης, ‘Γάϊος Στερτίνιος Ξενοφών’. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία. Τόμος ΙΗ΄ σ. 628. Για τον Αχιλλέα Σαμοθράκη, σημαντικό γιατρό και ιστορικό της ιατρικής, ιδίως της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής ιατρικής, βλέπε: Θ. Κυρκούδης, Ιατροί και Ιατρική στη Θράκη. Αλεξανδρούπολη 2005, σσ. 65-69.

-164-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συνόδευσε τον αυτοκράτορα Κλαύδιο ως προσωπικός του γιατρός, στην εκστρατεία για την κατάκτηση της Βρετανίας, κατέχοντας παράλληλα και το στρατιωτικό αξίωμα του χιλίαρχου, επικεφαλής του ειδικού επιστημονικού προσωπικού που συνόδευε και υποστήριζε τεχνικά τις μάχιμες λεγεώνες. Μετά την εκστρατεία τιμήθηκε από τον Κλαύδιο με χρυσό στεφάνι και δόρυ και του απονεμήθηκε ο τίτλος του συμβούλου του αυτοκράτορα για τις ελληνικές υποθέσεις:

Γάϊον Στερτίνιον Ξενοφώντα… τον αρχίατρον των θεών Σεβαστών και επί των ελληνικών αποκριμάτων χιλιαρχήσαντα και έπαρχον γεγονότα των αρχιτεκτόνων και τιμαθέντα εν τω Βρεταννών θριάμβω στεφάνω χρυσέω και δόρατι… .11 Μετά την επιτυχημένη δράση κατά την εκστρατεία της Βρετανίας, ο Κλαύδιος ανάθεσε στον Ξενοφώντα τη φροντίδα των ελληνικών υποθέσεων, θέση που τον βοήθησε ώστε να καταστεί ρυθμιστής της πολιτικής της Ρώμης για τις ελληνικές πόλεις. Από τη θέση αυτή ο Ξενοφών επηρέασε τον αυτοκράτορα υπέρ των ελληνικών πόλεων και ιδίως υπέρ της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Κω. Εισηγήθηκε στον αυτοκράτορα η πατρίδα του Ιπποκράτη να απαλλαγεί από την καταβολή φόρων και το Ασκληπιείο να έχει ασυλία και φορολογική ατέλεια. Τις σημαντικές αποφάσεις για τη νήσο Κω, τις επικύρωσε ο ίδιος ο αυτοκράτορας σε ένα λόγο του στη Σύγκλητο.12 11.

W. R. Paton, E. L. Hicks, The inscriptions of Cos… ό.π., σσ. 223-224 αριθμός επιγραφής 345. Σε αυτό το βιβλίο, έργο αναφοράς για τις αρχαίες επιγραφές της Κω, οι συγγραφείς θησαύρισαν και μελέτησαν όλες τις μέχρι το 1891 δημοσιευμένες επιγραφές, αλλά και όλες τις αδημοσίευτες επιγραφές της νήσου Κω που βρισκόντουσαν σε ευρωπαϊκά Μουσεία και ιδιωτικές συλλογές. Οι σχετιζόμενες με τον γιατρό Ξενοφώντα επιγραφές είναι συνολικά 13, οι υπ’ αριθμό 46, 84-94, 345.

12.

Τάκιτος. Annales XII 61.

-165-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος (Gaius Cornelius Tacitus 1ος-2ος αιώνας μ. Χ.), αναφέρει στα Χρονικά του τον λόγο του αυτοκράτορα Κλαύδιου προς τη Σύγκλητο, με σκοπό να απαλλαγεί η νήσος Κως από την καταβολή φόρων. Η μετάφραση του σχετικού χωρίου του Τάκιτου είναι του Καλύμνιου φιλόλογου και ιστορικού Γιωργή Κουκούλη (1906-1988): ‘Πρότεινε ύστερα (ο Κλαύδιος) ν’ απαλλαγούν από κάθε φόρο οι κάτοικοι της Κω, ότι ο Ασκληπιός τους δίδαξε την τέχνη της ιατρικής και ότι η δόξα αυτής της τέχνης διατηρήθηκε με τη μεγαλύτερη λάμψη ανάμεσα στους απογόνους των. Πρόσθεσε και ότι ο Ξενοφών ο γιατρός του ήταν από την οικογένεια αυτή (των Ασκληπιαδών) και ότι έπρεπε ύστερα από παράκληση (του Ξενοφώντα) να παραχωρηθεί στους Κώους να κατοικούν το ιερό αυτό νησί, την λαμπράν θεράπαινα του θεού (Ασκληπιού) απηλλαγμένοι εις το μέλλον από κάθε φόρο’.13

Η ευεργεσία του Ξενοφώντα προς την ιδιαίτερη πατρίδα του δεν περιορίστηκε μόνο στην απαλλαγή από τους φόρους, πρόσφερε και μεγάλα ποσά για την ανακαίνιση του Ασκληπιείου. Το περίφημο Ασκληπιείο είχε παραμεληθεί και οι εγκαταστάσεις του δε λειτουργούσαν ικανοποιητικά. Ο Ξενοφών ανοικοδόμησε τον κατεστραμμένο ναό του Ασκληπιού, κατασκεύασε ένα νέο ναΐσκο στο κάτω άνδηρο και έκτισε μια βιβλιοθήκη για να στεγαστούν τα ιατρικά βιβλία. Φρόντισε να κατασκευαστούν νέοι υδάτινοι αγωγοί για την ύδρευση του Ασκληπιείου, αναδιαμόρφωσε τα λουτρά και την ιαματική πηγή, ώστε να γίνουν προσιτά και 13.

Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα των Επιγραφών. Αθήνα 1980, σ. 289 υποσημείωση 1. Για τη ζωή και το πλούσιο εκπαιδευτικό και συγγραφικό έργο του Γιώργη Κουκούλη, βλέπε το ειδικό αφιέρωμα: Καλυμνιακά Χρονικά τόμος Η΄ 1989.

-166-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

εύχρηστα για τους ασθενείς.14 Ο γιατρός δεν ευεργέτησε μόνο την ιδιαίτερη πατρίδα του την Κω αλλά και τα νησιά Κάλυμνο και Σύμη. Δε γνωρίζουμε τι είδους ευεργεσίες πρόσφερε στα άλλα νησιά, πιθανότατα θα ήταν απαλλαγές από καταβολή φόρων και διάφορες κατασκευές. Ο Ξενοφών κάποτε αρρώστησε βαριά και η είδηση της αρρώστιας υπήρξε η αιτία να στηθούν βωμοί και να γίνουν δεήσεις στους θεούς για τη σωτηρία του. Δε γνωρίζουμε την έκβαση της αρρώστιας, αν τελικά πέθανε από την αρρώστια αυτή ή αν πέθανε αργότερα. Οι επιγραφές που βρέθηκαν με δεήσεις υπέρ της υγείας και της σωτηρίας του Ξενοφώντα, είναι όλες πανομοιότυπες, αρχίζουν με την επίκληση των θεών, θεοίς πατρώοις υπέρ υγείας, αναγράφουν το όνομα του γιατρού, σημειώνουν τα επίθετα, φιλοκαίσαρ, φιλοσεβαστός, φιλοκλαύδιος, και τελειώνουν με την υπενθύμιση ότι ο Ξενοφών είναι ο ευεργέτης της πατρίδος, ευεργέτα τας πατρίδος.15 Επιγραφή υπέρ υγείας Ξενοφώντος

(W. R. Paton, E. L. Hicks, The inscriptions of Cos. The Clarendon Press. Oxford 1891, σ. 127).

Οι βωμοί και οι επιγραφές με δεήσεις υπέρ της υγείας του 14. 15.

Α. Krug, Αρχαία Ιατρική… ό.π., σ. 206.

W. R. Paton, E. L. Hicks, The inscriptions of Cos… ό.π., σσ. 127-130 αριθμοί επιγραφών 84-92. 7 επιγραφές προέρχονται από την Κω και 2 από τη Σύμη.

-167-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ξενοφώντα, σε νησιά τόσο απομακρυσμένα από την αυτοκρατορική πρωτεύουσα, αποδεικνύουν αφενός, το τεράστιο κύρος και τη φήμη του αυτοκρατορικού γιατρού, και αφετέρου, τη στενή σχέση που είχε αναπτυχθεί μεταξύ του Ξενοφώντος και των κατοίκων αυτών των νησιών μετά από τις ευεργεσίες που πρόσφερε προς αυτά. Ο Γιώργης Κουκούλης σημείωσε πολύ εύστοχα για τις επιγραφές υπέρ της υγείας του Ξενοφώντος που βρέθηκαν στα διάφορα νησιά:

‘Παρόμοιοι βωμοί υπέρ της υγείας και της σωτηρίας του Γαϊου Στερτινίου Ξενοφώντος βρέθηκαν τόσο στην Κω όσο και στη Σύμη. Ήταν μεγάλη και ισχυρή προσωπικότητα ο Γάϊος Στερτίνιος Ξενοφών, και όλα τα νησιά ή από ειλικρινή ευγνωμοσύνη ή από υπολογισμό ήσαν πρόθυμα να τιμήσουν τον άνθρωπο, που είχε τόση δύναμη στα ανάκτορα των αυτοκρατόρων της Ρώμης’.16

Δε γνωρίζουμε πότε και πού τελείωσε τη ζωή του ο Ξενοφών, άλλοτε παντοδύναμος σύμβουλος του αυτοκράτορα Κλαύδιου και ασφαλώς από τους πλουσιότερους ανθρώπους της αυτοκρατορίας. Δε γνωρίζουμε αν ο Ξενοφών στο τέλος της ζωής του επέστρεψε στο νησί του ή αν έμεινε έως το τέλος στη Ρώμη. Ο Σαμοθράκης υποστηρίζει ότι ο Ξενοφών επέστεψε στο νησί του μετά την απομάκρυνσή του από την αυτοκρατορική αυλή. Σπουδαία προσωπικότητα, ασφαλώς, στην εποχή του ο γιατρός Ξενοφών. Έφτασε στα υψηλότερα αξιώματα της αυτοκρατορίας και επηρέαζε με τις συμβουλές του τον αυτοκράτορα Κλαύδιο, επηρεάζοντας έμμεσα και τη ζωή των κατοίκων της Κω, της 16.

Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα της Ιστορίας. Δεύτερη έκδοση. Αθήνα 1982, σ. 215 υποσημείωση 24.

-168-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σύμης και της Καλύμνου με τις ευεργεσίες του προς αυτούς. Εκτός από τις πολλές επιγραφές με ευχές για την υγεία του Ξενοφώντα που βρέθηκαν στην Κω και τη Σύμη, οι οποίες δημοσιεύθηκαν στην κλασική έκδοση των Paton και Hicks, υπάρχει και μια ανάλογη επιγραφή, υπέρ υγείας, που βρέθηκε στην Κάλυμνο. Επίσης στην Κάλυμνο βρέθηκε χαραγμένη σε βωμό και μια άλλη επιγραφή που σχετίζεται έμμεσα με τον γιατρό Ξενοφώντα. Το ιστορικό της ανεύρεσης και διάσωσης των εν λόγω επιγραφών έχει μεγάλο ενδιαφέρον, όπως μεγάλο ενδιαφέρον έχει και ο χώρος στον οποίο βρέθηκαν οι επιγραφές, ενδιαφέρον που γίνεται μεγαλύτερο, γιατί οι βωμοί πάνω στους οποίους ήταν χαραγμένες οι επιγραφές… τελικά χάθηκαν! Όμως, ας δούμε πρώτα την επιγραφή υπέρ υγείας από το πολύτιμο βιβλίο του Κουκούλη: [Ο δάμος] ο Καλυμνίων κα[ι] τοι κατοικεύντες και ενεκτημένοι πάντες ανέστησαν τον βωμόν ευχόμενοι τω θεώ Απόλλωνι υπέρ τας υγείας και σωτηρίας του κοινά τας πατρίδος και καθ’ ένα εκάστου ευεργέτα Γαϊου Στερτινίου Ηρακλείτου υιού Ξενοφώντος

-169-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

φιλοκαίσαρος, φιλονέρωνος, φιλοκλαύδιου, φιλοσεβαστού, φιλορωμαίου, φιλοπάτριδος, δάμου υιού, ευσε[β]ούς, ήρωος, ευεργέτα τας [πα]τρίδος, διά του εν αρχά [δαμάρχου…]ιος τα[ου].

Η μεταγραφή στη νεοελληνική είναι από τον Κουκούλη:

‘Ο Δήμος ο Καλυμνίων και όλοι όσοι κατοικούν και έχουν ακίνητη περιουσία στην Κάλυμνα, ανήγειραν το βωμό ευχόμενοι στο θεόν Απόλλωνα για την υγεία και τη σωτηρία του Γάϊου Στερτίνιου Ξενοφώντα, γιού του Ηράκλειτου, ευεργέτη της πατρίδας γενικά και του κάθε πολίτη ιδιαίτερα, φιλοκαίσαρα, φιλονέρωνα, φιλοκλαύδιου, φιλοσεβαστού, φιλορωμαίου, φιλοπάτριδα, γιού του δήμου, ευσεβούς, ήρωα, ευεργέτη της πατρίδας, διά του δημάρχου, που βρίσκεται στην αρχή….17

Η συγκεκριμένη επιγραφή που βρέθηκε στην Κάλυμνο με ευχές για την αποκατάσταση της υγείας του Ξενοφώντα, διαφοροποιείται σε πολλά σημεία από τις άλλες ανάλογες που βρέθηκαν στην Κω και τη Σύμη. Δεν αναφέρεται στην έκδοση των Paton και Hicks 17.

Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα των Επιγραφών… ό.π., σ. 288.

-170-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

γιατί βρέθηκε το 1898, μετά την έκδοση του βιβλίου και, όπως θα σημειώσω στη συνέχεια, χάθηκε. Η έκτασή της είναι πολύ μεγαλύτερη και δεν ακολουθεί το στερεότυπο και σύντομο των άλλων επιγραφών. Η επίκληση υπέρ υγείας δεν γίνεται γενικά στους πατρώους θεούς, αλλά ειδικά προς τον Απόλλωνα, τον θεό προστάτη του νησιού και τον θεό που ήταν και γιατρός. Είναι δέηση όχι μόνον των πολιτών του Δήμου, αλλά όλων των κατοίκων του νησιού. Η αναφορά, του κοινά τας πατρίδος και καθ’ ένα εκάστου ευεργέτα, υποδηλώνει ότι όλοι οι κάτοικοι της Καλύμνου θα είχαν ιδιαίτερα ευεργετηθεί από τον Ξενοφώντα. Τέλος, στην επιγραφή αναφέρεται ο Ξενοφών και με το επίθετο φιλονέρων εκτός από το επίθετο φιλοκλαύδιος που αναφέρουν όλες οι άλλες γνωστές επιγραφές. Η εν λόγω επιγραφή είναι η μοναδική που γράφτηκε εξαρχής με το επίθετο φιλονέρων για τον γιατρό Ξενοφώντα. Στη δέηση των Καλύμνιων αναγράφεται ο Ξενοφών ως δάμου υιός, δηλαδή κάτοικος και πολίτης του Δήμου Καλύμνου. Ο Ξενοφών όμως είχε γεννηθεί στην γειτονική Κω, όχι στην Κάλυμνο. Στους ελληνιστικούς χρόνους είχε δημιουργηθεί Ομοπολιτεία της Κω και της Καλύμνου. Τα δύο νησιά θεωρούνταν ότι αποτελούν ένα ενιαίο Δήμο. Η Ομοπολιτεία διατηρήθηκε και κατά τη ρωμαϊκή εποχή.18 Οι αρχαίοι Καλύμνιοι όλες τις αποφάσεις του Δήμου, όπως και τα ψηφίσματά τους, τα σκάλιζαν σε πέτρινες ή μαρμάρινες πλάκες και τις εναπόθεταν στο πιο ιερό μέρος του νησιού τους, στο ναό του Δαλίου Απόλλωνα που βρισκόταν στη θέση Δάμος.19 Ο ναός του Απόλλωνα οικοδομήθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Η περιοχή αυτή απέχει περίπου 4 χιλιόμετρα από το 18.

Για την Ομοπολιτεία Κω και Καλύμνου βλέπε: Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα της Ιστορίας… ό.π., σσ. 149-199. Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της νήσου Κω… ό.π., σσ. 120-125.

19.

Δάλιος, η δωρική εκφορά της λέξης Δήλιος, δηλαδή ο καταγόμενος από τη Δήλο. Δάμος, η δωρική εκφορά της λέξης Δήμος. Οι Καλύμνιοι ήταν Δωριείς. Δάμος ονομάζεται η συγκεκριμένη περιοχή της Καλύμνου και σήμερα.

-171-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

λιμάνι Πόθια, τη σημερινή πρωτεύουσα του νησιού. Στο χώρο κοντά στο ναό είχαν συγκεντρωθεί, εκτός από τα ψηφίσματα και τις αποφάσεις, και πολλά αγάλματα, αφιερώματα προς τον Απόλλωνα. Οι αρχαιολόγοι είχαν εντοπίσει από ανασκαφές στο χώρο, πολυάριθμες βάσεις αγαλμάτων κοντά στα ερείπια του αρχαίου ναού, χωρίς όμως να βρουν τα αγάλματα. Για δεκαετίες ελάνθαναν τα αγάλματα. Πρόσφατα βρέθηκαν θαμμένα σε ένα χωράφι κοντά στον χώρο των ερειπίων, σχεδόν άθικτα, 38 εξαιρετικής τέχνης αγάλματα, που κοσμούν το νέο αρχαιολογικό Μουσείο Καλύμνου.20 Στη βυζαντινή εποχή πάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού του Δαλίου Απόλλωνα κτίστηκε η παλαιοχριστιανική βασιλική του Χριστού της Ιερουσαλήμ. Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από την Αγία Ελένη, ως ευχαριστήριος προσφορά, όταν, επιστρέφοντας από τους Αγίους Τόπους, αναγκάστηκε να καταφύγει στην Κάλυμνο για να προστατευθεί από μια σφοδρή θαλασσοταραχή. Η εκκλησία του Χριστού της Ιερουσαλήμ, που οι σύγχρονοι Καλύμνιοι αποκαλούν ο Παλιός Χριστός, οικοδομήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με υλικά από τον αρχαίο ναό και κυρίως με ενεπίγραφες πλάκες που ήταν στο χώρο του αρχαίου ιερού. Μοναδική περίπτωση σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Μοναδική περίπτωση, όχι γιατί οι πρώτοι χριστιανοί χρησιμοποίησαν υλικά από ναό των αρχαίων Ελλήνων, αυτό το φαινόμενο αποτελούσε τότε μια αρκετά διαδεδομένη πρακτική, αλλά γιατί ο συγκεκριμένος χριστιανικός ναός οικοδομήθηκε αποκλειστικά με βασικό υλικό πλάκες με αρχαίες επιγραφές. Η εκκλησία του Χριστού της Ιερουσαλήμ είναι ερειπωμένη. Σήμερα σώζεται μόνο μέρος του ιερού με εντοιχισμένες πολλές αρχαίες

20.

Περισσότερες πληροφορίες για το νέο αρχαιολογικό Μουσείο Καλύμνου βλέπε: Γ. Θ. Π. (Γιάννης Πατέλης), ‘Το νέο αρχαιολογικό Μουσείο Καλύμνου’. Καλυμνιακά Χρονικά. Τόμος ΙΗ 2009, σσ. 11-15. Μιχαήλ Κουτελλάς, ‘Η Βυζαντινή- Μεταβυζαντινή Συλλογή του αρχαιολογικού Μουσείου Καλύμνου’. Καλυμνιακά Χρονικά. Τόμος ΙΗ 2009, σσ. 17-23.

-172-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

επιγραφές.21 Ο Καλύμνιος ιστοριοδίφης Ιωάννης Καλλισπέρης, το 1898 εντόπισε στα ερείπια του ναού του Απόλλωνα, δηλαδή στα ερείπια του Παλιού Χριστού, έναν τετράγωνο βωμό, διαστάσεων 70 Χ 62 εκ. στον οποίο είχε χαραχθεί η δέηση των Καλυμνίων υπέρ της υγείας και της σωτηρίας του Ξενοφώντα που παρουσιάστηκε πιο πάνω. Ο οξυδερκής ιστοριοδίφης έλαβε έκτυπο και απόγραφο της επιγραφής. Τα φύλαξε με προσοχή και ευλάβεια, και αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα, φρόντισε να φτάσουν στα χέρια του Γερμανού αρχαιολόγου Rudolf Herzog, ο οποίος τότε πραγματοποιούσε ανασκαφές στο Ασκληπιείο της Κω.

Ερείπια της εκκλησίας του Χριστού της Ιερουσαλήμ στην Κάλυμνο. Η παλαιοχριστιανική βασιλική κτίστηκε με ενεπίγραφες πλάκες από τον αρχαίο ναό του Απόλλωνα. (Φωτογραφία Λ. Ε. Β)

21.

Πρόσφατα πραγματοποιήθηκαν σημαντικά έργα για την ανάδειξη του Χριστού της Ιερουσαλήμ και του περιβάλλοντος αρχαιολογικού χώρου. Μιχαήλ Κουτελλάς, ‘Η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του Χριστού της Ιερουσαλήμ στην Κάλυμνο’. Καλυμνιακά Χρονικά. Τόμος ΙΗ 2009, σσ. 33-55.

-173-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Με την ενέργειά του ο Καλλισπέρης διέσωσε την επιγραφή. Εκείνη την εποχή, αρχές του 20ου αιώνα, η Κάλυμνος, όπως και τα άλλα νησιά της Δωδεκανήσου, βρισκόταν κάτω από την κυριαρχία της οθωμανικής Τουρκίας και κινδύνευε το αρχαιοελληνικό εύρημα με την ενδιαφέρουσα επιγραφή να απολεστεί, δεδομένης της αδιαφορίας της τουρκικής εξουσίας για τα πολιτιστικά και ιστορικά μνημεία των Ελλήνων. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της Ιταλοκρατίας, Ιταλοί αρχαιολόγοι που επισκέφτηκαν την Κάλυμνο και αναζήτησαν την επιγραφή, διαπίστωσαν ότι ο συγκεκριμένος βωμός με την επιγραφή είχε χαθεί.22 Ακριβώς δίπλα από τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Χριστού της Ιερουσαλήμ, χτίστηκε αργότερα, στις αρχές του 19ο αιώνα, ένα μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στην Αγία Υπακοή. Το εκκλησάκι είχε για πολλά χρόνια ως Αγία Τράπεζα μια ενεπίγραφη βάση αγάλματος της ρωμαϊκής εποχής. Στη βάση ήταν χαραγμένη επιγραφή του 1ου αιώνα μ. Χ. προς τιμήν του Τιβέριου Κλαύδιου Φιλίνου, θείου του γιατρού Ξενοφώντος. Ο Κουκούλης στο βιβλίο του μετέγραψε και την επιγραφή που αναφέρεται στον Φιλίνο.23 Στην τιμητική επιγραφή των αρχαίων Καλύμνιων για τον Φιλίνο, αναγράφεται ότι ήταν θείος του γιατρού Ξενοφώντος, ένδειξη της μεγάλης υπόληψης και του κύρους που απολάμβανε η οικογένεια του γιατρού για τις ευεργεσίες του προς την κοινωνία της Καλύμνου. Την αρχαία επιγραφή που ήταν στο εκκλησάκι της Αγίας Υπακοής, την εντόπισε κατά τα μέσα του 19ου αιώνα ο Γερμανός αρχαιολόγος Ludwig Ross (1806-1859) και τη δημοσίευσε. Αργότερα, κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας, αναζήτησε την Αγία Τράπεζα της εκκλησούλας με την επιγραφή, ο Ιταλός αρχαιολόγος και επιγραφολόγος Mario Segre (1904-1944), αλλά δεν τη βρήκε, γιατί εντωμεταξύ, το 1911, είχε πραγματοποιηθεί ανακαίνιση του 22.

Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα των Επιγραφών… ό.π., σσ. 288-289. Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα της Ιστορίας… ό.π., σ. 214.

23.

Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα των Επιγραφών… ό.π., σσ. 328-329.

-174-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

μικρού ναού και η παλιά Αγία Τράπεζα είχε αντικατασταθεί με άλλη. Ο βωμός με την επιγραφή για τον Φιλίνο είχε χαθεί. Το εκκλησάκι της Αγίας Υπακοής δίπλα στα ερείπια του Παλιού

Χριστού μετά την πρόσφατη ανάπλαση του περιβάλλοντος χώρου. (Φωτογραφία Λ. Ε. Β)

Αυτό είναι το σύντομο ιστορικό της ανεύρεσης, αντιγραφής και διάσωσης δύο επιγραφών που βρέθηκαν στην Κάλυμνο και που αναφέρονται στο γιατρό Ξενοφώντα, τον ευεργέτη του νησιού και διάσημο γιατρό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Ξενοφών έφτασε πολύ ψηλά στην αυτοκρατορική αυλή και στη ρωμαϊκή ιεραρχία. Ο ισχυρότερος ίσως άνδρας της αυτοκρατορίας, μετά τον Κλαύδιο. Δυστυχώς όμως, ο έμπιστος γιατρός και συμβουλάτορας του Κλαύδιου, δολοφόνησε ή ενεργά συνέργησε στη δολοφονία του ευεργέτη του. Η δίψα για πλούτη και δύναμη οδήγησε τον γιατρό Ξενοφώντα από την Κω, να λησμονήσει τη διδαχή του μεγάλου συμπατριώτη και ομοτέχνου του Ιπποκράτη, ο οποίος στο κείμενο του όρκου προτρέπει τους γιατρούς: Αγνώς δε και οσίως διατηρήσω βίον τον εμόν και τέχνην την εμήν… ες οικίας δε οκόσας αν εσίω, εσελεύσομαι επ’ ωφελείη

-175-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

καμνόντων… Όλες οι ρωμαϊκές ιστορικές πηγές συμφωνούν ότι ο Κλαύδιος δηλητηριάστηκε. Διαφορές υπάρχουν στις ιστορικές πηγές μόνο στον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιήθηκε η δηλητηρίαση του αυτοκράτορα. Στην αρχαιότητα και κυρίως από την ελληνιστική εποχή και μετά, κάθε γιατρός που βρισκόταν στην υπηρεσία υψηλόβαθμου αξιωματούχου ή ηγεμόνα, είχε ως βασική αποστολή την παρασκευή αντιδότων κατά των διαφόρων δηλητηρίων. Η τέχνη της παρασκευής δηλητηρίων, αλλά και η δημιουργία αντιδότων κατά των δηλητηρίων, στη ρωμαϊκή εποχή εξελίχθηκε σε αληθινή επιστήμη.24 Οι αξιωματούχοι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και φυσικά όλοι οι αυτοκράτορες φρόντιζαν να προφυλάσσονται από δηλητηριάσεις, χρησιμοποιώντας δούλους που δοκίμαζαν πρώτοι τα ποτά και τα φαγητά, και, κυρίως, έχοντας κοντά τους έμπιστους γιατρούς, για να τους χορηγούν τα κατάλληλα αντίδοτα. Ονομαστό και διάσημο αντίδοτο στην ιστορία της ιατρικής υπήρξε η περίφημη Θηριακή.25 Απόπειρα δηλητηρίασης Ρωμαίου αυτοκράτορα θα ήταν αδιανόητη, αν οι συνωμότες δολοφόνοι δεν είχαν εκ των προτέρων εξασφαλισμένη και τη συμμετοχή του προσωπικού γιατρού του αυτοκράτορα στο σχεδιαζόμενο εγχείρημα. Αποτέλεσμα της δολοφονίας του Κλαύδιου ήταν να ανέβει στο θρόνο της αυτοκρατορίας ο Νέρων, με όλες τις συνέπειες για την παραπέρα πορεία και εξέλιξη της κοσμοκράτειρας τότε Ρώμης. Ιστορεί ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος, στα Χρονικά του. Η μετάφραση του αποσπάσματος είναι του Γιώργη Κουκούλη: ‘Η σατανική Αγριππίνα, γυναίκα του Κλαύδιου και 24.

Ιωάννης Λασκαράτος, Κύλικες ζωής κατευνάστριαι. Ιστορική και ιατρική προσέγγιση στις δηλητηριάσεις της βυζαντινής περιόδου. Αθήνα 1994, σ. 23.

25.

Περισσότερα για την Θηριακή και γενικά για τις προσπάθειες δημιουργίας αντιδότων κατά των δηλητηρίων στον αρχαίο κόσμο, βλέπε στο εμπεριστατωμένο άρθρο: Μανώλης Δετοράκης, ‘Θηριακή η ξεχασμένη πανάκεια’. Ιατρική. Τόμος 75 1999, σσ. 254-261, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.

-176-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

μάνα του Νέρωνα από τον πρώτο της γάμο, θέλοντας να απαλλαγεί από τον ασήμαντο και ενοχλητικό σύζυγό της και επιδιώκοντας ν’ ανεβάσει στο θρόνο της Ρώμης το γιό της το Νέρωνα, ζήτησε από μια φαρμακεύτρια, τη Λοκούστα, να της ετοιμάσει ένα ισχυρό δηλητήριο, το οποίο έδωσε στον Κλαύδιο ο ευνούχος του Άλοτος, που δοκίμαζε πρώτος τα φαγητά του αυτοκράτορα. Το δηλητήριο όμως αντί να δράσει κεραυνοβόλα, προκάλεσε στον Κλαύδιο ακατάσχετη τάση προς έμετο, ο αυτοκράτορας φαινόταν ότι θα γλύτωνε το θάνατο, μια που είχε εμέσει το δηλητήριο. Κατατρομαγμένη η Αγριππίνα προσέφυγε στον Ξενοφώντα, του οποίου είχε προεξασφαλίσει τη συνενοχή, κι αυτός, ο έμπιστος γιατρός του Κλαύδιου, για να ανακουφίσει τάχα τον αυτοκράτορα από τους ακατάσχετους εμετούς, βύθισε όπως πιστεύεται στο λάρυγγα του Κλαύδιου ένα φτερό βουτηγμένο σε ισχυρότατο δηλητήριο, ξέροντας ότι τα μεγαλύτερα εγκλήματα αρχίζουν με κινδύνους, αλλά τελειώνουν με κέρδη’.26 Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Κλαύδιου η Αγριππίνα απομάκρυνε από την αυτοκρατορική αυλή τον γιατρό Ξενοφώντα, δίδοντάς του ένα εξαιρετικά μεγάλο χρηματικό ποσό.27 Η υψηλή αμοιβή της Αγριππίνας μάλλον επιβεβαιώνει τη βάσιμη υποψία για τη συμμετοχή του γιατρού στη βίαιη αυτοκρατορική αλλαγή. Η Αγριππίνα η νεότερη (Agrippina minor 15-59 μ. Χ.), ήταν ανιψιά του Κλαύδιου. Προκειμένου να παντρευτεί τον αυτοκράτορα θείο της, τον οποίο φυσικά παντρεύτηκε μετά από ψυχρό υπολογισμό για να αποκτήσει εξουσία, δύναμη και πλούτη, δε δίστασε να δηλητηριάσει τον προηγούμενο σύζυγό της. Στη συνέχεια κατάφερε να πείσει τον Κλαύδιο να αναγνωρίσει τον 26.

Τάκιτος. Annales XII 67. Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα της Ιστορίας… ό.π., σ.

27.

Α. Krug, Αρχαία Ιατρική… ό.π., σ. 205.

217.

-177-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Νέρωνα, γιό της από τον προηγούμενο γάμο, ως νόμιμο διάδοχο του θρόνου, σε βάρος του Βρετανικού, φυσικού γιού και διαδόχου του Κλαύδιου. Μετά τη δολοφονία του Κλαύδιου ανέβηκε στον θρόνο ο Νέρωνας (Nero Claudius Drusus 37 μ. Χ.-68 μ. Χ.). Η Αγριππίνα προσπάθησε να αναλάβει η ίδια την εξουσία επειδή τότε ο Νέρωνας ήταν 16 ετών. Σταδιακά όμως έχασε την εξουσία, από τον γιό της και, τέλος, έλαβε τα επίχειρα της αδίστακτης και σατανικής συμπεριφοράς της, δολοφονήθηκε και η ίδια μετά από εντολή του Νέρωνα. Μικρογραφία αναγεννησιακού χειρογράφου που εικονίζει τον Νέρωνα να παρακολουθεί την νεκροτομή της μητέρας του

Αγριππίνας. (Ιωάννης Λασκαράτος. Κύλικες ζωής κατευνάστριαι. Αθήνα 1994, σ. 24). Η Λοκούστα υπήρξε η πλέον διάσημη φαρμακεύτρια της εποχής. Για να είναι εύληπτα τα δηλητήρια που παρασκεύαζε, συνήθιζε να τα αναμιγνύει σε κρασί.28 Η Αγριππίνα φρόντισε να απαλλαγεί 28.

Γεώργιος Τουρλίδης, Περί ερωτικών ατοκίων και φθορίων φαρμάκων κατά την κλασσικήν αρχαιότητα και την πρώιμον βυζαντινήν περίοδον. Αθήναι 1989, σ. 4 υποσημείωση 4. Σε σελίδες του Διαδικτύου η Λοκούστα χαρακτηρίζεται ως η πρώτη γυναίκα Serial Killer της ιστορίας.

-178-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

από τους στενούς συνεργάτες και συμβούλους του Κλαύδιου, χορηγώντας τους τα ειδικά ‘γευστικά’ κρασιά της Λοκούστα. Στη συνέχεια, δηλητηρίασε και τον Βρετανικό, τον γιό του Κλαύδιου, με τη βοήθεια και πάλι της φαρμακεύτριας Λοκούστα. Η πρώτη απόπειρα δηλητηρίασης του Βρετανικού απέτυχε γιατί το δηλητήριο έδρασε ως δραστικό καθαρτικό, γεγονός που εξόργισε τον Νέρωνα που ζήτησε από την Λοκούστα να φτιάξει δηλητήριο πιο δραστικό. Τελικά, μετά από πειραματισμούς της φαρμακεύτριας σε τράγο και χοίρο, γιατί και πειράματα διενεργούσε η Λοκούστα για τη δοκιμή των δηλητηρίων της, παρασκευάστηκε δραστικό δηλητήριο για τον Βρετανικό, ο οποίος δηλητηριάστηκε σε συμπόσιο που… παρέθεσε προς τιμήν του ο Νέρων και η Αγριππίνα.29 Το τέλος της περιβόητης Λοκούστα ήταν το αναμενόμενο. Με εντολή του Νέρωνα δολοφονήθηκε και αυτή, όταν δεν υπήρχαν πλέον προς εξόντωση άλλα ενοχλητικά για τον αυτοκράτορα άτομα στην αυτοκρατορική αυλή. Στο σημείο αυτό θα παραθέσω ένα χαριτωμένο κείμενο του 19ου αιώνα για τις δηλητηριάσεις στην αυλή του Νέρωνα:

‘Η αιμοβόρος Αγριππίνα και ο υιός αυτής Νέρων μετεγχειρίζοντο την Λοκύστην κατά πάντων των μισουμένων υπ’ αυτών και των υπόπτως αυτοίς διακειμένων…Ο Ρωμαίος ούτος αυτοκράτωρ ματ’ αλλεπαλλήλους επιτυχείς εφαρμογάς των προϊόντων της τέχνης της Λοκύστης, παρέλαβεν πλέον αυτήν παρ’ εαυτώ. Και ούτως Αγριππίνα, Νέρων, Λοκύστη απετέλεσαν τριάδα ομοούσιον και αχώριστον, τρικέφαλον αιμοβόρον θηρίον. Η Λοκύστη πλέον απελάμβανε μεγίστης ευνοίας και απολύτου εμπιστοσύνης παρά τε τη Αγριππίνη και τω 29

Τάκιτος. Annales XIIΙ 15, 16.

-179-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

αυτοκράτορι. Η ευτυχής όμως ταύτη ένωσις διεσπάσθη μετ’ ου πολύ. Ο Νέρων εφόνευσε και την μητέρα του, διότι ηνώχλει διηνεκώς αυτόν, ενθυμίζουσα ότι αυτή τω έδωκε την αυτοκρατορίαν, και την Λοκύστην αποπειραθείσαν και αυτόν να δηλητηριάση’.30 Ο επίλογος αυτής της μικρής ιστορίας που παρουσίασα για τον γιατρό Ξενοφώντα δε γράφτηκε στη Ρώμη, όπου ο γιατρός έδρασε και μεγαλούργησε, αλλά στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κω, την οποία τόσο πολύ ευεργέτησε. Για την ακρίβεια δεν γράφτηκε αλλά… ‘ξύστηκε’ και ‘ξαναχαράχτηκε’. Μετά την είδηση του θανάτου του Κλαύδιου, οι κάτοικοι της Κω έξυσαν μια επιγραφή που ήταν αφιερωμένη στον γιατρό Ξενοφώντα και στην οποία επιγραφή είχε χαραχθεί και το επίθετο φιλοκλαύδιος, και στη θέση που ήταν χαραγμένο το επίθετο φιλοκλαύδιος χάραξαν από πάνω το επίθετο φιλονέρων.31 Τουλάχιστον αυτοί ‘γνώριζαν’ ότι δεν μπορεί να χαρακτηριστεί φίλος του Κλαύδιου ο δολοφόνος του… Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος Ιατρός 30.

Χ. Τοπάλης, ‘Ιστορία των δηλητηρίων και δηλητηριάσεων από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων’. Γαληνός. Τόμος 10ος 1883, σσ. 134-139. Η μελέτη του γιατρού Χρίστου Τοπάλη για την ιστορία των δηλητηρίων δημοσιεύθηκε σε εβδομαδιαίες συνέχειες στο περιοδικό Γαληνός, από τον Ιούλιο του 1883 έως τον Απρίλιο του 1884. Το 1884 εκδόθηκε σε βιβλίο, με τον ίδιο τίτλο, από το τυπογραφείο Ν. Γ. Πάσσαρη. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι ο Τοπάλης στην άκρως εκτεταμένη και τεκμηριωμένη μονογραφία του για την ιστορία των δηλητηριάσεων, τα σχετικά με την δηλητηρίαση του Βρετανικού, τα αντλεί από τα Χρονικά του Τάκιτου, εις τον οποίο και παραπέμπει. Όμως, δεν αναφέρει στη μελέτη του τη δηλητηρίαση του Κλαύδιου, την οποία ο Τάκιτος αναφέρει λίγο πιο πάνω. Προφανώς ο συγγραφέας του βιβλίου δεν επιθυμούσε να αναφερθεί στον συμμετέχοντα στην δηλητηρίαση του Κλαύδιου, Έλληνα γιατρό Ξενοφώντα…

31.

W. R. Paton, E. L. Hicks, The inscriptions of Cos… ό.π., σσ. 223-224 επιγραφή 345. Για το θέμα της ‘ξυσμένης’ και ‘ξαναγραμμένης’ επιγραφής βλέπε και: Γ. Κουκούλης, Η Κάλυμνα των Επιγραφών… ό.π., σ. 290 υποσημείωση 2. Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της νήσου Κω… ό.π., σ. 158. Α. Krug, Αρχαία Ιατρική… ό.π., σ. 206.

-180-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γεώργιος Ι.Χατζηθεοδώρου

Η δύσκολη περίοδος Μαρτίου - Ιουλίου 1945 και οι προσπάθειες της τότε δημοτικής αρχής για την αντιμετώπισή της

(Ομιλία στον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου. Αναγνωστήριο,28-10-2012)

α γεγονότα είναι γνωστά σε όλους μας, όμως, μια αναφορά ή μάλλον ένα πισωγύρισμα της σκέψης μας σε εποχές δύσκολες, σε εποχές που άφησαν ανεξίτηλα σημάδια στην ιστορική πορεία του λαού μας, είναι κάτι που επιβάλλεται.Ειδικά σε μια ημέρα όπως η σημερινή, που γιορτάζουμε το γεγονός της Ένωσής μας με τη Μητέρα Ελλάδα.Της ημέρας που έστερξε ο Θεός να χαρίσει σε εμάς τους τωρινούς αυτό που αποτελούσε για πολλούς αιώνες πόθο ανεκπλήρωτο των προγόνων και των πατέρων μας. Και είναι επιβεβλημένο να ξαναθυμόμαστε, όχι μόνο για να μην ξεχνούμε, αλλά και για να διδασκόμαστε, αφού, σύμφωνα με τον Ευριπίδη, « Όλβιος όστις της ιστορίας έσχεν μάθησιν», δηλαδή ευτυχής είναι εκείνος που γνωρίζει την ιστορία. Η αποψινή μου ομιλία μπορεί να θεωρηθεί ως συνέχεια μιας άλλης που είχα πραγματοποιήσει από αυτό εδώ ακριβώς το βήμα πριν από αρκετά χρόνια, συγκεκριμένα στις 7 Μαρτίου του 1999 και χρησιμοποίησα ως πηγές μου μεταξύ άλλων και δύο κατάστιχα των ετών 1944-1946 με Πρακτικά συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου.Τότε είχα αναφερθεί στις υλικές ζημιές που προκάλεσαν τα γερμανικά στρατεύματα κατά τον ενάμιση χρόνο της κατοχής τους στο νησί μας. Στο χρονικό, δηλαδή, διάστημα που οι υλικές καταστροφές, ο τρόμος από τους βομβαρδισμούς, η απόλυτη έλλειψη τροφίμων, η αίσθηση πως δεν υπήρχε δυνατότητα εξωτερικής βοήθειας, λόγω του ναυτικού -181-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

αποκλεισμού, όλα μαζί, είχαν δημιουργήσει μια ασφυκτική κατάσταση που όμοιά της δεν είχε ξαναγνωρίσει το νησί·ειδικά το 1944. Ήταν τότε που η συγκρατημένη τάση φυγής προς τα μικρασιατικά παράλια και αλλού των Καλύμνιων εξελίχθηκε σε άτακτη φυγή. Ήταν τότε που οι ελάχιστοι εναπομείναντες,τρεις –τέσσερις χιλιάδες όλοι όλοι,αντιμετώπιζαν το φάσμα της πείνας στα τελικά του όρια. Ήταν τότε που οι κατακτητές Γερμανοί, με τα προβλήματα που είχαν στις πολεμικές τους επιχειρήσεις και την ανύπαρκτη επιμελητεία τους, αντιμετώπιζαν και αυτοί πρόβλημα επιβίωσης, με αποτέλεσμα να ξεσπούν στο λαό της Καλύμνου,να αρπάζουν τροφές, να ανοίγουν και να λεηλατούν τα σπίτια. Ήταν τότε που, όταν ήρθαν οι Καλύμνιοι από την αναγκαστική προσφυγιά, βρήκαν κάπου 250 από τα σπίτια τους εντελώς λεηλατημένα και κατεστραμμένα.Ήταν τότε που οργίασαν στην κυριολεξία οι δικοί μας μαυραγορίτες, ασφαλώς με την ένοχη συγκατάθεση των κατακτητών. Ήταν τότε που ο λαός, μέσα στη θλίψη και την απόγνωσή του, τραγουδούσε: «Δυστυχές το νέον έτος χωρίς λάδι και ψωμί, με νταρί και με κεχρί, κι εκείνο αν βρεθεί, γιατί το κάμνουν τράμπα οι εμπόροι και βοσκοί, με μυζήθρες και τυρί». Σαν αντίδοτο στη συμφορά, άρχισε τότε να φτερουγίζει η ελπίδα και το όραμα της ελευθερίας στις ψυχές των υπόδουλων Καλυμνίων.Μετά από τις νίκες των συμμάχων, η ελπίδα μεταβάλλεται σε βεβαιότητα και με το γύρισμα του χρόνου, δηλαδή το 1945, αρχίζει να γίνεται πραγματικότητα. Τότε έρχεται και ο μεγάλος προβληματισμός, για το τι τέξεται η επιούσα, μετά από τη θύελλα του Παγκοσμίου Πολέμου και για το πώς θα μπορούσαν να επουλωθούν οι βαθιές υλικές και τόσες άλλες πληγές που προκάλεσαν οι κατακτητές στο νησί , και πώς θα προφυλασσόταν ο λαός από τις αρπαχτικές διαθέσεις μετρημένων αλλά ακόμα άκρως επικινδύνων συμπατριωτών του. Γράφτηκαν αρκετά για ’κείνη την περίοδο. Για Δωδεκανησιακές Ενώσεις, Οργανώσεις, Σωματεία, Πολιτικές Διοικήσεις κ.λ.π.,που -182-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ανέλαβαν,το περισσότερο αυτόκλητα, την πρωτοβουλία και την ευθύνη μέριμνας, προστασίας, εμπέδωσης τάξης και ανακούφισης του πληθυσμού στην Κάλυμνο.Όμως, δεν ερευνήθηκε και δε γράφτηκε, ίσως, όσο θα έπρεπε μέχρι σήμερα, ο καθοριστικός ρόλος της τότε Δημοτικής Αρχής και των προσώπων που την αποτελούσαν, στην αντιμετώπιση της χαώδους καταστάσεως που επικρατούσε στο νησί.Αυτό οπωσδήποτε αποτελεί σαφές έλλειμμα στη σφαιρικότητα και πληρότητα της ιστορικής καταγραφής και πληροφόρησης των όσων αφοροὺν το νησί μας και τους κατοίκους του, για ’κείνη την περίοδο, μέχρι τις ημέρες μας.Επίσης, σε ό,τι γράφτηκε δεν ξεκαθαρίστηκε και το ότι, όλες οι ενέργειες των πολιτικοστρατιωτικών συνδέσμων, σωματείων και οργανώσεων της εποχής εκείνης, είχαν ως αφετηρία-κατά το μάλλον ή ήττοντις πρωτοβουλίες και τις αποφάσεις της Δημοτικής Αρχής, της οποίας αποτελούσαν ουσιαστικά εκτελεστικά όργανα.Η αποψινή μου αναφορά θα προσπαθήσει να επισημάνει τη σημαντικότητα ακριβώς του ρόλου της δημοτικής αρχής κατά το κρίσιμο αλλά και επίμαχο αυτό χρονικό διάστημα, καθώς και τις ενέργειές της για την αντιμετώπιση της όλης καταστάσεως, σύμφωνα με τα Πρακτικά της περιόδου αυτής.Δηλαδή, από το μήνα Μάρτιο έως και τον Ιούλιο του 1945. Η Δημοτική Αρχή που προέκυψε από τις για πρώτη φορά, μετά από χρόνων δουλείας ουσιαστικά ελεύθερες εκλογές, που διενεργήθηκαν στις 7 Μαΐου του 1945 και στις οποίες έλαβε μέρος το σύνολο του καλυμνιακού λαού, που βρισκόταν τότε στην Κάλυμνο, επωμίσθηκε το βαρύ φορτίο της μέριμνας ενός λιμοκτονούντος λαού και την ευθύνη της ομαλής επαναφοράς της λειτουργίας θεσμών και κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς, σε μια κοινωνία που μόλις είχε ελευθερωθεί από μακραίωνα δεσμά δουλείας. Μπροστά στη χαώδη κατάσταση που είχε να αντιμετωπίσει η Δημοτική Αρχή, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που έβλεπαν το μέλλον της ίδιας αλλά και ολοκλήρου του καλυμνιακού λαού εντελώς δυσοίωνο. Χαρακτηριστική του κλίματος είναι μια -183-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

επιστολή-αναφορά προς το Δημοτικό Συμβούλιο του έμπειρου περί τα Δημοτικά , ιατρού Μιχ.Νεοκλέους Καλαβρού,της 18ης Απριλίου1945 , «δι’ ής -όπως αναφέρεται στα Πρακτικά-εκφράζει την απαισιοδοξίαν του διά την περίοδον ην θα έχομεν να διανύσωμεν η οποία θα επακολουθήση μεταξύ ενδεχομένης καταπαύσεως των εχθροπραξιών εν Ευρώπη και αποκαταστάσεως πραγματικής ομαλότητος και ησυχίας,την οποίαν αυτός, εν αντιθέσει προς τους αισιοδοξούντας συμπολίτας μας , προβλέπει, διά μίαν περίοδον πολύ σκοτεινήν». Και δεν είχε άδικο, όταν μια Δημοτική Αρχή, εκτός από τα σχεδόν ανυπέρβλητα προβλήματα του λαού, είχε να αντιπαλαίσει και με παγιωμένες νοοτροπίες, μακραίωνης δουλείας και με τις φιλοδοξίες-γιατί να το παραβλέψουμεπολλών οι οποίοι ως επιβράβευση της όποιας προσφοράς τους στην εθνική υπόθεση, σίγουρα επεδίωκαν να έχουν και τον πρώτο λόγο στη μεταπολεμική περίοδο που θα ακολουθούσε. Τη Δημοτική Αρχή, αναφέρω για την ιστορία, αποτελούσαν οι εξής: Α΄. ΄Δήμαρχος Ιωάννης Μπουλαφέντης, Β΄. ΄Δήμαρχος Βασίλειος Μπιλλίρης,Ταμίας Μιχαήλ Γεράκης. Σύμβουλοι οι: Σταμάτης Κουτούζης, Νικόλαος Κυπραίος, Θεόφιλος Μαγκλής, Πέτρος Μαραγκός, Ιωάννης Λισγάρης, Αντώνιος Οικονόμου, Δρόσος Ταυλάριος και Βασίλειος Υψηλάντης. Η Δημοτική αυτή Αρχή ουσιαστικά αποτελούσε συνέχεια μιας άλλης που, με Δήμαρχο πάλι τον Ιωάννη Μπουλαφέντη και με πολλούς από τους παραπάνω, είχε εκλεγεί από 122 εκλέκτορες στις 9 Ιουλίου του 1944(εποχή ακόμα έντονης Κατοχής). Σημειώνω ότι αυτή η εκλογή, και ιδιαίτερα του Ιωάννη Μουλαφέντη, έγινε επίσημα αποδεκτή, λίγους μήνες αργότερα, και από τη « Δωδεκανησιακή Λαϊκή Ένωση Εθνικής Αποκαταστάσεως», γιατί όπως αναφέρεται στο Πρακτικό Συνεδρίασής της, της 8ης Οκτωβρίου του 1944, ανεξάρτητα από τον τρόπο της εκλογής του μέσω εκλεκτόρων, «ανταποκρινόταν προς τα τότε αισθήματα του καλυμνιακού λαού». Ο Ιωάννης Μπουλαφέντης, με την ιδιότητα του Δημάρχου αλλά και με την κοινή εμπιστοσύνη που, όπως αναφέρθηκε και -184-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-185-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-186-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

προηγουμένως,απολάμβανε της εμπιστοσύνης του καλυμνιακού λαού, υπήρξε ο βασικός εντεταλμένος, ακόμα και από μέρους της παραπάνω «Ένωσης», συνομιλητής με τη γερμανική Διοίκηση και πιο συγκεκριμένα με τον Διοικητή της Λοχαγό Βάις, για διάφορες διαπραγματεύσεις και, κυρίως, για τη συγκρότηση « Επιτροπής Επισιτισμού και Εκπαιδεύσεως».Οι διαπραγματεύσεις του υπήρξαν επιτυχείς, με αποτέλεσμα ο Γερμανός Διοικητής να εγκρίνει στις 30 Οκτωβρίου τη συγκρότησή της ως εξής:Μπουλαφέντης Ιωάννης, πρόεδρος. Μέλη: Κουντούρης Νικόλαος, Κουρεμέτης Γρηγόριος, Γεράκης Μιχαήλ,Τομάζος Κων/νος, Φραγκόπουλος Ιπποκράτης, Καλογιάννης Αντώνιος, Μαραγκός Πέτρος, Οικονόμου Αντώνιος,Υψηλάντης Βασίλειος και Κουτούζης Παντελής. Ως πρώτη ενέργεια της Επιτροπής ήταν το άνοιγμα των σχολείων την επόμενη αμέσως ημέρα, δηλαδή την 1η του Νοεμβρίου 1944. Στη συνέχεια η « Επιτροπή Επισιτισμού και Εκπαιδεύσεως», με δράσεις, όπως οι επίμονες και συνεχείς επαφές με τον Ερυθρό Σταυρό, η επικοινωνία με άλλα λιμάνια, η εξάλειψη παρεμπόδισης από τις γερμανικές αλλά και από τις συμμαχικές δυνάμεις πλοίων που μετέφεραν τρόφιμα στο νησί και η προσωπική μετάβαση των μελών της για εναγώνια αναζήτηση τροφίμων σε Κω, Σάμο, Χίο, Βουδρούμι.Το γεγονὸς δέχεται και ο Ιπποκράτης Φραγκόπουλος, που στο βιβλίο του «Ιστορία της Καλύμνου», σελ.25, β΄ ΄έκδοση1995, γράφει πως η Δημοτική Αρχή-διά της Επιτροπής εννοείται-« φρόντισε, όπως μπορούσε για τον επισιτισμό του νησιού ». Για τα παραπάνω δεν είχα στη διάθεσή μου τα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου της επίμαχης αυτής περιόδου, δηλαδή από Ιούνιο του 1944 έως και το Μάρτιο που ανέλαβε η Δημοτική Αρχή, μετά από την καθολική ψήφο του λαού της Καλύμνου,και αυτά που αναφέρω τα πήρα από την καταγραφή των γεγονότων της « Ιστορίας» του Ιπποκράτη Φραγκόπουλου και από άλλα σχετικά δημοσιεύματα. Έχω όμως στα χέρια μου μια αδημοσίευτη επιστολή του Δημάρχου Ιωάννη Μπουλαφέντη που απευθύνεται -187-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

προς τον, αναγνωρισμένης πνευματικότητας, Ιερομόναχο Αμφιλόχιο Μακρή, στην Πάτμο, η οποία και αποτυπώνει πλήρως την κατάσταση που επικρατούσε στην Κάλυμνο, και συνάμα πληροφορεί για τις ενέργειες της Επιτροπής. Διαβάζω μερικά αποσπάσματά της: « Οσιολογιώτατε, από της πρώτης παρελθόντος Νεοεμβρίου συνεστήθη μία τοπική Επιτροπή υπό τον τίτλο “Επιτροπή Επισιτισμού και Εκπαιδεύσεως”.Έργον της επιτροπής, ως δηλοί και ο τίτλος της, είναι ο επισιτισμός του αστικού πληθυσμού και η διατήρησις των καθαρώς ελληνικών σχολείων. Η επιτροπή παρά τας υπερανθρώπους προσπαθείας,τας οποίας νυχθημερόν καταβάλλει, ελάχιστα επί του κεφαλαίου τούτου κατόρθωσε. Δια την επίλυσιν του επισιτιστικού προβλήματος μετέβη ο πρόεδρος της επιτροπής εις Βουδρούμιον της Τουρκίας,καθώς και άλλαι υποεπιτροπαί εις Σάμον και Χίον· πλην η παροχή τροφίμων διά λόγους στρατιωτικούς δε κατέστη δυνατή. Κατόπιν της αρνητικής απαντήσεως, η επισιτιστική ημών κατάστασις κατέστη προβληματική· η δε θέσις του 75% του πληθυσμού αποκαρδιωτική. Αδύνατον, Πάτερ, να Σας περιγράψωμεν την δυστυχίαν του πτωχού κόσμου· λυγίζει η ψυχή εις σημείον σκοτοδίνης. Επειδή κατά τας συνεντεύξεις μετά των διαφόρων αρμοδίων Αρχών εν Βουδρουμίω, Σάμω,και Χίω, μας υπεδείχθη, ως σανίς σωτηρίας, η μεταφορά του πληθυσμού εις τας μη κατεχομένας υπό των Γερμανών νήσους και ειδικώς εις την Πάτμον και Σύμην, η ημετέρα επιτροπή ανέλαβεν τη πρωτοβουλίαν να μεταφέρη δι ιδίων μέσων και άνευ εξόδων ένα μέρος του πληθυσμού και εις την νήσον σας». Στη συνέχεια αναφέρεται για τη μεταφορά δύο χιλιάδων Καλυμνίων στην Πάτμο και ζητά από τον Αμφιλόχιο να συστήσει επιτροπή για την περίθαλψή τους: « θα ελογιζόμεθα ευτυχείς και θα ήτο δι ημάς μεγάλη τιμή να Σας εβλέπαμεν επί κεφαλής μιάς επιτροπής η οποία να ασχοληθή -188-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

με την περίθαλψιν των προφύγων μας.Η Κάλυμνος Σας θεωρεί ιδικόν της, πατέρα της, και δι’ αυτό προσφεύγει, προς Σας με υιικόν θάρρος…Μεταξύ μας είναι ανάγκη να αλληλοβοηθηθώμεν διά να δυνηθή ο Θεός να μας χαρίσει την περιπόθητον Ελευθερίαν…». Συγκινητική είναι εν προκειμένω και μια άλλη επιστολή του Μπουλαφέντη,της 7ης Μαρτίου 1945, προς το δραστήριο μέλος του «Κεντρικού Εθνικού Συλλόγου Καλυμνίων Αθηνών», Γεώργιο Ολλανδέζο,για τη συμβολή του στην αποστολή πλοίου με τρόφιμα,στην Κάλυμνο, στην οποία γράφει, μεταξύ άλλων: «Αγαπητέ μου συμπολίτα.Χωρίς να φέρω ένδυμα επισήμου,χωρίς δηλαδή να εκπροσωπώ ουδεμίαν ομάδα του νησιού μας αλλά απλώς υπό το ένδυμα του ευεργετηθέντος πολίτου, λίαν συγκεκινημένος από την ευγενή, πατριωτικήν, και γενικά χριστιανικήν και φιλάνθρωπον χειρονομίαν σας, έρχομαι να σας εκφράσω τα θερμά μου ευχαριστήρια και της οικογενείας μου· εν ταυτώ δε να σας διαβεβαιώσω ,ότι το όνομά σας έχει χαραχθεί από χθές (ημέρα αφίξεως πλοίου), ιεροτελεστικώς πως, μέσα στις ψυχές των πενομένων συμπατριωτών μας, με χρώματα αιώνια και ανεξάλειπτα και πως τόσοι αναμνηστικοί πίνακες εστήθησαν ταυτόχρονα, όσαι και αι ψυχαί των ανακουφισθέντων…». Από την πρώτη ημέρα της ελεύθερης εκλογής της Δημοτικής Αρχής, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την αγωνιώδη προσπάθεια της, μέσα ακριβώς από τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου της περιόδου που αναφέρομαι, δηλαδή των μηνών Μαρτίου-Ιουλίου 1945.Μια προσπάθεια που όπως προανέφερα, δεν έγινε γνωστή σε εμάς τους μεταγενέστερους και πολλοί από τους πρωταγωνιστές απλά πέρασαν στα ψιλά ή στα καθόλου της ιστορίας του τόπου μας. Διαβάζοντας τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου εκείνης της περιόδου, μπορούμε αβίαστα να μπούμε στο όλο κλίμα της και να αντιληφθούμε τις μεγάλες δυσχέρειες που παρουσίαζε η εξομάλυνσή της. Μπορούμε όμως και να διαπιστώσουμε την αποφασιστικότητα και την αποτελεσματικότητα της Δημοτικής Αρχής για την αντιμετώπιση -189-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

της έκτακτης κατάστασης που είχε να διαχειρισθεί. Έτσι, στο με αριθμό 1 πρώτο της Πρακτικό, της 19ης Μαρτίου, μιάμιση δηλαδή εβδομάδα μετά την εκλογή της, η Δημοτική Αρχή βλέπουμε να παίρνει, μεταξύ άλλων, τις εξής άμεσες αποφάσεις: Να γίνει επίταξη των πλοίων τα οποία μεταφέρουν διάφορα αντικείμενα ρουχισμού κλ.π.στη Σάμο, με σκοπό την αναταλλαγή τους με τρόφιμα και να ορισθεί εντεταλμένος αντιπρόσωπος της Δημαρχίας, για να ελέγχει, δεδομένου ότι υπήρχαν παράπονα εκ μέρους των δικαιούχων κατά των πλοιάρχων των πλοίων.Να γίνει επίταξη του 10% των τροφίμων που έφερναν τα πλοία, ως Δημοτικός Φόρος, το δε υπόλοιπο φορτίο τους να αγορασθεί από τον Δήμο σε τιμή διατίμησης, για να διατεθεί στο κοινό με το γνωστό Δελτίο. Να χορηγούνται τρόφιμα στις οικογένειες όλων των ατόμων που «εστάλησαν προς εξυπηρέτησιν του προσφυγικού κόσμου και τα οποία εκρατήθησαν, εγκαταλείψαντα τας οικογενείας των άνευ προστάτου». Να απαγορευθεί αυστηρώς η εξαγωγή κάθε είδους τροφίμων που έχει ανάγκη ο τόπος.Να γίνει έλεγχος στη διαχείριση της Επιτροπής Επισιτισμού και να περιέλθει το ταμείο της στο Δήμο.Όλοι οι υπάλληλοι της Επιτροπής Επισιτισμού και του Δήμου να θεωρηθούν απολυμένοι,με δικαίωμα βέβαια υποβολής αίτησης επαναδιορισμού τους, προκειμένου ασφαλώς να μπει σε νέο δρόμο η λειτουργία του Δήμου. Στο Πρακτικό αριθ.2 της 29ης του ιδίου μηνός βλέπομε να εξετάζεται έγγραφο της τοπικής γερμανικής διοίκησης-αυτοί καλά κρατούσαν ακόμα στο νησί μας-,που αφορούσε κλοπές σε σπίτια συγκεκριμένων πολιτών και να λαμβάνεται η απόφαση της απαγόρεσης κάθε απόπλου πλοίου από άλλο λιμάνι του νησιού,εκτός του κεντρικού,για να γίνει σωστός έλεγχος, καθώς επίσης και εξουσιοδότησης του Δημάρχου, σε περίπτωση που δεν ανακαλυφθούν οι δράστες και υπάρχει υπόνοια ότι τα κλοπιμαία έχουν μεταφεθεί στη Σάμο (βλέπετε, μάλλον εκεί είχαν τότε τις περισσότερες εμπορικές τους συναλλαγές οι Καλύμνιοι) να καταρτίσει κατάλογό τους και να στείλει αντιπρόσωπο του Δήμου στη Σάμο για επιτόπια εκεί έρευνα, για τυχόν πώληση και -190-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

αποδοχή των κλοπιμαίων.Στο Πρακτικό αριθ. 3 της 2ας Απριλίου αποφασίζονται διοικητικές Πράξεις διορισμού, Λογιστή, Γραμματέων και προσωπικού Τοπικού Δικαιώματος, για την έναρξη καλύτερης λειτουργίας του Δήμου. Στο Πρακτικό αριθ.4 της 13ης Απριλίου διαβάζομε ότι κατασχέθηκε μεγάλη ποσότητα σαπουνιού από ένα πλοίο και ότι ο πλοίαρχός του θα πρέπει να καταβάλει το διπλάσιο ποσό του Δημοτικού Φόρου του φορτίου. Σε περίπτωση δε που θα ξανασυλληφθεί αυτός ή και όποιο άλλο πλοίο να παρανομεί, θα κατάσχεται το φορτίο και το ίδιο το πλοίο, αποφασίζεται « να αποσταλή εγκύκλιος προς άπαν το Διδασκαλικόν Προσωπικόν δι ης να τονίζεται ότι απαγορεύεται αυστηρώς εις τε τους καθηγητάς και διδασκάλους αμφοτέρων φύλων να εγκαταλείπωσι τας θέσεις των και να ταξειδεύωσι δι εισαγωγάς τροφίμων.Οι παραβάται θα απολύωνται αμέσως ». Μέτρα όπως βλέπομε αυστηρά, αλλά αποφασιστικά και επιβεβλημένα από την περίσταση. Στό ίδιο Πρακτικό διορίζονται διευθυντές στα σχολεία και ορίζεται η μισθοσδοσία τους. Όλες οι αποφάσεις των συνεδριάσεων είναι ομόφωνες, με τη σημείωση, όμως, στο παραπάνω πρακτικό, ότι απουσίαζαν δικαιολογημένα τρεις σύμβουλοι, μεταξύ των οποίων και ο δραστήριος Σύμβουλος Βασίλειος Υψηλάντης, που είχε σταλεί στη Σάμο για ανταλλαγή ρουχισμού με τρόφιμα. Στη συνεδρίαση αριθ.5 της 24 του ιδίου μηνός,διαβάζεται ευχαριστήρια επιστολή του Αρχιμ. Κω και Αρχιερατικού Επιτρόπου Καλύμνου Φιλήμονα, «διά την αποστολήν βάμβακος διά τους παθόντας κατά τον βομβαρδισμόν Κώους ».Αναφέρω την επιστολή, γιατί μέσα από αυτήν φαίνεται η μεγαλοθυμία των Καλυμνίων. Στέλλουν βοήθεια προς τους Κώους, οι οποίοι, κατά τον Γεώργιο Σακελλαρίου, με προεξάρχοντα ακριβώς τον Φιλήμονα, είχαν στρέψει αλλού το προσωπό τους, για να μη βλέπουν τη δυστυχία και την πείνα των Καλυμνίων, σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Στο πρακτικό της ίδιας συνεδρίασης διαβάζομε τους προβληματισμούς του ιατρού Μιχ.Νεοκλέους Καλαβρού που προανέφερα, καθώς και μια εκτεταμένη συζήτηση -191-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

πάνω στις καταγγελίες κάποιων συμπατριωτών προς τον Ερυθρό Σταυρό για λαθρεμπόριο πλοίων μας, τα οποία έβγαλαν από την Κάλυμνο 55 τόνους στάρι και τα πούλησαν στα γύρω νησιά σε υψηλή τιμή, με αποτέλεσμα να μπει σε κίνδυνο η βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού και να κατακρατηθούν στη Σάμο τα πλοία που έφερναν τρόφιμα!...Τώρα, σωστά, ψέματα; Κύριος είδε!Το γεγονός είναι ότι και εκείνες τις δύσκολες ημέρες βρίσκαμε από μόνοι μας τρόπο να τις κάνουμε πιο δύσκολες. Και όλα αυτά, όπως αναφέρει το Πρακτικό, όταν ο Δήμαρχος και άλλοι Σύμβουλοι πήγαιναν με χίλιες δυσκολίες και κακουχίες, ικέτες, για εξασφάλιση τροφών στην Κω, Σάμο, Χίο, Βουδρούμι. Μέτρα,λοιπόν, και εδώ αυστηρά της Δημοτικής Αρχής, όπως η πλήρης απαγόρευση εξαγωγής παντός είδους από την Κάλυμνο. Στη Συνεδρία αριθ.7 της 30ής Απριλίου, που παίρνουν μέρος εκτός των Δημοτικών Συμβούλων και πολίτες, αποφασίζεται, σε αντικατάσταση της προηγούμενης «Επιτροπής Επισιτισμού», η συγκρότηση μικτής δεκαμελούς « Ανωτάτης Επιτροπής Επισιτισμού», η οποία θα «φροντίζει διά τον επισιτισμόν της πόλεως».Η Επιτροπή καταρτίσθηκε από τους εξής: Ιωάννη Μπουλαφέντη, Βασίλειο Μπιλλίρη και Πέτρο Μαραγκό από τη δημοτική αρχή και Μιχαήλ Νεοκλ. Καλαβρό, Σακελλάριο Δράκο, Γεώργιο Γαλόπουλο, Γεώργιο Περώνα, Σεβαστό Σεβαστό, Γεώργιο Κοπανέζο από τους πολίτες και το νεοδιορισμένο γραμματέα Γεώργιο Καραβοκυρό. Η Συνεδρία με αριθ.8,της 2ας Μαΐου ,λόγω της φήμης ότι έγινε ανακωχή, είχε πανηγυρικό χαρακτήρα και κλήθηκαν να παραβρεθούν σ’ αυτήν και ορισμένοι προύχοντες. Ο Α΄΄. Δήμαρχος μεταξύ άλλων είπε: « Με εξαιρετική χαρά, όλοι μας ακούομεν το χαρμόσυνον άγγελμα της ειρήνης.Πλην Ειρήνη δι’ ημάς θα είναι : Η Ένωσις μετά της Μητρός Ελλάδος.Έχομεν επιτακτικόν καθήκον να επιδιώξωμεν και να επιτύχωμεν την ελευθερίαν μας διά της Ενώσεως.Και οφείλωμεν να διαφωτίσωμεν τον λαόν ίνα ενωμένοι αποτινάξωμεν τον ζυγόν της δουλείας.Να ληφθεί μέριμνα δι

-192-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

όλους τους αδικηθέντας κατά την πολεμικήν περίοδον.Να εκλέξομεν μία Πολιτοφυλακήν προς διαφύλαξιν των περιουσιών και της ζωής των πολιτών». Από μέρους των Συμβούλων υπήρξαν οι προτάσεις για συγκρότηση Σώματος Ασφαλείας, καθώς και να γίνει έρευνα και περισυλλογή κλοπιμαίων τα οποία, όπως κατάθεσαν, «έχουν μεταφερθεί σε σπήλιους από τους Γερμανούς και τους φίλους τους».Η Συνεδρία λύεται, αφού προηγουμένως γίνεται δεκτή ομόφωνα πρόταση του Δημάρχου και «αποφαζίζεται η ίδρυσις σώματος Πολιτοφυλακής».Την ίδια ημέρα και ως συνέχεια των λεχθέντων κατά τη Συνεδρία, εξαπολύθηκε « Προκήρυξις» προς το λαό της Καλύμνου που αναφέρει τα εξής: «Επειδή πολλά πράγματα της περιουσίας του Δήμου, Σχολικά, Δημαρχιακά, Βουβαλείου Νοσοκομείου, με την κρατήσασαν κατά το παρελθόν ακαταστασίαν, περιήλθον και εξακολουθούν να βρίσκονται στα χέρια ιδιωτών, η Δημαρχία πριν προβή σε έρευνες, καλεί όλους τους κατέχοντας τοιούτου είδους αντικείμενα να παρουσιασθούν στο Δημαρχείο και παραδώσουν αυτά , δηλούντες και το πώς περιήλθον στα χέρια τους, δια την σχετικήν αποζημίωσιν.Αι σχετικαί δηλώσεις πρέπει να γίνουν εντός τριών ημερών από σήμερα.Παρελθούσης της προθεσμίας οι μη συμμορφωθέντες προς αυτήν την Προκήρυξιν θα καταγγελθώσι και θα τιμωρηθώσι σύμφωνα με τον Νόμον». Στις 7 του μηνός, ευθύς με την αναγγελία της ανακωχής, (υπογράφτηκε την επόμενη ημέρα) ο Δήμαρχος Ιωάννης Μπουλαφέντης, συνοδευόμενος από τον Μιχαήλ Γεράκη και τον Γρηγόριο Κουρεμέτη, συνάντησε στο Αρχηγείο των γερμανικών Δυνάμεων τον Γερμανό Διοικητή και του ανακοίνωσε, με την εντολή που είχε, ότι «ο λαός της Καλύμνου δεν δέχεται πλέον καμιά ξένη πολιτική εξουσία».Η ελευθερία είχε ανατείλει! Στη συνεδρία αριθ.9, της 9ης Μαΐου, στην οποία κλήθηκαν και πολλοί πολίτες , μετά από πολύωρη συζήτηση συντάσσεται το ιστορικό Ψήφισμα για την Ένωση της Καλύμνου με τη Μητέρα Ελλάδα, προκειμένου αυτό να διαβαστεί στο λαό και να σταλεί σε -193-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

όλες τις Κυβερνήσες των συμμάχων.Το Ψήφισμα αυτό διαβάστηκε αυθημερόν μετά από πανηγυρική Δοξολογία στο μητροπολιτικό ναό του Χριστού. Το δημοσίευσε ο Ιππ. Φραγκόπουλος, μαζί με τα σχετικά της πανηγυρικής τελετής της Δοξολογίας, στο βιβλίο του « Ιστορία της Καλύμνου», αλλά παρέλειψε να αναφέρει ότι εκτός του ιδίου που είχε εντολή να διαβάσει απλά το Ψήφισμα, μίλησαν επίσης ο Α΄΄. Δήμαρχος Ι. Μπουλαφέντης, ο Β΄. Δήμαρχος Βασ. Μπιλλίρης και ο ιατρός Σακελλάρης Ζερβός. Στις 11 του μηνός αποβιβάζονται στην Κάλυμνο μονάδες του Ιερού Λόχου, με τον Διοικητή τους Ταγματάρχη Κων/νο Παπαγεωργόπουλο.Τούς υποδέχεται με έξαλλο ενθουσιασμό ο Λαός της Καλύμνου, και ο Δήμαρχος τους οδηγεί στο νεκροταφείο, για να παραστούν στην αναγγελία του προς τους νεκρούς, ότι ήρθε στην Κάλυμνο η ποθητή ελευθερία.Το συγκινητικό γεγονός έχει καταγραφεί και δημοσιευθεί από τον ίδιο τον Ταγματάρχη Παπαγεωργόπουλο και είναι γνωστό. Περιέργως δεν αναφέρεται τίποτα περί αυτού στην «Ιστορία» του Ιπποκράτη Φραγκόπουλου, όπως επίσης δεν αναφέρεται και η πρώτη διαταγή που εξαπέλυσε, ως στρατιωτικός διοικητής, ο Παπαγεωργόπουλος, με τη σύμφωνη γνώμη του Δημάρχου, προς τον λαό της Καλύμνου.Δε γνωρίζω εάν αυτή έχει δημοσιευθεί·νομίζω πάντως πως όχι.Για την ιστορία σας τη διαβάζω. «Στρατιωτική Διοίκησις Καλύμνου. Αριθ.1. Διαταγή. Ο εχθρός κατενικήθη και εξεδιώχθη.Η ασφάλεια της νήσου και των πολιτών είναι έργον των Συμμαχικών Στρατιωτικών Δυνάμεων. Συνεπώς: Πάντα τα πολεμικά όπλα, πυρομαχικά και εκρηκτικά και ύλαι αι ευρισκόμεναι εις την κατοχήν ιδιωτών δέον όπως παραδοθώσιν εις την Στρατωτικήν Διοίκησιν μέχρι της μεσημβρίας της 15ης τρέχοντος, εις τον αντιπρόσωπον της Σρατιωτικής Διοικήσεως Ανθυπολοχαγόν Κόρκαν. Ομοίως πάντα τα πολεμικά υλικά τα παραδοθέντα υπό Στρατιωτικών του εχθρού, Γερμανών ή Ιταλών εις ιδιώτας. Εξαιρούνται τα κυνηγετικά όπλα/Τα αθλητικά όπλα/ φλόμπερ/. Τα αρχαία οικογενειακά κειμήλια. ΙΙ.Απαγορεύονται: 1ον) πυροβολισμοί 2ον) Η χρησιμοποίησις εκκρηκτικών υλών -194-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

προς διασκέδασιν ή εορτασμόν.Πάντες δέον να εργασθώσιν όπως η νήσος επανέλθη εις την ειρηνικήν αυτής μορφήν.Κάλυμνος, 13 Μαΐου 1945 Ο Στρατιωτικός Διοικητής Κ.Παπαγεωργόπουλος, Ταγματάρχης πυροβολικού». Στις 12 του μηνός, αργά το βράδυ, έφθασε στην Κάλυμνο ο Αγγλος λοχαγός Pyke, για να αναλάβει τη διοίκηση του νησιού. Το πρωί της επόμενης ημέρας συναντήθηκε με τον Δήμαρχο. Ο Δήμαρχος τον προσφώνησε θερμά.Η προσφώνηση είναι και αυτή αδημοσίευτη.Για την ιστορικότητά της σας τη διαβάζω. «Εξοχώτατε, ο ελεύθερος πλέον Ελληνικός λαός της Νήσου, αναγνωρίζων εν τω προσώπω της Υμετέρας Εξοχότητος τον φυσικόν και νόμιμον εκπρόσωπον και παραστάτην των δαφνοστεφών απελευθερωτικών συμμαχικών όπλων και των ανταξίως φιλελευθέρων Λαών των Ηνωμένων Δυνάμεων,Αγγλίας Αμερικής, Ελλάδος κτλ.εκφράζει πανηγυρικώτατα δι εμού, ως Λαοψηφίστου Δημάρχου, απειραρίθμους ειλικρινείς και εγκαρδίους ευχάς, διά τε την πάνυ ευάρεστον ενταύθα άφιξίν σας και διά την ταχείαν και πλήρη ευόδωσιν του ειρηνικού και υπέρ της απελευθερώσεως και ευημερίας των Λαών πολυμόχθου έργου Των.Πρός δε την βαθείαν και αιώνιον ευγνωμοσύνην του διά το προσφερθέν αυτώ θείον δώρον, οποίον είναι η Ελευθερία. Παρακαλούμεν δε την Υμετέραν Εξοχώτητα, όπως ευαρεστηθεί και δεχθεί την αυθόρμητον και ανυπόκριτον διαβεβαίωσιν, ότι η Ελληνικωτάτη Κάλυμνος , η οποία καίπερ υπό την Φασιστικήν σπάθην διατελούσα, προσέφερεν εις τον κοινόν αγώνα, ευθύς από της ενάρξεως του πολέμου, πλείστα όσα των τέκνων της, σήμερον ούσα πλέον Τμήμα αναπόσπαστον του Ελληνικού Βασιλείου τίθεται ολόκληρος εις την διάθεσιν των Συμμάχων Δυνάμεων μέχρι της πλήρους και οριστικής παγιώσεως της Ειρήνης. Ζήτω οι Σύμμαχοι, Αγγλία, Ρωσία, Αμερική, Ελλάς. Ζήτω οι μεγάλοι Αρχηγοί. Ζήτω η Ελευθερία και οι υποστηρικταί της. Ζήτω η ελευθέρα Δωδεκάνησος». Στην επόμενη συνεδρία του Δημοτικού Συμβουλίου, αριθ.10 της 19ης Μαΐου, ο Δήμαρχος πρώτα πληροφόρησε τα μέλη του -195-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Συμβουλίου ότι το θέμα της οργάνωσης Πολιτοφυλακής που είχε αποφασισθεί σε προηγούμενη συνεδρία,το έχει αναλάβει το Γραφείο της Ελληνικής Πολιτικής Διοίκησης Καλύμνουαυτή είχε ιδρυθεί λίγες ημέρες πριν, στις 7 Μαΐου, ως διάδοχος θα λέγαμε της «Δωδεκανησιακής Λαϊκής Ένωσης Εθνικής Αποκαταστάσεως» - και θεωρεί το θέμα λυμένο,οπότε δε χρειάζεται καμία παραπέρα ενέργεια εκ μέρους του Δήμου. Στη συνέχεια, όπως αναφέρει το Πρακτικό, «Τη εισηγήσει του κ. Δημάρχου τονίσαντος ότι η παρούσα Δημαρχία, μετά την εκπλήρωσιν των Εθνικών πόθων και μετά της οριστικής επιλύσεως του επισιτιστικού προβλήματος, ότι θεωρεί πραγματοποιηθείσας όλας αυτής τας επαγγελίας προς τον καλυμνιακόν[λαόν] και ότι δέον να θεωρήσει εαυτήν ως υπηρεσιακήν, επιφυλασσομένη, ευθύς ως θα συγκεντρώνετο ο εις μετανάστευσιν ευρισκόμενος Καλυμνιακός λαός, να καλέσει αυτόν όπως αποφασίσει περί των Κοινοτικών αυτού αρχών ». Η πρόταση του Δημάρχου έγινε δεκτή παμψηφεί.Η ομόφωνη αυτή απόφαση αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση, ιδιαίτερα στις σημερινές καταστάσεις που ζούμε. Και τούτο γιατί οι άνθρωποι αυτοί φαίνεται δεν ήταν καρφωμένοι στις καρέκλες τους. Πίστεψαν ότι έκαμαν απλά το καθήκον τους και από εκεί και πέρα το λόγο τον είχε και πάλι ο λαός της Καλύμνου,για να ορίσει αυτός τους τοπικούς του άρχοντες σε πιο ήρεμες συνθήκες, με πιο καθαρό μυαλό και με περισσότερες προσδοκίες. Στο ίδιο πρακτικό και, επειδή διαπιστώθηκε ότι στους Καταλόγους των απόρων είχαν εγγραφεί και πολλοί που μπορούσαν να εργάζονται αλλά δεν το έκαναν, αποφασίζεται η συγκρότηση 10μελούς Επιτροπής, με την ευθύνη να αναλάβει τη σχετική εκκαθάριση των καταλόγων και επιπρόσθετα θα περιέλθει όλα τα σπίτια και θα καταγράψει η ίδια τα άτομα που έχουν πραγματική ανάγκη. Αποφασίζεται η οργάνωση στη διαχείριση της Υπηρεσίας Ηλεκτρισμού , η πρόσληψη σ’ αυτήν τεχνικού και διοικητικού προσωπικού, και προσδιορίζονται διάφορες διοικητικές πράξεις για την ομαλοποίηση και το συμμάζεμα των υπηρεσιών του -196-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Δήμου. Στο πρακτικό αριθ.14,της 11ης Ιουνίου, μεταξύ άλλων εξετάζεται και αποφασίζεται η πρόσληψη Αστυάτρου και Αγροφύλακα. Αποφασίζεται η αποστολή ευχαριστηρίων επιστολών προς τον Αντιβασιλέα Δαμασκηνό, για το ενδιαφέρον του και την αποστολή του χρηματικού ποσού των 1000 λιρών στερλινών, για την ανακούφιση πτωχών συμπατριωτών.Επίσης διαβάζονται και δύο επιστολές του Νικολάου Πιζάνια ο οποίος στην πρώτη εκφράζει «την ιδιαιτέραν συγκίνησιν και την υπερηφάνεια που αισθάνεται για τους αγώνες του Δημάρχου κατά τα μαύρα χρόνια της διπλής σκλαβιάς» και τον πληροφορεί ότι με την ιδιότητά του ως υπαλλήλου του Υπουργείου Οικονομικών και εισηγητού του Ανωτάτου Οικονομικού Συμβουλίου «κατήρτισε επιτροπήν για να επισκεφθούν μαζί τον Υπουργό της Εθνικής Οικονομίας και να τον παρακαλέσουν να προσθέσουν στάς παραγγελίας της Ο.Υ.Ν.Ρ.Α. σπογγαλιευτικά εξαρτημάτα ».Στη δεύτερη δε, ενημερώνει, ότι ο Υπουργός έκαμε πλήρως δεκτά τα αίτηματα της Επιτροπής και επισυνάπτει κατάλογο και αριθμό των εξαρτημάτων που θα έστελε εντός των ημερών. Εδώ κάνω μια παρένθεση.Η συμβολή του Νικολάου Πιζάνια την εποχή εκείνη και για τα παραπάνω, αλλά και για τα υπόλοιπα της Ο.Υ.Ν.Ρ.Α. προς την Κάλυμνο, φαίνεται ότι υπήρξε σημαντικότατη. Αυτό το συμπεραίνω από δύο αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου, καταχωρισμένες σε άλλο Πρακτικό, για την αποστολή προς τον Πιζάνια επισήμων ευχαριστήριων εγγράφων, για την όλη του βοήθεια. Άλλωστε, το γεγονός ότι οι Καλύμνιοι και πιο ειδικά ο Δήμος έκανε ανταλλαγή ρουχισμού με τρόφιμα-το προανέφερα-λέει πολλά για τη σχετική επάρκεια που είχε αποκτηθεί σε ό,τι αφορά το ρουχισμό που ερχόταν από την Ο.Υ.Ν.Ρ.Α.,ώστε αυτός να περισσεύει και να ανταλλάσσεται με είδη διατροφής. Και κοντά στην Ο.Υ.Ν.Ρ.Α.ήταν ο Νικόλαος Πιζάνιας…Δεν κράτησα σημειώσεις,γιατί το θέμα της έρευνάς μου τότε, το 1999, ήταν άλλο.Όταν μετά από λίγο χρονικό διάστημα αναζήτησα εκ νέου τα κατάστιχα που ανέφερα στην αρχή -197-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

της ομιλίας μου, για να συμπληρώσω ορισμένα στοιχεία, στο σημείο που βρίσκονταν αρχικά υπήρχε κενό και παρ’ όλες στις προσπάθειές μου, δεν μπόρεσα τελικά να τα εντοπίσω!Ελπίζω κάπου να έχουν παραπέσει και να μην έχουν εξαφανισθεί…Θα είναι κρίμα να χαθούν, όπως τόσα άλλα, και αυτά τα σημαντικότατα στοιχεία από την πρόσφατη ιστορία του τόπου μας. Κλείνει η παρένθεση. Στη συνέχεια της παραπάνω Συνεδρίας η Δημοτική Αρχή, σε υλοποίηση των αποφάσεων της με αριθ.10 της 19ης Ιουνίου Συνεδρίας, αυτοδιαλύθηκε και προκήρυξε εκλογές, με την εξής ανακοίνωση: «Το Δημογεροντικόν Σωματείον εν τη επιθυμία του όπως δώση ευκαιρίαν εις τον λαόν ν’αναδείξει τους άρχοντές του οίτινες θα τον διοικήσωσιν εις τας δυσκόλους περιστάσεις τας οποίας διανύομεν, δι αποφάσεώς του υπό ημερομήνίαν 11 τρέχοντος, εκήρυξεν εαυτό εν διαλύσει και ώρισε προθεσμίαν διεξαγωγής Δημοτικών εκλογών την μεταπροσεχή Κυριακήν 24 Ιουνίου 1945». Τελικά οι εκλογές έγιναν την 1η Ιουλίου και μια άλλη Δημοτική Αρχή αναλαμβάνει πλέον- δίχως την συμμετοχή του Ιωάννη Μπουλαφέντη, που ηταν βαριά άρρωστος και απεβίωσε μετά από ένα μήνα- την ευθύνη της διαχείρισης των δημοτικών πραγμάτων του νησιού μας. Θα χρειαστούν άλλα δύο χρόνια σκληρής αναμονής, για να ενωθεί η Κάλυμνος με την Μητέρα της Ελλάδα, μια μέρα σαν και σήμερα. Πριν κλείσω θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ.Ελευθέριο Βογιατζάκο, τον τυπογράφο Μανόλη Ψαρρά, και τις οικογένειες των προσώπων που μου παρεχώρησαν το φωτογραφικό υλικό που σας παρουσίασα, με τη σημείωση ότι μέρος των φωτογραφιών που είδατε είναι παρμένο και από το αρχείο του κ.Νικόλα Κυράννη. Ευχαριστώ Γεώργιος Ι. Χατζηθεοδώρου Άρχων Μαΐστωρ Μ.Χ.Ε. πρ. Γυμνασιάρχης - μουσικολόγος -198-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Βασίλης Σ. Χατζηβασιλείου

Μια ποινική απόφαση εις βάρος δώδεκα συλληφθέντων από τους Ιταλούς Καλυμνίων πατριωτών τον Απρίλιο του 1935. Αφιερώνεται στη μνήμη του αξέχαστου φίλου και συναδέλφου μου Νίκου Γ. Παπάζογλου. Διακαής μου πόθος υπήρξε καθ’ όλη τη διάρκεια της μαχόμενης δικηγορίας στο Πρωτοδικείο της Κω η μελέτη του Αρχείου των Ιταλικών Ποινικών Δικαστηρίων για την άντληση, εκτός του ιστορικού ενδιαφέροντος πληροφοριών γύρω από τον τρόπο απονομής της Δικαιοσύνης κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα και λεπτομερών επίσης ειδήσεων γύρω από τις διαβόητες δίκες και καταδικαστικές αποφάσεις εις βάρος Καλυμνίων πατριωτών, που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της κορύφωσης των αιματηρών εκκλησιαστικών γεγονότων του «Αυτοκέφαλου» τον Απρίλιο του 1935. Η έρευνα, όμως, η καταγραφή και η έκδοση της ιστορίας της γενέτειρας Κω, παράλληλα με τη συγγραφή πρόσθετων ιστορικών πονημάτων, μου είχαν απορροφήσει πολύτιμο χρόνο, έτσι ώστε να μη μπορώ να εντρυφήσω με την επιθυμητή διάθεση στην αναζήτηση, ανεύρεση και δημοσιοποίηση κάποιου σημαντικού δικαστικού εγγράφου εκείνης της δυσοίωνης εποχής, πέραν των όσων διαφόρων άλλων είχαν δει το φως της δημοσιότητας από μέρους αρκετών αξιολογότατων ερευνητών και συγγραφέων. Ένιωθα, βέβαια, βαθύ το αίσθημα του χρέους και προς τη γειτονική Κάλυμνο, τον τόπο όπου είχα την τύχη να περατώσω την τελευταία τάξη του εξαταξίου Νικηφορείου Γυμνασίου, να οπλιστώ με τα αναγκαία πνευματικά εφόδια για να συνεχίσω και να ολοκληρώσω

-199-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τις Πανεπιστημιακές μου σπουδές, ενώ διατηρούσα σειρά αναμνήσεων από αφηγήσεις ηλικιωμένων πια Καλυμνίων για τα συγκλονιστικά συμβάντα του «πετροπόλεμου». Γι αυτό και τώρα που απαλλάχτηκα από την ενεργό δικηγορική ενασχόληση επιχείρησα να διεισδύσω στα άδυτα των λησμονημένων, εγκαταλειμμένων στη φθορά του χρόνου και κονιορτοβριθών εγγράφων του Αρχείου των Ιταλικών Δικαστηρίων της Κω, αναζητώντας τα απαραίτητα για την έρευνά μου ντοκουμέντα.

Σ’ ένα εντοιχισμένο ερμάριο, που βρίσκεται στον προθάλαμο της ισόγειας αίθουσας ακροατηρίου των Δικαστηρίων της Κω , χωρίς τη στοιχειώδη φύλαξη, είναι στοιβαγμένος ατάκτως και κυριολεκτικά στριμωγμένος μεγάλος αριθμός φακέλων (ντοσιέ) με δικογραφίες καθώς και πλήθος των κατ’ έτος χωριστά βιβλιοδετημένων πολιτικών και ποινικών αποφάσεων της Πραιτωρίας (Πρωτοδικείου και Πλημμελειοδικείου) της Κω1, όλης σχεδόν της ιταλικής φασιστικής περιόδου. Εξετάζοντας με προσοχή το υλικό αυτό επισήμανα το βιβλίο των αποφάσεων αυτού του Δικαστηρίου με την ένδειξη: «Sentenze Penali Anni 1934-1935 XII e XIII», δηλαδή Αποφάσεις Ποινικές των ετών 1934 – 1935, με τη συνήθη αναγραφή των ετών από την ίδρυση (1922) του φασισμού στην Ιταλία . Άρχισα τότε να φυλλομετρώ μια προς μια τις αποφάσεις, που είχαν συρραφτεί με απόλυτη ομολογουμένως χρονολογική σειρά στο βιβλίο και φθάνοντας στο μήνα Απρίλιο βρήκα τη δεκαπεντασέλιδη με αριθ. 58/12-4-1935, μοναδική για το έτος εκείνο ποινική απόφαση, που αφορούσε όμως δώδεκα συλληφθέντες Καλύμνιους πατριώτες, 1 Ο θεσμός της Πραιτωρίας (Pretura) καθιερώθηκε στη Ρόδο και την Κω με το Κυβερνητικό Δ]γμα 196 της 31ης Οκτωβρίου του 1931 του Ιταλού Κυβερνήτη της Δωδ/σου Mario Lago, με αρμοδιότητες αστικές, ποινικές και υποθέσεων εκουσίας δικαιοδοσίας. Ο Πραίτωρας εκδίκαζε επίσης και εφέσεις κατά των αποφάσεων του Ειρηνοδικείου. Στη θέση του Πραίτωρα διορίστηκε ένας δικαστής από το δικαστικό σώμα της Μητροπολιτικής Ιταλίας, βοηθούμενος από ένα ή περισσότερους Αντι-Πραίτωρες (Vice-Pretori), Ιταλούς νομομαθείς. Στην Πραιτωρία της Κω υπάχθηκαν τα νησιά Κάλυμνος, Λέρος, Λειψοί, Νίσυρος, Πάτμος και Αστυπάλαια. Βλ. Βασίλη Σ. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεότερη. Έκδοση Δήμου Κω (1990), σ. 473-474.

-200-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

δακτυλογραφημένη στην ιταλική γλώσσα, σε λεπτότατο διαφανές χαρτί της εποχής, την οποία και φωτοτύπησα, επανατοποθετήσας το βιβλίο και πάλι στη θέση του. Για τα αίτια και τις αφορμές που οδήγησαν σε εξέγερση τον Καλυμνιακό Λαό κυρίως μετά τον Οκτώβριο του 1934 ο αναγνώστης πληροφορείται διεξοδικά από το σύγγραμμα του Ιπποκράτη Κλ. Φραγκόπουλου, Ιστορία της Καλύμνου από την αρχαιότητα μέχρι την ενσωμάτωση, Δεύτερη Έκδοση - Εκδόσεις Σκάφανδρο Αθήνα 1995, σ.192 κ. επ. Πληθωρική επίσης είναι και η σχετική με το θέμα βιβλιογραφία, που θα έχω τη δυνατότητα στη συνέχεια να επικαλεστώ. Αρκούμαι στο σημείο αυτό να τονίσω πόσο σημαντικές υπήρξαν για μένα οι εύστοχες βιβλιογραφικές επισημάνσεις και αναζητήσεις της έρευνας, που επιχείρησε παλαιότερα ο Ζαχαρίας Νικ. Τσιρπανλής2. Μας υπενθυμίζει, εκτός των άλλων, ο Ζ. Τσιρπανλής ότι: «Ενημερωτική περιγραφή των γεγονότων της Καλύμνου και της δίκης των συλληφθέντων συναντά κανείς σε δημοσίευμα του 1935, το οποίο αποκτά ιδιαίτερη αξία, καθώς μεταδίδει πρόσφατα συμβάντα, μέσα στην ασπαίρουσα πραγματικότητα της εποχής με αναφορά σε πρόσωπα και καταστάσεις άγνωστα ίσως από αλλού∙ βλ. Γ. Θ. Φεσσοπούλου, Αλύτρωτος Ελληνισμός. Μέρος πρώτον. Η Δωδεκάνησός μας, Αθήναι 1935 (Νοέμβριος), σ.30-38»3. Την υπό παρουσίαση απόφαση, της οποίας το κείμενο όπως δακτυλογραφήθηκε στην ιταλική γλώσσα παραθέτω αυτούσιο σε φωτοκόπιες στο τέλος αυτής της εργασίας ενώ ακολουθεί αμέσως η παράθεση της μετάφρασής του στην ελληνική, διαχώρισα σε τρία μέρη: α) στο «κατηγορητήριο», όπου αναφέρονται ο τόπος και ο χρόνος της συνεδρίασης του Δικαστηρίου, τα ονόματα των κατηγορουμένων, η επίκληση της παράβασης των άρθρων του ιταλικού ποινικού κώδικα και της ιταλικής ποινικής δικονομίας και τα συμβάντα στα οποία στηρίζεται η κατηγορία, β) στο «ιστορικό», όπου 2 Βλέπε δημοσίευμά του με τίτλο: Στην Κάλυμνο του 1935.Συλλήψεις, Εκπατρισμοί, Προδοσίες στα «Ελληνικά». Φιλολογικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν περιοδικόν σύγγραμμα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, τόμος 38ος , τεύχος 1ον Θεσσαλονίκη 1987, σ. 98-137. 3 Του ιδίου ό. π. σ. 99.

-201-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

εκτίθενται αναλυτικά τα πραγματικά γεγονότα, οι αποδείξεις, τα νομικά ζητήματα και οι αιτιολογίες της απόφασης σχετικά με όλα τα κεφάλαια της κατηγορίας και γ) στο «διατακτικό», που είναι η κύρια απόφαση, η τελική κρίση, το συμπέρασμα, δηλαδή, του όλου δικανικού συλλογισμού της απόφασης4 Α΄ Τ ο κ α τ η γ ο ρ η τ ή ρ ι ο: Το κατηγορητήριο αρχίζει ως ακολούθως: (ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΘΥΡΕΟΣ)

ΠΡΑΙΤΩΡΙΑ Της Περιφέρειας

ΣΤ’ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΥ

Αριθ. 58

ΜΕΓΑΛΕΙΟΤΗΤΑΣ ΒΙΚΤΩΡΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΙΙΙ ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΕΙ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΒΑΣΙΛΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

______________________________________________________ « Ο Πραίτωρας της Περιφέρειας της Κω κατά τη δημόσια συνεδρίαση της 12ης Απριλίου 1935 XIII εξέδωσε την ακόλουθη

4 Ο τρόπος σύνταξης του περιεχομένου μιας δικαστικής απόφασης των τότε ιταλικών ποινικών δικαστηρίων δεν διέφερε σχεδόν καθόλου (δικονομικά) από τον τρόπο σύνταξης του περιεχομένου των αποφάσεων των σημερινών ελληνικών ποινικών δικαστηρίων. Στην υπό παρουσίαση , όμως, απόφαση εντύπωση προκαλεί η μη αναγραφή των ονομάτων του εντεταλμένου δικαστή της έδρας, του εισαγγελέα, του γραμματέα και του συνηγόρου υπεράσπισης. Στο τέλος της απόφασης υπάρχει μόνο η μονογραφή του Πραίτωρα και του Γραμματέα (Cancelliere) του Δικαστηρίου.

-202-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΑΠΟΦΑΣΗ στην ποινική υπόθεση ΚΑΤΑ 1ον Ζερβού Θεμελίνας του Ιωάννη και της Σκώττη Άννας, ετών 30. 2ον Κουσκούτη Καλοτίνας του ποτέ Γεωργίου, ετών 53. 3ον Μάγκου Σεβαστής του Γεωργίου και της Κουλιά Σεβαστής, ετών 29. 4ον Σκαρούλλη Ελένης του Σεραφείμ και της Ειρήνης Κέφου, ετών 22. 5ον Μήλα Εμμανουήλ του Νικολάου και της Γιαννικουρή Ειρήνης, ετών 21. 6ον Φούσκη Σταύρου του Μιχαήλ και της Σταύρου Ειρήνης, ετών 29. 7ον Ζαβοριανού [ ή Ζαγοριανού] Ιωάννη του Εμμανουήλ και της Ευτυχίας Ατσά, ετών 15. 8ον Κουλιανού Άννας του Εμμανουήλ και της ποτέ Πολονάκη [Βολονάκη;] Αγγελικής, ετών 24. 9ον Τριαντάφυλλου Μιχαήλ του Ιωάννη και της Ατσά Καλλιόπης, ετών 38. 10ον Καθοπούλη Παντελή του Θέμελη και της ποτέ Καλώττη [Κωλέττη;] Νομικής, ετών 25. 11ον Διλμπεράκη Πέτρου του Γεωργίου και της ποτέ Πρασίνου Σοφίας, ετών 28. 12ον Μαρουλάκη Κωνσταντίνου του ποτέ Μιχαήλ και της Δούβλαρη Γεωργίας, ετών 29. Η 1η , 2η, 3η, 4η, 8η, 9ος και 12ος συνελήφθησαν την 8 η Απριλίου 1935 XIII Ο 5ος, 6ος, 7ος, 10ος και 11ος συνελήφθησαν την 7η Απριλίου 1935 XIII Άπαντες εκ Καλύμνου5 5 Είναι γνωστό ότι η αντίσταση του Καλυμνιακού Λαού κατά των Ιταλών και του μητροπολίτη Λέρου-Καλύμνου Απόστολου Καβακόπουλου ( 1918-1946), που επιδίωκαν την Αυτοκέφαλη Εκκλησία στα Δωδεκάνησα, κορυφώθηκε το τριήμερο από 5 έως 7 Απριλίου του 1935. Τις πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες της 7ης Απριλίου του 1935 άρχισαν και οι συλλήψεις 6 Καλυμνίων ιερωμένων και

-203-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΙ Η 1η Α) για παράβαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ6.[Ποινικού Κώδικα], διότι κατά την 6η και 7η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των δέκα ατόμων, που στην εντολή της Αρχής της Δημόσιας Ασφάλειας αρνήθηκαν να διαλυθούν. 13 μελών της εθνικής αντίστασης. Τα ξημερώματα της 8ης Απριλίου άλλοι 52 Καλύμνιοι πατριώτες συλλαμβάνονται και ρίπτονται στα σκοτεινά υπόγεια του κτιρίου της Ιταλικής Αστυνομίας ως υπαίτιοι ταραχών, όπως μας πληροφορεί παραθέτοντας και τα ονόματα όλων ο Ιππ. Φραγκόπουλος ( Ιστορία της Καλύμνου , ό. π. σ.205). Αντίθετα ο στρατηγός Γ. Θ. Φεσσόπουλος, στο σύγγραμμά του (Αλύτρωτος Ελληνισμός. Μέρος Πρώτον. Η Δωδεκάνησός μας, Αθήναι (Νοέμβριος) 1935, σ.33-34), ο οποίος αποδεικνύεται γνώστης των γεγονότων της Καλύμνου αλλά και των ποινικών δικών που ακολούθησαν, σημειώνει: «Την νύκτα της 7 προς 8 Απριλίου 1935, συνελήφθησαν περί τους 200 πρόκριτοι και εκπαιδευτικοί, μεταξύ των οποίων πολλαί διδασκάλισσαι. Ούτοι αφού υπέστησαν πολλούς εξευτελισμούς και βασάνους φασιστικής μικροψυχίας, ενεκλείσθησαν αλυσσόδετοι εις τα κάθυγρα υπόγεια των μεσαιωνικών φρουρίων της Ρόδου και Κω. Εξ αυτών 23 κατεδικάσθηκαν το δεύτερον δεκαήμερον του Απριλίου εν Κω, εις φυλάκισιν από εξ μηνών μέχρι δύο και ημίσεως ετών, 30 εκρατήθησαν να δικασθούν βραδύτερον διότι εχαρακτηρίσθησαν ως βαρύτερον πταίσαντες και οι λοιποί απελύθησαν». Ανάμεσα, λοιπόν, στους συλληφθέντες ήταν και οι πιο πάνω 12 κατηγορούμενοι, που παραπέμφθηκαν στην πρώτη δίκη της 12ης Απριλίου στην Κω. Φαίνεται όμως ότι οι δίκες των υπολοίπων συλληφθέντων συνεχίστηκαν κατά ‘κλιμάκια’ προφανώς στην Κω και στη Ρόδο. Στο Βιβλίο τελικά των Ιταλικών Ποινικών Αποφάσεων της Κω μόνο η υπό παρουσίαση πρώτη καταδικαστική απόφαση του έτους 1935 βρέθηκε να φυλάσσεται. Η συνταύτιση μερικών Καλυμνιακών επωνύμων έγινε από τον Πρόεδρο του Αναγνωστηρίου Καλύμνου «Αι Μούσαι» κ. Κυριάκο Κ. Χατζηδάκη, τον οποίον θερμά ευχαριστώ. 6 Με το Κυβερνητικό Διάταγμα 199 της 31ης Οκτωβρίου 1931 είχαν ήδη επεκταθεί στα Δωδεκάνησα οι Νέοι Κώδικες του Ιταλικού Βασιλείου, του Ποινικού Δικαίου και της Ποινικής Δικονομίας, στους οποίους παραπέμπουν τα άρθρα της απόφασης. Βλ. Παύλου Β. Θεοδωρόπουλου, Το ισχύον εν Δωδεκανήσω Δίκαιον, Β΄ Έκδοση, Αθήναι 1981, σ.320-323. Πρβλ. Β. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω, ό. π. σ. 474. Ενδιαφέρουσες απόψεις για την ιταλική επέμβαση στη δικαστική οργάνωση εκφράζει και ο Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής στο σύγγραμμά του: Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1943. Αλλοτρίωση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος. Ρόδος 1998, σ. 240-242.

-204-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-81405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης7, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Η 2η Α) για παράβαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ., διότι κατά την 6η και 7η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-81405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές.

7 Πρόκειται για τους ιταλόφιλους και προσκείμενους στο Μητροπολίτη Απόστολο Επιφάνιο Καλογιάννη, μοναχό της Μονής του Θεολόγου της Πάτμου και τον Καλύμνιο παπά Θέμελη Τσαγκάρη. Οι δυο αυτοί ιερείς άνοιξαν την εκκλησία του Χριστού στην Πόθια, για να τελέσουν την Ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου στις 5 Απριλίου, παρόλο που η «Εθνική Ένωση Καλύμνου», εκφράζοντας τη θέληση της συντριπτικής πλειοψηφίας του λαού, είχε ήδη κηρύξει επίσημα τη θρησκεία σε διωγμό και είχε αποφασίσει το κλείσιμο των εκκλησιών σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την προσπάθεια αυτοκεφαλοποίησης. Οι ίδιοι ιερωμένοι συνέχισαν στις 6 και 7 Απριλίου να ιερουργούν, με αποτέλεσμα η έξαψη των πνευμάτων, όπως θα δούμε παρακάτω, να φθάσει στο απροχώρητο. Βλ. Φραγκόπουλου, Ιστορία της Καλύμνου, ό. π. σ.197-224.

-205-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γ) για το αδίκημα του άρθρου 341 ποινικής δικονομίας και της τελευταίας παραγράφου του Π. Κ. ,διότι κατά την 6η Απριλίου 1935 στην Κάλυμνο προσέβαλε την τιμή και την αξιοπρέπεια των οργάνων της δημόσιας ασφάλειας που ήταν παρόντα λόγω των καθηκόντων τους, απειλώντας τα με τις ακόλουθες φράσεις: “ΕΛΑΤΕ ΕΔΩ ΚΑΙ ΘΑ ΣΑΣ ΚΑΝΟΝΙΣΟΥΜΕ ΕΜΕΙΣ”. Η 3η και η 4η για τις παραβάσεις ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ., διότι κατά την 7η Απριλίου 1935 συμμετείχαν ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησαν να διεισδύσουν στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσουν και πάντως να διαταράξουν τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσαν απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Ο 5ος Α) για παράβαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ., διότι κατά την 5η , 6η και 7η Απριλίου 19358 συμμετείχε ανά τις 8 Για το τριήμερο αυτό σημειώνει γλαφυρότατα σε χρονικό του ο Γιάννης Κλ. Ζερβός: «Μα τώρα πώς νανιστορήσω την αρχή και σαν τί έγινε την πρώτη μέρα του αγώνα, την Παρασκευή του τελευταίου Ακαθίστου που είχανε πάρει τα κλειδιά από τους επιτρόπους οι Καραμπινιέρηδες και πήγαν κι άνοιξαν την εκκλησία του Χριστού φέρνοντας και τους δυο παπάδες. Και πάλι σαν ξημέρωσε η άλλη μέρα του Σαββάτου, κι ήρθε η ώρα εσπερινού. Και ξανά Κυριακή πρωί, ώρα λειτουργίας. Σκοπός του αγώνα είτανε να πάρουνε την Εκκλησία, που είχανε ζωσμένη γύρωγύρω κι απ’ έξω από την αυλή της, πλήθος - λόχος ακέριος - Καραμπινιέρηδες και στρατιώτες με όπλα και σπαθιά και λόγχες…..» Και αφού αφηγείται με το ξεχωριστό λογοτεχνικό του ύφος τα γεγονότα εκείνων των ημερών, που σημαδεύτηκαν με το θανατηφόρο πυροβολισμό στο κεφάλι του βοσκαρουδιού Μανώλη Καζώνη, καταλήγει: «Έτσι τελείωνε ο τριήμερος πόλεμος. Την ώρα π’ όλος ο κόσμος είχε μαζωχθεί σ’ ένα μεγάλο χωράφι, όπου κλαίανε το νεκρό, στο ύπαιθρο, κηρύσσεται ο στρατιωτικός νόμος. Και πριν ακόμα ταφεί ο σκοτωμένος, άρχισε το άλλο δράμα των συλλήψεων και των φυλακών και ποινών». Βλ. Γιάννη Κλ. Ζερβού, Τρεις μέρες αγώνα στα «Καλυμνιακά Χρονικά», τόμος Ε΄, Αθήνα 1985, σ.294-300.

-206-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-81405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Γ) για το αδίκημα που αναφέρεται στο άρθρο 635 αριθ.1 Π. Κ., διότι στην Κάλυμνο την 6η Απριλίου 1935 εκτόξευσε πέτρες κατά της οικίας του δικηγόρου Νομικού Ζερβού9, προκαλώντας ζημιές στα παράθυρα, στα ρολά του υποκείμενου καταστήματος και σπάζοντας κάποια ανθοδοχεία, διαπράττοντας την πράξη με απειλητικές κραυγές προς την κατεύθυνση του πληγέντα και των μελών της οικογένειάς του. Ο 6ος Α) για τις παραβάσεις ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 9 Νομικός ή Μικές Ζερβός (ή Καρλάφτο), Καλύμνιος δικηγόρος. Διαβάζουμε γι’ αυτόν σε αναφορά της 17 - 6 - 1935 του διευθυντή της Αστυνομίας Πειραιά Ι. Βασιλόπουλου προς το Αρχηγείο της Αστυνομίας Πόλεων στην Αθήνα, που βρήκε στο Αρχείο του Ελληνικού Υπουργείου των Εξωτερικών ο Ζ. Τσιρπανλής ( Στην Κάλυμνο του 1935 , ό. π. σ. 135) ότι: «Προπαγανδίζει απροκαλύπτως υπέρ του αυτοκεφάλου της Δωδεκανησιακής εκκλησίας, κατά δε τα τελευταία γεγονότα συνειργάζετο στενώς μετά του Ιταλοφίλου Μητροπολίτου Λέρου και ενίσχυε τους Ιταλούς δια το άνοιγμα των εκκλησιών, τας οποίας οι Καλύμνιοι έκλεισαν αρνούμενοι να συμμορφωθούν προς τας ιταλικάς αξιώσεις». Σε άλλο όμως έγγραφο με ημερομηνία 8 - 8 - 1935 που έστειλε ο Έλληνας Πρόξενος της Ρόδου Γ.Γ. Αργυρόπουλος προς το Υπουργείο Εξωτερικών διευκρινίζεται ότι ο δικηγόρος Μικές Ζερβός: «δεν υπήρξε ποτέ όργανον των ιταλών, αντιθέτως δε εν τω προσφάτω παρελθόντι παρέσχε υπηρεσίας εις την προξενικήν ταύτην Αρχήν, ήτο όμως και εξακολουθεί να είναι πιστός φίλος του Μητροπολίτου Λέρου-Καλύμνου κ. Αποστόλου, ακολουθών και συμμεριζόμενος τας αντιλήψεις του» (Ζ. Τσιρπανλής, Στην Κάλυμνο του 1935, ό. π. σ. 137).

-207-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

του Π. Κ., διότι κατά την 5η, 6η και 7η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-81405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Ο 7ος για το αδίκημα που αναφέρεται στο άρθρο 341 της ποινικής δικονομίας, τελ. κεφ. Π. Κ., διότι κατά την 7η Απριλίου 1935 στην Κάλυμνο προσέβαλε την τιμή και την αξιοπρέπεια του Ανθυπασπιστή των Καραμπινιέρων Dimarcantonio, του Καραμπινιέρη Bruno Vincenzo, παρουσία αυτών καθώς επίσης και άλλων προσώπων, λόγω και κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, κραυγάζοντάς τους “ΣΚΑΤΑ και ΚΕΡΑΤΑΔΕΣ”. Η 8η Α) για παράβαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. .Κ., διότι κατά την 6η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων που στην εντολή της Αρχής της Δημόσιας Ασφάλειας αρνήθηκαν να διαλυθούν. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προ-

-208-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σβλητικές κραυγές. Γ) για το αδίκημα που αναφέρεται στα άρθρα 110-581 του Π. Κ., διότι με τη συμμετοχή περισσοτέρων του ενός ατόμων που παραμένουν άγνωστα πετροβόλησαν τους Anfuso Onofrio, Annese Alfredo και Valletta Federico, χωρίς όμως από το γεγονός αυτό ναπροκύψουν σωματικά και ψυχικά προβλήματα. Ο 9ος Α) για παράβαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ., διότι κατά την 6η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων που στην εντολή της Αρχής της Δημόσιας Ασφάλειας αρνήθηκαν να διαλυθούν. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Γ) για το αδίκημα που αναφέρεται στο άρθρο 635 αριθ.1 του Π. Κ., διότι κατά την 6η Απριλίου 1935 στην Κάλυμνο εκτόξευσε πέτρες κατά της οικίας του Cardulli Antonio10 προξενώντας ζημιές 10 Πρόκειται για τον Αντώνιο Αλεξάνδρου Καρδούλη, ετών 25, ο οποίος υπήρξε Γραμματέας της Ιταλικής Διοίκησης Καλύμνου. Τόσο αυτός όσο και πατέρας του δημοδιδάσκαλος Αλέξανδρος Καρδούλης και ο αδελφός του Μιχαήλ Καρδούλης, μαθηματικός, απόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών και τότε φοιτητής του Πανεπιστημίου της Pisa με έξοδα της ιταλικής κυβέρνησης, αναφέρονται ως υποστηρικτές ιταλικών συμφερόντων στο νησί στο πιο πάνω έγγραφο του Διευθυντή της Αστυνομίας Πειραιά Ι. Βασιλόπουλου. Βλ. Ζ. Τσιρπανλή, Στην Κάλυμνο του 1935, ό. π. σ. 135. Σύμφωνα δε με το κατηγορητήριο ο Αντώνιος Καρδούλης πρέπει να κατέδωσε τον 9ο των κατηγορουμένων συμπατριώτη του Μιχαήλ Τριαντάφυλλο.

-209-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

στα παραθυρόφυλλα, σπάζοντας τα τζάμια των παραθύρων και καταστρέφοντας σε πολλά σημεία τον σοβά, διαπράττοντας την πράξη με απειλητικές κραυγές προς την κατεύθυνση του πληγέντα και των μελών της οικογένειάς του. Ο 10ος Α) για παραβίαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ., διότι κατά την 7η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων, που στην εντολή της Αρχής της Δημόσιας Ασφάλειας αρνήθηκαν να διαλυθούν. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Ο 11ος για το αδίκημα που αναφέρεται στο άρθρο 341 της ποινικής δικονομίας, τελ. κεφ. του Π. Κ., διότι κατά την 7η Απριλίου 1935 στην Κάλυμνο προσέβαλε την τιμή και την αξιοπρέπεια των Καραμπινιέρων Pecorelli και Guida, παρουσία αυτών καθώς επίσης και άλλων προσώπων, λόγω υπηρεσίας και κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, φτύνοντας σκοπίμως και επανειλημμένως προς το μέρος τους. Ο 12ος Α) για παράβαση ποινικής δικονομίας του άρθρου 655 του Π. Κ., διότι κατά την 6η Απριλίου 1935 συμμετείχε ανά τις οδούς της Καλύμνου σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων, που στην εντολή της Αρχής της Δημόσιας Ασφάλειας αρνήθηκαν να διαλυθούν. Β) για το αδίκημα ποινικής δικονομίας των άρθρων 56-405 σε σχέση με το άρθρο 406 του Π. Κ., διότι σε άλλη χρονική στιγμή

-210-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

και με πλείστες διαδοχικές πράξεις της αυτής εγκληματικής πρόθεσης, στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, μαζί με άλλους διαδηλωτές, αλλά χωρίς προηγούμενη συμφωνία μεταξύ τους, επιχείρησε να διεισδύσει στην Ορθόδοξη εκκλησία του Χριστού με σκοπό να παρεμποδίσει και πάντως να διαταράξει τη θρησκευτική τελετή που τελούσαν εκεί οι ιερείς Καλογιάννης και Τσαγκάρης, κατά των οποίων και εκτόξευσε απειλητικές και προσβλητικές κραυγές. Γ) για το αδίκημα που αναφέρεται στα άρθρα 110-581 του Π. Κ., διότι στις προαναφερθείσες περιστάσεις χρόνου και τόπου, με τη συμμετοχή της Κουλιανού Άννας καθώς επίσης και άλλων ατόμων, που παραμένουν άγνωστα, πετροβόλησαν τους Anfuso Onofrio, Annese Alfredo και Valletta Federico, χωρίς όμως από το γεγονός αυτό να προκύψουν σωματικά και ψυχικά προβλήματα. Με το ελαφρυντικό της κατάστασης ανηλίκου για τον 7ο σύμφωνα με το άρθρο 98, 1η παράγραφος, του Π. Κ.

Συνεπεία της σημερινής δημόσιας ακρόασης,

Αφού μίλησε η υπεράσπιση των κατηγορουμένων11 η οποία και έλαβε το λόγο στην αρχή και στο τέλος». Εδώ τελειώνει το κατηγορητήριο και αρχίζει αμέσως το ιστορικό της υπόθεσης, το οποίο καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος αυτής της δικαστικής απόφασης και το οποίο παρατίθεται ως έχει σε ελληνική μετάφραση, για να αντιληφθεί ο αναγνώστης πώς τέθηκαν στο δικαστήριο (από τη σκοπιά των ιταλών και των ελαχίστων συνοδοιπόρων τους) τα πραγματικά περιστατικά, πού στηρίχθηκε η αποδεικτική διαδικασία και ποιά υπήρξαν τα νομικά ζητήματα που κλήθηκε να επιλύσει ο ιταλός δικαστής.

11 Στην απόφαση δεν αναφέρεται το όνομα του δικηγόρου υπεράσπισης, ούτε η υπερασπιστική του γραμμή, ο οποίος σίγουρα θα υποστήριξε στη δίκη την αθώωση των κατηγορουμένων.

-211-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

Β΄ Τ ο

ΧΡΟΝΙΚΑ

ι σ τ ο ρ ι κ ό:

«Διαπιστώνεται εκ των πραγμάτων και εκ του νόμου Ότι η διαφωνία ανέκυψε από τον περασμένο Δεκέμβριο στο πλαίσιο της Ορθόδοξης Κοινότητας της Καλύμνου λόγω του γνωστού ζητήματος του αυτοκέφαλου της Δωδεκανησιακής Ορθόδοξης Εκκλησίας, εξαιτίας κάποιων ταραχοποιών και μερικών παπάδων που διαφωνούν με τον Μητροπολίτη Απόστολο και οι οποίοι έντεχνα και μεροληπτικά διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες, όπως για παράδειγμα, εκείνη που σχετίζεται με τον υποτιθέμενο εκκαθολικισμό του ορθόδοξου πληθυσμού, που μετατράπηκε σε μια κατάσταση συναγερμού και ταραχής που έφθασε στο κορυφαίο σημείο της την 5η,6η και 7η Απριλίου τρέχοντος έτους. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε ότι οι ντόπιοι ιερείς σε ένδειξη διαμαρτυρίας προς τις εκδοθείσες από τον Μητροπολίτη οδηγίες, ιεραρχικά ανώτερού τους, διέταξαν μεταξύ των άλλων το κλείσιμο των εκκλησιών. Ο Μητροπολίτης για να μη στερήσει τον πληθυσμό από τη θρησκευτική φροντίδα, ειδικά ενόψει των πασχαλινών εορτών, έδωσε εντολή στο μοναχό Καλογιάννη Επιφάνιο, εφημέριό του στην Κάλυμνο, και στους μη διαφωνούντες ιερείς να ανοίξουν εκ νέου τις εκκλησίες για τη λατρεία και να συνεχίσουν τις θρησκευτικές τελετές. Σε συμμόρφωση με αυτή την εντολή ο ανωτέρω μοναχός Καλογιάννης και ο παπά Θέμελης Τσαγκάρης, το απόγευμα της 5ης Απριλίου, αφού προώθησαν τις κατάλληλες ανακοινώσεις προς τους άλλους ιερείς, προς τα σχολεία και προς τον πληθυσμό, άνοιξαν εκ νέου την κεντρική εκκλησία του Χριστού, για να τελέσουν τις λειτουργίες της Σαρακοστής. Ο πληθυσμός, όμως, προφανώς ωθούμενος και ερεθισμένος από τους ανέντιμους ταραχοποιούς και από τους διαφωνούντες παπάδες, για τους οποίους έγινε λόγος παραπάνω, πεπεισμένος όσο ποτέ ότι η θρησκεία διέτρεχε κίνδυνο, βγήκε στους δρόμους και αποπειράθηκε επανειλημμένα να εισβάλλει στην εκκλησία για να παρεμποδίσει τη θρησκευτική λειτουργία να ολοκληρωθεί. Η αστυνομία χρειάστηκε να επέμβει πολλές φορές για να διαλύσει τους διαδηλωτές που κραύγαζαν απειλές, προσβολές και χλευασμούς προς τους ιερείς που εκείνη τη στιγμή ιερουργούσαν. Την επόμενη, πριν ακόμη αρχίσει -212-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

η λειτουργία, το πλήθος αποπειράθηκε να καταλάβει την εκκλησία. Για άλλη μια φορά χρειάστηκε να επέμβει η αστυνομία. Οι διαδηλωτές αφού εκδιώχθηκαν επέστρεψαν επανειλημμένα στην αντεπίθεση. Αφού απωθήθηκαν, επιτέθηκαν κραυγάζοντας προσβολές και απειλές κατά των κατοικιών κάποιων ιδιωτών που είχαν παρέμβει την προηγούμενη μέρα ή που παρακολουθούσαν την ίδια εκείνη μέρα τη λειτουργία που ετελείτο στην εκκλησία του Χριστού. Εκτοξεύθηκαν πολλές πέτρες που έσπασαν τα τζάμια και προξένησαν ζημιές στα κουφώματα των παραθύρων και στους σοβάδες των τοίχων. Η πολιορκία των κατοικιών λύθηκε μόνο μετά από την επέμβαση των στρατιωτών Δημόσιας Τάξης. Την Κυριακή, τέλος, έλαβαν χώρα τα πλέον βίαια επεισόδια με νέες επιθέσεις κατά των κατοικιών καθώς επίσης και με νέες απόπειρες εισβολής στην εκκλησία. Κατά τη διάρκεια αυτών των επεισοδίων πραγματοποιήθηκαν πολυάριθμες συλλήψεις. Στα δώδεκα προαναφερθέντα άτομα, τα οποία συνελήφθηκαν την 7η και 8η Απριλίου ασκήθηκε δίωξη κατόπιν καταγγελίας των Καραμπινιέρων της 10ης τρέχοντος προς τον εξοχότατο Βασιλικό Εισαγγελέα και στη συνέχεια παραπέμφθηκαν σ’ αυτό το Δικαστήριο λόγω αρμοδιότητας Πρωτοδικείου. Αφού παραπέμφθηκαν με τη διαδικασία του αυτοφώρου, εμφανίστηκαν στη σημερινή ακροαματική διαδικασία, κατά τη διάρκεια της οποίας, αφού επιβεβαιώθηκε η γραπτή κατάθεσή τους, διαμαρτυρήθηκαν όλοι τους λέγοντας ότι είναι αθώοι και ισχυρίστηκαν ότι δεν διέπραξαν τις πράξεις που τους αποδόθηκαν. Για λόγους σαφήνειας και δεδομένου ότι πρόκειται για διαφορετικά επεισόδια, παρόλο που εντάσσονται όλα στο γενικό πλαίσιο των εκδηλώσεων, κρίνεται σκόπιμο να μελετηθεί και να εξεταστεί σε βάθος η ύπαρξη ή μη των ανωτέρω αδικημάτων από καθαρά αντικειμενική άποψη, στη συνέχεια η νομική θέση των κατηγορουμένων, κατά μικρές ομάδες ή κατά μεμονωμένα ξεχωριστά άτομα, ανάλογα αν υφίστανται η μη περιορισμοί ταυτότητας πραγματικών περιστατικών, υποκειμενικών συνθηκών ή αιτιάσεων. Οι περισσότερες κατηγορίες σχετίζονται με την παράβαση του άρθρου 655 του Ποινικού Κώδικα και της απόπειρας διατάραξης θρησκευτικών τελετών λατρείας που επιτρέπονται από το Κρά-213-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τος. Σχετικά με το πρώτο αδίκημα παρατηρείται ότι αυτό υφίσταται όταν, συνεπεία κάποιας προηγούμενης συμφωνίας ή επίσης και λόγω κάποιας αιφνίδιας ή περιστασιακής συνεννόησης, σε δημόσιο ή ιδιωτικό χώρο, λαμβάνει χώρα μια συγκέντρωση περισσότερων των δέκα ατόμων που προκαλεί κάποιο κίνδυνο διατάραξης της δημόσιας τάξης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ένα μεγάλο πλήθος κατέκλυσε τις οδούς και την πλατεία και, με κοινή δράση, έχουσα ένα μοναδικό σκοπό, διατάραξε τη δημόσια τάξη. Δεν απομακρύνθηκε ούτε μετά από τους επανειλημμένους εκφοβισμούς και κατέστη αναγκαίο να διαλυθεί πολλές φορές από τους στρατιωτικούς. Όλοι οι συμμετέχοντες στις συγκεντρώσεις είναι συνεπώς τιμωρητέοι, εξαιρώντας και την προϋπόθεση του μη αξιόποινου που αναφέρεται στην παράγραφο του αναφερόμενου άρθρου 65512. Σχετικά με το δεύτερο αδίκημα εύκολα συνάγεται ότι τα στοιχεία υφίστανται κατά τρόπο βέβαιο και κατηγορηματικό. Δυο ιερείς, υπηρέτες της θρησκευτικής λατρείας, ιερουργούσαν στο εσωτερικό της κεντρικής εκκλησίας, σύμφωνα με το ορθόδοξο τελετουργικό της χριστιανικής θρησκείας, θρησκευτικού δόγματος που επιτρέπεται από το Κράτος και ως τέτοιο προστατεύεται. Οι διαδηλωτές θέλησαν να εμποδίσουν τη διεξαγωγή των θρησκευτικών τελετών εισβάλλοντας στην εκκλησία και διώχνοντας τους ιερείς. Όλοι έδρασαν εν γνώσει τους με τον προαναφερθέντα σκοπό με βέβαιη αποφασιστικότητα και βούληση. Η αρχική και κατάλληλη προς το σκοπό αυτό ενέργεια δεν κατάφερε τον προκαθορισμένο στόχο της λόγω της παρέμβασης των οργάνων τάξης. Το αδίκημα σταμάτησε, λοιπόν, στην προσπάθεια13. Ακολουθούν τα αδικήματα της βαριάς φθοράς και εξύβρισης καθώς επίσης και του ξυλοδαρμού. Για τα αδικήματα αυτά δεν χρειάζεται να γραφούν περισσότερα. Το πραγματικό στοιχείο του πρώτου αδικήματος συνίσταται στην καταστροφή, στη φθορά ή στην αλλοίωση κινητών ή ακινήτων πραγμάτων άλλων προσώπων. 12 Με την τελευταία αυτή φράση επιχειρείται σκόπιμα η ενοχοποίηση όλων των συμμετεχόντων στην παλλαϊκή συγκέντρωση Καλυμνίων, χωρίς κανένα απολύτως ελαφρυντικό. 13 Στην απόπειρα, δηλαδή, της διατάραξης της θρησκευτικής συνάθροισης.

-214-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Το ψυχικό στοιχείο εξαντλείται στο γενικό δόλο, ήτοι στον εκούσιο χαρακτήρα της πράξης. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη βλέπει ότι το να καταστρέφει κάποιος με πέτρες τα τζάμια ενός σπιτιού ή να προξενεί φθορές στα κουφώματα και στους σοβάδες από πρόθεση, αυτό συνοψίζεται στο υπό εξέταση αδίκημα το οποίο και επιβαρύνεται καθότι διώκεται ποινικά αυτεπάγγελτα, όπως στην εξέταση περίπτωση, όπου στη βλάβη προστίθεται η απειλή του θανάτου που φώναξε μεγαλοφώνως το αναμαλλιασμένο και ταραχώδες πλήθος. Ως προς την εξύβριση, δεδομένου ότι πρόκειται για αδίκημα διαπραχθέν από μεμονωμένα άτομα, η εξέταση σχετικά με το αν υφίσταται θα γίνει κατόπιν και θα διεξαχθεί κατά περίπτωση. Σχετικά με τους ξυλοδαρμούς λείπει η μήνυση και οι κατηγορούμενοι για το συγκεκριμένο αδίκημα θα πρέπει να αθωωθούν, διότι η ποινική δίωξη δεν μπορεί να συνεχιστεί. Δεν μένει παρά να περάσουμε στην ειδική εξέταση της νομικής θέσης των υποδίκων. Οι πρώτες τέσσερεις είναι δασκάλες δημοτικής εκπαίδευσης. Η Ζερβού Θεμελίνα και η Κουσκούτη Καλοτίνα κατηγορούνται ότι έλαβαν μέρος στις διαδηλώσεις της 6ης και 7ης Απριλίου και κατόπιν και στη συνεχή απόπειρα διατάραξης θρησκευτικής συνάθροισης. Η Μάγκου Σεβαστή και η Σκαρούλλη Ελένη μόνο στις διαδηλώσεις της 7ης Απριλίου. Η Κουσκούτη θα πρέπει επίσης να λογοδοτήσει για βαριά εξύβριση προς τα Όργανα της Δημόσιας Τάξης. Οι πρώτες δυο, παρά τις διαμαρτυρίες περί αθωότητας επιβεβαιώθηκαν από ακριβείς και σαφείς αποδείξεις. Εντοπίστηκαν, πράγματι, πολλάκις από τους εν υπηρεσία στρατιωτικούς και αναγνωρίστηκαν εύκολα καθότι ήταν ήδη γνωστές και στο παρασκήνιο λόγω της κοινωνικής τους κατάστασης. Καταθέτουν για λογαριασμό τους ο Ανθυπασπιστής Nardone, ο Επιλοχίας Gaeta και ο Επιδεκανέας Piladeri, όλοι τους με σαφή βεβαιότητα. Η Κουσκούτη μάλιστα, λησμονεί τα καθήκοντά της ως δασκάλα, εκδηλώθηκε, τράβηξε την προσοχή, τέθηκε επί κεφαλής μιας ομάδας διαδηλωτών. Κληθείσα να απομακρυνθεί κατήλθε στο επίπεδο των πλέον ένθερμων ταραχοποιών και απείλησε τον Καραμπινιέρη Russo Pasquale ουρλιάζοντας προς το μέρος του: “Ελάτε, ελάτε εδώ. Θα σας κανονίσουμε εμείς”. Κατέστη έτσι ένοχη

-215-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

και του αδικήματος της βαριάς εξύβρισης απειλώντας ένα δημόσιο λειτουργό κατά την άσκηση των καθηκόντων του αυτοπροσώπως, παρουσία πολλών ατόμων. Η ενοχή των ανωτέρω γυναικών δεν μπορεί, συνεπώς, να τεθεί εν αμφιβόλω και θα πρέπει να βεβαιωθεί ρητά για όλα τα καταχωρηθέντα αδικήματα. Οι άλλες δυο γυναίκες, η Μάγκου και η Σκαρούλλη, τις πρόσεξε μεταξύ των διαδηλωτών μόνο ο Ανθυπασπιστής Nardone, ο οποίος με καθαρή συνείδηση, πράγμα που διακρίνει όλους τους άνδρες του Σώματος, δήλωσε κατά την ακροαματική διαδικασία ότι οι δυο γυναίκες ήταν ακίνητες με παθητική στάση στη γωνιά της πλατείας, ώστε παρότι τις κάλεσε να απομακρυνθούν, είχε την αίσθηση ότι επρόκειτο περί απλών θεατών. Είναι προφανές ότι τα αποδεικτικά στοιχεία σε βάρος τους δεν φθάνουν στα όρια της βεβαιότητας. Είναι ασφαλώς διφορούμενο το γεγονός ότι οι δυο δασκάλες, οι οποίες με τη συμπεριφορά τους θα έπρεπε να δίδουν το παράδειγμα σε ολόκληρο τον πληθυσμό14, βρίσκονται αντίθετα μεταξύ ενός ταραγμένου πλήθους και πιθανόν όχι εντελώς τυχαία, δεδομένου ότι οι ανατρεπτικές διαδηλώσεις συνεχίζονταν ήδη επί δυο ημέρες και ήταν γνωστό ότι θα συνέπιπταν με την ώρα τέλεσης των θρησκευτικών λειτουργιών. Εν τούτοις πρέπει να εκδοθεί αθωωτική απόφαση λόγω αμφιβολιών. Κατά του πέμπτου κατηγορουμένου συγκεντρώνονται οι καταθέσεις τεσσάρων μαρτύρων (Ανθυπασπιστής Nardone, Επιλοχίας Gaeta, Καραμπινιέρης Giudice, Δικηγ. Ζερβός) όλοι τους τον είδαν μετά βεβαιότητας. Ήταν μάλιστα επικεφαλής του πλήθους και ξέσπασε το θυμό του εκσφενδονίζοντας, μεταξύ ύβρεων και απειλών μαζί με τους άλλους διαδηλωτές, πέτρες κατά της οικίας του δικηγόρου Ζερβού προξενώντας της ζημιές. Η διαρκής και συνεχής άρνη14 Είναι πολύ εύγλωττες οι μαρτυρίες που μας αποκαλύπτει η Θεμελίνα Καπελλά γύρω από την εν γένει συμμετοχή των γυναικών (διδασκαλισσών και άλλων απλών νοικοκυρών) της Καλύμνου στα συνταρακτικά γεγονότα εκείνων των ημερών. Βλ. Θεμελίνας Καπελλά, Ο αγώνας των γυναικών στο 1935 και ο πετροπόλεμος στα «Καλυμνιακά Χρονικά», τόμος ΣΤ΄, Αθήνα 1986, σ. 87-102. Της ιδίας, Ιστορικές Μνήμες Καλύμνου. Έκδοση Αναγνωστηρίου Καλύμνου «Αι Μούσαι», σειρά αυτοτελών εκδόσεων αριθ. 25,Αθήνα 1997, σ.43-65.

-216-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σή του έναντι αποδεικτικών στοιχείων τέτοιας ακρίβειας αφήνει τα πράγματα ως έχουν. Εναντίον του λόγω αποδεδειγμένης ευθύνης, θα πρέπει να βεβαιωθεί η ενοχή για όλα τα αδικήματα που αναφέρονται στην πρώτη σελίδα. Ο Φούσκης, έκτος κατηγορούμενος, δήλωσε όπως οι άλλοι αθώος. Αναγνωρίστηκε όμως από τον Ανθυπασπιστή Penna, από τον Επιλοχία Gaeta και τον Επιδεκανέα Pilederi. Συμμετείχε σε όλες τις ανατρεπτικές συγκεντρώσεις της 5ης, 6ης και 7ης. Αυτή η επίμονη παρουσία του, που εντοπίστηκε και επιβεβαιώθηκε από τρεις μάρτυρες, αποκλείει την περίπτωση παρεξήγησης. Επίσης εναντίον του θα πρέπει να απαγγελθεί καταφατική απόφαση ποινικής ευθύνης σχετικά με όλα τα σημεία του κατηγορητηρίου. Ο Ζαβοριανός Ιωάννης, έβδομος κατηγορούμενος, είναι ένας ανήλικος 18 ετών15 που φώναξε, περί τη δωδεκάτη της 7ης όταν πλέον κάθε διαδήλωση είχε σταματήσει, προς την κατεύθυνση μιας περιπόλου των Καραμπινιέρων αποτελούμενης από τον Επιδεκανέα Dimarcantonio και από τον Καραμπινιέρη Russo: “σκατά, κερατάδες”. Η σύλληψη έλαβε χώρα πάραυτα. Σχετικά με τα στοιχεία του αδικήματος καθώς επίσης και με τα αποδεικτικά στοιχεία δεν χρειάζεται να σταθούμε περισσότερο διότι είναι προφανή. Η στείρα άρνηση του κατηγορουμένου δεν δύναται να τροποποιήσει το πρόδηλο των πράξεων που επιβεβαιώνονται και από τους δυο στρατιωτικούς που συνέταξαν τα πρακτικά. Το είδος του αδικήματος είναι μεταξύ εκείνων που δεν αφήνουν αμφιβολίες σχετικά με το αν έχει την ικανότητα της κατανόησης και τη θέλησης της πράξης ο δράστης παρότι ανήλικος, διότι όλοι, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών έχουν συνείδηση της προσβολής και της αίσθησης σεβασμού που δημιουργούν οι Καραμπινιέροι. Θα πρέπει ως εκ τούτου να επιβεβαιωθεί η ποινική ευθύνη του Ζαβοριανού. Η Κουλιανού Άννα και ο Μαρουλάκης Κωνσταντίνος (όγδοη και δωδέκατος κατηγορούμενοι) θα πρέπει να λογοδοτήσουν για τα ίδια αδικήματα. Για τους ξυλοδαρμούς ήδη έχει σημειωθεί ότι η ποινική δίωξη δεν δύναται να συνεχιστεί λόγω έλλειψης καταγγελίας. 15

Στο κατηγορητήριο αναγράφεται ότι είχε ηλικία 15 ετών.

-217-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Για τα άλλα δυο αδικήματα οι θέσεις των υποδίκων είναι σαφώς διαφορετικές. Την Κουλιανού παρατήρησαν και αναγνώρισαν οι μάρτυρες Onofrio Anfuso και ο Επιδεκανέας Piladeri που την υποδεικνύουν ως μια εκ των ενεργών συμμετεχόντων της διαδήλωσης. Για τον Μαρουλάκη και μόνο ο Piladeri ο οποίος, όμως, εκφράζει αμφιβολίες σχετικά με την πραγματική συμμετοχή του κατηγορουμένου στην ανατρεπτική συγκέντρωση, αφενός μεν διότι τήρησε παθητική στάση, αφετέρου δε διότι απομακρύνθηκε ευθύς αμέσως μόλις έγινε αντιληπτός. Εν τούτοις είναι βέβαιη η ποινική ευθύνη της Κουλιανού όσον αφορά τις αξιόποινες πράξεις που αναφέρονται στα σημεία α) και β) των κατηγοριών που της βεβαιώνονται, και η ενοχή της θα πρέπει να επιβεβαιωθεί. Αντίθετα δεν είναι δυνατόν να μην αθωωθεί για τα ίδια αδικήματα ο Μαρουλάκης λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων. Ο ένατος κατηγορούμενος Τριαντάφυλλος Μιχαήλ έγινε αντιληπτός την 6η Απριλίου από τον μάρτυρα Καρδούλη Αντώνιο,ο οποίος τον είδε μαζί με τους διαδηλωτές να συμπεριφέρεται κατά τρόπο που δεν άφηνε αμφιβολία ότι ήταν ένας εξ αυτών. Η βέβαιη αυτή αναγνώριση μαζί με το γεγονός ότι ο ίδιος κατηγορούμενος παραδέχεται πως βρέθηκε, τυχαία, μεταξύ των διαδηλωτών πείθουν περί της ενοχής του κατηγορουμένου: δεν κατεβαίνει κάποιος στο δρόμο για να αγοράσει μια κουβαρίστρα κλωστής όταν το πλήθος κατακλύζει τους δρόμους και τα καταστήματα είναι κλειστά. Είναι, εξάλλου, βέβαιο ότι αυτός συμμετείχε στην ανατρεπτική συγκέντρωση και αποπειράθηκε μαζί με τους άλλους να διαταράξει τη θρησκευτική λειτουργία. Δεν είναι βέβαιο, και θα πρέπει να αθωωθεί λόγω αμφιβολιών από αυτό το τελευταίο σημείο της κατηγορίας, ότι συμμετείχε στη φθορά του Καρδούλη διότι αν και τον είδαν να μαζεύει πέτρες, δεν τον εντόπισαν αν τις πέταξε στα κουφώματα της οικίας που δέχτηκε την επίθεση. Τον Καθοπούλη Παντελή, δέκατο κατηγορούμενο σύμφωνα με τη σειρά της επικεφαλίδας, είδε ο Καρδούλης να κάνει από την ταράτσα του σπιτιού του νοήματα υποκίνησης με τα χέρια του προς το πλήθος που καταλάμβανε το δρόμο. Η κατηγορία επιδέχεται παρεξήγησης. Αυτός θα πρέπει να αθωωθεί λόγω έλλειψης αποδεικτι-

-218-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

κών στοιχείων. Ο Διλμπεράκης Πέτρος, δωδέκατος κατηγορούμενος, συνελήφθηκε διότι έφτυσε ως πράξη περιφρόνησης προς την πλευρά δυο Καραμπινιέρων που περνούσαν δίπλα του. Αυτός αρνείται ότι διέπραξε την πράξη. Η μαρτυρία των συντακτών του πρακτικού πείθει περί του αντιθέτου. Ο μάρτυρας που προσκόμισε προς υπεράσπισή του δηλώνει ότι δεν ήταν παρών. Η κατηγορία είναι συγκεκριμένη και η ενοχή του θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιη. Σχετικά με τις ποινές που θα πρέπει να επιβληθούν θεωρείται εύλογο να ορισθούν ως ακολούθως: σε όλους τους κατηγορουμένους που κρίθηκαν ένοχοι για το αδίκημα απόπειρας διατάραξης θρησκευτικής συγκέντρωσης η ποινή των 3 μηνών και 10 ημερών φυλάκισης, που καθορίζεται με βάση την κατώτατη ποινή του ενός έτους και τριών μηνών μειωμένης κατά το ένα τρίτο αυτής σύμφωνα με το άρθρο 406 του Ποιν. Κώδ.(δέκα μήνες) και μειωμένης εισέτι κατά τα δυο τρίτα λόγω της απόπειρας. Στους ενόχους του ίδιου αδικήματος με το επιβαρυντικό της συνέχισης, η αυτή ποινή προσαυξημένη κατά ένα μήνα. Για το αδίκημα της ανατρεπτικής συγκέντρωσης, η ποινή της κράτησης κατά το ακόλουθο μέτρο: στην Ζερβού Θεμελίνα και Κουσκούτη Καλοτίνα δυο μήνες, στον Μήλα Εμμανουήλ τρεις μήνες, στον Φούσκη Σταύρο δυο μήνες και 15 μέρες, στην Κουλιανού Άννα ένα μήνα, στον Τριαντάφυλλο Μιχαήλ ένα μήνα και 10 μέρες. Για το αδίκημα της προσβολής η φυλάκιση επτά μηνών για έκαστον των κατηγορουμένων που κρίθηκαν ένοχοι γι αυτό το αδίκημα, μειούμενη μόνο για τον Ζαβοριανό κατά το ένα τρίτο σύμφωνα με την πρώτη παράγραφο του άρθρου 98 ορίζοντας έτσι την ποινή γι’ αυτόν στους 4 μήνες και 20 μέρες φυλάκισης. Οι καταδικασθέντες υποχρεούνται όπως καταβάλουν όλοι τη δαπάνη των δικαστικών εξόδων και το σχετικό τέλος για την απόφαση. Επίσης, λαμβανομένων υπόψη των συνθηκών του γεγονότος, των τίτλων του αδικήματος, του ποινικού μητρώου και των -219-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μεμονωμένων εγκληματικών δραστηριοτήτων που διέπραξε ο καθένας από τους κατηγορούμενους, κρίνεται σκόπιμο να διαταχθεί η αναστολή εκτέλεσης της ποινής εναντίον των καταδικασθέντων Ζερβού, Φούσκη, Ζαβοριανού, Κουλιανού και Τριαντάφυλλου για το χρονικό διάστημα των πέντε ετών σύμφωνα με τα υπό του νόμου προβλεπόμενα». Στο σημείο αυτό περατώνεται το ιστορικό μέρος και ακολουθεί στη συνέχεια το διατακτικό της απόφασης, η τελική, δηλαδή, κρίση του Δικαστηρίου, που έχει ως εξής: Γ΄ Τ ο

δ ι α τ α κ τ ι κ ό: «ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΑΥΤΟΥΣ

Λαβών υπόψη τα άρθρα 56, 81, 163, 165, 405 παράγρ. 406, 341 παραγρ.635,Αρ. 1-655 Ποιν. Κωδ.: 477, 483,487,488, Κωδ. Ποιν. Δικον. κηρύσσει τους Ζερβού Θεμελίνα, Κουσκούτη Καλοτίνα, Μήλα Εμμανουήλ, Φούσκη Σταύρο, Ζαβοριανό Ιωάννη, Διλμπεράκη Πέτρο, ενόχους για τα αδικήματα που τους βεβαιώνονται στη στήλη [εννοείται του παρόντα κατηγορητηρίου] και ως τέτοιους καταδικάζει: την Ζερβού Θεμελίνα σε δυο μήνες κράτηση16 για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο α΄ της στήλης και τέσσερεις μήνες και 10 μέρες φυλάκιση17 για το αντίστοιχο του σημείου β΄. Την Κουσκούτη Καλοτίνα σε δυο μήνες κράτηση για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο α΄ της στήλης, σε τέσσερεις μήνες και 10 μέρες φυλάκιση για το αντίστοιχο του σημείου β΄ και σε επτά μήνες φυλάκιση για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο γ΄ καθορίζοντας συνολικά την ποινή σε 11 μήνες και 10 μέρες φυλάκιση και σε δυο μήνες κράτηση. 16 και 17. Σύμφωνα με την ισχύουσα τότε Ιταλική Ποινική Νομοθεσία τόσο η κράτηση (arresto) όσο και η φυλάκιση ( reclusione) ήταν οι κύριες στερητικές της ελευθερίας ποινές, που επιβάλλονταν μεν χωριστά ή και οι δυο μαζί, ανάλογα με τη βαρύτητα του αδικήματος, αλλά το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο ήταν ο εγκλεισμός του καταδικασθέντα στη φυλακή για όσο χρονικό διάστημα προέβλεπαν αυτές οι ποινές.

-220-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Τον Μήλα Εμμανουήλ σε τρεις μήνες κράτηση για το αδίκημα που αναφέρεται στο α΄ της στήλης, σε 4 μήνες και 10 μέρες για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο β΄ και σε επτά μήνες φυλάκιση για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο γ΄ καθορίζοντας συνολικά την ποινή σε 11 μήνες και 10 μέρες φυλάκιση και σε 3 μήνες κράτηση. Τον Φούσκη Σταύρο, σε δυο μήνες και 15 μέρες κράτηση για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο α΄ και σε 4 μήνες και 10 μέρες φυλάκιση για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο β΄. Τον Ζαβοριανό Ιωάννη για το αδίκημα που του αποδίδεται σε επτά μήνες φυλάκιση, μειωμένους κατά το ένα τρίτο σύμφωνα με την 1η παράγρ. του άρθρου 98 του Ποιν. Κωδ., καθορίζοντας έτσι την ποινή σε 4 μήνες και είκοσι μέρες φυλάκιση. Τον Διλμπεράκη Πέτρο18 για το αδίκημα της διακεκριμένης προσβολής που του αποδίδεται σε επτά μήνες φυλάκιση. Κηρύσσει την Κουλιανού Άννα ένοχη για τα αδικήματα που αναφέρονται στα σημεία α΄ και β΄ της στήλης και ως τέτοια την καταδικάζει σε 1 μήνα κράτηση και σε 3 μήνες και 10 μέρες φυλάκιση. Τον Τριαντάφυλλο Μιχαήλ ένοχο για τα αδικήματα που αναφέρονται στα σημεία α΄ και β΄ της στήλης και ως τέτοιο τον καταδικάζει σε 1 μήνα και 10 μέρες κράτηση και σε 3 μήνες και 10 μέρες φυλάκιση.

Αθώοι των κατηγοριών που τους αποδίδονται οι Μάγκου Σε-

18 Ο Πέτρος Διλμπεράκης, Έλληνας πολίτης, αφού εξέτισε την ποινή του, αποφυλακίστηκε και απελάθηκε από τους Ιταλούς κληθείς «υπό των αρμοδίων Αρχών να εγκαταλείψει την Δωδεκάνησον, καθόσον κατέστη ανεπιθύμητος τη Διοικήσει», όπως διαβάζουμε σε έγγραφο της 28/12/1935 του Έλληνα Πρόξενου στη Ρόδο Γ. Γ. Αργυρόπουλου προς τη διεύθυνση Πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών. Βλ. Θεμελίνας Καπελλά, Ο ρόλος του Ελληνικού Προξενείου της Ρόδου στα χρόνια της Ιταλικής Κατοχής στα «Καλυμνιακά Χρονικά», τόμος Θ΄, Αθήνα 1990, σ. 104.Της ιδίας, Ιστορικές Μνήμες Καλύμνου, ό. π.σ.24.

-221-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

βαστή, Σκαρούλλη Ελένη, Καθοπούλης Παντελής και Μαρουλάκης Κωνσταντίνος19, τον τελευταίο μόνο για τα σημεία α΄ και β΄ της επικεφαλίδας, λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων. Τον Τριαντάφυλλο Μιχαήλ για το αδίκημα που αναφέρεται στο σημείο γ΄ της στήλης λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων και τους Κουλιανού Άννα και Μαρουλάκη Κωνσταντίνο, για το αδίκημα του ξυλοδαρμού διότι η ποινική δίωξη δεν μπορεί να συνεχιστεί λόγω έλλειψης μήνυσης. Τα δικαστικά έξοδα και το τέλος της απόφασης, βαρύνουν αλληλέγγυα όλους τους καταδικασθέντες. Διατάσσει όπως ανασταλεί η εκτέλεση της ποινής εναντίον των Ζερβού Θεμελίνας, Φούσκη Σταύρου, Ζαβοριανού Ιωάννη, Κουλιανού Άννας και Τριαντάφυλλου Μιχαήλ, για το χρονικό διάστημα των πέντε ετών σύμφωνα με τα υπό του νόμου οριζόμενα. Ορίζει την αποφυλάκιση των κατονομαζομένων: Μάγκου Σεβαστής, Σκαρούλλη Ελένης20, Καθοπούλη Παντελή, Μαρουλάκη Κωνσταντίνου, Ζερβού Θεμελίνας, Φούσκη Σταύρου, Ζαβοριανού Ιωάννη, Κουλιανού Άννας και Τριαντάφυλλου Μιχαήλ αν κρατού19 Ο Κωνσταντίνος Μαρουλάκης, Έλληνας υπήκοος και έμπορος το επάγγελμα, αν και αθωώθηκε την 12η Απριλίου 1935, φαίνεται πως είχε ξανασυλληφθεί, καταδικαστεί και εκτίοντας την ποινή του αποφυλακίστηκε μετά από αμνηστία την 24η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Περίμενε δε από μέρα σε μέρα την κοινοποίηση της απόφασης απέλασής του, αλλά δεν ήθελε να εγκαταλείψει τα Δωδεκάνησα «λόγω των ενταύθα περιουσιακών του συμφερόντων», όπως μαρτυρείται από το πιο πάνω μνημονευόμενο έγγραφο της 28/12/1935 του Έλληνα Πρόξενου της Ρόδου. Βλ. Θεμελίνας Καπελλά, Ο ρόλος του Ελληνικού Προξενείου της Ρόδου, ό. π. σ.104.Της ιδίας, Ιστορικές Μνήμες Καλύμνου, ό. π. σ. 24. 20 Στο κατηγορητήριο η Σκαρούλλη Ελένη αναγράφεται ότι ήταν 22 ετών. Σύμφωνα όμως με τη μαρτυρία του γιού της, επίσης εκπαιδευτικού, Λουκά Κάππου γεννήθηκε στις 24-04-1910, συνεπώς το 1935 ήταν 25 ετών. Παρά το γεγονός δε ότι η Σκαρούλλη Ελένη αθωώθηκε, εν τούτοις η ζωή της στην Κάλυμνο είχε γίνει αφόρητη εξαιτίας των πιέσεων των Ιταλών, γεγονός που την ανάγκασε τον Αύγουστο του 1935 να εκπατριστεί φεύγοντας με άλλους 11 Καλύμνιους κρυφά από το νησί της για τη Σάμο και από εκεί για τον Πειραιά ή την Αθήνα. Βλ. Ζ. Τσιρπανλή, Στην Κάλυμνο του 1935, ό. π. σ. 112-114 και 129.

-222-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

νται για άλλη αιτία. Ο ΠΡΑΙΤΩΡΑΣ

Ο ΚΑΓΚΕΛΑΡΙΟΣ

(υπογραφή)

(υπογραφή) Για την αντιγραφή Κως 14/4/1935 Ο Καγκελάριος»

Συμπερασματικά μπορεί να λεχθεί εδώ ότι τα αδικήματα που φάνηκε πως διαπράχθηκαν, σύμφωνα με την πιο πάνω απόφαση, συνοψίζονται στα εξής: α) απόπειρα ή συνέχιση διατάραξης της θρησκευτικής συγκέντρωσης, σύμφωνα με το επικρατήσαντα επί Ιταλικού Φασισμού πνεύμα προστασίας της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, β) ανατρεπτική συγκέντρωση πλέον των 10 ατόμων, με βάση τον ισχύσαντα τις ημέρες εκείνες στρατιωτικό νόμο, γ) προσβολή ή εξύβριση [«λόγω και έργω»], απειλή και περιφρόνηση των οργάνων της δημόσιας ασφάλειας και δ) φθορά της περιουσίας μεμονωμένων πολιτών. Οι κατηγορίες που βάρυναν τους συλληφθέντες φαίνεται πως ήταν τελικά πλημμεληματικού και όχι κακουργηματικού χαρακτήρα. Η πολιτική ωστόσο σκοπιμότητα, στην οποίαν απέβλεπαν μετά φασιστικής μανίας οι Ιταλοί, είναι εμφανώς αποκαλυπτική, όπως διαπιστώνει κανείς από την εξιστόρηση των γεγονότων που περιλαμβάνει η απόφαση. Γι αυτό σε σύνολο 12 κατηγορουμένων οι 8 καταδικάστηκαν από το πρωτοβάθμιο ποινικό δικαστήριο της Κω σε ποινές φυλάκισης από 3 μήνες και 10 μέρες έως 11μήνες και 10 μέρες καθώς και σε κράτηση από 1 μήνα έως 3 μήνες. Η μεγαλύτερη ποινή επιβλήθηκε στους: Μήλα Εμμανουήλ (φυλάκιση 11 μήνες και 10 μέρες και 3 μήνες κράτηση) και στην Κουσκούτη Καλοτίνα (φυλάκιση 11 μήνες και 10 μέρες και 2 μήνες κράτηση)21. 21 Τελικά η Καλοτίνα Κουσκούτη, η οποία υπήρξε και προστάτης οικογένειας, λέγεται ότι παρέμεινε επί 9 μήνες στις φυλακές. Βλ. Κων/νου Τσαλαχούρη, Σελίδες Ιστορίας. Τα γεγονότα της Καλύμνου όπως καταγράφηκαν

-223-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Παρόλα αυτά οι περισσότεροι δεν εξέτισαν την ποινή τους ως το τέλος, γιατί τον Δεκέμβριο του 1935 τους δόθηκε αμνηστία και αποφυλακίστηκαν. Ανεστάλη επίσης η εκτέλεση της ποινής για 5 έτη σε πέντε καταδικασθέντες, όπως διαβάζουμε στο διατακτικό της απόφασης, ενώ ορίστηκε να αποφυλακιστούν οκτώ αν κρατούνταν για άλλη αιτία. Είναι άξιο παρατήρησης το γεγονός ότι τέσσερεις από τις κατηγορούμενες: η Θεμελίνα Ζερβού, η Καλοτίνα Κουσκούτη, η Σεβαστή Μάγκου και η Ελένη Σκαρούλλη ήταν διδασκάλισσες22, από ένα 27χρονο Καλύμνιο στα «Καλυμνιακά Χρονικά», τόμος ΙΔ΄, 2001, σ.44. 22 Η ιστορική αλήθεια επιβάλλει εδώ να τονιστεί ιδιαίτερα η ενεργός συμμετοχή στο ηρωικό εκείνο ξέσπασμα των Καλυμνίων και πολλών άλλων εκπαιδευτικών, όπως του Μ. Σκαρδάση, Γ. Σωτηρίου, Δ. Κωλέτη, Α. Ζερβού, Μ. Γερακιού, Μ. Ζωγράφου και Σ. Μπιλλήρη, οι οποίοι συλληφθέντες καταδικάστηκαν στη δεύτερη δίκη που διεξάχθηκε στην Κω από τις 31 Μαΐου έως τις 4 Ιουνίου 1935 σε ακόμη βαρύτερες ποινές φυλάκισης 1-4 ετών (Γ. Θ. Φεσσόπουλος, ό. π. σ. 35). Όλοι δε οι καταδικασθέντες μεταφέρθηκαν «σιδηροδέσμιοι» στις φυλακές της Ρόδου, όπως μαρτυρεί και η ανώνυμη χειρόγραφη έκθεση που βρίσκεται στα Αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας με αριθμό 21935 (ευγενική χορήγηση του Συμβολαιογράφου Καλύμνου κ. Ιωάννη Ν. Ρήγα). Ειδικότερα ο δάσκαλος Σακελλάρης (Σάσας) Αντωνίου Μπιλλήρης διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο, καθώς σε ένδειξη διαμαρτυρίας για το Αυτοκέφαλο, είπε πρώτος στα παιδιά να φύγουν από το Σχολείο, αρχίζοντας τη σχολική απεργία χωρίς την άδεια του τότε Διευθυντή! Γράφει για την προσφορά του στο κίνημα του 1935 ο γιατρός Γ. Μ. Τσουκαλάς (Η Δωδεκάνησος στην Εθνική Αντίσταση 1940-1945. Εθνική Αντίσταση-Σειρά Αυτοτελών Εκδόσεων αρ.3, Αθήνα 1991,σ.96-99): «Ο δάσκαλος Σάσας Μπιλλήρης στάθηκε καταξιωμένη προσωπικότητα ανυποχώρητου λαϊκού αγωνιστή, με ανθρωπιά και εντιμότητα….. Σαν οικογενειάρχης [πολύτεκνος με 6 παιδιά] ήτο τέλειος με εκλεπτυσμένη ψυχή και αγάπη! Έμπαινε μες στο σπίτι πάντα με το γέλιο. Την ίδια συμπεριφορά είχε και στο σχολείο, έναντι των συναδέλφων του και των μαθητών του, τους οποίους ηγάπα σαν παιδιά του!..... Αυτός οργάνωσε τους δασκάλους και κατάφεραν να διώξουν τους μαθητές από τα σχολεία. Αυτός παραλάμβανε [μέσω του Ελληνικού Προξενείου της Ρόδου] είδη χρήσιμα και χρήματα και εφοδίαζε τους διωγμένους και χωρίς δουλειά παπάδες και δασκάλους. Αυτός οργάνωσε και φρόντισε για την φυγάδευση του παπά Τσουγκράνη και είναι αυτός ο δάσκαλος που την ημέρα του πετροπόλεμου θα βρεθεί με τις γυναίκες πλάιπλάι πολεμώντας με πέτρες και δίπλα του θα σκοτωθεί το βοσκαρούδι ο Καζώνης». Λέγεται, μάλιστα, ότι ο Σάσας Μπιλλήρης εκφώνησε και επικήδειο για τον 26χρονο νεκρό. Συνελήφθηκε από τους Καραμπινιέρους το ίδιο βράδυ της 7ης

-224-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

που βρέθηκαν ανάμεσα σ’ εκείνους που πρώτοι κινητοποιήθηκαν και πρόβαλαν αντίσταση κατά τη διάρκεια της τριήμερης εξέγερσης του Καλυμνιακού Λαού. Στις συμπλοκές όμως εκείνες, εκτός από τους εκπαιδευτικούς που προαναφέραμε (βλ. υποσημ. 22), πήραν μέρος και ιερείς, γιατροί, δικηγόροι και έμποροι. Έτσι στη μεγάλη πενθήμερη δίκη της Κω της 31ης Μαΐου-4ης Ιουνίου 1935, που ακολούθησε την πρώτη της 12ης Απριλίου και της οποίας η απόφαση δεν βρέθηκε στο βιβλίο των ποινικών αποφάσεων αυτού του έτους - πιθανολογώ ότι ο σχετικός με την απόφαση αυτή ογκώδης φάκελος μπορεί να βρίσκεται παραπεταμένος ανάμεσα σε πλήθος άλλων μέσα στο ερμάριο ή ακόμη και να έχει εξαφανιστεί - καταδικάστηκαν σε φυλάκιση 4-6 ½ ετών οι ιερείς Α. Ζωγράφος, Ι. Ζωγράφος, Ν. Δράκος, Μ. Θωμάς, Θ. Κινδύνης, Μ. Καβάσιλας, Π. Ζαΐρης και ο φυγαδευτείς Μ. Τσουγκράνης. Σε φυλάκιση 1-4 ετών οι γιατροί Ε. Καρπάθιος, Α. Χατζηθεοδώρου, ο δικηγόρος Γ. Μάγκος, ο γεωπόνος Μ. Σβύνος και οι έμποροι Κ. Μαρουλάκης, Γ. Ζεμπιλάς, Α. Καλογιάννης, Α. Ψαρομπάς, Γ. Κουφός, Γ. Τουλουμάρης και Κ. Τομάζος. Απολύθηκαν δε για ανεπάρκεια αποδείξεων 3 γιατροί, 2 έμποροι και 1 δικηγόρος23. Απριλίου 1935 που κηρύχθηκε ο Στρατιωτικός Νόμος, μεταφέρθηκε στις φυλακές της Κω μαζί με όλους τους άλλους Καλύμνιους πατριώτες και μετά τη μεγάλη δίκη καταδικάστηκε σε 7ετή φυλάκιση (σύμφωνα με προφορική μαρτυρία των τέκνων του) εκτίοντας την ποινή στο Μεσαιωνικό Φρούριο της Ρόδου, για να αποφυλακιστεί με την αμνηστία που δόθηκε 9 μήνες αργότερα. 23 Βλ. Γ.Θ. Φεσσόπουλος, ό. π. σ. 35.Ο ίδιος αναφέρει και τα ονόματα τόσο του εγκατεστημένου στη Ρόδο Ιταλού δικηγόρου Μανιαλμπό (Magnalbό), διάσημου ποινικολόγου, που υπερασπίστηκε με σθένος και εντιμότητα τους κατηγορούμενους, όσο και του εισαγγελέα του «αίσχους» Σαβαρέζε. Για τον τελευταίο, μάλιστα, έγραψε χαρακτηριστικά: «Ούτος εφάνη εξ ολοκλήρου αντάξιος της φασιστικής Ιταλίας και εδικαιολόγησε πλήρως τον παχυλόν μισθόν που του δίδει αύτη, από τον ιδρώτα των ατυχών Δωδεκανησίων. Έπλεξε το εγκώμιον του ηρωικού στρατού, ο οποίος συνέτριψεν αόπλους Καλυμνίους∙ έκρουσεν ισχυρώς τον κώδωνα του κινδύνου, τον οποίον η ιταλική επιβολή διατρέχει από την μικράν και ατίθασσον Κάλυμνον∙ ώκτειρε τους αφελείς Καλυμνίους, διότι δεν θέλουν να ίδουν τα φώτα του ιταλικού πολιτισμού∙ εχαρακτήρισεν ως έγκλημα σοβαρότατον το ότι αγωνίζονται υπέρ της Θρησκείας των, θέλουν να έχουν σχολάς και επιμένουν εις την ελληνικότητά των. Κατέληξε ζητών ποινάς τρομακτικάς, δια τα αθώα θύματα της ιταλικής πολιτικής και της φασιστικής βίας». Φρονώ ότι ο Εισαγγελέας Σαβαρέζε

-225-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Με την ποινική απόφαση που παρουσίασα θέλησα να δώσω την εικόνα βάσει της οποίας ο Ιταλικός Φασισμός χρησιμοποιώντας τη Δικαιοσύνη, τον σπουδαιότατο αυτό λειτουργικό θεσμό κάθε Πολιτείας, επιδίωξε να επιβάλει το πνεύμα της αυταρχικής εξουσίας του, το λεγόμενο impero Romano, για να εξουδετερώσει το φρόνημα του ατίθασου και πιστού στις πατροπαράδοτες θρησκευτικές αξίες και παραδόσεις Καλυμνιακού Λαού. Μπορεί οι πρωτοφανείς στα δικαστικά χρονικά προμελετημένες εκείνες «δικαστικές δολοφονίες» να εδράζονταν στους σκληρούς νόμους του τότε πολιτικού καθεστώτος, αλλά και η Ιστορία έχει το δικό της άτεγκτο και ανυποχώρητο νόμο που είναι, κατά τον Λατίνο ιστορικό Τάκιτο, ο εξής: «τίποτε το ψεύτικο να μη λέει και τίποτε το αληθινό να μην αποσιωπά». Το χρέος άλλωστε της Ιστορίας, όπως ακόμη παλαιότερα ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς έγραψε, είναι «ως μήτε τα γενόμενα εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται». ΒΑΣΙΛΗΣ Σ. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ τ. Δικηγόρος - Ιστορικός Συγγραφέας Κως, Μάρτιος 2012

πρέπει να ήταν ο γνωστός στο νομικό κόσμο της Δωδεκανήσου Vincenzo Savarese, συντάκτης του ισχύοντα μέχρι σήμερα Κτηματολογικού Κανονισμού της Ρόδου και της Κω, ο οποίος εκτελούσε και χρέη Προϊσταμένου του Κτηματολογικού Γραφείου της Ρόδου (Πρβλ. Π. Θεοδωρόπουλου, Το ισχύον εν Δωδεκανήσω Δίκαιον, Β΄ Έκδοση, Αθήναι 1981,σ. 72-73). Σχετική με τα νομικά ιταλική βιβλιογραφία μας πληροφορεί ότι o V. Savarese έφερε τον τίτλο του: «Βασιλικού Εισαγγελέα της Αυλής και των Δικαστηρίων των Ιταλικών Νησιών του Αιγαίου» («Procuratore del R. presso la Corte ed i Tribunali dell’ Isole Italiane dell’ Egeo»).

-226-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-227-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-228-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-229-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-230-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-231-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-232-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-233-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-234-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-235-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-236-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-237-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-238-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-239-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-240-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-241-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Μάγκου Σεβαστή

Σκαρούλη Ελένη

Μαρουλάκης Κ.

-242-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Δανιήλ Α. Ζερβός

Ε.Σ.Υ. στην Κάλυμνο του 19ου αιώνα

πως είναι γνωστό, επί Τουρκοκρατίας η Κάλυμνος είχε ένα ειδικό καθεστώς «προνομίων», σύμφωνα με το οποίο πλήρωνε στον διοικητή της Ρόδου ένα σχετικά μικρό ποσό ως κατ’ αποκοπή ετήσιο φόρο (Μακτού) και την τοπική διοίκηση ασκούσε η Δημογεροντία. Βέβαια υπήρχε και ο εκπρόσωπος του Οθωμανικού κράτους, ο Αγάς παλιότερα και ο Καϊμακάμης μετά το 1869, αλλά με λίγες και όχι ουσιαστικές αρμοδιότητες και εξουσίες. Στα πλαίσια αυτής της σχεδόν αυτονομίας αναπτύχθηκαν στην Κάλυμνο πρωτοποριακοί για την εποχή εκείνη θεσμοί κοινωνικού κράτους, όπως η δημόσια εκπαίδευση και το δημόσιο σύστημα υγείας με έμμισθο δημοτικό γιατρό, αργότερα δύο έναν για την Πόθια και άλλον για τη Χώρα, που επισκέπτονταν στα σπίτια και θεράπευε δωρεάν τους πολίτες, και με δημοτικό φαρμακείο, που αργότερα έγιναν δύο, ένα στην Πόθια και άλλο στη Χώρα, που χορηγούσε δωρεάν τα αναγκαία φάρμακα στους ασθενείς. Στους κώδικες της Δημογεροντίας υπάρχουν πολλές σχετικές αποφάσεις, από τις οποίες φαίνονται αρκετές λεπτομέρειες του συστήματος, που πιστεύω ότι έχουν ενδιαφέρον. Η παλιότερη σχετική απόφαση που βρήκα είναι η με αριθμό 9 της 11 Φεβρουαρίου 1864, από την οποία προκύπτουν δύο σημαντικές πληροφορίες. Η πρώτη είναι ότι τον διορισμό κάποιου ως δημοτικού γιατρού αποφάσιζε ο λαός σε γενική συνέλευση και η δεύτερη ότι ο δημοτικός ιατρός εκείνη την εποχή, ονόματι Δημήτριος Κ. Κόνσολας, δεν ήταν Καλύμνιος, όπως φαίνεται από το επώνυμό του, που δεν μοιάζει καλύμνικο. Μάλλον δεν υπήρχαν ακόμη τότε Καλύμνιοι γιατροί. Από το γεγονός δε ότι, στην τελευταία συμφωνία του με τον Δήμο τον Νοέμβριο του 1865, για

-243-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

δίμηνη παράταση της υπηρεσίας του μέχρι να αναλάβει ο αντικαταστάτης του, η αμοιβή του ορίζεται σε δραχμές, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι καταγόταν από περιοχή του τότε Ελληνικού κράτους. Και όπως φαίνεται σε μια εξοφλητική απόδειξη που έδωσε στο Δήμο, αριθμός 19/8–2–1865, ο συγκεκριμένος γιατρός είχε προσληφθεί από το έτος 1861 για ένα έτος και, όπως προκύπτει από μεταγενέστερες αποφάσεις, ο διορισμός του επαναλαμβανόταν κάθε χρόνο για ένα έτος κάθε φορά μέχρι και τον Αύγουστο του 1865. Ακολουθούν μια τρίμηνη και μια δίμηνη παράταση της σύμβασης και από τον Ιανουάριο του 1866 αναλαμβάνει άλλος, Καλύμνιος αυτή τη φορά γιατρός. Ο Δημήτριος Κ. Κόνσολας προφανώς έφυγε από την Κάλυμνο. Ψάχνοντας στο διαδίκτυο βρήκα ότι υπήρξε την εποχή εκείνη κάποιος Δημήτριος Κόνσολας, γεννημένος στη Θήβα το 1830, που σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι, επέστρεψε στην Αθήνα το 1870, όπου το 1871 έγινε Υφηγητής και το 1884 Καθηγητής Μαιευτικής και Γυναικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και πέθανε το 1908. Τα βιογραφικά αυτά στοιχεία αφήνουν το περιθώριο να υποθέσουμε ότι ο Δημοτικός γιατρός της Καλύμνου την περίοδο 1861-1865 Δημήτριος Κ. Κόνσολας θα μπορούσε να ήταν ένας νέος επιστήμονας 30-35 ετών, ο οποίος αφού έφυγε από την Κάλυμνο το 1865, έχοντας ασφαλώς και κάποιες οικονομίες, να πήγε στο Παρίσι, να έμεινε εκεί μέχρι το 1870, συμπληρώνοντας για μια πενταετία τις σπουδές και την ειδικότητά του και να είναι ο ίδιος με τον μετέπειτα διαπρεπή Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτριο Κόνσολα. Ίσως στο μέλλον βρεθούν στοιχεία, που να επιβεβαιώνουν ή να απορρίπτουν αυτή την υπόθεση(1). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου 85/18-5-1864 και 130/10-8-1864 για τον τελευταίο ετήσιο επαναδιορισμό του, που περιέχουν και λεπτομέρειες για το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης στην Κάλυμνο της εποχής εκείνης.

-244-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η απόφαση ἀριθ. 9/11-2-1864 Ἐπειδὴ ὁ λαὸς τῆς Καλύμνου συνελθὼν τὴν 2 τοῦ ἤδη τρέχοντος εἰς τὸ μέρος τῶν δημοσυνελεύσεων πρὸς ἐκλογὴν τῶν νέων Δημάρχων ἠθέλησεν τὴν σύστασιν τοῦ Ἰατροῦ Κυρίου Δ. Κόνσολα δημοσίως, συναινέσει καὶ τοῦ Συμβουλίου, τὸν ἀναγνωρίζομεν ὡς δημόσιον Ἰατρὸν ἀπὸ τῆς 8 Αὐγούστου παρελθόντος ἔτους 1863, καθ᾿ ἣν ἐγένετο ἡ μερικὴ σύστασίς του, καὶ ἀναδεχόμεθα ἐξ ὀνόματος τοῦ Κοινοῦ τὰς ὑποχρεώσεις καὶ τοὺς ὅρους τοὺς ἐν τῷ μερικῷ ἐκείνῳ ἐγγράφῳ ἐνδιαλαμβανομένους ὡς πρὸς τὴν μισθοδοσίαν του καὶ τὰ λοιπά. Ἐγένετο ἐν Καλύμνῳ, τὴν 11 Φεβρουαρίου 1864. Οἱ Δήμαρχοι Η απόφαση 85/18-5-1864 18 Μαΐου 1864 Ἔκτακτος συνεδρίασις. Παρόντων τῶν μελῶν τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου καὶ πολλῶν πλοιάρχων πολιτῶν, ἐγένετο λόγος περὶ νέας συστάσεως τοῦ ἰατροῦ Κυρίου Δημ. Κ. Κόνσολα, ὡς ἐγγιζούσης τῆς λήξεως τῆς κατὰ τὸ παρελθὸν ἔτος 1863 συστάσεώς του, ἥτις εἶναι τῇ 8 Αὐγούστου. Συζητήσεως δὲ πολλῆς γενομένης περὶ τοῦ ἀντικειμένου τούτου(2), ἐνεκρίθη παρ᾿ ὅλων ἡ σύστασις αὕτη ὡς ἀπαραιτήτως ἀναγκαία, γνωμοδοτησάντων νὰ ἐνεργηθῇ ἐν καιρῷ ὑπὸ τοὺς ὅρους καὶ μισθὸν τοῦ παρελθόντος ἔτους. Καὶ οὕτω διελύθη ἡ Συνεδρίασις. Η απόφαση 130/10-8-1864 Ἡ Δημαρχία τῆς Ν. Καλύμνου Δυνάμει τῆς ὑπ᾿ ἀριθ. 85 πράξεως τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου χρονολογουμένης τῇ 18 τοῦ παρελθόντος Μαΐου, ὁ Κύριος Δημ. Κ. Κόνσολας διορίζεται καὶ αὖθις ἐκ μέρους τοῦ Κοινοῦ Δημοτικὸς Ἰατρὸς δι᾿ ἕνα ὁλόκληρον ἐνιαυτὸν ἀρχόμενον ἀπὸ τῆς 8 τοῦ ήδη τρέχοντος μηνὸς Αὐγούστου 1864, καὶ λήγοντα τῇ 8 Αὐγούστου 1865. Οἱ ὅροι δὲ ὡς πρὸς τὰς ὑποχρεώσεις του πρὸς τὸ Κοινὸν

-245-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

καὶ τὴν μισθοδοσίαν του, εἶναι οι αὐτοὶ, ὡς καὶ τὸ παρελθὸν ἔτος. Ἤτοι ὁ μὲν Κύριος Δημήτριος Κ. Κόνσολας ὑποχρεοῦται νὰ ἐπισκέπτηται ὅλους τοὺς ἐνταῦθα κατοίκους δι᾿ ὅλον τὸ ἔτος καὶ θεραπεύῃ μετὰ ζήλου τὰ συμβαίνοντα εἰς αὐτοὺς φυσικὰ νοσήματα, ὡς καὶ τὰ ἐπιδεκτικὰ χειρουργίας, ὑπάγων προθύμως πρὸς ἕκαστον ἀσθενῆ ὁσάκις προσκληθῇ, καὶ ἐν καιρῷ νυκτὸς, ἂν ἡ χρεία τὸ καλέσῃ, χωρὶς νὰ λαμβάνῃ παρ᾿ αὐτοῦ τίποτα διὰ τὰς ἐπισκέψεις καὶ τοὺς κόπους του(3). Τὸ δὲ Κοινὸν ὑπόσχεται νὰ δώσῃ πρὸς αὐτὸν ἀντιμισθίαν μετσίτια(4) ἀργυρᾶ χίλια ἑκατὸν, ἀριθμός 1100, πληρωτέα εἰς τέσσαρας δόσεις ἐν τῇ ἀρχῇ ἑκάστης τριμηνίας. Τὰ ἐνοίκια τῶν δύο φαρμακείων ἄνω καὶ κάτω(5) θέλουν εἶσθαι εἰς βάρος τοῦ Κοινοῦ, καθὼς καὶ ἡ ἐν καιρῷ προμήθευσις τῶν ἀναγκαιούντων φαρμάκων, τῶν ὁποίων ἡ ὠφέλεια θέλει εἶσθαι διὰ λογαριασμὸν τοῦ Κοινοῦ(6). Ὅταν ξένος τις πάσχων ἔλθῃ ἐνταῦθα πρὸς θεραπείαν, καὶ τὸ πάθος τούτου ἀπαιτῇ ἐγχείρισιν, ἡ ἐκ τούτου ὠφέλεια(7) θέλει διανέμεσθαι ἐπίσης μεταξὺ τοῦ Κοινοῦ καὶ τοῦ Ἰατροῦ. Εἰς τούτου ἔνδειξιν ἐξεδόθησαν δύο ὅμοια δι᾿ ἓν καὶ τὸ αὐτὸ τέλος, καὶ ἔλαβον ἑκάτερον τῶν συμβαλλομένων μερῶν ἀνὰ ἕν. Ἐν Καλύμνῳ, τῇ 10 Αὐγούστου 1864 ὁ Ἰατρὸς Οἱ Δήμαρχοι Αμέσως την επομένη της απόφασης 85/18-5-1864, που πάρθηκε σε έκτακτη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου με συμμετοχή πολλών προυχόντων και μετά από πολλή συζήτηση, το Δημοτικό Συμβούλιο πήρε μια άλλη απόφαση, 86/19-5-1864, και εξέδωσε ένα ψήφισμα πολύ πρωτοποριακό για την εποχή εκείνη. Ένα σχεδόν αιώνα πριν εμφανιστεί στον πολιτισμένο κόσμο ο θεσμός των φοιτητικών δανείων, το Δημοτικό Συμβούλιο της Καλύμνου του 1864 αποφασίζει και ψηφίζει να χορηγηθεί δάνειο από το δημοτικό ταμείο σε έναν Καλύμνιο φοιτητή της ιατρικής στη Γαλλία, που βρισκόταν στο τέλος των σπουδών του και προφανώς δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να τις τελειώσει. -246-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η Απόφαση 86/19-5-1864 και το Ψήφισμα 87/19-5-1864 19 ἰδίου (Μαΐου 1864), Ἔκτακτος Συνεδρίασις. Παρόντων σχεδὸν ὅλων τῶν μελῶν τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου, ἐγένετο πρότασις περὶ ἐπιχορηγήσεως βοηθείας ἐκ μέρους τοῦ Κοινοῦ πρὸς τὸν ἐν Γαλλίᾳ σπουδάζοντα τὴν ἰατρικὴν Ἀντώνιον Πελεκάνον ὄντα ἤδη περὶ τὸ τέλος τῶν σπουδῶν του, καὶ ἀπεφασίσθη παμψηφεὶ παρ᾿ ὅλων νὰ τῷ χορηγηθῶσι φράγκα χίλια πεντακόσια, ἀριθμός 1500, ἅτινα νὰ ἐξασφαλισθοῦν ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν του. Ἕπεται δὲ τὸ περὶ τούτου ψήφισμα: Ψήφισμα Σήμερον τὴν δεκάτην ἐννάτην Μαΐου τοῦ χιλιοστοῦ ὀκτακοσιοστοῦ ἑξηκοστοῦ τετάρτου ἔτους ἡμέραν τρίτην, τὸ Δημοτικὸν Συμβούλιον συνελθὸν εἰς συνδιάσκεψιν περὶ ἐπιχορηγήσεως βοηθείας ἐκ μέρους τοῦ Κοινοῦ πρὸς τὸν ἐν Γαλλίᾳ σπουδάζοντα τὴν ἰατρικὴν Κύριον Ἀντώνιον Πελεκάνον, ὄντα ἤδη περὶ τὸ τέλος τῶν σπουδῶν του, καὶ ἱκανῶς συζητῆσαν τὸ πρᾶγμα, ὁμοφώνως ψηφίζει: αον. Νὰ χορηγηθῶσιν πρὸς αὐτὸν ἐκ μέρους τοῦ Κοινοῦ πρὸς τελειοποίησιν τῶν σπουδῶν του φράγκα χίλια πεντακόσια, ἀριθμός 1500, ὡς δάνειον. βον. Τὸ ποσὸν τοῦτο νὰ ἐξασφαλισθῇ ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν του, οἵτινες θέλουν δώσει ὁμόλογον πρὸς τὸ Κοινὸν ἐπὶ τῷ νομίμῳ τόκῳ δώδεκα, ἤτοι 12, τοῖς % ἐτησίως. γον. Ἐν περιπτώσει ἐναντίᾳ τὸ Κοινὸν ἀσφαλιζόμενον ἐπὶ τῆς μητρικῆς καὶ πατρικῆς κτηματικῆς αὐτῶν περιουσίας θέλει πληρώνεσθαι πρῶτον, καὶ ἔπειτα οἱ λοιποὶ δανεισταί. (8) Οἱ Σύμβουλοι Οἱ Δήμαρχοι Λίγο αργότερα στον ίδιο, πτυχιούχο πλέον γιατρό, προτείνεται με επιστολή των Δημάρχων, 28/12-3-1865, η θέση του Δημοτι-

-247-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κού γιατρού της Καλύμνου, εν όψει της αποχωρήσεως του Δημητρίου Κόνσολα (βλ. προηγούμενο), και στις αρχές του έτους 1866 υπογράφεται η σχετική σύμβαση για ένα έτος, 92/25-3-1866. Η Επιστολή 28/12-3-1865

Ἐξοχώτατε Κύριε Ἀντώνιε Πελεκάνε! Ἐν Καλύμνῳ τὴν 12/24 Μαρτίου 1865 Ἐξ ίδιαιτέρας πρὸς τοὺς ἐνταῦθα φίλους σας ἐπιστολῆς μανθάνομεν ὅτι στερούμενος τῆς κοινῆς συνεννοήσεως, κωλίεσθε νὰ ἔλθητε εἰς Κάλυμνον. Γράφοντες πρὸς ὑμὰς σήμερον, σᾶς λέγομεν ὅτι τοῦτο προῆλθεν οὐχὶ ἀπὸ ἄλλην τινὰ αἰτίαν, εἰ μὴ μόνον ἀπὸ μόνην τὴν κατ᾿ ἐκείνους ἀναρχίαν. Σᾶς γνωστοποιοῦμεν δὲ διὰ τῆς παρούσης μας, ὅτι συνεπείᾳ κοινῆς ἐπὶ τούτῳ συνδιασκέψεως ἐνεκρίθη ἡ ἐν Καλύμνῳ σύστασις ὑμῶν, ὡς δημοσίου ἰατροῦ ἐπὶ ἔτος ἓν, ἀρχομένης χωρίς τῆς παραμικρᾶς χρονοτριβῆς, ἀπὸ τῆς ἡμέρας τῆς ἀφίξεώς σας, ἐν τῷ διαστήματι τοῦ ὁποίου εἰς ἀντιμισθίαν θέλετε λάβει γρόσια τρέχοντα Καλύμνου(9) εἰκοσιπέντε χιλιάδας. Καὶ μολονότι τὸ ποσὸν αὐτὸ δὲν εἶναι εὐκαταφρόνητον, διὰ τῆς πρὸς τὴν ἰατρικὴν ἐπιστήμην ὅμως ἰκανότητός σας, καὶ διὰ τῆς πρὸς τὴν ἐξάσκησιν τοῦ ἐπαγγέλματός σας προθυμίας (περὶ τῶν ὁποίων ἡμεῖς δὲν ἀμφιβάλλομεν) θὰ γίνῃ εἰς τὸ μέλλον ἡ ἀπαιτουμένη δικαία προσθήκη καὶ ἡ μεταξὺ ὑμῶν καὶ τῆς Κοινότητος Καλύμνου ἀνανέωσις συμφωνίας.

Λοιπὸν ἐπισπεύσατε τὸν ἐρχομὸν σας καὶ ἀποδείξατε τὰ πρὸς τὴν πατρίδα καλὰ αἰσθήματά σας, ἥτις πρὸς ὑμᾶς ἀναφερομένη ἔχει τὰς χρηστὰς ἐλπίδας της καὶ ἀνυπομόνως περιμένει νὰ σᾶς ἴδῃ τὸ ἔδαφος αὐτῆς πατοῦντας. Δέχθητε δὲ τὴν ἔκφρασιν τῆς πρὸς ὑμᾶς εὐνοίας καὶ τῆς ἐξαιρέτου ὑπολήψεώς μας, οἵτινες καὶ μένομεν ἀσπαζόμενοί σας, καὶ μὲ τὴν καλὴν περὶ τῆς συντόμου πραγματοποιήσεως τῆς παρούσης αἰτήσεώς μας ἐλπίδα. Οἱ Δήμαρχοι τῆς Καλύμνου Ἀντώνιος Σ. Μαΐλλης, Θέμελις Ὀλυμπίτης

-248-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η 1η Σύμβαση 92/25-3-1866 Δηλοποιεῖται διὰ τοῦ παρόντος ἐπισήμου συμβολαίου ὅτι οἱ ὑποφαινόμενοι ἐξ ἑνὸς μέρους ἡ Κοινότης τῆς Καλύμνου καὶ ἐξ ἑτέρου ὁ ἰατρὸς Κύριος Ἀντώνιος Πελεκάνος συνεφώνησαν ὡς ἑφεξῆς: 1. Ὁ Κύριος Ἀντώνιος Πελεκάνος ἀναδέχεται τὴν ἰατρικὴν ὑπηρεσίαν τῶν ἐν Χώρᾳ καὶ λιμένι Καλύμνου κατοίκων ἐπὶ ἔτος ἓν, ἀρχόμενον ἀπὸ τῆς 19 Ἰανουαρίου ἐ. ἔ. , καὶ λῆγον τὴν 19 Ἰανουαρίου ἔτους ἐλευσομένου 1867. 2. Ἡ δὲ Κοινότης Καλύμνου ὑπόσχεται τῷ ἰατρῷ χρονικὴν ἀντιμισθίαν τὴν χορήγησιν χιλίων ἑκατὸν μετζιτίων, ἀριθ. 1100, πληρωτέων εἰς δόσεις τέσσαρας, ἑκάστη τῶν ὁποίων πληρωτέα τῇ ἀρχῇ πάσης τριμηνίας. 3. Οὐδεὶς ἰατρὸς μὴ ἐπιστήμων δύναται νὰ ἐπισκεφθῇ ἀσθενὴ ἐνταῦθα. Ἄλλως ὁ δημόσιος ἰατρὸς δὲν ὑποχρεοῦται νὰ ἐπισκεφθῇ τοὺς παρὰ τοιούτου ἰατροῦ προηγουμένως ἐπισκεπτομένους ἀσθενεῖς(10). 4. Ἀμφότεροι οἱ συμβαλλόμενοι δύο μῆνας πρὸ τῆς λήξεως τοῦ ἔτους ὀφείλουσι νὰ εἰδοποιῶσιν ἀλλήλους περὶ ἀνανεώσεως ἢ μὴ ἀνανεώσεως τῆς συμφωνίας των πρὸς πρὸς γνῶσιν καὶ ὁδηγίαν των. 5. Αἱ ἐπισκέψεις τῶν ξένων πρὸς ὠφέλειαν τοῦ ἰατροῦ(11). Ἐγένοντο εἰς ἔνδειξιν δύο ὅμοια καὶ ἔλαβον ἑκάτερος τῶν συμβαλλομένων ἀνὰ ἓν. τὴν 25 Μαρτίου 1866, ἐν Καλύμνῳ

ὁ ἰατρὸς

οἱ Δήμαρχοι Ἀντώνιος Σ. Πελεκάνος

Στο τέλος του έτους υπογράφεται νέα σύμβαση, 102/28-121866, για το επόμενο έτος, της οποίας το κείμενο είναι ίδιο με την προηγούμενη, με την προσθήκη 6ου άρθρου, το οποίο λέει: «Ἐὰν ἡ Κοινότης τῆς Καλύμνου δὲν ἤθελε φέρει ἄλλον Ἰατρὸν ὑπόσχεται νὰ χορηγήσῃ εἰσέτι εἰς τὸν Ἰατρὸν ἕτερα

-249-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἑκατὸν πεντήκοντα μετζίτια ἀριθ 150». Φαίνεται ότι είχε συζητηθεί και αποφασιστεί η πρόσληψη και δεύτερου γιατρού, ώστε ο ένας να καλύπτει τη Χώρα και ο άλλος την Πόθια, αλλά μη υπάρχοντος Καλύμνιου, η Δημαρχία έψαχνε εκτός Καλύμνου να βρει διαθέσιμο να τον φέρει στην Κάλυμνο. Παρατηρήσεις και σχόλια

1. Μετά την ανάρτηση του άρθρου, στην ηλεκτρονική εφημερίδα ΑΡΓΩ ΤΗΣ ΚΑΛΥΜΝΟΥ, σε δύο συνέχειες τον Σεπτέμβριο και Οκτώβριο 2012, είχε την καλοσύνη να με ενημερώσει ο καλός φίλος και συνάδελφος κ. Κυριάκος Χατζηδάκης, πρόεδρος του Αναγνωστηρίου, ότι ο Κάρολος Φλέγελ στην πραγματεία του ‘‘Η ΝΗΣΟΣ ΚΑΛΥΜΝΟΣ’’, Κων/πολη 1896, και στη σελ. 43 αναφέρει επί λέξει: «Ἐνῷ δὲ πρὸ τριακονταετίας ἡ Κάλυμνος ἠναγκάσθη νὰ προσκαλέσῃ ἐκ Θηβῶν τὸν τότε νεαρὸν ἰατρὸν, νῦν δὲ γνωστὸν καθηγητὴν τοῦ ἐν Ἀθήναις Πανεπιστημίου κ. Δημήτριον Κόνσολαν, ὡς μὴ ἔχουσα ἴδιον, ἔκτοτε παρήγαγε 22 ἰατροὺς, ὧν σχεδὸν ὅλοι εσπούδασαν ἐν Μονπελιὲ ἢ Παρισίοις». Έτσι η υπόθεση ότι ο Δημήτριος Κ. Κόνσολας, Δημοτικός γιατρός της Καλύμνου την περίοδο 1861-1865, και ο Δημήτριος Κόνσολας, διαπρεπής καθηγητής Μαιευτικής και Γυναικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1884 και μετά, ήταν το ίδιο πρόσωπο, αποδεικνύεται σωστή. 2. Γιατί άραγε χρειάστηκε έκτακτη συνεδρίαση και τόσο πολλή συζήτηση για να εγκριθεί η ανανέωση της σύμβασης του γιατρού, που τα προηγούμενα χρόνια γινόταν σχεδόν αυτόματα; 3. Η υγειονομική περίθαλψη είναι δωρεάν για όλους τους κατοίκους της Καλύμνου. 4. Το μετζίτιον (μετζίτι ή μεζίτθι) ήταν νόμισμα που έκοψε ο Σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ (1839-1861) το 1844. Υπήρχε το χρυσό μετζίτι αξίας ίσης προς 1 χρυσή οθωμανική λίρα (100 γρόσια) και το πιο συνηθισμένο ασημένιο μετζίτι αξίας ίσης προς το 1/5 της χρυσής οθωμανικής λίρας (20 γρόσια). Όπως όμως οι λίρες έτσι και τα μετζίτια στις τρέχουσες συναλλαγές είχαν άλλη τιμή, μεγαλύτερη από την επίσημη των 20 γροσιών, η οποία μεταβαλλόταν με τον χρόνο και τον τόπο. Έτσι στην Κάλυμνο το 1866 η τρέχουσα τιμή ήταν 24 γρόσια ανά μετζίτι, όπως προκύπτει από εξοφλητική απόδειξη 26400

-250-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

γροσιών για 1100 μετζίτια. 5. άνω και κάτω = Χώρα και Πόθια 6. Φαίνεται ότι κάποια φάρμακα δε δινόντουσαν δωρεάν αλλά πουλιόντουσαν από τα δημοτικά φαρμακεία με κέρδος του Δήμου. Από τη συνέχεια συμπεραίνεται ότι ήταν αυτά που χρησιμοποιούσαν οι μη Καλύμνιοι που τύχαινε να αρρωστήσουν στην Κάλυμνο. 7. Όπως φαίνεται η δωρεάν περίθαλψη ήταν μόνο για τους Καλύμνιους. Οι μη Καλύμνιοι, οι «ξένοι», αν χρειαζόντουσαν ιατρική βοήθεια θα την πλήρωναν και το αντίτιμο θα μοιραζόταν ο γιατρός με το δημοτικό ταμείο. 8. Οι όροι του δανείου ίσως σήμερα φαίνονται επαχθείς, ιδίως το επιτόκιο 12%. Όμως αν λάβομε υπόψη τα συναλλακτικά ήθη και τις συνθήκες της εποχής εκείνης πρέπει να ήταν λογικοί. 9. Γρόσια τρέχοντα Καλύμνου = Λογιστική νομισματική μονάδα μικρότερης αξίας από την επίσημη που ήταν 20 γρόσια ανά ασημένιο μετζίτι ή 100 ανά χρυσή οθωμανική λίρα (επίσημα ή ταμιακά γρόσια). Στην αγορά το μετζίτι όπως και η χρυσή οθωμανική λίρα είχαν άλλη, μεγαλύτερη από την επίσημη τιμή. Όταν οι υπολογισμοί γινόντουσαν με αυτή την τιμή τα γρόσια χαρακτηριζόντουσαν «τρέχοντα» ή «αγοραία» ή «γρόσια Καλύμνου». 10. Φαίνεται ότι την εποχή εκείνη υπήρχαν και στην Κάλυμνο ‘‘ιατροί μη επιστήμονες’’ , δηλαδή πρακτικοί κομπογιαννίτες. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι σ᾿ αυτούς τους κομπογιαννίτες δεν απαγορεύεται άμεσα η άσκηση της ιατρικής, και δεν απειλείται ποινή για τον παραβάτη, αλλά εμποδίζεται έμμεσα με τον αποκλεισμό των πελατών τους από τις δωρεάν υπηρεσίες του επιστήμονα δημοτικού γιατρού. Αν τελικά ο ασθενής που κάλεσε πρακτικό γιατρό δεν θεραπευτεί απ’ αυτόν και καλέσει τον δημοτικό γιατρό, θα πρέπει να πληρώσει τις υπηρεσίες του, αφού αυτός από τη σύμβασή του δεν υποχρεούται να τις παρέχει δωρεάν. 11. Η δωρεάν περίθαλψη είναι μόνο για τους Καλύμνιους. Οι ξένοι θα πληρώνουν κανονικά την περίθαλψή τους. Δανιήλ Α. Ζερβός, Φυσικός, τ. Λυκ/χης

-251-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-252-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Νικήτας Σκ. Καραφυλλάκης

Πως η Κάλυμνος έκανε την Κούταλη και τη Λήμνο σφουγγαράδικα νησιά

ΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟ πως με τη σπογγαλιεία ασχολήθηκαν σχεδόν αποκλειστικά νησιώτες που τα βραχώδη και άγονα εδάφη τους δεν άφηναν περιθώρια βιοποριστικής απασχόλησης πέρα από τη θάλασσα και τον ξενιτεμό. Νησιώτες που προτίμησαν να κατεβαίνουν στα ψυχρά και σκοτεινά πελαγίσια βάθη, παρά να αναζητούν την τύχη τους σε άγνωστες και αφιλόξενες πατρίδες. Καθένα από τα σφουγγαράδικα νησιά έχει γράψει τη δική του ιστορία. Οι δύτες τους, ξεπερνώντας τα ανθρώπινα όρια αντοχής, θάρρους και ηρωισμού, μέσα από αφάνταστα σκληρές συνθήκες δουλειάς και απίστευτες περιπέτειες, κινδύνους και θυσίες, έγραψαν τη δική τους Οδύσσεια, χωρίς να βρουν σ’ όλες τις περιπτώσεις τη Μούσα που θα κατέγραφε, θα εξιστορούσε και θα έψαλλε τους θρύλους και τα κατορθώματά τους, τη συμβολή τους στη στήριξη και προκοπή των τοπικών κοινωνιών τους. Η Κάλυμνος είχε την τύχη να τη βρει στο πρόσωπο του μεγάλου της λογοτέχνη Γιάννη Μαγκλή, στη Θεμελίνα Καπελλά, στο Γιάννη Χειλά και σε πολλά άλλα πνευματικά της τέκνα, καθώς επίσης και στην καλλιτεχνική σμίλη του Σακελλάρη Κουτούζη και της Ειρήνης Κοκκίνου. Δεν έχει συμβεί κάτι παρόμοιο και στα υπόλοιπα σπογγαλιευτικά κέντρα, τη Σύμη, την Ύδρα, την Αίγινα, τις Σπέτσες, το Τρίκερι, τη Λήμνο, το Καστελόριζο, τη Λέρο, την Αστυπαλιά, τη Χάλκη, το Κρανίδι, την Ερμιόνη. Τα παλικάρια τους, αντρειωμένα και ριψοκίνδυνα, αναζητούσαν σε μακρινές θάλασσες, από την Κέρκυρα ως τη Συρία κι από τη Θάσο

-253-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

και τη Χαλκιδική μέχρι τη Βεγγάζη, το δικό τους χρυσόμαλλο δέρας που θα πρόσφερε το καθημερινό ψωμί στα στερημένα σπίτια τους. Όσα έχουν γραφεί μέχρι σήμερα δεν έχουν ακόμα ολοκληρώσει το σπογγαλιευτικό έπος των σφουγγαράδων που είχαν ως χώρο δουλειάς, όχι τη ζεστή, φιλική, ασφαλή και φωτεινή στεριά, αλλά τις σπλάζες, τις ρέστες, τους πάγκους και τις φυκιάδες, τα κάθε λογής πελαγίσια ρουμάνια. Έτσι, μια μοναδική παράδοση σκληρής βιοπάλης και θυσιών καλύπτεται σιγά-σιγά από την αχλύ της λησμονιάς που φέρνει ο χρόνος. Πολλά θα μπορούσαν να γίνουν, για να κρατηθούν στη συλλογική μνήμη και συνείδηση, για να αποδοθεί ο οφειλόμενος φόρος τιμής στους αληθινούς αυτούς ήρωες κι ευεργέτες σε κάθε σφουγγαράδικο ελληνικό νησί. Στην Κάλυμνο, για παράδειγμα, στη μητρόπολη του σφουγγαριού, δεν λειτουργεί μέχρι σήμερα αξιόλογο μουσείο σπογγαλιείας με εκθέματα, σκάφη, μηχανήματα, σύνεργα και αλιεύματα, κείμενα και εικόνες γύρω από τη ζωή των σφουγγαράδων. Μόλις πριν από λίγα χρόνια ιδρύθηκε και λειτουργεί ένα μικρό Ναυτικό Μουσείο που η φτώχια του σπογγαλιευτικού του τμήματος περισσότερο προσβάλλει παρά προβάλλει το νησί. Την απογοήτευση και την πικρία τους εκφράζουν οι δικοί μας σφουγγαράδες, γιατί δε φρόντισαν οι Αρχές να τιμήσουν την ιστορία της Καλύμνου. Την ευθύνη επιρρίπτουν στην Αρχαιολογική Υπηρεσία της Δωδεκανήσου που όχι μόνο δεν φρόντισε να τους ενθαρρύνει και να τους φιλοτιμεί να παραδίνουν, με το αζημίωτο, τους ανεκτίμητους θησαυρούς που ανέσυραν κατά καιρούς από τον πλούσιο κόσμο των ελληνικών θαλασσών, αλλά αντίθετα τους απειλούσε με πρόστιμα και κατασχέσεις σκαφών! Για το σφουγγάρι και τη χρήση του υπάρχουν σχετικές αναφορές ήδη από την ομηρική και κλασική αρχαιότητα. Στην Οδύσσεια1 1.

«…πρόσταξε τώρα τους νεκρούς να πάρουν οι γυναίκες κι έπειτα τα πεντάμορφα θρονιά και τα τραπέζια να καθαρίσουν με νερά και τρυπητά σφουγγάρια».

-254-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

(ραψ.X, στ.438-440), στον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου, στην «Αλιευτική» του Οππιανού, όπου οι ψαράδες του σφουγγαριού αποκαλούνται «σπογγοθήρες». Σε κανένα από τα σφουγγαράδικα νησιά δε γνωρίζουμε πότε και πώς ξεκίνησαν οι κάτοικοί του να ασχολούνται επαγγελματικά με το σφουγγάρι, με μοναδική εξαίρεση την Κούταλη και τη Λήμνο. Για τα δύο αυτά νησιά γνωρίζουμε και την αρχή και την ακμή και το τέλος της σπογγαλιείας τους. Θα άξιζε να τα γνωρίσουν οι αναγνώστες των «Καλυμνιακών Χρονικών», γιατί η σπογγαλιευτική ιστορία τους είναι στενά δεμένη με το νησί μας που έχει παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην εμφάνιση, εκμάθηση και άσκηση της τόσο δύσκολης και επικίνδυνης αυτής παραγωγικής διαδικασίας. Το σημαντικό αυτό γεγονός δεν είναι γνωστό στην τοπική σπογγαλιευτική ιστορία. Δεν έχει καταγραφεί σε κανένα σχετικό κείμενο, ούτε έχει διασωθεί στη μνήμη των σφουγγαράδων μας. Ούτε και στη σύγχρονη κοινωνία της Λήμνου, με εξαίρεση ελάχιστους ερευνητές της θαλασσινής ιστορίας της Νέας Κούταλης. Πέρα από την ιστορική σημασία του, αποκαλύπτει τις μεγάλες καταδυτικές ικανότητες, το υψηλό επαγγελματικό ήθος των πατέρων μας, το πνεύμα αλληλεγγύης, ανιδιοτέλειας, συναδελφοσύνης και ανθρωπιάς που τους χαρακτήριζε, για τα οποία θα πρέπει όλοι μας να νιώθουμε περήφανοι. Πιθανολογείται πως οι Καλύμνιοι ασχολήθηκαν με τη σπογγαλιεία από τους πανάρχαιους χρόνους και δε σταμάτησαν ποτέ στο πέρασμα των αιώνων. Η Λήμνος είναι το νησί του Φιλοκτήτη, του άτυχου ήρωα του τρωικού πολέμου που εγκαταλείφθηκε από τους επίδοξους συμπολεμιστές του Αχαιούς και παρέμεινε στο νησί για 10 ολόκληρα χρόνια, λόγω τραυματισμού, σύμφωνα με την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή. Είναι ακόμα η Λήμνος το ιστορικό ορμητήριο του ελληνικού στόλου στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, με επικεφαλής το θρυλικό «Αβέρωφ», που δεν επέτρεψε στον ισχυρότερο τουρκικό στόλο να ξεμυτίσει από τα στενά των Δαρδανελίων. Το ερέθισμα, για να ασχοληθούμε με τη σπογγαλιευτική ιστορία της Λήμνου και της Κούταλης, μας το έδωσε ένα ωραίο αφιέρωμα στο μαγκιόρο Λημνιό σφουγγαρά Κώστα Ψάρρα, από την

-255-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κ. Φωτεινή Καραμαλούδη, που δημοσιεύτηκε στο «Ημερολόγιο του Αρχιπελάγους». Μια ετήσια έκδοση που κυκλοφορεί εδώ και 15 χρόνια από τον Τήνιο εκδότη Στρατή Φιλιππότη και το οποίο είχε την ευγενική καλοσύνη να μας στείλει ο Λεριός φίλος και συνάδελφος Χρίστος Παπαδόπουλος, εκλεκτός συνεργάτης των Καλυμνιακών Χρονικών. Στο μικρό αυτό αντιπροσωπευτικό πορτραίτο του σφουγγαρά που ανήκει, κατά τη συγγραφέα του, «στα μυθικά όντα της στεριάς και της θάλασσας, τα μόνα από τους θνητούς που τα μάτια τους αντίκρισαν το γιούσουρι και τις γοργόνες», αναφέρεται η Κάλυμνος ως το νησί που γνώρισε και δίδαξε τη σπογγαλιεία στους Λημνιούς μετά από ένα τυχαίο γεγονός που συνέβηκε στη μακρινή Κούταλη, ένα νησάκι της Προποντίδας. Η σχετική αναφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα μας, ήταν φυσικό να κεντρίσει την περιέργεια και το ενδιαφέρον μου να μάθω περισσότερα. Μίλησα με τον υπέργηρο Λημνιό σφουγγαρά Κώστα Ψάρρα, που όταν τον ρώτησε ο γνωστός λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου, γιατί διακινδυνεύει τη ζωή του κατεβαίνοντας σε μεγαλύτερα βάθη από τα επιτρεπόμενα, την απάντησή του: «για ένα φιλότιμο», την έκανε τίτλο σε μυθιστόρημά του που βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, όπως μας ενημερώνει η συγγραφέας του σχετικού αφιερώματος. Για ένα φιλότιμο ο κάθε νησιώτης σφουγγαράς δεν λογάριαζε τη ζωή του, για να βγάλει το ψωμί των παιδιών του, για να μη φανεί δειλός και λιπόψυχος στον καπετάνιο και στους συντρόφους του, για να δικαιολογήσει τα πλάτικα και τα κοντράτα του, για να είναι περιζήτητος και ακριβοπληρωμένος. Για να κυκλοφορεί με ψηλά το κεφάλι στο νησί του. Κουβέντιασα με το σπογγέμπορο από τη Λήμνο Γιάννη Ψάρρα που επισκέφθηκε για επαγγελματικούς λόγους αρκετές φορές την Κάλυμνο, καθώς επίσης και με τον τελευταίο των μεγάλων καπεταναίων του νησιού μας, τον Γιάννη Τσουλφά, τον «πολύτροπο» Καλύμνιο Οδυσσέα που «πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω», ταξιδεύοντας από την Προποντίδα μέχρι τις χώρες των Λωτοφάγων και από την πατρίδα των Φαιάκων -256-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ως τη xώρα των Φαραώ. Συνάντησα το φίλο από τα παλιά στην Ψέρημο, Αντώνη Καμπουράκη, το γνωστό αγέραστο δύτη, το δεινό ψαροτουφεκά, τον καπετάνιο που μαζί με τα 6 αδέρφια του έκαναν ολόκληρο το Αιγαίο δικό τους υγρό κτήμα, τρυγώντας τους πλούσιους καρπούς του, σφουγγάρια, όστρακα, ψάρια, δημιουργώντας έναν αξεπέραστο θρύλο θαλασσινής λεβεντιάς, νοικοκυροσύνης και προκοπής γύρω από το όνομά τους. Για να φωτίσω όσο γίνεται καλύτερα το σχετικό γεγονός. Βρισκόμαστε στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου είναι κάτω από το ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Κάλυμνος, με το προνόμιο της αυτοδιοίκησης που της παραχωρήθηκε το δέκατο έκτο αιώνα από τον κατακτητή σουλτάνο Σουλεϊμάν, που και δικοί μας συνηθίζουν δυστυχώς να αποκαλούν «μεγαλοπρεπή», με τη συνετή και χρηστή διοίκηση της Δημογεροντίας της και με την εργατικότητα και την ικανότητα των παιδιών της έχει αναδειχθεί ως το μεγαλύτερο σπογγαλιευτικό κέντρο στον κόσμο, με τα 300 σκάφη, τους 2000 δύτες και τα περισσότερα από 120 τόνους σφουγγάρια στο εξάμηνο ταξίδι τους. Η εισαγωγή και χρήση του σκάφανδρου από το 1866 ανέβασε την παραγωγή κατακόρυφα και η παρουσία ενός ιδιοφυούς σπογγέμπορου, του Νικόλαου Βουβάλη, φέρνει το χρυσόξανθο σφουγγάρι σ’ ολόκληρη την Ευρώπη και πρωτόγνωρο πλούτο στο νησί. Στη μακρινή Προποντίδα, στη θάλασσα του Μαρμαρά, τα 4 κατοικημένα νησιά της, με τον αμιγή ελληνικό πληθυσμό τους, ζουν κι αυτά υπόδουλα στον ίδιο κατακτητή. Το μικρότερο απ’ αυτά, μια στενή λωρίδα γης με επιφάνεια 4 περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα, είναι η Κούταλη, η πατρίδα του πασίγνωστου Πανα(γ)ή Κουταλιανού, του φτωχού μετανάστη Έλληνα, που έγινε διάσημος στην Αμερική κι όχι μόνο, χάρη στην υπερφυσική του δύναμη, που η φήμη του εξακολουθεί να απλώνεται σε κάθεελληνική γωνιά μέχρι σήμερα2. Οι κάτοικοί της, 2000 2

.Δύο από τα πολλά γεγονότα που έχουν καταγραφεί και δείχνουν την τεράστια

-257-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

περίπου, ασχολούνται με τη ναυτιλία, το εμπόριο και την αλιεία. Διαθέτουν 40 μεγάλα εμπορικά σκάφη και πολλά μικρότερα αλιευτικά κωπήλατα πλοιάρια, τους «μπότηδες», όπως τα ονομάζουν, όμοια σχεδόν με μικρά τρεχαντήρια.

Τα 4 μικρά νησιά της Προποντίδας. Ανάμεσά τους η μικροσκοπική Κούταλη. Δεξιά, σημερινή άποψη του τουριστικού κέντρου του νησιού.

΄ ταν η Ύδρα της Προποντίδας στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Η Προμήθευε κι αυτή με σιτηρά τις εμπόλεμες ευρωπαϊκές Δυνάμεις, όπως έκανε και το ιστορικό αιγαιοπελαγίτικο νησί. Το 1817, σ’ ένα φοβερό ναυάγιο, η Κούταλη χάνει το σύνολο των καπεταναίων και των πληρωμάτων τους, δηλαδή σχεδόν ολόκληρο τον παραγωγικό πληθυσμό της3! Η οικονομία του νησιού καταστρέφεται και ακολουθεί μια μακρά περίοδος παρακμής και φτώχιας. Το 1897 οι μνήμες της μεγάλης καταστροφής αναβιώνουν, όταν ένα ιστιοφόρο σκάφος βυθίζεται έξω από το καραβοστάσι του νησιού, εμποδίζοντας την απρόσκοπτη προσέγγιση των πλοιαρίων δύναμή του, ακόμα και στα γηρατειά του, είναι και τα εξής: Σε προχωρημένη ηλικία, απόμαχος στο νησί του, ασχολείται με τον κήπο του και το ψάρεμα. Σηκώνει και μεταφέρει καθημερινά από το σπίτι στη θάλασσα, σε αρκετή απόσταση, τη βάρκα κάτω από τη μασχάλη του ενός χεριού του! Κάποτε ένα αδέσποτο άλογο του έτρωγε τα κηπευτικά. Για να το συνετίσει, του έδωσε μια γροθιά στο κεφάλι. Το άλογο έπεσε νεκρό μπροστά στα έκπληκτα μάτια του!

Μετέβαιναν κάθε άνοιξη στην Κωνσταντινούπολη για να παραλάβουν τα πλοία τους που τα αγκυροβολούσαν εκεί, αφού το νησάκι τους δεν επέτρεπε ασφαλή ελλιμενισμό τους.

-258-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τους. Ποιοι θα μπορούσαν να ανεβάσουν και να απομακρύνουν το βυθισμένο σκάφος που δημιουργούσε ανυπέρβλητα εμπόδια στη δουλειά των φτωχών ψαράδων τους; Ναυτικοί, κι όχι μόνο, ήξεραν πως ονομαστοί για την ικανότητά τους να εξερευνούν τους βυθούς σε μεγάλα βάθη, να ανασύρουν χρήσιμα υλικά και θησαυρούς από βυθισμένα πλοία αλλά και να ανελκύουν σκάφη, ήσαν περισσότερο απ’ όλους οι Καλύμνιοι από τις μακρινές Νότιες Σποράδες. Πώς το γνώριζαν; Πώς δημιουργήθηκε κι απλώθηκε παντού η φήμη αυτή από την Κρήτη μέχρι τη μακρινή Προποντίδα; Την απάντηση και στη δική μας απορία τη βρίσκουμε στα Καλυμνιακά Χρονικά. Διαβάζουμε στο ΙΒ΄ τόμο την πληροφορία που μας δίνει υπόμνημα του Κ. Φλέγελ, σε μετάφραση του επίτιμου προέδρου του Αναγνωστηρίου μας Κυριάκου Χατζηδάκη από το αγγλικό κείμενο: «To Mάιο του 1897 ο Καλύμνιος πλοίαρχος σπογγαλιευτικού σκάφους Μικές Κουφός βρήκε καθώς εργαζόταν στον κόλπο του Τσεσμέ τα απομεινάρια ενός φημισμένου πολεμικού ρωσικού σκάφους, του «Ευστάθιος Πλακίδας», σε βάθος 26 οργιών. Μάταια προσπαθούσε να πάρει από την Κωνσταντινούπολη τη σχετική άδεια για εξερεύνηση και ανέλκυση του θησαυρού που περιείχε». Το σημαντικό αυτό γεγονός είναι σίγουρο πως έγινε ευρύτερα γνωστό σ’ ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Καλύμνιος πλοίαρχος, παρά την επιμονή του, δεν κατόρθωσε να αποσπάσει τη σχετική άδεια από την τουρκική κυβέρνηση, η οποία τελικά ζημιώθηκε από την άρνησή της να εμπιστευτεί τους Καλύμνιους σφουγγαράδες. Το θησαυρό του πλοίου λεηλάτησαν στη συνέχεια σφουγγαράδες από τα Μοσχονήσια. Όμως, για μιαν ακόμα φορά ακούστηκε και συζητήθηκε η Κάλυμνος ως το νησί που διέθετε δύτες ικανούς να φέρουν σε πέρας παρόμοια αποστολή. Και γράφουμε για μιαν ακόμα φορά, γιατί και παλαιότερα, το 1861, θα κληθούν Καλύμνιοι δύτες για την ανέλκυση του εμπορικού πλοίου «Ουρανία» που βυθίστηκε στη νησίδα Άνυδρο, ανάμεσα σε Αμοργό και Σαντορίνη. «Κολυμβηταί Καλύμνιοι με πλοίαρχο τον Ιωάννη Δρ. Κουλλιά ανέλαβαν και ολοκλήρωσαν με επιτυχία το έργο, να φέρουν στην επιφάνεια και να παραδώσουν

-259-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

το εμπόρευμα στους ιδιοκτήτες του», σύμφωνα με τα αδιάσειστα στοιχεία που έφερε στο φως της δημοσιότητας ο συμπατριώτης συμβολαιογράφος Γιάννης Ρήγας στο σύντομο αλλά τόσο αξιόλογο ιστορικό κείμενό του στον ΙΘ΄ τόμο των Καλυμνιακών Χρονικών. Επίσης ολόκληρος ο ελληνισμός γνώριζε ήδη από το 1847 ότι, ανάμεσα στους ικανότερους δύτες που κλήθηκαν από το Ελληνικό Βασίλειο για να ανασύρουν χρήσιμα αντικείμενα, νομίσματα και οπλισμό από τα συντρίμμια του τουρκοαιγυπτιακού στόλου στον κόλπο του Ναβαρίνου, υπήρξαν και Καλύμνιοι «βουτηχτάδες», που διακρίθηκαν για την ικανότητα και την αποτελεσματικότητά τους, ώστε να ξανακληθούν και να συνεχίσουν αργότερα την ίδια προσπάθεια, μετά την εισαγωγή και χρήση του σκάφανδρου, στο τέλος της δεκαετίας του 1860. Γι’ αυτό και ο ένδοξος πυρπολητής Κωνσταντίνος Κανάρης, βουτηχτή Καλύμνιο4 είχε στο καράβι του ως βοηθό, κατά τον Ίωνα Δραγούμη, όπως μας υπενθυμίζει στο ίδιο ιστορικό κείμενό του ο Γιάννης Ρήγας. Αλλά και από τον Ιούνιο του 1821 ο Δημήτριος Υψηλάντης, σε επιστολή του που αποκάλυψε και δημοσίευσε στα Καλυμνιακά Χρονικά ο επίσης συμπατριώτης μας Δανιήλ Ζερβός, που έχει φωτίσει, με το ερευνητικό μεράκι του, σημαντικές πτυχές από το βίο και την πολιτεία των πατέρων μας, αναζητά «Καλύμνιους ικανούς, άξιους και επιτήδειους βουτηχτάδες για ναυάγια τούρκικων πλοίων στο λιμάνι της Ερεσού στη Μυτιλήνη. Δέκα Καλύμνιοι πλοίαρχοι αναλαμβάνουν και εκτελούν με επιτυχία το δύσκολο αυτό έργο». Και ακόμα παλαιότερα, τέλος, το 1803, ο ανεκδιήγητος εκείνος λόρδος Έλγιν, από Καλύμνιους σφουγγαράδες ζήτησε βοήθεια για να του φέρουν στην επιφάνεια αρχαιολογικούς θησαυρούς που μετέφερε στην πατρίδα του το πλοίο «Μέντωρ», που είχε βυθιστεί στο Αιγαίο, υπογράφοντας σχετικό συμβόλαιο με τον υπεύθυνο της επιχείρησης ναύαρχο Χάμιλτον5. Αυτή η φήμη, γύρω από τις καταδυτικές ικανότητες των 4.

Τον «καλό του Γιάννη», όπως τον αποκαλούσε ο ένδοξος πυρπολητής, από τον οποίο προέρχεται η γνωστή οικογένεια «Καλογιάννη» του αείμνηστου δημάρχου Καλυμνίων, όπως μας πληροφόρησε ο καπετάν Γιάννης Τσουλφάς.

Καλυμνιακά Χρονικά, (τ. ΙΔ, σελ.404) «Ενάλιες αρχαιότητες από Καλύμνιους», Θεόφ. Τσουκαλά.)

-260-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Καλύμνιων απλωνόταν σ’ ολόκληρο τον ελληνισμό, μέσα κι έξω από τα σύνορα της Ελληνικής Επικράτειας, στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Και μπορεί οι κάτοικοι της μικρής Κούταλης να μη γνώριζαν όλες τις περιπτώσεις, κάποιες όμως απ’ αυτές σίγουρα θα τις είχαν πληροφορηθεί. Έτσι ήξεραν πού πρέπει να απευθυνθούν, από ποιον να ζητήσουν βοήθεια για την απομάκρυνση του σκάφους που βυθίστηκε στο αγκυροβόλι τους. Το 1898, λοιπόν, ο έμπορος και πλοίαρχος Κοσμάς Παπαδόπουλος, από επιφανή εύπορη οικογένεια της Κούταλης, έρχεται στην Κάλυμνο και ζητά βοήθεια. Το γεγονός καταγράφει στο βιβλίο του, που εκδόθηκε στον Πειραιά το 1987, ο Λημνιός δύτης Κωνσταντίνος Ψάρρας, σύμφωνα με όσα του διηγήθηκε ο παππούς του Γεώργιος Ψάρρας που γεννήθηκε στην Κούταλη το 1850 και πέθανε στη Λήμνο το 1955, σε ηλικία 105 ετών. Αναφέρει στη σελίδα 26 του βιβλίου του: «Το 1898 ο Κοσμάς Παπαδόπουλος προμηθεύτηκε από την Κάλυμνο μια καταδυτική μηχανή σκάφανδρου να ανελκύσουν ένα ναυάγιο βυθισμένο στα αγκυροβόλια των πλοίων…Όταν ανελκύστηκε το ναυάγιο, ο δύτης απ’ την Κάλυμνο, ονόματι Σακελλάρης Ζωρτός, που γνώριζε καλά τη σπογγαλιεία, είδε ότι η Κούταλη είχε πολύ πλούσια σπογγοφόρα πεδία με εξαιρετικής ποιότητας σφουγγάρια…Αφού έβγαλε πολλές οκάδες και μια που είχε στην Κάλυμνο τα ίδια καταδυτικά εργαλεία, εκπαίδευσε δύτες, τα δε εργαλεία πούλησε στον Κοσμά Παπαδόπουλο». Δηλαδή, σύμφωνα με τις διηγήσεις του Γεωργίου Ψάρρα στον εγγονό του Κώστα, ο Σακελλάρης Ζορντός, πλοίαρχος και δύτης ο ίδιος, εξοπλίζει με όλα τα απαραίτητα μέσα, επανδρώνει το πλοίο του με έμπειρους σφουγγαράδες για το συγκεκριμένο σκοπό και καταπλέει στη θάλασσα του Μαρμαρά. Θα πρέπει να υποθέσουμε πως οι Κουταλιανοί τον υποδέχτηκαν ως σωτήρα. Χωρίς καθυστέρηση πιάνει δουλειά. Το βάθος ήταν αστείο για σφουγγαράδες που ξεπερνούσαν τις 40 οργιές στις ανοιχτές θάλασσες της Κρήτης και της Μπαρμπαριάς. Οι φτωχοί ψαράδες του μικρού νησιού θα παρακολουθούσαν με περιέργεια και θαυμασμό τους δύτες με τις παράξενες στολές και τις χάλκινες περικεφαλαίες αλλά και με ανησυχία και φόβο για τη ζωή τους, καθώς έβλεπαν να παραμένουν για αρκετή ώρα κάτω από το

-261-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

νερό6. Καπετάνιος και πλήρωμα δεν αργούν να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Στη συνέχεια, και πριν την αναχώρηση για την επιστροφή τους, ξανοίγονται στο πέλαγος για σφουγγάρια. Έκπληκτοι ανακαλύπτουν παρθένους βυθούς, έναν ανέλπιστο πλούτο σε φίνο σφουγγάρι. Ρίχνονται στη δουλειά και το αποτέλεσμα ξεπερνά κάθε προσδοκία. Βλέποντας οι Κουταλιανοί την αποδοτικότητα του μέσου, ζητούν κάθε πληροφορία γύρω από τη χρήση της «Μηχανής», όπως άκουγαν τους Καλύμνιους να αποκαλούν ολόκληρο το σύστημα της στολής και της τροφοδοσίας του με αέρα, την επεξεργασία, το εμπόριο και την αξία των σφουγγαριών, την αμοιβή των δυτών και των ναυτών, το κέρδος των καπεταναίων και των εμπόρων. Θα μπορούσαν οι Καλύμνιοι σφουγγαράδες να αποκρύψουν την αξία που αντιπροσώπευε το συγκεκριμένο αλίευμα από τους νησιώτες της Κούταλης. Να μην τους ανοίξουν τα μάτια, όπως θα έκαναν ίσως άλλοι στη θέση τους, ώστε να επανέλθουν με περισσότερα σκάφη και δύτες και να συνεχίσουν να δουλεύουν στην περιοχή τους. Και θα είχαν και τη συνείδησή τους ήσυχη, γνωρίζοντας τα πολλά θύματα που θρηνούσε κάθε χρόνο το νησί τους και εκθέτοντας τους πολλαπλούς κινδύνους του ξενόφερτου μέσου. Δεν είχαν περάσει άλλωστε ούτε τρία χρόνια από το «Ανάθεμα της Μηχανής» που έγινε στο νησί τους από τις χαροκαμένες Καλυμνιές στην αυλή της Παναγιάς του Χωριού7. Δεν το έκαναν, πιστεύοντας πως σε μια τέτοια περίπτωση θα ένιωθαν σαν να έκλεβαν το σπίτι τους και τον κρυμμένο θησαυρό του. Ίσως και γιατί υπέκυψαν στις παρακλήσεις και τη φτώχια τους. Γιατί διάβασαν στα ηλιοκαμένα πρόσωπα και στα ροζιασμένα χέρια τους τον πόνο και τη δυστυχία από τον καθημερινό μόχθο για τη ζήση τους. Ίσως γιατί, καθώς υποστηρίζει ο δικός μας συγγραφέας Γιάννης Μαγκλής, «όλοι 6.

Το σκάφανδρο και η δυνατότητα που πρόσφερε για μεγάλα βάθη και παραμονή στο βυθό για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν τα γνώριζαν και ήταν φυσικό να τους είχε εντυπωσιάσει.

Θεμελίνας Καπελλά, «Τα παράπονα των γυναικών της Καλύμνου», Κ.Χ., τόμ Δ΄, σ. 48)

-262-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

οι θαλασσινοί είναι μια φαμίλια». Ο Καλύμνιος καπετάνιος αποφασίζει να αλλάξει τη μοίρα τους. Με την κοφτή δωρική εκφραστική ζωντάνια του λόγου του τους ενθουσιάζει. Τους παροτρύνει και τους ξεσηκώνει. Τους αποκαλύπτει πόσα χρυσά ναπολεόνια8 αντιπροσωπεύουν τα σφουγγάρια που έβγαλαν στην περιοχή τους, πόσα κερδίζει στο μερίδιό του ο κάθε σφουγγαράς σε έξι μήνες δουλειάς, πόσοι συμπατριώτες τους θα μπορούσαν να δουλεύουν στη στεριά για την επεξεργασία τους. Τους εξάπτει τη φαντασία με εικόνες και περιπέτειες που βιώνουν στη διάρκεια της δουλειάς τους, με την οικονομική άνεση των οικογενειών τους, με τα γλέντια, τους χορούς και τα τραπέζια που απολαμβάνουν οι ίδιοι στους υπόλοιπους 6 μήνες που κάθονται στα σπίτια τους. Δε δυσκολεύτηκε να πείσει τους φτωχούς ψαράδες να αντικαταστήσουν τα πλοιάριά τους, τους μπότηδες, με τους καλύμνικους αχταρμάδες. Ο Κοσμάς Παπαδόπουλος, εκτός από τη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των συμπατριωτών του, οξυδερκής, έμπειρος και διορατικός έμπορος, διαβλέπει τις προοπτικές που ανοίγονται μπροστά του. Ζητά από τον Σακελλάρη Ζορντό να του πουλήσει τον καταδυτικό εξοπλισμό του σκάφους. Ο Καλύμνιος δύτης και καπετάνιος, έχοντας βγάλει περισσότερο σφουγγάρι από κάθε προηγούμενη περίοδο και θέλοντας να βοηθήσει τους φτωχούς νησιώτες, δε δυσκολεύτηκε να συμφωνήσει. Παρόμοια εργαλεία μπορούσε άλλωστε να βρει εύκολα στην Κάλυμνο. Δίνουν τα χέρια και συμφωνούν και για συνεργασία στον τομέα της εκπαίδευσης. Και τα αποτελέσματα φάνηκαν αμέσως από τον επόμενο χρόνο. «Το 1899», συνεχίζει ο Κώστας Ψάρρας στο βιβλίο του, «οι πρώτοι δύτες, ο Κώτσος Συνέτης και ο Λογοθέτης, από τη Γαλιμή του Μαρμαρά, κάνουν μερίδιο 230 χρυσά ναπολεόνια ο καθένας για δουλειά 4 μηνών και 460 ναπολεόνια ο εκκινητής Κοσμάς Παπαδόπουλος, ο οποίος πήγε στην Κάλυμνο την ίδια χρονιά και έφερε άλλα δύο σκάφανδρα… Την παραπάνω χρονιά στέλλει τον έναν γιο του, τον Ιωάννη, στη Μασσαλία και τον άλλο, 8

Το χρυσό ναπολεόνι υπήρξε το ισχυρό νόμισμα του 19ου αιώνα. Στον 20ό αιώνα τη θέση του πήρε η αγγλική λίρα. Τα 230 ναπολεόνια αντιπροσωπεύουν ποσό που ισοδυναμεί περίπου με 80.000 ευρώ!

-263-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τον Λεωνίδα, στη Νέα Υόρκη και ανοίγουν υποκαταστήματα». Kαι παρακάτω: «Βλέποντας και οι υπόλοιποι ότι η Προποντίδα είναι κατάσπαρτη από σφουγγάρια πήγαν (τα 2 από τα τρία παιδιά του Παπαδόπουλου) στη Γαλλία και έφεραν 28 πλήρη σκάφανδρα, τα τελειότερα της εποχής, που τα χρησιμοποιήσαμε και εμείς…». Οι Κουταλιανοί, εξοικειωμένοι με τη θάλασσα, στην προσδοκία να δουν καλύτερες μέρες αυτοί και τα παιδιά τους, όπως και στο παρελθόν οι παππούδες τους, παρακολουθούν με ζήλο τα μαθήματα και από την επόμενη λοιπόν χρονιά επιχειρούν τα πρώτα τους σπογγαλιευτικά βήματα, τις πρώτες καταδύσεις, μετά τον επιβαλλόμενο αγιασμό, σύμφωνα με την υπόδειξη των εκπαιδευτών τους9. Δειλά, προσεκτικά και σε μικρά βάθη στην αρχή. Τα αποτελέσματα είναι πέρα από κάθε προσδοκία ικανοποιητικά, καθώς οι θάλασσές τους είναι ατρύγητες, σπαρμένες από λαγόφυτα και μελάτια. Η διάθεση του προϊόντος εξασφαλισμένη από τον χρηματοδότη τους που παραγγέλλει αχταρμάδες, ενώ στέλλει συμπατριώτες του στην Κάλυμνο, για να εκπαιδευτούν στην επεξεργασία του σφουγγαριού, στον καθαρισμό, στο πάτημα, στο άσπρισμα, στο στέγνωμα στο ψαλίδισμα, στο σορτίρισμα, στο αμπαλάρισμα. Τα ίδια περίπου υποστηρίζει και ο εμπνευστής, συλλέκτης και δημιουργός του Μουσείου Ναυτικής και Σπογγαλιευτικής Παράδοσης της Νέας Κούταλης δάσκαλος Δάνης Αλευρόπουλος στο βιβλίο του «Οι σφουγγαράδες», που εκδόθηκε στη Λήμνο το 1996. Σε αναφορά του, στις σελίδες 17 και 18, στον Καλύμνιο καπετάνιο και σφουγγαρά Σακελλάρη Ζορντό, μετά το πέρας της επιτυχημένης αποστολής του για την ανέλκυση του βυθισμένου σκάφους και την εκπαίδευση δυτών στο σκάφανδρο, γράφει: «Την επόμενη Άνοιξη (ο Ζορντός) επιδίδεται στην αλιεία σφουγγαριών 9.

Οι Κουταλιανοί, ναυτικοί και ψαράδες, γνώριζαν το σφουγγάρι από παλιά και ασφαλώς θα το έβγαζαν για δική τους χρήση με τη φυσική αναπνοή τους, ως γυμνοί δύτες, από μικρά βάθη, αφού δεν ήξεραν ούτε τη σκανταλόπετρα, με την οποία ψάρευαν σε μεγάλα βάθη οι Δωδεκανήσιοι, Γι’ αυτό και δεν μπόρεσαν ποτέ στο παρελθόν να ασχοληθούν συστηματικά κι επαγγελματικά με τη σπογγαλιεία.

-264-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σε όλη την περιοχή του Ελλήσποντου. Η παραγωγή ήταν εντυπωσιακή…Έτσι, την ίδια χρονιά ο Παπαδόπουλος κατεβαίνει στην Κάλυμνο, αγοράζει δύο ακόμα σκάφανδρα. Καλεί και παίρνει μαζί του ειδικούς τεχνίτες για την επεξεργασία του σφουγγαριού, ψαλιδιστάδες και σορτιριστάδες από την Κάλυμνο. Ζητά και παίρνει πληροφορίες για ό,τι έχει σχέση με την παραγωγή, την επεξεργασία και το εμπόριο του σφουγγαριού. Και με τον Σακελλάρη Ζορντό και το πλήρωμά του, την άνοιξη του 1899, επιστρέφει στην Κούταλη. Το εκπαιδευτικό έργο συνεχίζεται».

1. To καλύμνικο καρνάγιο

2. Καλύμνικος αχταρμάς

Στο εκπαιδευτικό αυτό έργο των επίδοξων σφουγγαράδων της Κούταλης ούτε η Δημογεροντία της Καλύμνου ούτε καμιά σπογγαλιευτική τάξη, από τα πληρώματα, τους δύτες, τους ναυτεργάτες, τους τεχνίτες, τους ναυπηγούς, τους εμπόρους δεν προβάλλει προσκόμματα, για να αποτρέψει το άπλωμα της δουλειάς που θα μπορούσε να αποβεί σε βάρος της οικονομίας του νησιού. Οι Κουταλιανοί πολύ γρήγορα αναδεικνύονται άξιοι και ικανοί όχι μόνο στη θάλασσα αλλά και στην ξηρά ως έμποροι. Ανοίγουν εμπορικά γραφεία στη Σμύρνη, στην Ιταλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως τους έχουν υποδείξει οι δάσκαλοί τους. Με την Κάλυμνο συνεχίζουν και αναπτύσσουν τη συνεργασία τους. Παραγγέλλουν αχταρμάδες που είναι μεγαλύτεροι και καταλληλότεροι, αντικαθιστώντας σιγά-σιγά τους μπότηδες. Κι όταν η Κάλυμνος δεν μπορεί να ικανοποιήσει τη ζήτησή τους, απευθύνονται και στα ναυπηγεία της Σύμης, της Ύδρας και της Κύμης. -265-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Θρηνούν κι αυτοί θύματα της «Μηχανής», προσβάλλονται από τη νόσο των δυτών, αλλά σαν αληθινοί γενναίοι ιππότες της θάλασσας δεν πτοούνται, δεν εγκαταλείπουν την ηρωική προσπάθεια. Η μικρή τους πατρίδα ζει καλύτερες μέρες. Παράλληλα συνεχίζουν να ασχολούνται με την αλιεία και να φτιάχνουν τα ονομαστά αλίπαστα ψάρια τους. Αγαπούν και καλλιεργούν τα γράμματα που θα κρατήσουν τα παιδιά τους μακριά από τη σκληρή δουλειά και τους κινδύνους της θάλασσας, όπως γίνεται σε κάθε τόπο που στηρίζει την οικονομία του στο σφουγγάρι10. Λειτουργούν δύο σχολεία με 200 περίπου μαθητές. Το μικρό νησάκι τους στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα αριθμεί γύρω στους 1500 κατοίκους! Χρόνο με το χρόνο όλο και περισσότεροι Κουταλιανοί ασχολούνται με τη σπογγαλιεία. Ξανοίγονται σε πιο μακρινές θάλασσες, ψαρεύουν σε βαθύτερα νερά, πιάνουν περισσότερο σφουγγάρι. Το 1923 τους κτυπά η δεύτερη και μεγαλύτερη συμφορά που ανατρέπει συθέμελα τη ζωή τους. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, τη συνθήκη της Λοζάννης και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, οδηγούνται στον ξεριζωμό και στην προσφυγιά. Ζητούν να μετοικήσουν στη Λήμνο, την οποία γνώρισαν κι αγάπησαν στα σφουγγαράδικα ταξίδια τους. Κι η μεγάλη πατρίδα ικανοποιεί την επιθυμία τους. Ένας στολίσκος με τα σκάφη τους, τους μπότηδες και τους αχταρμάδες, με τις φαμελιές, τα υπάρχοντα και τα ιερά τους κειμήλια ξεπροβάλλει από τα στενά, ακολουθεί τη ρότα της προσφυγιάς, αφήνοντας πίσω του περιουσίες, σπίτια, εκκλησιές, μνήμες και μνήματα από έναν δικό τους πολιτισμό που βάναυσα διακόπηκε στις μέρες τους.

10.

Από την Κούταλη κατάγονται ο πατριάρχης Άνθιμος ο Στ΄, ο γλωσσολόγος Φώτιος Φωτιάδης, ο Κλεόβουλος Κλώνης (σκηνογράφος του Eθν. Θεάτρου), o λογοτέχνης Δημήτρης Οικονομίδης κ.ά.

-266-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

1 Η περιφέρεια του Δήμου Νέας Κούταλης στη Λήμνο. 2 Πανοραμική άποψη.

Οι ελεύθεροι Λημνιοί αδελφοί τους, με βουρκωμένα μάτια και ανοιχτές αγκάλες, τους υποδέχονται και τους παρηγορούν. Το προαιώνιο θερμό φιλόξενο πνεύμα τους, γνωστό ήδη από τον Όμηρο, όταν υποδέχτηκαν και περίθαλψαν τον πληγωμένο Ήφαιστο που πετάχτηκε από τον οργισμένο Δία στο νησί τους, εκδηλώθηκε για μιαν ακόμα φορά11. Τους παραχωρούν το εύφορο νότιο τμήμα τού νησιού να το καλλιεργούν. Ζουν για τρία ολόκληρα χρόνια σε προσφυγικούς καταυλισμούς. Μα στο αίμα τους πια κυκλοφορεί μόνο θάλασσα. Στρέφονται, παράλληλα με τη γεωργία, και στη σπογγαλιεία που τους υπόσχεται περισσότερα. Με τη μηχανοκίνηση των σκαφών από το 1928 αναπτύσσουν, με μεγαλύτερο ζήλο, αυτό που ήξεραν στο νησί τους και σε λιγότερο από δύο χρόνια ένας σφουγγαράδικος λημνιώτικος στόλος ξανοίγεται από τον Απρίλη ώς το Σεπτέμβρη σ’ όλες τις ελληνικές θάλασσες και στις ακτές της Κυρηναϊκής στην Αφρική. Το χωριό τους η Νέα Κούταλη, όπως το ονόμασαν, για να θυμούνται την προέλευσή τους, γίνεται το σπογγαλιευτικό κέντρο στο βόρειο Αιγαίο. Ο μικρός πληθυσμός της Νέας Κούταλης δεν επαρκεί να καλύψει τις ανάγκες σε εργατικό δυναμικό, που απαιτούν όλες οι ασχολίες γύρω από την αλιεία και επεξεργασία του σφουγγαριού. Πολλοί κάτοικοι τότε από τα άλλα χωριά της Λήμνου αλλά και από τα γύρω νησιά βρίσκουν δουλειά κοντά 11.

Ομήρου Ιλιάδα,( ραψ. Α, στ. 592-595).

-267-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τους. Πολλές γυναίκες καλύπτουν τις ανάγκες στις πιο ελαφρές εργασίες του σφουγγαριού, όπως το καθάρισμα, το ψαλίδισμα και το λιάσιμο. Και οι Κουταλιανοί, που χτες ευεργετήθηκαν σαν πρόσφυγες στα πρώτα δύσκολα χρόνια, έγιναν ευεργέτες, φέρνοντας στο νησί απασχόληση και πλούτο. Το 1935 η Νέα Κούταλη της Λήμνου, με λιγότερους από 300 κατοίκους διαθέτει περισσότερα από 30 πλοία, μια αναλογία 10 άτομα ανά σκάφος, που μόνο η αρχαία Ρόδος12 τους ξεπερνούσε. Οργανωμένα κατά το καλύμνικο σύστημα: ένα ντεπόζιτο με 2-3 αχταρμάδες και πολλές μικρότερες μονάδες με τις παραδοσιακές τους βάρκες, τους μπότηδες. Η Λήμνος προστίθεται πια στα σφουγγαράδικα νησιά και γίνεται γνωστή σ’ ολόκληρο το Αιγαίο. Με την Κάλυμνο βρίσκεται πάντοτε η Λήμνος, και ιδιαίτερα η σφουγγαράδικη περιοχή της Νέας Κούταλης, σε στενή συνεργασία σε θέματα σπογγαλιείας. Οι Καλύμνιοι ναυτικοί, δύτες, καραβομαραγκοί, σπογγέμποροι, τεχνίτες, μηχανουργοί τρέφουν αισθήματα εκτίμησης και θαυμασμού για τους Λημνιούς συναδέλφους τους κι έχουν πάντα μόνο καλά λόγια να πουν για τις επιδόσεις και τις επιτυχίες τους. Γιατί ξέρουν πως έχουν αναδειχτεί ισάξιοί τους και στην παραγωγή και στη διάθεση του προϊόντος σε ευρωπαϊκά και αμερικανικά εμπορικά κέντρα. Γιατί, παρά το μικρό πληθυσμό τους, έχουν μια ετήσια παραγωγή περισσότερους από τριάντα τόνους! Γιατί έμαθαν από τους Καλύμνιους δασκάλους τους να βάζουν, πάνω από την απληστία του κέρδους, τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα των σφουγγαράδων τους13. Γιατί, με τη σκληρή δουλειά και προκοπή τους, βοήθησαν τον τόπο και τους ανθρώπους του να δουν καλύτερες μέρες, να μετατρέψουν τις σκηνές και τα προσφυγικά τσαντίρια τους σε καλαίσθητες οικοδομές. Να κτίσουν σχολειά και εκκλησιές. Να φέρουν πλούτο και πολιτισμό στη φιλόξενη νέα πατρίδα. Γιατί γνωρίζουν πως και οι Νεοκουταλιανοί αγαπούν και καλλιεργούν 12. 13.

Για την οποία υπήρχε η φράση: «Είς Ρόδιος μία ναυς».

Αν θίγονται οι φίλοι μας Λημνιοί από το χαρακτηρισμό τους ως μαθητών των Καλύμνιων στη σπογγαλιεία, ας το χρεώσουν στη δική μου επαγγελματική «διαστροφή» που, ως εκπαιδευτικός, βλέπω παντού μαθητές και δασκάλους.

-268-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

παράλληλα τα γράμματα, όπως και οι Καλύμνιοι, και συνεχίζουν να παρουσιάζουν αξιόλογους πνευματικούς ανθρώπους, όπως και στο παρελθόν στην παλιά μικρή ιδιαίτερη πατρίδα τους.

Σφουγγαράδες από τη Νέα Κούταλη λίγο μετά τον αγιασμό για το ταξίδι τους.

H σπογγαλιεία της Λήμνου αρχίζει να παρακμάζει, όπως και στα υπόλοιπα σφουγγαράδικα νησιά, όταν διακόπηκαν οι παρεχόμενες άδειες, αρχικά από την αιγυπτιακή κυβέρνηση, επί Νάσερ το 1952, και στη συνέχεια από τον Καντάφι στη Λιβύη, το 1976. Οι Λημνιοί στρέφονται τότε στις ελληνικές θάλασσες, από τα παράλια της Πελοποννήσου και της Κρήτης ώς τη Χαλκιδική και τη Θράκη. Κατεβαίνουν και «ψαρεύουν» και στα δικά μας νερά και βγάζουν εκλεκτό σφουγγάρι στους δύσκολους καλύμνικους βυθούς που παραμένουν ανεκμετάλλευτοι από τους ντόπιους σφουγγαράδες, όχι γιατί δεν τους ξέρουν, αλλά γιατί δεν μπορούν να δουλέψουν έξω από την πόρτα των σπιτιών τους, με το μυαλό στις φαμελιές και στις ταβέρνες του νησιού τους. Ανακαλύπτουν μεγάλους σπογγοφόρους πάγκους στα κρητικά νερά με τα καλύτερα σφουγγάρια. Διαθέτουν εξίσου ικανούς καπεταναίους με τους Καλύμνιους, συνεχίζοντας την παράδοση από τη μακρινή τους πατρίδα, την Κούταλη, με τους περίφημους καραβοκύρηδες. Οι Λημνιοί αναδείχτηκαν δεινοί σφουγγαράδες με το σκάφανδρο και δεν υστερούσαν σε κανέναν τομέα από τους φημισμένους Καλύμνιους. Ψάρευαν όλους τους βυθούς. Υπήρξαν, περισσότερο από τους Καλύμνιους συναδέλφους τους, μετρημένοι -269-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

και σοβαροί στη ζωή και στη συμπεριφορά τους, νοικοκυραίοι στα σπίτια τους και δεν στερούσαν από τις οικογένειές τους το προϊόν του μόχθου και των κινδύνων της ζωής τους, στο βαθμό που το έκαναν οι δικοί μας, με τη δικαιολογία πως, ίσως, δεν θα είχαν την τύχη να γυρίσουν ζωντανοί και γεροί στο νησί τους. Αγαπούσαν κι αυτοί τα γλέντια, το τραγούδι και τους χορούς και τιμούσαν τον οίνο και το ρακί, για να ξεχνούν τις στερήσεις και τους κινδύνους στα σφουγγαράδικα ταξίδια τους, αλλά χωρίς υπερβολές και ασωτίες. Οι πλοίαρχοί τους υπήρξαν συναισθηματικοί και λιγότερο «επαγγελματίες». Προσπαθούσαν να μην εκθέτουν στον παραμικρό κίνδυνο τη ζωή των δυτών τους14. Γι’ αυτό και είχαν, σε αναλογία πληθυσμού, πολύ λιγότερα θύματα από πολλά άλλα σπογγαλιευτικά κέντρα. Στην Κάλυμνο οι Λημνιοί εξόπλιζαν στο παρελθόν τα σκάφη τους κι επισκεύαζαν τις μηχανές και τα σύνεργα της δουλειάς τους, όπως μας εξομολογήθηκε ο Λημνιός δύτης Κων. Ψάρρας. Στον Μούδρο της Λήμνου μετέβαιναν για πολλά χρόνια τ’ αδέρφια Αντώνης και Ζαχαρίας Σακαλλέρος, άριστοι μηχανουργοί και τεχνίτες, για να ελέγχουν, επισκευάζουν, ακόμα και να κατασκευάζουν σκάφανδρά τους! 15 Σφουγγαράδικους αχταρμάδες παράγγελλαν στους Τριπολίτηδες και στους Γλάρους μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’50. Στα βιβλία που τηρούνται στο καλύμνικο καρνάγιο από τις 2 οικογένειες, που εδώ και 150 χρόνια σκαρώνουν αχταρμάδες, ανεμότρατες, τρεχαντήρια, λάζες και βάρκες, αναγράφονται ονόματα Ζορντών και Κουταλιανών. Το 1952 καταβάλλονται ως δόσεις τα ποσά των 100.000 και 200.000 δρχ. για την παραγγελία του τελευταίου ίσως αλιευτικού σκάφους από Λημνιό καπετάνιο και σφουγγαρά, τον Βασίλη Μπόλκα, όπως μας πληροφορούν οι Λημνιοί ναυτικοί Κώστας και Γιάννης Ψάρρας16. Στη Σχολή Δυτών φοιτούσαν οι σφουγγαράδες 14. 15.

Άποψη του Λημνιού σπογγέμπορου Γιάννη Ψάρρα.

Την πληροφορία πήραμε από τη «ναυτική μεσογειακή εγκυκλοπαίδεια», τον καπετάν Γιάννη Τσουλφά.

16.

Ανέπτυξε όχι μόνο εμπορικές αλλά και κοινωνικές σχέσεις με πολλούς Καλύμνιους, από τις οποίες προέκυψε κι ένα συνοικέσιο. Ο μικρός γιος του, Χαράλα-

-270-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τους, μέχρι την εποχή που μπόρεσαν να ιδρύσουν δική τους, στις αρχές της δεκαετίας του ΄60. Σε Καλύμνιους εμπόρους πουλούσαν συχνά οι ίδιοι οι πλοίαρχοι την παραγωγή τους. Την αρχή έκανε - ποιος άλλος; -ο «Οίκος Βουβάλη». Παραμονές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ο διεθνούς φήμης συγγραφέας μας Γιάννης Μαγκλής, αντιπρόσωπος τότε του Εμπορικού του Γραφείου στην Αίγινα, μεταβαίνει στη Νέα Κούταλη της Λήμνου με την εντολή να αγοράσει όλη την παραγωγή, όπως αναφέρει στο βιωματικό διήγημά του που δημοσιεύτηκε στον Ζ΄ τόμο (σ. 219) των Καλυμνιακών Χρονικών. Θα μεταβεί στο κέντρο παραγωγής και εμπορίου του νησιού, την περιοχή της Νέας Κούταλης. Εκεί θα συναντήσει τον Αριστείδη Παπαδόπουλο, έναν πανέξυπνο έμπορο σφουγγαριών, προφανώς συγγενή του Κοσμά Παπαδόπουλου που χρηματοδότησε το ξεκίνημα της σπογγαλιείας στο τέλος του 19ου αιώνα στην Κoύταλη. Θα συναντήσει το φίλο του καπεταν-Γιάννη και το σφουγγαρά Χρυσόστομο Ψάρρα. Να πώς περιγράφει ο Καλύμνιος λογοτέχνης το χωριό και τους ανθρώπους του: (τόμος Ζ , σελ. 219…): «Σπιτάκια ομοιόμορφα, ασπροσβεστωμένα, το καθένα με γης δική του φυτεμένη με κλήματα. Έξοχη η γεύση των σταφυλιών. Μια εκκλησιά καταμεσής. Τους τα ’φτιασε η επανάσταση Πλαστήρα. Έχει κι ένα σχολείο ωραίο, έργο του Γεωργίου Παπανδρέου. Άνθρωποι καλοσυνάτοι, φιλόξενοι, καλοκουβέντιαστοι…Οι πιότεροι άντρες σφουγγαράδες» Και παρακάτω, σε μια κρίση… καλύμνικης μετριοφροσύνης, παινεύοντας τους δικούς του, για τους οποίους δηλώνει σ’ όλο το έργο του το θαυμασμό και την περηφάνια του για τη λεβεντιά και τη χουβαρντοσύνη τους, συνεχίζει: «Οι σφουγγαράδες του τόπου δεν είναι Καλύμνιοι που βουτάνε τις σαράντα οργιές στην Μπαρμπαριά. Ρηχήτες στις δέκα, δώδεκα οργιές. Ψαρεύουν μόνο δύο ειδών σφουγγάρια τα καπάδικα και τους μανταπάδες17». Οι σφουγγαράδες της Νέας Κούταλης, μπος, που εξελίχθηκε σε ανώτατο δικαστικό, νυμφεύτηκε τη δασκάλα Μαρία, κόρη του γιατρού Νικήτα Ξενάκη (όπως μας πληροφόρησε ο καπετάν Γιάννης Τσουλφάς).

17.

Η εκτίμηση του Καλύμνιου συγγραφέα ίσως να ευσταθούσε την εποχή που έκαναν τα πρώτα τους σπογγαλιευτικά βήματα στη νέα πατρίδα, όπου υποχρεώθηκαν

-271-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

πολύ πριν από τους δικούς μας δύτες, βλέπουν ότι περισσότερο κερδοφόρο και καθόλου σκληρό και επικίνδυνο είναι το εμπόριο του σφουγγαριού και παράλληλα με την αλιεία στρέφονται σ’ αυτό, όπου αναδεικνύονται εξίσου ικανοί και τολμηροί. Στις 26 Οκτώβρη του 1951 τέσσερα ξαδέλφια Ψάρρα, από τη Νέα Κούταλη της Λήμνου, καταπλέουν στην Κάλυμνο με 33 μεγάλα σακιά «Καλκούτας» γεμάτα με πατημένο και σορτιρισμένο δικό τους σφουγγάρι. Αγοράστηκε από τον αείμνηστο συμπατριώτη μας Ιπποκράτη Ταυλάριο. Αξίζει να αναφερθούν στο σημείο αυτό οι εντυπώσεις του επικεφαλής καπετάν Κώστα από τη σχετική συναλλαγή, όπως τις κατέγραψε στο βιβλίο του «Οι Σφουγγαράδες» ο δάσκαλος της Λήμνου Δάνης Αλευρόπουλος: «…Καθίσαμε, βουτηχτάδες και πλήρωμα, σε παραλιακή ταβέρνα της Καλύμνου και μας φίλεψε του κόσμου τα καλά. Ήταν χουβαρντάς ο Ταυλάριος, δήμαρχος και μεγάλος σπογγέμπορος και το σπουδαιότερο τιμιότατος στις συναλλαγές του. Κλείσαμε σε πολύ καλή τιμή τα σφουγγάρια μας. Μας πλήρωσε και τα πέμπτα που συνήθως τα έπαιρνε ως δώρο ο έμπορος». Φιλοτιμήθηκαν σε τέτοιο βαθμό οι Λημνιοί σφουγγαράδες, ώστε αποφάσισαν να παρατείνουν την παραμονή τους στην Κάλυμνο για δυο μέρες. Ανήμερα της εθνικής επετείου της 28ης Οκτωβρίου ξανοίχτηκαν με το σκάφος τους δυο τρία μίλια, έβγαλαν πολλούς αστακούς και ροφούς και ανταπέδωσαν το τραπέζι, καλώντας και τους επισήμους, μεταξύ των οποίων και τον τότε νομάρχη Δωδεκανήσου! Την ίδια χρονιά ο Κώστας, το μικρότερο παιδί του δημιουργού της λημνιώτικης σπογγαλιείας Κοσμά Παπαδόπουλου, που στο μεταξύ έχει αναπτύξει στενές εμπορικές και φιλικές σχέσεις με Καλύμνιους σπογγέμπορους, αφήνει το νεαρό γιο του Κοσμά να προσλάβουν δύτες χωρίς πείρα από τα γύρω νησιά, για να καλύψουν τις ανάγκες σε πληρώματα. Αργότερα, μεταπολεμικά, αναγνωρίζονται εξίσου ικανοί, τολμηροί και αποτελεσματικοί με τους Δωδεκανήσιους σφουγγαράδες. Μερικοί Καλύμνιοι συνάδελφοι τούς θεωρούν μάλιστα περισσότερο βαθύτες. Τη θέση αυτή υποστηρίζουν και οι Λημνιοί που αναγνωρίζουν την ανωτερότητα των Καλύμνιων μόνο στη ρεβέρα και στον «ναργιλέ», στο «πέδιλο» όπως λένε, όπου τους βρίσκουν πολύ γρήγορους. Στο σκάφανδρο υποστηρίζουν πως διέθεταν δύτες που κατέβαιναν σε μεγαλύτερα βάθη από τους Καλύμνιους, πάνω από σαράντα οργιές, και τους αποκαλούσαν «τάγμα θανάτου».

-272-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

στην Κάλυμνο, με κηδεμόνα τον Ιπποκράτη Ταυλάριο, για να φοιτήσει στη Μέση Εμπορική Σχολή –που δε διέθετε η Λήμνοςγια να συνεχίσει την οικογενειακή παράδοση στο εμπόριο, όπως επιβεβαιώνεται και από το Μαθητολόγιο που φυλάσσεται στο αρχείο του 1ου Λυκείου18. Το 1986 ο Χρυσόστομος Ψάρρας από την Κούταλη της Λήμνου συνάπτει δάνειο 30 εκατομμυρίων δραχμών από την Εμπορική Τράπεζα και καταφθάνει στην Κάλυμνο, για ν’ αγοράσει το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής, κάνοντας τους ντόπιους εμπόρους να χάσουν τον ύπνο τους, όπως μας εξομολογήθηκε ο γιος του Γιάννης που τον είχε συνοδεύσει. Έδωσε καλές τιμές και άφησε απόλυτα ικανοποιημένους τους πλοιάρχους και τα πληρώματα, με τους οποίους συναλλάχτηκε. Υπήρξαν όμως και κάποια μεμονωμένα γεγονότα «σκοτεινών» συναλλαγών ανάμεσα σε Λημνιούς σφουγγαράδες και επιτήδειους Καλύμνιους, στεριανούς… Στην Κάλυμνο δεν πουλούσαν μόνο τα σφουγγάρια τους αλλά και διάφορα «αλιεύματα». Σε κάποιο ταξίδι τους με σκοπό να πουλήσουν το σφουγγάρι τους η παρτίδα τους έπιασε καλή τιμή, κουμπάνιαραν πετρέλαιο, ψώνισαν ρούχα και τρόφιμα για τα σπίτια τους πολύ φθηνά, με το αδασμολόγητο καθεστώς που ίσχυε τότε στα Δωδεκάνησα, και πριν αναχωρήσουν για την πατρίδα τους, ένας σφουγγαράς τους πήγε σε κεντρικό παραλιακό κουρείο για να κόψει τα μαλλιά του και να ξυριστεί. Ας αφήσουμε τον ίδιο τον συγγραφέα των «Σφουγγαράδων» της Λήμνου να μας διηγηθεί το περιστατικό, όπως του το εξομολογήθηκε ο Λημνιός σφουγγαράς Πέτρος. « Ο κουρέας, πονηρός Καλύμνιος, λόγο στο λόγο τού αποσπάει το μυστικό για ένα πιθαράκι με παραστάσεις (αγγείο) που το φύλαγε, για να το χαρίσει στο σχολείο του χωριού του. Του λέει πως αυτό ίσως αξίζει περισσότερο απ’ όσα πήρε από τα σφουγγάρια και τον πείθει να το φέρει, για να εκτιμήσει την αξία του. Το τυλίγει 18.

Την πληροφορία μού έδωσε η Ληξίαρχος του Δήμου Καλυμνίων κ. Δέσποινα Παπαμιχαήλ της οποίας ο πατέρας, ο αείμνηστος δήμαρχος Θεόφιλος Παπαμιχαήλ, συναλλασσόταν με τον Κώστα Παπαδόπουλο. Mου το επιβεβαίωσε και ο ίδιος ο Κοσμάς, ηλικίας 81 ετών σήμερα, σε τηλεφωνική επικοινωνία μου με τη Λήμνο.

-273-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

στ’ άπλυτα ρούχα του και το παρουσιάζει στον μπαρμπέρη που θόλωσαν τα μάτια του μόλις το είδε. «Καλό είναι», του λέγει, «αλλά κινδυνεύεις να πας φυλακή με όλο το πλήρωμα! Να χάσετε και το καΐκι…Να σας υποχρεώσουν να πάτε στο μέρος που το βρήκατε, για να ψάξετε και για άλλα…» «Βρε, πώς έμπλεξα στα καλά καθούμενα! Θα πάω να το πετάξω στη θάλασσα». «Όχι, άφησέ το σε μένα να γλυτώσεις από τους μπελάδες. Θα σου δώσω δύο εγγλέζικους μπερέδες κι ένα σπάνιο γαλλικό άρωμα να το πας δώρο στη γυναίκα σου». «Πάρτο», του λέει, «να γλυτώσω». Στον ίδιο κουρέα πουλούσαν, όπως διηγήθηκαν στο συγγραφέα των «Σφουγγαράδων» τους, άγκυρες και μολυβένιες σαβούρες αρχαίων πλοίων, οκτώ δραχμές την οκά, για να μεταπουληθούν στη συνέχεια σε σιδεράδες και γανωτζήδες… Η σπογγαλιεία στη Λήμνο κράτησε ως το 1976. Μετά την εισαγωγή και χρήση του πολύ φθηνότερου συνθετικού σφουγγαριού, περιορίστηκε σε πολύ μικρή κλίμακα ως το 1986. Μέχρι, δηλαδή, την ασθένεια των σφουγγαριών που αποδόθηκε στην πυρηνική καταστροφή του Τσέρνομπιλ. Σήμερα, ο τελευταίος των μοϊκανών της λημνιώτικης σπογγαλιείας, Νίκος Καλημανάς, ό,τι βγάλει σε ρεβέρα, το φίλο του Καλύμνιο συνάδελφο Αντώνη Καμπουράκη συμβουλεύεται στις διαμορφούμενες κάθε χρόνο τιμές των σφουγγαριών. Έτσι γράφτηκε το τέλος μιας ολόκληρης αιωνόβιας σφουγγαράδικης ιστορίας που ξεκίνησε από τη μακρινή Κούταλη το 1898, με τη σφραγίδα του Καλύμνιου σφουγγαρά Σακελλάρη Ζορντού και συνεχίστηκε στο όμορφο και φιλόξενο βορειοαιγαιοπελαγίτικο νησί, τη Λήμνο, ώς τις μέρες μας. Όμως οι Λημνιοί φρόντισαν να μη σβήσει από τη μνήμη των επερχόμενων γενιών η ζωή και η προσφορά των σφουγγαράδων τους. Να μη λησμονήσουν τη συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη και στις καλύτερες μέρες που γνώρισε το νησί από τον παράξενο θαλασσινό καρπό που δεν ήξεραν την ανεκτίμητη αξία του, πριν φιλοξενήσουν τα ξεριζωμένα από την πατρώα γη Κουταλιανά αδέρφια τους. Τιμώντας τη σπογγαλιευτική και ναυτική ιστορία τους, δημιούργησαν έναν καλαίσθητο μνημειακό χώρο, στον οποίο εκθέτουν αντιπροσωπευτικά δείγματα από τα σύνεργα της

-274-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σπογγαλιευτικής εργασίας και από τα ανεκτίμητα ευρήματα στα θαλασσινά τους ταξίδια ως ναυτικοί και σφουγγαράδες.

Εκθέματα στο Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας στη Νέα Κούταλη.

Στο «Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας της Νέας Κούταλης» ο επισκέπτης θα δει όλα τα εργαλεία, τα εξαρτήματα, τα μέσα και τα είδη των σφουγγαριών, καθώς επίσης και αρχαιολογικούς θησαυρούς από τα ταξίδια των ναυτικών και των σφουγγαράδων τους, που προβάλλουν και τιμούν το χωριό και το νησί τους. Είναι το Μουσείο που δένει την παλιά και νεότερη ιστορία τους, που δεν αφήνει να σβήσει και να χαθεί η ναυτική τους παράδοση. Τέλος, οι κάτοικοι της Νέας Κούταλης στη Λήμνο αναγνωρίζουν μέχρι σήμερα τη συμβολή της Καλύμνου στην εμφάνιση , ανάπτυξη και στήριξη της σπογγαλιείας στον τόπο τους, ενώ δεν παρέλειψαν να αποτίσουν και τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον Καλύμνιο σφουγγαρά Σακελλάρη Ζορντό, απαθανατίζοντας το όνομα και την προσφορά του σε δυο βιβλία με θέμα την ιστορία της σπογγαλιείας τους.Νικήτας Σκ. Καραφυλλάκης Συντ. Εκπαιδευτικός, Τ. Σχολικός Σύμβουλος Δημ. Εκπαίδευσης

-275-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-276-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Χρίστος Ε. Παπαδόπουλος

Μικρό χρονικό πολύχρονης σκλαβιάς (Αντίσταση και Κρυφό Σχολειό)

4η Δεκεμβρίου 1934 είναι για το νησί μας μέρα ιστορική. Δυστυχώς, στις μέρες μας, τέτοιες μεγαλειώδεις επέτειοι λησμονούνται από τους παλαιότερους και αγνοούνται από τους νεότερους. Όμως ο εμπνευστής και πρωταγωνιστής των γεγονότων, μακαριστός παπα-Αναστάσης Ζαφειρόπουλος, εφημέριος τότε στη Λέρο, στον ιστορικό ναό της Αγίας Παρασκευής, όχι μόνον τιμούσε με εορτασμούς και πανηγυρισμούς την επέτειο, αλλά και μικρή εκκλησία ανήγειρε προς τιμήν της εορταζομένης, την ημέραν αυτήν, θαυματουργού Αγίας Βαρβάρας. Δίπλα ακριβώς έκτισε και το ταπεινό κελλί του, όπου πέρασε ασκητικά τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του και κάθε χρόνο, την ημέρα αυτή μάς συγκινούσε, μικρούς και μεγάλους, το γεγονός να αντικρύζουμε την κομψή εκκλησούλα σαν καράβι σημαιοστολισμένο και ολόκληρο το χώρο να πλέει στα γαλανόλευκα. Ο πατέρας μου μπροστά σ’ αυτήν τη θέα δάκρυζε και μονολογούσε : «Ο εθνομάρτυς σήμερα πανηγυρίζει!». Τα κοσμοϊστορικά και συγκλονιστικά γεγονότα του 1934-35 στην Κάλυμνο, σχετικά με το Αυτοκέφαλο της Δωδεκανησιακής Εκκλησίας και την απόσπασή της από το Οικουμενικόν Πατριαρχείον, που ήθελαν να επιβάλουν, για ευνοήτους λόγους, οι Ιταλοί κατακτητές, είχαν άμεσο αντίκτυπο στη γειτονική- αδελφή νήσο Λέρο, αφού μαζί, ενωμένα εκκλησιαστικώς, τα δύο νησιά απετέλεσαν και αποτελούν ανέκαθεν ενιαία Μητρόπολη. Από πολύτιμο για την ιστορία του τόπου μας, σπάνιο σήμερα, βιβλίο και από το κεφάλαιο με τίτλο: “Το θέμα του Αυτοκεφάλου-

-277-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Αντίσταση Κλήρου και Λαού”1 μεταφέρω, αυτολεξεί, την ακριβή περιγραφή των γεγονότων, για να φανεί πώς αντέδρασαν τότε από κοινού, σαν από συμφώνου , τα δύο νησιά μας ενάντια στα καταχθόνια σχέδια των Ιταλών κατακτητών:

Ο Παπαναστάσης και η ιστορική σημαία του 1934

“…Σ

τις 4 Δεκεμβρίου 1934 ο Παπαναστάσης υψώνει την ελληνική σημαία στο καμπαναριό της Αγίας Παρασκευής. Οι Ιταλοί καλούν αμέσως τον Δήμαρχο και τον προειδοποιούν να σπεύσει και να κατεβάσει τη σημαία γιατί, σε αντίθετη περίπτωση, τα κανόνια θα βομβάρδιζαν την εκκλησία. Ο Παπαναστάσης τότε χτυπά τις καμπάνες, καλώντας τους πιστούς, που προσέρχονται στην ιστορική εκκλησία. Ο παπάς τούς μιλά για τις καταπιέσεις και τις πραγματικές προθέσεις των Ιταλών. Ο κόσμος υψώνει φωνή διαμαρτυρίας και ζητωκραυγάζει διάφορα συνθήματα. Οι φωνές ακούγονται στον Πλάτανο. Μια ομάδα έξι 1.

σ.162.

Μανόλη Α. Ήσυχου, φιλολόγου “Το Πανόραμα της Λέρου”, Λέρος 1989-

-278-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

καραμπινιέρων ανεβαίνει αμέσως στην εκκλησία για να συλλάβει τον Παπαναστάση και να κατεβάσει τη σημαία. Αυτός αρνήθηκε αρχικά να συμμορφωθεί και οι Ιταλοί έστειλαν ενισχύσεις. Τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν στο λιμάνι της Αγ. Μαρίνας, αποφεύγοντας να τον περάσουν από τον Πλάτανο, φοβούμενοι γενίκευση των επεισοδίων. Αρκετός κόσμος μαζεύτηκε στη Μητρόπολη για να διαμαρτυρηθεί. Σε λίγο πέρασε το πλοίο της γραμμής “Stampalia” και ο παπάς ανέβηκε για να οδηγηθεί (σιδηροδέσμιος) στις φυλακές της Ρόδου. Θα πρέπει να σημειώσω, ότι ο φλογερός πατριδολάτρης, ο αλησμόνητος Παπαναστάσης και στις 6 Ιανουαρίου 1916 ύψωσε την ελληνική σημαία και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 2 μηνών, την οποία και εξέτισε στη Λέρο.2 Στο σημείο αυτό ανοίγω μια παρένθεση: Μετά την απελευθέρωση των νησιών μας, αναφερόμενος στην τελετή έπαρσης της γαλανόλευκης στον ιστό του Δημαρχείου μας, την 31 Μαρτίου 1947, ο ιστορικός του νησιού μας καθηγητής Μ. Ι. Σαμάρκος γράφει: “…Στο απάνω μπαλκόνι του Δημαρχείου λικνιζόταν η Αγγλική σημαία με ανάλαφρο βοριαδάκι, χαρούμενο ήλιο και γλυκό φώς… Στις 12.00΄ το μεσημέρι θα παραχωρούσε τη θέση της στη γαλανόλευκη. Στην εξέδρα των επισήμων είχαν πάρει τις θέσεις τους. Στο κέντρο ο Παπαναστάσης, ο Παπαφλέσσας της Λέρου. Τα κάτασπρα γένεια του, με φόντο το μαύρο επανωκαλύμμαυχό του, αντανακλούν τον Μαρτιάτικο ήλιο και η αγαλλίαση καθρεφτίζεται στο χαρούμενο χαμόγελό του. Ευτύχησε και βλέπει τη δικαίωση των αγώνων του. Της φυλακής οι ταλαιπωρίες δάφνη τώρα στο μέτωπο, καμάρι στην ψυχή του”.

Ι.Μ. Χατζηφώτη “ Εγκώμιον Επισκόπου”, Αθήνα 1993- σ.36.

-279-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Λίγο πρίν την έπαρση της γαλανόλευκης. Στο κέντρο ο Παπαναστάσης, ο Παπαφλέσσας της Λέρου

τσι αγωνίστηκαν οι παπάδες μας τότε. Έτσι έδειξαν την αφοσίωσή τους προς το λαμπρόν εν τη ταπεινώσει του Οικουμενικόν Πατριαρχείον μας, την αείροον αυτήν πηγήν καί κιβωτόν των ελπίδων, των ιδανικών, των ονείρων, των θλίψεων και των θριάμβων του Γένους μας. Μελετούμε σήμερα και αναπολούμε, με δάκρυα ευγνωμοσύνης, την αξιοπρεπή και υπερήφανη στάση του αοιδίμου Οικουμενικού Πατριάρχου Φωτίου Β’ (1929-1935) στο φλέγον θέμα του Αυτοκεφάλου. Με το σοφό και πανίσχυρο και δημοκρατικό επιχείρημά του, να ερωτηθεί επί του Αυτοκεφάλου και να αποφασίσει επ’ αυτού ο Ορθόδοξος Δωδεκανησιακός λαός, αφόπλισε και εκονιορτοποίησε τα σαθρά επιχειρήματα των Ιταλών, ώστε η όλη προσπάθεια να καταρρεύσει ως χάρτινος πύργος και το θέμα του Αυτοκεφάλου να μη επανέλθει έκτοτε εις το προσκήνιον, αλλά να κλείσει αμετάκλητα και να ταφεί οριστικά. Βρέθηκα, το Σεπτέμβριο του 2011, στη Βασιλεύουσα. Αξιώθηκα να πατήσω τα ιερά χώματα της Πόλης, της πόλης των θρύλων και των παραδόσεων. Προσκυνητής στο αγίασμα του Βαλουκλή, βρέθηκα μπροστά στον απέριττο τάφο, που φιλοξενεί -280-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

το ιερό σκήνωμα του σεπτού Πατριάρχου. Γονάτισα τρεις φορές και ασπάστηκα, με βουρκωμένα μάτια, το ολόλευκο μάρμαρο. Όντως, θα πρέπει όλοι οι Δωδεκανήσιοι να διατηρούμε στο Εικονοστάσι μας την ιερή μορφή του ευκλεούς Πατριάρχου Φωτίου του Β’, που ετίμησεν, εδόξασεν επαξίως και ελάμπρυνε το ταπεινό ράσο.

Ο απέριττος τάφος του Οικ. Πατριάρχου Φωτίου Β΄

τσι έμειναν “πιστοί άχρι θανάτου” σε μιά ατελεύτητη διαδοχή όλες οι γενιές των ιερωμένων μας και σ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας μας. Σήμερα ιδίως, που γίνεται συστηματική προσπάθεια από τους ανιστόρητους “ιστορικούς ερευνητές” να ισοπεδωθούν, να κατεδαφισθούν και να εκλείψουν όσα ιερά καί όσια μάς κράτησαν, στα δίσεχτα εκείνα χρόνια, ζωντανούς, πρέπει να προβάλλεται το πνεύμα της προσφοράς και της αυτοθυσίας του Κλήρου μας και να τονίζεται το γεγονός, όπως προκύπτει από αναμφισβήτητες ιστορικές πηγές, πως παπάδες και καλόγηροι, όχι μόνον πήραν ενεργό μέρος, αλλά πρωτοστάτησαν σε αγώνες για τιμή και αξιοπρέπεια, όπως ζωντανά τα

-281-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

περιγράφει ο στρατηγός Ι. Μακρυγιάννης. Αλλά και στις μέρες μας, την ανεκτίμητη προσφορά της Εκκλησίας προς το Γένος, σε χρόνους χαλεπούς, έξοχα και συγκινητικά τη ζωντανεύει ένας σύγχρονος δημοσιογράφος, που ήσκησε τη δημοσιογραφία ως ιερό λειτούργημα με ήθος υψηλόν, πίστη, ευσυνειδησία και υπευθυνότητα. Ιδού μια σύντομη περίληψη από το πολύτομο και πολύτιμο συγγραφικό του έργο: «…Φοβάμαι πως δεν έχουμε καταλάβει ορισμένα φαινόμενα της νεοελληνικής μας ιστορίας. Θά ’λεγα, πιστεύω, ότι δεν έχουμε κατανοήσει σ’ όλο τους το βάθος μερικές κορυφαίες στιγμές του νεοελληνικού μας πολιτισμού…Δεν “βάλαμε αυτί” στή φωνή του Γένους μας, της σταυρωμένης δόξας. Και δεν προσπαθήσαμε –αθάνατοι αγνώμονες- να στοχαστούμε μια μόνο στιγμούλα τι συμβολίζει για μας, ποιά μεγαλεία κρύβει για μας το ράσο, η παράξενη αυτή σημαία της Ελληνορθόδοξης ιδέας. Ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ’ (1834-1912), σε μιά του φράση, θα δώσει στον Γάλλο δημοσιογράφο Deschamps την φοβερή τούτη απάντηση: “Τι με θεωρείτε, κύριε; Δεν βλέπετε ίσως το άσπρο ράσο του Ποντίφικος; Μα το προνόμιο του μαύρου ράσου το κατέχω μόνον εγώ. Φέρω το πένθος του Γένους μου3”». Φορτισμένος συναισθηματικά, με τη σκέψη στην ιστορική επέτειο, πλημμυρισμένος από βιώματα, μνήμες και συγκινήσεις, πήρα σήμερα, 4 Δεκεμβρίου 2012, στα χέρια μου τα “Καλυμνιακά Χρονικά” (τομ.ΙΖ’), τ’ άνοιξα στη σελίδα 241 και, για πολλοστή φορά, και με το ίδιο πάντοτε ενδιαφέρον και με την ίδια πάντοτε βαθειά συγκίνηση διάβασα, όχι επιφανειακά και επιδερμικά, αλλά μελέτησα με δάκρυα το θαυμάσιο κείμενο των Αναστασίου Ν. Κουντούρη και Καλλιόπης Ν. Κουντούρη, όπου μεταξύ των άλλων, επιβεβαιώνεται και επαληθεύεται, από επίσημες πηγές, η λειτουργία του Κρυφού Σχολειού στα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα. Από το εξαίρετο και τεκμηριωμένο αυτό κείμενο, άριστα 3

Κ. Σαρδελή, “Το Συναξάρι του Γένους”, έκδ.β’ “Βιβλιοπωλείον της Εστίας”- Αθήνα 1974, σ.156.

-282-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

δοσμένο, με συνεπήρε η φράση: “Αυτό, ωστόσο, που μπορούμε να συμπεράνουμε με ικανοποιητική ακρίβεια είναι οι στενοί δεσμοί γλώσσας και εθνικής συνείδησης, όταν η δεύτερη απειλείται”. Είχα την ατυχία να γεννηθώ σε χρόνους δίσεχτους. Πάνω από τα νησιά μας είχε απλωθεί μαύρος πέπλος “πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι” και οι αναμνήσεις και τα παιδικά βιώματά μου από την περίοδο εκείνη είναι οδυνηρά και εφιαλτικά. Ζήσαμε τότε όλα, όσα εκφράζει, με αριστουργηματικό τρόπο, ο ποιητής Ι. Πολέμης στο υπέροχο ποίημά του “Το Κρυφό Σχολειό”. Η δεκαετία του ’30, με την Ιταλοκρατία στο απόγειό της, ήταν η πιο σκληρή περίοδος της μακραίωνης δουλείας των νησιών μας, όπου πραγματικά τότε “όλα τά΄ σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά”. Κι επειδή, στις μέρες μας, βγήκαν κάτι “ιστορικοί ερευνητές”, που αμφιβάλλουν ή αμφισβητούν, αν λειτούργησε κάποτε στον υπόδουλο ελληνικό χώρο Κρυφό Σχολειό, έρχομαι να προσθέσω στα πολλά που, ως τώρα, έχουν γραφτεί και ειπωθεί, σχετικά με το θέμα - θετικά και αρνητικά - μια μαρτυρία από την προσωπική μου πείρα. Να τους διαβεβαιώσω και να διακηρύξω με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο, πώς εγώ ο ίδιος έμαθα τα πρώτα ελληνικά μου στο Κρυφό Σχολειό, γιατί ο κατακτητής, που δεν ήταν ο βάρβαρος Ασιάτης δυνάστης, αλλά “πολιτισμένος” Ευρωπαίος, στη βίαιη προσπάθειά του να μας εξιταλίσει και εκκαθολικίσει, μας ανάγκασε να προσφύγουμε σαν σε τελευταία ελπίδα και ασφαλές καταφύγιο στο Κρυφό Σχολειό, όχι σε κάποιο απώτερο παρελθόν, αλλά μεσούντος του εικοστού αιώνος! Το βίαιο κλείσιμο των ελληνικών σχολείων από τους κατακτητές Ιταλούς, σ’ ολόκληρη τη Δωδεκάνησο (1937) και η υποχρεωτική φοίτησή μας σε ιταλικά σχολεία με Ιταλούς δασκάλους προβλημάτισαν τον πατέρα μας, που γεμάτος Ελλάδα και Ορθοδοξία, του ήταν αδιανόητο να μη μάθουμε τη γλώσσα μας ή να χάσουμε την πολύτιμη Ορθόδοξη Πίστη μας. Σκέφθηκε λοιπόν και αποφάσισε, όπως οι περισσότεροι γονείς την εποχή εκείνη, τα δύο μεγάλα, στέρεα και μοναδικά στηρίγ-283-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ματά μας, γλώσσα (=Πατρίδα) και Θρησκεία (=Ορθοδοξία) να τα διδαχθούμε και να τα βιώσουμε από μικρά παιδιά στο Κρυφό Σχολειό. Ο πατέρας, λοιπόν, που είχε φοιτήσει ώς την Τρίτη τάξη του ελληνικού δημοτικού σχολείου, ήταν ο πρώτος δάσκαλός μας. Κάθε βράδυ, επιστρέφοντας κατάκοπος από το μεροκάματο, άπλωνε στο τραπέζι ένα μεγάλο κομμάτι στράτσο χαρτί του μπακάλη (το τετράδιο ήταν απλησίαστη πολυτέλεια!) και με ένα μικροσκοπικό από τα πολλά ξυσίματα μολυβάκι, κάτω από το αμυδρό φως της λάμπας πετρελαίου (ηλεκτρικό δεν είχαμε), μας έμαθε, εμένα και τον μεγαλύτερο αδελφό μου, να γράφουμε και να διαβάζουμε το ελληνικό αλφάβητο, να συλλαβίζουμε και να διαβάζουμε τις λέξεις συλλαβιστά. Μας έβαζε και Αντιγραφή από παλιό σχολικό βιβλίο, κατάλοιπο από προηγούμενα χρόνια, απομεινάρι ευλαβικό από τα μαθητικά χρόνια κάποιου θείου μου, από τότε που λειτουργούσαν ακόμη σχολεία ελληνικά. Όμως δεν μπορούσαμε να μείνουμε στο συλλαβισμό και στην πρώτη ανάγνωση. Κι επειδή οι γραμματικές γνώσεις του πατέρα δεν επαρκούσαν, ανέλαβε την περαιτέρω μόρφωσή μας στα ελληνικά η μικρότερη αδελφή του, που είχε τελειώσει ελληνικό δημοτικό σχολείο και εθεωρείτο η πιο “μορφωμένη” της οικογενείας. Τώρα όμως άρχιζαν τα δύσκολα. Όσο το κρυφό σχολειό λειτουργούσε στο σπίτι, τα πράγματα ήταν εύκολα και ακίνδυνα. Τα μαθήματά μας στα ελληνικά έπρεπε να συνεχισθούν τώρα στο σπίτι της γιαγιάς, όπου έμενε η ανύπαντρη θεία-δασκάλα μας. Και το πιο δύσκολο κι επικίνδυνο για μας, δυστυχώς αναπόφευκτο, ήταν πως ο μοναδικός δρόμος, που έπρεπε υποχρεωτικά να διανύσουμε προς το σπίτι της γιαγιάς, περνούσε μπροστά ακριβώς από το κτίριο της ιταλικής αστυνομίας, που με άγρυπνο μάτι ερευνούσε, παρακολουθούσε και εξήταζε τα πάντα. Ποιός τολμούσε να έχει μαζί του βιβλία και τετράδια ελληνικά; Τότε λοιπόν, μαθητική μας σάκκα έγινε…το καλάθι! Στον πάτο τοποθετούσε η μάνα, τυλιγμένα σε παληοεφημερίδες και άχρηστα χαρτιά, τα ελληνικά βιβλία και τα γραπτά μας και το απογέμιζε

-284-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

με φρούτα ή ζαρζαβατικά της εποχής και έτσι καμουφλαρισμένο το περνούσαμε, με φόβο και με τρόμο, μπροστά από τους Ιταλούς. Γεμάτο πάλι το καλάθι, με κάτι άλλο τώρα, που το φρόντιζε η γιαγιά, περνούσε πάλι ανυποψίαστα μπροστά στα μάτια των Ιταλών, για την επιστροφή μας στο σπίτι! Θυμάμαι, που οι θείες (ήταν άλλες δυο αδελφές ανύπαντρες), για να αποκτήσουμε μεγαλύτερη ευχέρεια στην ανάγνωση και για να τονώνουν την αγάπη μας προς την πατρίδα- Ελλάδα, παράλληλα με τα σχολικά βιβλία (κατάλοιπα δικά τους), μας έβαζαν στο καλάθι παλιά τεύχη του περιοδικού “Ναυτική Ελλάς”, που είχε τότε συνεργάτες κορυφαίους συγγραφείς, ιστορικούς και λογοτέχνες (Στ. Λυκούδης, Α. Καρκαβίτσας, Θ. Ποταμιάνος, κ.ά.), οι οποίοι το εμπλούτιζαν με αριστουργηματικά κείμενα. Και πραγματικά, αυτά μας βοήθησαν να διαβάζουμε ελληνικά με ευχέρεια και ενδιαφέρον, γιατί μας γοήτευαν το θαυμάσιο περιεχόμενο και η εικονογράφησή τους. Εκείνο όμως, που αποτελεσματικά μας βοήθησε και μας έκαμε ικανούς να μελετάμε απρόσκοπτα και αλάνθαστα, ακόμη και με άγνωστες λέξεις κείμενα στην πλούσια και τόσο εκφραστική εκκλησιαστική μας γλώσσα, ήταν η τακτική παρακολούθηση της εκκλησιαστικής ζωής, η ψαλμωδία και η εμμελής απόδοση του Αποστόλου και διαφόρων ύμνων και προσευχών, με δάσκαλο τον αλησμόνητο ιεροψάλτη τότε στη Λέρο Εμμανουήλ Καζαβούλη, τον μετέπειτα ιερέα της Ψερίμου Γερμανό. Του οφείλουμε απέραντη ευγνωμοσύνη. Έτσι πορευθήκαμε ως το τέλος της ιταλικής κατοχής των νησιών μας (1943), γιατί οι Γερμανοί που διαδέχθηκαν τους Ιταλούς στα Δωδεκάνησα, επέτρεψαν τη λειτουργία των ελληνικών σχολείων, γεγονός που αφηγείται ωραία και παραστατικά με τη γλαφυρή του πένα ο αξέχαστος φιλόλογος καθηγητής μας Μιχαήλ Σαμάρκος4 “…Στις αρχές του Δεκέμβρη(1943) παρουσιαστήκαμε 4.

Μ. Ι. Σαμάρκου, Γυμνασιάρχου ε.τ. “Λέρος, η Μάλτα του Αιγαίου”,Αθήνα 2001, έκδ. β’ σελ. 277-278.

-285-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

στον διευθυντή πολιτικών υποθέσεων Γερμανό ανθυπολοχαγό Σίνταλκα, Σουδίτη. Τύχαμε απρόσμενης υποδοχής, όταν του εξεθέσαμε το σκοπό της επίσκεψής μας. Ήτο Σουδίτης, ομοιοπαθής με μας στο θέμα της Παιδείας…Για να ενημερωθεί στο θέμα Δωδεκάνησος, του δωρήσαμε το βιβλίο του Σκεύου Ζερβού «Ρόδος, η πρωτεύουσα της Δωδεκανήσου», έκδοση γαλλική, του έριξε μια ματιά και το δέχτηκε με φανερή ευχαρίστηση…Η τρίτη επίσκεψη έγινε στο τέλος του Δεκέμβρη (1943)…Παραθέτομε τις ίδιες τις φράσεις του: «Είσθε Έλληνες και έχω εμπιστοσύνη σε σας. Θα ανοίξετε το σχολείο σας…»Η συμφωνία μας έκλεισε και το σχολείο μας «Ελληνικαί Σχολαί Λέρου» άνοιξε…Το σχολείο λειτούργησε από τις τρεις του Γενάρη 1944, χωρίς κανένα πόρο υλικό, πλούσιο όμως σε ενθουσιασμό παιδιών και δασκάλων. Και συνεχίζει ο αείμνηστος καθηγητής την αφήγησή του γύρω από την συνεχή, απρόσκοπτη και υποδειγματική λειτουργία του σχολείου, με γενικό διευθυντή τον ίδιο και κάτω από συνθήκες δυσμενέστατες, χωρίς μισθοδοσία δασκάλων, πείνας αφόρητης και φτώχειας ανείπωτης, αλλά με πνεύμα ηρωϊσμού και αυτοθυσίας του διδακτικού προσωπικού, που προθυμοποιήθηκε να εργασθεί, επί μήνες αμισθί, τη δύσκολη εκείνη περίοδο, με άκραν ευσυνειδησία και αποτελεσματικότητα, υπακούοντας στη φωνή του καθήκοντος και της αγάπης προς την ελληνική Παιδεία. Για τους γονείς και για μας τα παιδιά, η επαναλειτουργία των ελληνικών σχολείων υπήρξε πηγή χαράς, αισιοδοξίας και ελπίδων. Από τους πρώτους έτρεξα για εγγραφή και φοίτηση. Την προηγούμενη σχολική χρονιά (1942-43) είχα αποφοιτήσει από την πέμπτη (τελευταία) τάξη του ιταλικού δημοτικού σχολείου. Για την εγγραφή μου τώρα έπρεπε να υποβληθώ σε κατατακτήριο εξέταση. Δεδομένου, ότι όλα τα βασικά μαθήματα (μαθηματικά, φυσική, γεωγραφία, κ.λ.π.) τα είχαμε διδαχθεί στα ιταλικά, το πρόβλημα ήταν να ξέρουμε να διαβάζουμε καλά-σωστά και να γράφουμε άνετα ελληνικά. Η εξέταση ήταν απλή. Ο αξέχαστος καθηγητής και διευθυντής των σχολών Μιχαήλ Σαμάρκος, όρθιος στο διάδρομο του σχολεί-

-286-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ου, κρατούσε ένα παλιό Αναγνωστικό. Οι υποψήφιοι στη σειρά περνούσαμε ένας-ένας. Εκείνος άνοιγε το βιβλίο τυχαία σε κάποια σελίδα και ζητούσε από τον υποψήφιο να διαβάσει καθαρά και ζωηρά ένα απόσπασμα. Όταν ήλθε η σειρά μου, άρχισα να διαβάζω το κομμάτι, που μου υπέδειξε, με τόση ευκολία και ταχύτητα, που δεν με άφησε να συνεχίσω. “Αρκεί, αρκεί”, είπε, ρώτησε ποιά τάξη είχα τελειώσει στα ιταλικά και απεφάνθη κατηγορηματικά: “Έκτη τάξη”. Ο δάσκαλος, που καθόταν απέναντι, πίσω από ένα τραπέζι, με πέρασε αμέσως στο Μαθητολόγιο. Η εξέταση είχε τελειώσει, η εγγραφή μου είχε πραγματοποιηθεί. Την επόμενη χρονιά (1944-45), με το Απολυτήριο του Δημοτικού στο χέρι, πάτησα επιτυχώς το κατώφλι του Γυμνασίου, με καθηγητή πιά τον σοφό φιλόλογο Μιχαήλ Σαμάρκο. Η χρονιά ήταν πολύ δύσκολη, με παντελή έλλειψη τροφίμων, φτώχεια και πείνα αφόρητη. Παρ’ όλες τις δυσκολίες, τα μαθήματα συνεχίστηκαν κανονικά και μέσα σε πνεύμα αισιοδοξίας και ελπίδων. Είχε αρχίσει ν’ αχνοφαίνεται λίγο φως στον ορίζοντα, που προμηνούσε το τέλος στα ανείπωτα δεινά μας και σιγά-σιγά άρχισε να ροδίζει ο ήλιος της ελευθερίας. Πράγματι , το 1945, σήμανε το τέλος του β’ παγκοσμίου πολέμου και ύστερα από μια διετία αγγλικής κατοχής (1945-1947), που τα σχολεία μας λειτούργησαν παντελώς ελεύθερα, ανέτειλε ολόλαμπρος ο ήλιος της Ελευθερίας στα νησιά μας, σπάζοντας δεσμά δουλείας αιώνων, που όμως δε στάθηκαν ικανά να τα αλλοιώσουν στο παραμικρό. Θα ήθελα, πριν κλείσω, να επανέλθω στο θέμα “Κρυφό Σχολειό” και καλόπιστα να κάνω ένα ερώτημα στους σύγχρονους “ιστορικούς ερευνητές”: Αν όλα όσα εξέθεσα πιο πάνω, σχετικά με το θέμα, αποτελούν γεγονότα και βιώματα ανεξίτηλα χαραγμένα στη μνήμη, αναμφισβήτητα, αφού τα ζήσαμε και τα νιώσαμε στο πετσί μας όλοι ανεξαιρέτως οι Δωδεκανήσιοι της γενιάς μου, είναι αμφισβητήσιμο ή αμφίβολο αν λειτούργησε, αιώνες πριν, στον ελληνικό χώρο κρυφό σχολειό; Και μπορούμε με μια μονοκοντυλιά να διαγράψουμε και να χαρακτηρίσουμε «μύθο» μια πα-287-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ράδοση αιώνων, που την απαθανάτισαν, σε ανεπανάληπτα έργα τους, κορυφαίοι Έλληνες καλλιτέχνες, πεζογράφοι και ζωγράφοι και ποιητές, επειδή τάχατες δεν υπάρχουν επ’ αυτού γραπτές πηγές; Μα τόσα και τόσα γεγονότα και έμμετρα κυρίως αριστουργήματα του πνεύματος και της ανθρώπινης δημιουργίας δεν διασώθηκαν, ανά τους αιώνες, με την παράδοση και τον προφορικό λόγο, χωρίς βέβαια να επιδέχονται την παραμικρή αμφισβήτηση, μέχρι που βρέθηκε ο αρμόδιος να τα καταγράψει, όπως συνέβη με τα έπη του Ομήρου κ.ά.; Και κάτι άλλο ακόμη: Δεδομένου, ότι τα δημοτικά μας τραγούδια αναφέρονται σε κάποιο ευχάριστο ή δυσάρεστο, αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός και το περιεχόμενό τους πήγασε από τα μαρτύρια, τις χαρές και τις λύπες, δηλαδή μέσα από βιώματα, μέσα από την ψυχή της πολύπαθης φυλής μας, διερωτώμαι, πώς προέκυψε (τυχαία άραγε;) το γνωστό στο πανελλήνιο τραγουδάκι: φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ να πηγαίνω στο σχολειό …………………………… και ποιός ο λόγος, μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, άρα στα κρυφά, να πηγαίνουν τα σκλαβόπουλα στο σχολειό τους; Μπορούμε άραγε, έτσι αυθαίρετα, να αποκλείσουμε το γεγονός , ότι απαγορεύθηκε η λειτουργία των ελληνικών σχολείων από ένα αυταρχικό και απολυταρχικό και τυραννικό καθεστώς, ιδίως κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, παράλληλα με την αφαίμαξη της ελληνικής φυλής (γρ. παιδομάζωμα), αφού και τότε κύριος και βασικός στόχος και σκοπός του κατακτητού ήταν ο εξισλαμισμός και ο εκτουρκισμός των υποδούλων, κάτι που διευκολύνει και βοηθεί πολύ ο αναλφαβητισμός, ο σκοταδισμός και η αγραμματοσύνη; Οι αιώνες έρχονται και παρέρχονται,

-288-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

μα είτε Ασιάτης λέγεται ο τύραννος είτε Ευρωπαίος μία και η αυτή παραμένει η μέθοδος, σταθερή και αμετάβλητη σαν απομίμηση, μια και ο σκοπός και ο στόχος είναι κοινός: Να χτυπηθούν ανελέητα και να εκλείψουν τα θεμέλια, Παιδεία (=Σχολείο) και Θρησκεία (=Ορθοδοξία). Έτσι ακριβώς και στην περίπτωσή μας, ο “πολιτισμένος” Ευρωπαίος αντέγραψε “με καρμπόν”, ύστερα από τόσους αιώνες, τον “βάρβαρο” Ασιάτη. Προσπάθησα να παραθέσω, χωρίς καμιά προκατάληψη, απλά και αμερόληπτα, αληθινά γεγονότα και βιώματα της γενιάς μου, προκειμένου να αποθησαυρισθούν στις φιλόξενες σελίδες της εκλεκτής ιστορικής σειράς «Καλυμνιακά Χρονικά». Καταθέτω το χειρόγραφό μου με τη σκέψη, ότι οι λίγες αυτές σειρές, που χάραξα, ίσως βοηθήσουν, σαν μια πρόσθετη μαρτυρία, τον ιστορικό του μέλλοντος. Κλείνω με την ευχή, που άγνωστος, ταπεινός καλόγηρος χάραξε, στα 1687, σε Μηναίο της Ι. Μονής Αστερίου (Υμηττού): «Και έστω εις ενθύμησιν των μεταγενεστέρων». Χρίστος Ε. Παπαδόπουλος Συντ. Εκπαιδευτικός

-289-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-290-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Αχιλλέας Γ. Κουτσουράδης

Mερικές επισημάνσεις με αφορμή το βιβλίο

της κ. Σοφίας Παπαϊωάννου: «Κρυμμένο στο Αιγαίο -Μια αληθινή Ιστορία». Αθήνα 2011

ε χαρά και τιμή δέχθηκα την πρόσκληση της αγαπητής μου, για πολλούς λόγους, κ. Σοφίας ΜόσχουΜαστοράκου, να προσθέσω και εγώ μερικές σκέψεις μου με αφορμή το βιβλίο της γνωστής δημοσιογράφου κ.Σοφίας Παπαιωάννου. Πρόκειται για ένα έργο που γνώρισε πρωτοφανή εκδοτική επιτυχία με 5 μέχρι στιγμής εκδόσεις , αφήνοντας το κεντρικό πρόσωπό του , τον Μιχάλη Κουτλάκη από την ηρωική, ήδη από τον εθνικό ξεσηκωμό του 1821, Κάσο , να μας διηγηθεί,70 σχεδόν χρόνια, μετά την ένωση της Δωδεκανήσου με τον εθνικό κορμό, μέσα από την προσωπική-τραγική ιστορία του ίδιου και της οικογένειάς του, τα κρίσιμα, άγνωστα σε πολλούς, κυρίως μη Δωδεκανησίους , τελευταία δεκαπέντε χρόνια της ιταλικής παρουσίας στα ανέκαθεν ελληνικά νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Η παρουσίαση αυτού του βιβλίου1, μπορεί να πει κανείς ότι εντάσσεται κατά κάποιο τρόπο στα Μεθεόρτια της

Η μελέτη αυτή αποδίδει ,σε εκτενέστερη μορφή και με προσθήκη παραπομπών ,την παρέμβαση του γράφοντα σε εκδήλωση που έλαβε χώρα στις 18/1/2013 στο βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟΣ της Θεσσαλονίκης.

-291-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Εκατονταετηρίδας της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης. Συνεχώς η Μακεδονία και η πρωτεύουσά της είχαν δεσμούς με τους Ακρίτες των νοτίων Σποράδων, τουλάχιστον από την εποχή των Αντιγονιδών και των Πτολεμαίων. Ακούσαμε, άλλωστε, από την πρόεδρο του σωματείου, κ.Αννα Χρυσοπούλου, ότι ο Σύλλογος των Δωδεκανησίων Βορείου Ελλάδος, που μετέχει ενεργά στην αποψινή διοργάνωση, έχει βαθιές χρονικά ρίζες στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας μας, που ανατρέχουν στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Θα συμπλήρωνα, μάλιστα, ότι οι ρίζες αυτές πάνε ακόμη πιο βαθιά, αρχικά στα 1925, όταν κάνει την πρώτη επίσημη εμφάνισή του στην πόλη ,ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ως αναγνωρισμένο σωματείο από το Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης2, ακριβώς 8 χρόνια μετά την ίδρυση του πρώτου δωδεκανησιακού παροικιακού σωματείου στην Ελλάδα, δηλαδή του ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΑΘΗΝΩΝ το 19173 . ΙΙ.Το 1912 ήταν έτος σημαδιακό για τον Ελληνισμό, που έβγαινε, επιτέλους, από μια βαθιά οικονομική, θεσμική και πολιτική κρίση αλλά και μια βαρεία στρατιωτική ήττα. Η Θεσσαλονίκη μας και μαζί με αυτή, η Ήπειρος και η Μακεδονία, όπως και τα νησιά του κεντρικού και βόρειου Αιγαίου καθώς και η Κρήτη, γεύτηκαν τη χαρά της απελευθέρωσης, όχι όμως και τα Δωδεκάνησα, που ήδη από τον Μάιο της ίδιας χρονιάς είχαν καταληφθεί από τον ιταλικό στόλο, για στρατιωτικό αντιπερισπασμό στους Τούρκους, αλλά και στο ευρύτερο πλαίσιο άσκησης αποικιακής επεκτατικής πολιτικής από μια ανερχόμενη ευρωπαϊκή δύναμη, που ήθελε να προβεί σε (ακίνδυνη) επίδειξη ισχύος. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης βρίσκει τους Έλληνες Δωδεκανησίους, υπό αυστηρό ιταλικό 2.

Η δράση του σωματείου αυτού πρέπει να ήταν υποτονική. Έτσι το 1927 κάνει επίσημα την εμφάνισή της στη πόλη η ΕΝΩΣΙΣ ΑΛΥΤΡΩΤΩΝ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ, που στην ιδρυτική της πράξη της 8/6/1927, αναφέρει ότι αυτό εξετράπη του σκοπού για τον οποίο συνεστήθη και δεν επέδειξε καμιά καταστατική δραστηριότητα.

Ευχαριστώ στο σημείο αυτό την κ.Αννα Κωνσταντινίδου,φιλόλογο, υποψηφια διδάκτορα του Α.Π.Θ για την σημαντική της βοήθεια στην ηχνηλάτηση της παροικιακής δωδεκανησιακής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη.

-292-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

στρατιωτικό, πολιτικό και αστυνομικό έλεγχο. Είχε άλλωστε προηγηθεί και αποτύχει, μετά το συνέδριο της Πάτμου, τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς, η προσπάθεια, που μυστικά οργάνωσε η ελληνική κυβέρνηση, με προεξάρχοντες τους πασίγνωστους για τη δράση τους στο μακεδονικό αγώνα, Λάμπρο Κορομηλά, τότε υπουργό Εξωτερικών και Ίωνα Δραγούμη, τμηματάρχη του Υπουργείου, να ενταχθούν (και) τα Δωδεκάνησα στον εθνικό κορμό με διπλωματικά μέσα. Δεν ήταν, λοιπόν, δυνατόν, να ανεχθεί η ιταλική διοίκηση (υπό δημοκρατικό εννοείται τότε καθεστώς διακυβέρνησης της Ιταλίας),τη διακίνηση πληροφοριών δια του Τύπου για τα τεκταινόμενα στο μέτωπο του πρώτου βαλκανικού πολέμου. Η προληπτική λογοκρισία στον Τύπο απαιτούσε να μη γίνεται καμιά αναφορά σε γεγονότα στην κυρίως Ελλάδα, να αποφεύγονται οι λέξεις «Έλληνας» και «Ελληνικός», ακόμη και το όνομα του πρωθυπουργού της χώρας Ελευθερίου Βενιζέλου. Οι κάτοικοι της Ρόδου, αναγνώστες της τοπικής εφημερίδας ΝΕΑ ΡΟΔΟΣ, πληροφορήθηκαν την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη από τον ίδιο τον πολιούχο της Άγιο! Όταν η ιταλική λογοκρισία απαγόρευσε, οποιαδήποτε αναφορά στο πρωτοσέλιδο για το σφόδρα αναμενόμενο χαρμόσυνο εθνικό γεγονός, η σύνταξη της εφημερίδας, για να μην υπάρξει λευκή σελίδα, καταχώρησε, ολοσέλιδο τον βίο του εορτάζοντος Αγίου Δημητρίου και ο Νοών Νοείτω4! ΙΙΙ.Η αποφασιστική ιστορικά περίοδος, που βίωσε η Δωδεκάνησος και μαζί της η τυπική, μεσοαστική, θα λέγαμε, κασιώτικη οικογένεια των Κουτλάκηδων (που όλοι είναι πρωταγωνιστές στις σελίδες του βιβλίου αυτού) ξεκινά από τη σημαδιακή στροφή της Πολιτικής του Εθνικού Κέντρου στο Δωδεκανησιακό εθνικό ζήτημα, στο πλαίσιο της γενικότερης αλλαγής πλεύσης της Ελλάδος, από τον Αλυτρωτισμό στην εσωτερική Ανόρθωση της χώρας, με τη δήλωση του πρωθυπουργού Ελευθερίου 4.

Βλ. ΛΟΓΟΘΕΤΗ, Ο Δωδεκανησιακός Τύπος. 1848-2008. Τομ.Ι, Αθήνα 2010. σελ.27.

-293-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Βενιζέλου, στη Ρώμη, με την ευκαιρία της υπογραφής στη Ρώμη του Ελληνοϊταλικού Συμφώνου Φιλίας5, το Φθινόπωρο του 1928 («..Δωδεκανησιακόν ζήτημα δεν υφίσταται μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας, όπως δεν υφίσταται κυπριακόν ζήτημα μεταξύ Ελλάδος και Μεγάλης Βρτεταννίας..» και φτάνει μέχρι την επιτυχή στρατιωτική έκβαση των επιχειρήσεων του γερμανικού στρατού ΑΞΩΝ (Κατάληψη της Ρόδου), ΠΟΛΙΚΗ ΑΡΚΟΥΔΑ (Κατάληψη της Κω) και ΤΥΦΩΝΑΣ (Κατάληψη της Λέρου), από τον Σεπτέμβριο μέχρι το Νοέμβριο του 1943, που σήμαναν πρακτικά το βίαιο de facto τέλος της ιταλικής παρουσίας στα Δωδεκάνησα και την αποτυχία της αγγλικής πολιτικής, να δελεάσει την Τουρκία να εισέλθει στον πόλεμο, με αντάλλαγμα τα νησιά αυτά, στις πλάτες των Ελλήνων κατοίκων τους και φυσικά της συμμάχου ελληνικής κυβέρνησης, που αμήχανα πληροφορήθηκε ανεπίσημα την σχετική μυστική συνάντηση του Τσόρτσιλ με τον Ισμέτ Ινονού στα Άδανα, στις αρχές του 1943. ΙΥ.Για το συγκλονιστικό οδοιπορικό του κεντρικού ήρωα του βιβλίου Μιχάλη από τη γενέτειρα Κάσο μέχρι τα βουνά της Παρνασίδας, και την παράλληλη πορεία στο νησί της πατρικής οικογένειας αλλά και των συμπατριωτών, στη δίνη των γεγονότων της δεκαετίας του 1930-1940, όπως καταγράφονται στο βιβλίο, δε θα κάνω ιδιαίτερες αναφορές. Εγώ θα προσπαθήσω να τονίσω, χωρίς να είμαι ειδικός, μερικά μόνο στοιχεία από το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται τα γεγονότα του βιβλίου, μέχρι την απόδραση του Κουτλάκη, από τους Γερμανούς κατά τη σιδηροδρομική μεταφορά του σε στρατόπεδο κάπου στην κατεχόμενη Ευρώπη και την ένταξή του στις ανταρτικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ της Ρούμελης. Χωρίς να πιστεύω, όπως άλλωστε προκύπτει και από το βιβλίο, ότι ο Μ.Κουτλάκης είχε συγκεκριμένο πολιτικό ιδεολογικό κίνητρο, όπως έγινε συχνά άλλωστε σε παρόμοιες περιπτώσεις και στη Μέση Ανατολή. Δύο 5.

Ο πλήρης τίτλος της συνθήκης, που υπογράφτηκε στις 23/9/1928 στη Ρώμη ήταν: Συνθήκη φιλίας ,συνδιαλλαγής και δικαστικού διακανονισμού.

-294-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

είναι, λοιπόν, κατά την άποψή μου, οι κύριοι ιστορικοί άξονες που στηρίζουν την πορεία του ήρωα του βιβλίου και που επιτρέπουν στο μη Δωδεκανήσιο αναγνώστη του, να κατανοήσει τα συμβάντα: Το πρόγραμμα συστηματικού εξιταλισμού των Ελλήνων κατοίκων, με επικέντρωση στα ευαίσθητα θέματα της παιδείας, αφενός, και η συγκρότηση του συντάγματος Δωδεκανησίων εθελοντών, αφετέρου. Ειδικότερα: Α)Το πρόγραμμα του συστηματικού εξιταλισμού των Ελλήνων νησιωτών ξεκινά ήδη από το 1924 με ηπιότερα μέσα, αφού η συνθήκη της Λωζάνης, με την υπογραφή και της Ελλάδας, είχε παράσχει πια διεθνή νομιμότητα στην ιταλική παρουσία στα νησιά6(εποχή της λεγόμενης νομιμοφανούς βίας)7, ενώ επιταχύνεται και σκληραίνεται στα χρόνια της διακυβέρνησης του τετράρχη του Φασισμού, του «κακού» κυβερνήτη της Κτήσης, Ντε Βέκκι(1936-1940).Η εγκατάλειψη, πρακτικά, των Δωδεκανησίων στην τύχη τους, στο όνομα ευρύτερων γεωπολιτικών σκοπιμοτήτων, ισορροπιών, αναζήτησης νέων στηριγμάτων8 κλπ., καταλογίζεται στα αρνητικά της πολιτικής του Ελευθέριου Βενιζέλου9, όπου η στροφή του στο Δωδεκανησιακό δεν συνοδεύτηκε από σχεδιασμό και λήψη μέτρων προστασίας των Εντοπίων, γεγονός που προκάλεσε αμηχανία και μεγάλη απογοήτευση εντός και εκτός Δωδεκανήσου, ενώ ο Καλύμνιος 6. 7.

Βλ.αρθρ.15 της Συνθήκης Ειρήνης της 24/7/1923.

Βλ.αντί πολλών ΤΣΑΛΑΧΟΥΡΗ,Η οικονομική πολιτική της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα. Αθήνα 2000.39επ.

8. Πρβλ.το άρθρ.3 της συνθήκης ,που προέβλεπε αμοιβαία πολιτική και διπλωματική υποστήριξη στην περίπτωση κατά την οποία η ασφάλεια και τα συμφέροντα ενός των συμβαλλομένων μερών(Ελλάδος και Ιταλίας) θα απειλούνταν από εξαιτίας βίαιων εισβολών προερχομένων έξωθεν. 9. Βλ. για λεπτομέρειες σχετικά με την εξωτερική πολιτική του Ε.Βενιζέλου στην τελευταία τετραετία της διακυβέρνησης της χώρας από τον ίδιο(1928-1932) αλλά και ειδικά σε σχέση με το Δωδεκανησιακό, Κ.ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ,Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι εξωτερικές μας σχέσεις.1928-1932.2η εκδ.Αθήνα 1995,ιδίως σελ.52επ.και passim. -295-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

πατριώτης Σκεύος Ζερβός ανήκε στους σφοδρούς πολέμιους της πολιτικής εκείνης10 . Ο θάνατος του Βενιζέλου, το 1936,τον προστάτευσε από τη γεύση της πίκρας για την αποτυχία της κατευναστικής πολιτικής του έναντι της Ιταλίας, όπως και αργότερα έναντι της Τουρκίας και της Αγγλίας φυσικά11 . Περίπου 40 - 50.000 Έλληνες Δωδεκανήσιοι, δηλαδή το 1/3 περίπου του ελληνικού πληθυσμού, εγκατέλειψαν τότε την πατρώα γη, ως μετανάστες στην Αμερική ή πρόσφυγες στην ελεύθερη Ελλάδα , την Αλεξάνδρεια και άλλες πόλεις της Αιγύπτου. Αν δε συνέβαινε κάποιο έκτακτο πολιτικό γεγονός, σημείωνε, προφητικά, στην 18σέλιδη υπ αριθμ.789/12-7-1932 έκθεση του από τη Ρόδο, ο γενικός πρόξενος της Ελλάδος, Δημ. Παπάς, ήταν απλά ζήτημα χρόνου ο αφελληνισμός των Δωδεκανήσων12. Η Ίμβρος και η Τένεδος θα ακολουθούσαν δυστυχώς αυτή την πρόβλεψη! Είναι σημαντικό ,όπως αναφέρεται στο παρουσιαζόμενο βιβλίο (σελ.72) ότι την ίδια περίπου εκτίμηση, αυτήν του προξένου μας στη Ρόδο, έκανε και ο ίδιος ο πρωτεργάτης της ελληνοϊταλικής προσέγγισης, Ελευθέριος Βενιζέλος, όταν ευρισκόμενος για λίγο στην Κάσο, μετά την αποτυχία του κινήματος του 1935, δήλωσε στον δήμαρχο του νησιού, Μανώλη Κουτλάκη: «Αν είστε τυχεροί και η Ιταλία στραφεί κατά της Αγγλίας, να περιμένετε τότε την 10.

Πρβλ. ενδεικτικά ΑΡΕΤΟΥ, Η δωδεκανησιακή νεολαία Αιγύπτου. Αθήναι 1970,36επ.

11.

Βλ.έκθεση του γενικού προξένου της Ελλάδος στη Ρόδο,το 1937,όπου μεταξύ άλλων αναφέρει: «Είναι αποκαρδιωτικόν, ότι καθ ήν στιγμήν η ιταλική κυβέρνησις παρέχει μείζονας ελευθερίας και εις αυτάς τας παρά τη μεθορίω ζώσας γιουγκοσλαβικάς μειονότητας, επιτείνει τουναντίον τα ανθελληνικά εν Δωδεκανήσω μέτρα της και επιδιώκει να επισπεύσει τον συστηματικόν εξιταλισμόν των νήσων, παρά τας περί του αντιθέτου υποσχέσεις του ιταλού πρωθυπουργού επί τη συνομολογήσει του ελληνοιταλικού συμφώνου φιλίας και παρά τας διαβεβαιώσεις εγκαρδιότητος εις ας προβαίνουσιν εκάστοτε προς ημάς οι ιταλικοί υπεύθυνοι κύκλοι.».Βλ. ΤΣΑΛΑΧΟΥΡΗ,Η οικονομική πολιτική της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα.Αθήνα 2000,28επ. ΦΙΝΑ,Ο μητροπολίτης Ρόδου Απόστολος Τρύφωνος και 33ετής προσφορά του στην επαρχία Ρόδου.Ρόδος 2003,125,όπου και παραπέρα παραπομπές.

12.

Πρβλ. ΦΙΝΑ, Ο μητροπολίτης Ρόδου Απόστολος Τρύφωνος και 33ετής προσφορά του στην επαρχία Ρόδου.Ρόδος 2003,128επ.

-296-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

απελευθέρωσή σας». Η συρρίκνωση, αρχικά με το διάταγμα Νο.1 της 1/1/1926 (πρωτοχρονιάτικο δώρο του «καλού» κυβερνήτη Mario Lago), της ελληνικής Παιδείας και τελικά στα 1937 η πλήρης κατάργηση των ελληνικών σχολείων και η απαγόρευση της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, της γλώσσας του Ομήρου, των Φιλοσόφων και του Ευαγγελίου (που υποβαθμίζονταν πια σε προαιρετικά διδασκόμενη lingua locale) στόχευε στο μέλλον, δηλαδή στην επομένη γενεά .Η εκπαιδευτική πολιτική της ιταλικής διοίκησης αποκτούσε στρατηγικό βάθος και η αντίδραση ήταν αναμενόμενη13. Οι Κασιώτες και η οικογένεια Κουτλάκη δεν αποτέλεσαν εξαίρεση, σε αυτό που συνέβη σε όλα τα νησιά του δωδεκανησιακού συμπλέγματος. Όσοι μπορούσαν με κάθε μέσο και θυσία, έστελλαν τα παιδιά τους, το Μέλλον τους δηλαδή, για σπουδές και, ει δυνατόν, και για μόνιμη εγκατάσταση μακριά από μια πατρίδα που φυλλορροούσε, ενώ το εθνικό κέντρο παρακολουθούσε αμήχανα την εξέλιξη. Β) Ο δεύτερος άξονας του βιβλίου της κ.Παπαϊωάννου, και με αυτή την επισήμανση θα κλείσω, είναι το Σύνταγμα των Δωδεκανήσιων Εθελοντών, μια διέξοδος για τον Μιχάλη Κουτλάκη, που ασφυκτιά στη σιγουριά της Αθήνας για όσα συμβαίνουν στην ιδιαίτερη πατρίδα του, αλλά και πηγή για τα δεινά που επακολούθησαν. Δε θα κάνω το ψυχογράφημα των 1650 περίπου νεαρών Δωδεκανησίων, που χωρίς νομική υποχρέωση, έσπευσαν να πυκνώσουν τις τάξεις του, μικρού είναι η αλήθεια, στρατιωτικού σχηματισμού (ενταχθέντος στην 20η μεραρχία του Τ.Σ.Κ.Μ μαζί με το 35ο αδελφό σύνταγμα πεζικού της Θεσσαλονίκης, αποτελούμενο από εφέδρους του ναυτικού, στο μέτωπο της κεντρικής Μακεδονίας), που συγκροτήθηκε με την διαταγή υπ΄ αριθμ.10234/13-11-1940 του τότε γενικού Στρατηγείου. 13.

Βλ. πρόσφατα ειδικά για την εκπαιδευτική πολιτική των Ιταλών, την εκτενή (εκ 235 σελίδων) και ενδιαφέρουσα διπλωματική εργασία στο ελληνικό ανοικτό πανεπιστήμιο του Κ.ΙΩΑΝΝΟΥ,Ιταλική κατοχή στην Κω, 1912-1945 και εκπαιδευτική πολιτική. Κως 2012.

-297-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Σκεφτείτε μόνο τη θέση αυτών των νέων, φοιτητών, μαθητών, υποαπασχολούμενων και ανέργων νεαρών Δωδεκανησίων, που συνωστίζονταν στις φτωχογειτονιές και προσφυγογειτονιές της προπολεμικής Αθήνας και του Πειραιά διωγμένοι από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, με όμηρους εκεί, στα χέρια των Ιταλών, τους συγγενείς τους, ελεγχόμενοι διαρκώς από τα όργανα του ιταλικού προξενείου του Πειραιά και τους πάσης φύσεως καταδότες και τελικά καταπιεζόμενοι από το ίδιο το ελληνικό κράτος, που τους υπέβαλε σε μια ιδιότυπη ομηρία, μη χορηγώντας τους την ελληνική υπηκοότητα και δυσχεραίνοντας τη νόμιμη παραμονή τους, επιδιώκοντας έτσι, στις πλάτες τους ουσιαστικά, αφού δεν είχε τη δύναμη για λήψη άλλων μέτρων, να ασκήσει εθνική πολιτική, διατήρησης του Ελληνισμού στα Δωδεκάνησα. Η κατάταξη στο Σύνταγμα, που η συγκρότησή του, απέβλεπε όχι σε ενίσχυση της φθίνουσας ήδη πολεμικής προσπάθειας(όπως και αποδείχτηκε στη συνέχεια στην πορεία των επιχειρήσεων στο μέτωπο της Φλώρινας- Αμυνταίου-Κλειδί-Βευη) αλλά σε επίσημη (χωρίς αγγλική συναίνεση14) πρώτη διπλωματική ανακίνηση του θαμμένου από το 1928, δωδεκανησιακού ζητήματος15, ενώ παράλληλα ήταν για τους νεαρούς εθελοντές εθνικό χρέος αλλά και προσωπική λύτρωση. Η προσφορά τους πήγε δυστυχώς 14.

Η άποψη ότι η συγκρότηση του συντάγματος είχε την έγκριση των Άγγλων, αποτυπώνεται αόριστα στην έκθεση πεπραγμένων ,που συνέταξε στις 30/12/1941 ο διοικητής του, αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Νικολάου. Βλ.σχετ.ΔΙΒΑΝΗ/ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ(Επιμ.).Δωδεκάνησος. Η μακρά πορεία προς την ενσωμάτωση. Αθήνα 1996,117.Με τη γνώμη αυτή διαφωνώ, γιατί οι Άγγλοι ήταν ανέκαθεν αντίθετοι σε οποιαδήποτε ανακίνηση του Δωδεκανησιακού εκ μέρους της Ελλάδος ,αφού ο διακηρυγμένος στόχος που ακολούθησαν όλες οι κυβερνήσεις τους αταλάντευτα, τόσο προπολεμικά ,όσο και κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων της συνδιάσκεψης της Ειρήνης στο Παρίσι, ήταν ο δελεασμός και η ικανοποίηση της Τουρκίας, πάση θυσία, ακόμη και σε βάρος της Ελλάδος ,γεγονός που δεν επέτρεπε σε αυτούς να συναινέσουν σε ενέργεια που θα ερέθιζε την Τουρκία και θα τους δημιουργούσε προβλήματα στην άσκηση της πολιτικής τους με τη χώρα αυτή. Βλ. και ΚΛΑΔΑΚΗ,Ιστορία του συντάγματος Δωδεκανησίων εθελοντών.Αθήνα 1996,129επ.

15.

Βλ. σχετικά ΚΟΥΤΣΟΥΡΑΔΗ, Το σύνταγμα των Δωδεκανησίων εθελοντών. ΚΩΑΚΑ Τομ.10ος .Κως 2008,283επ.,ιδίως 290επ.

-298-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

χαμένη! Καθόλου δεν μέτρησε, ούτε στη διάρκεια του πολέμου ούτε και στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι, το 19461947, η μικρή έστω στρατιωτική (σε αντίθεση με τη μεγαλύτερη διπλωματική) συμβολή του Συντάγματος Δωδεκανήσιων. Το κράτος μας τους διέγραψε και μετά τον πόλεμο. Ακόμη και στη δεκαετία του 1980, τους αρνήθηκε κάθε ανταμοιβή, όπως έπραξε για τους μετέχοντες της εθνικής αντίστασης, σαν να ντρέπονταν γι΄ αυτό ή σαν να μην ήταν κορυφαία αντιστασιακή πράξη η εθελοντική κατάταξη σε ελληνικό στρατιωτικό σχηματισμό, στη διάρκεια του πολέμου και η συμμετοχή σε επιχειρήσεις (και) εναντίον του κράτους, του οποίου ήταν υπήκοοι. Ακόμη χειρότερα όμως συνέβησαν, όπως καταγράφεται συγκλονιστικά στο βιβλίο, που κρατάμε στα χέρια μας. Οι Δωδεκανήσιοι εθελοντές, γυρνώντας, όπως–όπως, από το Μέτωπο που κατέρρευσε ραγδαία, προδόθηκαν από ομοεθνείς τους, δυστυχώς, στους Ιταλούς κατακτητές. Είναι εδώ τυχαίο και διερωτώμαι, αληθινά, ότι οι συλληφθέντες πρώην στρατιώτες του Συντάγματος βρέθηκαν αντιμέτωποι με την ιταλική στρατιωτική δικαιοσύνη, μόλις πάτησαν ξανά τα χώματα των νησιών τους, στα οποία ξαναγύρισαν, στη διάρκεια της κατοχής και προδοθήκαν από συμπατριώτες, γείτονες κλπ, ενώ αρκετοί από όσους έμειναν στην Αθήνα (μπορώ να μιλήσω για τους 4 οπλίτες θείους μου, Αντώνιο Διακομανώλη, Ελευθέριο Μουζάκη ,Αντώνιο Σπύρου και Γεώργιο Σπύρου) δεν ενοχλήθηκαν καθόλου είτε γιατί χάθηκαν στην πολυκοσμία της πρωτεύουσας είτε γιατί, άθελά τους, τους προστάτευαν οι Γερμανοί που είχαν τον πρώτο λόγο και δε φαίνεται να ήταν γι΄ αυτούς πρόβλημα ασφαλείας η κατάταξη και η υπηρεσία στο Σύνταγμα, που άλλωστε δεν πρόλαβε ουσιαστικά να τους πολεμήσει, λόγω της απροειδοποίητης αγγλικής υποχώρησης στο μέτωπο, εκτός και αν υπήρξαν μεμονωμένες περιπτώσεις κατάδοσής τους στις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις της Αθήνας, όπως λ.χ σε μερικές περιπτώσεις συνέβη, όπου, με βάση ανέκδοτο αρχειακό υλικό, που τέθηκε πρόσφατα στη διάθεσή μου, είχαμε συλλήψεις Δωδεκανησίων εκ Καλύμνου το 1942 και -299-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μεταφορά τους στη Ρόδο, προκειμένου να δικαστούν16. Μας λείπει, σε κάθε περίπτωση πάντως, μια συνολική έρευνα για την τύχη όλων των εθελοντών Δωδεκανησίων, μετά το πέρας των εχθροπραξιών, κάτι που συνιστά χρέος όλων μας. Fiat justizia pereat mundus (Ας αποδοθεί η Δικαιοσύνη και ας καταστραφεί ο κόσμος, έλεγαν οι Ρωμαίοι πρόγονοι των Ιταλών). Το 1943,το στρατοδικείο της Ρόδου (Tribunale militare di Guerra di Rodi) και ο αξιότιμος κ. στρατιωτικός εισαγγελέας του Βασιλέα-Αυτοκράτορα (procuratore Militare del Re Imperatore) είχαν πολλή δουλειά να διεκπεραιώσουν. Το άρθρο 242 του ιταλικού στρατιωτικού ποινικού κώδικα (σε μας το αντίστοιχο είναι το άρθρ.143 ΠΚ) τιμωρούσε με την ποινή του θανάτου ή της κάθειρξης την στρατιωτική υπηρεσία στον εχθρό. Το κατηγορητήριο ήταν περίπου τυποποιημένο: «Ο/Οι….είναι υπήκοοι Αιγαίου και όχι Έλληνες και ως τοιούτοι συνελήφθησαν διότι έφεραν όπλα κατά του ιταλικού κράτους, προσφέροντες στρατιωτική υπηρεσία εις εχθρικά τακτικά στρατεύματα επί ελληνικού εδάφους μεταξύ Οκτωβρίου 1940 και Απριλίου 1941».Αν δεν εφαρμόστηκε στον Μιχάλη από την Κάσο και στους πολλούς άλλους ομοιοπαθούντες από τα γειτονικά νησιά η εσχάτη των ποινών, εν καιρώ πολέμου μάλιστα, αλλά μόνο 20ετείς και πλέον ποινές κάθειρξης, ίσως να οφείλεται και στο γεγονός ότι οι στρατοδίκες δεν ξέχασαν (προς τιμή τους, τότε) και θέλησαν να επανορθώσουν ό,τι έπαθαν οι δύο συμπατριώτες τους, ο δεκανέας Cesare Battisti και ο υποδεκανέας του ιταλικού στρατού Fabio Filzi, που όντας Αυστριακοί υπήκοοι, πολέμησαν στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο με τον ιταλικό στρατό εναντίον της Αυστροουγγαρίας, συνελήφθησαν στη Μάχη για την κατάληψη του υψώματος Monte Corno, στις 10 Ιουλίου 1916, από τους αυστριακούς, παραπέμφθηκαν στο στρατοδικείο, ως ένοχοι προδοσίας και εκτελέστηκαν στις 12/7/1916, δημοσίως, 16.

Ευχαριστώ θερμά από τη θέση αυτή την κ.Μελά και τον κ.Στέφανο Τηλιακό, που έθεσαν στη διάθεσή μου το σχετικό αρχειακό υλικό.

-300-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

δι’ απαγχονισμού17. Υ.Το βιβλίο της κ.Παπαϊωάννου είναι συγκλονιστικό, ως προς το περιεχόμενό του, πληροφορεί για άγνωστα σε πολλούς ιστορικά γεγονότα και ζωντανεύει μνήμες .Έχει, όμως, και μια ιδιαιτερότητα: Έχει καρδιά και μυαλό. Το μυαλό του είναι η συγγραφέας Σοφία Παπαϊωάννου. Η καρδιά του είναι η ανιψιά του κεντρικού ήρωα, η Σοφία Μόσχου-Μαστοράκου ,που έκανε τη σχετική έρευνα και διέθεσε το πολύτιμο οικογενειακό αρχείο της στη συγγραφέα. Ξαναζωντάνεψαν και οι δύο έναν ηρωικό, τυπικό, Δωδεκανήσιο της εποχής του πολέμου και τους αξίζει ο έπαινος. Όμως ο Μιχάλης Κουτλάκης δεν είναι ο μόνος. Πρόκληση και χρέος είναι να βγουν από τη λήθη και οι άλλοι συστρατιώτες του, τώρα που δειλά-δειλά ανοίγουν τα νησιώτικα σεντούκια και βλέπουν το φως ξανά κιτρινισμένες φωτογραφίες και μισοσβησμένα δικόγραφα, ταυτότητες, γράμματα και πιστοποιητικά. Επιτρέψτε μου, ως προσκλητήριο τιμής, ,να διαβάσω ενδεικτικά, μόνο τα ονόματα εκείνων των Δωδεκανησίων, Καλύμνιων, που αναφέρονται στο υπ΄ αριθμ.655 κλητήριο θέσπισμα της Εισαγγελίας του Βασιλέως-Αυτοκράτορος στο Στρατοδικείο της Ρόδου, κατηγορουμένων για το αδίκημα που προβλέπεται και τιμωρείται από το άρθρο 242 του Σ.Π.Κ, διότι ως υπήκοοι των ιταλικών νήσων του Αιγαίου έλαβαν τα όπλα εναντίον του ιταλικού κράτους προσφέροντες στρατιωτική υπηρεσία εις τακτικό εχθρικό στρατό επί ελληνικού εδάφους : ΣΜΑΛΙΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ, ναυτικός, 17.

Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο, από το ανέκδοτο υλικό, που τέθηκε στη διάθεσή μου, είναι το ελαφρυντικό για τους υπόδικους Δωδεκανησίους εθελοντές ,που προκύπτει από περιληφθείσα στη δικογραφία υπεύθυνη δήλωση του κατοχικού υπουργού αμύνης, στρατηγού Γ.Μπάκου(που προφανώς πρέπει να ζητήθηκε και χορηγήθηκε για υπερασπιστικούς σκοπούς),ότι (τάχα) η κατάταξη των Δωδεκανησίων στο σύνταγμα ήταν αποτέλεσμα άσκησης ψυχολογικής βίας ασκηθείσης εκ μέρους των ελληνικών αρχών(sic).

-301-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΣΜΑΛΙΟΣ ΠΑΡΘΕΝΗΣ, ναυτικός, ΣΚΑΝΔΑΛΙΑΡΗΣ ΜΙΧΑΗΛ, ναυτικός, ΜΕΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ,Φοιτητής, ΜΕΛΑΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ,φοιτητής, ΜΕΛΑΣ ΜΙΧΑΗΛ,φοιτητής, ΜΑΪΛΛΗΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ, καθηγητής Φιλολογίας. Δε γνωρίζω, δυστυχώς, τη μετέπειτα τύχη τους. Η πατρίδα τούς ξέχασε. Αιωνία τους η Μνήμη, όπως και του Μιχάλη Κουτλάκη! Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας. Αχιλλέας Γ. Κουτσουράδης Καθηγητής Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δικηγόρος Αθηνών στον Άρειο Πάγο

-302-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-303-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-304-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Δανιήλ Α. Ζερβός

Τα γεγονότα του 1869 από εφημερίδες της εποχής Η προσπάθεια του Αχμέτ πασά να καταργήσει τα προνόμια των άγονων νησιών και οι αντιδράσεις των νησιωτών, όπως καταγράφηκαν από τις εφημερίδες ΝΕΟΛΟΓΟΣ και ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ της Κωνσταντινούπολης και ΑΜΑΛΘΕΙΑ της Σμύρνης.

ατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας τα νησιά της Δωδεκανήσου, εκτός Κω και Ρόδου, είχαν ένα ιδιαίτερο προνομιακό καθεστώς σχεδόν αυτονομίας, που είχε παραχωρηθεί από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, και το οποίο, σε γενικές γραμμές και εντελώς περιληπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, όπως ίσχυε στην Κάλυμνο, ήταν το εξής: Μέχρι την Ελληνική Επανάσταση οι Κοινότητες των νησιών πλήρωναν έναν, σχετικά μικρό, κατ’ αποκοπή ετήσιο φόρο (Μακτού) στους Οθωμανούς, οι οποίοι (υποτίθεται ότι) εξασφάλιζαν προστασία των νησιών από τους πειρατές, και όλες οι άλλες διοικητικές, οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες ασκούνταν από αιρετές τοπικές αρχές, τους Προεστούς, και την Εκκλησία. Το Οθωμανικό κράτος εκπροσωπούσε ένας κατώτερος υπάλληλος, Μουδίρης, με ουσιαστικά ελάχιστες έως ανύπαρκτες εξουσίες, που στην Κάλυμνο τον έλεγαν «Αγά». Στα χρόνια της Επανάστασης και μέχρι το 1830 τα νησιά θεωρήθηκαν μέρος του υπό ίδρυση ελληνικού κράτους και -305-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

είχαν εγκατασταθεί εκεί ελληνικές διοικητικές και οικονομικές αρχές. Η Κάλυμνος μαζί με τη Λέρο, την Πάτμο και την Ικαρία αποτελούσαν Επαρχία με πρωτεύουσα την Πάτμο (βλ. Δανιήλ Α. Ζερβού ‘‘Η Κάλυμνος υπό ελληνική διοίκηση 1822-1830’’ στα Καλυμνιακά Χρονικά, τ. ΙΘ’–2011– σελ. 91). Μετά την Επανάσταση και τη διεθνή αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας, καθορίστηκαν με το πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830 τα ανατολικά σύνορα του Ελληνικού Κράτους στον 26ο μεσημβρινό, δηλαδή μέχρι την Αμοργό, αφήνοντας έξω τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Έτσι οι Ελληνικές αρχές αποσύρθηκαν από τα νησιά μας, τα οποία επανήλθαν υπό την Οθωμανική κυριαρχία. Μετά από λίγα χρόνια και ύστερα από πολλές και συντονισμένες ενέργειες εξουσιοδοτημένων αντιπροσώπων των νησιωτών στην Κωνσταντινούπολη, εκδόθηκε το 1835 από τον Σουλτάνο Μαχμούτ Β’ ένα Αυτοκρατορικό Διάταγμα (Φιρμάνι), με το οποίο ξαναδινόντουσαν τα παλιά προνόμια στα νησιά Πάτμο, Ικαρία, Λέρο και Κάλυμνο (τη λεγόμενη Τετράνησο) και καθοριζόταν η Μακτού σε 81.000 γρόσια και για τα τέσσερα νησιά (βλ. Γεωργίου Ν. Κουκούλη, ‘‘Η συμβολή της Καλύμνου στους αγώνες για τα προνόμια’’ στα Καλυμνιακά Χρονικά, τ. Δ’– 1984– σελ. 23 και του ιδίου ‘‘Το Φιρμάνι της Τετρανήσου και η επέκτασή του σε όλες τις νότιες Σποράδες’’ στα Καλυμνιακά Χρονικά, τ. Ε’–1985– σελ. 137). Τον Φεβρουάριο του 1869, αφού κατέστειλε την Κρητική επανάσταση και ανεβαίνοντας προς την Κωνσταντινούπολη, ο Γενικός Διοικητής του Οθωμανικού Αρχιπελάγους Αχμέτ Καϊσερλή πασάς, επεχείρησε να επιβάλει και στις Σποράδες, όπως λεγόντουσαν τότε τα Δωδεκάνησα, το διοικητικό σύστημα που ίσχυε στις άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καταργώντας το ειδικό προνομιακό καθεστώς τους και εγκαθιστώντας Οθωμανικές διοικητικές, στρατιωτικές, δικαστικές και οικονομικές αρχές. Οι νησιώτες αντέδρασαν και αρνήθηκαν να δεχθούν την αλλαγή. Φαίνεται ότι, επειδή τα προνόμια είχαν παραχωρηθεί από -306-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σουλτάνους με αυτοκρατορικά διατάγματα, για να καταργηθούν αυτά έπρεπε να υπογράψουν οι νόμιμοι εκπρόσωποι των Κοινοτήτων ότι οικειοθελώς αποδέχονται την κατάργηση. Σε άλλα νησιά ο Αχμέτ επέβαλε, και με την απειλή στρατιωτικής βίας, τις αλλαγές, ενώ σε άλλα, όπως στην Κάλυμνο, βρήκε σθεναρή αντίσταση. Για το τι έγινε στην Κάλυμνο σημαντική μεν αλλά μοναδική μέχρι σήμερα, πηγή πληροφοριών είναι το ‘‘Χρονικό του Τηλιακού’’, μια ημερολογιακή καταγραφή των γεγονότων από τον Νικόλαο Θ. Τηλιακό (Προύζο) (βλ. Γεωργίου Ν. Κουκούλη, ‘‘Το χρονικό του 1869 – τον καιρό των Τουρκώ – ’’ στα Καλυμνιακά Χρονικά, τ. Γ’–1982– σελ. 7), ίσως και κάποιες προφορικές παραδόσεις. Όμως τόσο το ‘‘χρονικό’’ όσο και οι όποιες προφορικές παραδόσεις διασώθηκαν αναφέρονται στα γεγονότα που έλαβαν χώρα μόνο στην Κάλυμνο. Αλλά η προσπάθεια του Αχμέτ πασά να επιβάλει οθωμανικές πολιτικές στρατιωτικές, οικονομικές και δικαστικές αρχές στα μέχρι τότε προνομιούχα νησιά δεν αφορούσε μόνο την Κάλυμνο, αλλά όλες τις Σποράδες (Δωδεκάνησα), και τέτοια γεγονότα δεν είναι δυνατό να μην είχαν απασχολήσει τις εφημερίδες των μεγαλουπόλεων της εποχής. Με αυτή τη σκέψη έψαξα στο διαδίκτυο, στο αρχείο εφημερίδων της ψηφιακής βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων και βρήκα αρκετά δημοσιεύματα, ειδήσεις και άρθρα, σχετικά με εκείνα τα γεγονότα, στις εφημερίδες ΝΕΟΛΟΓΟΣ και ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ της Κωνσταντινουπόλεως και ΑΜΑΛΘΕΙΑ της Σμύρνης. Επειδή πιστεύω ότι τα δημοσιεύματα αυτά, στα οποία περιλαμβάνονται πολύ σημαντικές πληροφορίες τόσο για το καθεστώς των προνομίων, όσο και για αμφισβητήσεις τους από κύκλους των μη προνομιούχων μεγάλων νησιών (Ρόδου), είναι σημαντικές πρωτογενείς ιστορικές πηγές για εκείνα τα γεγονότα, τα αντέγραψα και τα παραθέτω στη συνέχεια κατά χρονολογική σειρά.

-307-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Τα δημοσιεύματα. 1. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κ/πόλεως (φ. 471 της 4/16 Φεβρ. 1869, 3η σελ., ‘‘ΕΣΩΤΕΡΙΚΑΙ

ΕΙΔΗΣΕΙΣ’’.)

Γράφουσιν ἐκ Ῥόδου πρὸς τὸν «Ἀμερόληπτον»1 Σμύρνης, ὑπὸ ἡμερομ. 4/16 Φεβρουαρίου. «Πρὸ τεσσάρων ἡμερῶν ἐμάθομεν ὅτι στολίσκος συγκείμενος ἐξ ἑνὸς δικρότου τῆς γραμμῆς καὶ τεσσάρων φρεγατῶν καὶ κορβετῶν, ὑπὸ τὴν διοίκησιν τοῦ Ἀχμὲτ Καϊσερλῆ πασσᾶ ἐπαρουσιάσθη εἰς τὴν νῆσον Σύμην, εἰς ἣν ἀπεβίβασε χωρὶς ν᾿ ἀπαντήσῃ ἀντίστασιν, λόχους τινὰς πεζικοῦ, οἵτινες ἐτοποθετήθησαν εἰς τὰ πέριξ τῆς πόλεως. Τὴν ἐπαύριον ἡ δημαρχία τῆς νήσου διελύθη καὶ ὁ Ἀχμέτ πασσᾶς προέβη εἰς τὴν ἐγκατάστασιν ἑνὸς καϊμακάμη, ὅστις θέλει ἐξασκεῖ τὴν ἐξουσίαν χωρὶς λάβῃ ὑπ᾿ ὄψιν τὰ προνόμια καὶ τὰς ἀσυδοσίας, τὰς παραχωρηθείσας εἰς τοὺς κατοίκους τῶν Σποράδων. Λαμβάνων δὲ τὰ μέτρα ταῦτα ὁ Ἀχμὲτ πασσᾶς ἐπέπληξεν ἐντόνως τοὺς νησιώτας διὰ τὰς συμπαθείας ἃς εἰς πᾶσαν περίστασιν ἀπέδειξαν δημοσίᾳ καὶ θορυβωδῶς ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος, διὰ τὰς εἰς Κρήτην ἀποστολὰς ἀνδρῶν καὶ χρημάτων καὶ δι᾿ ἄλλας κατηγορίας κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ 1 ‘‘Αμερόληπτος’’ ήταν Γαλλόφωνη εφημερίδα της Σμύρνης, η οποία όπως φαίνεται από τα δημοσιεύματά της είχε πάρει θέση υπέρ της κατάργησης των προνομίων.

-308-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἧτον βασίμους. » Πάντες προβάλλουσι ἤδη τὸ ἐξῆς ζήτημα: τὰ μέτρα ταῦτα εἰσὶν ἆρά γε προσωρινὰ ἢ τουναντίον ἔχουσιν ὁριστικὸν χαρακτῆρα; Θὰ ἐπεκταθῶσι ἆρά γε ταῦτα εἰς τὰς δώδεκα Σποράδας νήσους ἢ εἶναι ἁπλοῦν μάθημα, ὅπερ ἡ κυβέρνησις ἐπιβάλλει εἰς τὴν Σύμην; Καθ᾿ ἃς ἔχω ἀκριβεῖς πληροφορίας, ὁλόκληρον τὸ σύμπλεγμα τῶν Σποράδων νήσων θέλει συνενωθῆ ὁριστικῶς μετὰ τοῦ διοικητικοῦ συστήματος τῆς αὐτοκρατορίας∙ τὰ προνόμια, ὧν ἀπήλαυον αἱ νῆσοι αὗται, καὶ ὧν ἐποιήσαντο συχνὴν κατάχρησιν, λέγεται ὅτι καταργηθήσονται». 2. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1564 της 8 Φεβρ. 1869, 3η σελ., στήλη ‘‘Διάφορα’’)

Αἱ εἰδήσεις τὰς ὁποίας λαμβάνομεν ἐκ τῶν Σποράδων εἶναι ὁπωσοῦν σοβαραί. Στολίσκος συγκείμενος ἐξ ἑνὸς τρικρότου, δύο φρεγατῶν καὶ τριῶν κορβετῶν, ἐπαρουσιάσθη τὴν πρωΐαν τῆς 30/11 Φεβρουαρίου πρὸ τῆς νήσου Σύμης. Μετὰ μίαν δὲ περίπου ὥραν, ὁ Καϊσερλῆ Ἀχμὲτ πασσᾶς, γενικὸς διοικητὴς τοῦ Ὀθωμανικοῦ Ἀρχιπελάγους, ἀπεβίβασε λόχους τινὰς στρατιωτῶν, οἵτινες κατέλαβον τὴν πόλιν. Ἔνοπλος ἀντίστασις ἀπὸ μέρους τῶν κατοίκων δὲν ἔγινε, τὰ δὲ κατ᾿ αὐτῶν αἰτιάματα τῆς Υ. Πύλης εἶναι πολλὰ καὶ σπουδαῖα. – Πιστεύομεν ὅτι σκοπὸς τῆς αὐτοκρατορικῆς κυβερνήσεως εἶναι νὰ καταργήσῃ τὰς προνομίας καὶ ἀτελείας ὧν αἱ δώδεκα σποράδες νῆσοι ἀπολαύουσι καὶ πάντοτε μὲν, μάλιστα δ᾿ ἐσχάτως κατεχράσθησαν. Τὸ ἐμπόριον καὶ οἱ

-309-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

φίλοι τῆς εὐταξίας καὶ εἰρήνης ἐν γένει ἐπιδοκιμάζουσι τὰ μέτρα ταῦτα πληρέστατα. (Ὁ Ἀμερόληπτος) 3. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1565 της 15 Φεβρ. 1869, 3η σελ., στήλη ‘‘Διάφορα’’)

Ἔχομεν κατ᾿ εὐθεῖαν ἐκ Σύμης εἰδήσεις τῶν 7 Φεβρουαρίου. Αὗται ἐπιβεβαιοῦσιν, ὅτι ὁ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς, γενικὸς διοικητὴς τοῦ ὀθωμανικοῦ Ἀρχιπελάγους, καταπλεύσας τὴν 29 Ἰανουαρίου ἀπροσδοκήτως μετὰ πέντε ἀτμοπλόων, προέθετο τῷ ὄντι νὰ καταργήσῃ τὸ μέχρι τοῦδε πολίτευμα τῆς νήσου, καὶ ἀντ᾿ αὐτοῦ νὰ εἰσαγάγῃ τὸ ἐν ταῖς ἄλλαις ἐπαρχίαις τῆς αὐτοκρατορίας ἐπικρατοῦν διοικητικὸν σύστημα. Εἰς τοῦτο ὤφειλον νὰ συναινέσωσιν οἱ δήμαρχοι καὶ σύμβουλοι τῆς νήσου, ἐπὶ τούτῳ προσκληθέντες ἐπὶ τοῦ ἀτμοπλόου τῆς Α. Ἐξοχότητος, ὑπετάχθη δὲ ὁ λαὸς μετὰ γογγυσμοῦ ἐνώπιον τοσαύτης ναυτικῆς καὶ στρατιωτικῆς δυνάμεως. Μέρος τῆς τελευταίας εἶχεν ἀποβιβασθῆ εἰς τὴν ξηράν. Ἑπομένως ἀντὶ τοῦ πρώην μουδίρου, τῶν δημάρχων καὶ τῶν συμβούλων, καθιδρύθη πρῶτον ἐν τῇ νήσῳ εἷς καϊμακάμης, ἔμελλον δὲ κατόπιν νὰ ἐφαρμοσθῶσι καὶ ἄλλαι διατάξεις τοῦ ἐπικρατοῦντος διοικητικοῦ συστήματος. Ἰδίως διεκηρύχθη ὅτι ὤφειλε νὰ εἰσαχθῇ ὁ τελωνιακὸς κανονισμὸς τοῦ κράτους· διότι ἡ Σύμη καὶ αἱ ἄλλαι σποράδες νῆσοι, ὡς γνωστὸν, πληρώνουσαι μέχρι τοῦδε ὡρισμένον ποσὸν χρημάτων, ἦσαν ἀπηλλαγμέναι τῶν τελωνίων. Ταῦτα διατάξας ἐν Σύμῃ, διηυθύνθη ὁ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς τὴν 5 τοῦ ἐνεστῶτος ἐκεῖθεν εἰς Κάσσον, καταλιπὼν μόνον ἓν μικρὸν ἀτμόπλουν καὶ ἕνα λόχον στρατιωτῶν. Ἔμελλε δὲ νὰ διατάξῃ τὰ αυτὰ καὶ εἰς Κάσσον καὶ εἰς τὰς ἄλλας σποράδας. Ἡ δὲ ναυτικὴ δύναμις ἡ συνοδεύουσα τὸν γενικὸν διοικητὴν συνεποσώθη εἰς δεκατρία πολεμικὰ πλοῖα μεγάλα καὶ μικρά.

-310-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ἡ δημογεροντία τῆς Σύμης διατηρεῖται ἐπὶ τοῦ παρόντος διὰ τὴν εἴσπραξιν τῶν δικαιωμάτων τῆς κοινότητος καὶ τὰς ἀναγκαίας δημοτικὰς δαπάνας. 4. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1566 της 22 Φεβρ. 1869, 3η σελ., στήλη ‘‘Διάφορα’’)

Ἡ Α. Ε. ὁ γενικὸς διοικητὴς τοῦ Ἀρχιπελάγους, Ἀχμὲτ πασσᾶς, διηυθύνθη, ὡς εἴπομεν, ἐκ Σύμης εἰς Κάσσον, ὅπως καὶ εἰς τὴν νῆσον ταύτην διατάξῃ ὄτι εἰς ἐκείνην. Διαλύσας δὲ τὴν δημαρχίαν καὶ ἐγκαθιδρύσας ἕνα καϊμακάμην, κατέλιπεν ὡσαύτως εἰς Κάσσον φρουρὰν μετὰ δύο πλοίων, καὶ μετέβη ἐπὶ τῷ αὐτῷ σκοπῷ εὶς Χάλκην καὶ Κάλυμνον. Οὕτως ἔμελλεν ὁ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς νὰ ἐπισκεφθῇ καθεξῆς ἁπάσας τὰς σποράδας διὰ τὴν κατάργησιν τοῦ παλαιοῦ πολιτεύματος αὐτῶν καὶ τὴν εἰσαγωγὴν τοῦ νέου διοικητικοῦ συστήματος του κράτους. 5. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πόλεως (φ. 477 της 25/9 Μαρτ. 1869, 3η σελ., άρθρο.) ΑΙ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΝΗΣΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΑΥΤΩΝ.

Ὑπὸ τὸ ὄνομα Σποράδες περιλαμβάνονται δέκα τέσσαρες νῆσοι διεσπαρμέναι ἀπὸ τῆς Χίου πρὸς βοῤῥᾶν καὶ Κρήτης πρὸς δυσμάς. Αἱ νῆσοι αὗται ἤκμαζον ἐν τῇ ἀρχαιότητι, κατεκτήθησαν δὲ τὸ πρῶτον ὑπὸ τῶν Σαρακηνῶν, κατόπιν ὑπὸ τῶν Ὀθωμανῶν, οἵτινες κατέχουσιν ἤδη αὐτάς. Ἡ Ῥόδος, ἥτις εἶναι ἡ πρωτεύουσα τῶν Σποράδων νήσων καὶ ἡ Κῶς, ἡ σημαντικοτέρα μετὰ τὴν Ῥόδον, διοικοῦνται ἀμφότεραι ὡς καὶ αἱ ἄλλαι ἐπαρχίαι τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, ὑπὸ τὸ αὐτὸ καὶ ἀπαράλλακτον διοικητικὸν σύστημα. Μόνον αἱ ἐπίλοιποι δώδεκα, ὧν αἱ κυριότεραί εἰσιν ἡ Σύμη, ἡ Κάσσος, τὸ Καστελόῤῥιζον, ἡ Κάλυμνος, Λέρος κλπ, κατοικούμεναι ὑπὸ λαοῦ δραστηρίου, φεροπόνου καὶ λίαν

-311-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἐπιχειρηματίου ἕνεκα τοῦ ἀγόνου ἐδάφους τῶν νήσων αὐτῶν, εἶχον τρόπον τινὰ ἰδιαίτερον διοικητικὸν σύστημα. Οἱ κάτοικοι τῶν νήσων τούτων, συμποσούμενοι περὶ τὰς ἑκατὸν χιλιάδας, ἀνήκουσιν ἅπαντες εἰς τὴν ἑλληνικὴν φυλήν. Αἱ Σποράδες κέκτηνται σήμερον τριακόσια περίπου ἐμπορικὰ πλοῖα, κατὰ τὸ μάλλον ἢ ἧττον μεγάλης χωρητικότητος, ναυπηγημένα ἐπιτοπίως καὶ κυβερνόμενα ὑπὸ ἰθαγενῶν πλοιάρχων πρὸς τούτοις χίλιαι περίπου λέμβοι καὶ πλοιάρια, ἐκτελοῦντα τὸ ἐμπόριον τῆς ἀκτοπλοΐας ἢ ἐνασχολούμενα εἰς τὴν ἁλιείαν σπόγγων, καλύπτουσι πολλὰ παράλια τῆς Μεσογείου. Τὸ ἐμπόριον τῆς ἐξαγωγῆς συνίσταται εἰς σπόγγους ἐν ἐκείναις τῶν νήσων, ἐν αἷς οἱ κάτοικοι αὐτῶν ἐνασχολοῦνται εἰς τὸ εἶδος τοῦτο τῆς βιομηχανίας, αἱ δὲ λοιπαὶ οὐδὲν σχεδὸν ἐξάγουσιν ἕνεκα τοῦ ἀγώνου καὶ βραχώδους αὐτῶν ἐδάφους. Τὸ ἐμπόριον δὲ τῆς εἰσαγωγῆς διατελεῖ εἰς πολλῷ μείζονα εὐάρεστον κατάστασιν, διότι δὲν περιορίζεται μόνον εἰς τὰ ἐμπορεύματα ὅσα πρόκειται νὰ ἐπαρκέσωσιν εἰς τὴν ἐπιχώριον κατανάλωσιν, ἀλλὰ προμηθεύει συνάμα καὶ τὰς ἀγορὰς τῶν παραλίων γειτονικῶν μερῶν. Κατὰ τοὺς πολέμους τῆς ἑλληνικῆς ἀνεξαρτησίας, αἱ πλεῖσται τῶν Σποράδων συμμετέσχον τοῦ ἐπαναστατικοῦ κινήματος· μετὰ τὴν ἐγκαθίδρυσιν δὲ τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου, αἱ νῆσοι αὗται διέμειναν ὑπὸ τὴν ὀθωμανικὴν κυριαρχίαν. Κατὰ τὴν ἐποχήν δὲ ταύτην, ὡς ἐκ τῆς θέσεως, εἰς ἣν τὰ γεγονότα ἔθηκαν τὰς νήσους ταύτας, καὶ κυρίως ὡς ἐκ τοῦ ὁμοφύλου καὶ ὁμοθρήσκου τῶν κατοίκων αὐτῶν, τὰ τέως ἐπικρατοῦντα ἐν αὐταῖς διοικητικὰ ἔθιμα καθιερώθησαν ὡς ἴδιον διοικητικὸν σύστημα, οὗ οἱ κάτοικοι ἀπήλαυον ἐν εἴδει προνομίων. Τὰ προνόμια ταῦτα ἦσαν τὰ ἑπόμενα: ἀπαλλαγὴ παντὸς ἀμέσου ἢ ἐμμέσου φόρου, ἢ παντὸς δασμοῦ δεκάτων ἢ τελωνείων· οἱ κάτοικοι τῶν νήσων ἐπλήρονον ἁπλοῦν τινα

-312-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

φόρον, ὅστις συνεποσοῦτο καὶ διὰ τὰς δώδεκα νήσους εἰς τρικοσίας χιλιάδας γροσίων. Δεύτερα προνόμια ἦσαν τὰ διοικητικά· ἡ διοίκησις ἦτο ὅλως ἐπιτόπιος καὶ σχεδὸν καθ᾿ ὅλοκληρίαν ἀνεξάρτητος ἀπὸ τῆς κεντρικῆς διοικήσεως τῆς Ῥόδου. Οἱ δήμαρχοι λεγόμενοι ἐκλέγονται καὶ ἀνανεοῦνται κατ᾿ ἔτος διὰ καθολικῆς ψηφοφορίας ὑπὸ τοῦ λαοῦ συνερχομένου εἰς γενικὴν καλουμένην συνέλευσιν, εἰσὶ δὲ εἷς ἢ δύο τὸν ἀριθμὸν ἐν ἑκάστῃ νήσῳ ἔχοντες ὡς βοηθοὺς ἰσαρίθμους συμβούλους. Τὰ καθήκοντα τῶν δημάρχων τούτων εἶναι νὰ συζητῶσι καὶ ἀποφασίζωσι μέτρα ἀστυνομικὰ καὶ διοικητικὰ, νὰ ἐξετάζωσι τὰς μεταξὺ ἀτόμων διαφορὰς, καὶ νὰ δικάζωσι τὰς εἰς αὐτοὺς ἀνατεθειμένας δίκας. Προκειμένου δὲ ζητήματος τινὸς ἀφορῶντος ὁλόκληρον τὴν κοινότητα, δὲν εἶναι πλέον ἁρμόδια ἡ δημαρχία ν᾿ ἀποφασίσῃ τὰ περὶ τούτου, ἀλλ᾿ αὐτὸς ὁ λαὸς ὅστις συνερχόμενος ἐν συνελεύσει ἀποφασίζει περὶ τοῦ ζητήματος διὰ καθολικῆς ψηφοφορίας. Ὡσαύτως πρὸς ἀποφυγὴν καταχρήσεων ἡ σφραγὶς τῆς κοινότητος εἰς τρία τεμάχια διῃρημένη κρατεῖται ὑπὸ τριῶν διαφόρων προσώπων. Τοιαῦτα ἐν συνόψει τὰ προνόμια καὶ ἡ θέσις τῶν Σποράδων νήσων. Τὰς πληροφορίας ταύτας ἐκρίνομεν δέον νὰ γράψωμεν ἐνταῦθα σήμερον, ὅτε ἡ κατάργησις τῶν εἰρημένων προνομίων, ὧν ἀπήλαυον ἀνέκαθεν οἱ κάτοικοι τῶν Σποράδων νήσων, ἀναγγέλλεται πανταχόθεν ὡς τετελεσμένον γεγονὸς. 6. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1568 της 8 Μαρτ. 1869, 3η σελ., στήλη ‘‘Διάφορα’’)

Γράφουσι πρὸς ἡμᾶς ἐκ ΣΥΜΗΣ: « Κύριε Συντάκτα τῆς ἀμαλθείας, « Ἐν τῷ ὑπ᾿ ἀριθ. 1564 καὶ ἀπὸ 7 Φεβρουαρίου φύλλῳ τῆς ἀμαλθείας ἀνέγνωμεν ὅτι ἡ αὐτόσε ἐκδιδομένη γαλλικὴ ἐφημερὶς «Ἀμερόληπτος» ἀνέφερεν ὅτι, καθ᾿ ἃς ἔλαβεν -313-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

εἰδήσεις, ἡ Α. Ἐξ. ὁ Ἀχμὲτ πασσᾶς, γενικὸς διοικητὴς τοῦ Ὀθωμανικοῦ Ἀρχιπελάγους, ἀφιχθεὶς ἐνταῦθα μετὰ ναυτικῆς καὶ στρατιωτικῆς δυνάμεως, ἐζήτησε νὰ καταργήσῃ τὰς προνομίας καὶ ἀτελείας, ὧν αἱ νῆσοι ἀπολαύουσι, καὶ πάντοτε μὲν, μάλιστα δ᾿ ἐσχάτως κατεχράσθησαν· ὅτι τὰ κατ᾿ αυτῶν αἰτιάματα τῆς Υ. Πύλης εἶναι πολλὰ καὶ σπουδαῖα, καὶ ὅτι τὸ ἐμπόριον καὶ οἱ φίλοι τῆς εὐταξίας καὶ εἰρήνης ἐπιδοκιμάζουσι πληρέστατα τὰ μέτρα ταῦτα, κλπ. « Εἰς τοῦτο δὲν ἐκρίναμεν ἀναγκαῖον νὰ ἀπαντήσωμεν διὰ μακρῶν, ἐπειδὴ προφανῶς οὐδεμιᾶς ἔχονται ἀληθείας· ἀλλὰ διὰ νὰ ὑποδείξωμεν πόθεν ὡρμήθη βεβαίως ὁ δοὺς τὰς πληροφορίας ταύτας εἰς τὸν «Ἀμερόληπτον», περιοριζόμεθα νὰ δημοσιεύσωμεν μόνον ὅτι ἡ Α. Ἑξ. ὁ Ἀχμὲτ πασσᾶς, ἀφιχθεὶς ἐνταῦθα, δὲν ἐνησχολήθη εἴς τι ἀλλο εἰμὴ μόνον εἰς τὸ νὰ εἰσαγάγῃ καὶ ἐνταῦθα τὸ καὶ εἰς τὰς ἄλλας ἐπαρχίας τῆς αὐτοκρατορίας ἐπικρατῦν διοικητικὸν σύστημα, ὑποσχεθεὶς καὶ δι᾿ ἐπισήμου προφορικοῦ λόγου ὅτι τὰ ἀνέκαθεν παραχωρημένα προνόμια τῆς νήσου οὐδόλως ἤθελον βλαφθῆ ἢ προσβληθῆ κατά τι διὰ τῆς ἐφαρμογῆς τοῦ μέτρου τούτου, τοῦ ἀφορῶντος ἀποκλειστικῶς μόνον τὸ διοικητικὸν μέρος. « Καθ᾿ ὅσον δ᾿ ἀφορᾷ τὸ ὅτι ἡ Σύμη κατεχράσθη τῶν προνομίων αὐτῆς, καὶ ὅτι τὰ κατ᾿ αὐτῆς αἰτιάματα τῆς Υ. Πύλης εἰσὶ πολλὰ καὶ σπουδαῖα, βεβαιοῦμεν ὅτι οἱ Συμαῖοι οὐδόλως κατεχράσθησαν τῶν προνομίων αὐτῶν, ἀλλὰ κακόβουλά τινα ἄτομα καὶ ὁ πρώην μουδίρης τῆς νήσου ταύτης Σεκκὴ ἐφέντης καί τινα ἄλλα ὁμοφρονοῦντα ἐζήτησαν νὰ συκοφαντήσωσι δωρεὰν τὴν νῆσον μας ἐπὶ πράγμασιν ὅλως ἀνυποστάτοις καὶ ἀναξίοις λόγου, ἅτινα κατανοήσασα καὶ ἡ Α. Ἐξ. οὐχὶ μόνον δὲν ἐνέκρινεν, ἀλλὰ κατ᾿ αἴτησιν καὶ πρὸς ἱκανοποίησιν τῶν ἀδίκως συκοφαντιθέντων, ἔπαυσε τὸν καὶ τὴν καϊμακαμίαν τῆς Σύμης ὑπερεπιθυμοῦντα νὰ καθέξῃ πρώην μουδίρην μας. Τὸ ὅτι ὅμως, ὡς λέγει ὁ ἀνταποκριτὴς τοῦ «Ἀμερολήπτου», τὸ ἐμπόριον καὶ οἱ φίλοι τῆς εὐταξίας

-314-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

καὶ εἰρήνης ἐπιδοκιμάζουσι δῆθεν τὰ μέτρα ἐκεῖνα, κατὰ τοῦτο παρατηροῦμεν ὅτι οἱ Συμαῖοι ἀνέκαθεν διετήρησαν ἐνταῦθα τὴν εὐταξίαν καὶ εἰρήνην, καὶ κατὰ συνέπειαν δὲν ἔδωκεν αὐτοῖς τόσον πολλὴν δυσαρέσκειαν ἡ ἀλλαγὴ αὔτη τοῦ διοικητικοῦ συστήματος, καθόσον μάλιστα καὶ κατὰ τὴν ἐπίσημον προφορικὴν ὑπόσχεσιν τοῦ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶ, οὐδεμίαν προσβολὴν ἔχουσι νὰ προσδοκῶσι τῶν προνομίων τῆς νήσου, ἥτις ἄλλως τε ἤθελεν ἐπιφέρει προϊόντος τοῦ χρόνου τὴν σχεδὸν εἰπεῖν ἐρήμωσιν αὐτῆς, διασπειρομένων τῶν κατοίκων αὐτῆς τῇδε κακεῖσε. «Ἀγνοοῦμεν κυρίως πόθεν ὁ ἀνταποκριτὴς τοῦ «Ἀμερολήπτου» ἠρύσθη τὰς περὶ τῆς νήσου μας πληροφορίας, ἀλλὰ δὲν ἀμφιβάλλομεν ὅτι ταύτας ὑπηγόρευσεν ἡ κακοβουλία καὶ ἡ πολλῶν κακῶν πρόξενος ἀργία. «Μετὰ τὴν ἐφαρμογὴν τοῦ νέου διοικητικοῦ συστήματος, ἡ Α. Ἐξ. προσεκάλεσεν ἐνταῦθα καὶ ἐπίτροπον τοῦ διορισθησομένου καϊμακάμου τῆς νήσου ταύτης, τὸν ἐνδοξ. Τεφὴκ βέην, καϊμακάμην τῆς νήσου Κῶ, ὅστις δὲν δυνάμεθα νὰ μὴν ὁμολογήσωμεν ὅτι, φθάσας ἐνταῦθα καὶ ἀναλαβὼν τὰ τῆς ὑπηρεσίας του καθήκοντα, ἠδυνήθη διὰ τοῦ γλυκέος καὶ ἐξευγενισμένου τρόπου του, τῆς καλῆς συμπεριφορᾶς του καὶ τῆς ἑλληνικῆς διαλέκτου, τὴν ὁποίαν καλῶς ὁμιλεῖ, νὰ εὐχαριστήσῃ ἅπαντας τοὺς κατοίκους καὶ νὰ καταπαύσῃ πᾶσαν ἀνησυχίαν, ἐγερθεῖσαν ἐν μέρει καὶ προελθοῦσαν, ὡς εἰκὸς, ἐκ τῆς ἐφαρμογῆς καινοφανοῦς συστήματος, διὰ τὰ ὁποῖα ὅλα ὀφείλομεν ν᾿ ἀποδώσωμεν ἅπαντες εἰς τὴν Α. Ἐνδοξ. τὸν ἀνήκοντα ἔπαινον, ἐλπίζοντες ὅτι καὶ τοὺ λοιποῦ θέλει βαδίσει οὕτως· δὲν ἀμφιβάλλομεν δὲ ὅτι καὶ ὁ διάδοχος αὐτοῦ θέλει μιμηθῆ αὐτὸν καθ᾿ ὄλα. « Ἐν Σύμῃ τὴν 27 Φεβρουαρίου 1869 « Τρεῖς φιλαλήθεις ἔμποροι Συμαῖοι. »

-315-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

7. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1569/ 15 Μαρτ. 1869, 1η σελ., ‘‘ΝΕΩΤΕΡΑΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ’’)

Καθ᾿ ἃ γράφουσιν ἐκ Ῥόδου πρὸς τὸν «Ἀμερόληπτον» ἀπὸ τῆς 7 τοῦ μηνὸς, ὁ γενικὸς διοικητὴς τοῦ Ἀρχιπελάγους Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς, πλεύσας εἰς Κάλυμνον ἐπὶ τῷ σκοπῷ δι᾿ ὃν περιπλέει τὰς Σποράδας, εὗρεν ἀντίστασίν τινα2. Ἐπειδὴ οἱ κάτοικοι δὲν ἠθέλησαν νὰ ὑποταχθῶσιν εἰς τὰς διαταγὰς τῆς Κυβερνήσεως, ἀπεβίβασε 350 στρατιώτας μετὰ 50 ζαπτιέδων, ἐφυλάκισέ τινας τῶν προκρίτων, θεωρηθέντας ὡς πρωταιτίους τῆς στάσεως, καὶ ἀπέκλεισε τὴν νῆσον στενῶς, ὥστε μήτε νὰ ἐξέρχηται μήτε νὰ εἰσέρχηταὶ τι τῶν ἀναγκαίων. Οἱ δὲ κάτοικοι ἐπιμένοντες διηύθυναν εἰς Κωνσταντινούπολιν ἀναφορὰν, δι᾿ ἧς ἐξαιτοῦνται τὴν διατήρησιν τῶν προνομίων αὐτῶν. 8. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1569 της 15 Μαρτ. 1869, 4η σελ., στήλη ‘‘ΔΙΑΦΟΡΑ’’)

Ὁ «Ἀνατολικὸς Ταχυδρόμος» γράφει ὅτι ἔν τινι τῶν Σποράδων νήσων ἀνεκαλύφθη ἀπόκρυφος ἀποθήκη 10 χιλ. πυροβόλων, καὶ ὅτι τὰ ὅπλα ταῦτα παρέλαβεν ὁ Ἀχμὲτ πασσᾶς εἰς τὴν ὑπὸ τὰς διαταγάς του ναυτικὴν μοῖραν. 9. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πόλεως (φ. 486 της 20/1 Απριλ. 1869, 2η σελ., στήλη ‘‘ΕΣΩΤΕΡΙΚΑΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ’’)

Γράφουσιν ἐκ Ῥόδου πρὸς τὸν «Ἀμερόληπτον» Σμύρνης ὑπὸ ἡμερομ. 7/19 Μαρτίου. «Ὁ ἀριθμὸς τῶν εἰς Κάλυμνον ἀποβάντων στρατευμάτων 2. Αξιοπρόσεκτο ότι η είδηση για την άφιξη στην Κάλυμνο του Αχμέτ πασά, που σύμφωνα με το χρονικό του Τηλιακού είχε γίνει στις 15 Φεβρουαρίου, μεταδόθηκε από τη Ρόδο στις 7 Μαρτίου και δημοσιεύτηκε στη Σμύρνη στις 15 Μαρτίου. Ένα δείγμα της ταχύτητας διάδοσης των ειδήσεων την εποχή εκείνη.

-316-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συμποσοῦται εἰς 350 ἄνδρας, περιπλέον δὲ ἀπέβησαν καὶ πεντήκοντα χωροφύλακες. Τηλεβόλα δὲν ἀπεβιβάσθησαν. Τρεῖς ἢ τέσσαρες τῶν προυχόντων τῆς νήσου εὑρίσκονται τὴν στιγμὴν ταύτην ἐν ταῖς φυλακαῖς. Οἱ κάτοικοι ἐξακολουθούσιν ἀνθιστάμενοι καὶ ὁ Ἀχμὲτ πασσᾶς προτίθεται νὰ μὴ καταλίπῃ τὴν νῆσον πρὶν ἢ ἐκτελέσῃ κατὰ γράμμα τὰς διαταγὰς τῆς κυβερνήσεώς του. » Οἱ νησιῶται ἀπέστειλαν κατ᾿ αὐτὰς εἰς Κωνσταντινούπολιν παρὰ τῇ Ὑψ. Πύλῃ ἀναφορὰν ὅπως διατηρηθῶσι τὰ προνόμια αὐτῶν». 10. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πόλεως (φ. 486 της 20/1 Απριλ. 1869, 2η και 3η σελ., άρθρο) ΑΙ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΝΗΣΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΑΥΤΩΝ.

Ὑπὸ τὴν ἐπιγραφὴν ταύτην ὁ «Νεολόγος» ἀφορμὴν λαμβάνων ἐκ διαφόρων εἰδήσεων, ὅτι ὁ Ἀχμὲτ πασσᾶς παραπλέων τὰ παράλια τῶν Σποράδων δι᾿ Αὐτοκρατορικοῦ στολίσκου προτίθεται νὰ καταργήσῃ πάντα τὰ προνόμια καὶ δικαιώματα ὧν ἀπολαύουσιν, ἔκρινε σκόπιμον πρὸς διαφώτισιν τοῦ κοινοῦ νὰ ἀναγράψῃ ἐν ταῖς στήλαις αὐτοῦ πληροφορίας τινὰς περὶ τῆς διοικητικῆς ὀργανώσεως καὶ τῆς κοινωνικῆς καταστάσεως τῶν κατοικούντων τὰς νήσους ταύτας. Ἐκφράζοντες τὴν βαθεῖαν εὐγνωμοσύνην ἡμῶν εἰς τοὺς φιλογενεῖς τοῦ «Νεολόγου» συντάκτας, διότι ἠξίωσαν νὰ ῥίψωσιν ἓν βλέμμα ἐπὶ τῶν δυστυχῶν ἐκείνων νησιωτῶν, σκόπιμον ἅμα καὶ συντελεστικὸν θεωροῦμεν νὰ προσθέσωμεν συμπληρωματικὰς τινὰς πληροφορίας περὶ τῆς φυσικῆς καταστάσεως καὶ τοῦ πολιτεύματος τῆς νήσου Καλύμνου σήμερον ὅτε ἡ αὐτοκρατορική κυβέρνησις προτίθεται νὰ καταργήσῃ τὰ προνόμια αὐτῆς. Ἡ Κάλυμνος εἰς τὸ σύμπλεγμα τῶν Σποράδων ἀνήκουσα ἔχει σχῆμα τετραγωνοειδὲς ἀνώμαλον, κατὰ μέσον πλατυνομένη, καὶ προμήκη γλώσσαν κατ᾿ ἄρκτον ἐκτείνουσα -317-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

διήκει σχεδὸν μέχρι Λέρου, ἀφ᾿ ἧς διὰ στενοτάτου χωρίζεται πορθμοῦ. Περιβαλλομένη ὑπὸ ὑψηλῶν καὶ γυμνῶν ἐπὶ το πλεῖστον ὀρέων, ὧν τὸ ὕψος καὶ ἡ τραχύτης διήγειραν τὸν θαυμασμὸν εἰς τὸν Βουλδεμόντην καὶ τὸν Ῥὸς, κέκτηται ἐν τοσούτῳ μικρὰς τινὰς κοιλάδας καὶ πεδιάδας, ἃς ἡ δίκελλα καὶ τὸ ἄροτρον τοῦ ἄλλως ναυτίλου τούτου λαοῦ μετέβαλεν εἰς ἀμπελῶνας καὶ συκῶνας, ἀρίστους ἀποφέροντας καρπούς. Ἐπὶ κατωφερείας ὄρους ἐπικειμένου εἰς κοιλάδα μικρὰν κεῖται ἡ πόλις ἐκ τριῶν περίπου χιλιάδων οἰκιῶν συγκειμένη καὶ κοινῶς Χώρα καλουμένη. Ἄνω τῆς πόλεως πρὸς βοῤῥᾶν κεῖται βράχος τις ἐπὶ τοῦ ὀροπεδίου τοῦ ὁποίου ἦν ᾠκοδομημένη ἡ παλαιὰ τοῦ μεσαίωνος πόλις, ἄντικρυ δὲ τῆς πόλεως πρὸς μεσημβρίαν εἰσὶν ἐπὶ ἐξέχοντος λόφου τὰ ἐρείπια ἑτέρου φρουρίου μεσαιωνικοῦ, τὰ τείχη τοῦ ὁποίου φέρουσιν ἔτι ἐγκεχαραγμένα οἰκόσημά τινα τῶν τότε φράγκων φρουράρχων τῆς Καλύμνου καὶ τῶν συζύγων αὐτῶν. Ὀλίγῳ δὲ ἀπότερον κεῖται ὁ λιμὴν ὑπὸ πολλῶν καὶ λαμπρῶν οἰκιῶν κοσμούμενος. Πετρώδης καὶ ἄγονος κατὰ τὸ πλεῖστον ἡ γῆ, ἐξεβίασεν ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων τοὺς κατοίκους αὐτῆς νὰ τραπῶσιν ἐπὶ τὴν θάλασσαν ἐξ ἧς περιεποίησαν εἰς ἑαυτοὺς ἄπειρα πλούτη. Ἀπό τῶν χρόνων τοῦ Ὀμήρου μέχρι τῆς κατακτήσεως τῆς νήσου ὑπὸ τῶν Ἐνετῶν τὸ πρῶτον, ἡ Κάλυμνος παρίσταται εὑρισκομένη εἰς μέγιστον βαθμὸν πολιτικῆς, διανοητικῆς καὶ ὑλικῆς ἀναπτύξεως, ὡς μαρτυροῦσι τὸ πλῆθος τῶν ἀναθημάτων καὶ ἱερῶν, τῶν ἐπιγραφῶν καὶ ἀρχαιοτήτων, ὧν μνημονεύουσιν οἱ νεότεροι περιηγηταί. Ἀλλ᾿ ἀφ᾿ ἧς ἐποχῆς τὸ πλεονεκτικὸν καὶ ἀδδηφάγον στόμα τῆς Ἐνετίας περιήγαγεν εἰς τὴν κατοχὴν αὐτῆς ἅπαν τὸ Ἀρχιπέλαγος ἡ ἀκμὴ καὶ ὁ πλοῦτος τῆς νήσου ἤρξατο βαθμηδὸν ἐκλείποντες· ἔνθεν μὲν τὸ βραχῶδες τοῦ τόπου, ἔνθεν δὲ τὰ πλημμυροῦντα τὴν Μεσόγειον σμήνη τῶν πειρατῶν, ἔνθεν δὲ οἱ πλεονεκτικοὶ ὄνυχες τῶν ἱπποτῶν τῆς Ἐνετίας κατέθλιβον καὶ κατέτρυχον τοὺς δυστυχεῖς ἐκείνους

-318-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

νησιώτας, οἵτινες ἀπαρεγκλίτως ἔβαινον εἰς φθίσιν καὶ παντελῆ μαρασμὸν. Καθ᾿ ὅν χρόνον δὲ οἱ Ὀθωμανοὶ νικηφόροι ἐξεδίωξαν ἐκ τοῦ ἑλληνικοῦ ἀρχιπελάγους τοὺς Ἐνετοὺς, ἡ κατάστασις τῆς νήσου ἦν ἀπελπιστική· οἱ βράχοι τῆς νήσου, ἡ πλημμύρα τῶν πειρατῶν, ἡ κακὴ ἐπικρατοῦσα διοίκησις, ἐπέφερον τὴν νέκρωσιν καὶ τὸν θάνατον τοῦ ἐμπορίου. Ὁ δὲ Βουλδεμόντης ἐπ᾿ ἐσχάτων περιηγούμενος, ἐνῷ ἐκπλήττεται διὰ τὸ ὕψος τῶν ὀρέων καὶ τὸ ἄγονον τοῦ ἐδάφους, θαυμάζει εἰσέτι τὸν ἐκ τῶν ποιμνίων πλοῦτον τῶν Καλυμνίων, οὗτινος ὅμως σήμερον ἐλάχιστα λείψανα ἀπομένουσι. Τοιαύτη ἦν ἡ κατάστασις τῆς νήσου, ὅτε γεγονότα τινα λαβόντα χώραν κατὰ τὰς ἀρχὰς τῆς παρούσης ἑκατονταετηρίδος ἔμελλον νὰ θέσωσι τέρμα εἰς τὰ δεινὰ αὐτῶν, καὶ νὰ δώσωσι νέαν ὤθησιν εἰς τὴν δραστηριότητα καὶ ναυτικὴν ἐπιτηδειότητά των, ἐφ᾿ ᾗ διεκρίθησαν ἀνέκαθεν οἱ νησιῶται. Μετὰ τὴν ἀποκατάστασιν τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου ὁ μεγαλεπίβολος Μαχμούτης, πατὴρ τοῦ νῦν εὐκλεῶς αὐτοκρατορεύοντος, ἀπεφάσισε νὰ βαδίσῃ τὴν ὁδὸν τῶν μεταῤῥυθμίσεων, ἐγκαινιάζων νέαν ἐποχὴν πολιτικοῦ βίου. Ἐνθέρμως ἀγαπῶν τοὺς νησιώτας διὰ το φιλόνομον καὶ φιλήσυχον αὐτῶν, λυπούμενος δὲ διὰ τὴν ἐλεεινὴν κατάστασιν εἰς ἣν περιῆλθον, τὸ μὲν ἕνεκα τοῦ ἀγόνου ἐδάφους τῆς χώρας αὐτῶν, τὸ δὲ ἕνεκα τῆς διαρπαγῆς τῶν πειρατῶν, ὧν συχνότατα ἦσαν τὸ ἔρμαιον, ὁ ἀγαθὸς ἐκεῖνος καὶ ὄντως μεγαλεπίβολος ἀνὴρ μεγάλως ὑπὲρ τῆς εὐημερίας καὶ εὐδαιμονίας τῶν λαῶν αὐτοῦ μεριμνῶν, ἐδαψίλευσεν αὐτοῖς τὰ εὐεργετήματα τῆς εὐνοίας αὐτοῦ, ἀναγνωρίσας δι᾿ ὑψηλοῦ αὐτοκρατορικοῦ φιρμανίου κατὰ τὸ 1835 τὰ τότε ἐπικρατοῦντα ἔθιμα ὡς ἴδιον διοικητικὸν σύστημα, ἀναθεὶς τὴν φρούρησιν καὶ ὑπεράσπισιν τῶν νησιωτῶν ἀπὸ τῶν κατακλυζόντων τὴν θάλασσαν πειρατῶν εἰς τὴν διοίκησιν τῆς Ῥόδου. Ἔκτοτε ἡ θέσις αυτῶν ἐβελτιώθη ἐπαισθητῶς και θαυμασίως. Κατὰ τὸ σύστημα τοῦτο οἱ κάτοικοι τῆς νήσου

-319-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἐπλήρονον ἁπλοῦν τινα φόρον εἰς 40 περίπου χιλιάδας γροσίων συμποσούμενον, ἀπαλλαγέντες οὕτω παντὸς ἄλλου ἀμέσου ἢ ἐμμέσου φόρου, ἢ παντὸς δασμοῦ δεκάτων καὶ τελωνείων, ἡ διοίκησις ὅλως ἐπιτόπιος εἶναι σχεδὸν ἀνεξάρτητος ἀπὸ τῆς κεντρικῆς διοικήσεως τῆς Ῥόδου. Δύο δήμαρχοι, εἷς γραμματεὺς, καὶ δωδεκαμελὲς συμβούλιον ἀποτελοῦσι τὸ προσωπικὸν τῆς διοικήσεως. Ἅπαντες οὗτοι ἐκλέγονται κατ᾿ ἔτος διὰ χειροτονίας ὑπὸ τοῦ λαοῦ ἐπὶ τούτῳ συνερχομένου εἰς γενικὴν συνέλευσιν. Τὰ δὲ καθήκοντα αὐτῶν συνίστανται εἰς τὸ νὰ συζητῶσι καὶ ἀποφασίζωσι μέτρα ἀστυνομικὰ καὶ διοικητικὰ, καὶ νὰ δικάζωσι τὰς εἰς αὐτοὺς ἀνατεθειμένας δίκας καὶ ὑποθέσεις συμφώνως πρὸς τὰ ἐπικρατοῦντα ἐπιτόπια ἔθιμα. Ὑπὸ τοιοῦτον εὐεργετικὸν καὶ ἐξαιρετικὸν σύστημα διὰ τὴν ξηρότητα τοῦ τόπου, οἱ Καλύμνιοι ἀνέπτυξαν τὸν δημόσιον καὶ ἰδιωτικὸν βίον καὶ τὸν πλοῦτον αὐτῶν εἰς βαθμὸν καταπληκτικὸν, καὶ ἐξησφάλισαν τὴν τάξιν διὰ τῆς αὐστηρᾶς ἐφαρμογῆς τῶν ἐγχωρίων γραπτῶν καὶ ἀγράφων νόμων καὶ τῆς συνετῆς καὶ σκοπίμου χρήσεως τῶν δημοσίων χρημάτων. Οἱ Καλύμνιοι τοσοῦτον ἀγαπῶσι τὴν τάξιν καὶ σέβονται τὸν νόμον, ὥστε ἐν ὅλῃ δεκαετίᾳ ἀναφαίνεται ἀδίκημά τι φέρον τὸν χαρακτῆρα κακουργήματος· τὰ λοιπὰ ἀδικήματα, ἅτινα συνηθέστερον βλέπει τις, φέρουσι τὸν τύπον τοῦ πταίσματος, τιμωρούμενα αὐστηρῶς καὶ ἀμερολήπτως. Οἱ Καλύμνιοι μόνον εἰς ἓν κατευθύνουσι τὰς πράξεις καὶ τοὺς ἀγῶνας αὐτῶν, εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τῆς εὐημερίας των, εἰς τὸν καλλωπισμὸν τῆς νήσου αὐτῶν. Ἡ ἄλλοτε πτωχὴ καὶ ξηρὰ νῆσος κοσμεῖται σήμερον δι᾿ οἰκιῶν φερουσῶν λαμπρὸν καὶ κανονικὸν ἀρχιτεκτονικὸν ῥυθμὸν. Ἀνήγειραν ἐκκλησίας, κατεσκεύασαν λιμένα, ἐν ὧ προφυλάττονται πλοῖα μεγάλης χωρητικότητος, διατηροῦσι δύο ἰατροὺς ἐν Εὐρώπῃ ἐκπαιδευθέντας δι᾿ ἀδροτάτων μισθῶν, δύο φαρμακεῖα παρ᾿ ὧν δωρεἂν λαμβάνουσι τὰ φάρμακα οἱ κάτοικοι, συντηροῦσι τέσσαρα δημοτικὰ σχολεῖα, δύο σχολαρχεῖα κατὰ τὸ πανταχοῦ

-320-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἐπικρατοῦν σύστημα, πρὸς δὲ καὶ ἓν παρθεναγωγεῖον, ἐν ὧ τὰ κοράσια λαμβάνουσιν ἀνάπτυξιν οὐ τὴν τυχοῦσαν, καὶ ἐκδιδάσκονται τὰ ἔργα τῆς ἐργώδους Ἀθηνᾶς. Ἐπ᾿ ἐσχάτων δὲ συνέδεσαν τὴν πόλιν μετὰ τοῦ λιμένος πλέον τοῦ ἡμίσεως τῆς ὥρας ἀπέχουσαν διὰ λαμπρᾶς ἀμαξιτῆς ὁδοῦ ἐπὶ τούτῳ προσκαλέσαντες μηχανικὸν ἐπιστήμονα ἐκ Σύρας. Ἀλλὰ καὶ ὑπὸ ἔποψιν ἐμπορικὴν καὶ ναυτιλιακὴν ἡ πρόοδος τῶν Καλυμνίων εἶναι ἀξιοθαύμαστος. Κατὰ τὸ 1840, πέντε ἔτη δηλ. μετὰ τὴν ἐγκαθίδρυσιν τοῦ νέου διοικητικοῦ συστήματος, ὁ ἀριθμὸς τῶν σπογγαλιευτικὼν πλοίων ἀνήρχετο κατὰ τὸν περιηγητὴν Ῥὸς καὶ Ῥαγκαβῆν εἰς 130–140. Ἔκτοτε ἀπαλλαγέντες τῶν δυσβαστάκτων φόρων, καὶ ὑπὸ τῶν πειρατῶν οὐδόλως ἐνοχλούμενοι, οἱ Καλύμνιοι ηὔξησαν τὸ ναυτικὸν αὐτῶν εἰς 300 περίπου πλοιάρια ἐπιτοπίως ἐν μέρει κατασκευασθέντα, καὶ εἴκοσι κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧτον μεγάλης χωρητικότητος ὑπὸ ἰθαγενῶν πλοιάρχων κυβερνώμενα. Οἱ Καλύμνιοι ἐτράπησαν, ὡς γνωστὸν, ἀπὸ ἰκανῶν ἤδη ἐτῶν ἐπὶ τὴν ἄγραν τῶν σπόγγων· τολμηροὶ ναυτίλοι περιπλέουσι τὰ ἀπώτατα τῆς Ἀφρικῆς παράλια, Συρίας, Μ. Ἀσίας καὶ Ἑλλάδος, καθ᾿ ἅπαν τὸ θέρος· δύται δὲ περίφημοι, ὡς τὸ πάλαι οἱ Δήλιοι κατέρχονται μέχρι τῶν βαθυτάτων ἐδρῶν τῆς θαλάσσης, ἐκριζοῦντες ἐπιτηδείως τοὺς σπόγγους, τὸ σύνηθες ἐμπόρευμα αυτῶν. Κατὰ τὸ μακρὸν τῆς σπογγαλιείας διάστημα, αἱ γυναῖκες μένουσιν ἐν τῷ τόπῳ ὑπὸ τὴν φρούρησιν τῶν γερόντων, διευθύνουσαι λίαν συνετῶς καὶ ἐπιτηδείως τὰ τοῦ οἴκου, ὡς ἐξασκούμεναι εἰς τοῦτο ἐκ παιδικῆς ἠλικίας, μέχρις οὗ ἐπανακάμψωσιν εἰς τὰς ἐστίας αὐτῶν οἱ σύζυγοι ἀπὸ τοῦ μακροῦ καὶ ἐπικινδύνου ταξειδίου. Τὸ προϊὸν τοῦ σπόγγου μεταφέρουσιν ἔμποροι ἐγχώριοι εἰς οὗς ἀνήκουσι καὶ τὰ πλοιάρια, εἰς τὰς ἀγορὰς τῆς Τεργέστης, Μασσαλίας, Παρισίων καὶ Λονδίνου, μεταλλάσσοντες αυτὸ εἰς διαφόρου εἴδους ἐμπορεύματα, ὧν ἡ κατανάλωσις γίνεται ἐν τῇ νήσῳ καὶ ταῖς παρακειμέναις χώραις, καὶ ἰδίως ἐν Ἀνατολῇ μεθ᾿ ἧς εὑρίσκονται εἰς

-321-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μεγάλην ἐμπορικὴν συνάφειαν. Τοιαῦτα τὰ ἀποτελέσματα τῆς ἀγαθῆς καὶ συνετῆς χρήσεως τῶν προνομίων, ἅτινα ἐν τῇ ἀγαθότητι καὶ πατρικῇ μερίμνῃ ὁ Σουλτάνος Μαχμούτης ηὐδόκησε νὰ χορηγήσῃ εἰς τὰς νήσους ταύτας, ἐπιθυμῶν νὰ διορθώσῃ τὴν ξηρὰν καὶ ἄγονον φύσιν τῆς χώρας των. Ἐν βραχεῖ χρόνου ἠδυνήθη νὰ ἀπαλλαγῇ τῆς κατατρυχούσης αὐτὴν ἐνδείας καὶ ἐλεεινότητος, τείνει δὲ ἀκαταπαύστως νὰ φθάσῃ εἰς τὴν πρώτην αὐτῆς ἀκμὴν καὶ εὐδαιμονίαν· πλὴν δυστυχῶς αἱ τελευταῖαι ἐκ τῆς νήσου εἰδήσεις εἰσὶν λίαν δυσάρεστοι. Πρότινων ἡμερῶν στολίσκος ὀθωμανικὸς εἰσέπλευσεν εἰς τὸν λιμένα τῆς νήσου, ὁ δὲ διοικῶν τὸν στολίσκον τοῦτον Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς καταλαβὼν τὴν παραλίαν διὰ πεντακοσίων στρατιωτῶν, κατὰ τὰς ἐκεῖθεν πληροφορίας, προτίθεται νὰ καταργήσῃ τὰ μέχρι τοῦδε ἐπικρατοῦντα προνόμια ἐγκαθιδρύων νέον διοικητικὸν σύστημα. Καθ᾿ ἃ δὲ ἐπιστέλλουσιν ἡμῖν ἐκεῖθεν, αἱ ἀρχαὶ τῆς νήσου ἠρνήθησαν νὰ παραδεχθῶσι τὰς προτάσεις τῆς Α. Ἐξ. περὶ καταργήσεως τῶν προνομίων των. Τὰ προνόμια ταῦτα ἐδόθησαν, ὡς εἶπον, εἰς τοὺς δυστυχεῖς νησιώτας ὑπὸ τοῦ Σουλτάνου Μαχμούτη, ἀνεγνωρίσθησαν δὲ καὶ κατεκυρώθησαν ὑπὸ τοῦ ἀοιδήμου Σουλτὰν Μετζὶτ διὰ τοῦ Χάττι–Χουμαγιοῦν, καὶ ὑπὸ τοῦ νῦν εὐκλεῶς βασιλεύοντος Σουλτὰν Ἀζίζ. Ἐν μεγίστῃ ἀπορίᾳ καὶ λύπῃ εὑρισκόμεθα ἀναλογιζόμενοι ὅτι πρόκειται νῦν νὰ καταργηθῶσι προνόμια, χορηγηθέντα μὲν τῇ πατρικῇ μερήμνῃ καὶ τῇ ἀγάπῃ τριῶν μεγαθύμων Σουλτάνων, ἕνεκα τοῦ βραχώδους τῶν νήσων, κατακυρωθέντα δὲ διὰ πολυετίας καὶ ἐπισήμων ὑψηλῶν διαταγμάτων. Πρὸς ὑπεράσπισιν τῶν προνομίων αὐτῶν οἱ Καλύμνιοι ἀπέστειλαν ἐνταῦθα δύο πληρεξουσίους, ὅπως ἐπιδώσωσιν ἀναφορὰν εἴς τε τὴν Α. Α. Μεγαλ. καὶ τὴν Σ. Κυβέρνησιν, δι᾿ ἧς ἐξαιτοῦνται τὴν τήρησιν τῶν ὑπερχόντων προνομίων. Εὐελπιστοῦμεν ὅτι ἡ Α. Α. Μ. καὶ ἡ Σ. Α. Κυβέρνησις, θέλουσι λάβει ὑπ᾿ ὄψιν τὰς αἰτήσεις τῶν νησιωτῶν. Διὰ τῆς καταργήσεως τῶν προνομίων τούτων

-322-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἡ θέσις τῶν δυστυχῶν ἐκείνων νησιωτῶν θέλει εἶσθαι μετ᾿ οὐ πολὺ λίαν δυσχερὴς, διότι αἱ νῆσοι αὗται πετρώδεις καὶ ἄγονοι στεροῦνται τῶν εὐεργετημάτων τῆς γεωργίας, ἥτις ἀκμάζει εἰς τὰ λοιπὰ τῆς αὐτοκρατορίας μέρη. ὁ ἐπισκεπτόμενος τὰ μέρη ταῦτα ἐκπλήσσεται βλέπων τὴν ξηρότητα τοῦ τόπου, τὸ ὕψος τῶν ἀποτόμων καὶ γυμνῶν ὀρέων, ὑπὸ μεγίστης δὲ καταλαμβάνεται ἀπορίας καὶ θαυμασμοῦ, πῶς οἱ ἄνθρωποι ἐκεῖνοι δύνανται νὰ ζήσωσιν. Ἐὰν ἠδυνήθησαν νὰ νικήσωσι τὴν κακότητα τοῦ τόπου, καὶ νὰ πορίζωνται τὰ πρὸς τὸ ζῆν, τοῦτο προῆλθεν ὡς ἐκ τῶν προνομίων, ἅτινα ἐπεδαψίλευσεν αὐτοῖς ὁ ἀνὴρ τῶν μεταῤῥυθμίσεων Μαχμούτης. Στερούμενοι τῶν εὐφόρων καὶ λαμπρῶν πεδιάδων τῆς γείτονος Ἀσίας καὶ μόνον τὰ πρὸς τὸ ζῆν ἐκ τῆς σπογγαλιείας ἀπολαμβάνοντες, ἐξαναγκάζονται τρόπον τινὰ ὑπὸ τῆς φύσεως τῆς χώρας αυτῶν ἄνευ προνομίων νὰ μὴ δύνανται νὰ ζήσωσιν ἄνευ φόβου μὴ περιέλθωσιν εἰς παρακμὴν καὶ πενίαν. Πρὸ τῆς ἐποχῆς τῶν προνομίων οἱ κάτοικοι εὑρίσκοντο εἰς παντελῆ ἔνδειαν καὶ γυμνότητα, ὁ δὲ χορηγὸς τῶν προνομίων Σουλτάνος Μαχμούτης, οὗ τινος τὸ ὄνομα καὶ τὴν μνήμην εὐλογοῦσιν οἱ νησιῶται, αὐθορμήτως ἐχορήγησεν αὐτοῖς τὰ προνόμια, ἐπιθυμῶν νὰ ἀπαλλάξῃ αὐτοὺς τῆς ἀθλίας ἐκείνης καταστάσεως. Ἐὰν δὲ ἡ θέσις αὐτῶν ἐβελτιώθη ἐπαισθητῶς, τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὴν ἐξάσκησιν τῶν προνομίων αὐτῶν, συντηροῦντος τοῦ δήμου διὰ τῶν γλίσχρων αὐτοῦ προσόδων ἰατροὺς, φαρμακεῖα, σχολεῖα, οὕτω δὲ ἐλεύθεροι οἱ κάτοικοι ἀπὸ παντὸς ἄλλου ἀμέσου ἢ ἐμμέσου φόρου, ἐκτὸς τοῦ προσδιωρισμένου, ἠδύναντο νὰ ἀποζῶσι διὰ τοῦ λίαν ἐπικινδύνου αὐτῶν ἐπιτηδεύματος. Ἀλλ᾿ ἐν περιπτώσει καθ᾿ ἣν καταργηθῶσι τὰ προνόμια, οἱ δὲ κάτοικοι ἐπιβαρυνθῶσι δι᾿ ἄλλων φόρων, πόθεν θέλουσιν ἀπολαμβάνει τὰ πρὸς συντήρησιν φόρων, ἰατρῶν, φαρμακείων, σχολείων βάρη, ἀφοῦ τὸ ἐκ τοῦ ἐπιτηδεύματος εἰσπραττόμενον μόλις ἐξαρκεῖ πρὸς συντήρησιν; Ἐπαναλαμβάνομεν νὰ εἴπωμεν ὅτι ἄνευ προνομίων εἶναι ἀδύνατον οἱ δυστυχεῖς νησιῶται,

-323-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

στερούμενοι γαιῶν καὶ λοιπῶν εἰσοδημάτων, νὰ ζήσωσιν ὑποκείμενοι εἰς τὸ λοιπὸν τῆς αὐτοκρατορίας σύστημα. Πεποίθαμεν ὅτι ὁ φιλόλαος ἡμῶν Σουλτάνος καὶ ἡ Σ. Κυβέρνησις λαμβάνοντες ὑπ᾿ ὄψιν τὰς ταπεινὰς ἡμῶν παρατηρήσεις ταύτας θέλουσι προστατεύσει ὑπηκόους φιλονόμους καὶ φιλησύχους, τηροῦντες πάνθ᾿ ὅσα ἡ εὔνοια τοῦ ἀγαθοῦ Μαχμούτη ἐδαψίλευσεν αὐτοῖς· τὴν δὲ πεποίθησιν ἡμῶν κρατύνει ἡ ἑκάστοτε ἐκδηλουμένη ἐπιθυμία τοῦ φιλολάου Σουλτάνου καὶ τῆς πατρικῆς αὐτοῦ κυβερνήσεως, ὅπως εὐημερῶσιν ἅπαντες οἱ ὑπὸ τὸ σκῆπτρον αὐτοῦ λαοί. Ἐν Κωνσταντινουπόλει τὴν 14/26 Μαρτίου 1869

ΕΙΣ

ΚΑΛΥΜΝΙΟΣ3

11. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1570 της 22 Μαρτ. 1869, 1η σελ., ‘ΝΕΩΤΕΡΑΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ’’) Τὴν Τρίτην 18 τοῦ μηνὸς προσωρμίσθη εἰς Ν. Ἐφεσον αὐτοκρατορικὸν ἀτμόπλουν, κομίσαν γράμματα τοῦ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶ, γενικοῦ διοικητοῦ τῶν νήσων, ἅτινα 3 Το μέρος του άρθρου που περιγράφει την Κάλυμνο και το «πολίτευμά» της, αναδημοσιεύτηκε στο τεύχος 453 του έτους 1869 του περιοδικού των Αθηνών «ΠΑΝΔΩΡΑ», με τον τίτλο «ΠΕΡΙ ΚΑΛΥΜΝΟΥ» και αντί υπογραφής την ένδειξη (Νεολόγος). Το ύφος της γραφής, το λεξιλόγιο και η περιγραφή της Καλύμνου, θυμίζουν πολύ το άρθρο «Περί της Νήσου Καλύμνου», δημοσιευμένο επτά χρόνια πριν, το 1862, στο ίδιο περιοδικό και υπογεγραμμένο από τον 17ετή τότε φοιτητή της Νομικής ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ Δ. ΤΑΥΛΑΡΙΟ (βλ. Δανιήλ Α. Ζερβού ‘‘Μια περιγραφή της Καλύμνου του 1862 . . .’’ στα Καλυμνιακά Χρονικά, τ. ΙΗ’–2009– σελ. 85), γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο «ΕΙΣ ΚΑΛΥΜΝΙΟΣ» που υπογράφει αυτό το άρθρο στον «ΝΕΟΛΟΓΟ», όπως και άλλο σχετικό άρθρο με τίτλο «ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ», σε δύο συνέχειες στα φύλα 498 και 499 των 19/1 και 24/6 Μαΐου 1869 της ίδιας εφημερίδας (βλ. παρακάτω, δημοσίευμα με αριθ. 19), είναι ο ίδιος ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ Δ. ΤΑΥΛΑΡΙΟΣ, ήδη τότε διδάκτωρ νομικών και πολιτικών επιστημών του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης.

-324-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἐκεῖθεν ἔμελλον νὰ σταλῶσιν εἰς Σμύρνην, ἵνα ἐντεῦθεν διευθυνθῶσιν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἢ διὰ τοῦ τηλεγράφου γνωστοποιηθῇ ἡ ἔννοια αὐτῶν. Ἐκ τοῦ ἀτμοπλόου τούτου ἐγνώσθη ὅτι οἱ Καλύμνιοι εἰσέτι ἐπέμενον μὴ θέλοντες νὰ ὑποταχθῶσιν εἰς τὰς διαταγὰς τοῦ Γ. Διοικητοῦ καὶ νὰ ὁμολογήσωσιν ἐγγράφως τὴν κατάλυσιν τοῦ ἀρχαίου πολιτεύματος αὐτῶν. Ἐννοεῖται δὲ ὅτι καὶ ὁ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς ἐπέμενεν εἰς τὴν παραδοχὴν τῶν παρ᾿ αὐτοῦ διαταχθέντων, καὶ ὅτι ἡ νῆσος διετέλει κατεχομένη ὑπὸ στρατιωτῶν καὶ ἀποκεκλεισμένη. Τὴν Τετάρτην ἔφθασαν εἰς Σμύρνην, διὰ Ν. Ἐφέσου ἐλθόντες, δύο ἐπίτροποι τῶν νήσων Πάτμου καὶ Λέρου, διευθυνόμενοι εἰς Κωνσταντινούπολιν. Αἱ τέσσαρες νῆσοι Κάλυμνος,Λέρος Πάτμος καὶ Ἰκαρία ἀποτελοῦσι, τρόπον τινὰ, ἰδίαν τάξιν τῶν Σποράδων διὰ τοῦτο, ὅτι τὰ προνόμια αὐτῶν ὑπάρχουσι βεβαιωθέντα ἰδιαιτέρως διὰ χαττίου τοῦ Σουλτάνου Μαχμοὺτ ἀπὸ τοῦ 1251 (1836). Οἱ δὲ ἐπίτροποι μεταβαίνουσιν εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἵνα, ὡς λέγουσι, παρὰ τῆς Σ. Κυβερνήσεως ἐξαιτήσονται τούτου τοῦ αὐτοκρατορικοῦ χαττίου τὴν διατήρησιν καὶ νέαν παρ᾿ αὐτῆς ἄδειαν, ὅπως οἱ κάτοικοι ἐξακολουθήσωσι πολιτευόμενοι κατὰ τὰ ἀρχαῖα προνόμιά των. Παρὰ τῶν αὐτῶν ἐπιτρόπων παρεκλήθημεν νὰ διαψεύσωμεν μετὰ πάσης βεβαιότητος τὴν ὑπὸ τοῦ «Ἀνατολικοῦ Ταχυδρόμου» τῆς Κωνσταντινουπόλεως διαδοθεῖσαν εἴδησιν, καθ᾿ ἣν δῆθεν ὁ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς ἀνεκάλυψεν ἔν τινι τῶν Σποράδων νήσων ἀπόκρυφον ἀποθήκην δεκακισχιλίων πυροβόλων ὅπλων, ἅτινα παρέλαβεν ἡ Α. Ε. εἰς τὴν ὑπὸ τὰς διαταγὰς αὐτῆς ναυτικὴν μοῖραν. Τὸ ἄκουσμα τοῦτο, λέγουσιν οἱ ἐπίτροποι, εἶναι καθαρὸν ὄνειροπόλημα ἀνθρώπου οὐδεμίαν γνῶσιν ἔχοντος τῶν κατὰ τὰς νήσους ἐκείνας. Λέγεται ὅτι καὶ τῶν ἄλλων Σποράδων ἀντιπρόσωποι διηυθύνθησαν εἰς Κωνσταντινούπολιν. Ἐπιτροπὴν δὲ τῶν Σποράδων (ἀγνοοῦμεν πόσων καὶ

-325-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ποίων) φθάσασαν εἰς Παρισίους ὅπως παρουσιασθῇ εἰς τὸν ἐπὶ τῶν ἐξωτερικῶν ὑπουργὸν καὶ ζητήσῃ τὴν μεσιτείαν τῆς γαλλικῆς κυβερνήσεως ὑπὲρ τῶν ἀξιώσεων τῶν νήσων, δὲν ἐδέχθη διόλου ὁ μαρκήσιος Λαβαλὲτ, εἰπὼν ὅτι τὰ αἰτήματα αὐτῶν ὑπάγονται εἰς τὴν ἀποκλειστικὴν δικαιοδοσίαν τῆς Υ. Πύλης. Ταῦτα ἀγγέλλονται ἐκ Παρισίων διὰ τοῦ τηλεγράφου. Ἡ ἐπιτροπὴ μετέβη ἐκ Παρισίων εἰς Λονδῖνον. 12. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1571 της 29 Μαρτ. 1869, 2η σελ., άρθρο.)

ΦΩΝΗ ΕΚ ΤΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ

Τρες φίλοι τῆς ἀληθείας, ὑπὲρ τῆς ἑαυτῶν πατρίδος απολογούμενοι, ἐπέστειλαν πρὸς ἡμᾶς βραχεῖαν ἀπάντησιν πρὸς τὰ διὰ τοῦ ἐν Σμύρνῃ «Ἀμερολήπτου» δημοσιευθέντα κατὰ τῶν Σποράδων νήσων, καὶ ἰδίως κατὰ τῆς Σύμης. Τὴν ἀπάντησιν ταύτην κατεχωρήσαμεν εἰς τὸν 1568 ἀριθμὸν τῆς Ἀμαλθείας, οἱ δὲ ἀναγνῶσται ἡμῶν ἐνθυμοῦνται μετὰ πόσης μετριοφροσύνης ἀπελογοῦντο οἱ τρεῖς Συμαῖοι. Παρὰ πᾶσαν ἐλπίδα, ἐν τῷ ἀπὸ 4 Ἀπριλίου ν. φύλλῳ τοῦ «Ἀμερολήπτου» εὕρομεν προκλητικήν τινα ἀναίρεσιν τῆς μετριωτάτης ἀπαντήσεως τῶν Συμαίων, τὴν ὁποίαν ὁ ἀξιότιμος συνάδελφος ἡμῶν ἢ οἱ ἀνταποκριταὶ αὐτοῦ πιστεύομεν ὅτι τουλάχιστον δὲν ἐνόησαν καλῶς. Ἡ ἀπάντησις ἐκείνη ἦτον ἁπλὴ καὶ ἄκακος διαμαρτυρία τῶν Συμαίων, τούτων μόνον, κατὰ τῆς φοβερᾶς κατηγορίας, εἰς ἣν οἱ ἀνταποκριταὶ τοῦ «Ἀμερολήπτου» ἀπαθῶς καὶ χριστιανικῶς συμπεριέλαβον ἁπάσας τὰς Σποράδας ἀνεξαιρέτως καὶ ἄνευ τῆς ἐλαχίστης διακρίσεως. Τὰ δὲ διὰ τοῦ «Ἀμερολήπτου» δημοσιευθέντα, δὲν εἶναι χρεία ν᾿ ἀποδείξωμεν ὅτι οὔτε εἰς ὅλους τοὺς κατοίκους ὡρισμένων νήσων ἐφαρμόζονται, ὡς ἠθέλησαν νὰ παραστήσωσιν εὐνοϊκῶς, οὔτε εἰς ὅλας τὰς Σποράδας. Ὁ «Ἀμερόληπτος» ἐμμένει ἐν τῇ γνώμῃ καὶ πεποιθήσει αὐτοῦ. Ἡμεῖς νομίζομεν δίκαιον νὰ ὑποβάλωμεν εἰς ἀπαθεῖς

-326-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

κριτὰς καὶ τὴν ἑξῆς ἀπολογίαν οὐχὶ τριῶν, ἀλλὰ πλειοτέρων ἤδη Συμαίων. Ἡ Αὐτ. Κυβέρνησις, τῆς ὁποίας τὴν κρίσιν ζητεῖ νὰ προκαταλάβῃ ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἀνταποκριτὴς τῆς αὐτῆς ἐφημερίδος, δὲν ἀπηξίωσέ ποτε τουλάχιστον ν᾿ ἀκούσῃ τοὺς ἀπολογουμένους. Κύριε Συντάκτα τῆς Ἀμαλθείας, Χάριν τοῦ δικαίου καὶ τῆς ἀληθείας, ὑπὲρ ὧν οὐδέποτε διελίπετε εὐγενῶς ἀγωνιζόμενοι ἐν τῇ ἀξιολόγῳ ὑμῶν ἐφημερίδι, παρακαλοῦμεν ὑμᾶς νὰ καταχωρίσητε καὶ τὴν ἔκθεσιν ἡμῶν ταύτην καὶ ἀπάντησιν τῶν καθ᾿ ἡμῶν γραφέντων ἐν τῷ Ἀμερολήπτῳ τῆς 20ῆς Φεβρουαρίου. Ἀν δὲ κατόπιν ἴσως ἑορτῆς γίνεται ἡ ἀπάντησις ἡμῶν αὕτη, δὲ εἶναι , νομίζομεν, τοῦτο λόγος ἱκανὸς, διότι δὲν ἐλάβομεν ἐν καιρῷ τὸ φ.ν ἐκεῖνο τοῦ Ἀμερολήπτου, νὰ μείνῃ ἡ ἀλήθεια ἐν τῷ σκότει καὶ νὰ πιστευθῶσιν αἱ ψευδολογίαι καὶ συκοφαντίαι ἐμπαθοῦς ανταποκριτοῦ. Εἶναι ἀληθῶς εὐτύχημα εἰς συντάκτην ἐφημερίδος νὰ ἔχῃ ἀνταπκριτὰς προθύμους εἰς τὸ διαβιβάζειν αὐτῷ παντοίας ἀγγελίας· ὅταν ὅμως αἱ ἀγγελίαι αὗται ἦναι ψευδεῖς καὶ ἀνυπόστατοι, γέννημα πολλάκις ἐμπαθοῦς καὶ οὐχὶ ἀμερολήπτου διαθέσεως, οὐδὲν, νομίζομεν, βλάπτουσιν ἢ ἐλαττοῦσι τὴν ὑπόληψιν τῆς ἐφημερίδος. Τοιοῦτος δυστυχῶς εἶναι καὶ ὁ ἐν Ῥόδῳ ἀνταποκριτὴς τοῦ Ἀμερολήπτου, τοὐλάχιστον κατὰ τ᾿ ἀφορῶντα τὰς νήσους ἡμῶν καὶ τὰς λοιπὰς Σποράδας. Καίτοι δὲ ὁ ἀξιότιμος συντάκτης τοῦ Ἀερολήπτου φαίνεται ἔχων μεγάλην τινὰ ἰδέαν περὶ τοῦ ἀνταποκριτοῦ αὐτοῦ ἂς ἐπιτρέψῃ ἡμῖν νὰ ἀμφιβάλλωμεν περὶ τούτου· πιστεύομεν δὲ ὅτι καὶ οἱ ἀναγνῶσται δὲν θὰ βραδύνουν νὰ συμφωνήσωσι μεθ᾿ ἡμῶν, ἀναπειθόμενοι ἐξ αὐτῶν τῶν πραγμάτων, ὅτι τὰ κατὰ τῆς πατρίδος ἡμῶν ῥηθέντα ἐν τῷ ἀμερολήπτῳ ἦσαν προϊόντα κακοβούλου τῷ ὄντι διαθέσεως. Ἀφοῦ ἅπαξ ὁ κύριος οὗτος ἔκρινε καλὸν νὰ κάμῃ λόγον περὶ τῆς νήσου ἡμῶν καὶ τῶν λοιπῶν Σποράδων, οὐδεμίαν,

-327-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

νομίζομεν, προσῆπτεν αὐτῷ ἀτιμίαν καὶ νὰ ὁμολογήσῃ τὴν ἀλήθειαν· ἀντὶ δὲ νὰ ἐπιχαίρῃ αὐτὸς καὶ οἱ ὁμόφρονες αὐτῷ ἐπὶ τῇ καταστροφῇ τῶν προνομίων τῆς πατρίδος ἡμῶν, σκληρῶς συκοφαντῶν καὶ τοὺς κατοίκους τῶν νήσων καὶ τὰς ἀρχὰς αὐτῶν, ἠδύνατο νὰ πραγματευθῇ τὸ ζήτημα τω ὄντι ἀμερολήπτως καὶ νὰ μὴν ἀποκρύψῃ κακοβούλως τὰ ἐν τῇ πατρίδι ἡμῶν ἀγαθὰ, περιοριζόμενος μόνον εἰς γενικὰς καὶ ἀορίστους αἰτιάσεις οὐδεμίαν ἐχούσας ὑπόστασιν. Δὲν ἀρνούμεθα τῷ ὄντι ὅτι εἴμεθα καὶ ἡμεῖς ἄνθρωποι, ἀλλ᾿ ἂν πρόκηται νὰ παραβληθῶμεν πρὸς τὸν ἐν Ῥόδῳ ἀνταποκριτὴν τοῦ Ἀμερολήπτου καὶ τοὺς ὁμόφρονας αὐτῷ, θὰ δυσκολευθῶμεν πολὺ νὰ εὕρωμεν μεταξὺ ἡμῶν καὶ αὐτῶν τὴν ἐλαχίστην ὁμοιότητα. Ἄνθρωποι οἵτινες δὲν κατώρθωσαν ν᾿ ἀγαπήσωσι τὸν τόπον τῆς γεννήσεώς των, καὶ νὰ φροντίσωσι περὶ τῆς ἐλαχίστης ἠθικῆς ἢ ὑλικῆς αὐτοῦ βελτιώσεως, ἄνθρωποι ἀγαπῶντες μόνον τὸ ἴδιον βαλάντιον καὶ ἀγανακτοῦντες ὅτι ἄλλοι ἐργατικώτεροι αὐτῶν εὐημεροῦσι καὶ προάγονται καθ᾿ ἑκάστην, δὲν ἠδύναντο βεβαίως ἢ νὰ ἐπιχαίρωσιν ἐπὶ ταῖς δυστυχίαις τῶν ἄλλων, νομίζοντες οὔτως ὅτι πληροῦται ἡ ἰδία αὐτῶν εὐδαιμονία, καταστρεφομένης τῆς τῶν ἄλλων. Ὁ ἀγαθὸς αὐτὸς ἄνθρωπος ὁσάκις λέγει ἐποιήσατο λόγον περὶ τῶν νήσων ἡμῶν, οὐδὲν εἶχε ν᾿ ἀπαγγείλῃ περὶ ἡμῶν ἢ ἀταξίας, καταχρήσεις δυνάμεων, καταφρόνησιν τῶν διαταγῶν τῆς κυβερνήσεως κτλ. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ κύριος οὗτος ἠμελησε ν᾿ ἀναφέρῃ γεγονός τι τοιοῦτον, ἡμεῖς δὲν διστάζομεν νὰ ὁμολογήσωμεν παῤῥησίᾳ τὰ καθ᾿ ἡμᾶς· προσκαλοῦμεν δὲ καὶ τὸν κύριον τοῦτον καὶ πάντα ἄλλον ν᾿ ἀποδείξῃ ἡμῖν τοὐναντίον. Καὶ ἄλλοι μὲν θὰ φροντίσωσι νὰ ὑποστηρίζωσιν ἕκαστος τὰ δίκαια τῆς ἰδίας πατρίδος, ἡμεῖς δὲ ὀφείλομεν ν᾿ ἀποκρούσωμεν διὰ τῶν πραγμάτων τὰς κατὰ τῆς πατρίδος ἡμῶν συκοφαντίας, καθ᾿ ἧς κατ᾿ ἐξοχὴν φαίνεται καταφερόμενος ὁ ἀνταποκριτὴς τοῦ Ἀμερολήπτου. Χώρα, κύριε ἀρθρογράφε, ἐν ᾗ οὐχὶ πλείονες τῶν πέντε

-328-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

κλητήρων διατηροῦσι τὴν τάξιν, χωρὶς νὰ συμβαίνωσι διὰ δέκα ἢ εἴκοσιν ἐτῶν οὔτε κλοπαὶ, οὔτε φόνοι, οὔτε ἁπλαὶ πληγαὶ, οὔτε τι σπουδαῖον τοιοῦτον ἔγκλημα, ὁποῖα πλεονάζουσιν ἐν ἄλλαις πόλεσιν, ἐχούσαις ἀπειρίαν ἀρχόντων καὶ νόμων, καὶ ἐν ᾗ οἱ ἄρχοντες ἄρχουσι στηριζόμενοι οὐχὶ ἐπὶ τῆς βίας καὶ τῆς ἀτομικῆς αὐτῶν θελήσεως, ἀλλ᾿ ἐπὶ τοῦ δικαίου καὶ τῶν χρεῶν ἅτινα διαγράφονται αὐτοῖς ἐν αὐτῷ τῷ διορισμῷ των, δὲν δύναται νὰ κατηγορηθῇ ἐπὶ ἀταξίαις καὶ καταχρήσεσι δυνάμεως. Χώρα, ἐν ᾗ διενεργοῦνται τοσαῦτα ἐμπορικὰ συμφέροντα, καὶ ἧς καὶ οἱ πενέστατοι διαπορθμευταὶ μετακομίζουσι πολλάκις ἐκ Ῥόδου μυριάδας χρημάτων ἄνευ τῆς ἐλαχίστης ποτὲ καταχρήσεως, δὲν δύναται νὰ κατακριθῇ ἐπὶ κακῇ πίστει, οὐδ᾿ ἔπρεπε νὰ ἐξαπατήσητε οὕτως ἀναιδῶς τὸ δημόσιον, λέγοντες ὅτι ἡ πίστις καὶ ἡ ἠσυχία ἔμελλον ν᾿ ἀναγεννηθῶσι διὰ τῆς νέας διοικητικῆς μεταῤῥυθμίσεως. Ἢ μήπως, κύριε ἀρθρογράφε, διεκινδύνευσαν πολλὰ συμφέροντα σοῦ καὶ τῶν ὁμοίων σου ἐκ τῆς κακῆς τῶν κατοίκων τῆς νήσου ἡμῶν πίστεως; Εὐτυχῶς ἡ νῆσος ἡμῶν διαχειρίζεται σημαντικὰ ἐμπορικὰ συμφέροντα, καὶ πολλοὶ Εὐρωπαῖοι ἔμποροι κατ᾿ ἔτος ἐπιδημοῦσιν ἐν τῇ νήσῳ ἡμῶν διὰ τὴν ἀγορὰν τῶν σπόγγων· ἂς ἐρωτηθῶσιν οἱ κύριοι οὗτοι ὁποίας ἀταξίας, ὁποίαν κατάχρησιν δυνάμεως, ὁποίαν κακὴν πίστιν ἀνεκάλυψαν ζῶντες τοσαῦτα ἔτη παρ᾿ ἡμῖν. Εἶναι τῷ ὄντι πολύ εὔκολον τὸ συκοφαντεῖν, μάλιστα πρὸς ἀνθρώπους διατελοῦντας ἐν ἀγνοίᾳ τῶν συκοφαντουμένων, ἀλλ᾿ ἆρά γε ἀρκεῖ μόνος ὁ φθόνος τῶν συκοφαντῶν νὰ στηρίξῃ καὶ τὸ ἀνυπόστατον τῆς συκοφαντίας; Μήπως πέρυσιν οἱ αὐτοὶ οὗτοι κύριοι δὲν ἐτόλμησαν νὰ διαβάλωσιν τὴν νῆσον ἡμῶν καὶ πρὸς τοὺς ἐνταῦθα ἐπιδημοῦντας Εὐρωπαίους ἐμπόρους, ἀποτρέποντες αὐτοὺςνὰ ἔλθωσιν εἰς τὴν πατρίδα ἡμῶν, ὡς ἀπειλουμένης τῆς ζωῆς καὶ τῆς περιουσίας των;τίδὲ ἀπήντησαν οἱ εὐγενεῖς οὖτοι Εὐρωπαῖοι πρὸς τοὺς ἀναιδεῖς συκοφάντας; «Ἀλλ᾿ ἡμεῖς, εἶπον, κοιμώμεθα ἐν Σύμῃ τοσαῦτα ἔτη, ἔχοντες τὰς θύρας τῆς οἰκίας ἡμῶν πάντοτε ἀνοικτὰς.»

-329-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γνωρίζομεν ὑμᾶς, κύριοι συκοφάνται· ἀλλ᾿ ἀντὶ ν᾿ ἀσχολῆσθε ζητοῦντες παντὶ τρόπῳ νὰ καταστρέψητε τὴν εὐημερίαν καὶ προαγωγὴν τῆς νήσου ἡμῶν, διαβάλλοντες ἡμᾶς παντὶ τρόπῳ καὶ παρὰ τοῖς ξένοις καὶ παρὰ τῇ Αὐτοκρατορικῇ Κυβερνήσει, ἀποδεικνύντες οὕτω τὴν κακίαν καὶ ἀνικανότητα ὑμῶν, συμβουλεύομεν ὑμᾶς ν᾿ ἀσχοληθῆτε μάλλον μιμούμενοι τὰ ἀγαθὰ τῶν νήσων ἡμῶν· μὴ καθίστασθε ἀνάξιοι τῆς χώρας, ἐν ᾗ κατοικεῖτε· ἀντιπαραβάλλετε τὴν νῆσον ὑμῶν πρὸς τοὺς ξηροὺς καὶ ἀγόνους ἡμῶν βράχους, συλλογιζόμενοι ὅτι εἶναι σκηρὸν, εἰ μή τι ἄλλο, νὰ φθονῆτε τὴν εὐημερίαν ἡμῶν· ἀγαπήσατε μάλλον τὴν πατρίδα ὑμῶν, καὶ ἐγγυώμεθα ὑμῖν μείζονα εὐημερίαν καὶ προαγωγὴν. Ἀλλὰ δὲν ἠρκέσθη μέχρι τούτου ἐσχάτως μάλιστα, λέγει, οἱ κάτοικοι τῶν νήσων ἡμῶν ἔδειξαν τάσιν τινὰ εἰς τὸ ἀποδέχεσθαι τὰς διαταγὰς τῶν ἀνωτέρων ἀρχῶν μετὰ περιφρονήσεως. Ἀλλὰ διότι δὲν παραδεχόμεθα διαταγάς τινας τῆς Ῥόδου τεινούσας νὰ παραβλάψωσι τὰ παραχωρηθέντα ἔκπαλαι προνόμια ἡμῶν, διότι ἐβλέπομεν ὅτι οἱ ἐν Ῥόδῳ διοικηταὶ κατάῤῥᾳδιουργούμενοι ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν, ἐζήτουν εἰς πᾶσαν περίστασιν νὰ παραβλάψωσιν εἴτε τὴν δικαστικὴν εἴτε τὴν οἰκονομικὴν ἐπιτόπιον διαχείρισιν, καὶ διότι ἐπεμένομεν ἀρνούμενοι νὰ θυσιάσωμεν τὰ προνόμια ἡμῶν, εἶναι ἄξιον νὰ κατηγορώμεθα διὰ τοῦτο ἐπὶ παραγνωρίσει καὶ ἀντιστάσει; Πότε δὲν ἀπετίσαμεν ἀκριβῶς καὶ ἀνελλιπῶς τὸν φόρον ἡμῶν; ἢ πότε ἐξεδόθη παρ᾿ ἡμῖν ἄδικός τις ἀπόφασις; ὑπεστηρίξαμέν ποτε τοὺς ἐγκληματίας ἢ τοὺς ἀτάκτους; καὶ δὲν ἐσπεύδομεν πάντοτε ν᾿ ἀποστέλλομεν εἰς Ῥόδον ξένους τυχὸν ἐγκληματίας; πότε δὲ ἠρνήθημεν νὰ συμμορφωθῶμεν πρὸς τὰς διαταγὰς τῆς Ῥόδου, ὁσάκις αὗται δὲν παρεγνώριζον τὰ προνόμια ἡμῶν; Ἠρνήθημεν, λέγει, νὰ ἐνεργήσωμεν τὸ διάταγμα περὶ ἀποπομπῆς τῶν Ἑλλήνων ὑπηκόων, ἀπαντῶντες ὅτι παρ᾿ ἡμῖν δὲν ὑπάρχουσι ἢ ἰθαγενεῖς φιλήσυχοι. Ἀποροῦμεν, μὰ τὴν ἀλήθειαν, εἰς τοιαύτην παραποίησιν τῆς ἀληθείας τί

-330-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ν᾿ ἀπαντήσωμεν. Ἀλλ᾿ ἀπὸ τῆς πρώτης ἡμέρας, διωρίσθη τριμελὴς ἐπιτροπὴ μετὰ τοῦ τότε μουδίρου πρὸς ἐξέλεγξιν, καίτοι παρ᾿ ἡμῖν πᾶς κάτοικος, μηδόλως ἐξεταζομένης τῆς αὐτοῦ ὑπηκοότητος, ὑποβάλλεται ὑπὸ τὰ αὐτὰ βάρη καὶ τελεῖ τοὺς νενομισμένους φόρους εἰς οὐδεμίαν ὑπαγόμενος ἐξαίρεσιν. Τὸ νὰ λέγῃ δὲ ὅτι πάντες σχεδὸν οἱ κάτοικοι τῶν νήσων ἡμῶν εἶναι ὑπήκοοι Ἕλληνες, οὐδεμίαν παρουσιάζων θετικὴν τούτου μαρτυρίαν, ἀποδείκνυσιν οὕτως ὅτι πάσας αὐτοῦ τὰς πληροφορίας ἀντλεῖ ἐκ τῆς πλήρους μίσους καρδίας του. Ὅτι τῷ ὄντι ὑπῆρχον καὶ παρ᾿ ἡμῖν, ὅπως καὶ πανταχοῦ τῆς αὐτοκρατορίας, ὑπήκοοι Ἕλληνες καὶ πλοῖα φέροντα τὴν ἑλληνικὴν σημαίαν, δὲν ἀρνούμεθα, ἀλλ᾿ εἶναι ἆρά γε τοῦτο ἀφορμὴ κατηγορίας κατὰ τῶν νήσων ἡμῶν, διότι εὑρίσκονται ἐν αὐταῖς καὶ ξένοι ὑπήκοοι; Ἀλλὰ τὸ διερεθίζον μάλιστα τὴν χολὴν τῶν κυρίων τούτων, ἐννοοῦμεν, εἶναι ἡ ἐμπορικὴ προαγωγὴ τῆς νήσου ἡμῶν, καὶ διὰ τοῦτο ζητοῦσι παντὶ τρόπῳ νὰ καταστρέψωσι τὰ δι᾿ ὑψηλῶν διαταγμάτων παραχωρηθέντα ἡμῖν ὑπὸ τῶν κατὰ καιροὺς ἐνδόξων Σουλτάνων προνόμια. Πολὺ κακοὶ εἶναι, μὰ τὴν ἀλήθειαν, οἱ ἐχθροὶ ἡμῶν, φθονοῦντες καὶ τὸ ἀγαθὸν ἡμῶν τοῦτο. Ἀλλ᾿ ἆρά γε δὲν εἴμεθα ἄξιοι τοιούτου χαρίσματος, ἀφοῦ ἡ φύσις ἐστέρησε τὰς νήσους ἡμῶν τῶν πάντων, ἀφοὺ οὔτε γῆν οὔτε ὕδωρ ἔχομεν, οὔτε οὐδὲν ἀπολύτως προϊὸν παράγουσιν αἱ νῆσοι ἡμῶν, μόνον δὲ διὰ τῆς ἐπιμόχθου ἐργασίας ποριζόμεθα τὰ πρὸς τὸ ζῆν· δὲν ἦτον ἄρα δίκαιον ν᾿ ἀξιωθῶμεν τοιούτου εὐνοίας δείγματος παρὰ τῶν ἐνδόξων Σουλτάνων; Ἀφοῦ ἵνα ζήσῃ τις ἐν ταῖς νήσοις ἡμῶν, ἀπαιτοῦνται ἔξοδα δεκαπλάσια τῶν ἀπαιτουμένων ἐν Ῥόδῳ, δὲν εἶναι σκληρὸν νὰ ζητῶσι νὰ στερήσωσιν ἡμᾶς καὶ αὐτὸν τὸν ἄρτον; Ἀλλ᾿ οὕτως ὐποθάλπεται λέγει τὸ λαθρεμπόριον. Καὶ ὅμως τὰ ἐμπορεύματα ἡμῶν, πλὴν τῶν ἐν ταῖς νήσοις ἡμῶν καταναλισκομένων, πωλοῦνται ἐν τοῖς λιμέσι τῆς αὐτοκρατορίας, καὶ πρῶτον ἐν αὐτῇ τῇ Ῥόδῳ, ὑποβαλλόμενα εἰς τὰ αὐτὰ βάρη, εἰς ἃ καὶ τὰ τῶν

-331-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἄλλων πόλεων. Ἀφοῦ πανταχοῦ τῆς αὐτοκρατορίας, ὅπου μετακομίζομεν τὰ ἐμπορεύματα ἡμῶν, ὑπάρχουσι τελωνεῖα τῆς κυβερνήσεως καὶ αἱ πωλήσεις γίνονται δημοσίᾳ, πῶς ὑποθάλπεται τὸ λαθρεμπόριον; Πολὺ ἐχθρὸς τῆς ἀληθείας φαίνεται ὁ κύριος αὐτὸς. Ἀς εἴπῃ ὅτι δὲν ἐπιθυμεῖ τὸν ἀνταγωνισμὸν αὐτὸς καὶ οἱ ὁμόφρονες αὐτῷ, καὶ τότε λέγουσι τῷ ὄντι τὴν ἀλήθειαν. Τόσον ἆρά γε αὐτοὶ προνοοῦσι περὶ τῶν συμφερόντων τῆς Αὐτοκρατορικῆς Κυβερνήσεως!! ἢ μήπως, τὸ δὴ λεγόμενον, ὁ καυγᾶς εἶναι διὰ τὸ ἐφάπλωμα; Ἀλλὰ διατὶ τότε νὰ μὴ δείξητε τοὐλάχιστον φανερῶς τὴν κακίαν ὑμῶν, αἰτοῦντες παρὰ τῆς Αὐτοκρατορικῆς Κυβερνήσεως τὴν κατάργησιν τῶν προνομίων ἡμῶν, ὅπως ἐσχάτως ἡ κακὴ ὑμῶν διάθεσις ὑπηγόρευσε; διατὶ νὰ μὴν εἴπητε παῤῥησίᾳ ὅτι ἐπιθυμεῖτε μόνοι ὑμεῖς νὰ ἔχητε τὸ μονοπώλιον παντὸς εἴδους ἐμπορεύματος; διατὶ δὲ νὰ δείξητε τόσον μῖσος κατὰ τῆς προόδου τῆς πατρίδος ἡμῶν, συκοφαντοῦντες ἡμᾶς ὡς ἐπαναστάτας; Δὲν ᾐσχύνθητε νὰ ἐξαπατήσητε τὴν Αὐτοκρατορικὴν Κυβέρνησιν, λέγοντες ὅτι ἡμεῖς ἐξωπλίσαμεν καὶ ἀπεστείλαμεν εἰς Κρήτην ἐθελοντὰς, καὶ ὅτι συνεσωρεύομεν πυρίτιδα, τηλεβόλα, βελονωτὰ4 καὶ τόσα ἄλλα ἀνυπόστατα ψεύδη; ποῦ καὶ πότε, ἀσυνείδητοι, εἴδετε τοιαύτας παρασκευὰς παρ᾿ ἡμῖν; εἰς τοσαύτην ἆρά γε μωρίαν ὤθησεν ὑμᾶς , γελοῖον ὁ φθόνος, ὥστε νὰ διαδώσητε ὅτι παρεσκευάζετο εἰς ἀποστασίαν ὁ τόπος, ἐν ᾧ οὐδ᾿ ἐπὶ δύο ἡμέρας δύνανται νὰ ζήσωσιν οἱ ἐν αὐτῷ οἰκοῦντες ἄνευ τῆς ἔξωθεν εἰσαγωγῆς καὶ αὐτοῦ τοῦ ὕδατος; Ἀς ἐλέγετε κἂν μίαν ἀλήθειαν, ἵνα καλυψητε τὰ ἄλλα ὑμῶν ψεύδη· ἀλλ᾿ ὁ σκοπὸς ὑμῶν δὲν εἶναι βεβαίως τοιοῦτος. Δείξατε τοὐλάχιστον τὰ ἀγαθὰ, ὧν ἐγένεσθε ἄξιοι ἐν Ῥόδῳ, ἵνα τολμήσητε ἀνερυθριάστως νὰ κατακρίνητε ἡμᾶς. Ποῦ εἶναι ἡ ναυτιλία ὑμῶν; ποῦ ἡ ἐμπορία; ποῦ τὰ σχολεῖα ὑμῶν; ποῦ οἱ λιμένες; 4. βελονωτὰ = όπλα, πρόγονοι των σημερινών τουφεκιών, που ο επικρουστήρας τους έφερε μακριά βελόνα.

-332-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ποῦ οἱονδήποτε καὶ τὸ ἐλάχιστον κοινωφελὲς ἔργον ὑμῶν; Καὶ ὅμως ἡ ὑφ᾿ ὑμῶν συκοφαντουμένη πατρὶς ἡμῶν συντηρεῖ δι᾿ ἰδίας δαπάνης ἑλληνικὸν σχολεῖον ὑπὸ δύο διδασκάλους μετ᾿ εὐταξίου5, δύο δημοτικὰ μετὰ βοηθῶν, δύο ἰατροὺς ἐπιστήμονας καὶ δημόσιον φαρμακεῖον μετὰ φαρμακοποιοῦ, παρέχοντος δωρεὰν τ᾿ ἀναγκαῖα φάρμακα καὶ πᾶσι τοῖς ξένοις ἀσθενοῦσι, κατεσκεύασε προκυμαίαν ἀπὸ τοῦ ἑνὸς μέχρι τοῦ ἄλλου ἄκρου τοῦ λιμένος, ἐπρονόησε περὶ φωτισμοῦ τοῦ αἰγιαλοῦ, κέκτηται ἐμπορίαν καὶ ναυτιλίαν οὐχὶ ἀναξίαν λόγου. Αὐτὰς ἐννοεῖτε προπαρασκευὰς πρὸς ἀποστασίαν; αὐτὰ εἶναι τὰ βελονωτὰ, καὶ διὰ ταῦτα αἰτιᾶσθε ἡμᾶς; Ἀλλὰ τί πταίομεν ἡμεῖς, ἀφοῦ ἐπὶ τοσαῦτα ἔτη δὲν κατωρθώσατε ν᾿ ἀγαπήσητε τὴν ἄλλως τόσον ὡραίαν πατρίδα ὑμῶν; Ἐν τέλει, ἀφοῦ οὐδὲν παρέλιπεν ἀσυκοφάντητον, ἔπρεπε νὰ ἐξυβρίσῃ μετὰ τοσαύτης χολῆς καὶ τοὺς δημάρχους ἡμῶν. Ἀλλὰ πρὸς ἰδίαν ἑαυτοῦ τιμὴν ὤφειλε νὰ ὁμιλήσῃ μετὰ πλείονος σεβασμοῦ περὶ τῶν ἀρχόντων τούτων, οἵτινες ἐπὶ αἰῶνας διευθύνοντες τὰ τῶν νήσων μετὰ τοῦ δωδεκαμελοῦς δημαρχιακοῦ συμβουλίου, συνετέλεσαν οὕτως εἴς τε τὴν ἠθικὴν καὶ τὴν ὑλικὴν προαγωγὴν τῶν νήσων. Ἀποροῦμεν ἐν τῇ ἀληθείᾳ πόθεν κινούμενος ἀπετόλμησε νὰ ἐξυβρίσῃ οὔτως βαναύσως τοὺς ἄρχοντας τῶν νήσων ἡμῶν, τοὺς ἀντιπροσώπους τῶν ἡμετέρων κοινοτήτων. Τοιαύτης πικρίας ἀδυνατοῦμεν ν᾿ ἀνεύρωμεν τὸ αἴτιον. Μήπως ἆρά γε ἐνόμισεν ὅτι ἔμελλεν ὁ κύριος αὐτὸς καὶ οἱ σύντροφοί αὐτοῦ νὰ καταλάβωσι τὰς θέσεις τῶν δημάρχων, διοριζόμενοι αὐτοὶ καϊμακάμαι εἰς ἀμοιβὴν τῆς κακίας των; «Εἶναι ἡ μάστιξ, λέγει, καὶ τὸ αἶσχος τῶν τιμίων.» Ἂν τῷ ὄντι πάντες οἱ τίμιοι ὁμοιάζουσι πρὸς τὸν κύριον αὐτὸν, τότε ὁμολογοῦμεν καὶ ἡμεῖς ὅτι οἱ δήμαρχοι ἡμῶν εἶναι ἀληθὴς μάστιξ. Καὶ ὅμως δυστυχῶς οἱ ἐχθροὶ ἡμῶν ἐπέτυχον κατὰ 5. ευταξίας = παλιό εκκλησιαστικό αξίωμα, ο υπεύθυνος για την τήρηση της ευταξίας την ώρα της λειτουργίας. Εδώ μάλλον εννοεί τον υπεύθυνο για την ευταξία των μαθητών, τον παιδονόμο.

-333-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μέγα μέρος, ἀλλὰ πεποίθαμεν ὅτι ἡ χαρὰ αὐτῶν θέλει εἶναι ὀλιγοχρόνιος, καὶ ὁτι ἡ Αὐτοκρατορικὴ Κυβέρνησις ἡ τηλικούτους καταβάλλουσα ἀγῶνας περὶ τῆς εὐημερίας πάντων ἐν γένει τῶν ὑφ᾿ ἑαυτὴν λαῶν, πεισθεῖσα τέλος ἐξ αὐτῶν τῶν πραγμάτων ὅτι αἱ καθ᾿ ἡμῶν κατηγορίαι ἐχαλκεύθησαν ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν, καὶ κατανοοῦσα τὴν προσγινομένην βλάβην εἰς πτωχοὺς νησιώτας ἐκ τῶν ἐπιβαλλομένων αὐτοῖς νέων διοικητικῶν μεταῤῥυθμίσεων, οὐδέποτε θέλει ἀνεχθῆ τὴν καταστροφὴν τῆς εὐημερίας αὐτῶν καὶ τὴν ἐρήμωσιν τόπων, ὀφειλόντων πᾶν ὅ,τι κέκτηνται ἀγαθὸν εἰς τὴν γενναιότητα τῶν κατὰ καιροὺς ἐνδόξων Σουλτάνων καὶ εἰς τὴν ἐπίμοχθον τῶν κατοίκων ἐργασίαν, καὶ ὅτι δὲν θέλει ἀκυρώσει προνόμια παραχωρηθέντα ἡμῖν ὑπὸ τοῦ ἐνδόξου κατακτητοῦ Σουλεϊμὰν καὶ ἐπικυρωθέντα ὑπὸ σειρᾶς μεταγενεστέρων βασιλέων. Δὲν ἀμφιβάλλομεν δὲ ὅτι θέλει δείξει εἰς τοὺς ἐχθροὺς ἡμῶν, ὅτι δὲν ἰσχύουσι παρ᾿ αὐτῇ αἱ συκοφαντίαι πρὸς βλάβην τῶν ἀληθῶν συμφερόντων τῆς αὐτοκρατορίας. Ἐν Σύμῃ, τὴν 18 Μαρτίου 1869. Ἕπονται αἱ ὑπογραφαί. 13. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κν/πόλεως (φ. 660, 29 Μαρτ./10 Απριλ. 1869, 3η σ.)

Ἀναγινώσκομεν ἐν τῇ Σάμῳ. « Χθὲς κατέπλευσεν ἐν τῷ λιμένι ἡμῶν τὸ Αύτοκρ. ἀτμόπλοιον «Ζουχὰφ», προερχόμενον ἐκ Καλύμνου. »

-334-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

14. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1573 της 12 Απρ. 1869, 2η σ., Διάφορες ειδήσεις.

ΠΕΡΙ ΣΠΟΡΑΔΩΝ ΝΗΣΩΝ Ἡ παρισιανὴ «Πατρὶς» ἐδημοσίευσε τὰ ἑπόμενα περὶ τῶν Σποράδων νήσων: « Ἐφημερίδες τινὲς ἀνήγγειλαν ὅτι ἀφίχθη ἐν Παρισίοις ἐπιτροπὴ τῶν κατοίκων τῶν Σποράδων καὶ ὅτι ὁ ὐπουργὸς τῶν ἐξωτερικῶν δὲν ἠθέλησε νὰ τὴν δεχθῇ. Ἡ ἄρνησις αὕτη τοῦ Κ. ὑπουργοῦ φαίνεται ἡμῖν εὐλογωτάτη, ἀφοῦ μάλιστα, καθ᾿ ἃς ἐλάβομεν ἀσφαλεῖς πληροφορίας, ἡ ἐπιτροπὴ δὲν σύγκειται ἐξ ἀπεσταλμένων τῶν Σποράδων, ἀλλ᾿ ἐξ Ἑλλήνων τινῶν, οἵτινες διωργάνισαν μικρὰν διαδήλωσιν, συνδεομένην πρὸς τὰς ραδιουργίας, ὧν συνέπεια ὑπῆρξεν ἡ τελευταία ῥῆξις. Καὶ ὄντως οἱ κάτοικοι τῶν Σποράδων γινώσκουσιν -335-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ὅτι δὲν δύνανται νὰ ἐπικαλεσθῶσιν οὐδὲν προνόμιον, ἀφοῦ ἡ Πύλη οὐδέποτε παρεχώρησεν αὐτοῖς τοιοῦτον, καὶ ὅτι τὸ δικαίωμα ν᾿ ἀποτίωσιν ὡρισμένον τινὰ φόρον, ἄνευ τῆς ἐπεμβάσεως τῶν τουρκικῶν ἀρχῶν, παρεχωρήθη αὐτοῖς κατὰ χάριν, ληφθείσης ὑπ᾿ ὄψιν τῆς καταστάσεώς των. Ὁ τρόπος οὗτος τῆς φορολογία ἦν ἁπλῆ καὶ καθαρὰ διοικητικὴ εὔνοια, ἥτις εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀποτελέσῃ προνόμιον. Ἡ παραχώρησις αὕτη ἐγένετο τῷ 1835 δι᾿ αὐτοκρατορικοῦ Χατίου και ἀπέβλεπε κυρίως μόνον τέσσαρας τῶν Σποράδων, τὴν Πάτμον, τὴν Ἰκαρίαν, τὴν Λέρον καὶ τὴν Κάλυμνον. » Ἐφημερίδες τινὲς διϊσχυρίζονται ὅτι τὰ προνόμια, ὧν ἀπολαύουσιν αἱ νῆσοι αὗται, εἰσὶν ἀναμφισβήτητα, καὶ ὅτι τὰ πρωτόκολλα τῆς Λονδινείου Συνδιασκέψεως ποιοῦνται μνείαν αὐτῶν. Ἀνέγνωμεν τὰ πρωτόκολλα ἐκεῖνα, ἀνέγνωμεν πάντα τὰ σχετιζόμενα μετ᾿ αὐτῶν διπλωματικὰ ἔγγραφα, καὶ βεβαιοῦμεν, μετ᾿ ἐμβριθῆ μελέτην, ὅτι ἐν αύτοῖς γίνεται μόνον λόγος περὶ τῆς Σάμου καὶ τῆς Κρήτης, αἱ δὲ Σποράδες οὐδ᾿ ἅπαξ μνημονεύονται. Ἑπομένως ἡ Πύλη οὐδεμίαν παρεβίασεν ἀτέλειαν, οὐδὲν προνόμιον κατήργησεν αὐθαιρέτως, καὶ ἐὰν ἠναγκάσθη νὰ ἐφαρμόσῃ ἐν τοῖς Σποράσιν ἀστυνομικά τινα μέτρα, ἔπραξε τοῦτο μετὰ δημοσίας διαδηλώσεις, ὧν πρωτουργοὶ ἦσαν Ἕλληνες τινὲς, καὶ ὅπως προλάβῃ τὴν ἔκρηξιν ταραχῶν. Δὲν πρέπει, νομίζομεν, ν᾿ ἀποδοθῇ εἰς τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο μείζων τοῦ δέοντος σπουδαιότης. Οἱ τοῦτο πράττοντες καθίστανται συνένοχοι σκευωριῶν, ὧν σκοπὸς εἶναι νὰ διατηρῆται ἀπαύστως ἐν Τουρκίᾳ ὁ ἀναβρασμὸς καὶ ν᾿ ἀνησυχῆται ἡ Πύλη. Ἐφημερίδες τινὲς συνιστῶσιν ἐνθέρμως τοὺς χριστιανοὺς εἰς τὴν μέρημναν τῆς Γαλλίας, μὴ θέλουσαι νὰ ἐγκαταληφθῇ ἡ προστασία αὐτῶν εἰς τὴν Ῥωσσίαν. Ἐπικροτοῦμεν εἰς τὰ αἰσθήματα ταῦτα καὶ δὲν διστάζομεν νὰ εἴπωμεν ὅτι οὐδέποτε ἄλλοτε ἡ γαλλικὴ κυβέρνησις ἐφάνη τοσοῦτον κηδομένη τῆς τύχης τῶν χριστιανῶν, καὶ οὐδέποτε ἄλλοτε ἐπέτυχε παρὰ τῆς Πύλης σπουδαιοτέρας ὑπὲρ αὐτῶν μεταῤῥυθμίσεις. Βεβαίως τὸ μεταῤῥυθμιστικὸν

-336-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἔργον δὲν ἐπεραιώθη ἔτι ἐν Τουρκίᾳ, ἀλλ᾿ ὁδεύει καλῶς· τὸ μόνον δὲ πρᾶγμα, ὅπερ ἠδύνατο νὰ παρακωλύσῃ τὴν βαθμιαίαν πρόοδον τῆς Τουρκίας, εἶναι αἱ ἄπαυστοι ἐκεῖναι ταραχαὶ, ὧν ὑπόδειγμα παρέχει ἡμῖν ἡ δῆθεν ἐπιτροπὴ τῶν Σποράδων.» -------------------------------------------------------------------

Ἡ Α. Ε. ὁ γενικὸς διοικητὴς τῶν Νήσων Ἀχμὲτ πασσᾶς, προερχόμενος ἐκ Καλύμνου, προσωρμίσθη τὴν 3 τοῦ μηνὸς μετὰ στολίσκου εἰς τὴν νῆσον Σύμην, ὅθεν τὴν ἐπιοῦσαν ἔμελλε νὰ διευθυνθῇ εἰς Καστελλόῤῥιζον. Καθ᾿ ἃ γράφουσι πρὸς τὸν «’Αμερόληπτον» ἐκ τῆς πρωτευούσης, ἡ Υ. Πύλη, ἀπαντῶσα πρὸς εἰσηγήσεις τινὰς, διηύθυνε πρὸς τὰς Δυνάμεις διακοίνωσιν, ἔν ᾗ ἐξηγεῖ τὴν τελευταίαν διαγωγὴν αὐτῆς πρὸς τοὺς κατοίκους τῶν Σποράδων. -------------------------------------------------------------------

Ὁ ἐν Ῥόδῳ ἀνταποκριτὴς τοῦ «Ἀμερολήπτου» ἀπαντᾷ διὰ τῆς αὐτῆς ἐφημερίδος πρὸς τὴν μακρὰν ἀπολογίαν ἣν Συμαῖοι τινες, ἀγανακτοῦντες διότι ἀδιακρίτως συμπεριελήφθησαν ὑπ᾿ αὐτοῦ εἰς φοβερὰν κατηγορίαν, δίκαιον ἐνόμισαν νὰ δημοσιεύσωσι διὰ τῆς Ἀμαλθείας. Ἐκ τῆς ἀπαντήσεως ταύτης παραθέτομεν εὐχαρίστως τὰ ῥξῆς: « Πολλάκις εἶπον καὶ πάλιν ἐπαναλαμβάνω – λέγει ἐν ἀρχῇ ὁ ἐν Ῥόδῳ ἀνταποκριτὴς – ὅτι μεταξὺ πασῶν τῶν ἄλλων Σποράδων ἡ Σύμη διεκρίθη πάντοτε διὰ τὴν σχετικὴν φρόνησιν καὶ μετριότητα αὐτῆς· ὅθεν ἕπεται ὅτι πᾶσαι αἱ καταχρήσεις ὅσας κατέδειξα ὁμιλῶν περὶ τῶν Σποράδων, δὲ ἐφαρμόζονται ἰδίως εἰς τὴν Σύμην. » Ἀπαριθμήσας δὲ καί τινα τοὺς συμαίους ἰδίως ἀφορῶντα αἰτιάματα, καταλήγει εἰς τὰ ἑξῆς: – « Μήπως διὰ τούτων λέγω ὅτι ἐν Σύμῃ δὲν ἐπροκόψατε μεγάλως, ὅτι κατὰ πολλὰ δὲν δὲν ὑπερέβητε τοὺς Ῥοδίους καὶ τοὺς κατοίκους πολλῶν ἄλλων ἐπαρχιῶν

-337-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τοῦ κράτους; Τὶς δὲν ὁμολογεῖ ὅτι ἐντὸς ὀλίγων ἐτῶν ἐχειραφετήσατε ἑαυτοὺς, ἐπλουτήσατε, ἐξεπαιδεύθητε, καὶ ὅτι ἡ Σύμη ἔχει σήμερον ἐμπόριον καὶ νεότητα κατὰ τὸ πλεῖστον μέρος πεφωτισμένην, ἀκεραιον καὶ τιμίαν; Ὅ,τι καὶ ἂν λέγητε ὑμεῖς, οὔτε εἶπον οὔτ᾿ ἔγραψα ἐγὼ τοὐναντίον καθόσον ἀφορᾷ τὴν Σύμην, ἀλλ᾿ ἔγραψα καὶ ἐπαναλαμβάνω ὅτι αἱ Σποράδες ἐν γένει λυπηρὰν ἐποιήσαντο χρῆσιν τῶν θεσμῶν καὶ τῶν προνομίων αὐτῶν, καὶ ὅτι ἦτο καιρὸς νὰ παύσωσιν αἱ κατχρήσεις αὗται. – Αἱ ἀντεγκλήσεις ἡμῶν εἶναι λοιπὸν ἀνυπόστατοι. – Ἡ Κάσσος καὶ τὸ Καστελλόῤῥιζον, ἐξαιρουμένων τῶν πλείστων ἐκ τῶν ἄλλων μικρῶν νήσων, ὑπερέβησαν ἑαυτὰς καὶ ὑπερεπλήρωσαν τὸ μέτρον, ἡ δὲ Σύμη ἐπλήρωσε μάλιστα διὰ τὰς ἀδελφὰς αὐτῆς. – Δὲν λέγω ὅτι εἶναι δίκαιον, ἀλλ᾿ εἶναι ἐν τῇ τάξῃ τῶν πραγμάτων. » Ἡ κρίσις αὕτη εἶναι ἴσως ἐπιεικής. Καθ᾿ ὅσον δὲ ἀφορᾷ τὰ κατὰ τῶν Συμαίων ἰδίως ἐκφερόμενα αἰτιάματα, ἀφίνομεν εἰς τούτους ν᾿ ἀπαντήσωσιν, ἐὰν τὸ νομίσωσιν ἀναγκαῖον. 15. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πόλεως (φ. 663 της 9/21 Απριλ. 1869, 3η σ.)

– Κατὰ τὸ αὐτὸ φύλλον, (σημ. Δ.Α.Ζ. του ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ) αἱ Σποράδες νῆσοι, πλὴν τῆς Σύμης καὶ Καλύμνου, ὑπετάγησαν εἰς τὰς διαταγὰς τῆς Ὑψ. Πύλης· ἡ δὲ Σύμη καὶ ἡ Κάλυμνος προτείνουσι δυσκολίας· κατὰ δὲ τὰς τελευταίας εἰδήσεις, ὁ Ἀχμὲτ πασᾶς ἐν Καλύμνῳ διέτριβε μετὰ μιᾶς φρεγάτας καὶ δύο ἄλλων ἀτμοπλοίων. 16. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πόλεως (φ. 664 της 12/24 Απριλ. 1869, 2η σ.) ΠΑΡΙΣΙΟΙΣ 22 ἀπριλ. (ν).

«Ὁ διπλωματικὸς Μνήμων» λέγει ὅτι οἱ ἀντιπρόσωποι τῶν Σποράδων δὲν ἐζήτησαν ἐκ νέου ἀκρόασιν παρὰ τοῦ κ.

-338-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Λαβαλέτ· πιθανὸν δ᾿ εἶναι νὰ παραιτήσωσι τὸ ἐπιχείρημά των. Χθὲς ὁ αὐτοκράτωρ ὑπεδέξατο εἰς ἀκρόασιν τὴν Α. Ε. τὸν Δαοὺτ πασᾶ νύ6 παρουσιασθέντα διὰ τοῦ Δζεμὶλ πασᾶ πρέσβεως τῆς Πύλης εἰς Παρισίους. Στο ίδιο φύλλο, στην 3η σελ. Ἀναγινώσκομεν ἐν τῇ Σάμῳ. « Τὴν παρελθοῦσαν Παρασκευὴν ἀφίκετο ἐν τῷ λιμένι ἡμῶν τὸ αὐτοκρ. ἀτμόπλοιον «Πεϊκὶ Σεφκὲτ», προερχόμενον ἐκ Καλύμνου· ἀνεχώρησε δ᾿ ἐντεῦθεν τὸ παρελθὸν Σάββατον, κατευθυνόμενον εἰς Χίον. Δυνάμει Βεζυρικῆς διαταγῆς, ἐπετράπη καὶ ἐφέτος, ὡς τὸ σύνηθες, ἡ ἐκ τῆς νήσου Νισύρου ἐξαγωγὴ ἱκανῆς ποσότητος θειοχώματος πρὸς θείωσιν τῶν ἀμπέλων τῆς Σάμου. Ἡ Ἡγεμωνικὴ Κυβέρνησις ἀπέστειλεν εἰς Νίσυρον ἐπὶ τούτῳ ἐπιστάτην ὅπως ἐπιβλέπῃ ἵνα τὸ διὰ τὴν Σάμον λαμβανόμενον θεῖον ᾖ ἐκ τῆς καλλιτέρας ποιότητος καὶ ἀνόθευτον». 17. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πόλεως (φ. 497 της 15/27 Απρ. 1869, 2η σελ., ‘‘ΕΣΩΤ. ΕΙΔΗΣΕΙΣ’’)

Ἡ κατάργησις τῶν προνομίων τῶν σποράδων νήσων πολλαχῶς ἐσχολιάσθη ὑπὸ τῶν εὐρωπαϊκῶν ἐφημερίδων, μεταξύ δὲ τούτων ὁ «Διπλωματικὸς Μνήμων» ἐδημοσίευσεν ἐσχάτως τὴν ἑξῆς περίεργον ἐξήγησιν τῶν ἀφορμῶν, αἵτινες προυκάλεσαν τὴν κατάργησιν ταύτην. « Οἱ κάτοικοι τῶν νήσων τούτων, λέγει ἡ ἐν λόγῳ ἐφημερὶς, διαπράττουσι συνήθως ἀναιδεστάτην ὑπεξαίρεσιν ἐμπορευμάτων· δὲν ὑπάρχει παράδειγμα ὅτι πλοιάρια, χρησιμεύοντα κυρίως διὰ τὴν μεταφορὰν κορινθιακῆς σταφίδος, σύκων, ἐλαιῶν καὶ ἄλλων ὀπωρικῶν ἐξ Ἑλλάδος 6.

νυ = νυν (τώρα) (ΠΑΠΥΡΟΣ)

-339-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

προερχομένων, παρέδωκαν κατὰ τὴν ἄφιξιν αὐτῶν εἰς τοὺς παραλήπτας των ἀκέραιον τὸ φορτίον· οἱ πλοίαρχοι αὐτῶν παραδίδουσι πάντοτε κατὰ ἓν τρίτον ὀλιγότερον αὐτὸ, προφασιζόμενοι ὅτι τὰ ἐμπορεύματα, φορτωνόμενα ἐντὸς τῶν πλοιαρίων ἄνευ καταστρώματος, κινδυνεύουν πάντοτε ἅμα ὡς ἡ θάλασσα καταστῇ τρικυμιώδης νὰ παρασυρθῶσιν ὑπὸ τῶν κυμάτων· πράγματι ὅμως, προσορμίζονται εἰς Σικελίαν, ἔνθα συμφώνως μετ᾿ ἄλλων ἑλληνικῶν οἴκων πωλοῦσι δι᾿ ἴδιον λογαριασμὸν μέρος τοῦ φορτίου των. Τὰ γεγονότα ταῦτα λέγεται ὅτι ἐπιμαρτυροῦνται δι᾿ ἀναριθμήτων παραπόνων ἐκ μέρους τῶν ἐμπόρων Μασσαλίας, Λιβόρνου καὶ Τεργέστης, εἰς τὰ γεγονότα δὲ ταῦτα λέγονται συνένοχοι μετὰ τῶν πλοιάρχων καὶ αὐταὶ αἱ δικαστικαὶ ἀρχαὶ τῶν Σποράδων. Ἰδοῦ διατὶ ἡ Ὑψ. Πύλη ἀπεφάσισεν, ὡς λέγεται, νὰ ἀφαιρέσῃ ἀπὸ τῶν νήσων τούτων τὸ διοικητικὸν τῆς αὐτονομίας σύστημα, οὗ ἀπήλαυον ἄχρι τοῦδε, ὅπως ἐπιβάλῃ αὐταῖς τὸ σύστημα τῶν βιλαετίων». 18. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πόλεως (φ. 665 της 16/28 Απριλ. 1869, 3η σ.)

– Ἀναγινώσκομεν ἐν τῇ Βυζαντίδι. – Ἐκ Καλύμνου γράφουσι πρὸς ἡμᾶς ὅτι ἐσυστήθη ἐκεῖ καϊμακάμης καὶ συμβούλιον, καταργηθείσης τῆς μέχρι τοῦδε Δημαρχίας· ἐπέμφθησαν δὲ καὶ διαταγαὶ τοῦ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασᾶ εἰς Λέρον καὶ Ἀστυπαλαίαν, διὰ νὰ σταλῶσι πληρεξούσιοι καὶ ποιήσωσι τὴν νενομισμένην διανομὴν τῆς μισθοδοσίας τοῦ ἀρχιερέως των ἁγ. Λέρνης κ. Ἰγνατίου. 19. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πόλεως (άρθρο σε δύο συνέχειες ) (φ. 498 της 19/1 Μαΐου 1869, 3η σελ. και 499 της 24/6 Μαΐου 1869, 2η και 3η σ.)

-340-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ Ἐν τῷ μέσῳ τῶν πολλῶν καὶ ποικίλων τῆς ἡμέρας ζητημάτων, ἅτινα ἐφειλκύσαντο τοῦ κοινοῦ τὴν προσοχὴν καὶ περιέργειαν, συγκατελέχθη ἐπ᾿ ἐσχάτων καὶ τὸ ζήτημα τῶν Σποράδων νήσων. Ἅπας ὁ τύπος τῆς πρωτευούσης καὶ τῶν ἐπαρχιῶν ἀφορμὴν λαμβάνων ἐκ τῶν ὑπὸ τῆς Σ. Κυβερνήσεως ληφθέντων μέτρων περὶ καταργήσεως τῶν μέχρι τοῦδε ὑφισταμένων ἐν ταῖς Σποράσι διοικητικῶν προνομίων, καὶ τελωνιακῶν δικαιωμάτων, ἔγραψε πολλὰ περί τε τῆς γεωλογικῆς τῶν νήσων καταστάσεως, τῆς ἐμπορικῆς, πολιτικῆς καὶ διανοητικῆς ἀναπτύξεως, καὶ τοῦ ἠθικοῦ τῶν ἐν αὐταῖς οἰκούντων χαρακτῆρος, τὸν φωτισμὸν τῶν ἀναγνωστῶν αὐτοῦ ἐπιδιώκων. Οἱ κάτοικοι τῶν νήσων τούτων, οἵτινες τὸ πλεῖστον τοῦ χρόνου ὑπὸ τὰ ἔγκατα τῶν θαλασσίων ὑδάτων διαμένουσι, μικρὸν δὲ φροντίζουσι περὶ τῶν ἐπὶ τὴν γῆν κατοικούντων, μεγάλως βεβαίως ἐξεπλάγησαν βλέποντες τὰ σπουδαιότερα φύλλα πολλὰς ἀφιεροῦντα σελ.ίδας πρὸς ἀκριβῆ ἐξιστόρησιν τοῦ πολυμόχθου καὶ ὅλως παραδόξου βίου καὶ τοῦ χαρακτῆρος αὐτῶν, ἐνῷ μέχρι σήμερον εἰς μόνα τὰ ὑπὸ τὴν θάλασσαν ἔντομα ἦσαν -341-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

γνωστοί. Ἐὰν ἐξαιρέσῃ τις τὴν ἐν τῷ «Νεολόγῳ» πρό τινος δημοσιευθήσαν περὶ Καλύμνου ἔκθεσιν, ἥτις ἦτο σύντομος μὲν, ἀλλ᾿ ἀκριβὴς καὶ πιστὴ τῶν τε γεγονότων και πραγμάτων ἀφήγησις, αἱ περὶ αὐτῶν κρίσεις καὶ τὰ συμπεράσματα τῶν διαφόρων ἐφημερίδων, ἔν τισι μὲν ἦσαν οὐχὶ τόσῳ εὐνοηκὰ, ἐν πολλοῖς δὲ ἠμαρτημένα, καὶ ἔν τισιν ὅλως ἀνύπαρκτα, ὡς συμβαίνει συνήθως εἰς τοὺς ἐπιχειροῦντας νὰ γράφωσι περὶ τόπων, οὓς οὐδέποτε ἐπεσκέφθησαν, καὶ περὶ ἀνθρώπων, μεθ᾿ ὧν οὐδέποτε συνανεστράφησαν, καὶ περὶ ὧν οὐδέποτε ἐφρόντισαν νὰ λάβωσιν εἰδήσεις ἀκριβεῖς καὶ ἀληθεῖς πληροφορίας. Ὁπωσδήποτε οἱ νησιῶται βλέποντες ἑαυτοὺς πρώτην ταύτην φορὰν ἐκτεθειμένους κατὰ πάσας τὰς διαστάσεις τῶν ἐφημερίδων, ἐν ἐποχῇ καθ᾿ ἣν βαθεῖα περὶ αὐτῶν σιγὴ ἐπεκράτει καὶ ἐντελὴς περὶ τῶν πραγμάτων αὐτῶν ἄγνοια, μετὰ δικαίας ὑπερηφανείας καὶ συγκινήσεως τὸ θεοκρίτειον ἐπιπαρῴδουν: Δῆλον ὅ,τι ἐν τᾷ γᾷ χ᾿ ἡμεῖς φαινόμεσθα εἶμεν. Ἀλλὰ μεθ᾿ ὁπόσης ἐκπλήξεως καὶ ἀπορίας ἀνεγίνωσκον ἐν τῇ ἐν Σμύρνῃ ἐκδιδομένῃ ἐφημερίδι «Ἁμερολήπτῳ» συστηματικὴν σειρὰν ἄρθρων καὶ ἐκ Ῥοδου ἀλληλογραφιῶν, δι᾿ ὧν ὅ τε συντάκτης καὶ ἀνταποκριτὴς αὐτοῦ, ὑπὸ τὸ πρόσχημα ὅτι θέλουσι διασαφηνίσει τὸ εἰς πολλοὺς ἄγνωστον ζήτημα τῶν Σποράδων, ἀνέλαβον τὸν ἤκιστα ἐπίζηλον εἰς πράγματι ἀμερολήπτους δημοσιογράφους ἀγῶνα, νὰ ἀποδείξωσιν, οὐδὲν πλέον οὐδὲν ἧττον ἢ τὰ μὲν ἐν λόγῳ προνόμια ἁπλῆν φαντασμαγορίαν ἐπ᾿ οὐδενὸς ἐπισήμου τίτλου στηριζόμενα, τοὺς δὲ νησιώτας ὡς εἰς μέγιστον βαθμὸν ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς καταπτώσεως περιελθόντας ἔνεκα ματαίας φιλοδοξίας καὶ ἐγωϊσμοῦ (;) ἐπικαλούμενοι τὴν αὐτοκρατορικὴν ἐπέμβασιν πρὸς πρόληψιν καὶ κατάπαυσιν τάξεως πραγμάτων τοσαύτας παρουσιαζούσης καταχρήσεις καὶ τοιαῦτα παραγούσης σκάνδαλα! Οὐδόλως ξενιζόμεθα ἐπὶ τῇ τοιαύτῃ τοῦ άνταποκριτοῦ διαγωγῇ· γινώσκοντες ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὸν ἄνδρα οὐδὲν γενναῖον

-342-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

καὶ ευγενὲς κεκτημένον, εὐκόλως ἐννοοῦμεν τὸν σκοπὸν τῆς τοιαύτης καθ᾿ ἡμῶν σταυροφορίας καὶ τὰ ἀφ᾿ ὧν ὁρμᾶται ἐλατήρια· ἀλλ᾿ ὁ ξενισμὸς ἡμῶν καὶ ἀπορία μένει ἀνεξήγητος, ἀναλογιζομένων, πῶς συντάκτης σπουδαίας ἐφημερίδος σκοπὸν ἐχούσης τὸν φωτισμὸν τῶν ἀναγνωστῶν αὐτοῦ διὰ τῆς πιστῆς τῶν γεγονότων ἀφηγήσεως, καὶ τῆς ἀμερολήπτου ἐξετάσεως τῶν διαφόρων τῆς ἡμέρας ζητημάτων, ἀφίνει ἑαυτὸν τόσῳ εὐκόλως νὰ παραπείθηται καὶ νὰ συμπαρασύρηται ὑπὸ ψευδῶν ἐκθέσεων καὶ κρίσεων λελανθασμένων ἑνὸς ἀνταποκριτοῦ εἰς πλήρη ἄγνοιαν εὑρισκομένου τῶν τε πραγμάτων τῶν μερῶν ἐκείνων, καὶ τῶν ἱστορικῶν γεγονότων. Ἐκτὸς στατιστικῶν τινων πληροφοριῶν περὶ τῆς ἐμπορικῆς τῶν νήσων ἀναπτύξεως, ἃς ὁ ἀνταποκριτὴς πιστῶς περιέγραψε, διότι ἐφρόνει ὅτι τοιαύτη τις ἔκθεσις ἄριστα πρὸς τὸν σκοπὸν του ἐξυπηρέτει, αἱ περὶ τοῦ πολιτεύματος καὶ τοῦ χαρακτῆρος τῶν νησιωτῶν κρίσεις αὐτοῦ καὶ πληροφορίαι εἶναι τόσῳ ψευδεῖς, τόσῳ λελανθασμέναι, καὶ τόσῳ τῆς ἀληθείας ἀπέχουσαι, ὥστε οἱ γινώσκοντες ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὰς νήσους ἐκείνας, τὸ εὐάγωγον καὶ φιλόνομον τῶν κατοίκων καὶ τὴν ἱστορίαν τοῦ πολιτεύματος αὐτῶν, ἀναγινώσκοντες τὰς ἐν τῷ «Ἀμερολήπτῳ» ἀνουσίους τερθρείας7, διεπυνθάνοντο ἀλλήλους, ἐὰν τὰ γραφόμενα ἀναφέρωνται εἰς τὰς γνωστὰς ἐν τῇ γεωγραφίᾳ Σποράδας, ἢ εἰς ἄλλας τινὰς νήσους κειμένας ἐν τῇ ζωηρᾷ τοῦ Ῥοδίου ἀνταποκριτοὺ φαντασίᾳ. Ἵνα δὲ μὴ νομίσωσιν οἱ ἀναγνῶσται τοῦ «Νεολόγου» ὅτι ὑπεβολὴν λέγομεν ἐξ ἀκράτου πρὸς τοὺς νησιώτας ὠθούμενοι ἀγάπης, προτιθέμεθα νὰ ἀναλύσωμεν παραγράφους τινὰς τῶν περὶ σποράδων ἄρθρων καὶ ἀλληλογραφιῶν τοῦ «Ἀμερολήπτου» προβάλλοντες πράγματα εἰς τοὺς ἐντέχνους ἴσως ἀλλὰ κενοὺς λόγους καὶ ἱστορικὰ γεγονότα εἰς τὰ σοφίσματα τοῦ 7. τερθρεία = σοφιστική ή σχολαστική λεπτολογία // φλυαρία για παραπλάνηση (ΠΑΠΥΡΟΣ)

-343-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τε συντάκτου καὶ ἀνταποκριτοῦ· ἀλλὰ πρὶν ἢ προβῶμεν εἰς τὸ κύριον ἡμῶν θέμα, ἀναγκαῖον κρίνομεν νὰ προτάξωμεν γενικὰς τινὰς παρατηρήσεις περὶ τῶν ἀπό τινος χρόνου κατακλυζόντων τὰς νήσους ἡμῶν ἀγαθῶν τούτων ξένων, εἰς οὓς κατατάσσεται βεβαίως καὶ ὁ κ. ἀνταποκριτὴς, καὶ οἵτινες ἀνέλαβον ἀπό τινος νὰ διαβάλωσι καὶ νὰ διασύρωσι μετὰ μανίας τοὺς νησιώτας ἐν παντί καιρῷ καὶ τόπῳ, ἐξυπηρετοῦντες οὕτω συμφέροντα ἴδια καὶ πάθη· τὰς δὲ παρατηρήσεις ὑμῶν ταύτας τοσοῦτον ἀναγκαίας νομίζομεν νὰ καθυποβάλωμεν ὑπ᾿ ὄψιν τοῦ ἀναγνώστου, καθόσον πιστεύομεν, ὅτι δι᾿ αὐτῶν θέλει δυνηθῆ νὰ συλλάβῃ ἰδέαν ἀσφαλῆ περί τε τῆς ποιότητος τῶν προσώπων πρὸς οὓς ἡμῖν ὁ ἀγὼν, καὶ τῶν ἀφ᾿ ὧν ὁρμῶνται λόγων. Εἰς γῆν ἄνυδρον καὶ ὅλως ἄγονον οἰκοῦντες οἱ νησιῶται ἐπεδόθησαν οἱ πλεῖστοι εἰς τὸ ἐπίπονον καὶ ἥκιστα ἐπίφθονον τοῦ σπογγαγρέτου ἐπάγγελμα. Στερούμενοι τῶν εὐφόρων πεδιάδων καὶ τῶν λοιπῶν πλεονεκτημάτων, δι᾿ ὧν ἡ φύσις ἐφιλοτιμήθη νὰ προικίσῃ τὴν γείτονα Ἀσίαν, οἱ νησιῶται ἠναγκάσθησαν ἀπὸ τῶν ἐκτεταμένων τῆς θαλάσσης πεδιάδων, ἃς ἐπὶ μακρὸν διὰ μικρῶν πλοιαρίων ὡς δελφίνες διασχίζουσιν ἀτρομήτως, καὶ ἀπὸ τῶν βαθυτάτων αὐτῆς μυχῶν ἐξ ὧν ἀποσπῶσι τοὺς σπόγγους, νὰ προσπορίζωνται πᾶν ὅ,τι ἡ φύσις ἠρνήθη εἰς τὴν γῆν των νὰ χορηγήσῃ. Ἐφ᾿ ἱκανὸν χρόνον μετήρχοντο ἠσύχως τὸ μοναδικὸν εἰς τὴν ὑφήλιον πλὴν ἀλλ᾿ εἰς αὐτοὺς προσφιλὲς ἐπάγγελμα τῆς σπογγαλιείας εὐτυχεὶς λογιζόμενοι, διότι ἠδυνήθησαν διὰ δραστηριότητος ἐξιδιασμένης καὶ θαυμασίας ἱκανότητος νὰ απολαμβάνωσιν, ὅσον τὸ ἐπ᾿ αὐτοῖς, πάντων τῶν οὐσιωδῶς ἀναγκαίων, ἅτινα ἡ γενέτηρα αὐτῶν γῆ ἕνεκα τραχύτητος καὶ ξηρότητος δὲν ἐχορήγει. Ἀλλ᾿ ἀφ᾿ ὅτου τὸ ἐπιχειρηματικὸν καὶ κερδοσκοπικὸν πνεῦμα ἰθαγενῶν τινων ἐμπόρων εἰσήγαγε τὸ ἐπιζήτητον τοῦ σπόγγου προϊὸν εἰς τὰς μεγάλας τῆς Εὐρώπης ἀγορὰς, οἱ νησιῶται ἐπικερδέστερον μὲν κατέστησαν τὸ ἐπιτήδευμά των, πλὴν ὅμως ἐπέσπασαν τὴν

-344-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

προσοχὴν εὐϋπολήπτων τινῶν ξένων ἐμπόρων, οὓς μετὰ ταῦτα δυστυχῶς παρηκολούθησε ὁμάς τις ἀνθρώπων, ἐξ ἐκείνων δηλ. οἵτινες οὐδὲν ἀγαθὸν κεκτημένοι ἕν τε τῇ ἰδίᾳ πατρίδι ἢ ἀλλαχοῦ, ἀλῆται καὶ ἄστεγοι περιπλανῶνται τῇδε κἀκεῖσε, τύχην ἐκζητοῦντες νὰ ἀνεύρωσιν, ἣν οὐδέποτε ἀπώλεσαν· πεπροικισμένοι μὲ δόσιν τινὰ εὐφυΐας καὶ ἐνεργητικότητος, ὡς ἅπαντες οἱ τυχοδιῶκται, κατώρθωσαν νὰ προσκληθῶσιν εἰς ἐμπόρους τινὰς ἄλλοι μὲν ὡς προμηθευταὶ καὶ μεσίται, ἕτεροι δὲ ἱκανότεροι μάλλον τῶν ἄλλων παρουσιάζονται εἰς τὰς ἀγορὰς ὡς πρώτης τάξεως κεφαλαιοῦχοι οὐδὲν ἄλλο προσὸν πίστεως κεκτημένοι, ἢ μόνον τὸ ἀνάστημά των ἄλλοι δὲ ὑπὸ φιλανθρωπικῶν βεβαίως αἰσθημάτων ἐμφορούμενοι παρουσιάζονται αὐτοχειροτόνητοι προστάται καὶ δικηγόροι τῶν ταραξιῶν καὶ αἰσχροκερδῶν ἐπὶ ἁδρᾷ ἀμοιβῇ ἐπισείοντες εἰς τὴν κεντρικὴν τῆς Ῥόδου ἀρχὴν τὸ φόβητρον ψευδοῦς ἐθνικότητος. Διὰ τοιούτων μέσων τὸ ξενικὸν καὶ ἔκφυλον τοῦτο στοιχεῖον κατέστη ὁ ἀληθὴς σάραξ τῶν μερῶν ἐκείνων. Δὲν εἶχον ἄρτον, καὶ ἄρτον προσεπορίσθησαν παρὰ τῶν νησιωτῶν, δὲν εἶχον περιουσίας, καὶ περιουσίας ζητοῦσι νὰ δημιουργήσωσι διὰ μέσων καὶ ἐνεργειῶν ἀναξίων καὶ τιμίους ἄνδρας· ὁ σκοπὸς τῶν ἐπηλύδων τούτων εἶναι εὐνόητος· προτίθενται νὰ κατακτήσωσιν ἐμπορικῶς τὰ μέρη ἐκεῖνα καὶ νὰ περιαγάγωσιν εἰς ἑαυτοὺς πάντας τοὺς πόρους τῶν ὠφελημάτων, καταστρέφοντες τὰ ἐγχώρια κεφάλαια. Ἄλλοτε ἑταιρίαι τινὲς ἐμπορικαὶ καὶ πλεονεκτικαὶ ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς Γενούης καὶ Ἑνετίας ὁπλίζουσαι ἀριθμόν τινα πλοίων ἀπέσπων ὅσα μέρη ἠδύναντο ἀπὸ τοῦ καταῤῥέοντος βυζαντινοῦ κράτους. Ἐὰν σήμερον αἱ τοιαῦται κατακτήσεις παρῆλθον ἀνεπιστρεπτεὶ, οἱ κάτοικοι τῶν Σποράδων παρίστανται θεαταὶ ἑτέρας μισητῆς κατακτήσεως· ὑπὸ τὸν πέπλον τῶν κοσμοπολιτικῶν ἰδεῶν κατεπλημμύρησαν τὰς Σποράδας ἐκμυζῶντες πᾶσαν ἰκμάδα αὐτῶν. Οἱ κάτοικοι αὐτῶν οὐδόλως ἤθελον λυπηθῆ, ἀπ᾿ ἐναντίας μεγάλην ἤθελον αἰσθανθῆ χαρὰν, ἐὰν οἱ ξένοι κατήρχοντο ἐν ταῖς ἐμπορικαῖς

-345-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἀγοραῖς εἰς τὸ στάδιον τοῦ ἐλευθέρου ἀνταγωνισμοῦ, διότι καλῶς γινώσκουσι τὰ ἐκ τοῦ τοιοὐτου ἀναγωνισμοῦ παραγόμενα αἴσια ἀποτελέσματα· ἀλλ᾿ οἱ κύριοι οὗτοι μισοῦσιν, ἀπεχθάνονται τὸν εὐγενῆ ἀνταγωνισμὸν, τὸν μισοῦσι, διότι δὲν ἔχουσι κεφάλαια. Τούτων ἕνεκα οὐδεμίαν παραλείπουσιν εὐκαιρίαν ὅπως κλονίσωσι τὴν πίστην καὶ τὴν ὑπόληψιν τῶν ἐγχωρίων ἐμπόρων ἐπιθυμοῦντες νὰ καταστρέψωσιν αὐτοὺς καὶ ἐμποδίσωσι τὴν εἴσοδον ξένων κεφαλαίων ὅπως μείνωσι μόνοι· ὡς ξένους χαρακτηρίζουσι τοὺς ἐγχωρίους, ὡς ἀπίστους, στρεψοδίκους, καταχραστὰς, καὶ ληστὰς!! Εἰς τὴν διοικητικὴν ἀρχὴν κατηγοροῦσιν αὐτοὺς ὡς δεικνύοντας τάσεις ἐνωτικὰς, στασιαστικὰς, ὡς περιφρονοῦντας τὰ κυβερνητικὰ μέτρα. Οὕτω δὲ ὠφελοῦνται διττῶς· δολοφονοῦσι τὸ πρώτιστον αὐτῶν κεφάλαιον, ἤτοι τὴν πίστιν καὶ ὑπόληψιν ἐφ᾿ ἧ διεκρίθησαν ἀνέκαθεν, καὶ εἶτα ἐμβάλλουσιν αὐτοὺς εἰς ἔξοδα διαδικασίας ἀπολαμβάνοντες αὐτοὶ τὰ δικηγορικὰ τέλη, διότι κατὰ τρόπον ἀκατάληπτον παρίστανται ὡς ἔνθερμοι καὶ ἀφιλοκερδεῖς προστάται. Ἐὰν συναλλαχθῇ τις μετά τινος προμηθευτοῦ, ἢ μεσίτου καὶ ζητήσει ἐνημέρως τὴν πληρωμὴν, ὁ ἔντιμος προμηθευτὴς διαμαρτύρεται, λόγῳ ὅτι προσβάλλεται ἡ ἀξιοπρέπεια τοῦ προϊσταμένου του, ζητεῖ ἀποζημιώσεις ὑπερόγκους, οὕτω δὲ ὁ ταλαίπωρος νησιώτης ἀναγκάζεται νὰ ἀφήσῃ τὰ κεφάλαιά του ἀτόκως ἐπί πολλοὺς μῆνας εἰς ξένας χεῖρας. Ἑὰν ἕνεκα ἐμπορικῶν ληψοδοσιῶν περιέλθωσιν εἰς δίκην ξένοι μετ᾿ ἐγχωρίων, καὶ τὸ ἐπιτόπιον δικαστήριον ἀναγκασθῇ νὰ ἀπονείμῃ δικαιοσύνην, οἱ ἀξιότιμοι φίλοι φωνάζουσιν, ὅση αὐτοῖς δύναμις, κατὰ τῆς αὐτοδιοικήσεως, τῶν προνομίων ἐκζητοῦντες τὴν κατάργησιν αὐτῶν· συμβαίνει ταραχή τις; διαπράττεται πταῖσμα τι; Ἐπιλαμβάνονται πάραυτα τῆς περιστάσεως ὅπως κατηγορήσωσι τοὺς νησιώτας ὡς ταραξίας καὶ τὴν νῆσον αὐτῶν ὡς φωλεὰν κακούργων. Ἐν ἑνὶ λόγῳ οὐδὲν παραλείπουσιν, ὅπως διασύρωσιν εἰς τὴν ἀνωτέραν ἀρχὴν τοὺς νησιώτας ὡς ταραξίας, στασιαστὰς,

-346-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

καὶ εἰς μεγίστην ἠθικὴν ἐξαχρείωσιν περιελθόντας παρασκευάζοντες οὕτως ἐπιβούλως καὶ σατανικῶς τὴν κατάλυσιν τοῦ πολιτεύματός των, ὅπως ὑποβάλλοντες αὐτοὺς εἰς νέα βάρη καταστρέψωσιν ὑλικῶς καὶ ἠθικῶς, καὶ οὕτω μείνωσιν ἐλεύθεροι εἰς τὸ ἐμπορικὸν στάδιον ἄνευ ἐπικινδύνων ἀντιπάλων. Τοιοῦτος ὁ βίος καὶ τοιαύτη ἡ πολιτεία τῶν παρ᾿ ἡμῖν ἐπιδημούντων ξένων. Ἀντὶ εὐγνωμοσύνης καὶ χάριτος πρὸς τοὺς νησιώτας παρ᾿ οἷς εὗρον φιλοξενίαν καὶ πόρον ζωῆς, ἐπιδεικνύουσιν ἀξιόμεμπτον διαγωγὴν παραγνωρίζοντες τὰ θεῖα τῆς φιλοξενίας καὶ ἀδελφότητος δίκαια, καὶ ὑποσκάπτουσι τὴν ἠσυχίαν καὶ εὐημερίαν αὐτῶν μέχρις ὑπάρξεως, πρὸς μόνον τὸν σκοπὸν νὰ καταστήσωσι μονοπώλιον τὸ ἐμπόριον τοῦ σπόγγου καὶ νὰ πρωταγωνιστῶσιν εἰς πᾶσαν ἐμπορικὴν ἀγοράν· συνεπεῖς εἰς τὴν πολιτικὴν των καὶ εἰς τὴν ἀποστολὴν των πιστοὶ δὲν ἀφῆκαν νὰ παρέλθῃ ἐν σιγῇ καὶ ἡ περὶ καταργήσεως τῶν πρὸ τοσούτων χρόνων ὑφισταμένων ἐν ταῖς νήσοις προνομίων περίστασις. Ἀλλὰ μετὰ πολλῆς προθυμίας καὶ δραστηριότητος ἐπελήφθησαν τῆς περιστάσεως, ὅπως παραστήσωσι τὴν ἐσχάτην ἠθικὴν κατάπτωσιν εἰς ἣν περιῆλθον οἱ νησιῶται ἕνεκα τῆς κακῆς τῶν προνομίων αὐτῶν ἐξασκήσεως καὶ ἀποδείξωσιν ἀναγκαίαν τὴν κατάλυσιν τοῦ πολιτεύματός των, τοσούτῳ μᾶλλον, φωνάζουσιν, ὅσῳ τὸ πολίτευμα τούτο οὐδόλως στηρίζεται ἐπὶ ἐπισήμου πράξεως ἢ ἐγγράφου, ἀλλ᾿ ἁπλῶς ἐδημιουργήθη ὑπὸ τῶν νησιωτῶν ἕνεκα τῆς ἀκηδείας καὶ ἀπρονοησίας τῶν κατὰ καιροὺς διοικητῶν τῆς Ῥόδου. Μετὰ τὴν σύντομον ταύτην ἔκθεσιν περὶ τῆς ἀρχῆς καὶ τοῦ σκοποῦ τῆς νέας ταύτης εἰς τὰς νήσους ἡμῶν ξενικῆς ἐπιδρομῆς, ἴδωμεν νῦν ὁποίους λόγους φέρουσι πρὸς δικαιολόγησιν τῆς καταργήσεως τῶν προνομίων ὅ τε συντάκτης τοῦ «’Αμερολήπτου» καὶ ὁ ἐκ Ῥόδου ἀνταποκριτής. Ὁ συντάκτης τοῦ «Ἀμερολήπτου» καὶ ὁ ἀνταποκριτὴς αὐτοῦ κηρύτονται ἐν πρώτοις κατὰ τῆς διατηρήσεως τῶν

-347-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

προνομίων, διὰ τὸν λόγον ὅτι «τὰ προνόμια ταῦτα οὐδέποτε παρεχώρησεν ἢ ἀνεγνώρισεν ἐπισήμως ἡ Σ. Α. κυβέρνησις, ἄλλ᾿ ὅτι ἦσαν ἀποτέλεσμα σφετερισμοῦ, ἕνεκα τῆς ἀδυναμίας καὶ ἀφροντησίας τῶν κατὰ καιροὺς διοικητῶν τῆς Ῥόδου.» Ταῦτα λέγει ὡς ἀπὸ τρίποδος καὶ δογματικῶς ὁ συντάκτης· ὁ δὲ ἀνταποκριτὴς τῆς χλοερᾶς καὶ περιῤῥύτου Ῥόδου ἔχων φαντασίαν ζωηρὰν καὶ ποιητικὴν, ἀνακράζει μὲ ἦθος καὶ ὄμμα ἱστορικοῦ φιλοσόφου εἰσδύοντος εἰς τὰ σκότη τοῦ παρελθόντος ὅπως ἀναλύσῃ καὶ ἐξετάσῃ τὴν ἀληθειαν κεκαλυμμένην μὲ πέπλον, μεθ᾿ οὗ τὴν ἐνέδυσαν ἡ δημιουργικὴ φαντασία καὶ ὁ χρόνος: «Ἀνατρέχων τις εἰς τὸ παρελθὸν βλέπει μουδίρας μετερχομένους ἀναντιῤῥήτως ἐξουσίαν ἀπόλυτον καὶ τυραννικὴν, ἀλλ᾿ οὐχὶ τὸ ἐλάχιστον, ἴχνος διοικητικῶν προνομίων, οὐδὲ ἀποχῆς φόρον». Ἐκφέρων μετὰ τοσαύτης αὐθεντικότητος τὰς περικοπὰς ταύτας ἄνευ ἀποδείξεων καὶ περιστροφῶν ὁ κ. συντάκτης, ὁμοιάζει πρὸς τοὺς γενναίους ἐκείνους στρατιωτικοὺς, οἵτινες μὲ βῆμα σταθερὸν ἄνευ ἕλιγμῶν, καὶ μὲ λόγχην προτεταμένην διατάττουσι προσβολὴν κατὰ μέτωπον εἰς τὸν ἐχθρὸν, ὅπως τὸν καταβάλωσιν ἐξ ἐφόδου. Ὁ κάτοχος τῆς νέας ἱστορίας τῶν μερῶν ἡμῶν ἀναγινώσκων τὰς γραμμὰς ταύτας δύναται μὲν νὰ θαυμάσῃ τὸ ἀγέρωχον ὕφος τοῦ κ. συντάκτου, ἀλλὰ θέλει συνάμα ἀπορήσει διὰ τὴν μεγάλην ἀπάτην καὶ πλάνην εἰς ἣν εὑρίσκεται περί τε τὰ πράγματα καὶ τὰ ἱστορικὰ γεγονότα. Τὸ καθ᾿ ἡμᾶς, προσεδοκῶμεν πλειοτέραν γνῶσιν τῆς ἐπιτοπίου ἱστορίας ἡμῶν παρὰ τοῦ κ. συντάκτου, διότι φρονοῦμεν, ὅτι πρώτιστον μέλημα καὶ καθῆκον παντὸς βουλομένου νὰ διατρέξῃ τὸ πολυάσχολον καὶ ἐπίμοχθον τῆς δημοσιογραφίας στάδιον, εἶναι ἡ βαθυτάτη γνῶσις τῆς ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς καταστάσεως καὶ πρὸ πάντων τῆς νομοθεσίας τοῦ κράτους, ἐν ᾧ δημοσιογραφεῖ. Ὁ κ. συντάκτης θέλων νὰ φωτίσῃ τοὺς ἀναγνώστας αὐτοῦ περὶ τοῦ ἐσχάτως ἀναφανέντος ζητήματος τῶν Σποράδων, περιέπεσεν εἰς

-348-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἀσύγγνωστον ἱστορικὸν λάθος, διισχυρισθεὶς ὅτι τὰ παρὰ τοῦ ἀοιδίμου σουλτάνου Μαχμούτη ἐπικυρωθέντα προνόμια αὐτοδιοικήσεως οὐδέποτε παρεχώρησεν ἡ Σ. κυβέρνησις, καὶ ἀπέδειξεν ὅτι θέλων νὰ φωτίσῃ, εἶχεν ἀνάγκην φωτισμοῦ καὶ διδασκαλίας. Ἐὰν ὁ κ. συντάκτης γράφων περὶ τοῦ ζητήματος τούτου συνεβουλεύετο τὸν τυχόντα ἄνθρωπον, ἤθελε μάθει ὅτι ὁ μεγαλεπήβολος έκεῖνος σουλτάνος εἰσελ.θὼν θαῤῥαλέως εἰς τὸ στάδιον τῶν πολιτικῶν μεταῤῥυθμίσεων ἐχορήγησεν εἰς τὰς ξηρὰς καὶ ἀγόνους ἐκείνας νήσους προνόμια αὐτοδιοικήσεως καὶ τελωνιακῶν δικαιωμάτων, τὸν δὲ λόγον τῆς τοιαύτης χορηγήσεως προνομίων δύναται νὰ ἴδῃ ἔν τινι παρελθόντι φύλλῳ τοῦ «Νεολόγου». Ἐκεῖ θέλει ἴδει ὅτι, ἐπειδὴ αἱ νῆσοι ἐκεῖναι εἶναι ξηραὶ, καὶ ἄγονοι, καὶ ἄνυδροι, καὶ μηδὲν παράγουσαι πρὸς ὠφέλειαν τῶν κατοίκων, ὁ ἀοίδιμος Μαχμούτης μεγάλως ὑπέρ τῆς εὐημερίας τῶν λαῶν του μερημνῶν, προσδιόρισε τὸν μὲν ἐνιαύσιον δασμὸν τῆς λεγομένης τετρανήσου Καλύμνου, Λέρου, Πάτμου καὶ Ἰκαρίας, εἰς ὀγδοήκοντα χιλιάδας γροσίων, παρεχώρησε δὲ εἰς τὰς κοινότητας τὰ τελωνιακὰ δικαιώματα πρὸς συντήρησιν ἐπιτοπίων ἀρχῶν καὶ λοιπῶν δημοσίων καταστημάτων, καθότι ὁ λαὸς ἐκεῖνος ἐκ τῆς ἁλιείας τῶν σπόγγων μικρὰ ἀπολαμβάνων, δὲν ἠδύνατο νὰ ἐπαρκέσῃ εἰς τοσοῦτα βάρη· τὰ προνόμια δὲ ταῦτα ἐπεκύρωσε δι᾿ ἐκδόσεως Υ. αὐτοκρ. χαττίου τῷ 1835, ἀνεγνώρισαν δὲ ἅπασαι αἱ κατὰ καιροὺς κυβερνήσεις. Κατόπιν τοιούτου γεγονότος καὶ ὑψηλοῦ ἐγγράφου, ἀποροῦμεν ἀπορίαν ἀνεξήγητον, τίποτε παθὼν ὁ συντάκτης τοῦ «Ἀμερολήπτου» διισχυρίσθη τοσοῦτον αὐθεντικῶς, ὅτι τὰ προνόμια ταῦτα οὐδέποτε παρεχώρησεν ἢ ἀνεγνώρισεν ἡ κυβέρνησις, θαυμάζομεν τὴν εὐκολίαν μεθ᾿ ἧς διαγράφει τὴν ἱστορίαν τοῦ παρελθόντος, λησμονῶν τὸ γεγονὸς τοῦ 1835. Πῶς ! δὲν εἶναι ἐπίσημος ἀναγνώρισις, ὁπόταν εἷς σουλτάνος δι᾿ αὐτοκρ. χαττίου διατάττει τὸν διοικητὴν Ῥόδου εἰς ὃν ὑπάγονται διοικητικῶς αἱ νῆσοι αὗται, νὰ ἐφαρμώσῃ ἀκριβῶς τὸ σύστημα τοῦτο, χωρὶς ποσῶς νὰ

-349-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἐνοχλήσῃ κατ᾿ ἄλλο τοὺς νησιώτας, ἢ μόνον λαμβάνων τὸν ὁρισθέντα φόρον; Ἡ ἐπὶ τεσσαρακονταετίαν ἀξάσκησις τῶν προνομίων τούτων ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς Σ. κυβερνήσεως δὲν εἶναι τρανὴ ἀπόδειξις τῆς καθιερώσεως τοιούτων προνομίων; Αἱ παραχωρηθεῖσαι ἰδιαίτεραι σφραγίδες εἰς τὴν τετράνησον, ἀνὰ δύο εἰς ἑκάστην, δὲν στηρίζονται ἐπὶ τῆς ὑπάρξεως προνομίων; Πῶς! δὲν εἶναι ἐπίσημος ἀναγνώρισις τῶν δικαστικῶν προνομίων ἡμῶν, ὁπόταν δίκαι ἐκδικασθεῖσαι πρωτοδίκως ἐν ταῖς νήσοις ἀνακόπτωνται καὶ ἐφεσιβάλλωνται εἰς τὰ ἀνώτερα τῆς Ῥόδου καὶ τῆς πρωτευούσης δικαστήρια, ἐκδικάζονται τελεσιδίκως, εἶτα διατάσσηται ἡ ἐκτέλεσις τῶν ἀποφάσεων τούτων ὑπὸ τῶν ἐπιτοπίων αρχῶν; Δὲν εἶναι ἐπίσημος ἀναγνώρισις τῶν προνομίων ἡμῶν, ὁπότε ἡ Σ. κυβέρνησις προβαίνουσα εἰς διαφόρους μεταῤῥυθμίσεις ἐν τῷ μακρῷ τούτῳ διαστήματι οὐδόλως διενοήθη ἔστω καὶ κατ᾿ ἐλάχιστον νὰ θίξῃ τὰ ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου Μαχμούτη χορηγηθέντα προνόμια; Ἀπεναντίας κατὰ τὸ μακρὸν8 τοῦτο διάστημα ἡ Σ. κυβέρνησις ἐπέδειξεν ἄκρον σεβασμὸν πρὸς τὰ προνόμια ἡμῶν, καὶ εἰς ἀπόδειξιν τῶν λεγομένων ἡμῶν ὑπενθυμίζομεν, ἢ μᾶλλον ἀναγράφομεν ἐνταῦθα χάριν τοῦ κ. συντάκτου τοῦ «Ἀμερολήπτου» ὅτι ἐν ἔτι 1845 ὁ Χασὰν πασσᾶς Τσεσμελῆς διοικητὴς Ῥόδου, τολμήσας νὰ θίξῃ ἐπουσιωδῶς μόνον τῶν προνομίων ἡμῶν, πάραυτα ἐξεβλήθη τῆς θέσεώς του, ἅμα ὡς διὰ πληρεξουσίων ἀνηγγείλαμεν τοῦτο εἰς τὴν Σ. Κυβέρνησιν. Τοῦτο εἶναι ἢ δὲν εἶναι ἐπίσημος αναγνώρισις; Ἀλλ᾿ ὁ κ. συντάκτης δὲν περιορίζεται· προβαίνει περαιτέρω – ἂς τὸν ἀκούσωμεν. «Τὰ προνόμια ταῦτα ἦσαν ἀποτέλεσμα σφετερισμοῦ ἕνεκα τῆς ἀδυναμίας καὶ ἀπρονοησίας τῶν κατὰ καιροὺς δυνατῶν9 τῆς Ῥόδου!!!». Τὸ 8. Στο πρωτότυπο γράφει «μικρόν», αλλά προφανώς πρόκειται για τυπογραφικό σφάλμα διότι αναφέρεται στο ίδιο διάστημα των 40 ετών, που προηγουμένως χαρακτήρισε «μακρόν». 9. Μάλλον τυπογραφικό σφάλμα και το σωστό είναι «διοικητῶν»

-350-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πρὸ ὀλίγου μνημονευθὲν γεγονὸς τοῦ Χασὰν πασσᾶ ἐν ἔτει 1845 ἀποδεικνύει τὸ ἀνυπόστατον τῶν τοιούτων ισχυρισμῶν. Ἀλλά δὲν θαυμἀζεις, ἀναγνῶστα, καὶ δὲν ἐκπλήττεσαι διὰ τὴν τόλμην τοῦ κ. συντάκτου, ἐπιχειροῦντος διὰ μιᾶς φράσεως καὶ ὁλοκλήρους κοινότητας νὰ ἐξυβρίσῃ, νὰ διασύρῃ καὶ νὰ παραστήσῃ ὡς ἄρπαγας προνομίων οὐδέποτε παραχωρηθέντων, καὶ τὴν κυβέρνησιν ἡμῶν νὰ καταδείξῃ εἰς τὸν ἔξω κόσμον ὡς οὐδόλως μεριμνῶσαν περὶ τῶν ὑπηκόων αὐτῆς; ὅτι ἀφίνει αὐτοὺς ἀποσπωμένους αὐθαιρέτως τοῦ καθιερωμένου καὶ ἰσχύοντος διοικητικοῦ, οἰκονομικοῦ καὶ δικαστικοῦ συστήματος, καὶ δημιουργοῦντας νέον σύστημα πολιτικὸν κατὰ τὰς ὀρέξεις αὐτῶν; Ἐὰν εἰς ἀνθρώπους μακρὰν τοῦ Κράτους εὑρισκομένους δὲν εἶναι συγγνωστὸν – τουλάχιστον ἠθικῶς – νὰ ἐξυβρίζωσι τοσοῦτο μίαν κυβέρνησιν, ὡς ἀσθενῆ, ἀδρανῆ, ὡς μὴ δυναμένην νὰ ἐπιφέρῃ τὴν τάξιν, δὲν εἶναι ἔγκλημα ὑπὸ τοῦ νόμου προβλεπόμενον καὶ αὐστηρῶς τιμωρούμενον τὸ νὰ διακηρύττωσιν ἄνθρωποι ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς αὐτοκρατορικῆς κυβερνήσεως εὑρισκόμενοι καὶ τῶν πάντων ἀπολαύοντες, ὅτι ἡ κυβέρνησις ἐπὶ τεσσαράκοντα ἔτη ἠνέχθη κατάστασιν πραγμάτων, ἣν δὲν ἀνεγνώρισε, καὶ τὸ χείριστον, ὅτι δὲν ἠδύνατο νὰ ἐπιβάλῃ τὴν θέλησιν αὐτῆς; Ὁ ἀναγινώσκων τὰς φράσεις ταύτας δὲν καταλαμβάνει ἀμέσως τὸν σκοπὸν τοῦ συντάκτου θελήσαντος εἰς μὲν τοὺς νησιώτας νὰ εἴπῃ – ἀτόπως ἐκφράζετε τὴν εὐγνωμοσύνην σας εἰς τὴν ὀθωμανικὴν κυβέρνησιν διὰ τὴν παραχώρησιν τῶν προνομίων, καὶ ἕνεκα τῶν ὁποίων ἠδυνήθητε νὰ καλλιτερεύσητε τὸν βίον σας· παραίτιοι τῆς εὐημερίας σας εἶσθε σεῖς αὐτοὶ ἁρπάσαντες καὶ καθιερώσαντες προνόμια, ἃ οὐδέποτε ἡ κυβέρνησις παρεχώρησεν – εἰς δὲ τοὺς ξένους· «ἀδίκως ἐπαινεῖτε τὴν κυβέρνησιν τοῦ Σουλτάνου ὡς παραχωροῦσαν βελτιώσεις καὶ προνόμια εἰς τοὺς χριστιανούς· προνόμια τοιαῦτα όπως είναι γραμμένο και στην προηγούμενη παράγραφο.

-351-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ὑφίστανται, τῳόντι, ἀλλὰ δὲν παρεχωρήθησαν πρωτοβουλίᾳ κυβερνιτικῇ· τουναντίον ἀφηρπάγησαν, ἐσφετερίσθησαν καὶ ἐξησκήθησαν ἕνεκα ἀδυναμίας, ἀπρονοησίας τῶν διαφόρων διοικητῶν!» Μετεχειρίσθη τις ποτὲ τοιαύτην γλῶσσαν κατὰ τῆς ὀθωμανικῆς κυβερνήσεως; καὶ ποῦ; ἐν αὐτῷ τῷ Κράτει της! Ἀλλ᾿ ὄχι· ἐὰν ἡ Σ. κυβέρνησις ἐν τῇ μετριοπαθείᾳ αὐτῆς ἀνέχηται τοιούτους δημοσιογράφους, ἡμεῖς ὅμως ὡς εὐεργετηθέντες ὀφείλομεν νὰ διακηρύξωμεν, ὅτι οὐδ᾿ ἐπὶ στιγμὴν ἐδιστάσαμεν διὰ τὰ εὐμενῆ πρὸς ἡμᾶς αἰσθήματα τοῦ ἀοιδίμου σουλτάνου Μαχμούτη, οὐδὲ ἐθέσαμέν ποτε εἰς ἀμφιβολίαν τὴν μεγάλην αὐτοῦ πρὸς ἡμᾶς μέριμναν, ἀλλὰ διαπρυσίᾳ τῇ φωνῇ διεκηρύξαμεν καὶ ἔτι καὶ νῦν ὁμολογοῦμεν, ὅτι ὁ μεγαλεπίβολος ἐκεῖνος κυριάρχης μερημνῶν ἀείποτε ὑπὲρ τῆς εὐημερίας ἡμῶν παρεχώρησεν ἡμῖν προνόμιά τινα, ἄνευ τῶν ὁποίων δὲν ἠδυνάμεθα νὰ ζήσωμεν ἐν γῇ ἀνύδρῳ, ἀβάτῳ καὶ μηδὲν παραγούσῃ. Ἀλλ᾿ ἂς παρακολουθήσωμεν τὸν ἀνταποκριτὴν περαιτέρω. Ὁ κ. ἀνταποκριτὴς μὴ δυνάμενος νὰ ἀρνηθῇ τὴν ὕπαρξιν αὐτοκρ. χαττίου, ἀναγκάζεται καίτοι ἀκουσίως νὰ ἀναιρέσῃ καὶ ἑαυτὸν καὶ τὸν συντάκτην διισχυρισθέντα ὅτι προνόμια οὐδέποτε παρεχωρήθησαν, οὔτε τι ἔγγραφον ἐπίσημον ὑπάρχει, καὶ δὴ ὁμολογεῖ μετὰ θλίψεως ὅτι τῳόντι ὑπάρχει τοιοῦτον χάττιον ἀναφερόμενον εἰς τὴν διοίκησιν τῆς Τετρανήσου Καλύμνου, Λέρου, Πάτμου καὶ Ἰκαρίας· θέλων ὅμως νὰ συμφωνήσῃ μὲ τὸν συντάκτην καὶ νὰ κολάσῃ τὴν ἰδίαν ἀντίφασιν ἐπιφέρει ὅτι «ἐν τῷ χαττίῳ τούτῳ ἐκτὸς τοῦ προσδιορισμοῦ τοῦ ἐνιαυσίου δασμοῦ εἰς 80 χιλ. γρόσια οὐδὲν ἴχνος διοικητικῶν προνομίων άναφαίνεται. Κατὰ τὸ περιεχόμενον μάλιστα, ἐξακολουθεῖ ὁ ἀνταποκριτὴς, δὲν ἐπετράπη τοῖς νησιῶταις τὸ δικαίωμα τοῦ συζητεῖν καὶ ἐκδικάζειν τὰς ἰδίας ὑποθέσεις ἐν τῇ ἰδίᾳ πατρίδι, ἀλλὰ ὑποχρεοῦνταινὰ μεταβαίνουσιν εἰς Ῥόδον, ἐν ἧ ὀφείλει ἐπιτροπή τις αὐτῶν νὰ ἐδρεύῃ παρὰ τῷ διοικητῇ. Μέχρι τοῦδε είδομεν τὸν ἀνταποκριτὴν ὡς ἱστορικοφιλόσοφον εἰσδύοντα

-352-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

εἰς τὸ ἀχανὲς τοῦ παρελθόντος πέλαγος καὶ ἀνακαλύπτοντα τὴν ἄγνωστον ἀλήθειαν, ὅτι οὐδέποτε ἀνεφάνη ἴχνος τι διοικητικῶν προνομίων. Τώρα βλέποντες αὐτὸν καὶ ἑρμηνευτὴν νομοθεσιῶν καὶ Υ. διαταγμάτων, φέρε ἴδωμεν ἐὰν ἐπέτυχεν εἴς τε τὰς κρίσεις καὶ τὰ συμπεράσματα αὐτοῦ. Δὲν πρόκειται ἐνταῦθα νὰ λαλήσωμεν διὰ λόγων κενῶν μηδεμίαν σημασίαν ἐχόντων· ἀλλὰ πρόκειται πρὸς ἀντίκρουσιν τῶν ἀνυποστάτων διισχυρισμῶν τοῦ ἀνταποκριτοῦ, νὰ φέρωμεν αὐτὰ τὰ πράγματα, ὅπως λαλήσωμεν ζωηρότερον καὶ ἐκφραστικώτερον· ὁ δὲ ἀναγνώστης θέλει ἔλθει εἰς θέσιν νὰ ἐννοήσῃ τὴν ποιότητα καὶ τὴν καλὴν πίστιν τοῦ ἀνταποκριτοῦ καὶ τὴν ἀξιοθαύμαστον αὐτοῦ δεινότητα περὶ τὴν ἑρμηνευτικὴν μέθοδον. Τὸ χάττιον τοῦτο ἐν ἔτει 1835 ἐκδοθὲν λέγει που . . . «Οὕτω λοιπὸν βεβαιωθέντων τῶν προτέρων δεσμῶν εἰς τὰς προμνησθείσας νήσους , οἱ ἐν αὐταῖς κατοικοῦντες ἐν ὅσῳ εἶναι στερεωμένοι ἐν τῷ κέντρῳ τοῦ ραγιαλικίου καὶ τῆς ὑποταγῆς θέλουσι πληρόνει κατ᾿ ἀποκοπὴν ἐτησίως ὀγδοήκοντα χιλιάδας γρόσια διαφυλαττόμενοι παντὸς ἄλλου συμπίπτοντος βάρους καὶ παιδείας . . . . Αἱ δὲ ὑποθέσεις των θέλουσιν ἐξετάζεσθαι καὶ τελειοῦσθαι βουλῇ καὶ γνώμῃ αὐτῶν, στέλλοντες ἐπιτροπὴν εἰς Ῥόδον ἵνα ἵσταται παρὰ τῷ διοικητῇ πρὸς φωτισμὸν». Καὶ πάλιν . . . «Σὺ λοιπὸν Πασσᾶ, δὲν ἤθελες ἀφήσει νὰ γίνηται πρὸς αὐτοὺς οὐδεμιᾶς λογῆς οὔτε παιδεία οὔτε ἐνόχλησις τόσον ἐκ μέρους σου, ὅσῳ καὶ ἐκ τῶν ἄλλων.» Μετὰ τὴν κατάθεσιν περικοπῶν σαφῶν καὶ μηδεμίαν ἀντίῤῥησιν ἐπιδεχομένων, εἶναι ἀνάγκη νὰ εἴπωμεν, ὅτι ὁ ἀείμνηστος ἐκεῖνος ἀνὴρ, οὗτινος ἡ μνήμη ζῶσα διαμένει ἐν ταῖς καρδίαις τῶν νησιωτῶν, διὰ τοῦ χαττίου τούτου ἐθεώρει ἠμᾶς ἐλευθέρους παντὸς ἄλλου βάρους; εἶναι ἀνάγκη νὰ ἀνατρέψωμεν τοὺς διισχυρισμοὺς τοῦ ἀνταποκριτοῦ ὅτι δὲν μᾶς ἐπετράπη ἡ συζήτησις καὶ ἐκδίκασις τῶν ἰδίων ὑποθέσεων; Τὸν ἐρωτῶμεν,τίἀράγε σημαίνει ἡ ἔκφρασις

-353-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ὅτι αἱ συμπίπτουσαι αὐτῶν ὑποθέσεις ἐξισάζονται καὶ τελειοῦνται βουλῇ καὶ γνώμῃ αὐτῶν (τῶν νησιωτῶν); εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἐπιφέρει κατόπιν «στέλλοντες ἐπιτροπὴν εἰς Ῥόδον ἵνα ἵσταται παρὰ τῷ διοικητῇ» Ἀλλὰ τοῦτο ἀναφέρεται εἰς τὸν βουλόμενον νὰ ἀνακόψῃ ἢ νὰ ἐφεσιβάλλῃ τὴν ὑπόθεσιν εἰς ἀνώτερον δικαστήριον ἡ δὲ παρὰ τῷ διοικητῇ ἐπιτροπὴ θέλει χρησιμεύει ὅπως ὑποδεικνύῃ τῷ διοικητῇ τὸν ἐξ ἔθους ἐφαρμοστέον νόμον. Τοῦτο γίνεται παντοῦ καὶ πάντοτε. Τὸ μὲν τελειοῦνται ἀναφέρεται εἰς τὰς τελεσιδίκους ἀποφάσεις, μὴ ἐπιδεχομένας ἔφεσιν· ἡ δὲ ἔκφρασις «στέλλοντες εἰς Ῥόδον ἐπιτροπὴν» ἀναφέρηται εἰς ὑποθέσεις ἐφεσιβαλλομένας. Ἀλλ᾿ ὁ κ. ἀνταποκριτὴς συγχύσας τὴν ὅλην ἔκφρασιν ἐξέλαβεν ὅτι διὰ τοῦ χαττίου ἓν καὶ μόνον δικαστήριον ὁρίζηται, καὶ τοῦτο ἐν Ῥόδῳ. Ἀλλὰ τοιαύτη ἑρμηνία εἶναι ἄρνησις τοῦ ὀρθοῦ λόγου καὶ τῶν κανόνων τῆς ἑρμηνευτικῆς μεθόδου. Τουλάχιστον τὸ νὰ μὴ ἀναφέρηται καὶ νὰ μὴ ἐπιτρέπηται μάλλιστα εἰς οὐδένα Ὀθωμανὸν, νὰ διαμείνῃ εἰς τὰς νήσους ὡς ἀρχὴ, τοῦτο δὲν ἐπείραξε, δὲν ἐτάραξε τοὺς ὑπολογισμοὺς καὶ τοὺς κύκλους τοῦ ἀνταποκριτοῦ, ἀφοῦ τουλάχιστον δὲν ἠδυνήθη νὰ ἐννοήσῃ καὶ νὰ ἑρμηνεύσῃ τὰς περικοπὰς ἐκείνας; Ἡ ἀπαγόρευσις αὕτη δὲν ἀρκεῖ νὰ ἀποδείξῃ ὅτι εἰς τὰς νήσους ἐπιτρέπεται καὶ συγκροτεῖται ἐπιτόπιον δικαστήριον ἐκδικάζον τὰς ἐγχωρίους συμπιπτούσας ὑποθέσεις; Ἐὰν παραδεχθῶμεν τὸν διισχυρισμὸν τοῦ ἀνταποκριτοῦ, ὅτι δηλ. ἅπασαι αἱ ὑποθέσεις θέλουσιν ἐκδικάζεσθαι ἐν Ῥόδῳ, τότετίθέλει συμβῇ, ἐὰν ἡ μὲν ὑπόθεσις δὲν ὑπερβαίνει τὸ ποσὸν τῶν πεντακοσίων γροσίων, τὰ δὲ ἔξοδα τῆς εἰς Ῥόδον μεταβάσεως εἶναι πολλῷ πλείονα; Αἱ ὑποθέσεις φυσικῷ τῷ λόγῳ θέλουσι διαμένει ἐκκρεμεῖς διὰ παντὸς καὶ μόνον μεγάλαι τινὲς ὑποθέσεις θέλουσι λαμβάνει πέρας. Ἐρωτῶμεν τὸν ἀνταποκριτὴν· τοιοῦτον ἦν τὸ πνεῦμα τῶν κυβερνώντων; Εἰς τοιούτους ἀτόπους συλλογισμοὺς καταντῶσιν οἱ μὴ σκεπτόμενοι ὀρθῶς καὶ μὴ ὑπο τοῦ ὀρθοῦ λόγου καθοδηγούμενοι· οἱ τοιοῦτοι

-354-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

θέλουσι μόνον νὰ γράφουσι καὶ γράφουσι τῷ ὄντι «ὅ,τι κεν ἐπ᾿ ἀκαιρίμαν ἔλθοι γλῶτταν». Ὁ κ. ἀνταποκριτὴς παραδεχόμενος ὅτι ὁ φόρος τῶν νήσων καὶ ἰδίως τῆς Καλύμνου καὶ Σύμης εἶναι μικρὸς, ἐλάχιστος ἀπέναντι τῶν εἰσοδημάτων αὐτῶν, ἀπατᾶται ἀπάτην μεγάλην. Ὁ φόρος τῶν Καλυμνίων καὶ Συμαίων δὲν εἶναι μόνον ὁ ἀποκεκομμένος ἐνιαύσιος φόρος ὅστις νῦν ἀναβαίνει εἰς ἑκατὸν περίπου χιλιάδας, ἀλλ᾿ ἀνέρχεται εἰς πολλὰς ἑκατοντάδας χιλιάδων ἕνεκα τῶν ἐνιαυσίων βαρέων δασμῶν εἰς οὓς ὑπόκεινται τὰ ἄθλια σπογγαλιευτικὰ πλοιάρια ἁλιεύοντα καθ᾿ ἅπαν τὸ Κράτος. Ἐπὶ πλέον τὰ ἐξ Εὐρώπης ἐμπορεύματα εἰς Ἀσίαν καταναλισκόμενα βαρύτατον τελοῦσι τέλος εἰς τὴν Κυβέρνησιν· ὥστε μικρὸν ἀπολῦσα διὰ τὸ τελωνεῖον Καλύμνου καὶ Σύμης ἡ Σ. Κυβέρνησις κερδίζει πολλῷ πλείονα, καθότι τὰ ἐκ τοῦ τελωνείου τῶν σπόγγων εἰσπραττόμενα χρήματα παρὰ τῆς Σ. Κυβερνήσεως δὲν εἶναι ἐκ προϊοντων γῆς, ἀλλ᾿ ἐκ τῶν βυθῶν τῆς θαλάσσης, ἀφ᾿ οὗ οὐδέποτε ἤλπιζεν ὄφελός τι. Ἐπανέλθωμεν τελευταῖον εἰς τὸν κ. συντάκτην. «Ἐξηγήσωμεν, λέγει, πῶς οἱ δήμαρχοι ἔφερον τὸ ὀλέθριον τοῦτο ἀποτέλεσμα τῆς ἠθικῆς ἐξαχρειώσεως· οἱ δήμαρχοι ἀντεπροσώπευον κατ᾿ ἀρχὰς τὰ συμφέροντα τοῦ λαοῦ· ἀλλὰ κατόπιν ἡ φιλοδοξία (!) καὶ ἡ ματαιότης (!) ἀνεμίχθησαν· ἕκαστος ἐπεθύμει νὰ εἶναι δήμαρχος καὶ ὁπως ἐπιτύχῃ συνῆγε περὶ ἑαυτὸν τοὺς ἄλλους κακούργους· ὅθεν παραχώρησις χάριτος καὶ συνενοχή ἐγκλημάτων δὲν ἦτο ἢ βῆμα ὅπερ καθ᾿ ἑκάστην ἐγίνετο». Ἐπίτηδες παρεθέσαμεν τὸ χωρίον τοῦτο, ὅπως οἱ γινόσκοντες τὰ μέρη ἐκεῖνα κρίνωσι καὶ γνωρίσωσι εἰς ποίαν ψυχικὴν κατάστασιν εὑρίσκετο ὁ συντάκτης γράφων ταῦτα· ματαιότης καὶ φιλοδοξία ἐν Καλύμνῳ καὶ Σύμῃ! ἕκαστος ἐπεθύμει νὰ εἶναι δήμαρχος ἐνῷ οἱ πάντες τὸ πλεῖστον τοῦ χρόνου εὑρίσκονται ὑπὸ τὰ ὕδατα· ἕκαστος ἐπεθύμει νὰ εἶναι δήμαρχος, ἐνῷ ὁ λαὸς ἁπαξάπας ὑποχρεοῖ καὶ ἐκβιάζει τὴν θέλησιν τῶν προὐχόντων νὰ

-355-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

δεχθῶσι τὸ δημαρχιακὸν ἀξίωμα, καθότι καὶ ὁ ἔμπορος δὲν εὑρίσκεται διηνεκῶς ἐν τῇ νήσῳ. Ἂς ἐρωτήσῃ ὁ κ. συντάκτης τοὺς ἐπισκεπτομένους τὰς νήσους ἡμῶν καὶ θέλει μάθει ὅτι, ἐὰν ὑπάρχῃ τόπος ἐν ὧ δὲν ἐπιδιώκεται ἡ δημαρχιακὴ ἐξουσία ἀλλ᾿ ἐπιβάλλεται, οἱ τόποι οὗτοι οἱ ἡμέτεροι· ἂς ἐρωτήσῃ τοὺς κατὰ καιρὸν μουδίρας ἵνα εἴπωσιν αὐτῷ ὅτι ὁ μὲν λαὸς παρακαλεῖ τοὺς προὔχοντας οἱ δὲ προὔχοντες χάριν τῶν συμφερόντων τοῦ λαοὺ ἀναδέχονται νὰ διοικήσωσι μὲ ζημίαν τῶν ἐμπορικῶν συμφερόντων των· Ποῦ φιλοδοξία καὶ ματαιότης; Ἀλλ᾿ εἶναι κακοῦργοι οἱ ἀναδεχόμενοι νὰ κυβερνήσωσι τὸν τόπον, ὁπόταν πρώτιστον καθῆκον θεωρῶσι τὴν τιμίαν τῶν ὑποθέσεων ἐκδίκασιν, καὶ τὴν ἀνακούφισιν τοῦ λαοῦ, κατασκευάζοντες λιμένας, ὁδοὺς ἀμαξιτοὺς, διατηροῦντες σχολεῖα, παρθεναγωγεῖα, διατηροῦντες ἰατροὺς καὶ φαρμακεῖα, καὶ ταῦτα πάντα δημοσίᾳ δαπάνῃ; Καὶ ἐάν τις θέλῃ νὰ γίνῃ δήμαρχος δὲν ἀρκεῖ τάχα αὐτῷ ἡ ὑποστήριξις 30, 40 καὶ 60 πολλάκις πλοιάρχων μετὰ τῶν πληρωμάτων αὐτῶν οὓς καθ᾿ ὅλον τὸ ἔτος ἐξοικονομεῖ καὶ εἰς οὓς παρέχει πᾶσαν συνδρομὴν πρὸς τὸ ταξείδιον αὐτῶν, ἀλλ᾿ εἶναι ἀνάγκη νὰ περιαγάγῃ εἰς ἑαυτὸν κακούργους οὐδέποτε ἐν τῷ τόπῳ ὑπάρξαντας, διότι ἵνα διαπραχθῇ κακούργημα εἰκοσαετία ὅλη διέρχεται; Τοιαύτην ἄγνοιαν εἰς τὰ ἡμέτερα δὲν προσεδοκῶμεν παρὰ συντάκτου γαλλικῆς ἐφημερίδος διαμένοντος ἐν Σμύρνῃ ἔνθα καθ᾿ ἑκάστην εὑρίσκονται ἡμέτεροι ἔμποροι γνωστοὶ εἰς τοὺς μεγαλητέρους τῆς πόλεως ἐκείνης ἐμπόρους. ΕΙΣ ΚΑΛΥΜΝΙΟΣ 20. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κων/πόλεως (φ. 500 της 26/8 Μαΐου 1869, 3η σελ., Είδηση)

– Ὑπολογίζονται εἰς πέντε ἑκατομύρια γροσίων αἱ ζημίαι αἱ προξενηθεῖσαι ἐν Σύμῃ ἐκ τοῦ ἐν αὐτῇ ἐπελθόντος κατ᾿ αὐτὰς σεισμοῦ. – Γράφουσιν ἐκ Ῥόδου εἰς τὸν «’Αμερόληπτον» τῆς Σμύρνης -356-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ὑπὸ ἡμερομηνίαν 13/25 ἀπριλίου. « Ὁ Ἀχμέτ πασσᾶς ἀφίκετο εἰς Ῥόδον μετὰ τῆς ναυτικῆς αὐτοῦ μοίρας τὴν 5/17 τοῦ μηνὸς, ἀφοῦ ἐξεπλήρωσε τὴν ἀποστολὴν αὐτοῦ εἰς τὰς Σποράδας. Ἡ μοῖρα αὕτη σύγκειται τανῦν ἐκ δύο φρεγατῶν, μιᾶς κανονιοφόρου καὶ ἑνὸς προσκόπου. » Τὴν ἐπιοῦσαν σφοδρὰ θύελλα ἐκραγεῖσα καὶ διαρκέσασα ἐπὶ δύο κατὰ συνέχειαν ἡμέρας ἠνάγκασε τὴν Α. Ἐξ. νὰ καταφύγῃ εἰς τὸν λιμένα τῆς Μαρμαρίτσας. Τὴν 9/21 κατηυθύνθη εἰς Καστελλόριζον, ὅπου μεταβαίνει ἵνα ἐφαρμόσῃ τοὺς νέους ὁργανικοὺς νόμους τοῦ κράτους, ὡς ἔπραξε καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς νήσοις. » Ἡ Α. Ἐ. πιθανὸν νὰ μεταβῇ κατόπιν εἰς τὰ ὕδατα τῆς Κύπρου». 21. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πόλεως (φ. 667, 26 Απριλ. / 28 Μαΐου 1869, 4η σελ.)

– Ἀναγινώσκομεν ἐν τῇ Σάμῳ. « – Τὴν παρελθοῦσαν Κυριακὴν διῆλθεν διὰ τῆς νήσου ἡμῶν, μεταβαῖνον εἰς Κάλυμνον, ἓν τῶν μελῶν τῆς εἰς Κωνστ[πολιν μεταβάσης Ἐπιτροπῆς τῶν Καλυμνίων. Καθὰ βεβαιούμεθα, ἡ Ὑψ. Πύλη προσεδέξατο εὐμενῶς τὴν ἐπιτροπὴν ταύτην, εἰς ἣν ἐνέδειξε πατρικὴν μέριμναν ὑπὲρ τῆς εὐπραγίας καὶ προόδου τῶν ὑπὸ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορίαν διατελουσῶν Σποράδων νήσων. 22. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης (φ. 1577 της 10 Μαΐου 1869, 3η σελ., στήλη ‘‘ΔΙΑΦΟΡΑ’’)

– Ἐκ Σύμης γράφουσι πρὸς ἡμᾶς ἀπὸ 30 Ἀπριλίου τὰ ἑπόμενα: « Οἱ σεισμοὶ δυστυχῶς ἐξακολουθοῦσιν ἡμέραν καὶ νύκτα, πλὴν ἐλαφροὶ καὶ πάντοτε συνοδευόμενοι ὑπὸ βοῆς

-357-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ὑπογείου. Χθὲς τὴν αὐγὴν ᾐσθάνθημεν δυνατὸν σεισμὸν ἀλλὰ σύντομον. Οἱ κάτοικοι ἅπαντες διαμένουσιν ὑπὸ σκηνὰς καὶ παραπήγματα ἢ ἐν ὑπαίθρῳ. Ἡ ἐνταῦθα διοίκησις διέταξε τοὺς δημογέροντας νὰ κρημνίζωσι τοὺς ἐτοιμοῤῥόπους τοίχους, πρὸς ἀποφυγὴν δυστυχήματός τινος, καὶ σημειοῦσι τὴν ζημίαν ἑκάστου, διὰ νὰ γείνῃ ἔκθεσίς τις πρὸς τὴν ἀνωτέραν ἀρχήν. « Ἡ Α. Ε. ὁ γενικὸς διοικητὴς τοῦ ἀρχιπελάγους Ἀχμὲτ πασσᾶς ἦλθεν ἐνταῦθα κατὰ τὸ μέγα Σάββατον καὶ εἶδεν ἰδίοις ὀφθαλμοῖς τὰς ζημίας τῆς νήσου ἔδωκε δὲ ἐλπίδας ὅτι θέλει ἐνεργήσει ὑπὲρ τῶν παθόντων, καὶ προτοῦ εἶχε διατάξει νὰ σταλῶσιν ἐνταῦθα ἑκατὸν σκηναί. » Ὁ Ἐξ. Ἀχμὲτ πασσᾶς διώρισεν ὑποδιοικητὰς μὲν (καϊμακάμιδας) εἰς Κάλυμνον, Σύμην, Κάσον καὶ Καστελλόῤῥιζον, ἁπλοὺς δὲ ἀγάδας εἰς τὰς ἄλλας νήσους. Ἕκαστος δὲ ὑποδιοικητὴς ἔχει ὑπὸ τὰς διαταγὰς του ἕνα λόχον στατιωτῶν. Τὴν 28 Ἀπριλίου ἀφίκετο ὁ γενικὸς διοικητὴς μετὰ τοῦ ὑπ᾿ αὐτὸν στόλου εἰς Χίον, ὅθεν ἔμελλε νὰ πλεύσῃ εἰς Ψαρὰ, ἵνα ὑποβάλῃ καὶ τὴν νῆσον ταύτην εἰς τὸ κοινὸν διοικητικὸν σύστημα. 23. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πόλεως

(φ. 697 της 9/21 Αυγούστου 1869, 2η σελ.) – Ἀναγινώσκομεν ἐν τῇ «Κωνσταντινουπόλει». – Καθὰ γράφουσιν ἐκ Ῥόδου, κατὰ τὸ θέρος τοῦτο ἐνέσκηψεν εἰς τὰς σποράδας εἶδος πυρετοῡ ἐπὶ τῶν παίδων, ἐξ ὧν ἀπεβίωσαν περὶ τὰ 400. – Διεδόθη εἴδησις, ὅτι αἱ Σποράδες διαιροῦνται εἰς δύο διοικήσεις: τὴν τῆς Ῥόδου μετὰ τῶν ἓξ νήσων, καὶ τῆς Κῶ μετὰ τῶν λοιπῶν. 24. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ Κων/πόλεως

-358-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

(φ. 701 της 23 Αυγ./4 Σεπτ. 1869, 4η σελ.)

– Καθὰ γράφουσιν ἐκ Ῥόδου, ὁ Γεν. διοικητὴς τοῦ Ὀθωμ. Ἀρχιπελάγους Ἐξ. Ἀχμὲτ πασᾶς τὴν 13 αὐγ. μετέβη ἐκ Καστελορίζου εἰς Ῥόδον. Δύο δὲ Αὐστριακαὶ θωρηκταὶ φρεγάται καὶ μία κανονιοφόρος ἦσαν ἠγκυροβολημέναι ἀπό τινων ἡμερῶν εἰς Ῥόδον, ὑπὸ τὸν ἀντιναύαρχον Πέκ. Δανιήλ Α. Ζερβός Φυσικός, τ. Λυκειάρχης

-359-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-360-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

π. Ιωάννης Π. Χαλκίτης

H συμβολή της εκκλησίας εις την διατήρηση της Ελληνικής γλώσσης κατά την τουρκοκρατία (Η εκκλησία κιβωτός και της γλώσσης)

ταν η βασιλίδα των πόλεων, η Κων/πολη, έπεσε στα χέρια των Τούρκων και «αι Πιερίδες (Μούσες) εντεύθεν εις την Δύσιν απεδήμησαν», σκοτάδι πηχτό απλώθηκε εις όλη την άλλοτε λαμπρή Βυζαντινή αυτοκρατορία, ενώ μαύρη απελπισία τύλιξε τους επιζήσαντες της αλώσεως. Ακολούθησαν διώξεις και ευτελισμοί, εξισλαμισμός και παιδομάζωμα, φορολογία και εξαθλίωση και έκαναν δυσβάστακτο τον ζυγό της δουλείας και την ζωήν ανάξια να τη ζει κανείς. Οι λόγιοι, σαν κυνηγημένα από την καταιγίδα πουλιά, ζήτησαν καταφύγιο στη Δύση, και ιδιαίτερα στις φιλόξενες πόλεις της Ιταλίας. Ο πνευματικός θησαυρός της Βασιλεύουσας και των άλλων πόλεων αφανίστηκε. Περίπου 120.000 χειρόγραφοι κώδικες κάηκαν. Τα σχολεία έκλεισαν και «οι αύλειοι χώροι εσίγησαν της σοφίας», ανεφώνησε με πολλή πικρία ο Γεννάδιος Σχολάριος, ο πρώτος μετά την άλωση Οικουμενικός Πατριάρχης. Σε όλο το Βυζάντιο « βαρύς όντως ενέσκηψε της αμαθείας ο χειμών ». Αν μερικά λυχνάρια έριχναν εδώ κι εκεί κάποιο αμυδρό πνευματικό φως, το σκοτάδι δεν διαλυόταν. Το φως εκείνο επνίγετο στο πέλαγος της αμάθειας και στο έρεβος της απαιδευσίας. Το τρισάθλιο Γένος των Ελλήνων βρέθηκε για πρώτη φορά στα πρόθυρα ολοκληρωτικού αφανισμού του. Κι όμως δεν αφανίστηκε το Γένος των Ελλήνων, γιατί υπήρχε η κιβωτός της σωτηρίας του, η Εκκλησία. Η Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Ορθόδοξη

-361-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Εκκλησία του Χριστού. Και μαζί με το δούλο Γένος διέσωσε και τη γλώσσα του. Γιατί γνωρίζει η Εκκλησία, ότι όσο η γλώσσα ζει στη διάνοια, στην καρδιά και τα χείλη των ραγιάδων, κρατείται και η εθνική συνείδηση ζωντανή και ακμαία και τρέφει την ελπίδα της αναστάσεως. Γιατί η γλώσσα μαζί με την Ορθοδοξία διαφοροποιούσε στην καθημερινή πράξη το Γένος μας από τους κατακτητές του και συντηρούσε τη μνήμη του Ρωμαίικου άσβεστη και δημιουργική. Η Εκκλησία, το εκκλησιαστικό σώμα μας, το σώμα του Γένους, αναδεικνύεται σε κάθε περίοδο δουλείας κιβωτός και της γλωσσικής μας παραδόσεως. Η ασίγαστη λατρεία της Εκκλησίας και η μόνιμη επαφή του ιερού κλήρου με τον λαό στο ευρύ του φάσμα, διέσωσε και τη γλώσσα ολόκληρη, σ΄ όλη την διαχρονία της και σε όλες τις μορφές της.

τον θεσμό της Εθναρχίας οφείλεται η χρήση σ΄ όλο το ρωμαίικο μιλλέτι της ελληνικής γλώσσας και παιδείας, χωρίς βέβαια να εμποδίζεται και η χρήση όλων των άλλων τοπικών γλωσσών (πχ. σερβικά, βουλγαρικά κλπ.). Γλώσσα της παιδείας είναι η ελληνική και ως τελειότερη αλλά και γιατί ήτο η γλώσσα της Θείας Λατρείας και Θεολογίας, της Πατερικής παραδόσεως, με πλούσια ιστορία και πνευματική παραγωγή. ΄Αλλωστε όλη η Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, είναι στην ελληνική και από αυτή μεταφράσθηκε στις άλλες γλώσσες. Δεν πρέπει ποτέ να λησμονείται, ότι η γλώσσα ενός λαού δεν είναι απλά ένα όργανο στιγμιαίας επικοινωνίας και πληροφορήσεως, αλλά και ο μοναδικός και αναντικατάστατος φορέας της ιστορικής, πνευματικής και κοινωνικής του παρουσίας. Η γλώσσα, σε όλη τη διαχρονική της πορεία και χρήση, αποταμιεύει τον πολιτισμό του ΄Εθνους και τον μεταδίδει στις επερχόμενες γενεές, εξασφαλίζοντας έτσι τη συνέχειά του. Ιδιαίτερα για μας τους Έλληνες, που έχουμε μία από τις μακρότερες και πιο διακεκριμένες παρουσίες μέσα στην ιστορία, η γλώσσας μας, η οποία δια των αγίων Πατέρων αγιάσθηκε και αξιοποιήθηκε στο έπακρον, συνι-362-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

στά τον βασικότερο φορέα της ελληνορθόδοξης πολιτιστικής και πνευματικής παραδόσεώς μας. Κατά τον 16ο αιώνα η Εκκλησία έλαβε ένα αποφασιστικό μέτρο, που αφορούσε στη μορφή της γλώσσας. Κατά τον αιώνα αυτόν η παπική προπαγάνδα αλλά και δικοί μας λόγιοι, προοδευτικοί ή επηρεασμένοι από αυτήν (πχ. ο Ν. Σοφιανός), άρχισαν να χρησιμοποιούν στον γραπτό ή προφορικό λόγο τη λαϊκή γλωσσική μορφή (τα ρωμαίικα), με αποτέλεσμα να υποχωρεί η χρήση της λόγιας γλώσσας (ελληνικά). Η εκκλησία τότε ανταποκρινόμενη στις απαιτήσεις των καιρών, κατενίκησε όλους τους δισταγμούς με την εξής σοφή λύση. Στη Θεία Λειτουργία διατηρήθηκε η καθιερωμένη γλωσσική μορφή, που διασώσει έτσι τη συνέχεια, ενώ στο κήρυγμα, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων χρησιμοποιήθηκε η δημώδης μορφή. Μελέτιος ο Πηγάς, Μάξιμος ο Μαργούνιος, Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, Κύριλλος ο Λούκαρης και Μητροφάνης ο Κριτόπουλος, όλοι κληρικοί του 17ου αιώνα, πρωτοστάτησαν στην εκλαΐκευση του κηρύγματος, ενώ ο τελευταίος συνέταξε και Γραμματική της νεοελληνικής γλώσσας, φανερώνοντας έτσι τη σύλληψη του μηνύματος των καιρών του. Τόσο κοντά στον λαό στάθηκε η Εκκλησία. Μέσα σ΄ αυτήν ο ραγιάς εγεννάτο, άκουε και μάθαινε τη γλώσσα του.

ο σύστημα παιδείας που πρόσφερε η Εκκλησία, κατά την περίοδο της δουλείας, αναπληρώνοντας το τεράστιο κενό, που άφηναν οι καταφεύγοντες στη Δύση λογάδες του γένους, όσο φτωχό και ταπεινό και αν ήτο –τα γνωστά κολλυβογράμματα- και όσο και αν κατηγορήθηκαν από τους Δυτικόπληκτους διαφωτιστές, διατηρούσαν μόνιμα την επαφή των παιδιών με τη γλώσσα των λειτουργικών βιβλίων, δίδοντας έτσι δυνατότητες για περαιτέρω καλλιέργεια στα φωτεινά εκείνα πνεύματα, που αναδείχθηκαν σε μεγάλους διδασκάλους και πνευματικούς του Γένους μας. Η μόνιμη διασύνδεσή τους με τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας και τον λειτουργικό-Πατερικό της λόγο, εξασφάλιζε την ελληνικότητα του λόγου τους, χωρίς το ελάχιστο να εμποδίζει την διεύ-363-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ρυνση των σπουδών τους, όχι μόνο στις επιστήμες αλλά και στην εκμάθηση γλωσσών. Πολύγλωσσοι ήταν, ο άριστος γνώστης της Ελληνικής, σ΄ όλο το διαιώνιο φάσμα της, Ευγένιος ο Βούλγαρης (1806), ο μέγας φωτιστής του Γένους μας ΄Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1779) αλλά και ο σοφότερος κληρικός του 19ου αιώνος, ο Κωνσταντίνος Οικονόμου (1857), ο απαράμιλλος χειριστής του ελληνικού λόγου. Τα εκπληκτικά ελληνικά του ο Κων. Οικονόμος τα έμαθε μέσα στην εκκλησία. Σε ηλικία μόλις δεκατεσσάρων ετών συνέταξε το παρακάτω επίγραμμά του σε μια βρύση: «Άνθρωπε, πρόσελθε, πλήσον υδρίαν Και πίθι διψών, λύσαι δέμας. Μόνον το ους μοι κλίνον, είπω σοι τάδε. Ως ρεύμα και συ ρεις, παρέρχη, σωφρόνει». Δηλαδή Άνθρωπε, έλα, γέμισε το σταμνί σου Και πιες αφού διψάς, και πλύνε το σαρκίον σου. Όμως χαμήλωσε το αυτί σου και θα σου ειπώ ετούτα . ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ο 1454 η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία, το μαρτυρικό Οικουμενικό Πατριαρχείο, ιδρύει στην Κων/πολη την Πατριαρχική Σχολή με πρωτοβουλία του πρώτου μετά την άλωση Οικουμενικού Πατριάρχου Γενναδίου του Σχολαρίου, πρώην καθηγητού. Η Σχολή αυτή είναι το αρχαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα και σφραγίζει την παρουσία της Εκκλησίας στο χώρο της παιδείας, μία παρουσία, η οποία και στους επόμενους αιώνες θα θεωρείται αυτονόητη και αστασίαστη. Η παιδεία, στην περίοδο αυτή κυρίως, προσφερόταν στις ιερές Μονές. Οι περισσότεροι διδάσκαλοι ήταν ιερείς ή καλόγεροι,

-364-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

όπως ο ΄Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Πατροκοσμάς, όπως είναι γνωστός. Μέχρι τον μαρτυρικό του θάνατο, για δεκαεννέα ολόκληρα χρόνια, δεν άφησε ανωχώρι και κατωχώρι, Ρούμελη και Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία, τα Επτάνησα και άλλα νησιά, κηρύσσοντας Χριστό και Ελλάδα, παρηγορώντας τους ραγιάδες και προτρέποντάς τους να φτιάχνουν σχολεία, γιατί πίστευε ακράδαντα πως την ανάσταση του Γένους θα δώσει μόνον η παιδεία. «Καλλίτερα, αδελφέ μου, να έχεις ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια». « Σκολιά να φκιάστε. Αυτού τον λειτουργάνε τον Θεό, σας κρένω. Στα φώτη όχι στα σκότη» φώναζε μ΄ όλη τη δύναμη της ψυχής του ο Πατροκοσμάς. Γι΄ αυτό και πέτυχε κάτι το μοναδικό για την εποχή εκείνη. Να θεμελιωθούν με την πρότασή του και να λειτουργούν διακόσια (200) κατώτερα σχολεία και δέκα (10) ανώτερα. Από τα μέσα του 16ου αιώνα, με την επιστροφή πολλών λογίων που είχαν σπουδάσει στη Δύση, τονώνεται η παιδεία. Επιστρέφοντας στις πατρίδες τους άρχισαν να διδάσκουν και, σιγάσιγά, να ιδρύουν σχολές. Σπουδαίο ορόσημο για την παιδεία του Γένους ήτο απόφαση της Συνόδου από τον Οικ. Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ τον Τρανό (1593), να φροντίζουν οι Μητροπολίτες για την ίδρυση σχολείων και την υποστήριξη γενικά της παιδείας στις επαρχίες τους. Ο Ζ΄ Κανών (απόφαση) της εν λόγω Συνόδου, που είναι και η πρώτη επίσημη πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την ανάπτυξη της σχολικής παιδείας, ορίζει: «Ώρισεν η Αγία Σύνοδος έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένη να ποιείν, ώστε τα θεία και ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι. Βοηθείν κατά δύναμιν τους εθέλουσι διδάσκειν και μαθείν προαιρουμένους, εάν των επιτηδείων χρείαν έχουσιν». Η Εκκλησία έγινε το καταφύγιον των κατατρεγμένων σκλάβων, ο Πατριάρχης το σύμβολο ενότητας του δεινοπαθούντος Γένους, και το κήρυγμά της το βάλσαμο των πληγών, που άνοιξε στο σώμα της η δουλεία.

-365-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ις τα θέματα της εκπαιδεύσεως το Οικουμενικό Πατριαρχείο έπαιζε ως ένα βαθμό το ρόλο του σημερινού Υπουργείου Παιδείας, όπως έμμεσα συνάγεται από τα λόγια του Κοραή, που ποτέ δε δίστασε να επαινέσει ή να κατακρίνει τη συμπεριφορά της κεφαλής της Ορθοδοξίας. Εις τους «Αυτοσχέδιους σχολιασμούς του» γράφει για τη γλώσσα: «Πάσα πόλις πρέπει να έχει εις την Εκκλησίαν αυτής δύο κυτία, έν δια το ίδιον αυτής σχολείον κα άλλο δια το κοινόν της Κωνσταντινουπόλεως σύστημα». Κατά τον 18ο αιώνα σημειώθηκε αληθινή αναγέννηση της παιδείας, λόγω της εμπορικής αναπτύξεως του Γένους. Κατά την περίοδον αυτήν την εκπαιδευτική κίνηση κατευθύνουν οι Φαναριώτες, οι οποίοι επεδόθησαν με ζήλο καταπληκτικό εις την ίδρυση σχολείων και την κατοχύρωση της λειτουργίας της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Κων/πολη. Ο φωτισμός του Γένους τούς οφείλει πολλά. Είναι ανάγκη να τονισθε΄ί ιδιαίτερα η μεγάλη προσφορά των ευεργετών του Γένους και των εν Κων/πόλει και εις τις επαρχίες του υπόδουλου Γένους συντεχνιών εις την εκπαιδευτική πολιτική της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, του Πανσέπτου Οικουμενικού Πατριαρχείου. Οι πλούσιοι της διασποράς και οι συντεχνίες, με δικά τους έξοδα, έκτιζαν επιβλητικά διδακτήρια, όπως η ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η Μεγάλη του Γένους Σχολή κ.ά. Πλήρωναν τους μισθούς των διδασκάλων και χορηγούσαν υποτροφίες σε φερέλπιδες νέους. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ις τη διατήρηση της γλώσσας μοναδικά εβοήθησε και το Κρυφό Σχολειό. Με τον όρο «Κρυφό Σχολειό» χαρακτηρίζεται και περιγράφεται η εκπαίδευση των υποδούλων Ελλήνων, κυρίως κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων αιώνων της τουρκικής κυριαρχίας (15ος-16ος αιών). Δημιουργήθηκε η αδήρητη ανάγκη να διατηρήσει το Γένος, έστω και υποτυπωδώς την εκπαιδευτική του συνέχεια, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί κατά τους τελευταίους κυρίως αιώνες της Βυ-

-366-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ζαντινής Αυτοκρατορίας. Δημιουργήθηκε από τον ασίγαστο πόθο των Ελλήνων να μη λησμονήσουν τη γλώσσα τους, την πίστη τους και την εθνική τους ταυτότητα. Το «κρυφό σχολειό» το δημιούργησε και το επέβαλε η ανάγκη για αυτοσυντήρηση και πνευματική επιβίωση του ελληνικού Γένους.

α «κρυφά σχολειά» δεν ιδρύθηκαν με κάποιο σουλτανικό φιρμάνι. Δεν ακολουθούσαν κάποιο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, ούτε είχαν δασκάλους με προσόντα των δασκάλων των κανονικών σχολείων της εποχής. Δημιουργήθηκαν αυθόρμητα, σχεδόν «θαυματουργικά», σ΄ ολόκληρο το σημερινό ελλαδικό χώρο, την Ανατολική Θράκη, την Β. ΄Ηπειρο, τη Μ. Ασία, τα νησιά και, κυρίως, στις περιοχές εκείνες στις οποίες οι τοπικοί Τούρκοι δυνάστες, πασάδες και αγάδες, απαγόρευαν την κανονική λειτουργία σχολείων και τιμωρούσαν σκληρά όσους παρέβαιναν τις εντολές τους. Ο τρόπος της λειτουργίας τους είναι γνωστός από τις υπάρχουσες μαρτυρίες και την παράδοση. Λειτουργούσαν κυρίως σε μοναστήρια, σε ξωκλήσια, σε νάρθηκες απόμερων ναών ή σε ιδιωτικά δωμάτια, μακριά από τα μάτια των τυράννων. Τα παιδιά πήγαιναν σ΄ αυτά τα «κρυφά σχολειά» τη νύχτα, για να μην κινούν τις υποψίες των δυναστών τους, αλλά και «δια τον φόβον της αρπαγής των καθ΄ ΄οδόν υπό των Τούρκων». Εις όλους είναι γνωστό το δημοτικό τραγούδι, που τραγουδούσαν σιγόφωνα τα παιδιά, καθώς πήγαιναν τη νύχτα προς το κρυφό σχολειό. Το τραγούδι που διέσωσε με όλο το τραγικό μεγαλείο του η ψυχή και η παράδοση του λαού μας ως τις ημέρες μας : «Φεγγαράκι μου λαμπρό Φέγγε μου να περπατώ Να πηγαίνω στο σκολειό Να μαθαίνω γράμματα Γράμματα σπουδάγματα Του Θεού τα πράματα».

-367-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Εκεί στο μισοσκόταδο εδιδάσκοντο τα στοιχειώδη γράμματα, ανάγνωση και γραφή, από τα εκκλ. βιβλία και κυρίως από την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι και τον Απόστολο. Μάθαιναν επίσης και λίγη αριθμητική και κυρίως στην ιστορία του Γένους μας. Ο αριθμός των «κρυφών σχολείων» ήτο μικρός σε σύγκριση με τις πραγματικές ανάγκες των υποδούλων Ελλήνων. Υπήρχαν μάλιστα και ολόκληρες περιοχές, που δεν είχαν κανένα τέτοιο σχολείο.

Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκός Ι.Ν.Θεοδωρακόπουλος, έχοντας υπ΄ όψιν του την παράδοση και τις σχετικές μαρτυρίες, γράφει για το κρυφό σχολειό: «Οι ιερείς ή μοναχοί, μόλις επήρχετο η εσπέρα, συγκέντρωναν εις απομεμακρυσμένας εκκλησίας και μονάς, δια να μην γίνωνται αντιληπτοί από τους Τούρκους, ένα μικρόν όμιλον χριστιανοπαίδων και τους εδίδασκον γραφήν και ανάγνωσιν. Ως αναγνωστικά βιβλία εχρησιμοποιούντο τα ιερά βιβλία της Εκκλησίας, δηλ. το Ψαλτήρι, η Οκτώηχος κ.ά. Δια την γραφήν εχρησιμοποιούντο μαλακαί λίθιναι πλάκες, δέρματα, φύλλα καλάμου, φλοιός δένδρων κλπ. Ο ρασοφόρος Δάσκαλος δεν παρέλειπε κάθε φορά να ομιλή εις τους μαθητάς του, με τας ολίγας γνώσεις του, δια την πατρίδα, την ελληνικήν ιστορίαν, την Ορθόδοξον θρησκείαν, με φλογερόν τόνον εις την φωνήν». Το βάρος για τη δημιουργία, τη συντήρηση και την λειτουργία των κρυφών σχολείων σήκωσε η Εκκλησία, η οποία για μια άλλη φορά απετέλεσε κατά τους ζοφερούς εκείνους χρόνους το καταφύγιο της χειμαζόμενης παιδείας. Πράγματι, η Εκκλησία με τον πνευματικόν δυναμισμόν, το θάρρος και την αυταπάρνηση, που πάντοτε την διέκρινε, απετέλεσε την κιβωτόν, εντός της οποίας διεσώθησαν όχι μόνον οι θρησκευτικές αλλά και οι εθνικές και πνευματικές παραδόσεις του Γένους. Τη βεβαιότητα για την ύπαρξη και λειτουργία του κρυφού σχολειού, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ενισχύουν πάρα

-368-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πολλές και σημαντικές μαρτυρίες. Ο Γέρος του Μωριά, που έζησε τα παιδικά του χρόνια στην Πελοπόννησο, αμέσως μετά τον ξεσηκωμό του 1770 και την ολοκληρωτική καταστροφή της από τους Τουρκαλβανούς, ομολογεί ότι «τα λίγα γράμματα που ξέρω τα έμαθα από το Ψαλτήρι και το Οκτώηχο της Εκκλησίας». Επίσης ο γνωστός διδάσκαλος του γένους Κωνσταντίνος Οικονόμου, ο εξ Οικονόμων, λέγει, ότι οι υπόδουλοι «εν ταπειναίς εκκλησίες και απωκειμένοις μοναστηρίοις, και εν σχολαίας μικραίς και πενιχραίς δια της ιεράς διδασκαλίας, εμαίευον εις ζωήν τα πάτρια των αιχμαλώτων Ελλήνων φρονήματα». Σημασία έχει και η γνώμη ξένων ειδικών πάνω στο θέμα. Ο διακεκριμένος βυζαντινολόγος και γνωστός ελληνιστής γάλλος Κάρολος Ντηλ, σε μια ομιλία του στο Παρίσι με θέμα «η Ελληνική Εκκλησία και ο ελληνισμός» υποστήριξε απολύτως την ιστορική αλήθεια του Κρυφού Σχολειού.

πίσης ο γερμανός Κάρλ Ίνκεν, αναφερόμενος στην κατάσταση της παιδείας στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, δημοσίευσε το 1825 στο έργο του «Λευκοθέα» τα εξής: «Οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από τας εκκλησίας. Τούτο και άλλαι συγχρόνως αιτίαι εβίαζαν τους Γραικούς να θεωρούν την θρησκείαν ουσιωδώς συνδεδεμένην με τα γράμματα και τα σχολεία ,δια τούτο και εις μεγάλας και εις μικράς πόλεις προσπαθούσαν με δόσιν χρημάτων και με διαφόρους τρόπους να συσταίνουν σχολεία κρυφίως, όπου και των πτωχών τα τέκνα ανεξόδως εδιδάσκοντο». Αλλά και ο γάλλος ελληνιστής Λούσιαν Λελούκ αναφέρει τα εξής σημαντικά: «Κάτω από την τουρκική κατοχή, παπάδες κρυφά, και μερικές φορές χωμένοι κάτω από τη γη, καθώς και οι πρώτοι χριστιανοί, διδάσκουν στα παιδιά τα στοιχεία της ελληνικής γραμματικής, ώστε να μη χαθεί η γλώσσα του Ομήρου». Είναι, δυστυχώς, γεγονός, ότι σ΄ αυτόν τον τόπο ό,τι ωραίο

-369-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

και ευγενικό έχει δημιουργηθεί από τον τυραννισμένο αλλά μεγαλόψυχο λαό μας, έχει κατά καιρούς αμφισβητηθεί βάναυσα. Αυτό ισχύει και για το Κρυφό Σχολειό. Αυτό το μεγαλειώδες δημιούργημα του Γένους μας. Ήτο αδύνατον να μείνη μακριά από την οποιανδήποτε μικρόψυχη και ανιστόρηση αμφισβήτηση. ΄Όμως αυτή η αμφισβήτηση και άρνηση του Κρυφού Σχολειού από ορισμένους, δε στηρίζεται σε ιστορικές αποδείξεις. Προέρχεται από εκείνους, οι οποίοι επιμελώς αποκρύπτουν το γεγονός, ότι είτε κρυφά είτε φανερά, αυτοί που διετήρησαν, στα χρόνια της σκλαβιάς την ελληνική παιδεία και γλώσσα ήταν οι κληρικοί. Αρνούνται το Κρυφό Σχολειό, επειδή αρνούνται τη μοναδική συμβολή της Εκκλησίας στη διάσωση του Γένους. Το ό,τι δεν υπάρχουν ρητές μαρτυρίες, γράφει ο διακεκριμένος πανεπιστημιακός καθηγητής Φάνης Κακριδής, σύγχρονες με τη λειτουργία του Κρυφού Σχολειού, το θεωρώ πολύ φυσικό. Ποιος και γιατί θα κατέγραφε στα χρόνια της δουλείας μια πατριωτική πράξη που γινόταν άτυπα και εθελοντικά, πίσω από την πλάτη της τουρκικής εξουσίας; Το γένος των Ελλήνων κάτω από την μητρική προστασία της ποιμένουσας Εκκλησίας δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια, μπροστά στη συστηματική προσπάθεια των Οσμανιδών να το αφανίσουν. Υπήρξαν εκπαιδευτικές προσπάθειες, έστω αδύναμες, σ΄ ΄ολόκληρο του δούλο Γένος, τα Κρυφά Σχολεία που δεν άφησαν για τους γνωστούς λόγους γραπτές ιστορικές μαρτυρίες.

φησαν όμως ανεξίτηλα τα ίχνη τους, στην ψυχή, στην καρδιά, στη συνείδηση του λαού μας, του Γένους μας. Κι αυτά τα ανεξίτηλα ίχνη, γραμμένα με πόνο κα αίμα, δεν πρόκειται να σβήσουν όσον και αν πολεμηθούν, όσο και αν κάποιοι προσπαθήσουν να τα αφανίσουν. Η αλήθεια είναι μία. Η Εκκλησία, η μαρτυρική Μητέρα Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία, το πάνσεπτο Οικουμενικό Πατριαρχείο, υπήρξε και θα υπάρχει η Κιβωτός της σωτηρίας της γλώσσας και ολόκληρου του Γένους μας. -370-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

π. Ιωάννης Π. Χαλκίτης Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Δρ. Θεολογίας του Α.Π.Θ. Κάλυμνος, 30.5.2012 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Τουρκοκρατία π. Γ. Μεταλληνού Σύγχυση, πρόσκληση, αφύπνιση , του ιδίου Σχέσεις και αντιθέσεις Αι Συντεχνίαι και η Εκκλησία επί Τουρκοκρατίας, Μιχ. Α. Καλινδέκ Τα μαθητάρια επί Τουρκοκρατίας, Αγγελικής ΣκαρβέληΝικολοπούλου Νέα Χριστιανική Κρήτη, περίοδος Βτ΄ . 20 Το Κρυφό Σχολειό, Ι.Μ. Χατζηφώτη Το Κρυφό Σχολειό, Αποστ. Διακονίας Εφημέριος, έτ. ΝΓ τ.6 Ιούνιος 2004

10. Η Εκπαίδευση στην περίοδο της Τουρκοκρατίας 11. Η Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης, Αναστ. Β. Γιαννικοπούλου

-371-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-372-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Παναγιώτης Ν. Γιαμαίος

Η Εκατονταετηρίδα του Βουβάλειου 1ου Δημοτικού Σχολείου Πόλεως Καλύμνου ( Παρθεναγωγείου) -Προλογικό Σημείωμα-

ε την ευκαιρία της συμπλήρωσης των εκατό χρόνων λειτουργίας του Βουβάλειου Δημοτικού Σχολείου (Παρθεναγωγείου), ο Σύλλογος Διδασκόντων του σχολείου σε συνεργασία με το Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων οργάνωσαν εορταστικές εκδηλώσεις, για να τιμήσουν τον -373-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μεγάλο δωρητή, Νικόλαο Βουβάλη, στις 13 Μαΐου του 2012. Το πρόγραμμα περιλάμβανε: α) Αρχιερατικό Μνημόσυνο υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των μεγάλων ευεργετών του νησιού, Νικολάου και Αικατερίνης Βουβάλη, στο Μητροπολιτικό Ναό του Σωτήρος Χριστού. β) Ομιλία από τον δ/ντή του σχολείου κ. Παναγιώτη Γιαμαίο με θέμα: « ΒΟΥΒΑΛΕΙΟΝ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ » Καλύμνου. Εκατό χρόνια λειτουργίας και προσφοράς. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΒΟΥΒΑΛΗΣ. Ο Μέγας Πατριώτης και Ευεργέτης του νησιού μας. Η ομιλία πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου. γ) Κέρασμα στον όροφο του διδακτηρίου από το Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων.

Παραθέτουμε την ομιλία του διευθυντή του Σχολείου, κ. Παναγιώτη Γιαμαίου.

* * *

Άγιε Πρωτοσύγκελλε, εκπρόσωπε του Μητροπολίτη μας κ. Παϊσίου, σεβαστοί πατέρες, κύριε Δήμαρχε, κύριε εκπρόσωπε της Π.Ε. Καλύμνου, κύριοι πρώην Σχολικοί Σύμβουλοι και Προϊστάμενοι της Περιφέρειάς μας, κυρία Πρόεδρε του Συλλόγου Δασκάλων και Νηπιαγωγών, αγαπητοί συνάδελφοι διευθυντές και εκπαιδευτικοί, εν ενεργεία και συνταξιούχοι, αγαπητά μέλη των Δ.Σ. του Αναγνωστηρίου μας και του Ιδρύματος Ελέους, κυρίες και κύριοι, καλωσήρθατε στην αποψινή μας εκδήλωση. Συγκεντρωθήκαμε απόψε στον ιστορικό αυτό χώρο, για να γιορτάσουμε την εκατονταετηρίδα του ιερού αυτού Πνευματικού Ιδρύματος αφ’ ενός, και για να αποτίσουμε τον οφειλόμενο φόρο τιμής στη μεγάλη καλυμνιακή φυσιογνωμία, τον Μεγάλο Ευεργέτη, Πατριώτη και Άνθρωπο, Νικόλαο Βουβάλη αφ’ ετέρου. Έχω το προνόμιο, ως διευθυντής σήμερα αυτού του ιερού

-374-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τεμένους, στα εκατοστά γενέθλιά του, να μιλήσω γι’ αυτήν την ξεχωριστή προσωπικότητα, το έξοχο αυτό τέκνο της καλυμνιακής γης. Και, πιστέψτε με, θα το κάνω με δέος, βαθιά συγκίνηση και σεβασμό στον μεγάλο Καλύμνιο Ευεργέτη. Γνωρίζω ότι ο μονόλογος κουράζει. Γνωρίζω, επίσης, ότι αρκετά στοιχεία από τη βιογραφία του Νικολάου Βουβάλη είναι σε πολλούς γνωστά. Επιβάλλεται όμως, λόγω της ημέρας, να αναφερθούμε κάπως διεξοδικά στη ζωή και στην πολύπλευρη προσφορά του μεγάλου αυτού ανδρός, αξιοποιώντας την εδώ παρουσία των τοπικών Μ.Μ. Ενημέρωσης, τα οποία θα μεταφέρουν σε κάθε καλύμνικο σπιτικό το πνευματικό αυτό μνημόσυνο έτσι, ώστε να γίνουν όλοι κοινωνοί της απόδοσης τιμής κι ευγνωμοσύνης στο μεγάλο Δωρητή. Συμπληρώθηκαν, λοιπόν, εκλεκτοί προσκεκλημένοι, εκατό ολόκληρα χρόνια από τότε που εγκαινιάστηκε το « ΒΟΥΒΑΛΕΙΟΝ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ ». Θα σας μεταφέρω στο κλίμα της εποχής εκείνης, 1911 – 1912 , αντλώντας χρήσιμα στοιχεία από τα Πρακτικά της Δημογεροντίας μας, και σε αποφάσεις που αφορούν στην προετοιμασία των εγκαινίων.

Στο Πρακτικό της Δημογεροντίας με αριθ. 159 της 13ης Δεκεμβρίου του 1911 διαβάζουμε:

Το Δημοτικόν Συμβούλιον

Συνεδριάσαν σήμερον όπως κανονίσει και καθορίσει τα των εγκαινίων του Βουβαλείου Παρθεναγωγείου, ενέκρινε και αποφάσισε τα εξής: 1ον: Τα εγκαίνια του Παρθεναγωγείου τούτου γενήσονται την 26ην τρέχοντος μηνός Δεκεμβρίου, ημέραν Δευτέραν, συμφώνως με την επιθυμίαν του ιδρυτού αυτού κ. Ν. Βουβάλη. 2ον: Να συνταχθεί το εξής ψήφισμα: « Επειδή ο κ. Νικόλαος Βουβάλης ιδία αδρά δαπάνη οικοδομήσας το Παρθεναγωγείον, εδωρήσατο τούτο τω Δήμω

-375-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

των Καλυμνίων, ο Δήμος ευγνωμονών ανακηρύττει αυτόν Μέγαν ευεργέτην της Πατρίδος ». Το ψήφισμα τούτο προσωρινώς μεν θα γραφεί επί χάρτου χρυσοίς γράμμασι και θα αναρτηθεί εν πλαισίω εντός του Παρθεναγωγείου. Κατόπιν δε θέλει χαραχθεί επί μαρμαρίνης πλακός, ήτις επίσης θα τεθεί εν καταλλήλω τόπω εντός του Παρθεναγωγείου. 3ον : Να παραγγελθώσιν αμέσως εις καλλιτέχνην ζωγράφον δύο εικόνες δι’ εξόδων της κοινότητος, η μία δια τον κ. Ν. Βουβάλην και η ετέρα δια την σύζυγον αυτού Αικατερίνην, αίτινες θα αναρτηθούν εν τω Διευθυντηρίω. 4ον: Να ανατεθεί εις τον 1ον Δημογέροντα κ. Μιχαήλ Ολυμπίτη να κάμει την κατάλληλον προσφώνησιν, να αναγνώσει το ψήφισμα και να επιδώσει αυτό προς τον Μέγαν Ευεργέτην. 5ον: Να ανατεθεί ωσαύτως εις τον Διευθυντήν του Σχολείου κ. Ιωάννην Καβάσιλαν να απαγγείλει τον πανηγυρικόν της ημέρας. 6ον: Να ειδοποιηθώσι τα μέλη του Αναγνωστηρίου « ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ » όπως παραστώσι εις την τελετήν και αναλάβωσι την κοσμητείαν αυτής. 7ον: Να διεξαχθεί η τελετή εν πάση δυνατή μεγαλοπρεπεία, της οποίας το πρόγραμμα θέλει καθοριστεί τη συνεννοήσει μετά του Μεγάλου Ευεργέτου και το οποίον θέλει δημοσιευθεί εις τον λαόν. 8ον: Να δημοσιευθεί το ανωτέρω ψήφισμα εις δύο εφημερίδας. Κωνσταντινουπόλεως και Σμύρνης. Εν Καλύμνω τη 13η Δεκεμβρίου 1911

Οι Δημογέροντες Μιχαήλ Ολυμπίτης Ι.Ε. Αμπελάς και οι λοιποί.

Τα εγκαίνια δεν έγιναν, όμως, την επομένη των Χριστου-376-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

γέννων του 1911, έτσι όπως είχε αποφασιστεί. Και τούτο φαίνεται από το περιεχόμενο μεταγενέστερης Πράξης της Δημογεροντίας. Αυτής με αριθ. 170 της 22ας Δεκεμβρίου 1911, η οποία λέει: Προς τον Αξιότιμον Πρόεδρον του Αναγνωστηρίου «ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ». Φέρομεν εις γνώσιν υμών, ότι τα εγκαίνια του Βουβαλείου Παρθεναγωγείο γενήσονται ωρισμένως την 2αν Ιανουαρίου 1912 ημέραν Κυριακήν. Επί τούτου το Δημ. Συμβούλιον συνελθόν ανέθηκε δια Πρακτικού την κοσμητείαν της τελετής ταύτης εις τα μέλη του Αναγνωστηρίου τα οποία παρακαλούμεν να δεχθώσιν την παράκλησιν ταύτην, χάριν της τάξεως και προς διεξαγωγήν της τελετής επί το μεγαλοπρεπέστερον. Προς τούτο δε δέον να υπάρξει προηγουμένως συνεννόηση του Αναγνωστηρίου μετά της δημογεροντίας. Εν Καλύμνω τη 22/12/1911. Οι Δημογέροντες.

Τα εγκαίνια του Παρθεναγωγείου στις 2-1-2012

Ως εκ τούτου τα εγκαίνια του Σχολείου έγιναν στις 2 Ιανουαρίου του 1912. Να πώς μας περιγράφει το ιστορικό εκείνο γεγονός ο Γιάννης

-377-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

Ζερβός:

ΧΡΟΝΙΚΑ

« Τι ημέρα ήταν εκείνη, η ημέρα των εγκαινίων, η 2α Ιανουαρίου του 1912. Παγκαλύμνια γιορτή, χαρά λαού, χαρά της Καλύμνου. Πλήμμυρα κόσμου στο δρόμο, πέρα ως πέρα, του Παρθεναγωγείου στα προαύλια, τις μαρμαρένιες κλίμακες, στον πυργωμένο εξώστη. Δεν είδε η Κάλυμνος πολλές τέτοιες ημέρες. Η πιο ευτυχής ημέρα της ζωής του Νικολάου Βουβάλη. Τη νύχτα άνοιξε το αρχοντόσπιτό του, η μεγάλη σάλα ολόφωτη και μέσα πλήθιος ο κόσμος, το πνευματικό άνθος και πολίται της Καλύμνου. Τραγούδια σεμνά, τραγουδήσανε όλοι, νεώτεροι, ηλικιωμένοι, χαρμόσυνη, πνευματική νύχτα, ενωμένες όλες οι ψυχές, ένας ο παλμός, αγαλλίασε όσο ποτέ, με ειλικρίνεια και απλότητα, σε βαθύτατη συναίσθηση της μεγάλης, της ιερής στιγμής, η Καλυμνιακή καρδιά». Και συνεχίζει: «Ένας τόπος, μια πατρίδα, έστω μικρή, φτωχή, που βλέπει και ζει τέτοιες ημέρες, οπού η αφορμή, το θεμέλιο της χαράς είναι ένα μεγαλόπρεπο πνευματικό ίδρυμα, κάτι αξίζει!» Υπάρχει και άλλο Πρακτικό της Δημογεροντίας, προγενέστερο, εξίσου ενδιαφέρον, το οποίο αναφέρεται σε αποφάσεις του Σώματος σχετικά με τη διοίκηση του σχολείου. Σας διαβάζω απόσπασμα του Πρακτικού με αριθ. 70 της 21ης Απριλίου του 1911. «1ον: Η καθόλα διοίκησις του καθιδρύματος τούτου να ανατεθεί εις πενταμελήν Επιτροπήν, αποτελούμενην εξ ενός προέδρου και τεσσάρων μελών, οίτινες μετά των κατά καιρόν δύο δημογερόντων και του Μητροπολίτου ως επιτίμου προέδρου, θα έχωσι την απόλυτον δικαιοδοσίαν να διορίζωσι το προσωπικόν του εκπαιδευτικού τούτου καθιδρύματος, να ορίζωσι τους μισθούς αυτών και να φροντίζωσι περί της εν γένει κανονικής και απροσκόπτου λειτουργίας αυτού. Διάρκεια της Επιτροπής ταύτης έσεται τετραετής και επί τούτου δια την αρχομένην πρώτην τετραεήν περίοδον διορίζονται ως πρόεδρος μεν ο Μέγας Ευεργέτης της πατρίδος μας κ. Ν. Βουβάλης, όστις κατά το διάστημα της απουσίας του θα δικαιούται να διορίζει ως αντικαταστάτην του -378-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πρόσωπον της αρεσκείας του εκτός των μελών της Επιτροπής, ως λοιπά δε μέλη οι κ.κ. Σακελλάριος Κλ. Ζερβός, Μιχαήλ Ν. Καλαβρός, Μικές Ν. Κουντούρης και Γεώργιος Α. Οικονόμου. 2ον: Η Δημογεροντία να χορηγεί εις την Επιτροπήν ταύτην ετησίως γρόσια Καλ. είκοσι έξι χιλιάδας εξακόσια, ποσόν όπερ εν τω προϋπολογισμώ του τρέχοντος έτους αναγράφεται προορισμένον δια την υπηρεσίαν αυτού. Επειδή δε δια του ποσού τούτου είναι αδύνατον και το προσωπικόν να καταρτιστεί τελείως ως και στα άλλα εκπαιδευτικά και μορφωτικά μέσα να επαρκέσει, παρέχεται τη ειρημένη επιτροπή το δικαίωμα της καθ’ οιονδήποτε τρόπον αύτη εγκρίνει εξευρέσεως πόρων δια τον σκοπόν τούτον. Αν δε οι εξευρεθησόμενοι πόροι δεν επαρκέσωσιν, ώστε το καθίδρυμα τούτο να φανεί αντάξιον του προορισμού του, παν έλλειμμα προσεφέρθη να καταβάλει ο Μέγας ευεργέτης της πατρίδος μας κ. Ν. Βουβάλης, όστις παρέχων νέον δείγμα της γενναιοδωρίας του, εξέφρασε τοιαύτην ευγενή επιθυμίαν. Εν Καλύμνω τη 21 Απριλίου 1911. Οι Δημογέροντες… Τα σχέδια του μεγελοπρεπούς αυτού κτιρίου εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Αλέκο Ανδρέη. Η αρχιτεκτονική του κτιρίου παραπέμπει στο ρυθμό της παλαιοχριστιανικής Βασιλικής και στα σχολικά κτίρια της Χάλκης και του Απερίου Καρπάθου. Το κτίριο είναι διώροφο. Ο 2ος όροφος δημιουργήθηκε κάτω από κεκλιμένη στέγη. Είναι πετρόχτιστο με δίρριχτη κεραμοσκεπή. Μεγαλόπρεπη σκάλα οδηγεί στον εξώστη του ορόφου που φέρει προστώο με κίονες οι οποίοι περιβάλλουν την κεντρική είσοδο του ορόφου και τις δύο παράπλευρες πόρτες. Οι πόρτες είναι ξύλινες ταμπλαδωτές με περίτεχνες προστατευτικές σιδεριές. Το κύριο τμήμα του προστώου απολήγει σε αέτωμα. Τα παράθυρα του ορόφου φέρουν πλαίσια με εμφανή ντόπια πέτρα, ενώ οι γωνιακές απολήξεις του κτιρίου καλύπτονται από γωνιόλιθους. Διακοσμητική κορνίζα διατρέχει την όψη και

-379-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

διαχωρίζει τον α΄ από τον β΄ όροφο. Μαρμάρινη πλάκα πάνω από την κορνίζα αναφέρει: « ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΕΜΜ. Θ. ΒΟΥΒΑΛΗ Ο ΥΙΟΣ Ν. Ε. Β. ΗΡΩΕΛΕΓΕΙΟΝ ΜΝΗΜΗΝ ΠΑΤΡΟΣ ΕΝΕΙΜΕ ΓΕΡΑΣ ΤΙΜΗΣ ΜΟΝΟΣ ΥΙΟΣ ΠΑΤΡΙΔΙ ΔΕΙΜΑΜΕΝΟΣ ΔΩΜ. ΑΓΛΑΩΝ ΜΟΥΣΩΝ ». Ο Κ. Φλέγελ, επίτιμος διερμηνέας του Προξενείου της Ρωσίας στη Ρόδο, ο οποίος αγάπησε την Κάλυμνο και τους ανθρώπους της, σε αφιέρωμά του στο νησί μας, και ειδικά στο έργο του μεγάλου ευεργέτη, λέει γι’ αυτόν τα εξής: « Εκ των καρπών το δέντρο γνωσθήσεται », λέγει ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός. Το δέντρον δε της ζωής του αείμνηστου Νικολάου Βουβάλη φέρει εισέτι και πέραν του τάφου πλουσίους και αγλαούς καρπούς, οίτινες μαρτυρούσι και θα μαρτυρώσιν εις αιώνα τον άπαντα την εξαιρετικήν αξίαν του ανδρός. Και πρώτος μεν κατά καιρόν των πλουσίων καρπών του αειθαλούς δέντρου είναι το Βουβάλειον Παρθεναγωγείον, τριώροφον, ευρύχωρον και ευήλιον τέμενος των Μουσών, ανεγερθέν το1912, δαπάναις του ιδρυτού υπό του εκ Κερκύρας ρέκτου αρχιτέκτονος Αλεξάνδρου Ανδρέη, του και μηχανικού της Κοινότητος Καλύμνου επί έτη πολλά. Το εκπαιδευτήριον τούτο της θηλείας νεολαίας συνίσταται εκ τεσσάρων τμημάτων, νηπιαγωγείου, δημοτικού σχολείου, σχολαρχείου και γυμνασίου, κέκτηται διδάσκον προσωπικόν εκλεκτόν εκ διδασκαλισσών και καθηγητών εγχωρίων και απολαύει της εγκρίσεως του Υπουργείου Δημοσίας Εκπαιδεύσεως της Ελλάδος ». Εκατοντάδες μαθήτριες και αργότερα χιλιάδες μαθητών φοίτησαν στα θρανία αυτού του διδακτηρίου. Έλαβαν τα πρώτα βασικά εφόδια γνωστικά και πνευματικά, για να συνεχίσουν, όχι όλα, στο αδελφό ιστορικό Σχολείο, το Νικηφόρειο Γυμνάσιο. Κι από κει, εισερχόμενοι στα πανεπιστήμια της χώρας, σπούδασαν επιστήμες, τις οποίες διακόνησαν αργότερα με ζήλο στην

-380-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ιδιαίτερη πατρίδα, σ’ όλη την επικράτεια αλλά και έξω από αυτήν. Γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, εκπαιδευτικοί, καπετάνιοι τίμησαν το όνομα της γενέτειρας γης σε κάθε γωνιά της χώρας, αποζημιώνοντας τους μεγάλους ευεργέτες Ν. Βουβάλη και Νικηφόρο Ζερβό, καθιστώντας, παράλληλα, την Κάλυμνο ξεχωριστή, ονομαστή, σεβαστή, ως νησί των γραμμάτων. Τα χρόνια ήταν δύσκολα. Απείρως δυσκολότερα απ’ τα σημερινά. Ιταλοκρατία, Μικρασιατική Καταστροφή, Μεσοπόλεμος, 2ος Παγκόσμιος, Εμφύλιος, Μετεμφυλιακά χρόνια, Ενσωμάτωση, Δεκαετίες του 50 και του 60. Παιδιά σφουγγαράδων, ναυτικών, εμπόρων, βιοπαλαιστών, με τον πάνινο φύλακα και το φτωχό του περιεχόμενο, το λιτό προσφάι, αγωνίζονταν να ανταποκριθούν στο καθημερινό πρόγραμμα. Και οι δάσκαλοί τους, πραγματικοί ιεραπόστολοι, συμμεριζόμενοι τις οικονομικές δυσκολίες των πολυμελών οικογενειών των μαθητών τους, θέριευαν την αποσταμένη ελπίδα για πρόοδο, πυρπολούσαν τη δίψα για μάθηση, γίνονταν φυτουργοί του λόγου, διαμορφωτές συνειδήσεων, συμμέτοχοι στη συλλογική προσπάθεια για ανάταση. Το διδακτήριο αυτό, αγαπητοί προσκεκλημένοι, για την εποχή του ήταν ένα κόσμημα, στολίδι πραγματικό, μεγαλόπρεπο και επιβλητικό, αντάξιο της μεγαλοσύνης του μεγάλου δωρητή. Γόνος σφουγγαράδικης οικογένειας ο Νικόλαος Βουβάλης, με παππού πρωτοκαπετάνιο και πατέρα σπογγέμπορο, σε πολύ μικρή ηλικία, αμέσως μετά το γυμνάσιο, εγκαθίσταται στο Λονδίνο κι αρχίζει το εμπόριο σφουγγαριών. Λάτρης της μόρφωσης και της γνώσης σπουδάζει σε Λονδίνο και Παρίσι, όχι απλά για να πάρει ένα πτυχίο. Έχει κι άλλες αναζητήσεις. Το θέατρο και η όπερα τον σαγηνεύουν. Ξεπερνά με σκληρή και επίπονη δουλειά τις πολλές δυσκολίες της ξενιτιάς και σε πολύ λίγα χρόνια το πρακτικό του μυαλό, η ιδιοφυΐα του και η δραστηριότητά τον αναδεικνύουν ως τον μεγαλύτερο σπογγέμπορο της Αγγλίας. Στη Γαλλία ανακηρύσσεται « Βασιλιάς των σφουγγιαριών ». -381-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Εργατικός, διορατικός και πείσμων φτάνει στην κορυφή της παγκόσμιας αγοράς, απλώνοντας την κυριαρχία του Οίκου Βουβάλη στην Αμερική – Τάρπον Σπρίγκς, στη Νασώ – Μπαχάμας, στην Κούβα, στο Σφαξ της Τύνιδας, στην Αίγινα, στην Κάλυμνο. Ανοίγει παντού γραφεία, καταστήματα, εργαστήρια – αποθήκες μεγαλόπρεπες. Τεράστια τα κέρδη της εμπορικής δράσης του Ν. Βουβάλη, που, όπως γράφει ο Γιάννης Ζερβός, υπήρξε το αποκορύφωμα, η συνισταμένη του καλύμνικου εμπορικού δαιμονίου. Η ζωή του δεν ήταν μονοδιάστατη. Δεν ολοκληρωνόταν μόνο με την επαγγελματική του δράση κι ευδοκίμηση, αλλά τελειωνόταν ηθικά με την εσωτερική του παρόρμηση να αφιερώσει υψηλά και ευεργετικά τους καρπούς της δράσης του, για να ωφελήσει το λαό της αγαπημένης του πατρίδας, της Καλύμνου. Η παιδεία, η υγεία, η κοινωνική πρόνοια γίνονται τα αντικείμενα του ενδιαφέροντός του. Σε ηλικία 25 χρονών, μόλις στράτιζε στο εμπόριο, η εσωτερική του αυτή παρόρμηση τον ωθεί να ανακοινώσει με γράμμα του στο Δ/ντή του Ελληνικού Σχολείου, Καλαβρό, το μύχιο πόθο και ευγενικό του σκοπό να χτίσει στη γενέτειρα διδακτήριο για το Ελληνικό Σχολείο, όπως λεγόταν τότε το ημιγυμνάσιο. Οι υψηλές αυτές ανατάσεις από τα νεανικά του χρόνια, οι ευγενικές προθέσεις του ως προς τη χρησιμοποίηση του πλούτου και των κερδών του και η απέραντη αγάπη για την Κάλυμνο και τους ανθρώπους της, τον ωθούν να θεμελιώνει και να υψώνει ανθρωπιστικά εργαστήρια, κέντρα αγωγής ψυχής και πνεύματος κι αδελφικής χριστιανικής θαλπωρής του σώματος. Προίκισε έτσι την Κάλυμνο με τη Δημοτική Σχολή Χώρας (σήμερα στεγάζει μέρος του 3ου Γυμνασίου), το Βουβάλειο Παρθεναγωγείο, το Νοσοκομείο, την Επαγγελματική Σχολή (σήμερα Λαογραφικό και Ναυτικό Μουσείο), το λιμάνι. Τεκμήριο της πολυσχιδούς και διαρκούς προσφοράς του αποτελεί το περιεχόμενο του 48ου Πρακτικού της Δημογεροντίας της 1ης Μαρτίου 2011. Λέει: -382-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

« Η Δημογεροντία Καλύμνου μετά του Δημοτικού Συμβουλίου Επί τη λήψη της κάτωθι επιστολής του Μεγάλου της πατρίδος μας Ευεργέτου κ. Ν.Ε. Βουβάλη, εχούσης αυτολεξεί ως εξής: Κάλυμνος, 1η Μαρτίου 1911 Προς την Σεβαστήν Δημογεροντίαν Καλύμνου ενταύθα Αξιότιμοι Κύριοι, Επειδή βλέπω ότι ως εκ των οικονομικών της Δημογεροντίας μας, θα παρέλθει αρκετός καιρός έως ότου έλθει εις θέσιν να αποτελειώσει την Δημοτικήν Σχολήν Χώρας, την επονομαζομένην « Σχολείον του Φιλολάου », ήτις θα καταντήσει ερείπιον εάν δε ληφθεί περί αυτής εγκαίρως πρόνοια, δια τούτω σπεύδω να παρακαλέσω την Σεβαστήν Δημογεροντίαν όπως μοι δώσει την άδειαν και αποτελειώσω αυτήν. Περιμένω ευνοϊκήν απάντησην υμών. Διατελώ μετά πλείστης υπολείψεως Νικόλαος Βουβάλης Θέλοντας να εκφράσομεν την άπειρον ευγνωμοσύνην ολοκλήρου του τόπου ημών προς τον Μέγαν Ευεργέτην της πατρίδος μας, ενεκρίθη να σταλεί η κάτωθι επιστολή: Μεγάτιμε άνερ, Ερίτιμε Συμπολίτα, Μεγάλε της Πατρίδος μας Ευεργέτα, Μηκέτι συνελθόντες εκ της πρώτης χαροποιού συγκινήσεως και ευγνώμονες ελπίδος περί προσεχούς εγκαταστάσεως των μελλουσών μητέρων της φίλης πατρίδος μας εις το δαπάνη υμών ανεγερόμενον μεγαλοπρεπές Παρθεναγωγείον, ελήφθη υπό σημερινήν ημερομηνία επιστολή υμών δι ης διατρανούνται τα όντως ευγενή, μεγαλόφρονα και φιλοπάτριδα αισθήματα υμών, ανακοινούτε τη Δημογεροντία νέαν δωρεάν της μεγάλης καρδιάς σας, ήτοι την αποπεράτωσιν της εν Χώρα Δημοτικής Σχολής. Εκφράζοντες ολοψύχως εξ ονόματος του λαού της νήσου ημών την άπειρον ευγνωμοσύνην μας προς τον Μεγάτιμον

-383-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

άνδρα και ερίτιμον συμπολίτην ημών, και αποδεχόμενοι την νέαν ταύτην δωρεάν του Μεγάλου της πατρίδος μας Ευεργέτου κ. Ν.Ε.Βουβάλη, ευχόμεθα ολοψύχως εις τον Ύψιστον όπως διαφυλάττει και ενδυναμιεί αυτόν επί μακρόν, επ’ αγαθώ της πατρίδος. Εν Καλύμνω τη 1η Μαρτίου 1911

Οι Δημογέροντες.

Κορύφωση της κοινωνικής φιλανθρωπικής προσφοράς του αποτελεί η Διαθήκη του, με την οποία καθιστά αποκλειστικό κληρονόμο του της Ορθόδοξη Κοινότητα της Καλύμνου, γεγονός σπάνιο για τα ελληνικά δεδομένα, « που απηχεί σαν ένα συγκινητικό έπος της καλύμνικης λεβέντικης ψυχής του », όπως γράφει ο Γιάννης Ζερβός. Μέσα σ’ αυτή είναι κλεισμένη και αποτυπωμένη η πνευματική του παρόρμηση, το μυστικό της ψυχής του μεγαλείο, η ηθική του τελειότης, που θα διαιωνίζουν το πέρασμα του έξοχου αυτού ανδρός.. Ο Ν. Β. ήταν ο κατεξοχήν Καλύμνιος στοργικός πολίτης και μέγας πατριώτης. Ακοίμητη ήταν η έγνοια του για καθετί που αφορούσε το πνευματικό, πρακτικό και εθνικό καλό του νησιού του. Ήταν πολύ δραστήριος και στα πολιτικά. Συμμετείχε ενεργώς στα Δημογεροντιακά. Προέβαλλε και υποστήριζε τους αξιότερους, τους συνεπείς και τίμιους. Ήταν μπροστάρης και στα εθνικά θέματα. Τον βρίσκουμε να πρωτοστατεί και να απειλείται η σωματική του ακεραιότητα σε κίνηση για προάσπιση των προνομίων την περίοδο της Τουρκοκρατίας, να ενισχύει με την παρουσία του αλλά και χρηματικά το Σωματείο του Βαλκανικού Κομιτάτου στο Λονδίνο, να αναλαμβάνει την υποστήριξη των δικαίων αιτημάτων των νησιωτών, να πρωτοστατεί σε εκδηλώσεις εθνικής χαράς όπως Βαλκανικοί πόλεμοι – πτώση του Μπιζανίου, και επί Ιταλοκρατίας να φανερώνει αγωνιστικό σθένος και αλληλεγγύη προς τους

-384-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συμπατριώτες του. Είναι, πράγματι, μοναδική η νεκρολογία που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα « Νέα Ρόδος » τον Δεκέμβρη του 1918 από τον Κ. Φλέγελ για τον Νικόλαο Βουβάλη. Διαβάζω ένα μικρό απόσπασμα: « Ιστάμεθα θρηνούντες προ του νωπού αθνοστεφούς τάφου του αειμνήστου Νικολάου Βουβάλη, του μειλιχίου μεγαλουργού ανδρός του αναδείξαντος το σπογγεμπόριον εν υπερτάτω βαθμώ και ποιήσαντος σοφωτάτην χρήσιν του πλούτου αυτού, του εκ του σπογγεμπορίου πηγάζοντος. Είδον τον αείμνηστον άνδρα δια τελευταίαν, οίμοι, φοράν, χωρίς να το μαντεύσω, εν τω λιμένι της Ρόδου, επί του “Liguve” ασθενούντα εκ κιρρώσεως του ήπατος και θεραπευόμενον υπό των αρίστων ιατρών της πόλεως, Ιταλών και εγχωρίων, έτοιμον δε προς τον εις Πειραιά πλούν, ίνα ανακτήσει εν Αθήναις την πολύτιμον υγείαν. Αλλά δυστυχώς αντί της υγείας εύρεν εκεί το μοιραίον τέλος εν ηλικία 59 ετών και ήδη θρηνούσι μετ’ εμού τον αείμνηστον άνδρα πάντες οι κάτοικοι της γενέτειρας αυτού Καλύμνου και οι ανά την υφήλιον διεσπαρμένοι Καλύμνιοι, ώσπερ και πλείστοι Έλληνες και ξένοι μέχρι του Λονδίνου και των Παρισίων, μέχρι Φλωρίδος, Κούβας και των νήσων Μπαχάμα, μέχρι και βορείων ακτών της Αφρικής και των δυτικών παραλίων του Ατλαντικού. Ο διάσημος ανήρ με ετίμα από πολλών ετών, εξ ότου εγνώρισα αυτόν, δια της φιλοφροσύνης αυτού, ην δε η μετ’ αυτού συναναστροφή λίαν γοητευτική εν τω εν Καλύμνω φιλοξένω μεγάρω αυτού, εν τω άστει του Λονδίνου και εις τα πολλά ταξίδια, άπερ έκαμνεν, αφού είχεν εν υπερτάτω βαθμώ το χάρισμα των αβροφρόνων και μειλιχίων τρόπων. Και κλείνει: Ο θάνατος δεν ισχύει να διακόψει τας στενάς σχέσεις μεγάλων ψυχών. Κυβερνώσι δε ημάς τους επιζώντας δια του αγείρω φαεινού παραδείγματος αυτών οι διαπρεπείς μεταστάντες, εις την φάλαγγα των οποίων ανήκει και ο αείμνηστος Νικόλαος Βουβάλης, ευτυχείς δε οι λαοί , οι έχοντες τοιαύτα τέκνα ». -385-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Πλάι στον μεγάλο άνδρα, η σύζυγός του Αικατερίνη Πελεκάνου, κυρία προικισμένη με οξύτητα πνεύματος, επιδεξιότητα και αφοσίωση στο δυναμικό σύζυγό της. Μετά το θάνατό του το 1918, συνέχισε το έργο του συζύγου της, τόσο το εμπορικό, όσο και το φιλανθρωπικό. Οργάνωσε τη Φιλόπτωχο Αδελφότητα, που φρόντιζε αρρώστους, γέροντες, χήρες, και ορφανά. Οργάνωσε, επίσης συσσίτιο, που πρόσφερε στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο φαγητό σε εκατοντάδες οικογένειες. Σύστησε ακόμη το νομικό πρόσωπο « Ίδρυμα Ελέους Νικολάου και Αικατερίνης Βουβάλη » που υφίσταται μέχρι σήμερα, συνεχίζοντας το έργο των αοίδιμων ευεργετών, με αξιοζήλευτη δράση και κοινωνική προσφορά. Η αξία των τόσων δωρεών και ευεργετημάτων του ζεύγους Βουβάλη είναι, πράγματι, ανεκτίμητη. Έχουν, όμως, αγαπητοί προσκεκλημένοι, μεγαλύτερη αξία, γιατί δεν έγιναν ύστερα από βιαστικές, περιστασιακές αποφάσεις. Δεν ήταν πράξεις ανθρώπινης φιλοδοξίας και ματαιοδοξίας. Αντίθετα ήταν πράξεις από ενδογενή, εσωτερική παρόρμηση, προϊόν αγωγής, παιδείας και πατριωτισμού. Οφείλουμε πολλά ως τοπική κοινωνία στο ζεύγος των μεγάλων ευεργετών του νησιού μας. Ας κάνουμε το ελάχιστο. Μετά την πρόσφατη απόφαση του Δήμου μας, σύμφωνα με την οποία θα καθιερωθεί ετήσιο μνημόσυνο. το οποίο θα διοργανώνουν από κοινού Δήμος, Ίδρυμα Ελέους και τα δύο Δημοτικά σχολεία (τα δικά του σχολεία), για να τιμώνται οι δύο αυτές μορφές, θα δίδεται στον καθένα από μας η ευκαιρία να ανάβει ένα κεράκι στη μνήμη τους. Ως κατακλείδα, επιτρέψτε μου, να επαναλάβω τα λόγια του Κ. Φλέγελ για τον Νικόλαο Βουβάλη: « Κοιμάται δε ο αείμνηστος ανήρ τον αιώνιον ύπνον, ως ο Σάων εκείνος, ο εξαρθείς υπό του Σιμωνίδου δια του εξής γνωστού διστίχου: Τη δε Σάων ο Δίκωνος Ακάνθιος ιερόν ύπνον κοιμάται, -386-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

θνήσκειν μη λέγε τους αγαθούς ».

Σας ευχαριστώ θερμά για την παρουσία σας, για την υπομονή σας και σας παρακαλώ να τηρήσουμε ενός λεπτού σιγή, ευχόμενοι για τους αείμνηστους ευεργέτες μας η μνήμη τους να είναι αιωνία και μακαρία. Παναγιώτης Ν. Γιαμαίος Δ/ντής Βουβαλείου 1ου Δημοτ. Σχολείου

-387-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-388-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Ενδεικτικό μαθήτριας του 1924

-389-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Δασκάλες του Παρθεναγωγείου

Ενδεικτικό του 1917

-390-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-391-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-392-

ΧΡΟΝΙΚΑ