ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ - ΤΟΜΟΣ Κ' - ΜΕΡΟΣ 2 by Αναγνωστήριον Καλύμνου "Αι Μούσαι"

Κ ΑΛ Υ Μ Ν Ι Α Κ Α Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Α

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Δανιήλ Α. Ζερβός

Αφιέρωμα στον φιλόλογο Στέφανο Γ. Κορφιά

άχνοντας σε εφημερίδες της περιόδου 1934-1936 για δημοσιεύματα σχετικά με τον ξεσηκωμό και τον ‘‘πετροπόλεμο’’ στην Κάλυμνο, είδα δημοσιευμένο σε μια δεκαπενθήμερη εφημερίδα, που κυκλοφορούσε τότε στην Αθήνα με τον τίτλο ‘‘Αυγή Δωδεκανησιακή’’ ένα άρθρο σε έξι συνέχειες, με τον τίτλο ‘‘Ο Πολιτισμός της Καλύμνου’’ γραμμένο από τον, νεαρό τότε και υπηρετούντα στην Καστοριά, Καλύμνιο Καθηγητή Φιλόλογο αείμνηστο Στέφανο Γ. Κορφιά. Στα μαθητικά μου χρόνια στο Νικηφόρειο, είχα τη μεγάλη τύχη να έχω καθηγητή των Ελληνικών τον αείμνηστο Στέφανο Κορφιά στις τέσσερις από τις έξι τάξεις του τότε Γυμνασίου. Γνώρισα τότε τον άριστο δάσκαλο, τον βαθύ γνώστη της Ελληνικής γλώσσας, τον άνθρωπο που φύτευε κυριολεκτικά τη γνώση στο μυαλό του μαθητή, που θέλοντας και μη μάθαινε και εξοικειωνόταν με τη γλώσσα των προγόνων μας. Αν και δεν ήμουνα από τους πιο επιμελείς και ευσυνείδητους μαθητές του, θυμάμαι ακόμη, παρά τις έξι δεκαετίες που πέρασαν από τότε, αρκετές λεπτομέρειες από όσα τότε με δίδαξε. Αργότερα, ως νεαρός και πρωτόπειρος καθηγητής, είχα την τύχη να συνυπηρετήσω μαζί του στο Οικονομικό Γυμνάσιο Καλύμνου λίγο πριν συνταξιοδοτηθεί. Τότε πήρα από εκείνον το πιο σημαντικό μάθημα υπηρεσιακής ευσυνειδησίας, που μπορούσε να πάρει ένας νέος καθηγητής από έναν παλαιότερο. Είχε συμπληρώσει 35ετή υπηρεσία και περίμενε από μέρα σε μέρα να λάβει από τη Ρόδο την κοινοποίηση της αυτοδίκαιης απόλυσής του από την υπηρεσία, για να σταματήσει να εργάζεται και να συνταξιοδοτηθεί.

-393-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Κάποια μέρα στο πρώτο διάλειμμα μπαίνει στο γραφείο των καθηγητών ο Γυμνασιάρχης και του λέει: «Κύριε Κορφιά επιτέλους ήλθε το χαρτί που περιμένατε» Με μεγάλη έκπληξη και θαυμασμό οι παριστάμενοι τον ακούσαμε τότε να απαντά: «Κύριε Γυμνασιάρχα σας παρακαλώ να μην μου το κοινοποιήσετε τώρα, αλλά στο μεθεπόμενο διάλειμμα, διότι έχω ένα δίωρο στη Γ’ τάξη και πρέπει να ολοκληρώσω ένα κεφάλαιο του συντακτικού, να μην μείνουν τα παιδιά με το θέμα μισοδιδαγμένο» Αυτός ήταν ο Στέφανος Κορφιάς! Μέχρι και την τελευταία ώρα της υπηρεσίας του πιστός στο καθήκον! Όταν βρήκα στην παλιά εφημερίδα το άρθρο του και το διάβασα, μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρον. Περιλαμβάνει αρκετά σημαντικές ιστορικές πληροφορίες για την Κάλυμνο και πιστεύω ότι θα ήταν χρήσιμο να γίνει προσιτό και στους σημερινούς Καλύμνιους μέσα από τις σελίδες των Καλυμνιακών Χρονικών. Γι αυτό, σαν ένα μικρό ευλαβικό αφιέρωμα στη μνήμη του Δασκάλου μου, το αντέγραψα από τα φύλλα 342, 343, 344, 346, 348 και 349 της εφημερίδας, του έτους 1936, και το παραθέτω στη συνέχεια. Δανιήλ Α. Ζερβός Φυσικός – τ. Λυκ/χης

-394-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Στέφανος Γ. Κορφιάς

Ο πολιτισμός της Καλύμνου

1ο (φ. 342 της 1 Φεβρουαρίου 1936)

ολιτισμὸς εἶναι πᾶν ὅ,τι συνετελέσθη ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων ἐπ᾿ ἀγαθῷ τῆς ἀνθρωπότητος. Πολιτισμὸς εἶναι ἡ καλλιέργεια τῶν τεχνῶν καὶ τῶν γραμμάτων, διὰ τῶν ὁποίων ὁ ἄνθρωπος ἐκφεύγει ἀπὸ τὴν κτηνώδη κατάστασιν καὶ τὴν βάρβαρον συμπεριφορὰν ἀπέναντι τῶν συνανθρώπων του καὶ διαπλάσσεται σωματικῶς, ἐξυψώνεται ψυχικῶς καὶ καλλιεργεῖται πνευματικῶς. Εἶναι φυσικὸν ὅμως νὰ ἐρωτήσῃ τις καὶ δικαίως μάλιστα: εἶναι ἆράγε δυνατὸν νὰ εὑρίσκεται ἕνας λαὸς εἰς ἀνώτερον ἐπίπεδον πολιτισμοῦ, νὰ ἔχῃ δώσει εἰς ὅλους τοὺς κλάδους τῶν τεχνῶν καὶ τῶν ἐπιστημῶν ἐξαιρετικὴν ὤθησιν καὶ καταπληκτικὴν πρόοδον, καὶ ὁ λαὸς οὗτος εἰς τὴν πραγματικότητα νὰ εἶναι βάρβαρος; Εἰς τὴν ἐρώτησιν αὐτὴν δὲν διστάζω ἀπὸ τοῦ νὰ δώσω ἀμέσως καταφατικὴν ἀπάντησιν. Καὶ τὴν ἀπάντησιν ταύτην δίδω, διότι ἔχω ὡς τρανὸν παράδειγμα τὴν Ἰταλίαν τὴν πεπολιτισμένην(;;) καὶ ἐπιζητοῦσαν νὰ ἐκπολιτίσῃ(;) λαοὺς ἐξιδανικευμένους καὶ εὐγενεῖς. Καὶ δὲν ὁρμῶμαι ἀπὸ καμμίαν προκατάληψιν καὶ ἀγανάκτησιν, διὰ νὰ χαρακτηρίσω βάρβαρον – μὲ ὅλην τὴν σημασίαν τῆς λέξεως – τὴν Ἰταλίαν ἥτις μὲ τὰ νεώτατα τῆς ἐπιστήμης μέσα καὶ διὰ τῶν παντοίων σατανικῶν της ἰμπεριαλιστικῶν της βλέψεων καὶ φιλοδοξιῶν ἐπιζητεῖ νὰ παρουσιασθῇ εἰς τὸν κόσμον ὁλόκληρον! ὡς δῆθεν κράτος ἔχον πρόγραμμα ἐκπολιτιστικὸν καὶ μόνον ἐκπολιτιστικὸν(;). Καὶ οὕτω ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν πιέζει τυραννικῶς καὶ ἀπανθρώπως τὴν Δωδεκάνησον, λαὸν -395-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἀνώτερον εἰς πολιτισμὸν καὶ ἀριθμοῦντα ἱστορίαν πολλῶν χιλιάδων ἐτῶν, ἱστορίαν καθαρῶς ἑλληνικήν, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ παρέσυρε τοὺς Ἀβησσυνοὺς, λαὸν ἠθικὸν καὶ εὐγενῆ θέλοντα νὰ διατηρήσῃ τὴν ἀκεραιότητα τοῦ ἐδάφους του, τὴν θρησκείαν του, τὰ ἤθη καὶ ἔθιμά του, καὶ ζητεῖ νὰ παρασύρῃ καὶ ἐξαναγκάσῃ διὰ τῆς προκλητικότητός της καὶ τῆς πολυειδοῦς κτηνώδους συμπεριφορᾶς της τὸν κόσμον ὁλόκληρον εἰς μίαν ἀφάνταστον καὶ ἀποτρόπαιον άνθρωποσφαγήν, διὰ τὴν ὁποίαν θὰ ἐπισύρῃ τὴν ἀγανάκτησιν καὶ τὸ μῖσος ὅλων τῶν ἀνθρώπων. Ἐκ τούτου συνάγομεν τὸ συμπέρασμα ὅτι πολιτισμένος εἶναι ἕνας λαός, ὅταν τὰ ἀγαθὰ τοῦ πολιτισμοῦ, τὸν ὁποῖον ἐδημιούργησεν ἢ παρ᾿ ἄλλων παρέλαβε, χρησιμοποιῇ πρὸς ὠφέλειαν τοῦ κόσμου καὶ ὄχι πρὸς καταστροφὴν αὐτοῦ. Ἂς ἴδομεν λοιπὸν τώρα, ποῖος ὁ πολιτισμὸς τῆς νήσου Καλύμνου καὶ ποίας εὐεργεσίας προσέφεραν καὶ προσφέρουν – ἀλλὰ καὶ πάντοτε θὰ προσφέρουν – οἱ γενναῖοι καὶ ἡρωϊκοὶ Καλύμνιοι εἰς τὸν Ἑλληνισμὸν καὶ εἰς τὴν καθόλου ἀνθρωπότητα; Καὶ πρῶτον ἂς παρακολουθήσωμεν τὴν ἱστορίαν τῆς νήσου ἀπ᾿ ἀρχαιοτάτων χρόνων. Ἡ Κάλυμνος κειμένη νῦν παρὰ τὰς νοτιοδυτικὰς ἀκτὰς τῆς Μ. Ἀσίας, ὡς μία τῶν Νοτίων Σποράδων, τῶν ὀνομαζομένων ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν μεγαλειτέρων ἐξ αὐτῶν μὲ μίαν λέξιν Δωδεκάνησος, ἀπετέλει πάλαι ποτὲ τμῆμα τῆς Χερσονήσου, ἥτις ἥνωνε τὴν σημερινὴν Ἑλλάδα μετὰ τῆς Μ. Ἀσίας. Τοῦτο ἀποδεικνύει τὰ ἐν τῇ νήσῳ εὑρεθέντα ἀπολιθώματα ὀστῶν ἐλεφάντων καὶ ἄλλων μεγάλων ζώων προϊστορικῶν, τὰ ὁποῖα δὲν θὰ ἠδύναντο νὰ ζήσουν ἐν τῇ Καλύμνῳ, ἂν δὲν φαντασθῶμεν ὅτι ὑπῆρχε μεγάλη ἔκτασις, ἀπὸ τὴν ὁποιαν θὰ μετεφέροντο ἐκεῖ καὶ εἰς τὴν ὁποίαν θὰ ἐκινοῦντο εὐχερῶς καὶ θὰ ἔζων ἀνέτως. Ἡ Κάλυμνος παρουσιάζει κέντρον δράσεως ἐξαιρετικῶς ἀπ᾿ αὐτῆς τῆς νεολιθικῆς ἐποχῆς (περὶ τὸ 3.500 π.Χ.),

-396-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

καθὼς δεικνύουν τὰ προϊστορικὰ εὑρήματα εἰς τὰ σπήλαια Δασκαλεῖο καὶ τῆς Ἁγίας Μαρίνης. Εἰς τὸν Ἐμπορειὸν ὑπάρχουν ἐρείπια καὶ Κυκλώπεια τείχη. Εἰς αὐτὸν καταφεύγουν τὰ πλοῖα τῶν Καλυμνίων καὶ τῶν ξένων λόγῳ τοῦ φυσικοῦ και ἀρίστου λιμένος, ὁ ὁποῖος ὑπάρχει ἐκεῖ καὶ οὕτω ὁ Ἐμπορειὸς (ἐμπορικὸς λιμὴν) ἦτο σημαντικὸν κέντρον ἐμπορίου. Εἰς τὸν Δᾶμον, τὴν Ἁλίκαντρον, τὴν Ἁγίαν Μαρίναν καὶ ἀλλαχοῦ εὑρέθησαν θολωτοὶ τάφοι μετὰ πολυτίμων ἀντικειμένων. Οἱ πρῶτοι κάτοικοι τῆς Καλύμνου ἦσαν Κάρες. Βραδύτερον ἦλθεν εἰς αὐτὴν ὁ υἱὸς τοῦ Ἡρακλέους Θετταλὸς καὶ ἀργότερον (περὶ τὸ 1.000 π. Χ.) κατώκησαν αὐτὴν Δωριεῖς. Ὁ Ὅμηρος εἰς το Β τῆς Ἰλιάδος λέγων αὐτὴν Καλύδνας ἀναφέρει ὅτι αὕτη μετὰ τῶν τεσσάρων ἀδελφῶν της Νισύρου, Καρπάθου, Κάσου καὶ Κῶ, ἔλαβεν ἐνεργὸν μέρος διὰ 30 πλοίων εἰς τὴν κατὰ τῆς Τροίας ἐκστρατείαν μὲ βασιλεῖς τὸν Φείδιππον καὶ Ἀντίφαντον τοὺς Ἡρακλείδας. Μετὰ τὸν Τρωϊκὸν πόλεμον, πολλοὶ ἐπιστρέφοντες εἰς τὰς ἑαυτῶν πατρίδας ἐσώθησαν ναυαγοὶ εἰς τὴν Κάλυμνον καὶ φιλοξενηθέντες θερμῶς παρέμειναν καὶ ἐγκατεστάθησαν μονίμως ἐκεῖ, μετονομάσαντες μάλιστα ὡρισμένα μέρη αὐτῆς ἀναλόγως τῶν πόλεων ἐκ τῶν ὁποίων προήρχοντο. Τοῦτο ἔκαμαν καὶ οἱ Ἀργεῖοι ὀνομάσαντες τὴν πρώτην πρωτεύουσαν τῆς Καλύμνου Ἄργος, εὑρισκόμενον εἰς τὸν Δᾶμον Ἀμφιπετρῶν, εἰς ἀνάμνησιν τοῦ τόπου τῆς προελεύσεώς των. 2ο (φ. 343 της 15 Φεβρουαρίου 1936)

Ὥστε τὰ πληρώματα τεσσάρων πλοίων τοῦ Ἀγαμέμνονος εὗρον καταφύγειον καὶ μόνιμον παραμονὴν εἰς τὴν κόρην τοῦ Ἡλίου καὶ τῆς θαλάσσης, τὴν ὡραίαν καὶ πάντοτε φιλόξενον Κάλυμνον, οἵτινες προσετέθησαν εἰς τοὺς καὶ ἀρχαιότερον κατοικήσαντας τὴν νῆσον Ἀργείους καὶ Ἐπιδαυρίους.

-397-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Καὶ οὕτω ἡ γλῶσσα τῶν Καλυμνίων ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης δὲν εἶναι πλέον Καρικὴ ἢ Πελασγικὴ ἀλλὰ Δωρικὴ διάλεκτος, ὅπως καταδεικνύουν αἱ εὑρεθεἶσαι ἐπιγραφαὶ ἐν Καλύμνῳ (λ. χ. γυνὰ Ἀρατίωνος, Νικόδαμος, δᾶμος Σκαλιοδᾶν, Ἀπόλλων Δάλιος . . . ), καὶ ἥτις ἐξακολουθεῖ νὰ ὁμιλῆται μέχρι σήμερον ὅπως ‘‘ἔλα τὰ(ν) γᾶν’’ (= ἔλα ἐδῶ) κλπ. καὶ ὄχι μόνον αἱ Δωρικαὶ καὶ ἄλλαι ἀρχαῖαι λέξεις αἱ διατηρηθεῖσαι μέχρι τῶν χρόνων ἡμῶν εἰς τὴν κοινὴν ὁμιλουμένην, ἀλλὰ καὶ αὐτὴ αὕτη ἡ προφορὰ τῆς γλώσσης, τὸ αὐστηρὸν καὶ σεμνὸν τῆς ἀπαγγελίας καὶ ἡ διάκρισις ἐν αὐτῇ τῶν διπλῶν καὶ ἁπλῶν γραμμάτων, τῶν μακρῶν καὶ τῶν βραχέων γραμμάτων, προσδίδουν εἰς τὴν νέαν Καλυμνιακὴν διάλεκτον ἐξαιρετικὴν σοβαρότητα καὶ μεγαλοπρέπειαν, ὑπενθυμίζουσαν ἐν τῇ ἀπαγγελίᾳ αὐτῆς τὰ εἰς Δωρικὴν διάλεκτον, χορικὰ ἄσματα τῶν ἀρχαίων Σπαρτιατῶν. Κατὰ τοὺς Μηδικοὺς πολέμους ἡ Κάλυμνος εὑρίσκετο ὑπὸ τὴν κυριαρχίαν τῆς βασιλίσσης τῆς Ἁλικαρνασοῦ Ἀρτεμισίας καὶ βραδύτερον ἔγινε σύμμαχος τῶν Ἀθηναίων πληρώνουσα καὶ αὕτη χάριν συμμαχίας φόρον, καθὼς φαίνεται ἐκ τῶν φορολογικῶν καταλόγων. Πλεῖστα ὅσα εὑρήματα μεθομηρικῶν χρόνων, ἤτοι ψηφιδωτὰ μυθολογικῶν παραστάσεων ἀρίστης τέχνης, ὁ κοσμὼν τὸ βρεττανικὸν μουσεῖον περίφημος θησαυρὸς, στέφανοι χρυσοῖ, δακτύλιοι, ἀγγεῖα διάφορα καὶ νομίσματα κοσμοῦν σήμερον τὰ Μουσεῖα τῆς Εὐρώπης καὶ Ἀμερικῆς καὶ ἀποδεικνύουν κατὰ τρόπον ἀναμφισβήτητον τὴν ὅλως ἐξαιρετικὴν δεξιοτεχνίαν καὶ ἀνάπτυξιν τῶν Καλυμνίων κατὰ τὴν κλασσικὴν περίοδον. Θαυμαστὴν ὅμως ἀνάπτυξιν πνευματικὴν καὶ ὅλως ἀπίστευτον καλλιτεχνικὴν πρόοδον ἐσημείωσαν κατὰ τὴν κλασσικὴν περίοδον τοῦ 5ου καὶ 4ου αἰῶνος π. Χ. οἱ εὐφυεῖς καὶ εὐφάνταστοι Καλύμνιοι. Ἀριστοτεχνικώτατος καὶ καλλιτεχνικώτατος ναὸς, Ἰωνικοῦ ῥυθμοῦ ἀνεγείρετο

-398-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πρὸς τιμὴν τοῦ προστάτου τῆς νήσου Ἀπόλλωνος τοῦ Δαλίου ἢ Καλυδνέος, ὅπως κοινῶς ἐλέγετο. Πλησίον τούτου ὑπῆρχε καὶ ὁ ναὸς τῆς Πανακείας καθὼς δεικνύει ἡ εὑρεθεῖσα ἐπιγραφὴ. Εἰς τὸν Δᾶμον Ποθαίων παρὰ τὴν νῦν Β’ Δημοτικὴν Σχολὴν εὑρέθη ἀνάγλυφον, παριστάνον τὴν Ἄρτεμιν μετ᾿ ἐλάφου· ἐκ τούτου δὲ καὶ ἐκ τῶν ἐρειπίων τοῦ ἐπὶ τῆς ἰδίας θέσεως κτισθέντος μεταγενέστερον Βυζαντινοῦ ναοῦ, συνάγεται τὸ συμπέρασμα ὅτι εἰς τὴν θέσιν ταύτην ὑπῆρχε ἄλλοτε ναὸς ἀφιερωμένος εἰς τὴν λατρείαν τῆς Θεᾶς Ἀρτέμιδος, κατὰ δὲ τὸν περίφημον ἀρχαιοδίφην τῆς νήσου ἀείμνηστον Ἰωάννην Καλλισπέρην, ὅστις παρευρίσκετο κατὰ τὴν ἀνασκαφήν, ὁ ναὸς ἦτο Ἰωνικοῦ ῥυθμοῦ καὶ τέχνης οὐχὶ κατωτέρας τῆς τοῦ Ἐρεχθείου τῆς Ἀκροπόλεως τῶν Ἀθηνῶν. Εἰς τὰ Στημένια (τὰ ἀρχαῖα Τεμένη) εὑρέθησαν πολλὰ ἀργυρᾶ νομίσματα τοῦ 6ου καὶ 3ου αἰῷνος π. Χ , φέροντα ἐπ᾿ αὐτῶν τὴν ἑπτάχορδον λύραν, τὸ ἔμβλημα τοῦ προστάτου τῶν Μουσῶν Ἀπόλλωνος καὶ ἐπιγραφαὶ εὑρέθησαν ἐκεῖ αἱ ὁποῖαι μελετούμεναι ἐπισταμένως πλεῖστα ὅσα διδάσκουσιν ἡμᾶς περὶ τοῦ βίου τῶν Καλυμνίων τῆς ἐποχῆς ταύτης. Εἰς μίαν ἐπιγραφὴν, τὴν ὁποίαν εὗρεν ἐν τῇ νήσῳ ἡμῶν ὁ ἀείμνηστος Νικόλαος Καλαβρὸς τῷ 1895 καὶ ἥτις εὑρίσκεται σήμερον εἰς τὸ κατώφλιον τοῦ μικροῦ ναοῦ τοῦ Ταξιάρχου τῆς Χώρας, ἀναφέρεται ὅτι ἡ Εὐτελιστράτη, ἡ κόρη τοῦ Ἀρατίωνος ἀνέθηκεν (ἀφιέρωσεν) θέατρον εἰς τὸν Δάλιον Ἀπόλλωνα καὶ εἰς τὸν Δᾶμον. (Εὐτελιστράτη Ἀρατίωνος γυνὰ δὲ Ἀρατοκρίτου ἀνέθηκε τὸ θέατρον Ἀπόλλωνι Δαλίῳ καὶ τῷ Δάμῳ). Ἡ ἐπιγραφὴ αὕτη δεικνύει ὅτι ἤδη ἀπὸ τὴ ἀρχαιότητα εἶχον ἱδρύσει Θέατρον, τὸ ὁποῖον εὑρίσκετο πλησίον τοῦ ναοῦ τοῦ Καλυδνέως Ἀπόλλωνος, διὰ νὰ διδάσκωνται ἐκεὶ αἱ διάφοροι τραγωδίαι ὄχι μόνον τῶν νῦν γνωστῶν τραγωδῶν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἐντοπίων, τῶν ὁποίων δυστυχῶς τὰ ὀνόματα δὲν γνωρίζομεν. Δύναται ὅμως κανεὶς νὰ ἰσχυρισθῇ ὅτι, ἂν ὑπῇρχον τραγικοὶ ποιηταὶ

-399-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Καλύμνιοι, θὰ ἀνεφέροντο ὑπὸ τῶν ἀρχαίων συγγραφέων καὶ τεχνοκριτῶν. 3ο (344 της 1 Μαρτίου 1936)

Ὁ ἰσχυρισμὸς αὐτὸς εἶναι βεβαίως εὔλογος, ἀλλὰ πρέπει νὰ γνωρίζωμεν ὅτι συστηματικαὶ ἀρχαιολογικαὶ ἀνασκαφαὶ δὲν ἔχουν γίνει ἀκόμη ἐν τῇ νήσω ἡμῶν, ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι ἐξ ἴσου πιθανὸν καὶ εὔλογον νὰ ἔλθουν εἰς ἐπιφάνειαν ὀνόματα δοκίμων ποιητῶν καὶ συγγραφέων. Διότι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρχῃ θέατρον ἐν τῇ νήσῳ καὶ νὰ μὴν ἐφιλοτιμήθησαν οἱ ἀνέκαθεν φιλότιμοι καὶ φιλομαθεῖς ἀλλὰ καὶ δημιουργικοὶ Καλύμνιοι νὰ παρουσιάσουν καὶ αὐτοὶ ἔργα διὰ τὰ ὁποῖα θὰ ἐτιμῶντο ἀπὸ τοὺς συμπολίτας των καὶ τοὺς ἄλλους Ἕλληνας. Καθ᾿ ἣν ἐποχὴν αἱ διάφοροι πόλεις τῆς Ἑλλάδος ἐλάτρευον διαφόρους θεότητας ἀναλόγως τῆς προτιμήσεως ἑκάστης πρὸς τὴν ἰδιότητα, τὴν ὁποίαν ἐξεπροσώπει ἡ θεότης αὕτη, καὶ ἀφιέρωνον πρὸς τιμὴν αὐτῆς ναοὺς, ἀγάλματα, ἀνάγλυφα κλπ., οἱ Καλύμνιοι, πλὴν τοῦ προστάτου των, τοῦ μουσηγέτου Απόλλωνος, τὸν ὁποῖον ἤδη ἀνεφέρομεν, ἐλάτρευον καὶ ἄλλας Θεότητας, αἱ ὁποῖαι σαφῶς φανερώνουν καὶ τὰς προτιμήσεις τῶν Καλυμνίων, τὰς ἀσχολίας καὶ τὰς κλίσεις αὑτῶν, ἀλλὰ καὶ τὴν ἰδεολογίαν αὑτῶν ἀριδήλως καταδεικνύουσι· διότι οὗτοι τιμῶντες τὴν Ἄρτεμιν, καθὼς ἐγράφομεν προηγουμένως, ἐξεδήλωνον τὴν ἀγάπην των πρὸς τὸ κυνήγιον, εἰς τὸ ὁποῖον καὶ σήμερον ἀκόμη ἀρέσκονται καὶ ἐπιμελῶς καὶ ἐπιμόνως ἐνασχολοῦνται. Ὅπως ἐλέγομεν ἀνωτέρω πλησίον τοῦ Καλυδνέως Ἀπόλλωνος, ὁ ὁποῖος εὑρίσκετο παρὰ τὴν θέσιν Λίμνην τῆς Χώρας (Πηγάδια), ὑπῆρχε ναὸς τῆς Θεᾶς Πανακείας, τῆς θυγατρὸς τοῦ Ἀσκληπιοῦ, τοῦ θεοῦ τῆς Ἰατρικῆς καὶ ἀδελφὴ τῆς Ἰασοῦς καὶ τῆς Ὑγείας. Περὶ ταύτης ἐπιστεύτο (καθὼς δηλοῖ ἡ λέξις: Πανάκεια = πᾶν ἄκος = θεραπεία), -400-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ὅτι ἐθεράπευε τὰ πάντα, ἦτο δηλαδὴ θεράπων πάσης νόσου σωματικῆς ἢ ἠθικῆς ὥστε προπάντων οἱ Καλύμνιοι ἀπέδιδον σημασίαν καὶ προσοχὴν εἰς τὰς θεότητας ἐκείνας, αἵτινες ὄχι μόνον εἰς τὴν σωματικὴν ἀνάπτυξιν συνετέλουν καὶ τὰς ἀσθενείας τῆς σαρκὸς ἐπέβλεπον, ἀλλὰ καὶ ἐξαιρετικὴν ὅλως σπουδαιότητα ἀπέδιδον εἰς τὰς τὴν ψυχὴν καὶ τὸ πνεῦμα καλλιεργούσας θεότητας, καὶ τὰς τὸν ἠθικὸν καὶ πνευματικὸν βίον τοῦ ἀνθρώπου προαγούσας. Καὶ εἶναι φυσικὸν, λαμβάνοντες ὑπ᾿ ὄψιν τὴν φιλομάθειαν τῶν Καλυμνίων καὶ μάλλιστα τὴν γειτνίασιν τῆς νήσου των πρὸς τὴν περίφημον νῆσον Κῶ, τὴν πατρίδα τοῦ πατρὸς τῆς ἰατρικῆς Ἱπποκράτους, νὰ ἐφοίτησαν Καλύμνιοι παρὰ τῷ Ἱπποκράτει καὶ τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, οἵτινες ἐλθόντες οἴκαδε, ἐθεώρησαν καθῆκον ἱερὸν καὶ ἐπιβεβλημένον νὰ στήσουν τὸν ναὸν καὶ νὰ λατρεύσουν οἱ νέοι οὗτοι θεράποντες καὶ μῦσται τῆς Ἰατρικῆς, τὴν τὰ πάντα θεραπεύουσαν Πανάκειαν. Εἰς μίαν ἄλλην θέσιν εἰς τὸ Πέρα – Κάστρον τῆς Καλύμνου, πλησίον τῆς θύρας τῆς Παναγίας τῆς Χρυσοχεριᾶς, ὑπάρχει ἐπιγραφὴ, ἥτις λέγει ὅτι ὁ Νικόδημος ὁ υἱὸς τοῦ Ἀρατογένου, ἱερεὺς Διοσκόρων ἀφιέρωσε τὸν ναὸν καὶ τὰ ἀγἀλματα εἰς τοὺς Διοσκόρους (Νικόδημος Ἀρατογένου, ἱερεὺς Διοσκόρων, τὸν ναὸν (κ)αὶ τὰ ἀγάλματα Διοσκόροις καὶ τῷ Δάμῳ). Ἡ ἐπιγραφὴ αὕτη δεικνύει ὅτι οἱ Καλύμνιοι τιμῶντες τὰς θεότητας ταύτας καὶ πρὸς τιμὴν αὐτῶν ἱδρύσαντες δωρικοῦ ρυθμοῦ περίφημον ναὸν καὶ ἀφιερώσαντες τὰ γνωστὰ εἰς τοὺς τότε συγχρόνους καὶ ἑπομένως ἐξαίρετα καὶ ἄριστα ἀγάλματα (τὸν ναὸν καὶ τὰ ἀγάλματα) τοῦ Κάστορος καὶ Πολυδεύκους, δὲν εἶναι δυνατὸν παρὰ νὰ ἦσαν ἀνέκαθεν ἀτρόμητοι ναυτικοὶ . . . περῶντες ὅλην τὴν Μεσόγειον, μεταφέροντες, ἀλλὰ καὶ λαμβάνοντες προϊόντα ὑλικὰ καὶ πνευματικὰ. Ὑπῆρξαν πρὸς τούτοις καὶ ναυπηγοὶ περίφημοι, κατασκευάζοντες δι᾿ αὑτοὺς τριήρεις, προσφέροντες τοιαύτας εἰς τὰς

-401-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

συμμαχίδας πόλεις, καὶ πωλοῦντες συγχρόνως αὐτὰς εἰς ἄλλας νήσους καὶ χώρας. Οὕτω Καλυμνιακῆς τέχνης ὑπῆρξεν ἡ τριήρης ἡ βυθισθεῖσα ὑπὸ τῆς βασιλίσσης Ἀρτεμισίας κατὰ τὴν ἔνδοξον ναυμαχίαν τῆς Σαλαμῖνος γενομένην τὸν Σεπτέμβριον του 480 π. Χ. Τοῦτο θὰ φανερώσῃ διὰ πηγῆς ἀδιαψεύστου καὶ ἀσφαλοῦς ὁ κορυφαῖος τῶν ἑλλήνων Ἰατρῶν, ἀλλὰ καὶ χαλκέντερος τῆς ἱστορίας καὶ ἀρχαιολογίας ἐρευνητὴς κ. Σκεῦος Ζερβὸς ἐν τῷ ἐκδοθησομένῳ, ἐντὸς τοῦ τρέχοντος πιθανῶς ἔτους, μνημειώδει ἔργῳ, τὸ ὁποῖον θὰ ἐπιγράφεται «ὁ πολιτισμὸς τῆς Δωδεκανήσου διὰ μέσου τῶν αἰώνων» καὶ εἰς τὸ ὁποῖον θὰ φέρῃ εἰς φῶς ἔγγραφα ἐντελῶς νέα καὶ ἄγνωστα ἐξαιρετικῆς σοβαρότητος καὶ σπουδαιότητος καὶ γενικῶς ἐνδιαφερούσας πηγὰς, αἱ ὁποῖαι θὰ ἀνατρέπουν καὶ θὰ στηλιτεύουν θεωρίας καὶ γνώμας, κοινῶς μέχρι τοῦδε παραδεδεγμένας καὶ θὰ διανοίξουν νέους ὁρίζοντας εἰς τὴν ἱστορίαν καὶ τὴν ἀρχαιολογίαν καὶ τὴν καθόλου ἐπιστήμην. 4ο( φ. 346 της 1 Απριλίου 1936)

Ἀναπτύσσοντες εἰς προηγουμένας συνεχείας τὴν ἐξέλιξιν τοῦ πολιτισμοῦ τῆς προσφιλοῦς ἡμῶν Καλύμνου, τῆς μιᾶς ἐκ τῶν δώδεκα ἄλλων ἀδελφῶν της, αἱ ὁποῖαι ἀποτελοῦν τὴν πολυπαθῆ καὶ μαρτυρικὴν Δωδεκάνησον, περιεγράψαμεν συνοπτικῶς μόνον καὶ περιληπτικῶς τὰ σπουδαιότερα κέντρα τῆς ἀναπτύξεως τῆς τέχνης καὶ τῶν γραμμάτων, ἐκ τῶν ὁποίων βλέπομεν τὴ τεραστίαν συμβολὴν τῆς πτωχῆς καὶ ἀγόνου, ἀλλὰ προοδευτικῆς νήσου εἰς τὸ ἀρχαῖον Ἑλληνικὸν πνεῦμα. Ἐν τοσούτῳ ὅμως ὑπάρχουν καὶ πλεῖστα ἄλλα μέρη τῆς Καλύμνου τὰ Ἀργινῶντα, τὰ Σκάλια, ὁ Ἔμπολας, ἡ Παλαιόνησος, τὸ σπήλαιον τῶν νυμφῶν, τὸ καλούμενον νῦν τῶν ἑπτὰ Παρθένων . . ., ἐν οἷς βλέπει τις πολλὰ ἀρχαῖα ἀριστουργήματα, ἄριστα ἀναθήματα,

-402-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἐρείπια προϊστορικῶν, κλασσσικῶν, Βυζαντινῶν καὶ μέσων χρόνων, ἐξόχως ἐνδιαφέροντα καὶ ἑρμηνεύοντα περιτράνως τὸ δημιουργικὸν καὶ ἐκπολιτιστικὸν πνεῦμα, τὸ ὁποῖον ἀνέπτυξαν κατὰ τὴν ἀρχαιότητα οἱ φιλόπονοι καὶ δραστήριοι Καλύμνιοι εἰς τοὺς ἑπτὰ ἀρχαίους δήμους τῆς νήσου των, οἵτινες ἦσαν οἱ ἑξῆς: Δᾶμος Ποθαίων, Πανόρμου, Σκαλιοδᾶν, Μέσου, Ὁρκάτου, Περαιώτα, καὶ Ἀμφιπετρῶν. Ἐν γένει τὰ ἁρπαγέντα καὶ μεταφερθέντα εἰς Ἰταλίαν ὑπὸ τῶν ἀπαισίων τυράννων καὶ βαρβάρων κατακτητῶν, τῶν Ἰταλῶν, νεολιθικὰ εὑρήματα, οἱ Μυκηναϊκῶν χρόνων τάφοι μετὰ τῶν εὑρεθέντων ἐν αὐτοῖς καὶ τὴν ἰδίαν τύχην σχόντων πολυτίμων κειμιλίων καὶ ἀντικειμένων, αἱ ἐπιγραφαὶ καὶ τὰ νομίσματα, τὸ θέατρον καὶ οἱ βωμοί, οἱ ναοὶ καὶ τὰ ἀγάλματα, οἱ κίονες καὶ τὰ κιονόκρανα, καθὼς καὶ οἱ μὴ ἀνασκαφέντες ἔτι ἀρχαιολογικοὶ χῶροι τῆς νήσου, δεικνύουσι πασιφανῶς ὅτι ὑπῆρξε καὶ ἤκμασεν ἐν Καλύμνῳ – πλὴν τῆς λοιπῆς ἐξαιρέτου πνευματικῆς ἐκδηλώσεως αὐτῶν – καὶ μία μεγάλη καὶ λαμπρὰ Ἑλληνικὴ καλλιτεχνικὴ Σχολὴ, τῆς ὁποίας τὴν ἔκτασιν καὶ τοὺς διδασκάλους ἀγνοῦμεν ἀσφαλῶς δυστυχῶς καὶ θα ἀγνοοῦμεν ἀσφαλῶς μέχρι τῆς περιποθήτου ἀπελευθερώσεως τῆς πατρίδος ἡμῶν ἀπὸ τὸν δουλικὸν δυνάστην, καὶ τῆς μετὰ ταῦτα πλέον ἀπερισπάστου, συστηματικῆς καὶ ἐπιστημονικῆς ἐξερευνήσεως τῶν ἀρχαιολογικῶν τόπων αὐτῆς, ὁπότε θὰ καταδειχθῇ ἔτι ἐναργέστερον ἡ νοοτροπία, ἡ πνευματικὴ ἐνασχόλησις, ἡ λαμπρὰ δρᾶσις τῶν Καλυμνίων καὶ ἡ συμβολὴ αὐτῶν εἰς τὴν Ἑλληνικὴν τέχνην, τὰ Ἑλληνικὰ γράμματα καὶ τὸν καθόλου Ἑλληνικὸν πολιτισμόν. Ἡ ἐπελθοῦσα ὅμως κατάκτησις καὶ τελεία καθυπόταξις τῆς Ἑλλάδος ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων τῷ 146 π. Χ. καὶ ἡ μετὰ ἕνα καὶ ἥμισυ αἰῶνα ἐμφάνισις καὶ ἡ κατόπιν ἐξάπλωσις καὶ διάδοσις τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐπέπρωτο νὰ παρακωλύσουν καὶ καταστρέψουν τὴν ὑπέρλαμπρον καὶ θείαν ἀνάπτυξιν

-403-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, καὶ καθὼς ἦτο ἑπόμενον καὶ τῶν Καλυμνίων, πιεζομένων καὶ προσπαθούντων διὰ τοῦτο νὰ περιποιῶνται καὶ νὰ φέρωνται πειθαρχικῶς πρὸς τοὺς σκληροὺς τυράννους των, ἵνα μὴ φαίνωνται αὐστηροὶ πρὸς αὐτοὺς· καὶ οὕτω σὺν τῷ χρόνῳ ἀπέβαλλον τὴν πνευματικὴν δύναμιν καὶ τὴν ἐλευθερίαν τὴς σκέψεώς των πρὸς τὴν δημιουργίαν μνημείων καὶ ἔργων ἀξίων τῶν προγόνων των. 5ο (φ. 348 της 1 Μαΐου 1936)

Ἀλλ᾿ ἂν οἱ Ῥωμαῖοι κατακτηταὶ δὲν ὠφέλησαν εἰς τίποτε σχεδὸν τοὺς Καλυμνίους καὶ τὸν πολιτισμὸν των, ὁ Χριστιανισμὸς ἐν τούτοις συνετέλεσε πλὴν ἄλλων καὶ εἰς τὴν ἀνάδειξιν τῆς λαμπρᾶς Βυζαντιακῆς Καλυμνιακῆς τέχνης. Οἱ Καλύμνιοι, ὥριμοι πνευματικῶς καὶ ἐμπεποτισμένοι μὲ τὰ νάματα τῆς διδασκαλίας τῶν ὑψίστων τῆς Ἑλλάδος φιλοσόφων τοῦ Ἀναξαγόρου, τοῦ Πλάτωνος καὶ τοῦ Σωκράτους, τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ τοῦ περιφήμου Κλεοβούλου τοῦ Ῥοδίου, ἠσπάσθησαν ἐκ τῶν πρώτων τὸν Χριστιανισμόν, ἐνστερνισθέντες καὶ παραδεχθέντες ἐνθουσιωδῶς καὶ πλήρως τὰ ὑψηλά καὶ θεῖα διδάγματα αὐτοῦ. Οὕτως εὐχαρίστως μετωνόμασαν τοὺς ναοὺς τῶν ἀρχαίων θεῶν των εἰς Χριστιανικοὺς τοιούτους· καὶ ὁ μὲν παρὰ τὰ Τεμένη (Στημένια) ναὸς τοῦ Ἀπόλλωνος μετετράπη εἰς ναὸν τοῦ Σωτῆρος, διατηρούμενος μέχρι σήμερον μὲ τὰ ὑπέροχα καὶ λαμπρὰ του μάρμαρα, ἐπὶ δὲ τῶν ἐρειπίων τοῦ Δαλίου ἢ Καλυδνέως Ἀπόλλωνος, τοῦ περιφήμου τούτου καὶ ἀπολάβοντος ἐξαιρετικῆς φήμης ἐν τῷ Αἰγαίῳ ναοῦ και εὑρισκομένου, ὅπως εἴπομεν εἰς τὴν θέσιν Λίμνη, τῆς Χώρας (τὰ νῦν Πηγάδια), ὁ Αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου Ἀρκάδιος, ἐπιστρέφων ἐκ Παλαιστίνης καὶ σωθεὶς ὡς ἐκ θαύματος εἰς τὸν κόλπον τῶν Λιναριῶν τῆς -404-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ἐμπροσθινῆς θέσεως τῆς Καλύμνου ἀνήγειρεν 6ο (φ. 349 της 15 Μαΐου 1936)

εὐγνωμονῶν διὰ τὴν σωτηρίαν του περὶ τὸ τέλος τοῦ 4ου μ. Χ. αἰῶνος τὸν μεγαλοπρεπῆ ναὸν τοῦ Χριστοῦ τῆς Ἱερουσαλήμ. Καὶ πλεῖστοι ἄλλοι ναοὶ ὅπως ὁ ναὸς τῆς Ἀρτέμιδος, μετετράπησαν εἰς Χριστιανικὰς Ἐκκλησίας. Πλὴν ὅμως τούτων καθ᾿ ἅπασαν τὴν νῆσον εὑρίσκονται πλεῖστοι ναοὶ διαφόρων ἀρχιτεκτονικῶν ρυθμῶν καὶ τοιχογραφίαι ἐπ᾿ αὐτῶν ἐξαιρέτου τέχνης. Ἕνας τοιούτος εἶναι ὁ μέγας ναὸς τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, τὸν ὁποῖον ἵδρυσεν ὁ Ὅσιος Χριστόδουλος (1089-1091) κατὰ τὸ τέλος τοῦ β’ ἡμίσεως τοῦ 11ου αἰῶνος, καὶ ὁ ὁποῖος εὑρίσκεται διατηρούμενος ἔτι ἄριστα εἰς τὸν Δᾶμον Ἀμφιπετρῶν, τὸ νῦν Ἄργος. Ὁ ναὸς οὖτος ὅπως καὶ ὁ παραπλεύρως τούτου ναὸς τῆς Παναγίας, τῆς καλουμένης Κυρᾶς, ἔχουσιν ἀρίστας ἁγιογραφίας καὶ ἐπὶ τῶν εἰκονοστασίων των καὶ ἐπὶ τῶν τοίχων μὲ ἐπιγραφὰς ἐπεξηγούσας τὸ ἱστορικὸν τῶν ἱστορουμένων μορφῶν καὶ παραστάσεων. Τοιαύτας παραστάσεις ἔχει καὶ ὁ μικρὸς ναὸς τοῦ ἁγίου Κωνσταντίνου, εὑρισκόμενος εἰς τὴν θέσιν Τσουκαλιά παρὰ τὸν Δᾶμον τῆς ἐμπροσθινῆς θέσεως. Ἀλλὰ καὶ πλεῖσται ἄλλαι ἐκκλησίαι εἰς τὸν Βαθύν, ἐμπροσθινὴν θέσιν, Τέλενδον, τὸ πέρα Κάστρον, τὸ Κάστρον τῆς Χώρας μὲ τὰς 8 σωζομένας του ἐκκλησίας, καὶ εἰς πολλά ἄλλα μέρη, καταδεικνύουν τὴν ἀγάπην τῶν Καλυμνίων πρὸς τὴν θρησκείαν τοῦ Χριστοῦ, καὶ τὴν ἐκ ταύτης δημιουργίαν τῆς Βυζαντινῆς Καλυμνιακῆς τέχνης. Πόσον εὐτυχεῖς θὰ εἴμεθα ἂν ἠδυνάμεθα ἐπιτοπίως νὰ ἐξετάσωμεν καὶ ἐπιμελημένως καὶ προσεκτικῶς νὰ μελετήσωμεν καὶ περιγράψωμεν τὰ ἄγνωστα ταῦτα – καὶ εἰς τοὺς πολλοὺς πατριῶτάς μας ἀκόμη – τῆς τέχνης τὰ δημιουργήματα!! Θὰ ἔβλεπε ὁ ἀναγνώστης ὁ οἱοσδήποτε Δωδεκανήσιος καὶ μὴ Δωδεκανήσιος, μορφωμένος καὶ -405-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ἀμόρφωτος, ὅτι πρὸς κέντρα λακτίζουν οἱ ἀχαρακτήριστοι πλέον διὰ λέξεων καὶ φράσεων Ἰταλοὶ νομίζοντες τάχα ὅτι εἶναι δυνατὸν νὰ ἀφανίσουν ἢ νὰ ἀλλάξουν τὸ ἀπὸ τόσων αἰώνων καλλιεργηθὲν καὶ βαθέως ἐρριζωμένον εἰς τὰς ἁγνὰς καὶ ἁγίας πράγματι ψυχὰς τῶν εὐγενῶν Καλυμνίων καὶ λοιπῶν Δωδεκανησίων θρησκευτικὸν αἴσθημα! Ὁποία πλάνη, ὁποία παρανόησις!! Ἀλλὰ καὶ ὁποία ἐντροπὴ διὰ τὴν πολιτισμένην (;;) Ἰταλίαν!! Στ. Κορφιάς ἐν Καστορίᾳ

-406-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μαρία Κολιοπούλου

Οι σύνθετες λέξεις στο ιδίωμα της Καλύμνου: Σύντομη γλωσσολογική περιγραφή1* 1. Εισαγωγή

παρούσα γλωσσολογική μελέτη έχει ως αντικείμενο έρευνας τις σύνθετες λέξεις που απαντούν στο καλυμνιακό ιδίωμα. Συγκεκριμένα, αναλύονται οι λέξεις που απαρτίζονται από δύο συνθετικά μέρη, όπως για παράδειγμα είναι οι λέξεις στραβόξυλο, λεπτοκαμωμένος και ανεβοκατεβαίνω της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ). Η επιλογή του ιδιώματος της Καλύμνου ως πεδίο συλλογής υλικού και μελέτης των σύνθετων λέξεων προσέλκυσε μόλις πρόσφατα το ενδιαφέρον της γλωσσολογικής κοινότητας2 και, όπως φαίνεται, πρόκειται για ένα ιδιαίτερο γόνιμο πεδίο. Το ιδίωμα της Καλύμνου υπάγεται στα δωδεκανησιακά ιδιώματα, τα οποία μαζί με άλλες περιφερειακές διαλέκτους της 1.

* Ευχαριστώ τον νυν πρόεδρο του Αναγνωστηρίου «Αι Μούσαι», κ. Παναγιώτη Γιαμαίο, για την ευκαιρία που μου έδωσε να συμμετέχω σ΄ αυτόν τον τόμο των Καλυμνιακών Χρονικών. Ευχαριστώ θερμά και τη γραμματέα του Αναγνωστηρίου, Θεμελίνα Σαπουνάκη, που με τη βαθειά γνώση της στο καλυμνιακό ιδίωμα και στη σχετική βιβλιογραφία, συνέβαλε αποφασιστικά στη βελτίωση αυτής της μελέτης.

Για τη συλλογή υλικού από την Κάλυμνο διενεργήθηκε επιτόπια έρευνα, που περιλαμβάνει ηχογραφήσεις ντόπιων σε φυσικό λόγο. Τα καλυμνιάκα σύνθετα έχουν οργανωθεί σε διαλεκτική βάση σύνθετων δομών του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Διαλέκτων (διευθύντρια: Καθ. Αγγελική Ράλλη) του Πανεπιστημίου Πατρών, η οποία εμπλουτίζεται συνεχώς από δεδομένα και άλλων γλωσσικών ποικιλιών.

-407-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ελληνικής χαρακτηρίζονται ως «αρχαϊκά», λόγω της διατήρησης αρχαϊκών στοιχείων τόσο στη φωνολογία όσο και στη μορφολογία αυτών των διαλέκτων (βλ. Browning, 2008: 162-163). Παρότι για τα φωνολογικά χαρακτηριστικά των δωδεκανησιακών ιδιωμάτων υπάρχουν αρκετές γλωσσολογικές περιγραφές, εντούτοις οι μελέτες για τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους είναι αρκετά πιο περιορισμένες και επικεντρώνονται κυρίως στο κλιτικό σύστημα των ιδιωμάτων (βλ. ενδεικτικά Παντελίδης 1929, Παπαχριστοδούλου 1958, Κοντοσόπουλος 1994, 1998). Ανάλογη εικόνα εμφανίζει το καλυμνιακό ιδίωμα, για το οποίο διατίθενται ποικίλα λεξικογραφικά πονήματα (βλ. Δράκος 1983, 1984, Καπελλά 2003, Σκανδαλίδης 2003, 2007, Λεξικό του ιδιώματος της Καλύμνου (2013)). Σχετικά πρόσφατες μελέτες καταπιάνονται με διαχρονικά στοιχεία του ιδιώματος (βλ. Τροικίλης 1997, Σκανδαλίδης 2009, Κολιοπούλου 2009). Παρότι είναι σαφώς διατυπωμένο ότι η μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης λέξεων στις νεοελληνικές διαλέκτους και κυρίως στις νότιες, στις οποίες υπάγονται και τα δωδεκανησιακά ιδιώματα, είναι ιδιαίτερα παραγωγική (βλ. Γιαννουλοπούλου 2006), αντίστοιχες μελέτες που αφορούν τη διαδικασία της σύνθεσης είναι αρκετά περιορισμένες (βλ. ενδεικτικά Ανδρέου και Κολιοπούλου 2011). Ενδεικτικά αναφέρω κοινές σύνθετες λέξεις που απαντούν σε ορισμένα από τα δωδεκανησιακά ιδιώματα, αποδεικνύοντας έτσι τον πλούτο που τις χαρακτηρίζει:

(1) Κοινές σύνθετες ιδιώματα3:

λέξεις

στα

δωδεκανησιακά

Για την ανεύρεση κοινών σύνθετων λέξεων στα δωδεκανησιακά ιδιώματα συμβουλεύθηκα, συγκριτικά, για την Κάλυμνο, τις μελέτες του Δράκου (1983, 1984) και διάφορα γλωσσάρια (π.χ. Χειλάς 2007), για την Αστυπάλαια συμβουλεύθηκα τον Καραναστάση (1958), για την Κάρπαθο τους Μιχαηλίδη Νουάρο (1972) και Μηνά (2006), για το Καστελλόριζο τον Κομνηνό (1970), για τη Ρόδο τον Παπαχριστοδούλου (1986), για τη Χάλκη τον Τσοπανάκη (1949), καθώς και τον Μηνά (2004).

-408-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ασπροκώλης (Κάλυμνος, Κάρπαθος) ‘είδος μικρό πουλιού με άσπρο πτέρωμα’ βαριοκαταρούσα (Κάλυμνος, Κάρπαθος) ‘αυτή που λέει βαριές κατάρες’ βαρόυπνος (Κάλυμνος, Ρόδος) ‘αυτός που κοιμάται βαριά’ βαρυ(ο)καρδώ (Κάλυμνος, Ρόδος) ‘αγανακτώ, βαρυγκωμώ’ (ε)φτάγιαννος (Κάλυμνος, Ρόδος) ‘σε πλήρη ανάρρωση’ εφτακακόμοιρος (Κάλυμνος, Κάρπαθος) ‘πολύ δυστυχής, κακότοιχος’ κακοσουλούππωτος (Κάλυμνος, Ρόδος) ‘με δυσανάλογο σώμα’ κακοφορμίζω (Κάλυμνος, Ρόδος) ‘επιδείνωση ασθένειας ή τραύματος’ καλόγνωμος (Κάλυμνος, Κάρπαθος) ‘με καλή γνώμη, ευδιάθετος’ καλοπίχ(σ)ερος (Κάλυμνος, Κάρπαθος, Ρόδος, Χάλκη) ‘αρκετά καλός, ευμεταχείριστος’ κοντοπίθαρος (Κάλυμνος, Κάρπαθος) ‘πολύ κοντό άτομο’ κοντοσιμώννω (Αστυπάλαια, Κάλυμνος) ‘πλησιάζω’ κουτσομάνικο (Κάλυμνος, Κάρπαθος) ‘κοντομάνικο ρούχο’ μαλαματοκαπνισμένος (Κάλυμνος, Καστελλόριζο) ‘επίχρυσος’ κουτσονό(ού)ρης (Κάλυμνος, Ρόδος) ‘ζώο με κοντή ουρά, κοντό άτομo’ Οι παραπάνω κοινές σύνθετες λέξεις των δωδεκανησιακών ιδιωμάτων αποτελούν δείγμα της έντονης παραγωγικότητας της μορφολογικής διαδικασίας της σύνθεσης σε αυτή τη διαλεκτική περιοχή της Ελλάδας.

-409-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

2. Σύνθετες λέξεις στο καλυμνιακό ιδίωμα Η παρουσία των σύνθετων λέξεων στο ιδίωμα της Καλύμνου είναι ιδιαίτερα έντονη στον καθημερινό λόγο των ντόπιων. Ο Καραναστάσης (1984: 52-53), με αφορμή παραδείγματα όπως μουζζομοίρα (‘δύσμοιρη γυναίκα’) και σαψοντέρης (‘αρρωστιάρης, αυτός που έχει σάπια έντερα’), αναφέρει χαρακτηριστικά ότι πρόκειται για «δημιουργήματα της γλωσσοπλαστικής διαθέσεως του Καλυμνιακού λαού». Με μια προσεκτικότερη ματιά παρατηρεί κανείς ότι οι σύνθετες λέξεις δεν απαντούν συχνά μόνο στον καθημερινό λόγο των Καλυμνίων, αλλά και στην ονοματολογία, δηλαδή στα κύρια ονόματα4 (π.χ. Γαλανομάτης, Καλόμοιρος, Κλειδομύτης, Κοκκινομάγουλος, Κοντοπόδης, Μαυρομάτης, Μαυρόστομος, Μαυροφριδάς, Μονοκάνδηλος, Σγουρομάλλης, Τρικοίλης, Ψαρομάττης), αλλά και στα τοπωνύμια. Βασιζόμενη στη γεωγραφική περιγραφή του Ρεΐση ([1913] 2008) παραθέτω κατάλογο με τοπωνύμια της Καλύμνου που αποτελούν σύνθετες λέξεις.

(2) Σύνθετες λέξεις στα τοπωνύμια της Καλύμνου5 Νερόλακκος (Β) Χοιρόμυτος (ακρωτήρι, ΒΑ) Αλατσόγουρνες (ΒΑ) Παλιόνησος (κόλπος, ΒΑ) Χοιρόμαντρες (Ν) Ασπρονίκτης (μικρό νησί στα ΝΔ) Συκομεριά (Δ) 4.

Για αναλυτική παρουσίαση των Καλυμνιακών επωνύμων βλ. Τρικοίλης (2005).

Μετά από κάθε τοπωνύμιο ακολουθεί γεωγραφική ένδειξη για την τοποθεσία του στην Κάλυμνο.

-410-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Στενοφυριές (Δ) Γαϊδουρόραχο (Δ) Ασπροπουντάρι (ακρωτήρι, Δ) Πλατύσαλος (όρμος, ΒΔ) Βρυόκαστρον (ΒΔ) Χρυσόπολις (ΒΔ) Μαυροκεφαλιάν (ΒΔ) Γλαρονήσια (Β, μικρά νησιά μεταξύ Καλύμνου Λέρου) Παρά το πλήθος των τοπωνυμίων που απαντούν σε μορφή σύνθετων λέξεων, η παρούσα γλωσσολογική μελέτη θα περιοριστεί στην ανάλυση συνθέτων από τον καθημερινό λόγο των Καλυμνίων. Η διαδικασία σχηματισμού συνθέτων, όπως οι λέξεις γαουράγκαθας (‘είδος αγκαθιού’) και πετροκούτσουφο (‘είδος μικρού πουλιού’), είναι ιδιαίτερα παραγωγική. Η διαδικασία αυτή αντικατοπτρίζει τη γλωσσική ικανότητα των ντόπιων να δημιουργούν λέξεις που αποδίδουν σύνθετα νοήματα, όπως άλλωστε μαρτυρούν και τα παραδείγματα που θα αναλυθούν στη συνέχεια, αυξάνοντας έτσι το λεξιλογικό πλούτο του ιδιώματος. 3. Γλωσσολογικη ανάλυση Η παρούσα γλωσσολογική ανάλυση βασίζεται θεωρητικά στο μορφολογικό μοντέλο που ακολουθεί η Ράλλη (2005) για την περιγραφή της ΚΝΕ και ειδικότερα στη μελέτη της για τις σύνθετες λέξεις της Νέας Ελληνικής (ΝΕ) (βλ. Ράλλη 2007). Με βάση το θεωρητικό αυτό μοντέλο, μια σύνθετη λέξη ορίζεται από τα ακόλουθα βασικά χαρακτηριστικά: (3) Βασικά χαρακτηριστικά μιας σύνθετης λέξης στη ΝΕ α) απαρτίζεται από δύο συνθετικά μέρη6, 6.

Το είδος των συνθετικών μερών ποικίλει ανάλογα με το θεωρητικό μοντέλο που υιοθετεί ο κάθε αναλυτής, αλλά και τη γλώσσα, την οποία μελετά (αναλυτικότερα επί του θέματος βλ. Lieber & Štekauer 2009). Η Ράλλη (2007),

-411-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

β) φέρει το συνδετικό στοιχείο -ο- που ενώνει τα δύο συστατικά, γ) έχει συγκεκριμένη σημασία, η οποία είναι πιθανό να μην πηγάζει από τα συνθετικά μέρη (σημασιολογική μεταφορά), δ) αποτελεί μία φωνολογική λέξη, δηλαδή φέρει έναν κύριο τόνο, ε) σχηματίζει μία ενιαία γραφική ενότητα. Αντίστοιχα, οι σύνθετες λέξεις των διαφόρων διαλεκτικών ποικιλιών της ΝΕ ακολουθούν τα βασικά αυτά χαρακτηριστικά, τα οποία διαπιστώνονται αναλύοντας ένα παράδειγμα από την Καλυμνιακή, το ουσιαστικό μισόπαιο. Πρόκειται για ένα σύνθετο που αποτελείται από τα συστατικά μισ(ό) και παι(δ)(ί), τα οποία ενώνονται με το συνδετικό στοιχείο -ο-. Φέρει συγκεκριμένη σημασία, καθώς δηλώνει ένα ατροφικό παιδί. Το σύνθετο φέρει επίσης έναν κύριο τόνο και γράφεται ως μία ενιαία λέξη. Η ανάλυση των συνθέτων της Καλυμνιακής βασίζεται σε δύο μορφολογικά κριτήρια: α) τη σχέση των συνθετικών μερών και β) την έννοια της κεφαλής στη δομή του συνθέτου. Ως κεφαλή ορίζεται το συστατικό που είναι υπεύθυνο για τη λεξική κατηγορία (ουσιαστικό, επίθετο, ρήμα, επίρρημα), τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, κυρίως για το γένος, αλλά και για τη βασική σημασία του συνθέτου (βλ. ενδεικτικά Scalise & Fábregas 2010). Στα σύνθετα της ΝΕ η κεφαλή εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στα δεξιά του συνθέτου, ακολουθώντας έτσι τον κανόνα της δεξιόστροφης κεφαλής του Williams (1981). Για παράδειγμα, στο σύνθετο μισόπαιο κεφαλή αποτελεί το συστατικό -παιό που βρίσκεται στα δεξιά της δομής. Με βάση τα δύο αυτά κριτήρια τα σύνθετα της Καλυμνιακής θα αναλυθούν α) ως εξαρτημένα ή βασιζόμενη στην ανάλυση της ΝΕ υποστηρίζει ότι ένα σύνθετο απαρτίζεται από δύο θέματα (π.χ. πεπονόφλουδο: πεπόν(ι) φλούδ(α)). Επίσης, και ο αριθμός των συνθετικών μερών είναι πιθανό να είναι μεγαλύτερος από δύο, σε περιπτώσεις δηλαδή που εφαρμόζεται η επαναδρομή, όπως στο παράδειγμα αγγουροντοματοσαλάτα ( αγγούρ(ι), ντομάτ(α), σαλάτα) (βλ. Ράλλη, 2007: 183189).

-412-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

παρατακτικά και β) ως ενδοκεντρικά ή εξωκεντρικά. Ξεκινώντας με το πρώτο είδος κατηγοριοποίησης, θα πρέπει αρχικά να αποσαφηνιστούν οι όροι «εξαρτημένα» και «παρατακτικά» σύνθετα. Εξαρτημένα ονομάζονται τα σύνθετα, των οποίων τα συστατικά εμφανίζουν σχέση εξάρτησης, όπως δηλώνει το παράδειγμα από τη ΝΕ σκουπόξυλο, καθώς το πρώτο συστατικό σκούπ(α) προσδιορίζει το δεύτερο ξύλ(ο), που είναι και η κεφαλή του συνθέτου. Αντίθετα, στα παρατακτικά σύνθετα η σχέση των δύο συστατικών είναι ισότιμη, όπως φαίνεται στους σχηματισμούς αυγολέμονο και πηγαινοέρχομαι. Τα εξαρτημένα σύνθετα αποτελούν την πολυπληθέστερη κατηγορία συνθέτων στη ΝΕ και αντίστοιχα στις διαλεκτικές τις ποικιλίες. Συγκεκριμένα, στο ιδίωμα της Καλύμνου τα εξαρτημένα σύνθετα είναι πολυάριθμα και απαντούν στις τρεις βασικές λεξικές κατηγορίες (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα), με συνηθέστερη την ονοματική κατηγορία. Μάλιστα, εμφανίζουν ποικιλία συνδυασμών λεξικών κατηγοριών (ουσιαστικό Ο, επίθετο Ε, ρήμα Ρ, επίρρημα Επίρ., Αριθμητικό Α), όπως αναπαριστάται και στον κατάλογο σχηματισμών που ακολουθεί. (4) Εξαρτημένα σύνθετα Ουσιαστικά [ΟΟ] κοπελλομάντρι κοπέλλ(ι) μαντρί πολύβουη παρέα παιδιών παιδί κακογόμαρο κακ(ό) γομάρ(ι) φορτίο που δεν μεταφέρεται εύκολα, λόγω όγκου [ΕΟ] αγιρζομαλούπφα αγιρζ- μαλούπφα είδος άγριου θαλάσσιου βρύου άγρι(o) θαλάσσιο βρύο κουτσοδούλι ..... κουτσ- -δουλμικρή δουλειά

-413-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Επίθετα [ΕΕ] θολόσταχτο θολ(ή) στάχτ(η) σταχτόνερο [ΟΕ] σσυλοφαομένος σσύλ(ος) φα(γ) ομέν(ος) φαγωμένος από καρχαρία, τσακωμένος σκύλος [ΡΕ] μουζζοκακόμοιρος μουζζ(ώνω) κακόμοιρος πολύ δυστυχισμένος μουτζώνω [Επίρ.Ε] καλοκατέλυτος καλ(ά) -κατελυτευχή να χρησιμοποιηθεί κάτι καλά καταλύω [ΑΕ] εφτακακόμοιρος εφτά κακόμοιρος πολύ δυστυχισμένος Ρήματα [ΡΡ] μουζζοκαθίζω μουζζ(ώνω) καθίζω κάθομαι χωρίς τη θέλησή μου μουτζώνω τρουλουφσιάζω τουρλ(ώνω) -φσιαζτεντώνω τα αυτιά, εντείνω την προσοχή, κρυφακούω αυτί [ΟΡ] νεροπαίρνω νερ(ό) παίρνω μπάζω νερά, ψευτοπλένω [ΕΟ] σπροσειλιάζω (ά)σπρ(ο) -σειλιαζασπρίζω από κρύο ή φόβο [Επίρ.Ρ] -414-

χείλη

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σσημομιλώ (ά)σ(χ)ημ(α) μιλώ μιλώ άσχημα καλοπαραστήννω καλ(ά) παραστήννω δίνω καλές συστάσεις,αναπαριστώ, παριστάνω Στην κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων και τα δύο συνθετικά μέρη φέρουν την ίδια λεξική κατηγορία, λόγω της ισάξιας σχέσης που εμφανίζουν μεταξύ τους. Παραδείγματα της Καλυμνιακής απαντούν στην ονοματική, επιθετική αλλά και ρηματική κατηγορία.

(5) Παρατακτικά σύνθετα Ουσιαστικά: [ΟΟ] κιφιστοκεφαλάι κιφιστ(άκι) κεφαλ(άς) 7 (είδη πουλιών) είδος μικρού πουλιού τυρομύζηθρα τυρ(ί) μυζήθρα διάφορα είδη τυριών Επίθετα: [ΕΕ] λωλλόχαος λωλλ(ός) χα(ζ)(ός) χαζοχαρούμενος τρελός

Ρήματα: [ΡΡ] κουπφοκυλώ κουπφάζ(ω) κυλώ στρίβω/γυρίζω και κυλάω στρίβω/γυρίζω μουζζοσταχτώνω μουζζ(ώνω) σταχτώνω περιφρονώ, παρατάω μουτζώνω ρίχνω στάχτη 7.

Το μέγεθός του είναι μεταξύ κιφ(β)ιστακίου και κεφαλά.

-415-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Περνώντας στο δεύτερο είδος κατηγοριοποίησης συνθέτων που, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, βασίζεται στην έννοια της κεφαλής, οι σχηματισμοί διακρίνονται σε ενδοκεντρικούς και εξωκεντρικούς. Ενδοκεντρικά ονομάζονται τα σύνθετα, στα οποία ένα από τα δύο συστατικά φέρει το ρόλο κεφαλής και είναι υπεύθυνο για τα βασικά χαρακτηριστικά της σύνθετης λέξης. Υπό αυτή την έννοια, τόσο τα εξαρτημένα όσο και τα παρατακτικά σύνθετα υπάγονται στους ενδοκεντρικούς σχηματισμούς. Παίρνοντας ένα παράδειγμα από τα εξαρτημένα σύνθετα της Καλυμνιακής, στο επίθετο εφτακακόμοιρος το δεύτερο συστατικό κακόμοιρος ορίζει τη λεξική κατηγορία, εφόσον πρόκειται για ένα επίθετο, αλλά και τη βασική σημασία του συνθέτου, το οποίο δηλώνει έναν πολύ κακόμοιρο άνθρωπο. Αντιθέτως, ως εξωκεντρικά ορίζονται τα σύνθετα στα οποία κανένα από τα δύο συστατικά δεν αποτελεί την κεφαλή της δομής. Δηλαδή, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, κυρίως το γένος, η βασική σημασία, αλλά ενίοτε και η λεξική κατηγορία δεν πηγάζουν από τα συστατικά του συνθέτου. Για παράδειγμα, στο σύνθετο της ΝΕ πρασινομάτης, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της λέξης δεν ορίζονται ούτε από το πρώτο συστατικό πράσιν(ο), ούτε όμως και από το δεύτερο μάτ(ι). Επίσης, η βασική σημασία δεν πηγάζει από τα συστατικά, καθώς το σύνθετο δε σημαίνει απλά «πράσινο μάτι», αλλά «αυτόν που έχει πράσινα μάτια». Το ίδιωμα της Καλύμνου είναι ιδιαίτερα πλούσιο σε εξωκεντρικά σύνθετα σε σύγκριση ακόμα και με άλλες διαλεκτικές ποικιλίες της ΝΕ. Αποτυπώνεται έτσι η ευχέρεια των ντόπιων να σχηματίζουν χαρακτηρισμούς που απευθύνονται σε πρόσωπα και αποδίδουν κάποια από τα χαρακτηριστικά τους, όπως φαίνεται στα παραδείγματα του (6α). Μάλιστα, ορισμένα εξωκεντρικά σύνθετα της Καλυμνιακής απαντούν κυρίως σε θηλυκό γένος, καθώς εκφράζουν ιδιότητες που, σύμφωνα με το σκεπτικό των ντόπιων, αποδίδονται κυρίως στις γυναίκες, όπως οι δομές του (6β). Με μικρότερη συχνότητα απαντούν εξωκεντρικά σύνθετα που χαρακτηρίζουν ζώα, όπως τα παραδείγματα του (6γ). -416-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

(6) Εξωκεντρικά σύνθετα α. αβοκοίλης (α)β: βους/βοός κοιλ(ιά) με μεγάλη κοιλιά βόδι μακροσσέλλης μακρ(ιά) σσελμε μακριά πόδια σκέλη (α)σπροσείλης άσπρ(α) σείλ(η) με άσπρα χείλη λόγω κρύου ή φόβου χείλη καψοσείλης καψ- σείλ(η) υβρεολόγος, πικρόχολος καίω χείλη κουτσοσείλικο κουτσ(ά) σείλ(η) στάμνα με σπασμένο στόμιο χείλη β. γλυμνοκώλα γλυμν(ός) κώλ(ος) πάμπτωχη, χωρίς προίκα γυμνός βαρυπροικάτη βαρύ προίκ(α) με πλούσια προίκα γαουρομούρα γα(ϊδ)ουρ(ι) μούρ(η) αφιλότιμη μουζζομοίρα μουζζ(ώνω) μοίρ(α) κακόμοιρη κουτουλοπόρτα ® κουτουλ(ώ) πόρτ(α) αυτή που γυρίζει από σπίτι σε σπίτι για επίσκεψη καλαντρούσα καλ(ά) άντρ(ας) περιποιητική στο σύζυγο γ. ασπρόκωλος άσπρ(ος) κώλ(ος) είδος μικρού πουλιού με άσπρο πτέρωμα στα οπίσθια πολλυπααρούσα πολ(λ)(ύ) παάρ(ζα) είδος σαραντοποδαρούσας πόδια Από την κατηγορία των εξωκεντρικών συνθέτων θα πρέπει

-417-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

να διαφοροποιηθούν περιπτώσεις που υπάγονται στα ενδοκεντρικά σύνθετα, παρότι η σημασία της λέξης δεν πηγάζει από τα συστατικά του συνθέτου. Τα σύνθετα αυτά φέρουν μεταφορική σημασία, εντούτοις η λεξική κατηγορία και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της δομής πηγάζουν από το συστατικό που βρίσκεται στα δεξιά, δηλαδή από την κεφαλή της δομής. Επομένως, οι σχηματισμοί αυτοί ανήκουν στα ενδοκεντρικά σύνθετα και χαρακτηρίζονται από σημασιολογική αδιαφάνεια, όπως είναι τα παραδείγματα που ακολουθούν. (7) Σύνθετα με σημασιολογική αδιαφάνεια ακριβοδούλα ακριβ(ή) δούλα φιλάργυρη και τσιγκούνα κοτσινόσκαρος κότσιν(ος) σκάρος κοκκινομάλλης κόκκινος είδος ψαριού μπασταρδομούλαρο μπάσταρδ(ος) μουλάρ(ι) υβριστική προσφώνηση για τον αφιλότιμο Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, ένα σύνθετο με κυριολεκτική σημασία, όπως το παράδειγμα θολόπερκα που δηλώνει ένα είδος ψαριού (πέρκας), χρησιμοποιείται και μεταφορικά για να δηλώσει έναν άνθρωπο με αμβλεία όραση. 4. Επίλογος Η σύντομη αυτή γλωσσολογική μελέτη των σύνθετων λέξεων στο ιδίωμα της Καλύμνου αποδεικνύει αφενός τον λεξιλογικό πλούτο του ιδιώματος, αφετέρου την παραγωγική διαδικασία της σύνθεσης λέξεων, που δεν είναι τυχαίο ότι έχει αρχίσει και ελκύει το ενδιαφέρον των γλωσσολόγων. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον πλούτο των εξωκεντρικών συνθέτων της Καλυμνιακής, κάτι που δεν απαντά σε όλες τις διαλεκτικές ποικιλίες της Νέας Ελληνικής. Επιπλέον, θα πρέπει να επισημανθεί ότι το ιδίωμα της

-418-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Καλύμνου διατηρεί, παρά τις όποιες αλλοιώσεις, τα διαλεκτικά χαρακτηριστικά του, όπως άλλωστε μπορεί κανείς να διατυπώσει και από τα παραδείγματα που παρατίθενται στην παρούσα μελέτη Μαρία Κολιοπούλου Γλωσσολόγος – Καθηγήτρια Γερμανικής γλώσσας Βιβλιογραφία Ανδρέου, Μ. & Μ. Κολιοπούλου. (2011): Η σύνθεση στην κυπριακή και καλύμνικη διάλεκτο: μια πρώτη συγκριτική προσέγγιση. Νεοελληνική Διαλεκτολογία 6: 7-29. Browning, R. (2008): Η Μεσαιωνική και Νέα Ελληνική γλώσσα. 6η εκδ. Αθήνα: Παπαδήμας. Γιαννουλοπούλου, Γ. (2006): Dialectological research and linguistic theory: the case of compounding. In M. Janse, B. J. Joseph & A. Ralli (eds.). Proceedings of the 2nd International Conference of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory. Patras: University of Patras, 68-82. Δράκος, Ν. (1983): Για το γλωσσικό ιδίωμα της Κάλυμνος. 2η εκδ. Αθήνα: Αναγωστήριο Καλύμνου «Αι Μούσαι». Δράκος, Ν. (1984): Λεξικογραφικά της Καλύμνου. Καλυμνιακά Χρονικά 4: 127-138 Καπελλά, Θ. (2003): Ιδιωματικές φράσεις στην Κάλυμνο. Καλυμνιακά Χρονικά 15: 11-24. Καραναστάσης, Α. (1958): Το ιδίωμα της Αστυπάλαιας. ΛΔΑΑ 8: 59144. Καραναστάσης, Α. (1984): Η σημερινή σύνθεση της γλώσσας της Καλύμνου. Καλυμνιακά Χρονικά 4: 48-53. Κολιοπούλου, Μ. (2009): Το ιδίωμα της Καλύμνου και της Ρόδου: διαχρονική προσέγγιση. Καλυμνιακά Χρονικά 18: 407-445. Κομνηνός, Μ. (1970): Το γλωσσικόν ιδίωμα του Καστελλορίζου. Αθήνα. Κοντοσόπουλος, Ν. (1994): Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Ανανεωμένη έκδοση. Αθήνα: Κοντοσόπουλος.

-419-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Κοντοσόπουλος, Ν. (1998): Η δωδεκανησιακή προφορά της Ελληνικής. Νεοελληνική Διαλεκτολογία 2: 165-169. Λεξικό του ιδιώματος της Καλύμνου (2013). Κάλυμνος: Αναγνωστήριο «Αι Μούσαι». Lieber, R. & P. Štekauer. (2009): Introduction: status and definition of compounding. In R. Lieber & P. Štekauer (eds.) The Oxford handbook of compounding. Oxford: Oxford University Press, 3-18. Μηνάς, Κ. (2004): Μελέτες Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας. Αθήνα: Τυπωθήτω, Δαρδάνος. Μηνάς, Κ. (2006): Λεξικό της Καρπάθου. Κάρπαθος: Πνευματικό Κέντρο Δήμου Καρπάθου, Τυπωθήτω, Δαρδάνος. Μιχαηλίδης - Νουάρος, Μ.Γ. (1972): Λεξικόν της Καρπαθιακής Διαλέκτου. Αθήνα: Τύποις «Π. Κλεισιούνης». Παντελίδης, Χ. (1929): Φωνητική των Νεοελληνικών ιδιωμάτων Κύπρου, Δωδεκανήσου και Ικαρίας. Φωτοτυπική ανατύπωση. Ελληνική Διαλεκτολογία 2: 1-71. Παπαχριστοδούλου, Χ. (1958): Μορφολογία των ροδίτικων ιδιωμάτων. Δωδεκανησιακόν Αρχείον 3: 9-106. Παπαχριστοδούλου, Χ. (1986): Λεξικό των ροδίτικων ιδιωμάτων. Αθήνα: Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου. Ράλλη, Α. (2005): Μορφολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Ράλλη, Α. (2007): Η σύνθεση λέξεων: Διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Ρεΐσης, Δ. ([1913] 2008): Περιγραφή της νήσου Καλύμνου μετά εικόνων και χάρτου της νήσου προς χρήσιν των μαθητών. Ανατύπωση. Κάλυμνος Scalise, S. & A. Fábregas (2010): The head in compounding. In S. Scalise & I. Vogel (eds). Cross-Disciplinary Issues in Compounding. Amsterdam: John Benjamins, 109-125. Σκανδαλίδης, Μ. (2003): Κοινά διαλεκτικά Κω και Καλύμνου. Καλυμνιακά Χρονικά 15: 117-136 Σκανδαλίδης, Μ. (2007): Κοινά διαλεκτικά Καλύμνου – Κω (Β). Καλυμνιακά Χρονικά 17: 331-357.

-420-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σκανδαλίδης, Μ. (2009): Μεσαιωνικά και Βυζαντινά εγκαταλείμματα στο γλωσσικό ιδίωμα της Καλύμνου. Καλυμνιακά Χρονικά 18: 401-406 Τρικοίλης, Σ. (1997): Το γλωσσικό ιδίωμα της Καλύμνου. Καλυμνιακά Χρονικά 12: 282-293 Τρικοίλης, Σ. (2005): Καλύμνικα Επώνυμα ή «Ονομάτων Επίσκεψις». Καλυμνιακά Χρονικά 34: 361-371. Τσοπανάκης, Α.Γ. (1949): Το ιδίωμα της Χάλκης (Δωδεκανήσου). Ρόδος. Χειλάς. Γ. (2007): Το χταπό(δ)ι και το ίστικο χωρίζει αντρό(γ)υνα. Καλυμνιακά Χρονικά 37: 379-390. Williams, E. (1981): Argument structure and Morphology. In Linguistic Review 1: 81-114.

-421-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-422-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γεώργιος Ι.Χατζηθεοδώρου

Γεώργιος Μιχ. Πολιτάρχης Ένας λογοτέχνης Καλυμνιακής καταγωγής1*

πάρχουν άνθρωποι που το πέρασμά τους από τη ζωή, συνδυάζεται με έντονη πνευματική δημιουργία.Πολλές όμως φορές, για διάφορους λόγους, τόσο οι ίδιοι, όσο και η πνευματική τους προσφορά, συμβαίνει να μείνουν, παρά την όποια σημαντικότητά της, στην άγνοια και τη λήθη, ακόμα και σ’ αυτόν τον τόπο της καταγωγής τους. Ο καλυμνιακής καταγωγής λογοτέχνης Γεώργιος Μιχαήλ Πολιτάρχης αποτελεί μια από αυτές τις περιπτώσεις και για το λόγο αυτό θεώρησα ως πλέον κατάλληλη ευκαιρία, από αυτό εδώ το βήμα της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, από το οποίο και έχω σήμερα την τιμή να ομιλώ, να καταθέσω λίγα στοιχεία για τον άνθρωπο και τον λογοτέχνη, προκειμένου αυτά να καταχωρισθούν για γνωριμία, αλλά και για εσαεί μνήμη, στα Πρακτικά του παρόντος ΙΗ ΄Πολιτιστικού Συμποσίου Δωδεκανήσου.Δεν πρόκειται,λοιπόν,να σας απασχολήσω με κανενός επιστημονικού είδους ανακοίνωση, παρά μόνο με μια κατάθεση ψυχής για τον υπέροχο αυτό άνθρωπο και συμπατριώτη μου. Τον Γεώργιο Πολιτάρχη είχα την καλή τύχη να γνωρίσω πριν από 42 ακριβώς χρόνια, όταν το καλοκαίρι του 1971 αναζητούσα 1.

2013)

Εισήγηση στο ΙΗ΄ Πολιτιστικό Συμπόσιο Δωδεκανήσου (Ρόδος 8-Ίουλίου

-423-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κατάλληλο τυπογράφο, για να τυπώσω το πρώτο μου βιβλίο με την « Ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου » που είχα συνθέσει στην Πάτμο, όπου και υπηρετούσα. Ο Πολιτάρχης, τυπογράφος στο επάγγελμα, διατηρούσε τυπογραφείο στην Αθήνα, σε ένα υπόγειο της οδού Γερανίου 6, κοντά στην Ομόνοια, και ήταν ο μόνος στην Ελλάδα που είχε στοιχεία βυζαντινής μουσικής και ειδίκευση για τη στοιχειοθέτησή τους. Από την πρώτη στιγμή της γνωριμίας μας και αφού του συστήθηκα ότι είμαι από την Κάλυμνο, μου είπε πως και εκείνος ήταν Καλύμνιος από τον παππού του,τον Μιχαήλ Πολιτάρχη και ότι ήταν διακαής ο πόθος του να ερχόταν στην Κάλυμνο να τη γνωρίσει και να ψάξει για συγγενείς του.Πράγματι, στην Κάλυμνο υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα οικογένειες με αυτό το επώνυμο·μάλιστα υπήρξε και ένας ιστορικός, θα έλεγα, Μιχαήλ Πολιτάρχης, δάσκαλος και κλειδοκράτορας της ιστορικής και παλαίφατης εκκλησίας της Καλύμνου, της Παναγίας Κεχαριτωμένης Χώρας, που άφησε προπολεμικά εποχή. Στη συνέχεια, η αρχική μας γνωριμία αναπτύχθηκε σε αμοιβαία εκτίμηση,γεγονός που οδήγησε και σε γόνιμη, δεκάχρονη περίπου, συνεργασία μαζί του κατά τη διάρκεια της οποίας συχνά μιλούσαμε και για την Κάλυμνο. Όπως μου διηγήθηκε ο ίδιος, ο παππούς του Γεώργιος Πολιτάρχης, μετακόμισε νέος από την Κάλυμνο στη Σητεία της Κρήτης, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα· παντρεύτηκε και δημιούργησε οικογένεια. Μεταξύ των παιδών του και ο πατέρας του συγγραφέα, ο Μιχαήλ, ο οποίος, όντας πολύ ζωηρός και ατίθασος, αναγκάσθηκε να φύγει από την Κρήτη κυνηγημένος από τους Τούρκους. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη όπου και ασχολήθηκε με την τυπογραφία·παντρεύτηκε, Κυκλαδίτισσα νομίζω, και από αυτό το γάμο γεννήθηκε το 1910 ο λογοτέχνης μας Γεώργιος Πολιτάρχης. Μετά τα γεγονότα του 1922 και το διωγμό των Ελλήνων, η οικογένεια του Πολιτάρχη έφυγε από την Κωνστανινούπολη -424-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα· συγκεκριμένα στον Πειραιά. Γράφει ο Πολιτάρχης σε ένα ιδιόχειρο σημείωμά του: «Φθάσαμε στον Πειραιά.Εκείνη την εποχή τα βαπόρια ξερνούσαν ανθρώπους καταστραμένους…Μείναμε στα Καρβουνιάρικα.Τα σχολεία κλειστά και γεμάτα πρόσφυγες .Γεμάτες οι αποθήκες του Τελωνείου, οι εκκλησιές. Ανάμεσα στις μπάλλες βαμβακιού,στην πλατφόρμα εις τον ηλεκτρικό σταθμό κούρνιαζε η φτώχια της φαμίλιας της ξεριζωμένης…». Τέλειωσε με χίλια ζόρια το Ελληνικό και το Γυμνάσιο και πολέμησε στην Αλβανία, όπου έλαβε μέρος σε τρεις μάχες (Δουτσικό, Σαμαρίνα, Σμόλικα). «Στις περιπλανήσεις μουγράφει-δούλεψα μεταφραστὴς, και δημοσιογράφος, άκουσα μαθήματα στο Πανε-πιστήμιο της Αθήνας, και τέλος γράφτηκα στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου.Εκεί φοίτησα ένα χρόνο, αρρώστησα και έφυγα.Μπήκα στο τυπογραφείο, ακολουθώντας το επάγγελμα του πατέρα μου…εντάχθηκα στο ΕΑΜ, κυνηγήθηκα, εξορίσθηκα». Απλός στη συναναστροφή του, λιγομίλητος, απέφευγε επιμελώς να μιλήσει για τον εαυτό του και το έργο του.Δε γνώριζα τίποτα για την άλλη του ιδιότητα, τη συγγραφική, ούτε και μου είχε κάμει ποτέ νύξη. Κάποια στιγμή και μετά από αρκετό χρονικό διάστημα της συνεργασίας μου στο τυπογραφείο-τότε έγραφα ένα πολύ δύσκολο τυπογραφικά βιβλίο και τον κούραζα πολύ με τα πολύ άσχημα γράμματά μου και τα δύσκολα μουσικά σύμβολαπαρά ταύτα με υπέμενε αγόγγυστα, μου έδωσε με συστολή ένα βιβλίο του, τον «Εκδικητή»,να το διαβάσω και να του πω τη γνώμη μου.Πρόκειται για ένα μικρό βιβλίο που με εντυπωσίασεσε αντίθεση με το μέγεθός του-το θαυμάσιο σε αίσθημα, φαντασία, περιγραφικότητα, απλότητα γραφής και μνήμες, περιεχόμενό του. Σας το συνιστώ, αν το βρείτε πουθενά, γιατί είναι εντελώς σπάνιο.Με αυτό το βιβλίο έκαμα την πρώτη μου γνωριμία με τον συγγραφέα Γεώργιο Πολιτάρχη. Αργότερα μου χάρισε ένα άλλο βιβλίο του. Μια εξαίρετη μυθιστορηματική βιογραφία -η καλύτερη που έχει γίνει μέχρι σήμερα του περίφημου βυζαντινού -425-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

αυτοκρατορικού πρωτοψάλτη και μαΐστορα του 12ου αιώνα, του Ιωάννη Κουκουζέλη. Τέλειωσε η συνεργασία μας, εγώ έφυγα από το κέντρο·χαθήκαμε. Μετά από χρόνια έμαθα για το θάνατό του. Σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στην Κύπρο, στις 31 Μαρτίου του 1987, σε ένα από τα ταξίδια και τις περιηγήσεις του που αγαπούσε και δεν άφηνε ευκαιρία να χαθεί. Με αφορμή τον αδόκητο θάνατό του, το περιοδικό τέχνης και κριτικής « Σταθμοί» έκαμε ειδικό αφιέρωμα για τον Πολιτάρχη. Από εκεί, αλλά και από άλλες πηγές, από το οικογενειακό του περιβάλλον, καθώς και την εργογραφία του, όση μπόρεσα να συγκεντρώσω, είναι τα στοιχεία τα σχετικά με τη συγγραφική του δράση που θα σας παραθέσω στη συνέχεια. Υπήρξε δραστήριο και εξέχον μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα είδη της λογοτεχνίας, εξέδωσε αυτοτελή βιβλία, δημοσίευσε άρθρα και ποιήματα σε περιοδικά, ανθολογίες, εφημερίδες και εγκυκλοπαιδικά λεξικά. Έβγαλε μόνος του και μαζί με άλλους τα λογοτεχνικά περιοδικά: «Νέος Καλλιτέχνης», « Νέος Σταθμός», «Παναθήναια», «Λογοτεχνικό Δελτίο» και «Σταθμός». Πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1943 με το βιβλίο του « Ο κάθε ένας γράφει την ιστορία του»(1943) ,με το οποίο και ευθύς καθιερώθηκε. Ακολούθησαν πεζογραφήματα: « Ο νέος Βέρθερος» (1944), « Όταν θα ρθεί το καλοκαίρι»(1947), «Η κοι-λάδα του ήλιου»(1950), « Στον απέραντο κόσμο»(1953), «Ο βράχος της σιωπής»(1953), « Ιωάννης Κουκουζέλης (1957και 1977), « Άνθρωποι και λιμάνια»(1960), « Βασανισμένα Χρόνια»(1974), «Ο Κουρσάρος»(1975), « Ο Εκδικητής»(1976), « Το μυστικό της νεκρής πολιτείας»(1978), «Δυνατοί και αδύνατοι»(1982), « Αφρική-η έρημος»(1986). Δοκίμια: «Σκέψεις απάνω στην αγροτική ποίηση»(1944), «Πρόσωπα και ιδέες»(1963), «Ποίηση και πεζογραφία του Μήτσου Κατσίνη»(1966), «Ποιητικές μορφές»(1970), « Υπατία»(1970), «Γιώργος, και Χρήστος Δελής»(1970), «Υμνογράφοι και μελωδοί»(1980). Λεξικό -426-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

της ελληνικής λογοτεχνίας ( Α-ΑΨ). «Κριτικά δοκίμια», «28 Πορτραίτα λογοτεχνών» (1984), «Μνήμες Μικρασίας» (1984), «Μακρινή πορεία»(1985).Ταξιδιωτικά: «Γνώρισα τον Πειραιά»(1969).Παιδικά:« Το θαύμα των περιστεριών»(1974). Ποιητικά: «Ανοιχτή πόλη»(1978), «Μικρασία»(1979), «Οι κρουνοί του ουρανού»(1980), «Η παραβολή»(1981), «Ατελείωτο ταξίδι»(1983). Για το έργο του βραβεύθηκε τρεις φορές με χρηματικό έπαθλο και έγραψαν κριτικές βασικοί κριτικοί και σχετικά δοκίμια και ποιήματά του έχουν ανθολογηθεί στα βιβλία των Μήτσου Κατσίνη, Λόλας Κοτσέτσου, Χρήστου Κουλούρη και σε Εγκυκλοπαίδειες. Σύμφωνα με τη λογοτέχνη Μαίρη Μπουσμπουρέλη ο Γεώργιος Πολιτάρχης « διακρινόταν για την εργατικότητά του,τη σεμνότητα και τη μετριοφροσύνη του.Αθόρυβα ύφαινε ένα πλούσιο έργο, που απλωνόταν σ’ όλα τα είδη του λόγου.Καλλιέργησε αξιόλογα και την ποίηση και την πεζογραφία.Μας έδωσε γεμάτα έμπνευση μυθιστορήματα και διηγήματα. Ιστορικές μονογραφίες, δοκίμια». Ο Γεώργιος Πολιτάρχης καταξιώθηκε, περνώντας μέσα από τις συμπληγάδες της αμείλικτης καθημερινής βιωτικής μέριμνας, και παλεύοντας μακριά από τα διάφορα κυκλώματα. Διαβάζουμε στο βιβλίο της Λούλας Κοτσέτσου « Πορτραίτα Λογοτεχνών μας 1986», για τον Πολιτάρχη: « Ο Γιώργης Πολιτάρχης είναι παιδί του λαού.Εργατικός και ταπεινός κι ανοιχτόκαρδος. Όλο του το έργο πηγάζει απ’ το λαό. Απ’ το πλούσιο υλικό του έκαμε τη συγκομιδή του ο συγγραφέας σε καταστάσεις καταπιεστικές, σε αγωνιστικά άγχη επιβίωσης και επικράτησης. Και τα απέδωσε ωμά και ρεαλιστικά, αλλά και με ευαισθησία που σε συγκινεί βαθειά». Πράγματι, ο Πολιτάρχης γνώρισε τον άνθρωπο του λαού-μέσα σ’ αυτόν και ο ίδιος-, τα πάθη του, τη μιζέρια και την εξαθλίωσή του. Το λαό αυτό ο Πολιτάρχης τον θέλει -όπως γράφει ο ίδιος« πεταλούδα ψυχή που ζητάει να πετάξει, μα που τα φτερά της βρίσκονται κολλημένα στο βούρκο κι αδυνατεί και σφαδάζει για να σκύψει τελειωτικά το κεφάλι και να πνιγεί μέσα κει». -427-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Στις φράσεις αυτές βλέπουμε κάτι το καταθλιπτικό και αγχώδες, που, άλλωστε, χαρακτηρίζει και το όλο του έργο όμως, σαν γερός διηγηματογράφος που είναι, κατορθώνει μέσα σε μικρές σκηνές να περικλείει κόσμους ολόκληρους και να σκιτσάρει τύπους με μαστορικάτη περιγραφή. Είναι εμφανές ότι ο Πολιτάρχης δε γράφει από μόνος του και για τον εαυτό του.Γράφει από το λαό και για το λαό.Λέει σε ένα σημείωμά του: « Ένα μ’ ενδιαφέρει.Να μιλήσει το έργο μου στο λαό, γιατί από εκείνον το εμπνεύστηκα και σ’ εκείνον το αφιερώνω ». Παιδί του λαού όπως προανέφερθηκε, αλλά και πρόσφυγας ο ίδιος, ήταν φυσικό να σέρνει μαζί του καταβολές τραγικές, μνήμες άσβηστες από τον ξεριζωμό και από την προσπάθεια ενός ολόκληρου λαού να ξαναστηθεί στα πόδια του, μέσα σε ένα περιβάλλον εν πολλοίς «εχθρικό», εξαιτίας της απόλυτης φτώχειας, που αποτελούσε και το γενικό σκηνικό των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής εκείνης. Δε γινόταν να αντλήσει από πουθενά αλλού την έμπνευσή του, παρά μόνο από αυτόν το λαό, τον « πάντα ευκολόπιστο και πάντα προδομένο...». Σταχυολογώ και λίγες άλλες γνώμες για το έργο του Πολιτάρχη: «…Η σκέψη του φωτεινή και η ευαίσθητη ψυχή του, συνθετήρια κι αυτές στα χέρια των Μουσών συνθέτουνε το έργο του που τελεσφόρα μπορούν να σταθούν δίπλα σε άλλα έργα, που δε γράφτηκαν από ροζιασμένα χέρια…Ο βαθύτατος σπαραγμός του ξεχώνεται σαν την αξιόπρεπη θλίψη και μελαγχολία του Καβάφη.Ταλέντο πηγαίο ο Γ.Μ.Πολιτάρχης δεν έχει παρά τη ζωή αστείρευτη Κασταλία των εντυπώσεών του » (Σάββας Παπαδόπουλος-Εφημ.των Εργατών’,1938). « Του Πολιτάρχη τα διηγήματα, έχουν ψυχή, λαϊκό χρώμα, ποιητική έξαρση»(Μιχ. Ροδής-εφημ. ‘Βήμα’,1943). « …Προχωρεί ο αφηγητής: Μαζί του και ο αναγνώστης πειθαρχεί και ακολουθεί το ρυθμό που έχει ορίσει η ιδιοσυγκρασία και η τεχνική του πεζογράφου » (Πέτρος Χάρης-εφημ. ‘Ελευθερία’,1948). « Ένας συγγραφέας που τον βασάνισαν πολλά προβλήματα, που είναι οξύτατος στις παρατηρήσεις, που γνωρίζει έναν κόσμο » (Αλέξης Αργυρίου-428-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

περιοδ. ‘Ελεύθερα Γράμματα’,1949)».«Ο Πολιτάρχης ζωγραφίζει αδρά τους χαρακτήρες του. Κάθε πρόσωπό του έχει και την ατομικότητά του αν από μας γίνεται γνώριμο »(Άλκης Θρύλοςπεριοδ. ‘Ελληνοαγγλική Επιθεώρηση’,1970). « Στις σελίδες του Πολιτάρχη, σφίζει ο παλμός της ζωής» (εφημ. ‘Κοινωνική’ -Αδαμ.Παπαδήμος). Τελειώνοντας, και ως συμπέρασμα, βλέπουμε ότι ο Γεώργιος Πολιτάρχης υπήρξε ένας αξιολογότατος λογοτέχνης, που ίσως οι συγκυρίες δεν του επέτρεψαν να πετάξει στα ύψη που ήθελε και μπορούσε.Όμως η διεισδυτική του σκέψη και η άμεση επαφή του με την πραγματικότητα της δύσκολης εποχής που έζησε, τον οδήγησαν στην προπάθεια της ερμηνείας αυτής της πραγματικότητας και των προβλημάτων που δημιούργησε στο σύνολο της προπολεμικής μα και της μεταπολεμικής κοινωνικής και εθνικής ζωής μας, και της μεταφοράς τους στα διηγήματα και τα μυθιστορήματά του. Ίσως να μην πέτυχε να ολοκληρώσει ένα τέτοιο μεγάλο άθλο, αφού και άλλοι με μεγαλύτερες δυνάμεις δεν το κατόρθωσαν. Ωστόσο πέτυχε να φθάσει σε ένα από τα στρώματά της, μπόρεσε να σκάψει ένα συγκεκριμενο βάθος, να δει μια από τις όψεις του γενικότερου προβλήματος, μια από τις πολλές επιπτώσεις του. Αξίζει, λοιπόν, να τον γνωρίσουν μέσα από το πολύπλευρο λογοτεχνικό του έργο περισσότεροι Ελληνες και ιδιαίτερα περισσότεροι Δωδεκανήσιοι και μάλιστα οι στενότερα συμπατριώτες του, οι Καλύμνιοι. Γεώργιος Ι. Χατζηθεοδώρου Άρχων Μαΐστωρ Μ.τ. Χ. Ε. Καθηγητής μουσικής, τ. Γυμνασιάρχης

-429-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-430-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μιχαήλ Ν. Ζαΐρης

Παιδεία : Πορεία προς τον 21ο αιώνα Σκέψεις και προβληματισμοί

ι ραγδαίες αλλαγές των τελευταίων ετών – πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές – αγγίζουν αναπόφευκτα και τον πλέον ευαίσθητο τομέα της παιδείας. Εκπαιδευτικά συστήματα που γαλούχησαν γενεές πολιτών σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης αναθεωρούνται, νέα τίθενται σε εφαρμογή και άλλα βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο στα διάφορα σχολεία – εργαστήρια σε Ανατολή και Δύση. Το ζητούμενο είναι η ανακάλυψη και η εφαρμογή εκπαιδευτικών συστημάτων που να ανταποκρίνονται στις νέες διεθνείς συνθήκες: να εκπαιδεύουν τους αυριανούς πολίτες του κόσμου και να διαμορφώνουν εκείνους που θα κυβερνούν μετά το 2000. Έτσι λοιπόν, μπροστά σ’ αυτό το χρονικό ορόσημο, εκπαιδευτικά κέντρα, παιδαγωγικά ινστιτούτα, αλλά και εθνικές κυβερνήσεις σχεδιάζουν σήμερα την << Πορεία προς τον 21ο αιώνα >> με στόχο να διαμορφώσουν τους διεθνείς πολίτες με την κοινή επιστημονική γλώσσα, αλλά ταυτοχρόνως με την ξεχωριστή για τον καθένα εθνική συνείδηση και ιδιομορφία. Η παιδεία των λαών δεν καθορίζει μόνο τις γνωστικές προϋποθέσεις για συμμετοχή στο διεθνή καταμερισμό εργασίας, αλλά ταυτόχρονα συμβάλλει στη διαμόρφωση των πολιτιστικών και ηθικών αξιών, στην πνευματική φυσιογνωμία ενός ολόκληρου λαού. Έχει γίνει συνείδηση ότι η σύγχρονη εκπαίδευση πρέπει να παρέχει στους σπουδαστές τη γνώση, τα ταλέντα και τα απαιτούμενα -431-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

εργαλεία για να εξασκούν την πρακτική τους με επαρκή γνώση. Η παρεχόμενη εκπαίδευση έχει αρχίσει πράγματι να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις που επιβάλλουν από τη μια η ευρωπαϊκή και η διεθνής πρακτική και από την άλλη η ενδυνάμωση της εθνικής μας ταυτότητας, ιδιαιτερότητας και η ανάγκη για εκπαιδευτική και παραγωγική αυτάρκεια. Ζητούμενοι είναι οι τρόποι με τους οποίους θα αναπτυχθεί η κριτική ικανότητα των σπουδαστών, η στέρεη και χρήσιμη γνώση για το μέλλον και κυρίως στην καθοδήγησή τους στη μεθοδολογία της συνεχούς μάθησης με αξιοποίηση των δικών τους δυνάμεων. Απαιτούνται επίσης ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο διδασκαλίας και εξέτασης. Περισσότερος διάλογος και λιγότερος από έδρας μονόλογος, αξιολόγηση που ελέγχει την κριτική σκέψη και την πρωτοβουλία, αλλά και αξιολόγηση των εκπαιδευτικών. Σοβαρή συμβολή στην αναβάθμιση της εκπαίδευσης έχει και η έρευνα. Σ’ ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα, λόγου χάρη, πρέπει να υπερισχύει ο επιστημονικός του χαρακτήρας. Η νέα γνώση πρέπει να σχετίζεται με τις εκπαιδευτικές απαιτήσεις και να τις υποστηρίζει. Η εποχή που διανύουμε σήμερα χαρακτηρίζεται από τη λεγόμενη σύγχρονη τεχνολογική επανάσταση, συνδυασμό της σύγχρονης τεχνικής και της επιστήμης, που αποτελεί και τη διαφορά της εποχής μας από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Το γεγονός, επομένως, ότι η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι τεράστια – αρκεί να σκεφθούμε την εντατική διαδικασία της αυτοματοποίησης, ( ηλεκτρονική τεχνολογία, πληροφορική – τηλεματική, βιοτεχνολογία, ρομποτική ) – ότι αυτή η σύγχρονη επιστημονική πρόοδος αποτελεί βασικό παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης και της αύξησης της υλικής ευημερίας, συνεπάγεται πως η χώρα μας δεν πρέπει να μείνει πίσω, εφόσον θέλει να λάβει μέρος σ’ αυτές τις εξελίξεις, οι οποίες κατατείνουν στο να καταστήσουν και με νέες μορφές διδασκαλίας ( ανοιχτή τηλεκπαίδευση στους χώρους κατοικίας και εργασίας ) την εκπαίδευση πιο προσιτή σε όλο και μεγαλύτερο αριθμό ατόμων όλων των ηλικιών. -432-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η άνοδος των εισοδημάτων δημιούργησε σήμερα μια εκρηχτική ζήτηση για εκπαίδευση από άτομα και οικογένειες. Ταυτοχρόνως υπήρξε ένας σαφής σύνδεσμος με το δημόσιο συμφέρον και την εθνική ευημερία, πράγμα που διατηρεί την εκπαίδευση στο επίκεντρο της κρατικής πολιτικής. Ως πριν από λίγες μόλις δεκαετίες, η βασική εκπαίδευση και τα προσόντα καθόριζαν τη θέση του καθενός στην κοινωνία περίπου για όλη του τη ζωή. Σήμερα όμως όχι μόνον, οι μηχανές ( το φυσικό κεφάλαιο ), αλλά και τα άτομα ( το ανθρώπινο κεφάλαιο ) μπορούν να καταστούν απηρχαιωμένα. Οι υψηλοί ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης και η πεποίθηση ότι περισσότερη εκπαίδευση προκαλούσε οφέλη στις κοινωνίες και τα άτομα, συνέβαλαν ώστε να δικαιολογηθεί η ταχεία αύξηση των δημοσίων δαπανών για την εκπαίδευση. Σήμερα η εντατικοποίηση του παγκόσμιου κοινωνικό – οικονομικού ανταγωνισμού σημαίνει έναν αγώνα για τη δημιουργία των << κοινωνικών εκμάθησης >> τον 21ο αιώνα. Και όμως επικρατεί σύγχυση για το ρόλο των σχολείων σε τέτοιες κοινωνίες. Θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι περισσότερα χρήματα σημαίνουν και καλύτερη ποιότητα. Οι περισσότερες δαπάνες πηγαίνουν στους μισθούς. Και όμως οι εκπαιδευτικές δαπάνες εξακολουθούν να υστερούν, επειδή οι συντάξεις και τα επιδόματα ανεργίας έχουν καταστεί αναπόφευκτοι ανταγωνιστές στον καταμερισμό των δημοσίων δαπανών γενικότερα. Εκεί βρίσκεται η αδυναμία της εξίσωσης. Είναι σαφές σήμερα ότι τα καλά σχολεία δεν εξαρτώνται μόνο από τους καλούς δασκάλους. Εν τω μεταξύ, όλο και περισσότερα ζητούνται από αυτούς, ενώ καθίσταται σαφές πως οι νέοι δυσκολεύονται να εισέλθουν στην οικονομία χωρίς << προσόντα >>. Μιχαήλ Νικ. Ζαΐρης, Πρώην προϊστάμενος Α/Θμιας Εκπαίδευσης

-433-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-434-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-435-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-436-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μιχάλης Γ. Κώτης

Αμερικανός σμηναγός ερωτεύεται Σέρβα

έκα του Οκτώβρη, πέντε και τέταρτο το απόγευμα. Η Νατάσα Μάλεβιτς, η όμορφη και καλοσυνάτη Σέρβα, τελειόφοιτη φοιτήτρια της Αρχιτεκτονικής Σχολής της Βοστώνης, χαζεύει τις βιτρίνες στην εμπορική οδό Χάμιλτον. Αποφάσισε να αγοράσει ένα καλό φόρεμα για να το φορέσει στην καθιερωμένη τελετή απονομής των πτυχίων που θα γίνει τις προσεχείς ημέρες. Ήρθε να σπουδάσει στην παραπάνω Σχολή με πρόσκληση της άτεκνης θείας της Τζίνας και του συζύγου της Ντούσαν Μάρκοβιτς πριν πέντε χρόνια. Πάνε μέρες που έδωσε το τελευταίο μάθημα, και σήμερα, γύρω στο μεσημέρι, πληροφορήθηκε ότι το πέρασε. Σε λίγες μέρες θα έχει στο χέρι και το πολυπόθητο πτυχίο. Αγωνίστηκε σκληρά επί πέντε χρόνια και, όπως νικήτρια αθλήτρια, θα παραλάβει το έπαθλο της νίκης! Αντίθετα με το μελαγχολικό και ψυχρό φθινοπωρινό δειλινό, η Σέρβα φοιτήτρια νιώθει απέραντη χαρά και ευτυχία. Μες στην τρελή χαρά βαδίζει στο πεζοδρόμιο της Χάμιλτον εξετάζοντας με κάθε λεπτομέρεια ένα ένα τα φορέματα κάθε βιτρίνας. Έχει περίπου ένα μισάωρο που ψάχνει, μα σε καμιά ώς τώρα δε βρήκε αυτό που θέλει. Σε μια στιγμή που η ματιά της έπεσε σε κάποιο φόρεμα που της άρεσε και το παρατηρούσε με προσοχή, δέχεται ξαφνικά από πίσω ένα δυνατό χτύπημα στο κεφάλι και την ίδια στιγμή νιώθει κάποιον να της τραβά βίαια την τσάντα. Ένιωσε μεγάλη ζαλάδα. Όλα γύριζαν μπροστά της, τρίκλιζε, μετρούσε το πλάτος του πεζοδρόμιου όπως μεθυσμένη. Κρατήθηκε σε μια κολόνα -437-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ηλεκτρισμού για να μη σωριαστεί. Προτού χάσει τις αισθήσεις της κατάφερε να δει ότι ένοχος ήταν ένας νέγρος, και να φωνάξει με όση δύναμη της απόμενε: “Βοήθεια, βοήθεια, με κλέβουν!” Φάνηκε τυχερή. Από το πλαϊνό κατάστημα πετάχτηκε σαν σαϊτα ένας νεαρός κύριος, ψηλός, στιβαρός, δυνατός σαν βουβάλι κι άρπαξε το νέγρο από το στήθος. Είχε τα χείλη σφιχτά, ασάλευτα, το μάτι σκληρό - κάρβουνο αναμμένο, το χέρι μάγγανο. Κι όμως, ο νέγρος κατάφερε να του δωρίσει μια γερή γροθιά στο στήθος και μια αγκωνιά στην κοιλιά. Ο νεαρός βόγγηξε από πόνο. Βρυχήθηκε καθώς λαβωμένο λιοντάρι. Έσυρε φωνή άγρια, σήκωσε το χέρι του, έκανε την ανοιχτή, μεγάλη σαν πλατανόφυλλο, παλάμη του γροθιά και την άφησε να πέσει όπως κεραυνός και να χτυπήσει μεσόφρυδα το νέγρο. Ο τελευταίος έπεσε ανάσκελα στο πεζοδρόμιο, δίχως να κινείται, σαν παραφουσκωμένο σακί. Το αίμα, κόκκινη λεπτή κορδέλα κύλησε στο πρόσωπό του. Πήρε την τσάντα από τα χέρια του και ήρθε προς το μέρος της. Ένιωθε ακόμη ζαλισμένη. Τη βοήθησε να ανασηκωθεί, της ξετίναξε το αδιάβροχο, της έπιασε το χέρι: «Νικ Χάρισον λέγομαι και είμαι Σμηναγός της Πολεμικής Αεροπορίας», της συστήθηκε. «Νατάσα Μάλεβιτς λέγομαι εγώ, είμαι Σέρβα και φοιτήτρια Αρχιτεκτονικής», απάντησε ψελλίζοντας εκείνη. Στερνά της πρότεινε να καθίσουν σε γειτονική καφετέρια, πενήντα μέτρα πιο κει. Το κορίτσι δέχτηκε. Λίγο νερό να δροσιστεί και τουαλέτα για να φτιαχτεί τα ήθελε. Στο μεταξύ ο νέγρος άρπαξε από τα μαλλιά την ευκαιρία που του δόθηκε και το ’βαλε στα πόδια. Έστριψε δεξιά στον παράδρομο. Το σκοτάδι του στενού δρομίσκου και το βουητό της μεγαλούπολης τύλιξαν τον τσαντάκια που έφευγε σαν ελάφι τρομαγμένο. Μίλησαν ώρα πολλή για τα οικογενειακά και για τα επαγγελματικά τους. Εκείνη είπε ότι η οικογένειά της διαμένει στην Πρίστινα, ότι ο πατέρας της λέγεται Στόγιαν Μάλεβιτς και είναι Αστυνομικός Διευθυντής εκεί, ότι η μητέρα της λέγεται -438-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σβετλάνα και είναι δημόσιος υπάλληλος και ότι η αδελφή της λέγεται Μίρα και είναι παντρεμένη με Αλβανό που λέγεται Βουκ και που είναι δικηγόρος. Και εκείνος ότι είναι μοναχοπαίδι, ότι ο πατέρας του Τζιμ Χάρισον είναι συνταξιούχος στρατιωτικός και η μητέρα του Κάθριν εκπαιδευτικός. Από την αρχή ένιωσαν να γεννιέται μέσα τους βαθιά συμπάθεια. Δεν είπαν τίποτε σχετικό με το στόμα. Μονάχα με το μάτι το έδειξαν και πολύ καθαρά μάλιστα! Αν και δεν πίστευαν στον κεραυνοβόλο έρωτα, δέχτηκαν κατάστηθα τη λαβωματιά του. Η συνάντησή τους εκείνη στάθηκε μοιραία και για τους δυο. Δεν ήταν ένας απλός θαυμασμός, όχι…, όχι!... ήταν κάτι διαφορετικό αυτό που ένιωσαν, εσωτερικό, ζεστό, γλυκό, υπέροχο! Και σαν αποχωρίζονταν, αντάλλαξαν διευθύνσεις και τηλέφωνα. Και δεσμεύτηκαν να μη χαθούν. Και δε χάθηκαν. Συναντήθηκαν πολλές φορές. Και η αρχική σπίθα του έρωτα έγινε πυρκαγιά κι έκαιγε τα τρυφερά φυλλοκάρδια τους. Δημιουργήθηκε ένα αίσθημα αφάνταστα δυνατό! Δεν περνούσε μέρα που να μη συναντηθούν. Ζούσαν έτσι τ’ όνειρο της θεσπέσιας αγάπης τους μέσα σ’ ένα τρελό ερωτικό παραλήρημα και ρουφούσαν τους χυμούς της νιότης με ακόρεστη δίψα. Άδειαζαν το ποτήρι της ευτυχίας που τους προσφερόταν ως τον πάτο και δεσμεύονταν με όρκους αιώνιας πίστης: «Μόνο ο θάνατος θα μας χωρίσει», της έλεγε εκείνος και το εννοούσε. «Μόνο αυτός», επαναλάμβανε εκείνη με την ίδια πίστη. Γι’ αυτόν η Νατάσα ήταν ένας άγγελος σε σώμα και ψυχή. Κάθε τετραγωνικό εκατοστό του κορμιού της μύριζε θηλυκότητα. Αληθινά ωραία γυναίκα η λυγερόκορμη και αγγελοπρόσωπη Σέρβα, με εκείνα τα λαμπερά, γαλαζοπράσινα μάτια, τα κοραλλένια χείλη και τα μακριά καστανόξανθα μαλλιά που έπεφταν ανυπότακτα στις πλάτες της όπως φοράδας χαίτη. Είχε, ομολογουμένως, κάτι το μεσογειακό, το γλυκό κι ελκυστικό! «Είσαι ένας άγγελος, μόνο που δεν ήξερα ότι υπάρχουν και -439-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

γυναίκες άγγελοι!» δεν κουραζόταν να της λέει. Και πρόσθετε: «Εάν ήξερα ότι επαναλαμβάνοντας το “σ’ αγαπώ” δένει το αίσθημα, θα μάτωναν τα χείλη μου να το λέω. Και για τη Νατάσα, (αλλά και για κάθε εκλεκτική γυναίκα), ο Νικ ήταν παίδαρος. Είχε τη δύναμη του μυθικού Ηρακλή, την ομορφιά του Άδωνι, την αγιοσύνη του Όσιου. Με καλλιέργεια πνεύματος και ευγένεια ψυχής. Ένας γίγαντας με παιδική ψυχή! Στην αρχή έβγαιναν μόνοι οι δυο, αργότερα, και όταν η σχέση τους έδεσε με τα δεσμά της αγάπης, έβγαιναν και με φίλους και με συγγενείς. Μάλιστα δεν άργησαν να ανακοινώσουν το δεσμό τους και στους δικούς τους. Και δεν άργησαν επίσης να ανταλλάξουν επισκέψεις γνωριμίας. Και στην τελευταία συμφώνησαν, μόλις η Νατάσα πάρει το πτυχίο, να μεταβούν στη Σερβία να γνωρίσουν και τους γονείς της και να βάλουν δαχτυλίδι αρραβώνα. Η ευτυχία ήταν διάχυτη στις καρδιές όλων! Το μόνο αγκάθι στην ευτυχία τους ήταν τα σχόλια για επικείμενη στρατιωτική επέμβαση των αμερικανονατοϊκών δυνάμεων στη Γιουγκοσλαβία. Με το πτυχίο Αρχιτεκτονικής στο χέρι και με την ευτυχία να πλημμυρίζει την καρδιά της η Νατάσα, συντροφιά με τον αγαπημένο της και τα υποψήφια πεθερικά της πετούν για τη Σερβία μέσω Λονδίνου. Αν και κουραστικό το ταξίδι χαρακτηρίστηκε από όλους πολύ ευχάριστο, με ελάχιστες μικροαναταράξεις. Από την πρώτη στιγμή οικοδεσπότες και φιλοξενούμενοι απαλλάχτηκαν από τις τυπικότητες και δέθηκαν με αισθήματα ανυπόκριτης ανθρωπιάς. Η Νατάσα ανάλαβε τις καθιερωμένες συστάσεις των δυο οικογενειών. Ήταν ένας γνήσιος τύπος Σέρβου ο Στόγιαν, αντρογυναίκα η Σβετλάνα, αντίθετα με τη Νατάσα, η αδελφή της Μίρα ήταν γυναίκα με συνηθισμένη ομορφιά. Από μίλια μακριά μύριζε αρβανιτιά ο Βουκ. Ξερακιανός, με ύφος σκοτεινό. Καθημερινά οι δυο οικογένειες περνούσαν τις ώρες τους με εξόδους, διασκεδάσεις, φαγοπότι και ατέρμονες συζητήσεις που περιστρέφονταν στην πολιτική κατάσταση και στα οικογενειακά -440-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τους. Ως προς το πρώτο πρωταγωνιστής ήταν ο Στόγιαν, ο οποίος συνοπτικά κατέληγε με νοσταλγία και σχετική ανησυχία: «Η ζωή μας εδώ, κυρίες και κύριοι», έλεγε με ύφος μελαγχολικό, «πριν τα τελευταία γεγονότα κυλούσε ήρεμα και ομαλά. Άλλαξε, όμως, ριζικά τον τελευταίο καιρό. Ξαναζωντάνεψε δυστυχώς η παλιά έχθρα ανάμεσα σε δυο ανθρώπινες ομάδες, τους αλβανόφωνους Κοσσοβάρους και τους Σέρβους, που δεν έχομε να μοιράσομε στην ουσία τίποτε και που συμβιούμε από τα πολύ παλιά χρόνια». Ως προς το δεύτερο, η συζήτηση για τα οικογενειακά τους, τα πράγματα ήταν πολύ πιο ευχάριστα, ιδιαίτερα όταν ο Νικ ένα βράδυ, με τη σύμφωνη γνώμη και της Νατάσας, ανακοίνωσε τις ημερομηνίες του αρραβώνα και του γάμου τους: «Η Νατάσα κι εγώ αποφασίσαμε ο αρραβώνας μας να γίνει εδώ στην Πρίστινα την τελευταία ημέρα πριν την αναχώρησή μας για την Αμερική και ο γάμος μας στη Βοστώνη μετά το Πάσχα», είπε, μέσα σε δάκρυα χαράς και ενθουσιασμού από τον ίδιο και τους άλλους. Χάρηκαν τόσο, που το γιόρτασαν ίσαμε τις μικρές ώρες. Αφού εξερεύνησαν νέοι και ηλικιωμένοι τη γύρω περιοχή, τα δυο νεανικά ζευγάρια διοργάνωσαν μια δεκαήμερη περιήγηση και επισκεφθήκανε τις αξιολογότερες περιοχές της Γιουγκοσλαβίας πριν το διαμελισμό της σε ανεξάρτητα κράτη. Επέστρεψαν ενθουσιασμένοι…. Και τι δεν είδαν!... Χόρτασαν τοπία, αξιοθέατα, αρχαιολογικούς θησαυρούς!... Μιλούσαν για μαγεία, για θαύμα της φύσης, για επίγειο παράδεισο! «Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς», έλεγαν και ξανάλεγαν. Το Ντουμπρόβνικ – το μαργαριτάρι της γιουγκοσλαβικής Αδριατικής, το Σπλιτ με το εντυπωσιακό παλάτι του Διοκλητιανού, το ιστορικό Σαράγιεβο με το μεγαλύτερο μωαμεθανικό τέμενος της χώρας, το φρούριο Σέλε Κούλα στη Νίσσα με τις δυο χιλιάδες ανθρώπινα κρανία κτισμένα στους τοίχους του!... Αν πεις για κείνη τη λίμνη του Μπλεντ…, τι γραφικότητα και τι μαγεία!... Δεν υστερούσε και η δαντελωτή Αδριατική, ούτε και οι αρρενωπές Δαλματικές Άλπεις, ούτε και τα εντυπωσιακά περάσματα των Δαλματικών, των Δειναρικών -441-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

και των Σλοβένικων Άλπεων. Νιώθει κανείς θαυμασμό και δέος! Όμως η χαρά έσβησε από τα νεανικά πρόσωπά τους και σκεπάστηκαν από το μαύρο μανδύα της θλίψης, όταν άκουσαν τα Μ.Μ.Ε να ανακοινώνουν την έναρξη του πολέμου και όταν ώρες μετά ήρθε τηλεγράφημα από τη μονάδα του Νικ που έγραφε: “Να διακόψετε πάραυτα την άδειά σας και να παρευρίσκεστε στη μονάδα σας εντός πέντε ημερών”, Σμήναρχος Άντονι Κάλαχαν». Ο νεαρός σμηναγός έμεινε για λίγο αμίλητος, σαν να ήθελε να δώσει χρόνο στον εαυτό του να σκεφτεί κάτι. Γιατί, στιγμές μετά με φωνή ενθουσιασμού αναφώνησε: «Αγαπητοί μου, για πόλεμο πηγαίνω, κανείς δεν ξέρει αν θα γυρίσω ζωντανός!... Γι’ αυτό σας ανακοινώνω ότι αύριο παντρεύομαι τη γυναίκα των ονείρων μου και μεθαύριο αναχωρώ», είπε και την ίδια στιγμή το πρόσωπό του έλαμψε από χαρά. Όλα έγιναν όπως σχεδιάστηκαν. Ο γάμος τελέσθηκε δίχως καλεσμένους. Έφαγαν και ήπιαν όλοι στην υγεία των νεόνυμφων. Και το βράδυ πέρασαν την πρώτη νύχτα του γάμου τους σε ξενοδοχείο της πόλης, διατρανώνοντας την αγάπη τους. Δέκα το πρωί πετούσαν για τη Βοστώνη, δίχως τη Νατάσα. Τόσο αυτοί, όσο και οι άλλοι που άφησαν πίσω τους, έκλαιγαν τη μοίρα τους. Ξεφυσούσαν δίχως να μιλούν. Κι αν κάποιες φορές το επιχειρούσαν το μετάνιωναν, γιατί ο πόνος τους τότε μεγάλωνε. Μέρες μετά ο επικείμενος πόλεμος δυστυχώς κηρύχτηκε! Και θα λάβει μέρος και το σμήνος του Νικ. Όλα είναι έτοιμα, χαράματα αναχωρούν για το Αβιάνο της Ιταλίας. Γιος και γονείς έμειναν, όπως η γυναίκα του Λωτ, στήλες άλατος. Και σαν ήρθε η ώρα του αποχωρισμού…, τι δράμα ήταν, Θεέ μου, ετούτο! Και ο πιο σκληρόκαρδος δε θα άντεχε, θα λύγιζε και τούτος στον πόνο και το κλάμα τους. Μα δεν ήταν κλάμα αυτό, με θρήνο έμοιαζε περισσότερο! Μια ώρα μετά βρισκόταν στη Βάση. Από το Διοικητή του πληροφορήθηκε ότι θα είναι υπεύθυνος στο ένα σμήνος. Ο Νικ κατάφερε να επικοινωνήσει με τη Νατάσα δυο φορές. Τα τηλεφωνικά σύρματα κινδύνευαν να πάρουν φωτιά. Σαν αηδονάκια -442-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τιτίβιζαν ασταμάτητα μελαγχολικά λόγια αγάπης, που ράγιζαν και πέτρινες καρδιές. Στο δεύτερο τηλεφώνημα, που ήταν και το τελευταίο, πληροφορήθηκε ότι την επόμενη μετακομίζουν στη Νίσσα, μετατέθηκε ο πατέρας της εκεί. Από τότε δεν κατάφεραν να επικοινωνήσουν ποτέ ξανά. Είκοσι τρείς του Μάρτη ξημέρωμα ο ουρανός μαύρισε από αμερικανονατοϊκά αεροσκάφη. Και δυο ώρες μετά άρχισε το πολεμικό πανηγύρι. Μόνο που μουσικά όργανα ήταν οι βόμβες, οι πύραυλοι και τα αντιεροπορικά και μουσική η κλαγγή των όπλων, οι εκκωφαντικές εκρήξεις και οι απεγνωσμένες κραυγές πόνου, τρόμου και απελπισίας των ανθρώπων. Από εκείνη την καταραμένη μέρα και κάθε μέρα, το ίδιο έργο παιζόταν και με τους ίδιους πρωταγωνιστές, μονάχα τα σκηνικά διέφεραν. Η διαφορά βρισκόταν στο στόχο. Τη μια ήταν στρατόπεδα, αεροδρόμια, αποθήκες πυρομαχικών, την άλλη γέφυρες, διυλιστήρια, ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί. Ήταν φορές που ο στόχος ήταν χώροι κατοικημένοι, νοσοκομεία, γηροκομεία, με τη φαιδρή δικαιολογία “λάθος στόχος”!... Άδειαζαν το φονικό υλικό, σκορπώντας το θάνατο. Σκηνές φρίκης, ολέθρου, καταστροφής. Να βλέπεις κορμιά διαμελισμένα, καμένα, με τα εντόσθια πεταμένα έξω. Γέφυρες γκρεμισμένες, βομβαρδισμένα νοσοκομεία, γηροκομεία, αεροδρόμια. Και παιδιά δίχως πατέρα και μάνα, γυναίκες χήρες, γερόντια ερειπωμένα, ολάκερη ανθρωποθάλασσα!… Τρομαγμένοι όλοι να τρέχουν να κρυφτούν και να σου έρχεται να κλάψεις. Γοερό το κλάμα, πνιγηρή η ατμόσφαιρα… Εικόνες φρίκης, ολέθρου, θανάτου, καταστροφής, σωστή κόλαση! Και να νιώθεις την καρδιά σου να τη στίβει ο πόνος, η θλίψη, η πίκρα και τα χείλη σου να ψελλίζουν: “Πιο χαμηλά να κατεβεί το εκλεκτό δίποδο του Θεού δε γινόταν, δεν υπάρχει άλλο σκαλοπάτι χαμηλότερα!...” Ο Νικ δεν ένιωθε τίποτε άλλο εκτός από ντροπή και σιχασιά γι’ αυτό που κάνει. Όμως δεν μπορούσε να κάνει τίποτε, ήταν στρατιωτικός. Αλήθεια, πόσο φριχτό είναι να κάνεις το φονιά παρά -443-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τη θέλησή σου! Ήταν και η Νατάσα που κινδύνευε καθημερινά. Και το τραγικό… είχε χάσει ολότελα τα ίχνη της.“Να ζούσε άραγε!...” αναρωτιόταν. Αυτά σκεφτόταν και ο φόβος χοροπηδούσε μέσα του κι έπιανε όλο του το κορμί και δάγκωνε νου και καρδιά και τα ροκάνιζε συνέχεια. Κι έχανε σάρκα και δυνάμεις!... Μέρες μετά, όπως κάθε φορά, παρατηρεί στο χάρτη το σημείο που θα βομβαρδίσει. Είναι ένα στρατόπεδο στη Νίσσα, εκατό μέτρα από το σπίτι της Νατάσας. Του έρχεται το αίμα στο κεφάλι. “Χτυπώντας το στόχο με πύραυλο”, σκέφτεται, “η γύρω περιοχή θα γίνει γης Μαδιάμ και η γυναίκα του οικογενειακώς θα ξεκληριστεί”. Επισκέπτεται το Διοικητή του και του εκθέτει πως έχουν τα πράγματα. Ότι θα σκοτωθούν άμαχοι και ανάμεσά τους η σύζυγός του. «Ο στόχος θα εξουδετερωθεί οπωσδήποτε, σμηναγέ, και δεν το κουβεντιάζω άλλο». Και στέλλει άλλο αεροσκάφος κρυφά από το Νικ, όταν αυτός μαζί με το συγκυβερνήτη του έκαναν τους αρρώστους. Και όταν ζήτησαν να πληροφορηθούν από τον ένοχο κυβερνήτη τι έγινε, πήραν τη φρικιαστική απάντηση: «Η περιοχή, συνάδελφε, ισοπεδώθηκε και οι νεκροί και οι τραυματίες δεκάδες!» Άγαλμα έμεινε ο σμηναγός, με το ζόρι κρατιόταν όρθιος. Υπήρχαν αμυδρές ελπίδες, οι οποίες όμως κατέρρευσαν την άλλη μέρα: “Η οικογένεια του Αστυνομικού Διευθυντή της Νίσσα Στόγιαν Μάλεβιτς, ξεκληρίστηκε. Ο ίδιος με τη γυναίκα του και τις δυο κόρες του Νατάσα και Μίρα βρέθηκαν νεκροί στην κεντρική αγορά της πόλης κατά τους χθεσινοβραδινούς βομβαρδισμούς”, ανέφεραν τα Μ.Μ.Ε της Ιταλίας. Και ώρες μετά ήρθε και η επίσημη επιβεβαίωση από τον ηθικό αυτουργό, το Διοικητή του. Πάχνη σκέπασε το νου και τα μάτια του άμοιρου σμηναγού.

-444-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Από την καρδιά του πετάχτηκε αβάσταχτος πόνος. Αντάμα με το αίμα πέρασε στις φλέβες του, έπιασε όλο τον άνθρωπο. Κι έγινε δάκρυ και γέμισαν τα μάτια και κύλησε στο μάγουλο κι έπεσε στη γη. Κρύο δρωτάρι έλουσε το κέρινο πρόσωπό του. Θαρρείς και ήταν νεκρός που δραπέτευσε από το γειτονικό κοιμητήρι. Ένιωθε το κουφάρι του βαρύ, τα κάτω άκρα του έτρεμαν, το κεφάλι του ασήκωτο από ζαλάδα και την καρδιά ξεκούρδιστο ρολόι. Τα σμήνη, ύστερα από ένα πολύωρο και κουραστικό ταξίδι, αναπαύονται στην Αεροπορική Βάση της Βοστώνης. Έκαναν και με το παραπάνω το χρέος τους!... Με την καθοδήγηση του ανθρώπινου παράγοντα άδειασαν επί 73 μέρες το φονικό πολεμικό υλικό, σκοτώνοντας και τραυματίζοντας χιλιάδες ανθρώπους και καταστρέφοντας και ισοπεδώνοντας μια ηρωική χώρα. Άνθρωποι της εξουσίας και συγγενείς τούς υποδέχτηκαν σαν ήρωες, με αγκαλιές και φιλιά. Ανάμεσα στους τελευταίους και οι γονείς του Νικ. Μπήκαν στο αμάξι και σε ένα μισάωρο έπιναν τον καφέ τους, συζητώντας. «Τέλος, λοιπόν, ο πόλεμος… Και στον πλανήτη μας ειρήνη και πάλι. Και ο γιόκας μας ανάμεσά μας ξανά, γερός και δυνατός», είπε η μάνα τρίβοντας τα χέρια. «Δίχως τη Νατάσα όμως, μητέρα!...» αποκρίθηκε ο γιος και πρόσθεσε: «Αλήθεια, πόσο παράλογο είναι να μη λύνουν οι άνθρωποι τις διαφορές τους ειρηνικά, μόνο με πόλεμο. Και διπλά παράλογο να χάνει κανείς αγαπημένα του πρόσωπα!» Έλεγε αυτά και από τα βουρκωμένα μάτια του κύλησαν κόμποι το δάκρυ. Πήρε συγγνώμη και κλείστηκε στο δωμάτιό του. Ο πόλεμος και ο χαμός της Νατάσας τον είχαν αλλάξει ριζικά. Του άρεσε να κάθεται με τις ώρες μόνος στον κόσμο της σιωπής και να ακούει το βασανιστικό βούισμα της απογοήτευσης μέσα του, ένα βούισμα ίδιο με τον αχό της θάλασσας σε άγριο δρολάπι. Ο ίδιος το επιδίωκε να βρίσκεται μόνος. Γύρευε επίμονα τη μοναξιά, το πολυκομμάτιασμα της ψυχής του με το κοφτερό μαχαίρι της -445-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κατάθλιψης, περιφρονώντας την ανθρώπινη παρουσία και των πιο στενών του φίλων, και των γονιών του ακόμη! Και ταξίδευε στο παρελθόν και συναντούσε στα χαλάσματα της μνήμης την αγαπημένη του Νατάσα κι έκανε παρέα με τις ώρες μαζί της Ένα πρωινό του Μάη βγήκε για περίπατο. Στην επιστροφή και ενώ διέσχιζε τη λεωφόρο κάθετα για να περάσει απέναντι, ένα αμάξι με ιλιγγιώδη ταχύτητα τον χτυπά με δύναμη, τον πετά ψηλά και πέφτει δέκα μετρά μακριά. Ειδοποιήθηκε το Πρώτων Βοηθειών και οι δύστυχοι γονείς. Σε μια ώρα βρισκόταν στο χειρουργείο και στη συνέχεια στην εντατική, παλεύοντας με το χάρο σε άνισο αγώνα! Θρήνος και οδυρμός στην οικογένεια Χάρισον. Είναι να λυπάται κανείς τους δυο ηλικιωμένους γονείς. Κινδυνεύουν οι δύστυχοι να χάσουν το σπλάχνο τους, το μοναχοπαίδι τους, τον μονάκριβο γιο τους. Βαριά τραυματισμένος χαροπαλεύει στην εντατική. “Είναι πολύ κρίσιμη η κατάστασή του”, λένε οι γιατροί. “Το χτύπημα ήταν βαρύ και δημιούργησε ανεπανόρθωτη ζημιά σε ζωτικά όργανα. Στο Θεό εναποθέτουμε τις ελπίδες μας. Εμείς δεν μπορούμε να προσφέρουμε τίποτε παραπάνω από αυτά που του προσφέραμε”. Και ο πόνος γίνεται αβάσταχτος σε γονείς και φίλους, κόμπος στο λαιμό και τους πνίγει. Και το κλάμα γίνεται γοερό, μαχαίρι αιχμηρό και στην πιο σκληρή καρδιά. Πολύ βαριά η ατμόσφαιρα, πένθιμη, ο θάνατος καιροφυλακτεί! Ήταν Αύγουστος, την ώρα ακριβώς που ο ήλιος βούλιαζε πέρα μακριά στα νερά του Ατλαντικού, όταν το κουδούνι της οικίας Χάρισον χτύπησε. Έτριψαν τα μάτια τους στο απρόσμενο θέαμα που αντίκρισαν. Τα έκλεισαν και τα άνοιξαν τρεις φορές για να βεβαιωθούν πως δεν είναι όνειρο, έκαναν το σταυρό τους. «Όχι, όχι, όχι Θεέ μου, δεν είναι δυνατό, η Νατάσα μας σκοτώθηκε, είναι πεθαμένη!» ψέλλισε τρέμοντας η κυρία Κάθριν κι έπεσε λιπόθυμη. Το κορίτσι έτρεξε στην τουαλέτα, πήρε το οινόπνευμα και

-446-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

άρχισε τις εντριβές στα χέρια της λιπόθυμης ηλικιωμένης. Και μόλις άνοιξε τα μάτια και προτού τα ξανακλείσει και ξανά λιποθυμήσει, προλαβαίνει και τους εξηγεί τι ακριβώς έγινε: «Αγαπημένοι μου γονείς, η Νατάσα είμαι… Δεν είμαι φάντασμα…, δεν πέθανα, είμαι ζωντανή. Δεν ήμουνα εγώ το παραμορφωμένο και μισοκαμένο κορμί νεαρής γυναίκας που έγραψαν οι εφημερίδες και ανάφεραν οι τηλεοράσεις και τα ραδιόφωνα. Έκαναν λάθος. Το πτώμα ήταν άλλης νεαρής γυναίκας, όχι το δικό μου!...» «Όμως, τόση ώρα βρίσκομαι εδώ και δε μου είπατε πού είναι ο Νικ να τον αγκαλιάσω και να του ανακοινώσω ότι σε τρεις μήνες θα φέρω στη ζωή το γιο του!» «Νατάσα, γλυκό μας κορίτσι, ο καλός μας Νικ, αγαπούλα μας, βρίσκεται στο Νοσοκομείο σε κώμα, σε κρίσιμη κατάσταση, μη αναστρέψιμη, όπως λένε οι γιατροί. Τον κτύπησε αμάξι θανάσιμα», πρόλαβε να πει ο πατέρας και τον πήραν τα κλάματα. Η Νατάσα μένει ασάλευτη, στο άκουσμα της θλιβερής είδησης. Νιώθει το κορμί της ψυχρό όπως μαρμάρινο άγαλμα. Όλα συννεφιάζουν μπροστά της. Αρχίζει να μη βλέπει, να μην ακούει, να χάνει τις αισθήσεις της. Τώρα γίνονται γιατροί οι Χάρισον και ασθενής η νύφη τους. Και όταν συνήρθε, συμφώνησαν το πρωί να τον επισκεφτούν. Στις δέκα βρίσκονταν στο Νοσοκομείο. Οι γιατροί επέτρεψαν μόνο στη Νατάσα να τον επισκεφθεί. Η νεαρή γυναίκα έμεινε άγαλμα σαν τον αντίκρισε. Ένιωθε τα πόδια της βαριά. Του χάιδεψε τα μαλλιά. Κατοπινά έσκυψε και τον φίλησε. Και στερνά στάθηκε και τον κοίταξε επίμονα. Είχε αμφιβολίες ότι ήταν αυτός, ο Νικ που ήξερε!... Του είχαν φασκιωμένο το κεφάλι. Το πρόσωπό του ήταν κέρινο, τα μάτια ανοιχτά και ολότελα ακίνητα. Τα άκρα του κοκκαλιάρικα, και το κορμί του μόνο κόκκαλα και δέρμα και μερικές οκάδες σάρκα. Έμοιαζε σώμα νεκρού με ανοιχτά μάτια που δε πρόλαβαν να του τα κλείσουν, έτσι ύπτια που ήταν ξαπλωμένος και κίτρινος και ασάλευτος! Σε τίποτε δε θύμιζε εκείνον το Νικ -447-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

με το σφριγηλό σώμα, που ήταν όλο σάρκα και μύες και δύναμη. Και με κείνη την ομορφιά, το αγγελικό, αρρενωπό πρόσωπο και τη γλύκα των ματιών του. Αλήθεια, πού πήγαν και χάθηκαν όλα αυτά; Έκλαιγες από πίκρα και πόνο, αντικρίζοντας τούτο το φρικιαστικό, ανατριχιαστικό θέαμα. Η δύστυχη γυναίκα πιάνει το χέρι του και το τοποθετεί στη φουσκωμένη κοιλιά της. «Μοναδική μου αγάπη, μέσα εδώ μεγαλώνει το παιδί μας, το σπλάχνο μας. Κάνε κουράγιο, θησαυρέ μου, εάν με ακούς, βάλε τα δυνατά σου, σε παρακαλώ, να γίνεις καλά, να το δεις γεννημένο, να το αγκαλιάσεις, να το φιλήσεις, να το χαρείς. Να το μεγαλώσουμε οι δυο μας και να το δούμε όπως ονειρευόμασταν πριν από μήνες κι ας μην είχε ακόμη σχηματιστεί μέσα μου. Εάν με ακούς, χρυσέ μου, θέλω να μου το δείξεις σε ικετεύω, με όποιο τρόπο εσύ μπορείς» είπε και την πήραν τα κλάματα. Το ετοιμοθάνατο ανθρώπινο κουφάρι ξαφνικά ανάσανε βαθιά, στα χείλη του χαράχτηκε ένα ξεθωριασμένο μειδίαμα, στην άκρη των ματιών του σχηματίστηκε ένας κόμπος δάκρυ. Ήταν η τελευταία του ανάσα ετούτη. Έπαιξε τα χείλη και στη στιγμή έγειρε το κεφάλι κι έπαψε οριστικά να ανασαίνει. Ήταν σαν να της έλεγε αποχαιρετώντας τη παντοτινά: «Λυπάμαι, καλή μου, που δεν μπορώ να κάνω τα όνειρά μας πραγματικότητα!» *Σημείωση: Απέσπασε το Τρίτο (3ο) Βραβείο στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Ποίησης και Διηγήματος έτους 2011 της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών. Μιχάλης Γ. Κώτης Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος

-448-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Δάφνη - Μαρία Βουβάλη

Ο Άη Φώτης

οδόπεπλος Ηώς. Ένα πρωινό σαν μέλι. Ξεκλειδώνεις την πόρτα σου στην φαρδιά την ζώνη της αυγής, ακούς τον ήχο του κλειδιού, και κάνεις το πρώτο

βήμα. Το κλειδάκι, το κλειδί του φωτός. Ζάχαρη κι αλάτι. Υπόλευκο οξυγόνο εισχωρεί μαλακά στους ιστούς σου, και ποτίζει το σώμα με ζωή. Στάζει φουσκωτές δροσοσταλίδες ο ουρανός, και μοσχομυρίζει το σύμπαν. Στο ξάνοιγμα του δρόμου μπροστά σου, μια ευχή κάνει την εμφάνισή της, του ανθρώπου που σου δίνει δωρεάν το μπουκαλάκι του νερού για την πορεία σου, κι εσύ την ακολουθείς: «Πήγαινε στην ευχή της Παναγίας». Πιστεύεις στους οιωνούς. Δεν διαψεύδεσαι. Και η συντροφιά που συναντάς, έχει δέκα φορές το δικό σου πρόσωπο: Ευφορία, ούτε στιγμή δεν παύεις να γελάς. Σαν πατήσεις το μονοπάτι, πάνω από το Καντούνι και πέρα από το Σταυρό, βαδίζοντας λιθάρι-λιθάρι πάνω στην ανάγλυφη γη, θα νιώσεις την δύναμη ολόγυρά σου: από τα φτερά των αγγέλων. Λευκή και ροδιά στον άνεμο, λευκή και γαλανή στο νερό. Ζάχαρη κι αλάτι. Πέντε φαράγγια θ’ ανεβοκατέβουν τον φλοιό μέχρι τη μέση σχεδόν του βουνού, κάπου μια ώρα δρόμο προς το εκκλησάκι, με το δαχτυλίδι του πελάγου δεξιά σου, και το μισογεμάτο, πάμφωτο μες την ημέρα πρόσωπο του φεγγαριού να δύει. Το πανάρχαιο αίνιγμα των ψυχών στη χάση του. «Κάθισε», μου έγνεψε, «εδώ». Λιλιπούτεια παλάμη ψηλάφισε

-449-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

βασιλικό με μια βαθιάν ανάσα, κι ύστερα ένωσε τα δαχτυλάκια, πρόσφερε φιλία και μου πλησίασε την ευωδιά στη μύτη. «Κάθισε, εδώ». Η Ιωαννούλα. Ήταν βραδάκι. Τώρα, εσύ σκύψε πλάι σου. Άγγιξε θυμάρι, και φέρε το χέρι στο πρόσωπο. Ν’ αναπνεύσεις την μάνα γη. Ακούμπα τα χέρια πάνω στα φυτά, να τ’ αγαπήσεις και να σ’ ευλογήσουν. Ο δρόμος είναι μακρύς. Το δαχτυλίδι του πελάγου, μ’ απότομους κρημνώδεις βράχους και ομαλές γλώσσες ξηράς, βρίθει από μύθους. Ποτέ μην ξεχνάς: το μαρμαρωμένο καράβι βρίσκεται εκεί, κάτω από τον Άη Φώτη. Ακούς την γητεύτρα θάλασσα να μουγκρίζει και να παφλάζει σε κάθε σου βήμα. Δεν σ’ εγκαταλείπει ποτέ σε όλη τη διαδρομή. Και καθώς βαδίζεις πάνω στο βουνό, θα χάσεις την διάσταση του χρόνου, και θα μεταφερθείς πίσω, μακριά στο παρελθόν, θα δεις την θεία σου κοριτσάκι μ’ ένα κορδελάκι στα μαλλιά, ‘πού τα μουτθαλιασμένα’, να βαδίζει το ίδιο μονοπάτι, εκεί, μαζί σου, με τον πατέρα της, το αηδόνι τον Παπά Ηλία να προχωρά μπροστά, κι εκείνη να βλέπει πάνω από τη θάλασσα το ξεσηκωμένο κοπάδι τις μαύρες κουρούνες και να σκιάζεται. Κι ύστερα να δέχεται τα γέλια, τις χαρές και τα σκώμματα που αντάλλασσε ο παπάς με τις καλογριές μόλις έφτανε στο εκκλησάκι, το γλυκοχάραμα. Τα σκαλιά από την γη μέχρι τον Παράδεισο, ένα εκκλησάκι όλο ανατολή. Τρίζει η πόρτα της αυλής. Γαλανή και άσπρη η αγκαλιά, μ’ ένα ευγενικό χτίσμα μισοβυθισμένο στον πανύψηλο, κάθετο βράχο πάνωθέ του, που σου κόβει την ανάσα. Η στρογγυλή προεξοχή του Ιερού ξεμυτίζει μέσα από την πέτρα ανατολικά, μια μικρή καμπάνα κρέμεται από τα γυμνά κλαδιά ενός δέντρου, και η ελληνική σημαία κυματίζει. Ένα πάναγνο καμπάνισμα, που καλεί όλους τους κοινωνούς αυτού του νερού, από τα πέρατα των νησιών όλου του κόσμου, να ’ρθουν να μεταλάβουν. Γλυκά που ανατέλλει από την πηγή η ψυχή του Θεού! Προβάλλει μέσα από την πόρτα, στο άνοιγμα του βράχου σαν ροδόσταμο, κυλά νωχελικά πάνω στο ανάγλυφό του στόμα στο μισοσκόταδο, -450-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ανατέλλει και φεγγοβολεί. Γκρίζα τα γλιστερά τοιχώματα της σπηλιάς, ζουν κι αναπνέουν μες από το θεϊκό φως σαν αφημένη αγκάλη. Φιλοξενία. Σεμνές και στοργικές οι παμπάλαιες εικόνες τριγύρω, οι σφραγισμένες από τον χρόνο, νεύουν γαλήνη. Ο Άγιος σε περιμένει. Κλείνεις τα μάτια κι οι τοίχοι αναπέμπουν ψαλμουδιές. Παιδική χουφτίτσα το Ιερό πίσω από το καθαρό, αστραφτερό κουρτινάκι του, κρύβει την Παναγιά, κι έναν μεγάλο ξύλινο σταυρό. Δεν μπορείς να μην υποχωρήσεις στην περιέργειά σου, και να μην προβάλεις το κεφάλι σου από μέσα, για να δεις τι υπάρχει. Μια ευγενική αύρα σε καλωσορίζει, παρά το παραστράτημά σου. Γαλανή και άσπρη η αγκαλιά. Ένα εκκλησάκι όλο ανατολή. Κι ένα εκκλησάκι όλο δείλι. Όσοι προσκυνητές χαίρονται να περνούν απ’ αυτό με το ηλιοβασίλεμα, βλέπουν τον δίσκο του βασιλιά τ’ ουρανού να σβήνει ολοπόρφυρος μέσα στο νερό, μίλια μακριά, και χάνονται μαζί του. Οι αλαφροϊσκιωτοι λένε ότι το νερό βράζει καθώς η φωτιά υποτάσσεται ανάμεσα στα δικά του δάχτυλα. Τα παιδιά του δειλινού φορούν χρυσοκόκκινα φορέματα, και η νύχτα τυλίγεται με άστρα και φεγγάρια. Και τότε οι προσκυνητές επιστρέφουν, με πίστη, από το ίδιο κακοτράχαλο μονοπάτι και με τους φακούς στο μέτωπο, ξέχειλοι από την αγάπη του Άη Φώτη που δεν θα την ξεχάσουν ποτέ… Δάφνη - Μαρία Βουβάλη

-451-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-452-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μητροπολίτης Προικοννήσου κ.κ. Ιωσήφ

Τα μυστικά του σφουγγαριού ( ποίημα )

Στην Κάλυμνο, στη Σύμη και στην Κούταλη, τα σφουγγαρονήσια της πονεμένης Ρωμιοσύνης, πες μου, σφουγγάρι, τα μυστικά σου! Εξαγορέψου και μολόγησέ τα όλα! Μίλησε για τα ξέφρενα απελπισμένα γλέντια, πριν απ΄ την αναχώρηση των σφουγγαράδικων. Πες μου για τον αγιασμό των καϊκιών, για τα δάκρυα που πασκίζουνε να κρύψουν οι παπάδες, για τις καμπάνες που ταρακουνούνε τα νησιά με βροντερό παράπονο. Μίλα μου για τα παλληκάρια που κάνουν το σταυρό τους και κινούν σα μελλοθάνατοι. Πες μου για τα ταξίδια τα αλαργινά των στεναγμών και της πικρής ελπίδας στη Μπαρμπαριά, στο Τούνεζι και στο Αλγέρι. Πες μου για τις Καλύμνιες μάνες, -453-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

τις Κουταλιανές συζύγους, τις Συμιακές αρραβωνιαστικές των σφουγγαράδων, για την αγκούσα, τα τρομαγμένα όνειρα, τους φόβους και τα μοιρολόγια τους, όσο κρατούσε το φριχτό ταξίδι. Πες μου, περίεργο ζωόφυτο, για την ανασομηχανή, το σκάφανδρο και το σκαντάλι. Πες μου για τη φριχτή φωνή - την άκουσες τόσες φορές! – του καπετάνιου: Ή σφουγγάρι ή τομάρι! Μίλα με την κοιλεντερώδη σου λαλιά για την κρύα βουτιά των παλληκαριών, για την απαίσια μοναξιά τους στο βυθό, την αγωνία τους να σε ανακαλύψουν στο σκοτεινό βιότοπό σου. Πες μου για τους καβγάδες και τ΄ αλληλομαχαιρώματα για το χατίρι σου στους υδατόστρωτους τάφους. Μίλα για τη διατεταγμένη λήθη όσων καθυστερούσαν να σε βρουν, και για το τρέμουλο το παραπονεμένο της καρδιάς τους. Πες μου τι ξέρεις για την αποφώλια « νόσο των δυτών », για τα απελπισμένα δάκρυά τους. Πες μου γι΄ αυτούς που βγήκαν στον αφρό παράλυτοι, νεκρόζωοι,

-454-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

μ΄όλα τα όνειρα σβησμένα. Πες μου για όσους τους κατάπιαν τα θεριόψαρα και για τους άλλους που βρήκαν τάφο πρόχειρο τις αμμουδιές της Μπαρμπαριάς. Πες μου για τη σημαία τη μετζάστρα στο κατάρτι του γυρισμού, τις πένθιμες καμπάνες που την υποδέχονταν, τα ουρλιαχτά και τα μαλλιοτραβήγματα των γυναικών, τα κλάματα και τα τσιρίγματα των ορφανών και τις κατάρες για τον λιθοκάρδιο καραβοκύρη. Μίλα μου για τα πάνδημα μνημόσυνα των ψυχόβγαλτων στεναγμών, που δεν αφήνουν πράσινο φύλλο να στολίσει την Κάλυμνο. Έλα εδώ, καπάδικο, έλα, τσιμούχα, έλα ματαπά, έλα, μελάθι, έλα και συ ψαθούρι, και μιλήστε μου ανοιχτά! Πέστε μου όλα ενώπιον του Άη Νικόλα! Δεν αντέχω να σας νιώθω στο λουτρό να με χαϊδεύετε ανέμελα, ωσάν να μη συμβαίνει τίποτε!

Πειραιάς, 28 – 12 - 2010

-455-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-456-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ύμνος στο δάσκαλο του Μιχάλη Γ. Κώτη (Β΄ παραλλαγή)

Θεόπνευστο λειτούργημα το διάβα της ζωής σου, έχεις σαν δώρο απ’ το Θεό, του έθνους σκαπανέα, υπομονή ασύγκριτη, ψυχή γλυκιά, γενναία, έργο θείο το έργο σου, πνοή Του η πνοή σου. * Ολημερίς ακούραστος, δραστήριος κεφάτος, χαράζεις σαν πορεία σου, στόχος σου η νεολαία, συ “του θεάτρου της ζωής…” ανοίγεις την αυλαία, ας δούλεψες…, ας μόχθησες…, δείχνεις πάντα δροσάτος. * Σαν τη δική σου αποστολή, σαν το δικό σου έργο, έργο μεγάλο, άγιο, ιερή η αποστολή σου, δυσβάσταχτο το φόρτος του στ’ αδύναμο κορμί σου, πόνοι και θλίψεις, στεναγμοί είν’ όλη η ζωή σου! Είσαι το φως του φεγγαριού μες στα βαθιά σκοτάδια, καθάριο, γάργαρο νερό, ψαλμός απ’ αηδόνι, ασύγκριτο το έργο σου, βραχιόλι από πετράδια, μάτι σκοτώνει ανίδεου, ειδήμονα θαμπώνει! Μεριάζει η αμάθεια στο φωτεινό σου βήμα‘ τα ίχνη στην πορεία σου της στάθμης είναι νήμα. Κι αν το αγέρι παγερό…, πολλές φορές σε δέρνει…, η υφή από το είναι σου καθένα συνεφέρνει!…*

-457-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Αγκαθωτή η στράτα σου ματώνει την ψυχή σου, κι οι στάλες απ’ το αίμα της ψυχές άλλων σκαρώνουν με μαεστρία περισσή‘ ζωή δίν’ η ζωή σου, τα έργα σου των γύρω σου τα όμματα θαμπώνουν! Στόχο σου στην πορεία σου θέτεις δημιουργία ανθρώπου καλοκάγαθου μ’ όλη τη φαντασία, μ’ όλο τον πλούτο της ψυχής, του πνεύματος, του είναι, μέγα, σοφέ Δημιουργέ, μειλίχιε Παιδαγωγέ, στο ύψος του καθήκοντος…, στα ιδεώδη μείνε! Κάλυμνος, 30 – 1 – 2011 Από τη Συλλογή του: «Παιδαγωγικό εγκόλπιο»

--Σημείωση: Το παραπάνω ποίημα του φίλου και συμπατριώτη μας Μιχάλη Γ. Κώτη – Επίτιμου Σχολικού Συμβούλου Π.Ε., Συγγραφέα και Λογοτέχνη – απέσπασε το Β΄ Βραβείο στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Ποίησης και Διηγήματος, που διοργάνωσε η Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών το 2011.

-458-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γιάννης Αντ. Χειλάς

Αλαμάνα… Το αρμένισμα μιας ναυτικής λέξης, ενός πλεούμενου, απ’ το μαύρο Πόντο ως κάτω το αφροκύμαντο Αιγαίο! αλαμάνα, (η) Τι γράφουν τα Λεξικά: Α) 1. Μεγάλο αλιευτικό δίχτυ ή λέμβος (ΕΤΥΜΟΛ. Κατά μία άποψη από το τουρκ. Alamana) 2. Τοπωνύμιο της γέφυρας του Σπερχειού ποταμού. ΕΤΥΜΟΛ. Πιθανόν από το γερμανικό φύλο τους Αlemanius, που χαρακτηρίζεται για την ορμητικότητά του. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ( Γ. Μπαμπινιώτη) Β) 1. Μαύρο χοντρό πουκάμισο που φορούν οι ναυτικοί απάνω απ’ τ’ άλλα ρούχα τους. 2. μεγάλο δίχτυ ειδικό για παλαμίδες. 3. είδος βάρκας με την οποία ψαρεύουν παλαμίδες 4.ιστιοφόρο που χρησιμοποιείται για τη μεταφορά κηπευτικών και φρούτων. (ΕΤΥΜΟΛ. ΄Αγνωστης ετυμολογίας ;) Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας (ΠΑΠΥΡΟΣ) *** Το αμφίβολο των ερμηνειών, αλλά και το μη τεκμηριωμένο της ετυμολογίας της λέξης «αλαμάνα», για την οποία έχω προσωπικά ακούσματα από παλιούς ναυτικούς- θαλασσινούς, μου έδωσε το ερέθισμα να επιχειρίσω την ανάλυση – σύνθεση και ερμηνεία αυτής της ιστορικής αλλά και πανέμορφης ηχητικά ναυτικής λέξης, με τα παρακάτω στοιχεία: Αλαμάνα ή κάγκαλης Ιστορικά στοιχεία: α) αλαμάννα: Είναι γνωστή μόνο η ονομασία του τύπου, χωρίς ιδιαίτερα στοιχεία περιγραφής. Αναφέρεται ως σκάφος τουρκικής προέλευσης με ιστιοφορία ένα μεγάλο λατίνι (πανί) και πλήρωμα -459-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

που έφτανε τα είκοσι άτομα περίπου. Σε άλλη πηγή η αλαμάννα προσομοιάζει με το μίστικο*, είχε 26 κουπιά, λατίνι και φλόκο, ενώ οι μεγαλύτερες είχαν και ράντα στην πρύμνη(!) Κώστας Δαμιανίδης « Ελληνική Παραδοσιακή Ναυπηγική»

β) « Τα λάζικα* καΐκια τα λένε καγκαλήδες επειδής το κοράκι της πλώρης είναι αψηλό και γυριστό σαν κέρατο κι από κει το είπανε γκάγκαλη, γιατί γκάγκα θα πει μύτη στα τούρκικα, μ’ άλλα λόγια μυταράς.» Φώτης Κόντογλου

γ) Καγκάδες : Οικογένεια πρωτομαστόρων ταρσανατζήδων, καρναγιατζήδων της συμαϊκής ναυπηγικής.

Γεωργ. Ζουρούδη « Η Ναυπηγική στη Σύμη», « Τα Συμαϊκά» Τόμος Β΄1974»

δ) Μαρτυρίες παλιών θαλασσινών: Ο καπ- Μανώλης Σαρούκος (γκαγκαβατζής- σφουγγαράς), ο Μιχάλης Μπαλαλής (εμπορευόμενος θαλασσινός), ο Γιάννης Τσουλφάς, ( σφουγγαροκαπετάνιος), υπέργηροι θαλασσινοί με πείρα και γνώση στα ναυτικά, πρόσφυγες από τα παράλια της Μ. Ασίας ( Αλικαρνασσείς - Πετρουμιανοί), οι οποίοι ήρθαν και στέριωσαν στην Κάλυμνο και που γνώρισαν - έζησαν από κοντά αυτά τα πλεούμενα, τις αλαμάνες, σαν ήταν σε χρήση μέχρι το τέλος του πολέμου – αρχές δεκαετίας του 1950, μαρτυρούν, ότι τα σκάφη « αλαμάνα και γκάγκαλης » είχαν αρκετά κοινά στοιχεία ως προς την ναυπηγική και το χνάρι* τους. Στην περιοχή μας τα γνώριζαν περισσότερο ως «αλαμάνες», προσδίδοντάς τους όμως και το χαρακτηρισμό «κάγκαλης». Η αλαμάνα λοιπόν, σύμφωνα με τις μαρτυρίες τους, αλλά και άλλων πολλών ναυτικών, που ταυτίζονται και αλληλοσυμπληρώνονται, ήταν πλοίο δυναμικό με υπερβολικά υπερυψωμένη κι αγέρωχη την πλώρη ( ψηλοκέφαλο), με δρεπανόγυρτο ποδόσταμο, στρογυλομύτικο, με γυρτή κατσουνωτή κάγκα*- κοράκι (μύτη κορακιού – κορώνης), (νηυσί κορωνίσι. Ομ. Ιλ. Α 170) κι αυτό για να μπορεί ν’ αντέχει στις ψηλές και χοντρές θάλασσες στο ανέπλωρο - ανάπλωρο αρμένισμά της, ιδίως όταν ήταν αναγκασμένοι να κρατούν τραβέρσο πάνω στον άγριο καιρό και στο δυνατό κύμα. Είχε όμως εξ ίσου πανύψηλη και καμπυλόπρυμνη την πρύμνη της (εν -460-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

νέεσσιν κορωνίσιν Οδ.Τ.182) για να προστατεύονται στο πρύμα, δηλαδή σαν είχαν τη θάλασσα πρύμνα – «στο βελόνι», ώστε να μην μπουκάρουν ζωντανές μέσα οι χοντρές θάλασσες (κύματα βουνά), που καλύβωναν και ήταν πολύ επικίνδυνες. Άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμά της ήταν ή έντονη σιμότητα – το βιάρισμα, δηλαδή η κυρτότητα του καταστρώματος, από τη πλώρη στην πρύμνη. Περπατώντας την, πλώρα – πρύμ(ν)α, νόμιζες πως ανέβαινες σε λόφο και αυτό για να φεύγουν – ξελιμπαίρνονται εύκολα τα νερά από τα μπούνια, αλλά και για να είναι εύκολη η φόρτωση – εκφόρτωσή της στα χαμηλά μουράγια. Η αρματωσιά της ήταν με πανί τύπου σακ(χ)ολέβα και με το άλμπουρο κοντό και σπαστό, ώστε να κατεβαίνει - γέρνει κάθε φορά που περνούσε απ’ τα γεφύρια του Βόσπορου. Στα τελευταία χρόνια, μεταπολεμικά, τη θυμούνται και με μοτόρι – μηχανή. ΄Ηταν μ’ ένα λόγο ναυτικό σκαρί,* γερά σκαρωμένο – κτισμένο* έτσι, που ν’ αντέχει στις μεγάλες φουρτούνες και στις χοντρές θάλασσες, τα δυνατά και ψηλόγυρτα κύματα, τις «μανά(δ)ες» του ανοιχτού πελάγους · θαλασσομάχο και … ικανό - επιτήδειο - μάνα στις θάλασσες, δηλαδή θαλασσομάννα! Τέτοια πλοία ξυλίτικα, «αλαμάνες», μεγάλα ως και τριακόσους τόνους – αναφέρονται και μεγαλύτερα - τα έλεγαν και «Μαυροθαλασσίτικα» ή « Λάζικα», γιατί τα έφτιαχναν στις βορειοανατολικές περιοχές - ακτές του Εύξεινου Πόντου - της Μαύρης θάλασσας, ιδίως στην περιοχή των Λαζών (Λαζιστάν) όπου οι πληθυσμοί τους συμβίωναν αρμονικά – αδελφικά με ναυτικούς Έλληνες του Πόντου, που είχαν αρχέγονες ελληνικές ρίζες και η ονομασία τους, «αλαμάνα» πρέπει να έχει δοθεί απ’ αυτούς. Αργότερα, με την επικράτηση των Τούρκων σ’ αυτές τις περιοχές, τους δόθηκε το όνομα «γκάγκαλης» δηλ. «μυταράς». Αυτά τα πλεούμενα, φορτωμένα ως τα μπούνια* (γι αυτό είχαν και ψηλά μπαστιγάγια*), με εμπορεύματα (στάρια, αλεύρια, καπνά, μπαμπάκια, λάδια, κρασιά, ξυλεία - κερεστέ κ.α.) αρμένιζαν στις φουρτουνιασμένες θάλασσες και τα τρικυμισμένα μπουγάζια της Μαύρης και Άσπρης θάλασσας (Αιγαίο Πέλαγος), γι αυτό τα έλεγαν και « μπουγαζάνες». Αρμένιζαν δε και ως κάτω την Κύπρο και την Αίγυπτο και… πάλι, γιαλό - γιαλό τις παράκτιες στεριές της Ανατολής, αλλά και προσεγγίζοντας νησιά του ελληνικού Αρχιπελάγους, ανέβαιναν στα λημέρια τους!

-461-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

*** ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: Στηριζόμενοι λοιπόν στις παραπάνω πηγές μπορούμε να οδηγηθούμε, αβίαστα και με βεβαιότητα, στην ετυμολογία της ελληνικότατης λέξης αλαμάνα. Είναι αυτή που δόθηκε το πρώτον από τους Ελληνοπόντιους – Ευξείνιους. λέξη α΄ αλς – αλός < άλα + μάνα < αλαμάνα = θαλασσομάνα «νήα μέλαινα ερύσσομεν εις άλα.» Ομ. Ιλ. Α΄ 141 ( Μαύρο καράβι –πισσοπαλαμισμένο - ας σύρομε στη θάλασσα) λέξη β΄ μάνα = ως β΄ συνθετικό, μεγενθυτικό. α) Προσδίδει την έννοια του μεγάλου που ξεχωρίζει για τη δυναμική, την ικανότητά του ανάμεσα στα ομοειδή του. π.χ. καβουρο-μάνα, κυματο-μάνα, θαλασσο-μάνα, αστακο-μάνα, χταποδο-μάνα κ.α. « Σαν ήτανε αγριοσοροκάδα (Ν.Α.άνεμος) - μεγάλη φουρτούνα, μικρά παιδιά, κατεβαίναμε στο γιαλό να δούμε τις ζωντανές μανάες, πού’ ταν μεγάλα και δυνατά κύματα, που ψήλωναν σαν ήρχουντο ’που το ανοιχτό πέλα(γ)ος κι ησκούσασι στους μόλους. Μια μάνα ηκόντεψε α μας πάρει μέσα· κιντυνέψαμε (ν) α χαθούμε! » (Προσωπικό βίωμα του γράφοντος) β) Προσδίδει τη δυναμική της ξεχωριστής ικανότητας, της επιδεξιότητας. Φρ. « Ο Γιώργης είναι μάνα στις βουτσές, σε βατσά κι άγρια νερά!». Έτσι λοιπόν με την παραπάνω έννοια η λέξη αλαμάνα είναι το πλεούμενο που έχει τη ικανότητα και τις αντοχές, είναι «μάνα» να παλέψει με τις «μανάες», τις μεγάλες θάλασσες , δηλαδή θαλασσομάνα *** αλαμαννί (το) = Από το αλαμάνα, όπως σκάμνα – σκαμνί, αλαμάνα – αλαμανί. Μικρό πλοιάριο που έχει τα χαρακτηριστικά του πλεούμενου αλαμάνα. Θα πρέπει να ήταν το μικρό αλιευτικό πλοιάριο με το οποίο ψάρευαν τις παλαμίδες με δίχτυα ψηλά – αρτάδα, που ήταν και βαριά. Έτσι δικαιολογείται και η ψηλή και καμπυλόγυρτη πλώρη του· να σηκώνει το βάρος των παλαμιδόδιχτ(υ)ων και ν’ αντέχει τις χοντρές θάλασσες! *** Το γεφύρι της Αλαμάνας Οι ιδιότητες και η δυναμική του θαλασσινού σκάφους αλαμάνα μεταφέρθηκαν και στο γεφύρι του Σπερχειού ποταμού την Αλαμάνα. Το δοξαρωτό -τοξωτό καμπύλωμα του γεφυριού,

-462-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σαν της αλαμάνας το ποδόσταμο* και το βιάρισμα*- σιμότητα, το στέρεο πετρόχτιστο και μαστορικάτο κτίσιμό του (και τα πλεούμενα τα χτίζουν, το κάνουν ικανό – μάννα ν’ αντέχει στα φουσκωμένα ορμητικά και βίαια ποταμίσια ρέματα του Σπερχειού, που σαν φουσκώσει μοιάζει με θάλασσα φουρτουνιασμένη. Με βάση λοιπόν την παραπάνω ετυμολογική ανάλυση - σύνθεση και ερμηνευτική απόδοση της λέξης αλαμάνα ( αλς + μάνα), που στηρίζεται σε πραγματικές ελληνικές ρίζες ( Όμηρο και Έλληνες ναυτικούς), οι κάτοικοι της περιοχής, που γνώρισαν τη θάλασσα από την εποχή των Αργοναυτών, οι οποίοι έφτασαν ως πάνω τον Πόντο (στα μέρη με τις αλαμάνες), από το πέρασμα του πάντα θαλασσοαφρισμένου Αιγαίου προς την Τροία, αλλά και τις αλαμάνες ως πλοία ικανά για θαλασσοπάλεμα και εμπορικά – μεταφορικά, που κουβαλούσαν τα προϊόντα του Θεσσαλικού κάμπου, έδωσαν το όνομά της στον ορμητικό και φουσκωμένο – οργισμένο στο διάβα του Σπερχειό και στο γεφύρι του «Γέφυρα της Αλαμάνας». ΄Ετσι ο μεν Σπερχειός, ονομασία η οποία προέρχεται από το Ομηρικό ρήμα σπέρχω, δηλώνει την ορμητικότητα του θεσσαλικού ποταμιού, την οργισμένη ροή του, τις δίνες των ρευμάτων και το φούσκωμά του, που είναι ίδιο με της θάλασσας, όταν «λυσσωδώς κυμαίνεται», το δε γεφύρι του η «Αλαμάνα» απ’ το γάρμπος* και τις αντοχές , που μοιάζουν μ’ αυτές της θαλασσομάχας αλαμάνας! *** Είναι αλαμάνα… Μτφ. Γυναίκα ψηλή, εύρωστη, μεγαλόσωμη, δυναμική, «νταρντάνα», καταφερτζού, αλλά και πλανεύτρα, γεμάτη ενέργεια, πάντα μπροστάρισσα, που μπαίνει μες σ’ όλους τους κινδύνους, σ’ όλα τα δύσκολα, με την πλώρη – το μέτωπο – την αξιοπρέπεια ψηλά και πάντα αρμενίζει ανέπλωρα,* κόντρα στις μανά(δ)ες – στα μεγάλα κύματα της τρικυμισμένης ζωής! φρ. « Μεγάλη αλαμάννα η Μαρζά. Εν τα βάλει καένας μαζί της!» «Μ’ αυτή την αλαμάννα ήπηες κι ήμπλεξες; Ε θάχεις καλά ξεμπερδέματα!» Αλαμανιά, (τα)

*** Παρωνύμιο της

-463-

οικογένειας Αντωνίου Γ.

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Μαΐλλη, απ’ τον Πρόδρομο της Χώρας Καλύμνου. Ο γενάρχης Μαΐλλης Αντώνης, όπως τον θυμούνται οι παλιοί Καλύμνιοι, ήταν άνθρωπος δυναμικός και σαν δραγάτης που φύλαγε τα χωράφια μάνιαζε σαν το βαρύ το κύμα, τη «μάνα» της φουρτουνιασμένης θάλασσας του Καντουνιού, που ερχότανε από το ανοιχτό πέλαγος της Αστροπαλιάς με καιρό πουνέντη (δυτικό) κι όσο γιάλωνε, αψήλωνε, θέριευε νταρντάνευε, αντρειωνόταν και σκούσε με θυμό κι αντάρα, παλεύοντας να ξεριζώσει τις γέρικες αρμύρες της Πατέλλας. Κι αλίμονο σ’ όποιον κατσαπλιά βοσκό ήθελε κάμει ζημιά με τα ζα του, στα ξένα δεντριά και στα σπαρτά! ΄Ολοι στην οικογένεια αυτή, από πατέρα φτωχό βιοπαλαιστή, βγήκαν και είναι άνθρωποι των γραμμάτων, σπουδασμένοι καθηγητές, γιατροί, που πρέπιζαν* τα Θένια, τον σφουγγαρομαχαλά του Χωριού, πάνω στον Πρόδρομο. Τα « Αλαμανιά», τους αείμνηστους Σεβαστό και Γιώργο Μαΐλλη, τους διέκρινε η φιλομάθεια, η αγωνιστικότητα και ο αγνός πατριωτισμός. Στα χρόνια της ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα, νεαροί ακόμα, φυλακίστηκαν από τους Ιταλούς στις φυλακές της Ρόδου για την πατριωτική τους δράση. Δίκαια λοιπόν είχαν αυτό το αγέρωχο, το αγωνιστικό και υπερήφανο σαν αλαμάνες μέτωπο - πρόσωπο στη Καλύμνικη κοινωνία, που τους το απέδωσε – τους το κόλλησε με το παραπάνω παρατσούκλι, τα « Αλαμαννιά» ! Γιάννης Αντ. Χειλάς

-464-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Πηγές: « Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης» H. Liddell & R. Scott « Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας» Πάπυρος « Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας» Γ. Μπαμπινιώτη Αφηγήσεις παλιών ναυτικών οι οποίοι στα χρόνια τους, (ως τις αρχές της δεκαετίας του 1950) γνώρισαν τις αλαμάννες, που ταξίδευαν και στα δικά μας μέρη.

Γλωσσάρι: ανέπλωρα = αρμένισμα, ταξίδεμα με την πλώρη πάνω στον καιρό, πάνω στο κύμα βιάρισμα, το = το κυρτό γέρσιμο της κουπαστής από την πλώρη ως την πρύμνη γάρμπος, το (ιταλ. garbo) = σχήμα, συμμετρικότητα, διαμόρφωση, μορφή κάγκα, η = το κοράκι, το γαμψό άνω μέρος του ποδόσταμου της πλώρης, μύτη του πλεούμενου κορώνη, η = κοράκι, μτφ. η κάγκα, το πάνω τμήμα του ποδόσταμου της πλώρης κατσουνωτή = καμπυλωτή, γυρτή, γαμψή λάζικο = το προερχόμενο από την περιοχή των Λαζών του Εύξεινου Πόντου. μπαστιγάγια, τα = ξύλινα πλευρικά προστατευτικά υπερυψώματα του καταστρώματος, επί της κουπαστής μπούνια,τα = ανοίγματα- υδρορροές στο ύψος του καταστρώματος για να φεύγουν τα νερά της βροχής και της θάλασσας. Μτφ. το ανώτατο σημείο φόρτωσης του πλοίου, ή της αντοχής, της χωρητικότητας. ποδόσταμο, το = προέκταση της κύριας καρένας προς τα πάνω για το σχηματισμό της πλώρης και πρύμνης πρεπίζω = ομορφαίνω, στολίζω σιμότητα = η κυρτότητα του καταστρώματος του πλοίου, για να φεύγουν εύκολα τα νερά, αλλά και για να είναι εύκολη η φόρτωση – εκφόρτωσή του. σκαρί , το = το πλεούμενο σκάρωμα - χτίσιμο του σκαριού = το σύνολο των εργασιών για την κατασκευή του πλεούμενου – πλοίου, σκάφους χνάρι = το σχήμα, η μορφή που χαρακτηρίζει και τον τύπο του πλοίου

-465-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-466-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-467-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-468-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-469-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-470-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-471-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-472-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γιάννης Θ. Πατέλλης

Οι μεγάλοι Καλύμνιοι καλλιτέχνες και η ιστορική εικαστική παράδοση του νησιού μας1.

ε δύσκολους καιρούς όπως οι σημερινοί, σε περίοδο οικονομικής τρικυμίας, ισχυρίζονται πολλοί ότι η τέχνη γαληνεύει τους ψυχοφθόρους κυματισμούς της κρίσης, ηρεμεί τα συναισθήματα και απαλύνει τις βαθιές ρωγμές που αυτή προκαλεί στον κοινωνικό ιστό. Πράγματι η τέχνη και στο νησί μας την Κάλυμνο είναι πάντα παρούσα, παρά τα οικονομικά προβλήματα της εποχής. Χάρη στις αξιέπαινες προσπάθειες όλων των καλλιτεχνών μας, μεμονωμένες και ομαδικές, προσφέρει απλόχερα αυτό που διδάχτηκε να μας χαρίζει αιώνες τώρα : Αρμονία, μέτρο, σοφία, αισθητική απόλαυση. Άλλωστε είναι γεγονός ότι όποιος επισκέπτεται την Κάλυμνο το καλοκαίρι θα συναντήσει, ακόμα και στην καρδιά των θερινών διακοπών, την καθιερωμένη πια έκθεση Καλυμνίων καλλιτεχνών. Και κάθε φορά θα αντικρύσει, εκτός από τα γνωστά και αναγνωρισμένα πρόσωπα, αρκετά νέα. Παλαιοί και νέοι εργάτες της τέχνης σημειώνουν πάντα μια δική τους

Αποσπάσματα από ομιλίες με το ομώνυμο θέμα που πραγματοποιήθηκαν: Η 1η στη γκαλερί «Ναυτίλος» στην Κάλυμνο την 16η Φεβρουαρίου 2013 και η 2η στο «Ακταίο» της Ρόδου την 8η Μαρτίου 2013 στο πλαίσιο έκθεσης Καλυμνίων καλλιτεχνών του «Καλλιτεχνικού Συλλόγου Καλύμνου». Και οι δύο εκδηλώσεις διοργανώθηκαν από την «Επιτροπή Πολιτισμού του Δήμου Καλυμνίων» υπό την προεδρία του Κου Δρόσου Ταυλάριου.

-473-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ξεχωριστή εμφάνιση παρουσιάζοντας παλαιές δοκιμασμένες, αλλά και καινούργιες, τεχνοτροπίες και φόρμες : Ζωγραφικούς πίνακες από τοπία, πορτραίτα, νεκρές φύσεις, θαλασσογραφίες, αγιογραφίες. Συναντάς ακόμα ξυλογλυπτική, χαρακτική, του κόσμου τα κομψοτεχνήματα και τα μικροστολίδια , διακοσμήσεις σε βότσαλα, πέτρες, ξύλο, γυαλί και ότι μπορεί να φανταστεί κανείς. Είναι και η φωτογραφία, μια τέχνη που ανθεί τα τελευταία χρόνια στο νησί μας. Καλύμνιοι, ερασιτέχνες της καλλιτεχνικής φωτογραφίας, κατάφεραν να αποσπάσουν διεθνείς διακρίσεις και φωτογραφίες τους φιγουράρουν στα μεγαλύτερα φωτογραφικά, τουριστικά, φυσιολατρικά, περιοδικά του κόσμου. Το σημαντικό είναι ότι όλος αυτός ο καλλιτεχνικός πυρετός έχει δημιουργήσει και θερμοκήπια υποδομής. Σχολές ζωγραφικής από ικανούς και βραβευμένους ζωγράφους γυναίκες και άνδρες, αλλά και από δραστήριους συλλόγους, λειτουργούν στην Κάλυμνο και προσφέρουν σε μικρά παιδιά αλλά και μεγάλους, σε όσες και όσους έχουν μέσα τους το μεράκι, την ευκαιρία να καλλιεργήσουν το ταλέντο τους. Το δέντρο της τέχνης στο νησί μας την Κάλυμνο έχει γίνει πλέον πολύκλαδο. Αναπτύσσεται συνεχώς, πυκνώνουν τα άνθη, οι καρποί δένουν και ωριμάζουν με ταχύτατους ρυθμούς. Βέβαια το δέντρο αυτό δεν ρίζωσε από το πουθενά, ούτε βλάστησε και αναπτύχθηκε από σπόρους που έφερε ο άνεμος. Η Κάλυμνος έχει μακρά παράδοση όχι μόνο στα γράμματα αλλά και την τέχνη. Σκοπός μας είναι λοιπόν να αναφερθούμε παρακάτω, πολύ σύντομα και περιληπτικά, στους Καλύμνιους καλλιτέχνες οι οποίοι στάθηκαν, με το έργο και την προσφορά τους, οι ρίζες και ο κορμός του δέντρου της τέχνης στο νησί μας. Δεν είναι μόνο μια οφειλόμενη τιμή στους πρωτοπόρους αυτούς αλλά και μια χρήσιμη, πιστεύω, αναδρομή σε μορφές τέχνης που εκείνοι καλλιέργησαν και που ίσως ενδιαφέρει και τους νέους καλλιτέχνες μας. Ξεκινώντας αυτή τη σύντομη, ιστορική, περιήγηση στην νεότερη καλλιτεχνική παράδοση της Καλύμνου, θα πρέπει να τονίσουμε ότι θερμοκήπιο της εικαστικής ανθοφορίας ενός τόπου στέκεται -474-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συνήθως η ομαλότητα της κοινωνικής ζωής και η οικονομική ευρωστία του. Συνθήκες οι οποίες φαίνεται να δημιουργούνται στην Κάλυμνο κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με τη μεγάλη ανάπτυξη της σπογγαλιείας και του σπογγεμπορίου. Είναι η περίοδος κατά την οποία σφύζει ο τόπος από ζωή και, με την ανάπτυξη των γραμμάτων και του πολιτισμού, διοχετεύει την υλική του δύναμη σε πνευματικότερα στάδια. Νησί θαλασσινό, με ανθρώπους βαθιά προσηλωμένους στην ορθόδοξη πίστη, θα προτάξει, μαζί με τα σχολεία που ιδρύονται το ένα μετά το άλλο από μεγάλους ευεργέτες, ναούς της θείας λατρείας αντάξιους του υλικού και πνευματικού του επιπέδου. Τη δεκαετία του 1860 στο κέντρο της Πόθιας, της δυναμικής πολιτείας που αναπτύσσεται ραγδαία ως λιμάνι και καινούργια πρωτεύουσα του νησιού, χτίζεται η νέα Μητρόπολη του η «Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού». Είχε προηγηθεί η ανοικοδόμηση της πρώτης Μητρόπολης «Παναγία των Τσικουών» στη Χώρα. Μιας ιστορικής εκκλησίας συνδεδεμένης με όλα τα μεγάλα εθνικά γεγονότα, διακοσμημένης με σημαντικούς καλλιτεχνικούς θησαυρούς. Η εποχή ακριβώς αυτή συνέπεσε με την ακμή του πρώτου Καλύμνιου καλλιτέχνη που η φήμη του ξεπέρασε τα στενά όρια του νησιού του και απλώθηκε σε ολόκληρη τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, του ζωγράφου Σακελλάρη Μαγκλή. Υπήρξε ο ιδρυτής της «Καλλιτεχνικής Σχολής της Καλύμνου», ας την ονομάσουμε έτσι, αν και η λέξη «Σχολή» έχει βαρύνουσα σημασία στην ορολογία της τέχνης. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στο Μαγκλή στράφηκαν οι συμπατριώτες του και αυτόν προσκάλεσαν για να βάλει την αγιογραφική του τέχνη στη νέα Μητρόπολη του νησιού. Ο Μαγκλής και λίγο αργότερα οι μαθητές του Γεώργιος Οικονόμου και Μιχαήλ Αλαχούζος, με το σημαντικό ζωγραφικό τους έργο, προ πάντων αγιογραφικό, αφού στις παραγγελίες εικόνων στρέφονταν κυρίως οι προτιμήσεις των συμπατριωτών μας, δημιούργησαν την καλλιτεχνική παράδοση της νεότερης Καλύμνου. -475-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Σακελλάρης Μαγκλής

Ο Μαγκλής γεννήθηκε στα 1844. Προέρχεται από σφουγγαράδικη οικογένεια και ο ίδιος προοριζόταν για σφουγγαράς. Ο δάσκαλός του στα γράμματα, ο Νομικός Καλαβρός2, διαπιστώνει το μεγάλο ταλέντο του νεαρού Σακελλάρη στη ζωγραφική και πείθει τον πατέρα του να τον στείλει στην Αθήνα για να σπουδάσει ζωγραφική. Με πολλές θυσίες της οικογένειας, δουλεύοντας και ο ίδιος τα καλοκαίρια ως σφουγγαράς, καταφέρνει να τελειώσει πρώτος τη Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου, διακρινόμενος μεταξύ των συμμαθητών του. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε κάτι το οποίο είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο. Ένα έθνος όπως το Ελληνικό, το οποίο έβγαινε από μακραίωνη δουλεία, είχε πρώτο μέλημα του στον τομέα της ίδρυσης ανώτατων σχολείων τη λειτουργία του λεγόμενου «Πολυτεχνικού Σχολείου». Έτσι το 1836, δύο χρόνια μετά την άφιξη του Όθωνα και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, ιδρύεται η Ανωτάτη Σχολή των Τεχνών, ένα χρόνο 2.

Από τους πρώτους διδασκάλους της Καλύμνου, της περιόδου μετά την Επανάσταση, μαζί με τον Ιεζεκιήλ Παπουτσίνα. Στους μαθητές τους παρέδιδαν μαθήματα στοιχειώδους και γυμνασιακής παιδείας.

-476-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πριν την λειτουργία του Εθνικού Πανεπιστημίου το 1837. Όλο το καλλιτεχνικό δυναμικό του νεοσύστατου κράτους, λόγω του Όθωνα και των Βαυαρών, που ουσιαστικά κυβερνούσαν τη χώρα, στρέφονταν για ανώτερες σπουδές στο Μόναχο και την Καλλιτεχνική Ακαδημία του. Εκεί αναδείχθηκε ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που επεκράτησε να ονομάζεται «Σχολή του Μονάχου» και το οποίο επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη της τέχνης στην Κεντρική Ευρώπη. Από το Μόναχο πέρασαν όλοι οι μεγάλοι Έλληνες ζωγράφοι της εποχής, Λύτρας, Γύζης, Βολανάκης, Ιακωβίδης και φυσικά και οι δικοί μας Αλαχούζος και Οικονόμου. Αργότερα, οι Μαγκλής και Οικονόμου, πέρασαν και από την Ιταλία, αλλά και οι τρεις τους είναι βαθιά επηρεασμένο από την Ιταλική Αναγέννηση. Είναι χρήσιμη εδώ μια παρένθεση σχετικά με την καθοριστική επίδραση των Βαυαρών στην εικαστική πορεία του νεοσύστατου νεοελληνικού κράτους. Πρέπει να υπογραμμίσουμε τη δυτικότροπη στροφή της αγιογραφίας στην ιστόρηση των ναών μας τον 19ο αιώνα και την αποκοπή της από τον ομφάλιο λώρο της παράδοσης. Δημιουργείται το λεγόμενο «Ναζαρηνό Κίνημα» με θεωρητικό του στην Ελλάδα το Βαυαρό ζωγράφο Λουδοβίκο Θείρσιο (THISRCH) ο οποίος, ως πρώτος διευθυντής του Καλλιτεχνικού Σχολείου, ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τη νεογερμανική θρησκευτική ζωγραφική. Το κίνημα εισάγει την τρισδιάστατη ελαιογραφία και την φυσιοκρατική απόδοση των μορφών, έναντι της δισδιάστατης υπερβατικής βυζαντινής τεχνοτροπίας και της αυγοτέμπερας. Η εικόνα από θεολογική, υπερβατική, απεικόνιση των μορφών μετατρέπεται πλέον σε ζωγραφικό πίνακα με πλήρη διείσδυση των αναγεννησιακών στοιχείων. Η χρονική διάρκεια του Ναζαρηνού κινήματος κράτησε περίπου ένα αιώνα (από το 1830-1930) με σημαντικά δείγματα αγιογραφίας όχι μόνο στην Αθήνα (Αγία Ειρήνη της οδού Αιόλου), αλλά και στην επαρχία και το τουρκοκρατούμενο ακόμα Άγιο Όρος (κυρίως σε φορητές εικόνες). Η εκκλησιαστική ζωγραφική στον τόπο μας επιστρέφει στην κοίτη της μεταβυζαντινής παράδοσης, -477-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

από το 1930 και μετά, με την καταλυτική παρουσία του Φώτη Κόντογλου, αρχιμάστορα της επανασύνδεσης της αγιογραφίας με τις βυζαντινές ρίζες της3. Ο Μαγκλής, μετά τις σπουδές του στην Αθήνα, μένει για λίγο στην Κάλυμνο και ασχολείται με αγιογραφία και προσωπογραφίες. Στη συνέχεια μεταβαίνει στη Σμύρνη όπου αγιογραφεί δύο ναούς και μέχρι την καταστροφή του 1922 παρέμενε εκεί ζωντανή η φήμη του «Σακελλάρη του ζωγράφου». Στην Πόλη βρίσκεται μετά από πρόσκληση του Πατριάρχη, αφού ήρθε πρώτος σε ανάλογο διαγωνισμό που προκήρυξε το Πατριαρχείο. Θα εικονογραφήσει την Αγία Τριάδα του Πέραν και αρκετούς άλλους ναούς στη Μικρά Ασία και θα κερδίσει επάξια τη φήμη του μεγαλύτερου ζωγράφου «της καθ΄ ημάς Ανατολής». Στην Κάλυμνο είναι γνωστός κυρίως από την αγιογράφηση του «Χριστού» και από προσωπογραφίες σε αρχοντόσπιτα του νησιού. Στο «Χριστό», στην αγιογράφηση των εικόνων του Ιησού και της Παναγίας στο μαρμάρινο τέμπλο, έχει σαν πρότυπο τις ομώνυμες εικόνες στη Μητρόπολη των Αθηνών Βαυαρού ζωγράφου. (Έργα Μαγκλή: βλ. παράρτημα σελ. ) Για το έργο του αυτό ο Θεόφιλος Καβάσιλας, ζωγράφος και συγγραφέας, γράφει4 : « Ο Μαγκλής δανείζεται από το δάσκαλό του μόνο την πόζα και όχι τον εσωτερικό κόσμο του εικονιζόμενου τον οποίο ο Βαυαρός παρουσιάζει με αυστηρά χαρακτηριστικά και την προσωπικότητα του αγωνιστή με το φραγγέλιο. Αντίθετα ο Χριστός του Μαγκλή είναι ήπιος, πράος, με αγγελικό κάλλος, χλαμίδα λεπτή, πολύπτυχη και το Θεϊκό κεφάλι σκεπασμένο από ένα διάφανο αχνό. Είναι ο Θεός της μακροθυμίας και της αγάπης». 3.

Η τετράδα των μεγάλων Καλυμνίων ζωγράφων, Μαγκλής, Οικονόμου, Αλαχούζος, Καραφυλλάκης και οι άλλοι ικανοί ζωγράφοι μας, ιστόρησαν της εκκλησίες της Καλύμνου, ουσιαστικά μέχρι τη δεκαετία του 1960, με εικόνες της επικρατούσας τότε «Ναζαρηνής» τεχνοτροπίας, ζωγραφικούς πίνακες όμως εξαιρετικής τέχνης.

Τα αποσπάσματα των κρίσεων του Θεόφιλου Καβάσιλα για τους μεγάλους ζωγράφους μας, που καταχωρούνται σε αυτό το άρθρο, είναι παρμένα από την έκδοσή του «Καλυμνιακό Ημερολόγιο», Αθήνα 1958.

-478-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Τα ίδια χαρακτηριστικά διακρίνουμε και στην Παναγία. Στον Παντοκράτορα και τους τέσσερις Ευαγγελιστές του Τρούλου έχει για μοντέλα Καλυμνίους των οποίων τα πρόσωπα ανταποκρίνονταν στα μορφολογικά στοιχεία που ήθελε να προσδώσει. Για τον Ευαγγελιστή Μάρκο ποζάρει ο γιατρός Απόστολος Τυλιαννάκης, για το Λουκά ο δάσκαλος Φιλόλαος Καλαβρός, για το Ματθαίο ο Παπά Θεοφάνης, για τον Ιωάννη ο ζωγράφος έχει για πρότυπο τα χαρακτηριστικά μιας αγαπημένης του μορφής, όπως την έχει αποτυπώσει στη μνήμη του. Αυτήν του πεθαμένου πια παππού του, ιερέα Σακελλάρη Παλιόσμαλου. Για τη μορφή του Προδρόμου ο ζωγράφος ζήτησε να ποζάρει ο άντρας της αδελφής του Παπά Λεβέντης. Είναι γεγονός ότι η ύψωση των εικονιζομένων Ευαγγελιστών στο εσωτερικό του τρούλου στο «Χριστό» προκαλεί αβίαστα, στον απλό παρατηρητή, το δέος του υπεράνθρωπου και μεγαλειώδους (στοιχεία έντονα αναγεννησιακά). Δεν απουσιάζει όμως και το συναίσθημα της ανάτασης και της μυστηριακής έξαρσης που χαρακτηρίζει την Ορθόδοξη Πίστη. Αργότερα οι τέσσερις Ευαγγελιστές του Μαγκλή θα αντιγραφούν και από τους Οικονόμου και Αλαχούζο και θα ιστορίσουν τους τρούλους των περισσοτέρων εκκλησιών του νησιού μας, Καλαμιώτισσας, Αγίου Νικολάου, Παναγίας Κεχαριτωμένης Χώρας κ λ π. Το ίδιο και ο Πρόδρομος. Σχεδόν όλα τα άλλα έργα του Μαγκλή στη Μητρόπολη του Χριστού είναι αντίγραφα. Αυτό άλλωστε ισχύει για όλους τους ζωγράφους μας που ασχολήθηκαν με την αγιογραφία. Όμως, κατά τον Θεόφιλο Καβάσιλα, οι μεγάλοι ζωγράφοι μας « και όταν αντιγράφουν δεν μιμούνται δουλικά το πρότυπο, αλλά δημιουργούν και συνθέτουν». Στην ανατολική πλευρά του ναού κυριαρχεί μια εντυπωσιακή εικόνα, σε βαρύτιμη κορνίζα, «ο Ιησούς ευλογών με τον ουράνιο Πατέρα εποπτεύοντα». Για την εικόνα του «Τελώνη και Φαρισαίου», καθώς και για την ευρισκόμενη στη δυτική πλευρά «ο Καλός Σαμαρείτης», ο Θ. Καβάσιλας γράφει μεταξύ άλλων : -479-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

«Πίνακες υψηλής τεχνικής. Τόνοι ήπιοι και γλυκείς, πινελιά αιθέρια, με κυριαρχία του ασημένιου και του λευκόγκριζου, με ιώδεις ανταύγειες και ζαφειρένιες φωτοσκιάσεις». Στη δυτική πλευρά του ναού υπάρχουν επίσης εικόνες από τη Βίβλο, όπως «η έξωση των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο», ενώ στο στηθαίο του γυναικωνίτη, στο βόρειο μέρος του ναού, «η θυσία του Αβραάμ», «Ο Κάιν και ο Άβελ», «Ο Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων». Όλες είναι αντίγραφα από τον Γάλλο ζωγράφο Γκουστάβ Ντορέ, σύγχρονο του Μαγκλή, ο οποίος ασχολήθηκε με εικονογραφήσεις της Βίβλου, αλλά και κλασσικών ποιητών όπως του Δάντη. Αντίγραφα βέβαια ως προς την σχεδίαση αλλά δοσμένα από τον καλλιτέχνη με τη δική του συνθετική ικανότητα και πνοή. Υπάρχουν τρία δείγματα από τη τέχνη του Μαγκλή στην προσωπογραφία : Ένας συγγενής του, Ο Ιωάννης Ολυμπίτης, γνωστός Δημογέροντας και ο ιερωμένος Αγαθάγγελος Ψαρομπάς. Ο Σακελλάρης Μαγκλής δεν θα τελειώσει την εικονογράφηση της Μητρόπολης μας. Θα πεθάνει ξαφνικά, στον ανθό της ηλικίας του, μόλις 44 χρόνων, πιθανόν από δηλητηρίαση μολύβδου, λόγω των χρωμάτων τα οποία χρησιμοποιούσε και παρασκεύαζε ο ίδιος. Το έργο του στο «Χριστό» θα συνεχίσει ο μαθητής του Γεώργιος Οικονόμου.

Γεώργιος Οικονόμου (1861-1936)

Και ο Οικονόμου γεννήθηκε στη Χώρα το 1861 και κατάγεται -480-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

από σφουγγαράδικη οικογένεια. Σπουδάζει στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου με χίλιες στερήσεις και αποφοιτά με άριστα πρωτεύοντας μεταξύ των συμφοιτητών του. Κερδίζοντας το Θωμαΐδειο βραβείο και μια κρατική υποτροφία μεταβαίνει στην Ιταλία μελετώντας την Αναγέννηση. Μεταβαίνει στη συνέχεια στο Μόναχο όπου θα έχει δασκάλους τους διάσημους Hoffman, Piloti και τον Έλληνα Νικόλαο Γύζη. Κατά την περίοδο των σπουδών στο Μόναχο για τα έργα του «Σπουδή γυμνού» και «Επιτάφιος Θρήνος», θα αποσπάσει τον έπαινο της Σχολής. Η Ακαδημία Αθηνών ζητά να αγοράσει τον «Επιτάφιο Θρήνο» αλλά ο ζωγράφος χαρίζει τον πίνακα στη Μητρόπολη του νησιού του το «Χριστό». (Έργα Οικονόμου: βλ. παράρτημα σελ. Το έργο, αντίγραφο από ομώνυμο έργο του Φλαμανδού Van Ducke, δοσμένο από τον Οικονόμου με στοιχεία προσωπικής τέχνης και δύναμης, με ορατές τις αρετές της φλαμανδικής σχολής, δεσπόζει απέναντι από την είσοδο του ναού. Δίπλα του κυριαρχεί ένας άλλος, μεγάλων διαστάσεων, πίνακάς του « Ο Ιησούς προ του Πιλάτου». Είναι αντίγραφο από ομώνυμο έργο του δασκάλου του και διευθυντή της Σχολής του Μονάχου Piloti, ο οποίος διακρίθηκε για την ικανότητά του στην απόδοση των σκηνών πλήθους. Και εδώ ο Οικονόμου βάζει την προσωπική του τεχνική στις μορφές των αρχιερέων και του πλήθους, ενώ στο βάθος της εικόνας προσθέτει ένα παράθυρο στο οποίο τοποθετεί τοπίο της Καλύμνου. Στη δυτική πλευρά του ναού, πάνω από την είσοδο κυριαρχεί η «Αποκαθήλωση», αντίγραφο από Ραφαήλ, και η «Γέννηση». Στο μαρμάρινο τέμπλο υπάρχει ακόμα ένας «Αρχάγγελος» του Οικονόμου πολύ καλοδουλεμένος και τα υποβλητικά μετάλλια των προφητών. Εντυπωσιάζει επίσης ο «Άγιος Αντώνιος», που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο και τον Άγιο Γεώργιο Πανόρμου, με την ασκητική μορφή. Ενώ του προτείνεται έδρα «Αγιογραφίας» στο Πολυτεχνείο θα επιστρέψει στην Κάλυμνο όπου τον καλούν αδήριτες οικογενειακές ανάγκες. Εκτός από ορισμένα επαγγελματικά -481-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ταξίδια και ενός έτους παραμονή στο Άγιο Όρος, όπου θα μελετήσει τη Βυζαντινή Τέχνη, θα παραμείνει στο νησί ιστορώντας εκκλησίες και ζωγραφίζοντας συνεχώς προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις, θαλασσογραφίες, ηθογραφίες, που βρίσκονται διάσπαρτες σε πολλά Καλύμνικα σπίτια εδώ και στο εξωτερικό. Ο Οικονόμου υπήρξε ο πλέον παραγωγικός ζωγράφος της Καλύμνου εκείνης της περιόδου. Σχεδόν σε όλες τις εκκλησίες του νησιού υπάρχουν έργα του. Διακρίνεται για την πηγαία ζωγραφική δύναμη, το ρεαλισμό στην απόδοση των μορφών και το χρωματικό πλούτο των έργων του. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι προέρχεται από μια σχολή, αυτήν του Μονάχου, η οποία είχε κυρίαρχο στοιχείο την άψογη τεχνική κατάρτιση των μαθητών της στο σχέδιο, το χρώμα, και τη συνθετική ικανότητα στην απόδοση του θέματος. Ένα πολύ μικρό δείγμα της τέχνης του Οικονόμου είναι και οι πίνακες του παραρτήματος. 5 Ο Γεώργιος Οικονόμου θα φύγει από τη ζωή σε ηλικία 74 ετών με την πικρία της σκλαβωμένης πατρίδας, που δεν μπόρεσε να την δει ελεύθερη και ελληνική. Για τον Οικονόμου ο Θ. Καβάσιλας θα γράψει : «Χάρμα οφθαλμών η ποικιλία, η γλυκύτης και η άνεση των χρωμάτων. Σκούρα υποβλητικά φόντα, λαμπρά χρώματα, αδρό και καθαρό σχέδιο, βιβλικές μορφές. Από το χρωστήρα του έσταζε μέλι και χυμός ζωής». Παράλληλη με τους άλλους δύο μεγάλους της τέχνης υπήρξε και η καλλιτεχνική πορεία του Μιχάλη Αλαχούζου. Μαθητής και αυτός του Μαγκλή γεννήθηκε στη Χώρα το 1870. Μετά τις σπουδές του στο Μόναχο, όπου και διακρίθηκε, 5.

Τις έθεσαν στη διάθεσή μου οι εγγονές του κυρίες Μαρία Θεοδωρίδου και Πολύμνια Μαμή-Θεοδωρίδου, η δισέγγονή του κα Καλλιόπη Κωλέττη-Χαραμή και η κα Κατίνα Καλογιάννη. Τις ευχαριστώ θερμά. Οι φωτογραφίες είναι του Νικόλα Σμαλιού, του Καλύμνιου ερασιτέχνη φωτογράφου με τις διεθνείς διακρίσεις, τον οποίο ευχαριστώ ιδιαίτερα για την πολύτιμη συμβολή του στις φωτογραφίσεις των περισσότερων έργων του παραρτήματος.

-482-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μιχάλης Αλαχούζος

επιστρέφει στην Κάλυμνο για να ασχοληθεί κυρίως με την αγιογραφία αλλά και με προσωπογραφίες, νεκρές φύσεις και τοπιογραφία. Πλούσιοι έμποροι του παραγγέλλουν τα πορτραίτα τους. Φύση καλλιτεχνική και εσωστρεφής, φυσιογνωμία εξαϋλωμένη, ζωντανεμένο συναπάντημα των μορφών του Γκρέκο, δεν παρέδιδε κανένα έργο του εάν δεν το θεωρούσε επιτυχημένο. Η ελεύθερη και ανυπότακτη ψυχή του θα τον φέρει αντιμέτωπο με τον κατακτητή Ιταλό. Μόλις πληροφορήθηκε την άφιξη στην Κάλυμνο του Ιταλού Διοικητή των νησιών μας Μάριο Λάγκο, σε μια νύχτα, θα ζωγραφίσει στην πρόσοψη του σπιτιού του την Ελληνική Σημαία. Για την πράξη του αυτή θα καταδικαστεί από το ιταλικό δικαστήριο σε δύο χρόνια φυλάκιση και θα κλειστεί στα μεσαιωνικά μπουντρούμια της Κω. Οι απάνθρωπες συνθήκες της φυλακής θα εξασθενίσουν τον οργανισμό του και θα πεθάνει πάμπτωχος το 1934. Η σπουδαιότερη αγιογραφική δουλειά του Αλαχούζου βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο. Ξεχωρίζει ο «Άγιος Δημήτριος», στο μαρμάρινο τέμπλο της εκκλησίας. Άψογη σχεδιαστική σύνθεση, ευγενικό αρχοντόπουλο ο Άγιος, υπέροχο το λευκό άτι επί του οποίου ιππεύει. Στην είσοδο του ναού, στο ανατολικό κλίτος, κυριαρχεί ο μεγάλος πίνακάς του «Οι Αλιείς στην Τιβεριάδα». Είναι αντίγραφο από ομώνυμο πίνακα του Ραφαήλ ως προς την ιδέα, αλλά με προσωπική δύναμη του καλλιτέχνη. (βλ. παράρτημα σελ. ) -483-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Στην Παναγία του Χωριού, την παλαιά Μητρόπολη, στο νότιο κλίτος, βρίσκεται μία εικόνα του Αλαχούζου η «Υπαπαντή του Κυρίου». Είναι αναμφισβήτητα αριστουργηματική. Ολόκληρη η εικόνα ένα περίτεχνο παιχνίδισμα φωτός και σκιάς, με επίκεντρο τα ιερά πρόσωπα και το εντυπωσιακό κεφάλι του γέροντος Συμεών, θυμίζει έντονα Γύζη. Για τον Αλαχούζο ο Θ. Καβάσιλας γράφει : «Είναι πρωτοπόρος, δεν μιμήθηκε κανένα. Μεγάλος μαέστρος του σκιόφωτος. Στις εικόνες τα πρόσωπα με τα επίπεδά τους προβάλλουν τους όγκους τους δίχως σκιά. Έχουν ένα άυλο μόλις διαγραφόμενο παρασκίασμα, σαν μια υπερκόσμια δειλή πνοή. Προτιμά το πορτοκαλί, το ιώδες και το κόκκινο της φωτιάς. Και όλα αυτά τα χρώματα εξαϋλώνονται, τιθασεύονται στην παλέτα του καλλιτέχνη ώστε στον πίνακα να αποτελούν ένα αρμονικό σύνολο». Αριστουργηματικός είναι ακόμα ο «Προφήτης Ηλίας» στο «Χριστό», στο ανατολικό κλίτος. Ρεαλιστική απεικόνιση του ερημίτη Αγίου, με την λιπόσαρκη θωριά και την ασκητική φυσιογνωμία. Παραθέτουμε ακόμα προσωπογραφία της μητέρας του. Μια σύνθεσή του με σφουγγαράδικα θέματα βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη. Ο Αλαχούζος, προσηλωμένος στην τελειότητα, δεν παρουσίασε μεγάλη παραγωγή. Εκτός από αγιογραφίες σε πολλές εκκλησίες του νησιού, αρκετά έργα του από προσωπογραφίες, τοπία και νεκρές φύσεις, βρίσκονται σε σπίτια της Καλύμνου. Εκείνη την περίοδο ένας άλλος μεγάλος ζωγράφος του νησιού μας ο Εμμανουήλ Ζαΐρης (1875-1947) Θα σταδιοδρομήσει κυρίως στο Μόναχο, την Αθήνα και τη Μύκονο ως διευθυντής του παραρτήματος της Σχολής Καλών Τεχνών. Γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό και είναι ο ζωγράφος μας ο οποίος σπούδασε κατευθείαν στο Μόναχο, όταν έφτασε εκεί σε ηλικία 15 χρόνων. Ήλθε για λίγο στην Κάλυμνο, γύρω στο 1900, με τη γυναίκα του τη Γερμανίδα γλύπτρια Αντέλ Σλούκεν. Οι συμπατριώτες του, που έμαθαν για τον καλλιτεχνικό του μύθο, -484-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Εμμανουήλ Ζαΐρης (1875 - 1947)

του επεφύλαξαν θερμή υποδοχή. Το μόνο αγιογραφικό έργο του που άφησε στο νησί του, είναι οι Απόστολοι γύρω από τον τρούλο, στο μοναστηράκι της Βουβαλίνας. Παρέμεινε εργαζόμενος για πολλά χρόνια στη Γερμανία, τιμήθηκε με πολλά βραβεία, ενώ το 1913 τιμήθηκε με το χρυσό βραβείο στην διεθνή έκθεση του Μονάχου για το έργο του «παιδί μπαλώνει καραβόπανο» . Στο Μόναχο τον γνώρισε και ο Γεώργιος Παπανδρέου, εντυπωσιάστηκε από τη φήμη και το έργο του και του ζήτησε να γυρίσει στην πατρίδα. Το 1935 ο Ζαΐρης έρχεται στην Ελλάδα, μετά από ενέργειες του Γ. Παπανδρέου προς την τότε Κυβέρνηση, για να αναλάβει την διεύθυνση της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Μεσολαβούν οι συνήθεις μηχανορραφίες και διορίζεται άλλος για τη θέση για την οποία τον είχαν προσκαλέσει να γυρίσει. Ο καλλιτεχνικός κόσμος των Αθηνών, που γνώριζε την αξία του, προσπάθησε να τον κρατήσει στην Ελλάδα και για το σκοπό αυτό ιδρύθηκε παράρτημα της Σχολής στη Μύκονο όπου τοποθετήθηκε διευθυντής. Εκεί παρέμεινε μέχρι το θάνατό του το 1947. Ο Ζαΐρης υπήρξε μαθητής του Γύζη και της Σχολής του Μονάχου. Γρήγορα όμως αυτονομήθηκε από τον αυστηρό ακαδημαϊσμό των δασκάλων του και στράφηκε προς τον σύγχρονο ιμπρεσιονιστικό δρόμο. Τα θέματά του αντλεί κυρίως από τον ταπεινό κόσμο της χειρονακτικής εργασίας: Εργάτες, ψαράδες, εργαζόμενες γυναίκες της πόλης και της υπαίθρου. Δεν απουσιάζουν όμως τοπιογραφίες, νεκρές φύσεις, προσωπογραφίες. Στα έργα του

-485-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

αποτυπώνεται καθαρά προσωπική εκφραστική γλώσσα με αδρές πινελιές, πηγαία γνησιότητα, ρεαλισμό, έντονη ποιητική διάθεση. Παραθέτουμε μια μικρή δειγματοληψία από τα έργα του, στα οποία οι αρετές του αυτές γίνονται εύκολα κατανοητές και από τον απλό παρατηρητή. (βλ. παράρτημα σελ. ) Έργα του Ζαΐρη βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη, στη συλλογή Κουτλίδη, σε ιδιωτικές συλλογές και θα του χαρίσουν πανελλήνια αναγνώριση. Ο Ζαΐρης είναι ο πλέον προβεβλημένος ζωγράφος του νησιού μας. Θεωρείται, σύμφωνα με τον καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης Χρύσανθο Χρήστου, ένας από αυτούς που άφησαν ευδιάκριτο στίγμα στην εξέλιξη της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής, μετά το 1875.

Αντώνης Καραφυλλάκης (1908 - 1983)

Ο Αντώνης Καραφυλλάκης (1908-1983), μαθητής του Οικονόμου, απόφοιτος της Σχολής Καλών Τεχνών, θα συνεχίσει τη μεγάλη παράδοση των Καλυμνίων ζωγράφων στην αγιογραφία και την κοσμική ζωγραφική. Έχει αγιογραφίες σε πολλές εκκλησίες μας και για ένα διάστημα, τα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρόνια, θα εργαστεί στη Ρόδο και άλλα νησιά μας. Ασχολήθηκε με όλες τις μορφές της ζωγραφικής, εικόνες, πορτραίτα, νεκρές φύσεις, τοπιογραφία, ηθογραφία και πειραματίστηκε με διαφορετικές τεχνοτροπίες. Σας παρουσιάζουμε ενδεικτικά κάποιους πίνακες από ένα τεράστιο σε πλήθος και έκταση έργο, στο νησί του και τις άλλες δύο ηπείρους, Αυστραλία και Αμερική, όπου εργάστηκε:

-486-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Η Τέλενδος από εξώφυλλο των Κ Χ , η μητέρα του, ο Νικόλαος Βουβάλης μέγας ευεργέτης, Ο Περικλής αγορεύων στην Πνύκα, Η κόλαση του Δάντη, ο μεγάλων διαστάσεων πίνακας αφιερωμένος στην απελευθέρωση. (βλ. παράρτημα σελ. ) Και οι τρείς αυτοί πίνακες βρίσκονται στο ισόγειο του Αναγνωστηρίου. Θα είναι ο πρώτος ζωγράφος μας που θα ανοίξει τα φτερά του και σε άλλες Ηπείρους όπως στην Αυστραλία και την Αμερική όπου και θα παραμείνει, μετά την αγιογράφηση ναών στις Μπαχάμες και τη Φλώριδα. Θα λειτουργήσει δική του Γκαλερί στη Νέα Υόρκη και θα κερδίσει πολλές διακρίσεις και βραβεία. Πέθανε ξαφνικά προτού πραγματοποιήσει το όνειρό του για επιστροφή στην πατρίδα και δημιουργία καλλιτεχνικής σχολής στην Κάλυμνο. Όλη αυτή την ιστορική περίοδο που αναφέρουμε συναντούμε αξιόλογες αγιογραφίες και άλλων Καλυμνίων ζωγράφων στις εκκλησίες του νησιού μας όπως του Θεόφιλου Μπιλλήρη, σύγχρονου του Μαγκλή, κυρίως στον Άγιο Χαράλαμπο και στον Ταξιάρχη του Χωριού, του Μιχαήλ Κουφού, του Σακελλαρίου Πιζάνια. Αξιολογότατος είναι και ο Τιμόθεος Κουρούνης, του οποίου παραθέτουμε ένα πορτραίτο του Ελευθερίου Βενιζέλου, λάδι του 1919 και ένα συγκλονιστικό νυμφίο στο Χριστό . Λίγο πριν και μετά την απελευθέρωση υπάρχουν ζωγράφοι, Καλυμνιακής καταγωγής, οι οποίοι διέπρεψαν μακριά από το νησί μας. Ίσως κάποια στιγμή θα πρέπει να γίνει η απαιτούμενη έρευνα για να καταγραφεί η δουλειά τους και να γίνουν γνωστοί και σε μας. Αναφέρω, για παράδειγμα τον Φάνη Γαλανό, γιο του μεγάλου τέκνου της Καλύμνου Μιχαήλ Γαλανού, για πολλά χρόνια διευθυντή της σχολής A B C στην οποία δίδασκε σχέδιο και ζωγραφική με αλληλογραφία. Υπήρξε δάσκαλος πολλών ζωγράφων οι οποίοι σήμερα διαπρέπουν στην καλλιτεχνική ζωή του τόπου μας. Ο Φάνης Γαλανός, πριν πεθάνει, στα μέσα τις δεκαετίας του ’80, είχε επισκεφθεί την Κάλυμνο και έφερε στο Αναγνωστήριο την προτομή του πατέρα του. Ακόμα ο Θεόφιλος Καβάσιλας (1914-1996), ζωγράφος και -487-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

συγγραφέας, ασχολήθηκε με επιτυχία, εξίσου, με τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Έζησε μόνιμα στην Αθήνα, αλλά περνούσε τα καλοκαίρια του στην αγαπημένη του Κάλυμνο ζωγραφίζοντας τοπία της και σκιτσάροντας για τις ανάγκες των άρθρων του. Υπήρξε μεταπολεμικά συνεργάτης, με ευθυμογραφήματα και διηγήματά του, σχεδόν σε όλα τα έντυπα που εκδόθηκαν στο νησί. Εξέδωσε το «Καλυμνιακό Ημερολόγιο» το 1958 και για ένα διάστημα υπήρξε συνεκδότης με τον Νικόλαο Πιζάνια της εφημερίδας «Φωνή της Καλύμνου»(1957-1960). Χαρακτηριστικά σκίτσα του Θεόφιλου Καβάσιλα στολίζουν πολλούς τόμους των «Καλυμνιακών Χρονικών» του Αναγνωστηρίου. Τον περασμένο Μάρτιο του 2013 η εφημερίδα «Τα Νέα» και στη στήλη «πολιτισμός» παραθέτει στοιχεία για τον Καλύμνιο ζωγράφο Δρόσο Σκυλλά γεννημένο στην Κάλυμνο το 1912. Ο Σκυλλάς μετανάστευσε στις ΗΠΑ αμέσως μετά τον πόλεμο, παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής στο Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου και προβάλλεται ως ζωγράφος πορτρέτων. (βλ. παράρτημα σελ. ) Ο Σκυλλάς πέθανε το 1973 και άφησε ένα έργο από 35 πορτρέτα και γυμνά τοποθετημένα σε περιβάλλον με φόντο τοπία του νησιού του της Καλύμνου. Τα έργα του πέρασαν στη συλλογή του Αμερικανικού Μουσείου Λαϊκής Τέχνης της Νέας Υόρκης. Μεταπολεμικά ο Νικόλαος Μάγκος και ο Εμμανουήλ Χούλης - πίνακες στο Αναγνωστήριο- μαθητές και οι δύο του Αντώνη Καραφυλλάκη θα συνεχίσουν να αγιογραφούν στα χνάρια της «Καλυμνιακής Καλλιτεχνικής Σχολής», η οποία πλέον αρχίζει να υποχωρεί στους ναούς μας με την αναβίωση της Βυζαντινής Τέχνης. Μιας λαμπρής τέχνης η οποία επανήλθε στο προσκήνιο χάρη στις προσπάθειες, κυρίως από το 1930, του Φώτη Κόντογλου ζωγράφου και συγγραφέα από το Αϊβαλή. Ο Κόντογλου ξαναχρησιμοποίησε βυζαντινούς τρόπους και τεχνικές και εργάστηκε με πίστη γνήσια Ορθόδοξη για την επαναφορά της βυζαντινής τεχνοτροπίας στην ιστόρηση των ναών. Δείγματα της τέχνης του Κόντογλου υπάρχουν και σε δικές μας -488-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

εκκλησίες, όπως στον «Άγιο Στέφανο» και την «Ευαγγελίστρια» της Πόθιας. Ήδη στις εκκλησίες της Καλύμνου γίνεται προσπάθεια αρμονικής συνύπαρξης των δύο καλλιτεχνικών ρευμάτων σε ένα νησί με μεγάλη παράδοση στην τέχνη της αγιογραφίας. Τα τελευταία χρόνια ο Γιάννης Ροδίτης (1931-2006), αυτοδίδακτος ζωγράφος, ασχολήθηκε κυρίως με την ακουαρέλα. Ικανότατος τοπιογράφος και σκιτσογράφος, αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους συμπατριώτες του και έργα του βρίσκονται σε πολλά σπίτια του νησιού μας και Καλυμνίων του εξωτερικού. Έργα και σκίτσα του Ροδίτη κοσμούν πολλούς τόμους των «Καλυμνιακών Χρονικών». (βλ. παράρτημα σελ.) Μέχρι τώρα μιλήσαμε για ζωγραφική. Όμως και η τέχνη της γλυπτικής δεν άφησε αδιάφορο το καλλιτεχνικό δυναμικό του νησιού μας. Είναι αλήθεια περίεργη σύμπτωση πως ένας ανεψιός, από αδελφή, του Σακελλάρη Μαγκλή, ο Σακελλάρης Γαλουζής

Σακελλάρης Γαλουζής

που έφερε και το όνομά του, στάθηκε ο πρώτος καλλιτέχνης της σμίλης που το έργο του ξεπέρασε τα στενά όρια της Καλύμνου. Γεννήθηκε στην Κάλυμνο γύρω στο 1875 και πέθανε στο Βέλγιο το 1948. Από μικρός ακολούθησε την οικογένειά του ως μετανάστες στην Ρωσία. Σπούδασε γλυπτική στις Σχολές Καλών Τεχνών της -489-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Οδησσού και της Αγίας Πετρούπολης, όπου βρίσκονται απόθετα σημαντικά έργα του. Ακολουθώντας το όνειρο κάθε καλλιτέχνη βρέθηκε στο Παρίσι αρχές του περασμένου αιώνα με σκοπό να καλλιεργήσει τη γλυπτική στην μεγάλη πρωτεύουσα της τέχνης. Μετά από πολλές προσπάθειες κατάφερε να προσληφθεί, ως βοηθός αντιγραφέας, στο εργαστήρι του μεγαλύτερου γλύπτη του περασμένου αιώνα, του Αύγουστου Ροντέν. Οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο Γαλουζής και μια σύγκρουσή του με το μεγάλο Γάλλο γλύπτη τον βύθισαν σε δυνατή νευρασθένεια. Επέστρεψε στην Κάλυμνο γύρω στο 1912 και η αρρώστια τον βασάνισε για πολλά χρόνια με καταστάσεις απομόνωσης και αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Κατά διαστήματα, σε περιόδους ανάνηψης, δημιούργησε σημαντικά γλυπτά, μπούστα γνωστών Καλυμνίων και διάφορες συνθέσεις, οι περισσότερες σε ψημένο πηλό και κάποιες σε γύψο. Τα έργα του τα χάριζε στα μοντέλα του και σε φίλους και συγγενείς. Κάποια από αυτά, σε αντίγραφα, κατάφερε να συγκεντρώσει ο γλύπτης μας Σακελλάρης Κουτούζης και μπορείτε να τα θαυμάσετε στη γκαλερί του. (βλ. παράρτημα σελ. Το έργο του Σακελλάρη Γαλουζή δεν έχει ακόμα εκτιμηθεί σε όλη του την έκταση. Όλες οι γνώμες όμως καταξιωμένων καλλιτεχνών, που είδαν έργα του, συγκλίνουν στην άποψη πως πρόκειται για ένα μεγάλο ταλέντο του οποίου η δημιουργική πνοή πρέπει, κάποια στιγμή, να βρει την πρέπουσα αναγνώριση και καταξίωση. Προς την κατεύθυνση αυτή εργάζεται με όλες του της δυνάμεις και ο δικό μας γλύπτης ο Σακελλάρης Κουτούζης. Με αφορμή μια σύνθεση του Γαλουζή, που παριστάνει τη θεά Άρτεμη με το σκύλο της να αναπαύεται καθισμένη μετά από κυνήγι, ο γιατρός Μιχαήλ Καλαβρός γράφει : «Τι γλυκιά αρμονία σε όλα τα μέλη του ολόγυμνου κορμιού της, που αφράτο και σφριγηλό ζευγαρώνει την ηδυπάθεια και τη δύναμη! Τι συμπάθεια και εγκαρδιότητα στη διασταύρωση της ματιάς της με τη ματιά του -490-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

αγαπημένου της σκύλου». Είναι άγνωστο που βρίσκεται το έργο αυτό σήμερα. Γιατί κάποια από τα έργα του Γαλουζή πήγαν και σε χέρια Ιταλών αξιωματικών και έφυγαν προς την Ιταλία. Ο Σακελλάρης Γαλουζής στάθηκε ένας κυνικός φιλόσοφος με ήθος και ιδεοληψία μέσα από μια μποέμικη και στερημένη ζωή. Κοσμογυρισμένος, ακούραστος μελετητής, ήτανε ζωντανό βιβλίο για όλα τα Μουσεία των πόλεων από τις οποίες πέρασε κατά την περίοδο των καλλιτεχνικών αναζητήσεών του : Μόσχα, Αγία Πετρούπολη, Στοκχόλμη, Όσλο, Βρυξέλλες, Παρίσι. Πέθανε στο Βέλγιο το 1948, στο σπίτι του εξαδέλφου του, γλύπτη επίσης Μιχάλη Κόκκινου, ενώ χάραζε η λευτεριά στο νησί του. Συνεχιστής του έργου του Γαλουζή στο τόπο μας υπήρξε ο συγγενής του Μιχαήλ Κόκκινος και η κόρη του Ειρήνη. Έργα του Μιχάλη Κόκκινου είναι το ηρώο μας,ο Ποσειδώνας, και πολλές προτομές διαπρεπών Καλυμνίων. Της Ειρήνης ο ανδριάντας του Σκεύου Ζερβού, η γοργόνα και πολλά ακόμα που στολίζουν πλατείες και διάφορες τοποθεσίες του νησιού μας. Την πρώτη μεταπολεμική περίοδο ο γλύπτης Μιχάλης Τηλιακός φιλοτέχνησε το πρώτο ηρώο της Καλύμνου και πολλές άλλες δουλειές στη Ρόδο και άλλα νησιά. Το πρώτο ηρώο μας, πολλοί ίσως θα το θυμούνται, ήταν στην ίδια θέση που βρίσκεται το σημερινό. Αφαιρέθηκε με την πρώτη αναμόρφωση της πλατείας μας, στο τέλος της δεκαετίας του ’60, λόγω των έργων. Σήμερα ο Καλύμνιος γλύπτης Σακελλάρης Κουτούζης, με πολλές διακρίσεις ακόμα και σε παγκόσμιο επίπεδο, συνεχίζει τη μεγάλη παράδοση της γλυπτικής στο νησί μας. Διατηρεί γκαλερί στον πεζόδρομο της προκυμαίας μας και έργα του έχουν στηθεί σε πολλά νησιά μας. Ο Σακελλάρης Κουτούζης κλήθηκε να τοποθετήσει, μαζί με άλλους γλύπτες από όλο τον κόσμο, δύο γλυπτά του, μπρούτζινα σε υπερφυσικό μέγεθος, στο τεράστιο πάρκο γλυπτών της πόλης Τσαντσούν στη Κίνα. Είναι ο «Δεόμενος μοναχός» και ο «Ολυμιονίκης Διαγόρας». Από τη μεγάλη γκάμα των έργων του παρουσιάζουμε ενδεικτικά δύο από μια μεγάλη -491-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

σειρά σφουγγαράδικα θέματα και ένα άλλο γλυπτό του. Στη σύντομη αυτή εργασία μας για τα Κ. Χ, παραθέτοντας κυρίως ιστορικά στοιχεία, προσπαθήσαμε να μεταφέρουμε μια εικόνα από την παλαιότερη πορεία της τέχνης στο νησί μας την Κάλυμνο και τους καταξιωμένους καλλιτέχνες της που, σε δύσκολους καιρούς, σε εποχές πικρής δουλείας, δημιούργησαν την καλλιτεχνική παράδοση του τόπου μας. Είναι απόδοση ελάχιστου φόρου μνήμης και τιμής σε όλους εκείνους οι οποίοι με τη σμίλη και το χρωστήρα τους έκλεισαν στα έργα τους την Κάλυμνο και τους ανθρώπους της. Κάλυμνος, Μάρτιος 2013. Γιάννης Θ. Πατέλλης Επίτιμος Πρόεδρος Αναγνωστηρίου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ζερβός Γιάννης : Ιστορικά Σημειώματα, Αθήνα 1961. Ζερβός Δανιήλ : Εφημερίδα «ΑΡΓΩ ΤΗΣ ΚΑΛΥΜΝΟΥ» φύλλα 236,237, έτους 2010 στη στήλη «Ψάχνοντας το παρελθόν». Ζαΐρη Μαρία : Η πνευματική Κάλυμνος (Οι σημαντικότεροι συγγραφείς και ζωγράφοι του νησιού). Έκδοση εφημερίδας «Καθημερινή», «Επτά Ημέρες». Θεοδωρίδου-Μαμή Πολύμνια : Οι μεγάλοι Καλύμνιοι Αγιογράφοι. Συλλογική έκδοση Επαρχείου Καλύμνου «Ιστορία και Πολιτισμός της Καλύμνου» σελ. 187-197. Ιάκωβος Ιωάννης : Εμμανουήλ Ζαΐρης, ο γνωστός στους οίκους δημοπρασιών και σχετικά άγνωστος στην Κάλυμνο Καλύμνιος ζωγράφος. Καλ. Χρονικά τόμος ΙΗ΄ σελ. 387-397, Καλ. 2009. Καβάσιλας Θεόφιλος : Καλυμνιακό Ημερολόγιο, Αθήνα 1958. Καραφυλλάκης Νικήτας : Αντώνης Λ. Καραφυλλάκης, Ο ολοκληρωμένος καλλιτέχνης και άνθρωπος. Καλ. Χρονικά τόμος ΙΒ΄ Σελ. 269-276 Αθήνα 1997. Κορκολή Αναστασία- Βέργου Παρασκευή : Οι τρεις Καλύμνιοι

-492-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ζωγράφοι και η αγιογράφηση της Μητροπόλεως Καλύμνου. Καλ. Χρονικά τόμος Ζ΄ σελ. 349-365. Κουντούρη Καλλιόπη: Ο Καλύμνιος ζωγράφος Νικόλαος Μάγκος. Καλ. Χρονικά τόμος ΙΓ΄ σελ. 291-300. Αθήνα 1999. Κουτελλάς Μιχάλης : Ο Μητροπολιτικός Ιερός Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού στην Πόθια. Καλ. Χρονικά τόμος ΙΘ΄ σελ. 59-76, Κάλυμνος 2011. Παππάς Αθανάσιος, Μητροπολίτης Ελενουπόλεως : Ο Σακελλάριος Α. Μαγκλής και τα εις τον Ιερόν Ναόν Αγίας Τριάδος Πέραν έργα αυτού. Ανάτυπον από το περιοδικό Θεολογία, Αθήνα 1985. Πατέλλης Θ. Γιάννης: Η καλλιτεχνική παράδοση στην αγιογράφηση των ναών της Καλύμνου, οι μεγάλοι Καλύμνιοι ζωγράφοι. Συλλογικός τόμος «Κάλυμνος, Ελληνορθόδοξος Ορισμός του Αιγαίου». Σελ. 537560 Αθήνα 1994. Του αυτού : Σακελλάρης Γαλουζής, ο γλύπτης. Καλ. Χρονικά τόμος Ι΄ Σελ. 105-117. Αθήνα 1992. Πετρούτσου Μαρία : Εμμ. Ζαΐρης, Ο άγνωστος μεγάλος Καλύμνιος ζωγράφος. Καλ. Χρονικά τόμος Γ΄ Σελ. Ρεΐση-Γλυνάτση Νίκη : Σακελλάρης Κουτούζης, ένας νέος δημιουργός. Καλ. Χρονικά τόμος ΙΕ΄ σελ. 167-172, Κάλυμνος 2003. Τρικοίλης Σακελλάριος : Οι τέχνες στην Κάλυμνο. «Νεότερη Ιστορία της Καλύμνου» σελ. 397-400, Αθήνα 2007. Ταρσούλη Αθηνά : Δωδεκάνησα τόμος Β’ Κάλυμνος, Αθήνα 1948. Φλέγελ Κάρολος : Η νήσος Κάλυμνος, Κωνσταντινούπολη 1896. Χαραμαντάς Γεώργιος Πρεσβ.: Η νήσος Κάλυμνος της Δωδεκανήσου, Αγιογράφοι σελ. 177-185. Αθήνα 1989 Του αυτού : Καλυμνιακά Σύμμεικτα, Σελ. 15-84. Αθήνα 1995. Χρήστου Χρύσανθος : Η Ελληνική ζωγραφική 1832-1922. Έκδοση Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.

-493-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Σακελλάρης Μαγκλής Εικόνα της Παναγίας

Σακελλάρης Μαγκλής Εικόνα του Χριστού

Σακελλάρης Μαγκλής Πρόδρομος (τέμπλο)

Σακελλάρης Μαγκλής Ο Ιησούς Ευλογών

-494-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σακελλάρης Μαγκλής Ευαγγελιστής Μάρκος (τρούλος)

Σακελλάρης Μαγκλής Ευαγγελιστής Λουκάς (τρούλος)

Σακελλάρης Μαγκλής Ευαγγελιστής Ματθαίος (τρούλος)

Σακελλάρης Μαγκλής Ευαγγελιστής Ιωάννης (τρούλος)

Σακελλάρης Μαγκλής Ο Καλός Σαμαρείτης

-495-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Σακελλάρης Μαγκλής Έξωση των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο

Σακελλάρης Μαγκλής Τελώνης και Φαρισαίος

Σακελλάρης Μαγκλής Η θυσία του Αβραάμ

Σακελλάρης Μαγκλής Κάϊν και Άβελ

Σακελλάρης Μαγκλής Ο Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων

Σακελλάρης Μαγκλής Κάϊν και Άβελ

-496-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Σακελλάρης Μαγκλής Ιωάννης Ολυμπίτης

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σακελλάρης Μαγκλής Αγαθάγγελος Ψαρομπάς

Σακελλάρης Μαγκλής Προσωπογραφία

-497-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

Γεώργιος Οικονόμου Επιτάφιος θρήνος

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γεώργιος Οικονόμου Ο Ιησούς προ του Πιλάτου

Γεώργιος Οικονόμου Η Γέννηση

Γεώργιος Οικονόμου Αρχάγγελος (τέμπλο)

Γεώργιος Οικονόμου Αποκαθήλωση

Γεώργιος Οικονόμου Άγιος Αντώνιος

-498-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Γεώργιος Οικονόμου Αρραβώνας

Γεώργιος Οικονόμου Νεκρή φύση

Γεώργιος Οικονόμου Στο παράθυρο

-499-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γεώργιος Οικονόμου Αποχαιρετισμός

Γεώργιος Οικονόμου Γερμανόπαιδο

Γεώργιος Οικονόμου Βοσκοπούλα

Γεώργιος Οικονόμου Ευλογία

Γεώργιος Οικονόμου Μιχαήλ Καλογιάννης

Γεώργιος Οικονόμου Νεκρή φύση

-500-

Γεώργιος Οικονόμου Νικηφόρος Ζερβός

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Μιχάλης Αλαχούζος Άγ. Δημήτριος (Αγιος Νικόλαος)

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Προσωπογραφία από τον Γεώργιο Τηλιακό

Μιχάλης Αλαχούζος Προφήτης Ηλίας (Χριστός)

Μιχάλης Αλαχούζος Η Υπαπαντή του Κυρίου (Π. Κεχαριτωμένη Χώρας)

Μιχάλης Αλαχούζος Οι αλιείς στην Τιβεριάδα (Αγιος Νικόλαος)

Μιχάλης Αλαχούζος Η μητέρα του καλλιτέχνη

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μιχάλης Αλαχούζος Σφουγγαράδες (Εθνική Πινακοθήκη)

-501-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Εμμανουήλ Ζαΐρης Ψαράδες

Εμμανουήλ Ζαΐρης Σιδερώστρες

Εμμανουήλ Ζαΐρης Γυμνό

-502-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Εμμανουήλ Ζαΐρης Καλαθάδες

Εμμανουήλ Ζαΐρης Κορίτσι σε λαχανόκηπο

Εμμανουήλ Ζαΐρης Ψαράς

Εμμανουήλ Ζαΐρης Παιδί μπαλώνει καραβόπανο

Εμμανουήλ Ζαΐρης Ψαράς

-503-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

Αντώνης Καραφυλλάκης Τέλενδος

ΧΡΟΝΙΚΑ

Αντώνης Καραφυλλάκης Απελευθέρωση Δωδεκανήσου

Αντώνης Καραφυλλάκης Ο Περικλής στην Πνύκα

Αντώνης Καραφυλλάκης Νικόλαος Βουβάλης

Αντώνης Καραφυλλάκης Η κόλαση του Δάντη

Αντώνης Καραφυλλάκης Η μητέρα του καλλιτέχνη

-504-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Τιμόθεος Κουρούνης Ελευθέριος Βενιζέλος

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Τιμόθεος Κουρούνης Νυμφίος

Δρόσος Σκυλλάς Αυτοπροσωπογραφία

Δρόσος Σκυλλάς Κορίτσι με γατάκι

Δρόσος Σκυλλάς Παρθενώνας

-505-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Νικόλαος Μάγκος Ο Σωκράτης παίρνει το κώνειο

Εμμανουήλ Χούλλης Γιάννης Μαγκλής

Γιάννης Ροδίτης Καΐκια

Γιάννης Ροδίτης Καρνάγιο

-506-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Σακελλάρης Γαλουζής Νικόλαος Καλαβρός

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σακελλάρης Γαλουζής Νικόλαος Βουβάλης

Σακελλάρης Γαλουζής Ράφτης

Σακελλάρης Γαλουζής Νικηφόρος Ζερβός

-507-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

Μιχαήλ Κόκκινος Άγαλμα Ελευθερίας

ΧΡΟΝΙΚΑ

Μιχαήλ Κόκκινος Ποσειδώνας

Ειρήνη Κοκκίνου Σκεύος Ζερβός

Ειρήνη Κοκκίνου Γοργόνα

-508-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Σακελλάρης Κουτούζης Καμακάς

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Σακελλάρης Κουτούζης Δύτης

Σακελλάρης Κουτούζης Κόρη

-509-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-510-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-511-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

π. Ιωάννης Π. Χαλκίτης

Η βυζαντινή αγιογραφία - εικόνα και η επίδρασή της στη ρωσσική αγιογραφία

ίναι απαραίτητον από την αρχή να τονισθεί ο ουσιώδης χαρακτήρας της βυζαντινής τέχνης γενικώτερον, και ειδικώτερον της βυζαντινής αγιογραφίας. Η βυζαντινή θρησκευτική τέχνη αποβλέπει στην εξυπηρέτηση της Εκκλησίας. Όπως γράφει ο καθηγητής Κων. Καλοκύρης εμφανίζεται «ως τέχνη ουχί δι΄ εαυτήν, αλλά δια την Εκκλησίαν. Ούτω το πριεχόμενον αυτής καθώρησαν ευθύς αι ανάγκαι και οι βαθύτεροι σκοποί της Εκκλησίας». Η βυζαντινή τέχνη και ειδικώτερα η βυζαντινή αγιογραφία, ενδιαφέρεται πρωτίστως δια την έκφρασιν της πίστεως και του δόγματος. Δεν αποβλέπει εις την τέρψιν των αισθήσεων. Τα έργα της δεν είναι προς χαράν των οφθαλμών αλλά κατά κάποιον τρόπον, είναι υπομνήματα των λόγων του ι. άμβωνος. Η βυζαντινή τέχνη σκοπόν έχει να διδάξη, να λαλήση εις την ψυχήν του ανθρώπου. Ο Άγ. Γρηγόριος, επίσκοπος Νύσσης, αδελφός του Μ. Βασιλείου, γράφει: «ζωγραφία σιωπώσα εν τοίχω λαλεί πλείονα και ωφελιμώτερα». Όπως γράφει ο μακαριστός μέγας αγιογράφος Φώτης Κόντογλου, « η πάντιμος τέχνη της εικονογραφίας της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι μία ιερά τέχνη και λειτουργική, όπως είναι όλαι αι εκκλησιαστικαί τέχναι, όπου έχουν σκοπόν πνευματικόν … δεν θέλουν να στολίσουν μόνον τον ναόν με ζωγραφικήν δια να είναι ευχάριστος και τερπνός εις τους εκκλησιαζομένους, ή να τέρψουν την ακοήν των με την μουσικήν, αλλά να τους ανεβάσουν εις τον μυστικόν κόσμον της πίστεως με την πνευματικήν

-512-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

κλίμακα, όπου έχει διαβαθμίδας, ήγουν σκαλούνια, τας ιεράς τέχνας, την υμνολογίαν, την ψαλμωδίαν, την οικοδομήν, την αγιογραφίαν και τας λοιπάς τέχνας, όπου συνεργούν όλες μαζί, εις το να μορφωθή μέσα εις τας ψυχάς των πιστών ο μυστικός Παράδεισος, ο ευωδιάζων με πνευματικήν ευωδίαν». Δια τούτο τα έργα των εκκλ. τεχνών της Ανατολικής Εκκλησίας είναι υπομνήματα εις τον θείον λόγον. Η λειτουργική τέχνη τρέφει τον πιστόν με πνευματικά οράματα και ακούσματα, διϋλίζουσα τα εισερχόμενα δια των πυλών των αισθήσεων, φαιδρίνουσα την ψυχήν αυτού με τον ουράνιον οίνον, και δωρουμένη εις αυτόν την ειρήνην της διανοίας. Το κάλλος εις την λειτουργικήν ζωγραφικήν είναι κάλλος πνευματικόν και ουχί σαρκικόν. Η τέχνη αύτη είναι νηστευτική και λιτή, εκφράζουσα τη πτωχεία τα πλούσια, και όπως είναι το Ευαγγέλιον και η Π.Δ. συνοπτικά και συντομολόγα, ούτω και η Ορθόδοξος αγιογραφία είναι απλή, χωρίς περιττά στολίδια και ματαίας επιδείξεις. Η βυζαντινή τέχνη είναι μοναδική και άφθαστη στο ότι επενόησε σχήματα ταυτόσημα με σύμβολα υπερβατικά των αχράντων μυστηρίων, λειτουργικούς αίνους που βασίζονται σε μια υπερκόσμια γεωμετρία, κατοπτρισμούς ουρανίων ενοράσεων, νοητά αρχέτυπα» (Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας, «ανάλυση της βυζαντινής ζωγραφικής»). Η βυζαντινή τέχνη, η βυζαντινή αγιογραφία είναι τέχνη κατ΄εξοχήν λειτουργική, έχει λειτουργικόν χαρακτήρα. Αποφεύγει την φυσικήν πραγματικότητα και δεν παριστά τα θέματά της κατά φωτογραφικόν τρόπον, αλλά εκφράζει το θείον και υπερκόσμιον, το οποίον «ουκ έστιν εκ του κόσμου τούτου» (Ιωάν. 15.19). Με εξαίρετον αφαίρεση επέτυχε να αποδώση τις υψηλότερες έννοιες της Ορθοδοξίας. Η Ορθοδοξία δεν νοείται χωρίς την «εικόνα», διότι την έχει μέσα εις την υπόστασή της, αφού «εικόνα» του Θεού Πατρός είναι ο Υιός του Θεού, ο Χριστός (Β Κορ. 4,4). Εικόνα του θεού είναι και ο άνθρωπος. Άρα εικόνα και Ορθοδοξία είναι έννοιες αναπόσπαστες. Η εικόνα εκφράζει την Ορθοδοξία και η Ορθοδοξία εκφράζεται με την «εικόνα». Εννοείται την βυζαντινή εικόνα. -513-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η βυζαντινή εικόνα εκφράζει το θείον κάλλος. Υπομνηματίζει τα θεία μυστήρια. Υψώνει τον άνθρωπο πέρα από τα «φυσιοκρατικά» και «βιολογικά» επίπεδα, και τον υψώνει στα υπερχρονικά και αιώνια. Αυτή φανερώνει την νίκη του Χριστού πάνω στον θάνατο. Είναι ένα συνεχές ανοικτό Ευαγγέλιο, που διδάσκει και εμπνέει κάθε άνθρωπο, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, μορφώσεως και καταγωγής. Είναι γλώσσα οικουμενική. Για την Ορθοδοξία η «εικόνα» δεν συνιστά απλά μιά «γλώσσα», έναν τρόπο εκφράσεως, αλλά εισέρχεται ως νόημα και αλήθεια στον πλούτο της πίστεώς της και αποτελεί αποφασιστικό σημείο της διδαχής της. ΄Ετσι η εικόνα δεν είναι για την Ορθοδοξία απλά και μόνον αισθητική οδός, ή πρακτική μέθοδος για την προσέγγιση του μυστηρίου της πίστεως. Δεν είναι οι εικόνες απλώς βιβλία για τους αγραμμάτους, ωσάν οι εγγράμματοι να μην τις έχουν ανάγκη. Διδάσκουν όλους, όχι γιατί πληροφορούν, αλλά γιατί οδηγούν όλους στον ουρανό. Η εικόνα λοιπόν είναι για την Ορθοδοξία όχι απλώς υπόθεση τέχνης, αλλά η πιο φυσική και αξιόπιστη γλώσσα της, επειδή γίνεται τρόπος και στάση ζωής, ήθος και ύφος και ουσιώδης διάσταση της αλήθειας της. Για την Ορθόδοξη Παράδοση και την εκκλησιαστική μας αυτοσυνειδησία, η εικόνα αποτελεί Θεολογία «δια ποικίλων χρωμάτων» κατά την έκφραση του Θεοδώρου του Στουδίτου, διότι αποκαλύπτει ταυτοχρόνως το όλον δόγμα και το όλον ήθος της Εκκλησίας. Η εικόνα είναι «η των πραγμάτων αλήθεια» και οι εικονιζόμενοι άγιοι, ως χριστοποιημένες υπάρξεις, είναι χαρισματικές παρουσίες και φανερώσεις της αληθείας της εν Χριστώ σωτηρίας. Τα εικονιζόμενα πρόσωπα, σύμφωνα με την αυτοσυνειδησία της Ορθοδόξου Παραδόσεώς μας, δεν αναπαρίστανται απλώς αλλά και παρίστανται, είναι δηλαδή παρόντα με τον τρόπον της κατά χάριν παρουσίας και μας βλέπουν και μας καλούν με το αρχέτυπον κάλλος τους, σε αγαπητική κοινωνία και σχέση. Με την απλή αγιοπνευματική μορφή της η εικόνα ομιλεί για την άλλη «βιωτή». Για το «καθ΄ ομοίωση της εικόνας μας». Οι

-514-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ιερές εικόνες δεν είναι μόνον αυτό που φαίνεται, «ξύλο, χρώμα, ψηφίδες». Είναι η έκφραση της πνευματικής και θεολογικής συνειδήσεως της Ορθοδοξίας. Η εικόνα είναι μία από τις φανερώσεις της Ι. Παραδόσεως της Εκκλησίας, ομοιόβαθμος με την γραπτή και προφορική παράδοση. Η εικόνα σύμφωνα με την διδασκαλία της Εκκλησίας και εκφράζει ο Μ. Βασίλειος, αντιστοιχεί εξ ολοκλήρου προς τον λόγον της Αγ. Γραφής, «Ό,τι ο λόγος μεταδίδει δια της ακοής, η ζωγραφική το δεικνύει σιωπηρώς με την παράσταση» (ΕΠ. 31,509 Α). τα αυτά διδάσκουν και οι Πατέρες της Αγ. Ζ΄ Οικ. Συνόδου (ΜΑΝΣΙ ΧΙΙΙ,300 Γ). Η βυζαντινή εικόνα μάς οδηγεί πέρα από την πτώση, στη ζωή της πλήρους χάριτος και μεταμορφώσεως. Τα αγάλματα των ψεύτικων θεών, επειδή ήσαν και είναι ψεύτικα, χωρίς πρόσωπο, δεν έχουν αντίκρισμα στον ουρανό, γι΄ αυτό και είναι «είδωλα». Ενώ οι ι. εικόνες έχουν τα πρωτότυπά τους στον ουρανό. ΄Εχουν αντίκρισμα αιώνιο. Γι΄ αυτό και κάθε ιερή εικόνα είναι ο αισθητός χώρος που επενεργεί το Άγ. Πνεύμα. Είναι σχέση Θεού, ανθρώπων και κτίσεως. Αντίθετα η εικόνα δυτικού τύπου, δυτικής τεχνοτροπίας, η μη βυζαντινή εικόνα, απλώς είναι μια καλλιτεχνική ζωγραφική. Κινείται σε πλαίσια αισθητά, γήινα, φυσιοκρατικά. Δεν έχει αναφορά στην «έσχατη», την αιώνια μορφή του κόσμου. Η βυζαντινή εικόνα είναι η κυριαρχία του Αγ. Πνεύματος πάνω στην σάρκα. Είναι ο θρίαμβος της Αναστάσεως του Χριστού. Δίκαια η Εκκλησία αποδίδει τόση και τέτοια σημασία στη βυζαντινή εικόνα. Για την Ορθοδοξία οι ιερές εικόνες επέχουν θέση ισχυροτάτων πνευματικών τηλεσκοπίων, με τα οποία ατενίζουμε εις τα βάθη του ουρανού και βλέπουμε την μεγαλειότητα της σοφίας και της δυνάμεως και αγάπης του Θεού. Με τις ι. εικόνες διευκολύνεται πάρα πολύ η προσωπική μυστική κοινωνία κάθε προσευχομένου χριστιανού με τον εν Τριάδι Άγιον Θεό και με ένα Άγιο της Εκκλησίας του Χριστού και με την κοινωνία αυτή γίνεται, πάντοτε μυστικά, ο θερμός και λυτρωτικός διάλογος των πιστών με τον ίδιο τον Θεό και με τα αγιότερα πρόσωπα της παγκοσμίου -515-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ιστορίας, την Κυρία Θεοτόκο και τους Αγίους. Για να κατανοήση κανείς τον ιερό μυστικό κόσμο της βυζαντινής εικόνος ανάγκη να έχει τις απαραίτητες πνευματικές προϋποθέσεις. Αυτές που έχουν οι πραγματικοί αγιογράφοι. Δηλ. άσκηση, προσευχή και κάθαρση εσωτερική. Ο μακαριστός Φώτης Κόντογλου έγραφε σχετικά: «Οι παλαιοί εκείνοι αγιογράφοι ενήστευαν δουλεύοντας και οπόταν άρχιζαν μίαν εικόνα, άλλαζαν τα εσώρουχά των, δια να είναι καθαροί έσωθεν και έξωθεν, και εργαζόμενοι έψαλλαν, δια να γίνεται το έργον των με κατάνυξιν κα δια να μη μετεωρίζεται ο νους των εις τα εγκόσμια». Μόνον έτσι αποκαλύπτεται ο υπερκόσμιος κόσμος της βυζαντινής εικόνος ο οποίος μας οδηγεί προς τον Θεό. Ο θεσμός των ι. εικόνων, οι οποίες εκφράζουν ουσιαστικά και παραστατικά το θείον και ανθρώπινον, το εγκόσμιον και συγχρόνως τον υπερκόσμιον χαρακτήρα της υποστάσεως της Ορθ. Εκκλησίας και συνιστά το πλέον βασικό εξωτερικό γνώρισμά της, κατά την αυθεντική μαρτυρία του Μ. Βασιλείου, ανάγεται εις τους αποστολικούς χρόνους, και η καθιέρωσή του και η ανάπτυξή του βασίζεται εις τα χωρία εκείνα της Αγ. Γραφής, Π. και Κ. Διαθήκης, που αναφέρονται α) εις την υπό του Υιού και Λόγου του Θεού δημιουργία του ανθρώπου «κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωσιν Θεού», β) εις την θεανδρικήν υπόστασιν του σαρκωθέντος Υιού και Λόγου του Θεού, ως της μόνης τελείας «εικόνος του αοράτου Θεού» και γ) εις την τελείαν ανακαίνισιν ανθρώπου και κτίσεως, δια του απολυτρωτικού έργου του Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού. Ο επισκέπτης-προσκυνητής των Κατακομβών, των πρώτων ιερών χώρων της πρώτης ζωής της Εκκλησίας, βλέπει μέσα στο ολοφώτεινο σκοτάδι των υπογείων ιερών χώρων, όχι μόνον συμβολικές παραστάσεις, που εκφράζουν και ερμηνεύουν την πίστη μας, όπως την άμπελο, την άγκυρα, το ελάφι, αλλά και τον τίμιον του Κυρίου Σταυρόν, και εικόνες των Αγ. Αποστόλων, της Κυρίας Θεοτόκου και του Σωτήρος ημών Ι. Χριστού (η παλαιότερη θεωρείται αυτή, που ευρίσκεται στην κατακόμβη της Ντομιτίλλα στη Ρώμη του πρώτου μ.Χ. αιώνος. Επίσης και στην κατακόμβη, -516-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

πάλι στην Ρώμη, των Αγ. Πέτρου και Μαρκελλίνου του 4ου μ.Χ. αιώνος). Όταν η αιμάσσουσα μαρτυρική Εκκλησία του Χριστού, με το διάταγμα της ανεξιθρησκίας, το γνωστόν ως Ένδικτον του Μεδιολάνου, του Φεβρουαρίου 313 μ.Χ. ελευθερώνεται και ανεβαίνει από τις κατακόμβες στην επιφάνεια, ελεύθερη πλέον, ανεγείρει ναούς προς δόξαν του Σωτήρος και τιμήν της Κυρίας Θεοτόκου και των λοιπών Αγίων. Τότε αρχίζει και η ακμή της εκκλ. τέχνης, και ειδικώτερα η ακμή της αγιογραφίας. Οι πιστοί αισθάνονται την ανάγκην και αισθητά να βλέπουν τον ενανθρωπήσαντα–σαρκωθέντα Σωτήρα Χριστόν, την Κυρίαν Θεοτόκον και τους λοιπούς Αγίους, ως φώτα σωστικά και οδηγητικά της ζωής των. Έτσι η ιερή εικόνα μπαίνει στη ζωή και την θείαν λατρεία του Χριστιανισμού και αναπτύσσεται η αγιογραφία ως τέχνη λειτουργική και εξυπηρετεί την ζωήν των πιστών. Τα πρόσωπα του Κ.Η.Ι.Χριστού, της Θεοτόκου, των Μαρτύρων και όλων των Αγίων, ήσαν και είναι πρόσωπα σωτηρίας όλων των πιστευόντων από τις δυνάμεις του κακού, και βοηθείας στις δυσκολίες της ανθρώπινης ζωής. Γι΄ αυτό και οι ι. εικόνες προκαλούσαν και προκαλούν εις τους πιστούς ιερόν δέος, ιερή συγκίνηση και αισθήματα βαθυτάτης ευγνωμοσύνης προς τον εν Τριάδι Θεόν και τους Αγίους Του. Και η τιμή προς τις ι. εικόνες δεν ήτο, ούτε είναι, τιμή προς φανταστικά είδωλα, ούτε προς υλικά αντικείμενα, αλλά προς το πρόσωπον του σαρκωθέντος Υιού και Λόγου του Θεού, του Κυρίου ημών Ι. Χριστού, της Θεοτόκου και των λοιπών Αγίων, εις τα οποία ώφειλον την εν Χριστώ τω Θεώ οικοδομήν της ζωής των. Ποία όμως υπήρξε η επίδραση της βυζαντινής αγιογραφίας στην ρωσσική αγιογραφία; Είναι γνωστόν, ότι κατά τον 10ον μ.Χ. αιώνα και επί του μεγάλου ηγεμόνος του Κιέβου Βλαδιμήρου, η Ρωσσία εδέχθη τον Χριστιανισμό, από βυζαντινούς ιεραποστόλους, οι οποίοι ηργάσθησαν δραστήρια, και επέτυχαν ταχυτάτη διάδοση της νέας πίστεως και την διοργάνωση της Εκκλησίας της Ρωσσίας κατά τα -517-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

βυζαντινά πρότυπα. Ειδικώτερα η ρωσσική ζωγραφική, μέχρι του 17ου αιώνος περίπου, έχει αποκλειστικά θρησκευτικό χαρακτήρα και εξαρτάται απόλυτα από την βυζαντινή αγιογραφία. Για να κατανοήσομε την πορεία της ρωσσικής εικονογραφίας-αγιογραφίας, και την σχέση της με την βυζαντινή, πρέπει να έχωμε πάντοτε υπ΄ όψιν, ότι οι ΄Ελληνες διέθεταν μακραίωνη παράδοση πλαστικών τεχνών, ενώ οι Ρώσσοι δεν είχαν προϊστορία πλαστικών αναζητήσεων. Όμως μετά τον εκχριστιανισμό του ο ρωσσικός λαός εκφράστηκε κυρίως μέσα από την Εικόνα. Τόσο μάλιστα ώστε η ρωσσική εικόνα έγινε η κυρία έκφραση της ρωσσικής Ορθοδοξίας και η σημαντικότερη θυγατρική τέχνη του Βυζαντίου, με εντονότερη ιδιοπροσωπία από τις άλλες, σερβική, γεωργιανή κ.ά. ΄Ετσι σήμερα έχομε δύο κυρίως παραδόσεις, την Βυζαντινή και την Ρωσσική εικονογραφία, ως τις πιο χαρακτηριστικές εικονογραφικές εκφράσεις της Ορθοδοξίας. Δίκαιον είναι να τονισθή, ότι στην ρωσσική εικονογραφία οφείλομε το ότι η Ευρώπη εγνώρισε την ορθόδοξη εικόνα, γεγονός που είχε βέβαια θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες, για την κατανόηση της Ορθοδοξίας από τους Ευρωπαίους. Στις θετικές συγκαταλέγονται το ενδιαφέρον, που αναπτύχθηκε στην Δύση για την Ορθοδοξία, η προσπάθεια για την θεολογική ερμηνεία της εικόνος, και η επιστροφή προς τα παραδοσιακά υλικά. Οι αρνητικές συνέπειες της γνωριμίας της Δύσεως με την Ορθοδοξία, μέσα από την ρωσσική εικόνα, είναι, ότι δημιουργήθηκε η εσφαλμένη εντύπωση πως η ορθόδοξη εικονογραφία είναι μία τέχνη, που αγνοεί την ανατομία, αυθαιρετεί στο σχέδιο, και υποτιμά την φύση εξ αιτίας του εντόνου μυστικισμού της ρωσσικής εικονογραφίας. Οι φάσεις της εξελίξεως της ρωσσικής εικονογραφίας παρουσιάζουν αντιστοιχία προς τις φάσεις που πέρασε η Βυζαντινή, πάντοτε με κάποια καθυστέρηση. Έχομε δηλ. ρωσσική τέχνη αντίστοιχη με την Βυζαντινή των Κομνηνών, αργότερα των Πα-518-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

λαιολόγων και τέλος αντίστοιχη προς την Κρητική. Η ρωσσική αγιογραφία με την αυστηρή προσήλωσή της προς τα βυζαντινά πρότυπα (κάθε παρέκκλιση από αυτά εθεωρείτο αίρεση) παρήγαγε έργα χρωματικής λαμπρότητος και γραμμικής ευρυθμίας. Πολλά από τα έργα αυτά κοσμούν τα μουσεία της Δ. Ευρώπης. Αρχαιότερα δείγματα είναι τα μωσαϊκά του Κιέβου, έργα βυζαντινών καλλιτεχνών, που παρουσιάζουν πολλά κοινά σημεία με τα μωσαϊκά του Δαφνίου και του Αγ. Λουκά (Ευαγγελισμός, Παντοκράτωρ, Πλατυτέρα, Μετάληψη των Αποστόλων κ.ά.). Εις τον ναό της Αγ. Σοφίας του Κιέβου συνδυάζεται λαμπρά η ψηφιδωτή διακόσμηση με την νωπογραφία. Σπουδαιότερες νωπογραφίες είναι η Μέλλουσα Κρίση, του ναού του Αγ. Δημητρίου στο Βλαδιμίρ. Οι νωπογραφίες του εν λόγω ναού διακρίνονται για την έκφραση τους, και προφανώς είναι έργον βυζαντινού αγιογράφου. Σπουδαίες είναι και οι νωπογραφίες του ναού της Αγ.Σοφίας του Νοβγκορόντ και του ναϋδρίου του Σωτήρος της Νερεντίτσα, πλησίον του Νοβγκορόντ (Ανάληψη του Χριστού, Παντοκράτορος, Πλατυτέρα, η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου κ.ά.). Από τις περιφημότερες θαυματουργές εικόνες της Κιεβιανής περιόδου αναφέρονται από τις ρωσσικές πηγές, η εικόνα της Θεομήτορος της Μονής Πετσέρσκαγια του Κιέβου, της Θεομήτορος οδηγητρίας του Σμολένσκ, (θεωρείται ότι εστάλησαν στην Ρωσσία από την Κ/πολη) η εικόνα της θεομήτορος του Βλαδιμίρ κ.ά. Μεγάλοι αγιογράφοι ανεδείχθησαν στην Ρωσσία, μαθηταί βυζαντινών καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων και ο Αντρέι Ρουμπλιώφ, ο Γρηγκόρ Κρούγκ και ο Λεωνίδας Ουσπένσκυ. Ο Αντρέι Ρουμπλιώφ, που τιμάται από την Ρωσσική Εκκλησία ως Άγιος, κατέχει μοναδική θέση μέσα στον χώρο της ρωσσικής εικονογραφίας. ΄Εζησε από το 1350 ή 1360 μέχρι το 1430, και ζωγράφιζε από το 1400 μέχρι το 1427, φορητές εικόνες στις εκκλησίες του Ευαγγε-λισμού της Μόσχα, της Κοιμήσεως του Βλαντιμίρ και της Λαύρας της Αγ. Τριάδος του Ζαγκόρσκ, όπου ήτο ο ΄Αγ. Σέργιος και τοιχογραφίες στο Σβενιγκορόντ και στο Βλαδιμίρ. -519-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Δύο είναι οι κύριες εικονογραφικές αρετές του, μετά την αγιότητα του μοναχικού του βίου. Η πρώτη ότι διέθετε το μεγαλύτερο ζωγραφικό ταλέντο από όλους τους Ρώσσους αγιογράφους, και η δεύτερη ότι χάρη στη σωστή θεολογία του, την οποία οφείλει και στη συναναστροφή και συνεργασία του με τον Ά. Σέργιο αναδείχθηκε ο πληρέστερος και με τις ολιγότερες μονομέρειες εκφραστής της γνήσιας βυζαντινής παραδόσεως στη Ρωσσία. Ο Αντρέι Ρουμπλιώφ, ο άγιος αυτός μοναχός και αγιογράφος, ανέδειξε την ιερή τέχνη του σε έκφραση, δια χρωμάτων, της ενανθρωπήσεως του Θεού Λόγου και της θεώσεως του ανθρώπου. Ιδιαίτερα πρέπει να τονισθεί το γεγονός, ότι ο ναός και η εικόνα, διεδραμάτισαν σπουδαιότατο ρόλο όχι μόνον στον θρησκευτικόν, αλλά και στον κοινωνικόν βίο των Ρώσσων, διότι οι ναοί αποτελούσαν τα σπουδαιότερα κέντρα των κοινωνικών εκδηλώσεων της Ρωσσίας (λατρεία, παιδεία, δικαιοσύνη, διπλωματία, εμπόριο κ.ά.). Αβίαστα έρχεται το ερώτημα: Πώς βρέθηκαν ρωσσικές εικόνες στην Κάλυμνο; Την απάντηση μας την δίδει ο Γιάννης Δ. Γεράκης, στο βιβλίο του «Σφουγγαράδικες ιστορίες, από την Κάλυμνο του 1900» (Αθήνα 1999,σελ.71). Να τι γράφει ο πατριώτης μας, που κι αυτός, όπως τόσοι άλλοι, στο πέρασμα των χρόνων, γεύθηκε την πίκρα της ξενιτιάς, ιστορώντας την κατάσταση στη Ρωσσία, μετά την επικράτηση του Κομμουνισμού: «Η αριστοκρατία, η παλαιά, πωλούσαν τα έπιπλά τους, τα ρούχα τους, κι ό,τι στολίδι και πράμα είχανε. Μα πάλι δεν γλίτωναν, ιδίως δε οι ηλικιωμένοι. Την τύχη αυτήν είχανε και δύο ελληνίδες, αριστοκράτισσες, η πριγκίπισσα Μουρούζη, που ήταν γριά και άρρωστη στο Νοσοκομείον (σ΄ ΄ένα Λαϊκό) χειμώνας καιρός, χωρίς θέρμανση, σ΄΄ ένα διάδρομο με θερμοκρασία 5 βαθμούς άνω του μηδενός. Την επισκεπτόταν ο μακαρίτης ο Αρχιμανδρίτης της Εκκλησίας μας, ο πατήρ Σωφρόνιος Δούκας, και μάλιστα της έφερε και τις εικόνες της και τις αγοράσαμε και τρεις απ΄ αυτές τις έφερα μαζί μου (στην Κάλυμνο) και τις έχω». -520-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Οι Καλύμνιοι της Ρωσσίας τις έφεραν στο νησί μας. Κι όχι μόνον ι. εικόνες, αλλά και πολλά άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα, όπως πολυελαίους, ι. άμφια και σκεύη, χρυσοκέντητους επιταφίους κ.ά. Ζώντας εκεί στην ξενιτιά, στην ομόδοξη Ρωσσία, οι ξενιτεμένοι μας είχαν το φιλότιμο να φροντίζουν για τις εκκλησίες του ευλογημένου αυτού και περιπόθητου βράχου, και πολλές φορές με προσωπικές στερήσεις, τις στόλιζαν ζηλευτά. Θυμάμαι, μαθητής τότε του Δημ. Σχολείου, ύστερα του Γυμνασίου, πόση εντύπωση μου προξενούσαν και πόσο θαύμαζα και καμάρωνα τα ρωσσικά αυτά ι. αντικείμενα στην ενορία μου, του Αγ. Χαραλάμπου στο Χωριό αλλά και στην Παναγία των Τσουκχουώ. Θα ήτο ευλογία Θεού, όλος αυτός ο θησαυρός, που πιστεύω ότι ακόμη λείψανά του θα υπάρχουν στον τόπο μας, να προστατευθή, σαν πολύτιμος θησαυρός, γιατί τέτοιος είναι. Είναι καρπός κόπων και δακρύων και πολλής αγάπης τιμίων προγόνων μας, που δούλεψαν σκληρά στην ξενιτιά, μη ξεχνώντας ποτέ την πολυπόθητη Ιθάκη τους, την πολυφίλητη πατρίδα Κάλυμνο. Κάλυμνος, 8.6.2012 π. Ιωάννης Π. Χαλκίτης Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Θρόνου Δρ. Θεολογίας του Α.Π.Θ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Κατηχητικά Βοηθήματα της Αποστ. Διακονίας Γ σειρά του Ανωτ. Κατηχητικού. 2. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία τ.5ος Αθήναι 1964 3. Σταθμοί ζωής, Τιμοθ. Κιλίφη,1997 4. Σφουγγαράδικες ιστορίες, Γ.Δ. Γεράκη, Αθήνα 1999 5. Περί βυζαντινής αγιογραφίας, Φώτη Κόντογλου, Αθήνα 1960

-521-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

6. Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία, Κ.Καλοκύρη, Θες/νίκη 1962. 7. Σύναξη (περιοδικό) τεύχος 12. 8. Εφημέριος, τεύχος 3, Μάρτιος 2001 9. Εν εσόπτρω, εικονογραφικά μελετήματα, π, Σταμ. Σκλήρη, έκδ. Γρηγόρη, 1992, Αθήνα.

-522-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-523-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-524-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-525-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-526-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μαρία Ζαΐρη

Στη σκιά της κρίσης (Άρθρα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Καλυμνιακή» και «Βήμα της Κω» και σκιαγραφούν βήμα-βήμα αυτά που συμβαίνουν στη χώρα μας).

Απόδειξη θέλετε;

υτό τον καιρό σαν πολλά σοβαρά μας πέσανε κι εγώ τουλάχιστον δεν τα αντέχω. Η χώρα μας, λέει, δεν πάει καλά, γιατί κι ο άλλος κόσμος δεν πάει καλά κι υπάρχει κρίση. Αλλά εμείς έχομε, λέει, και έξτρα δικά μας προβλήματα. Υπάρχει φοροδιαφυγή, εισφοροδιαφυγή κι όλα τα κακά με δεύτερο συνθετικό το φεύγω, αποφεύγω ή αλλιώς δεν πληρώνω, δεν πληρώνω. Για να γίνομε λοιπόν καλά, για να ορθοποδήσει η χώρα ,πρέπει να μπούμε σε τάξη. Να πληρώνομε τους φόρους μας και να φροντίσομε να τους πληρώνουν κι οι άλλοι. Κι ένας τρόπος είναι, λέει, να ζητάμε αποδείξεις. Ποιες αποδείξεις; Αυτές που παίρναμε πριν και τις πετούσαμε, ή τις παλιές που δικαιολογούσαμε (όσες δικαιολογούσαμε) από κάτι μαστόρους κι έπρεπε να΄ ναι τιμολόγια και να΄ ναι κι έτσι κι αλλιώς; Τώρα λέει όλες. Και τί να τις κάνομε; Να τις κρύψομε, λέει, κι όταν έρθει το νομοσχέδιο, τότε θα ξέρομε ποιες χρειάζονται και ποιες όχι. -Και πού χωράνε, βρε παιδιά, αυτά τα χαρτάκια; Να, λέει, θα πάρεις ένα κουτί και θα τις πετάς μέσα, κι αργότερα θα δεις ποιες κάνουν και ποιες όχι. -Ναι, μα αυτές σβήνουν. Γρήγορα γρήγορα λες και δεν έπιασε το μελάνι, θολώνουν και πάπαλα. -Εδώ θέλει προσοχή. Να τις κάνεις, λέει, εγκαίρως φωτοτυπία.

-527-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

-Δηλαδή πώς; Να τις κολλάω σε μια κόλλα χαρτί, για να μην γίνονται σαν τους καραβόλους και τσακ να τραβάω τη φωτογραφία, δηλαδή τη φωτοτυπία; Κι ύστερα; Να τις περνάω με το σπάγκο σαν αρμαθιά, όπως κάνουν τα αμπελόφυλλα; -Αχ, Θεέ μου, τι μού΄ μελλε να πάθω! Κι είμαι όσο να το πεις, βαρετή μ’ αυτά και ξεχασιάρα. Παίρνω την απόδειξη και την ξεχνώ στη σακούλα. Και νάσου τα σκουπίδια από πάνω, κι όλα μαζί στον κουβά. Και πώς να σωθεί η Οικονομία έτσι, και να σωθώ κι εγώ, αφού, λένε, πως όσο πιο πολλές αποδείξεις μαζέψεις ,τόσο περισσότερο αφορολόγητο θα’ χεις. Δηλαδή, κάθε μέρα θα πρέπει να μαζεύω τα μαγικά χαρτάκια, και το βράδυ, αντί να κάτσω να ξεκουραστώ, να τα ετοιμάζω, να τα ισιώνω, να τα γράφω, για να δω Θεού πρόσωπο το 2011; Και θα ισχύουν αυτά ως τότε ,ή θα ΄ χομε άλλα ; Μούπαν, πάντως, πως φωτοτυπία ξεφωτοτυπία, είναι απαραίτητο να τα καταχωρώ κιόλας. -Πώς βρε παιδιά; Σε κόλλες ή σε τετράδια; -Εγώ έχω να γράψω από τον καιρό του Νώε– Μπορείς, λέει, και ηλεκτρονικά. Να, ένα κλικ θα κάνεις, κι εντάξει η δουλειά. Πού κλικ να σας χαρώ; Σ’αυτά τα κουτιά που τα βλέπω και τα φοβάμαι; Άντε και τα έκανα όλα αυτά. Τις αποδείξεις θα τις κρατώ εγώ; Κι αν σε κανένα ξεκαθάρισμα φύγει η σακούλα για τα σκουπίδια, τι θα κάνω; Θα πω του κυρίου τάδε που θα τη γυρεύει, πως έτσι κι έτσι και πάνε; Δε με βλέπω καλά, καθόλου καλά, που λέει κι ο εγγονός μου και γελάει. Γι’αυτό ας σοβαρευτούμε και πρώτη εγώ. Το να είσαι Ευρωπαίος έχει κάποιο κόστος. Κι εγώ έμαθα να είμαι από χωριό και μάλιστα ελληνικό . 30 Ιανουαρίου 2010.

-528-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Στην Παναγία του Λαφασιού ή των Λουβών

ηγαίνοντας στο Βαθύ, μόλις ξεφύγεις από τη συνοικία Λαφάσι και προχωρήσεις λίγο ακόμα, δεξιά υπάρχει ένας δρόμος που σε οδηγεί στις εγκαταστάσεις Ψαρομπά. Αν τον ακολουθήσεις, βρίσκεσαι σ’ ένα ξεχωριστό τοπίο. Είναι ένα πλάτωμα απ’ όπου ξανοίγεται μπροστά σου ένας κόλπος. Στην περιοχή, εκτός των άλλων κτισμάτων, παλιών και νέων, υπάρχει και μια μικρή εκκλησία, αυτή της Παναγίας του Λαφασιού ή των Λουβών, αφιερωμένη στη γέννηση της Παναγίας (εορτάζει 8 Σεπτεμβρίου). Είναι και νεκροταφείο. Ο ρυθμός της είναι αυτός της ευθείας, χωρίς τρούλο, με καμαροσκέπαστη οροφή. Είναι ανακαινισμένη και πολύ περιποιημένη. Μπαίνοντας αριστερά είναι μία εικόνα της Παναγίας, που η ευσέβεια των πιστών έβαλε μπροστά της μια προσευχή-ύμνο με τους στίχους σε αλφαβητική σειρά. Στο τέμπλο είναι εικόνες από το χέρι γνωστού Καλύμνιου αγιογράφου, του Τιμόθεου Κουρούνη. Στην οροφή είναι ο Παντοκράτορας και οι Ευαγγελιστές (σ’ αυτές δεν ξεχωρίσαμε υπογραφή) Πρέπει να ήταν ζωγραφισμένη όλη εσωτερικά, αλλά με το χρόνο έγιναν πολλές φθορές. Στο τέμπλο ξεχωρίζει η υπογραφή του Τιμόθεου Κουρούνη στις εξής εικόνες: Χριστός (δαπάναις Ιωάννη Κ.Τομάζου), Παναγία (δαπάναις Καθολικής Μελισσά), Άγιος Ιωάννης, Άγιος Γεώργιος (δαπάναις Ι.Α.Τηλιακού). Πάνω από το τέμπλο είναι ο Μυστικός Δείπνος στο μέσον , και δεξιά και αριστερά οι 12 Απόστολοι. Στην είσοδο αριστερά είναι οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη. Οι περισσότερες αγιογραφίες στους τοίχους δε διακρίνονται καλά. Ένας από τους λόγους που με οδήγησαν εκεί, είναι το γεγονός πως στη θέση αυτή υπήρχε Λεπροκομείο (λουβοί είναι οι λεπροί), που λειτούργησε από τις αρχές του 20ού αι. και μέχρι σχεδόν τον πόλεμο. Τα κτίριά του σχεδόν ερειπωμένα, φαίνονται σε μικρή απόσταση

-529-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

από την εκκλησία. Είχαμε κι εμείς τους λεπρούς μας ,που θυμηθήκαμε με αφορμή το βιβλίο και την πετυχημένη τηλεοπτική σειρά το «Νησί» . Το Λαφάσι δεν είναι νησί, όπως η Σπιναλόγκα, όμως και στο μέρος αυτό πήγαιναν από τη θάλασσα, καθώς δεν υπήρχε δρόμος. Το Λεπροκομείο ήταν Δημοτικό και μεταφέρθηκε εκεί από τη θέση παλαιό Λεπροκομείο ,που βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα οι εγκαταστάσεις- κτίρια του οίκου Βουβάλη, στην ιχθυόσκαλα . Παλιότερα , μάλλον δεν υπήρχε τόπος δημοτικός να τους φιλοξενεί. Βρίσκομε πληροφορίες πως στη θέση Πλατζιόστρατα στο Χωριό (ο δρόμος που οδηγεί από το Χωριό στην Πόθια) ,υπήρχε πηγάδι απ’ όπου έπαιρναν νερό οι λεπροί με τους αραούς (ασκοί από δέρμα ζώου δεμένοι με σχοινί, που είχαν στο στόμιο χινοπόδια, ή αρατσίνακα ). Αναφέρεται πως όταν οι κάτοικοι της Καλύμνου κάθονταν στο Κάστρο (κατέβηκαν το 18ο αι.), οι λεπροί έμεναν στους ποταμούς. Εκεί γύρω υπήρχαν σπηλιές. Έμεναν άραγε σε αυτές , και γι’ αυτό έπαιρναν νερό από το πηγάδι της Πλατζιόστρατας , που δεν έχει εντοπιστεί και πίστευαν πως είχε πολύ νερό και από τον πάτο του περνούσε ποταμός; Τους φανταζόμαστε να περιφέρονται ως οι 10 λεπροί του Ευαγγελίου που είπαν το: « Ιησού επιστάτα, ελέησον ημάς» . Και ο Ιησούς εκείνους τους ελέησε και καθαρίστηκαν. Είναι ένα θέμα αυτό του λεπροκομείου ,που αφορά την κοινωνική μέριμνα στο νησί μας σε χρόνια σκλαβιάς (Τούρκοι, Ιταλοί), σε εποχές που η επιστήμη δεν είχε μέσα θεραπείας και κρύβει πολύ πόνο. Αξίζει να το μελετήσουμε περισσότερο. Μόνη παρηγορία των απόκληρων εκείνων στην ερημική τοποθεσία του Λαφασιού, η Παναγία, που γλυκαίνει με το αδύναμο φως των καντηλιών της , τις ασέληνες νύχτες και στέκει άγρυπνος φρουρός των εκεί αναπαυομένων πατέρων και αδελφών μας (Ευχαριστίες στους: Μιχαήλ Αλαχούζο ,Παναγιώτη Κουλιανό, Σεμίραμι Ψαρομπά, πατέρα Ιωάννη Χαλκίτη, Μιχάλη Μπαϊράμη -530-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Με φώτισαν ο καθένας με τον τρόπο του). 16 Ιουνίου 2011.

Επαρχία η Ελλάς

αι ξαφνικά οι απορίες μου είναι πολλές: Είμαι στην Ελλάδα ή δεν είμαι; Είναι η Ελλάδα ανεξάρτητη χώρα ή δεν είναι; Της χρειάζεται δική της Κυβέρνηση , με Πρωθυπουργό, Υπουργούς κλπ και Πρόεδρο Δημοκρατίας ή όχι ; Ερωτήματα αφελούς, που ακούει χίλια δυο από παντού και δεν καταλαβαίνει τίποτα. Είμαστε, λέει, χρεωμένοι μέχρι τα μπούνια, κι όσα μας έρχονται κατακέφαλα, είναι εντελώς απαραίτητα για να σωθούμε. Ώστε αυτή ήταν η κερκόπορτα για να μπουν οι άλλοι, οι ξένοι. Καλοί κακοί δεν ξέρω, πάντως ήταν ξεφτέρια. Τα δάνεια ,το τυράκι, να πούμε στη φάκα το βάζανε χρόνια τώρα, ήσυχα-ήσυχα. Κι εμείς μια και μέσα και κάναμε και τους πονηρούς. Τρώγαμε , πίναμε ανέμελα να το πω, και τώρα τρέχομε. Έτρεχε ο Παπακωνσταντίνου στο Λουξεμβούργο και τον ψάχναμε, τρέχει τώρα ο Βενιζέλος στις Βρυξέλλες, ως υπουργός των Οικονομικών εννοείται, κι ο Πρωθυπουργός, όπου υπάρχει σύναξη ηγετών της Ευρωζώνης, κι εμείς εδώ, μια φαγωνόμαστε, μια μονιάζομε. Και πάντως γυρίζομε γύρω από το πηγάδι, το δίχως πάτο, που πρέπει να ρίχνομε αντί να παίρνομε νερό. Ρίχνομε μισθούς, συντάξεις, τακτικές-έκτακτες εισφορές. Οι αγορές δεν μας θέλουν, οι τράπεζες δεν μας εμπιστεύονται και μαδώντας τη μαργαρίτα, ρωτάμε και ξαναρωτάμε, θα την πάρομε την πέμπτη δόση ή δεν θα την πάρομε; Τί μας χρειάζονται η Κυβέρνηση, η αντιπολίτευση, οι κοινωνικοί εταίροι (συνδικαλιστές κλπ). Να΄ ναι καλά η Τρόικα, το ΔΝΤ, οι Υπουργοί των ισχυρών οικονομικά κρατών κι είμαστε -531-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

εντάξει. Μήπως βρισκόμαστε μπροστά σε κοσμογονικές αλλαγές; Μήπως η Ενωμένη Ευρώπη, όνειρο ηγετών του παρελθόντος, όπως ο Ντε Γκωλ που την οραματιζόταν (μόνο τους Εγγλέζους δεν ήθελε μέσα), ο Ζισκάρ ντ’ Εστέν, που παραβρέθηκε στη χώρα μας στις 28/5/79 στην τελική υπογραφή της Συνθήκης ένταξης της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ, με τονΚων/νο Καραμανλή, γίνεται πραγματικότητα; Πέφτει ο ένας και τρέχουν οι άλλοι να τον σηκώσουν. Με το αζημίωτο βέβαια ,αλλά πάντως στη λογική ένας για όλους και όλοι για ένα. Αν πέσει η Ελλάδα, λένε, παρασύρει κι άλλους (βλέπε Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία), που θα πει ότι τα οικονομικά μας είναι τόσο μπλεγμένα, που ο ένας τραβά τον άλλο ή και τον κόσμο όλο. Όχι, δεν χρειάζονται πόλεμοι για να κατακτήσεις ένα λαό. Δος του κάμποσα δάνεια, όταν μάλιστα ξέρεις πως μπορεί να μην τα πάρεις πίσω, κι έγινε η δουλειά. Κι επειδή η Ιστορία όλα τα γράφει, όχι μόνο τα παλιά, αλλά και τα μελλούμενα, ας ξεφυλλίσομε μερικές σελίδες. Είχαμε, λέει, κάποτε εμείς τις πόλεις-κράτη. Της Αθήνας, της Σπάρτης, της Θήβας κ.ά. Κάποια στιγμή, όχι χωρίς περιπέτειες, ενώθηκαν κι έγινε η Ελλάδα που ξέρομε. Και η Ευρώπη, όταν έπαψε να υπάρχει η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία , χωρίστηκε σε διάφορα κράτη, ένα από τα οποία ήταν και των Φράγκων. Ο βασιλιάς των Φράγκων ,λοιπόν, ο Κάρολος ο Μέγας ή Καρλομάγνος στέφθηκε το 800 μ.χ από τον Πάπα Λέοντα Γ’ Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ένωσε τα κράτη αυτά και μετέτρεψε το Φραγκικό κράτος σε Ευρωπαϊκή Αυτοκρατορία. Η βασιλεία του Καρλομάγνου αποτέλεσε την περίοδο της πρώτης ουσιαστικής ενοποίησης της Ευρώπης και της διαμόρφωσης τριών βασικών εθνικών ομάδων ,που αργότερα αποτέλεσαν τα έθνη της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας (αυτά από την εγκυκλοπαίδεια «Επιστήμη και Ζωή»). Τώρα ποιος θα είναι ,άραγε, ο Καρλομάγνος της Νέας Ενωμένης -532-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ευρώπης; Θα είναι από τη Γερμανία, όπως και εκείνος; Κι εμείς, κι οι Πορτογάλοι, κι οι Ισπανοί, κι οι Βαλκάνιοι, τι θα είμαστε; Επαρχίες μήπως, με δική μας γλώσσα και τοπικούς άρχοντες που θα λογοδοτούν στην κεντρική εξουσία ; Μια κινούμενη άμμος η κατάσταση, και πάνω σ’ αυτή ,όχι μόνο εμείς, αλλά και τα παιδιά μας προσπαθούν να σταθούν, να σταδιοδρομήσουν, να βρουν ένα μέλλον. Ας ευχηθούμε τα καλύτερα, γιατί οι σειρήνες της ξενιτιάς σφυρίζουν όλο και πιο δυνατά. 1 Ιουλίου 2011.

Τα ασημικά του σπιτιού

νωστή είναι η έκφραση για τα πολύτιμα αντικείμενα του σπιτιού , που μαζί με τα χρυσαφικά αποτελούν το θησαυρό του και συνήθως πηγαίνουν από γενιά σε γενιά, αν δεν μεσολαβήσουν έκτακτα γεγονότα. Τελευταία συνηθίζεται και μια άλλη «τα ασημικά της χώρας» . Την χρησιμοποιούν οι πολιτικοί κυρίως, κι εννοούν τις μεγάλες δημόσιες επιχειρήσεις ή σπουδαία αγαθά, όπως είναι το νερό, ο ορυκτός πλούτος, τα λιμάνια και άλλα. Φημολογείται πως ο Γιώργος Αλογοσκούφης, ο πρώην Υπουργός Οικονομικών την πρωτοχρησιμοποίησε μ’αυτό το νόημα,και έκτοτε οι Υπουργοί όταν σχεδιάζουν να αξιοποιήσουν, να εκποιήσουν ή να κάνουν κάτι τέλος πάντων με αυτά «τα ασημικά», ακούν τα σχολιανά τους. Μα και τα γνωστά μας ασημικά τι παθαίνουν; Τα στολίδια αυτά του σπιτιού, που τα γυαλίζομε, τα στολίζομε στις βιτρίνες και τα καμαρώνομε στις γιορτές καθισμένοι στο σαλόνι μας, κινδυνεύουν κατά πως φαίνεται, αφού και του μεγάλου σπιτιού μας ,της χώρας μας, «τα ασημικά» κινδυνεύουν. Άκουγα προημερών μια κυρία να λέει πως βρήκε μια καλή δουλειά. Αντιπροσωπεύει κάποιους και για λογαριασμό τους αγοράζει -533-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

πολύτιμα αντικείμενα, λίρες και χρυσαφικά και με τα ποσοστά που παίρνει κάνει καλό μεροκάματο. Έχει ζυγαριά και τα ζυγίζει, αφού τα παίρνει με το γραμμάριο ανάλογα με τα καράτια, χωρίς φυσικά να υπολογίζεται η εργασία. Τα στέλνει στην Αθήνα και σε λίγες μέρες έρχονται τα χρήματα. Το πόσα είναι ας μην το συζητήσουμε καλύτερα. Όμως ποια είναι η ουσία; Δώρα για τα γεννητούρια, βαπτίσεις, αρραβώνες, γάμους, διάφορες επετείους με συναισθηματική αξία, ξεπουλιούνται βουβά ,βουβά, για να καλυφθούν ανάγκες. Κι αν αυτά ήταν τα τελευταία πολύτιμα πράγματα του σπιτιού, τι θα γίνει στην επόμενη δυσκολία; Μια κατάσταση σαν να είναι πόλεμος. Πώς δίναν τότε τα δακτυλίδια, τα περιδέραια, μέχρι και τις βέρες για λίγο λάδι, λίγο στάρι, κάτι φαγώσιμο τέλος πάντων; Ένα τέτοιο πράγμα. Τότε όμως η ανάγκη ήταν αδήριτη. Ή τα έδινες και ζούσες ή πέθαινες. Τώρα είναι, λέει ,για να πληρωθεί η εφορία, ο ΦΠΑ, η δόση του δανείου, οι κάρτες. Και φτωχαίνει το κάθε σπίτι. Και όπως «φασούλι –φασούλι γεμίζει το σακούλι», έτσι «φασούλι –φασούλι αδειάζει το σακούλι». Φεύγει το χρυσό του κάθε σπιτιού και της χώρας συνολικά. Γέμισε ο κόσμος με επίσημα μαγαζάκια που αγοράζουν χρυσό. Η τηλεόραση μια χαρά τα διαφημίζει κιόλας. «Σας στέλλομε, λένε, τις ειδικές θήκες, βάζετε μέσα τα κοσμήματα που δε χρειάζεσθε, τα στέλλετε σε μας και σε λίγες μέρες παίρνετε τα χρήματά σας». Ποιοί τα αγοράζουν; Δικοί μας ή ξένοι; Κι εμείς που λέγαμε πως οι κατοχικές δυνάμεις πήραν το χρυσό μας από την Τράπεζα της Ελλάδος και θα πρέπει να το ζητήσομε πίσω… Τώρα μήπως τον δίνομε μόνοι μας, χωρίς καν να το καταλαβαίνομε; Οι πολιτικοί, οι συνδικαλιστές κι όσοι έχουν φωνή βγάζουν πύρινους λόγους για τα «ασημικά της χώρας». Άλλοι για να αξιοποιηθούν κι άλλοι για να μείνουν ως έχουν. -534-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γι’ αυτή την αιμορραγία που στραγγίζει λίγο-λίγο και την τελευταία ικμάδα, το συναισθηματικό έστω αποκούμπι της κάθε οικογένειας, δε μιλάει κανείς; Σαν να μη συμβαίνει τίποτα. Παλιά, όταν σπούδαζε μια κοπέλα, λέγανε πως φοράει βραχιόλι στο χέρι της. Τώρα όλα τα βραχιόλια στο σφυρί. Και τα διπλώματα, με τα παιδιά μας που φεύγουν και τα κοσμήματα-στολίδια, που πουλιούνται μαζί με τις χαρές και τις συγκινήσεις που συνόδευαν την αγορά τους. 25 Ιουλίου 2012.

Παναγίες της Καλύμνου Παραδόσεις και θρύλοι

Αύγουστος είναι της Παναγίας. Η κορυφαία επέτειος της Κοίμησής της, σημαδεύει όχι μόνο τον Αύγουστο, αλλά όλο το καλοκαίρι. Άγνωστο το πότε πρωτοκαθιερώθηκε η Κοίμηση. Μερικοί εκκλησιαστικοί χρονογράφοι αναφέρουν πως πρώτη φορά εορτάστηκε στην Έφεσο. Τα πρώτα χρόνια δεν εορταζόταν την ίδια ημερομηνία σε όλες τις Χριστιανικές εκκλησίες. Αργότερα ορίστηκε η 15η Αυγούστου. Πάμπολλα είναι τα ονόματα που η χριστιανική ευλάβεια χάρισε στην Παναγία: Γλυκοφιλούσα, η Παναγία που γλυκαίνει τους πόνους. Δεξιοχέρα, που αγκαλιάζει με την αγάπη της όλο τον κόσμο. Ελεούσα που ελεεί τον πτωχό και τον απροστάτευτο. Γρηγορούσα, που αγρυπνά στον άρρωστο. Οδηγήτρια, που οδηγεί τα βήματά μας στο καλό. Φανερωμένη, που φανερώνει τη λύση σε κάθε δύσκολη στιγμή. Διασώζουσα, που τρέχει να μας σώσει από κάθε κίνδυνο. Με 38 εκκλησίες και εκκλησάκια η ευσέβεια του καλυμνιακού

-535-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

λαού τίμησε την Παναγία (αυτά από πηγή του 1972. Τώρα ίσως να είναι περισσότερα). Η παλαιά μητρόπολη της Καλύμνου, η Παναγία των Τσικχουών (από τα τσίκχουα, τα κουκούτσια των ελιών λόγω ελαιοτριβείου που είχε ) εορτάζει μεγαλόπρεπα τη μνήμη της . Κτισμένη σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής έζησε μέρες δόξας. Το ξύλινο περίτεχνο τέμπλο της χρονολογείται από το 1802. Για το χρύσωμά του έδωσαν οι γυναίκες τα χρυσαφικά τους. Η παράδοση αναφέρει πως το 1797 βρέθηκε εκεί η εικόνα της σε ανασκαφή και κτίσθηκε αμέσως ο ναός. Πολλά έχουν γραφεί γι’ αυτή την εκκλησία. Λένε π.χ. πως έλειπε μια κολόνα που ήταν αδύνατο να βρεθεί. Τελικά βρέθηκε και μεταφέρθηκε από τον Κάβο Κριό. Τοποθετήθηκε πρώτη, στη δεξιά μεριά προς το Άγιο Βήμα . Ξεχωρίζει γιατί δεν έχει ραβδώσεις. Να μην παραλείψομε να πούμε, εκτός από τις άλλες εικονογραφίες του τέμπλου κλπ και για την εξαιρετική εικόνα στον τοίχο στο δεξιό κλίτος ,του Μιχαήλ Αλαχούζου. Παριστάνει το μικρό Χριστό στα χέρια του γέροντα Συμεών. Το φως που εστιάζεται στο κεφάλι του Συμεών και στο μικρό Χριστό, δίνει την ωραιότερη ίσως παράσταση του θέματος της Υπαπαντής του Κυρίου . «Νυν απολύεις τον δούλο σου ,δέσποτα»που είπε ο γέρων Συμεών. Θρύλοι και παραδόσεις τυλίγουν τις περισσότερες Παναγιές. Πώς να ξεχάσομε την Κυρά Ψηλή στο Βαθύ, που βρήκε την εικόνα της ο βοσκός σε μια σπηλιά στο βουνό, μέσα σ’ ένα καραβάκι που έπλεε σε μια γούβα με νερό , που ερχόταν ποιος ξέρει από πού; Καθώς την έφερνε στο Βαθύ όλο την έχανε και την ξανάβρισκε στο ίδιο μέρος. Ή τον Αχμέτ Γκιούλ Πασά, εξιλσλαμισμένο ελληνόπουλο, λένε, που σαν σώθηκε από μεγάλη φουρτούνα έδωσε τα χρήματα για να χτιστεί το Κάστρο της Παναγιάς. Αμ, η Παναγιά η Χωστή, πάλι στο Βαθύ; Λένε, πως μια νύχτα Ανάστασης χώθηκε στη γη με το εκκλησίασμά της για να γλιτώσει από τους Αγαρηνούς, κατά πώς την ειδοποίησε -536-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

η Αγία Ειρήνη, πού΄ ναι στην είσοδο του λιμανιού της Ρίνας. Πόσες Παναγίες, κοντινές ή μακρινές; Η Γαλατιανή στα Αργινώντα που έδιωξε ,λένε, την πανούκλα, η Παναγιά της Ψερίμου, της Τελέντου, του Κάστρου της Χρυσοχεριάς, η Παναγία των Λουβών και τόσες άλλες. Χώρια οι Παναγίες της Πόθιας, όπως η Καλαμιώτισσα, η Ευαγγελίστρια, η Υπαπαντή, η Φανερωμένη. Σαν αρρώστησε, λένε, η Παναγία, το΄ μαθε όλη η πλάση. Το΄ μαθε κι η μέλισσα που ζύμωνε κείνη την ώρα και πήγε με τα ζυμάρια να τη δει. «Συγχώρα με, μάνα, μα τρόμαξα πολύ». Κι η Παναγιά συγκινημένη ,της είπε: «Δίχως σκαφίδι να ζυμώνεις και τα ζυμάρια που κολλούν στα χέρια σου να γίνονται μέλι. Κι από κει να βγαίνει και το κερί για τις λαμπάδες που ανάβουν οι άνθρωποι . Ευλογημένη να είσαι, μέλισσα». Αλήθεια ποιος μπορεί να μετρήσει λαμπάδες και κεριά που ανάβονται για ικεσία, για ευχαριστία, για παρηγορία στη μάνα του Χριστού; 16 Αυγούστου 2012.

Φως εσπερινόν. (Του Αγίου Φανουρίου)

ίμαι γενικά φιλακόλουθη. Πώς να το κάνουμε; Είναι η παράδοση από τη μάνα μας που μπαινόβγαινε και μας ξυπνούσε Κυριακές και γιορτές, είναι οι εκκλησιασμοί με το σχολείο που έδιναν επισημότητα στις εκκλησίες που πηγαίναμε ή ακόμα και τα κατηχητικά του καιρού εκείνου που μας κρατούσαν από κοντά. Όμως οι εσπερινοί έχουν μια ιδιαίτερη χάρη. Είναι η ώρα τέτοια εκεί με τη δύση του ηλίου, είναι ο τόπος ,συνήθως εξωκλήσια κλειστά και αλειτούργητα τον άλλο καιρό,

-537-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

είναι και το όλο σκηνικό που δημιουργείται. Αυλές περιποιημένες, πεζούλια στρωμένα και εφεδρικά σκαμπό, η εικόνα του Αγίου έξω και δίπλα τα κεριά που ανάβονται. Το αναλόγιο με τους ψάλτες συνήθως στην αυλή και ο ιερέας με το θυμιατό και τις ευχές του, σε ένα διαρκές μέσα έξω. Σ’ ένα τραπεζάκι τοποθετημένοι οι άρτοι των εορταζόντων ο ένας πάνω στον άλλο και δίπλα τα χαρτιά με τα ονόματα που θα διαβαστούν. Πού βρίσκονται τα ασπροκεντήματα, οι γλάστρες, τα λουλούδια ; Δε συζητάμε για τα ασπρίσματα που κάνουν καινούργια τα μονοστηράκια. Όσο μακρινά και να΄ ναι θα βρεθεί η νοικοκυρά που θα τα νοιαστεί. Κι ο κόσμος πάντα ενημερωμένος, γυναικείος πληθυσμός ως επί το πλείστον, δεν αφήνουν άγιο παραπονεμένο. Αν εξαιρέσουμε την Παναγία που κατέχει τα σκήπτρα, ο άγιος Φανούριος είναι από τους πρώτους σε προσκυνητές. Είναι αυτός που βρίσκει τα χαμένα αντικείμενα ,αν του τάξεις μια πίτα που θα μοιραστεί στη γιορτή του για να συγχωρεθεί η μάνα του. Η εικόνα του πρωτοβρέθηκε στη Ρόδο από τον Μητροπολίτη Νείλο (1356-1369). Τον παρίστανε ντυμένο στρατιωτικά και κρατούσε λαμπάδα και σταυρό. Γιορτάζεται στις 27 Αυγούστου . Στην Κάλυμνο έχομε Άγιο Φανούριο πάνω από το Ορφανοτροφείο αρρένων που συγκεντρώνει κόσμο και λαό . Οι αυλές του με ένα ωραίο δένδρο στη μέση κι άλλα ολόγυρα γεμίζουν ασφυκτικά. Άρτοι και φανουρόπιτες «ων ουκ έστιν αριθμός». Τι γίνεται παιδιά ; Όλοι το νου μας χάσαμε; Τελευταία έμαθα και για άλλον ένα που βρίσκεται δεξιά και πάνω μετά την πλατεία των Ελιών. Φέτος θα εγκαινιαζόταν και ένας ακόμα στον πάνω δρόμο εκεί προς την Μυρτιώτισσα. Μια και ο γνωστός μου άγιος Φανούριος μου έπεφτε μακριά, είπα να τιμήσω το γείτονά μου πάνω από τις Ελιές. -538-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μόνο που πήρα λάθος δρόμο και βρέθηκα σ’ ένα ανηφορικό και στενό αδιέξοδο που δεν ήταν για μένα. Τέλος βρήκα την εκκλησούλα, ιδιωτική μάλλον και διπλή. Άγιος Φανούριος και άγιος Νικόλαος. Έχει δύο καμάρες ,μια για την κάθε μία ,και ενώνονται εσωτερικά. Ωραία η αυλή, στρωμένα τα πεζούλια, τα δένδρα σκίαζαν κι ο κόσμος όλο και μαζευόταν. Χάρη που την έχει ο άγιος αυτή την εποχή που χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα. Τι δεν καλείται να βρει; Από χαμένα κλειδιά και χαρτιά μέχρι και καμιά θέση στο δημόσιο. Οι ψάλτες φυσικά στην αυλή, οι καλλίφωνοι προσκυνητές όλο και ενίσχυαν τη ψαλμωδία κι ο πατήρ Ιερεμίας Σακαλέρος έκανε την ακολουθία με το σύνηθες μέσα- έξω. Μετά και την ύψωση των άρτων άρχισε η προσφορά των ποικίλων γλυκισμάτων για τη μάνα του Αγίου Φανούρη. Χαρτοπετσέτες ,αλουμινόχαρτα, πλαστικές σακούλες γέμιζαν. Να μην κακοκαρδίσουμε καμιά νοικοκυρά που πρόσφερε την πίτα της. Λέτε και γι’ αυτό να συγκεντρώνει τόσο πολλούς ο άγιος Φανούριος; «Ελθόντες επί την ηλίου δύσιν» Τέτοιες ώρες δε χωρούν στενόχωρες σκέψεις . Ακούς ύμνους, βλέπεις κόσμο, σε κερνάνε, εύχεσαι «και του χρόνου». Η ευτυχία τελικά κρύβεται σε κάτι πολύ απλό. 10 Σεπτεμβρίου 2012.

Και μετά ήρθε η Άνγκελα

αι στα καλά καθούμενα,αρχές του Οχτώβρη, οι τηλεοράσεις άλλο θέμα δεν είχαν από την ξαφνική επίσκεψη της Καγκελαρίου Μέρκελ.

-539-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Δεν είναι και τυχαίο γεγονός, ιδίως τώρα με την κρίση. Τα τελευταία δυόμισι και βάλε χρόνια με τα μνημόνια και τις περικοπές, για νάρθομε οι παραστρατημένοι στα ίσια μας ,το τι λέγαμε από μέσα μας για εκείνη δε λέγεται. Με το απλούστερο ντύσιμο του κόσμου, ένα σακάκι μακρύ κι ένα παντελόνι, χωρίς πολλά στολίδια, με κοντά ξανθά μαλλιά, γαλανά μάτια κι αγγελικό χαμόγελο, σε κάθε συνάντηση αγκάλιαζε και φιλούσε όλους τους ηγέτες της Ευρώπης και προσπαθούσε να επιλύσει το πρόβλημά μας και όλης της Ευρωζώνης ενδεχομένως. Όμως, βράχος η γυναίκα . Νάιν γι’αυτό, νάιν για το άλλο. Κατάφερε κι έκανε τη Γερμανία πρώτο νούμερο κι οι άλλοι, πώς να το πούμε, κρεμόντουσαν από τα χείλη της. Τώρα, αφού κάναμε τον κάνονά μας κι η ουρά για να γλιτώσουμε είναι όπως πάντα κακοφάγωτη, ήρθε να μας δει . Σου λέει αναπνέουν ,δεν αναπνέουν … Κι εμείς από τη χαρά μας είπαμε να της επιφυλάξουμε παλλαϊκή υποδοχή. Μόνο που αυτοί που είχαν την ευθύνη για την ασφάλειά της σκέφτηκαν να την προστατέψουν από τις αυθόρμητες εκδηλώσεις μας. Και νάσου χιλιάδες αστυνομικοί στους δρόμους, ελεύθεροι σκοπευτές, υδροφόρες με εκτοξευτήρες νερού ,κάτι πρόχειρα χημικά κι από πάνω ελικόπτερα. Αποστειρωμένοι οι δρόμοι που θα περνούσε. Όταν την είδαμε να κατεβαίνει από το αεροπλάνο, κάπως ξαφνιαστήκαμε .Μα αυτή είναι μια καλή κυρία, σαν τόσες και τόσες που συναντά κανείς, προσιτή και εγκάρδια. Μια κυρία ευγενής που χαίρεσαι να κάνεις παρέα μαζί της. Την υποδέχτηκε ο Πρωθυπουργός μας χαμογελαστός και κάπου έβαζε το χέρι του στην πλάτη της σαν για να την προστατέψει. Μετά τις χαιρετούρες με τους επισήμους, τα αγήματα και τις μπάντες με φόντο τα κόκκινα χαλιά, μπήκαν στα αυτοκίνητα για να έρθουν στο Πρωθυπουργικό γραφείο, τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κλπ. κλπ. Μια επίσκεψη ολιγόωρη, αλλά πολύ σικ που λένε. -540-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Όμως κάτι τρεμόπαιζε στον αέρα. Μια σοβαρότητα κάτω από τα χαμόγελα κι ένα χτυποκάρδι που ξέφευγε και πετάριζε ολόγυρα. Τι θα πουν με τον Πρωθυπουργό, τον Υπουργό των Οικονομικών και όλους που κρατούν τις τύχες μας στα χέρια τους; Θα φέρει δώρα; Για τη δόση λέμε τώρα, την αναμενόμενη επιμήκυνση στην εφαρμογή του προγράμματος κι ό,τι άλλο χρειάζεται η στεγνή οικονομία μας . Είναι σωστό που τα ζητάμε πρώτοι ή να περιμένουμε τι θα πει, μη θυμώσει κιόλας. Βέβαια η Γερμανία δεν είναι μόνη της επικεφαλής της Ευρώπης. Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αυτή κι εμείς ισότιμο μέλος της(;) Κι η Άνγκελα χαμόγελο χαμόγελο, αλλά τα οφέλη αόρατα. Είναι λένε η «ατμόσφαιρα» το «κλίμα». Ο Θεόδωρος Πάγκαλος σ’ ένα από τα ωραία που λέει ,όταν έχει κέφια, σημειώνει: «Στην πολιτική κανείς δεν ευεργετεί τους άλλους και κανείς δεν είναι αποδέκτης φόρου ευγνωμοσύνης. Ο καθένας κάνει αυτά που μπορεί και το ρόλο του καθορίζει η Ιστορία» (Καθημερινή 19/3/95). Και για να συνεχίσομε στη σκέψη του Πάγκαλου, μήπως η ιστορία καθορίζει να μπει η Γερμανία και τυπικά επικεφαλής της Ευρώπης; Για την ώρα οι λαοί ζορίζονται πολύ με τον αγώνα του σήμερα και παύουν να κάνουν όνειρα . Ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος (ΒΗΜΑ 21/5/93) παρατηρεί: «Οι ψυχαναλυτές λένε ότι οι άνθρωποι που δεν ονειρεύονται είναι άρρωστοι. Κατ’επέκτασιν και οι κοινωνίες που δεν ονειρεύονται είναι άρρωστες… Και δυστυχώς ζούμε σε κοινωνίες που δεν ονειρεύονται πια...» 20 Οκτωβρίου 2012.

-541-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Η κοινωνία μας

ι είναι η κοινωνία μας; Πολύ απλά θα΄ λεγα πως είσαστε εσείς κι εγώ, όλοι γύρω μας, Άρχοντες και απλοί πολίτες, μεγάλοι και μικροί, ένα πάζλ από μορφές γνωστές και άγνωστες. Κατά τους ειδικούς, μία ένωση ανθρώπων που βρίσκονται κάτω από κοινά ήθη και έθιμα και νόμους οικονομικού, πολιτικού ,ηθικού, ιδεολογικού χαρακτήρα. Κατά τον Αριστοτέλη η κοινωνία απορρέει από την ίδια τη φύση του ανθρώπου ως ζώου κοινωνικού, και για τον λόγο αυτό διαφορετικού από τα άλλα ζώα. Όλοι οι φιλόσοφοι διατύπωσαν κατά καιρούς τις απόψεις τους για το τι είναι κοινωνία και πού βασίζεται. Οπωσδήποτε από τους πρωταρχικούς λόγους για το σχηματισμό των σύγχρονων κοινωνιών είναι ο οικονομικός. Η τεράστια αύξηση του πληθυσμού προκάλεσε και την ανάγκη αύξησης της μαζικής παραγωγής και της κατανάλωσης αγαθών και όχι μόνο. Προέκυψε όπως ήταν φυσικό και η ανάγκη οργάνωσης της κοινωνίας σε πολλά επίπεδα, όπως η ενιαία γλώσσα, οι νόμοι ,η εκπαίδευση, οι συγκοινωνίες κλπ και γενικά μια ομοιόμορφη προσπάθεια για την υλοποίηση διαφόρων σκοπών υλικών ή άλλων. Κοντολογίς η κοινωνία είναι ένας ζωντανός οργανισμός που έχει ανάγκες, αισθάνεται, αντιδρά και κάνει διάφορα, πότε καλά, πότε κακά. Σήμερα υπάρχει και αυτό που λέμε παγκόσμια κοινωνία και εννοούμε ανθρώπους σε μακρινές χώρες, που ωστόσο μας ενδιαφέρουν, γιατί μας επηρεάζουν με ποικίλους τρόπους (με τα προϊόντα ή τους πολέμους τους), και που μπορεί να τους βοηθούμε κιόλας μέσω οργανώσεων όπως η UNISEF και άλλες, αν είναι πιο φτωχοί από μας. Δίπλα μας όμως είναι η ελληνική κοινωνία, η τοπική μας κοινωνία.

-542-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μέσα στην κάθε κοινωνία υπάρχουν πάμπολλες μικρές κοινωνίες, όπως η οικογένεια, οι επαγγελματικές οργανώσεις, οι σύλλογοι κλπ. Η κοινωνία μας πολλές φορές βρίσκεται σε δύσκολη θέση, χειμάζεται όπως καλή ώρα τώρα ή για να πάμε παλιότερα, σε πολέμους ή μεγάλες επιδημίες. Τότε οι άνθρωποι χάνοντας τα στηρίγματα τους, οικονομικά ή άλλα χάνουν τον εαυτό τους, ακόμα και τις αρχές και τις αξίες τους. Και τότε παρουσιάζονται αυτοί που μπορούν, που δεν καταθέτουν τα όπλα. Μπαίνουν μπροστά και, ώ του θαύματος, βρίσκουν συμπαραστάτες. Μα γίνονται αυτά; Γίνονται, μόνο που κάνομε πως δεν τα βλέπομε πολλές φορές ή τους βρίσκομε και λάθη. Όποιος πηγαίνει το μεσημέρι στο Α΄ Σχολείο να πάρει τα παιδιά του, βλέπει στα παράθυρα ομοιόμορφα δεματάκια. Είναι οι 25 μερίδες φαγητού για τα παιδιά του ολοήμερου. Στο παλιό Ορφανοτροφείο θηλέων υπάρχει ολόκληρο συνεργείο που ετοιμάζει 150 μερίδες φαγητού κάθε μέρα, εκτός από τις 25 των παιδιών. (οι αριθμοί μπορούν να αλλάζουν). Αυτά από την Τράπεζα Αγάπης της Μητρόπολης. Στον άγιο Μάμμα προσφέρονται περί τις 70 μερίδες κάθε μεσημέρι, που μαγειρεύουν γυναίκες της ομάδας Ταβιθά (Γυναίκα ελεήμων, όπως αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων ) Όλες οι ενορίες έχουν τους καταλόγους τους, με ανθρώπους που χρειάζονται υποστήριξη και οι ιερείς κάνουν ό,τι μπορούν με τη συμπαράσταση των ενοριτών. Υπάρχουν Σωματεία που βοηθούν φοιτητές, αρρώστους και γενικά ανθρώπους σε δύσκολη κατάσταση. Γίνεται λόγος για κοινωνικό παντοπωλείο. Προσεχώς και φαρμακείο. Υπάρχει ένα δίχτυ προστασίας που ξεκινά από τον Δήμο που ανέκαθεν στήριζε αναξιοπαθούντες και με την τελευταία κρίση έχει εντείνει τις προσπάθειές του , είναι η Εκκλησία που -543-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

διαχρονικά ήταν παρούσα στα δύσκολα ,αναλαμβάνοντας το ρόλο του Καλού Σαμαρείτη, κι υπάρχουν οι ανώνυμοι άνδρες και γυναίκες που προσφέρουν αγαθά ,διαθέτουν χρόνο και κόπο και δίνουν τον εαυτό τους για τους άλλους. Αυτό είναι που λέμε «ο οβολός της χήρας». Χωρίς τυμπανοκρουσίες, χωρίς δημόσιους επαίνους, κάνουν το χρέος τους προς τους αδύναμους, τους γέροντες, είτε είναι στο Γηροκομείο (άλλο σπουδαίο ίδρυμα του τόπου μας), είτε είναι μόνοι, στα παιδιά, τους αρρώστους. Αυτή είναι η κοινωνία μας . Ας ξεχάσομε τα κακά της ,ας δούμε τα καλά της κι ας σταθούμε βοηθοί και συμπαραστάτες όσων μπαίνουν μπροστά. Ο μητροπολίτης μας με τους ιερείς, ο δήμαρχος με τους δημοτικούς συμβούλους και όσοι είναι επικεφαλής σε Συλλόγους και Σωματεία ή άλλες ομάδες φιλανθρωπικού χαρακτήρα χρειάζονται τη στήριξή μας . Καλά Χριστούγεννα Δεκέμβριος 2012.

Τα μορμολύκεια

ού τα θυμήθηκα τώρα τα μορμολύκεια, που τά΄ λεγε ο καθηγητής μας ο Κακριδής πολλά χρόνια πριν. Μορμώ για τους αρχαίους ήταν ένα φοβερό θηλυκό τέρας, και μορμολύκεια τα φόβητρα με τη μορφή του. Για να ησυχάσουν τα παιδιά κατασκεύαζαν κάτι τέτοια προσωπεία. -Μπου-μπου, Μορμώ ,τους έλεγαν, όπως θα λέγαμε εμείς, κάθισε φρόνιμα γιατί θα σε φάει ο λύκος. Αυτά τα φόβητρα μού’ ρχονται στο νου καθώς ακούω τις ειδήσεις. Έρχεται η Τρόικα; Θα δώσει τη δόση; Κι αν τη δώσει, με τί όρους θα είναι:

-544-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ποια τρόικα; Τώρα την ξέρομε όλοι. Είναι αυτή που μας δάνεισε γιατί δεν είχαμε μυαλό, κι όταν άδειασε η τσέπη μας πέσαμε στην ανάγκη της. Έτσι, από το 2010 και μετά άρχισε ν’ απλώνεται ένα αόρατο πέπλο ανησυχίας στην αρχή και φόβου με τα όλα του στη συνέχεια. Πώς βλέπεις ένα θρίλερ και με κάθε τρίξιμο της πόρτας χτυπά η καρδιά σου; Ένα τέτοιο πράγμα. Ο Χίτσκοκ τα ξέρει καλά αυτά. Πρώτα άρχισαν οι προειδοποιήσεις ότι δεν πάει καλά η οικονομία μας κι αν βάλομε όλοι από κάτι θα περισώσομε την κατάσταση . Έκαναν και στη Βουλή θαρρώ μια κίνηση να κατατίθενται χρήματα σ’ ένα λογαριασμό, για τη σωτηρία της Πατρίδας. Έβαλε κι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ένα ποσόν ,κάποιοι συνταξιούχοι πρόσφεραν τη σύνταξή τους, ομογενείς του εξωτερικού έστειλαν τη συνεισφορά τους και ένας ή δύο Δήμαρχοι από την Ιταλία έδωσαν το μισθό τους. Πήγε και μια γιαγιά που άνοιξαν τα εγγόνια της τον κουμπαρά τους κι όλοι μαζί δώρισαν το περιεχόμενό του, για να δώσουν κι ένα μάθημα πατριωτισμού. Την έδειξε κι η τηλεόραση. Τι λέει τώρα ήθελα να΄ ξερα. Κατά τον Μάιο 2010 μπήκαμε στο μηχανισμό στήριξης ή στα μνημόνια κλπ. Πού τη βρίσκουν όμως τη διατύπωση! Πώς μπαίνει ένας σοβαρά άρρωστος στην εντατική, ή πώς κάποιος που του συνέβη κάτι τραγικό θέλει ψυχολογική υποστήριξη; Αυτό. Ωραία λόγια για να εξηγήσουν πως δεν είμαστε καλά και προσπαθούν να μας ζωντανέψουν. Κι άρχισαν τα όργανα. Οι καταθέσεις είναι ή δεν είναι εγγυημένες στις τράπεζες; Κι αν χαθούν οι οικονομίες μιας ζωής τι θα γίνομε; Κι άδειασαν στο πι και φι οι Τράπεζες, έτσι από φόβο. Και να΄ θελες ν’ανοίξεις μια δουλειά για σένα ή το παιδί σου, γιατί να θυσιάσεις το όποιο κεφάλαιο έχεις, για ένα αβέβαιο αποτέλεσμα; -545-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Τα μορμολύκεια είναι πολλά. Και το στεγαστικό που πήρες, πώς θα το εξοφλήσεις τώρα που χαμήλωσαν οι μισθοί ή που έμεινες άνεργος κι η σύνταξη των γονιών που βοηθούσαν βούλιαξε κι αυτή; Πάνε και τα επιδόματα των πολυτέκνων κλπ και τα διάφορα βοηθήματα που μπορεί να είχαν τις μικροατασθαλίες τους, όμως ήταν χρήματα που έπεφταν στην αγορά. Και τώρα η θηλιά είναι στο λαιμό μας και με τα χεράκια μας βεβαίως. Αν κάνομε αυτά που πρέπει, δηλαδή ό,τι μαζεύομε κι ό,τι μαζέψαμε, διαχρονικά κι οικογενειακώς να το πηγαίνομε στην Εφορία, θα μας δώσουν τη δόση. Κι αν συνεχίσομε να πληρώνομε τα χαράτσια μέσω της ΔΕΗ κι αν απολυθούν τόσες χιλιάδες δημόσιοι υπάλληλοι, πάει καλά. Αν όχι, θα μας φάει η Μορμώ. Τι λέω τώρα. Ήρθε η ίδια να φοβερίσει την Κύπρο, βάζοντας χέρι στις καταθέσεις, και μέσω αυτής σ’ όλη την Ευρώπη. Ένα θηρίο είναι μπροστά από την πηγή του νερού. Αν του δώσουν να φάει μια κοπέλα, θα το αφήσει να τρέξει. Αν όχι, θα πεθάνουν όλοι. Μας αξίζουν αυτά; Αξίζουν στους λαούς της Ευρώπης με τον πολιτισμό και την ιστορία τους; Μέσα στον 20ό αιώνα έζησαν δύο παγκόσμιους πολέμους και στάθηκαν όρθιοι. Και τώρα που μόνιασαν, να διαλυθούν για τις αγορές, τις Τράπεζες, τον πλούτο; Πώς θα τα κρίνει αυτά η ιστορία και πώς θα αξιολογήσει την εποχή και τους ηγέτες της; Τα ερωτήματα είναι πολλά. Απρίλιος 2013. Μαρία Ζαΐρη Φιλόλογος, Επίτιμος Πρόεδρος Αναγνωστηρίου

-546-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Γιάννης Θ. Πατέλλης

«Η ξενιτιά το χαίρεται το μοσχολούλουδό μου»

ρχές της δεκαετίας του ΄ 50 άρχισε το μεγάλο μεταπολεμικό κύμα μετανάστευσης, κυρίως προς Αυστραλία και Αμερική. Για την Αυστραλία, η οποία ζητούσε Ευρωπαίους μετανάστες, τα πράγματα προχωρούσαν γρήγορα, με συνοπτικές διαδικασίες. Περνούσες από γιατρούς κι αν είχες καλή υγεία και παραγωγική ηλικία μπάρκαρες με το «Πατρίς». Τα υπόλοιπα είναι απαθανατισμένα σε καρτποστάλ εποχής, σε πολυκαιρίτικες φωτογραφίες με τοποθεσίες και ημερομηνίες όπισθεν, σε κιτρινισμένα γράμματα και σε τωρινά βιβλία και περιοδικά με αναμνήσεις μεταναστών. Κάποιοι από αυτούς παρέμειναν αστοί, εστιάτορες, έμποροι, επαγγελματίες, σε μεγάλα αστικά κέντρα: Σίδνεϋ, Μελβούρνη, Αδελαΐδα. Πολλοί άλλοι τράβηξαν βόρεια. Βρέθηκαν σε αφιλόξενα τροπικά δάση, μπούσα, μίνες, κανάλια. Σε λίγα χρόνια ο μόχθος των μεταναστών μετέτρεψε το Ντάργουιν σε μεγάλη πολιτεία, σύγχρονη. Για τους Καλύμνιους έγινε δεύτερη πατρίδα. Η νοσταλγία της ξενιτιάς γλύκαινε με την παρουσία συγγενών, φίλων, γειτόνων από το νησί. Οι περισσότεροι πρόκοψαν, έκαναν περιουσίες, τα παιδιά τους αποτελούν μέρος του επιστημονικού δυναμικού της Αυστραλίας. Κάποιοι γύρισαν στο νησί, άλλοι πάνε κι έρχονται, όλοι διατηρούν και την αυστραλιανή υπηκοότητα, ιδιαίτερα χρήσιμη στην εποχή μας. Η Αμερική έβαζε αυστηρότερες προϋποθέσεις και δυσκολίες. Έπρεπε να υπάρχει πρόσκληση από συγγενή και η διαδικασία ήταν χρονοβόρα. Θυμούμαι, αρχές της δεκαετίας του ΄60, να κουνάω το μαντίλι στην προβλήτα του Αγίου Νικολάου στον Πειραιά. Αποχαιρετούσα το «Βασίλισσα Φρειδερίκη» με τον

-547-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

αδελφό μου, για Νέα Υόρκη. Τότε μάλιστα, την ώρα που έλυνε κάβους το υπερωκεάνιο, ανάμεσα στα απλωμένα χέρια του πλήθους, το βουητό από το θρήνο του αποχαιρετισμού, η μπάντα του πλοίου στο κατάστρωμα παιάνιζε εμβατήρια. Θύμιζε νότα παρηγοριάς στα δάκρυα του αποχωρισμού. Πριν κάποια χρόνια, κυρίως από τη δεκαετία του ’90 που άρχισε η επίπλαστη ευημερία, την ξενιτιά την είχαμε απωθήσει. Έτσι, στα σύντομα ταξίδια μου σε Καναδά, Αμερική, στις συναναστροφές με τους απόδημους συμπατριώτες μας της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, μου φαίνονταν ακατανόητες ορισμένες εμμονές τους : Ο παλαιάς κοπής πατριωτισμός, η θρησκευτική ευλάβεια στην αναπαράσταση των εθίμων, το κόλλημα τους στη στερημένη Κάλυμνο της δεκαετίας του ’50, όπως την άφησαν όταν μετανάστευσαν για να επιζήσουν. Σαν να αγνοούσαν ότι ο τόπος τους, η χώρα ολόκληρη, αναπτύχθηκε. Τώρα εμείς, οι γηγενείς της ευμάρειας, καθιερώναμε, ως αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχαγωγίας μας, τα τουριστικά ταξίδια, τα φτηνά ψώνια στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, με το ισχυρό Ευρώ μας. Έως πρόσφατα. Αυτά τα τελευταία χρόνια, ακόμα, υποδεχόμασταν στρατιές άλλων φτωχών μεταναστών, χωρίς χαρτιά, χωρίς πράσινη κάρτα, δίχως στον ήλιο μοίρα. Παράνομοι, κυνηγημένοι μα χρήσιμοι, βγαλμένοι, λες, από τις σελίδες «των σφουγγαράδικων ιστοριών» του Γιάννη Γεράκη. Εκείνες που περιέγραφαν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των Καλυμνιόπουλων που, από αναγκεμένες οικογένειες, μετανάστευαν αρχές του περασμένου αιώνα στις Μαστερσκάγιες της Οντέσας και της Πετρούπολης. Ένας αιώνας πέρασε από το πρώτο κύμα μετανάστευσης σε Ρωσία, Αμερική, Νότιο Γαλλία. Μισός αιώνας από το δεύτερο μεγάλο κύμα σε Αυστραλία, Αμερική, Γερμανία. Η ξενιτιά έχει περιοδικότητα μισού αιώνα. Τώρα άρχισε το τρίτο κύμα. Βιώνουμε την επιστροφή στα ίδια. Ανά πενήντα χρόνια ξεριζωμός και ξαναρίζωμα. Ο δρόμος γνωστός: Αστόρια, Τάρπον, Σίδνεϋ, Ντάργουιν, Γερμανία, Αγγλία. Μόνο που το σημερινό κύμα μετανάστευσης είναι αναβαθμισμένο : Γιατροί, μηχανικοί, οικονομολόγοι, διδάκτορες, -548-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

προσοντούχοι επήλυδες και ικέτες μιας θέσης εργασίας. Κάθε μισό αιώνα το παραδοσιακό «Μαρούλι» ανακτά την επικαιρότητά του: «Η ξενιτιά το χαίρεται το μοσχολούλουδό μου». Κάλυμνος, Φεβρουάριος 2013. Γιάννης Θ. Πατέλλης

-549-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γιάννης Θ. Πατέλλης

Τα «ψωμιά» των ακινήτων

λέξη «ψωμί», κατά το λεξικό, έχει μια κυριολεκτική σημασία : «ζύμη από αλεύρι, νερό και αλάτι που ψήνεται στο φούρνο και αποτελεί την κύρια τροφή του ανθρώπου».

Φυσικό ήταν το ψωμί, μια τόσο σημαντική λέξη, «ο άρτος ο επιούσιος» της «Κυριακής προσευχής», το βασικότερο προϊόν διατροφής μας, να αποκτήσει εκτός από την κυριολεκτική και πολυσήμαντη μεταφορική σημασία : «ψωμίζομαι, ψωμοζητώ, ψωμοζώ, βγάζω το ψωμί μου, έφαγε τα ψωμιά του, μετρημένα τα ψωμιά του…» Κάπου-κάπου, σε ανύποπτο χρόνο, άκουγα τη φράση : «Τι σε πειράζει, άστο να κάθεται, δεν τρώει ψωμιά…». Η συμβουλή, από καλοπροαίρετο συμβουλάτορα οπωσδήποτε, αφορούσε κάποιο σπίτι ή οικόπεδο ή ένα ακίνητο τέλος πάντων, που δεν σου χρησίμευε άμεσα και σκεφτόσουν να το πουλήσεις. Μεγάλη υπόθεση για τον Έλληνα και για τον Καλύμνιο ιδιαίτερα, «το σπιτάκι» στον τόπο του για να βάλει το κεφαλάκι του, να στεγάσει την οικογένειά του, να φύγει από το νοίκι. Πριν λίγο καιρό, στα χρόνια της πλαστικής ή δανειακής ευημερίας, δεν άνθισαν μόνο τα κέντρα με τα μπουζούκια, τα σκάφη για ένα άνετο τριήμερο στα κοντινά νησάκια, τα θηριώδη τζιπ με τα φιμέ τζάμια. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που με καλοριφέρ, κλιματιστικό, σύγχρονο μπάνιο, ανακαίνισαν το παλιό «προικιό» που βαρέθηκαν να μερεμετίζουν. Άλλοι πάλι, με γενναίο δάνειο, για να «εκδικηθούν» τη μεταπολεμική φτώχια που τους ταλαιπώρησε, σήκωσαν για την κόρη τους ένα μικρό μέγαρο, με αρκετές κιτς -550-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

υπερβολές, για να απολαύσει το παιδί όσα στερήθηκαν οι ίδιοι. Δεν ήταν λίγοι οι διπλόμισθοι, που με αιματηρές οικονομίες, έχτισαν στο οικόπεδο της τουριστικής περιοχής ισόγειο κατάστημα και δύο-τρία στούντιο στους ορόφους, για να «έχουν κάτι έξτρα τα παιδιά». Ήταν και οι μετανάστες μας. Οι περισσότεροι με σκληρή δουλειά στα «ρέστοραν», τις «μπογιές» και τα «μπούσα», ανακαίνισαν το πατρικό «για τη φουκαριάρα τη μάνα τους», έχτισαν και ένα εξοχικό για να έρχονται τα παιδιά να μην αποξενωθούν από την πατρίδα. Είναι αλήθεια ότι κάποιοι έχασαν το μέτρο. Ύψωσαν μικρούς, κακόγουστους, «λευκούς οίκους», για να υπογραμμίσουν ίσως στους συμπατριώτες τους ότι δεν υστερούν από τους ενοίκους του πραγματικού «Λευκού Οίκου». Απλά έτυχε να μην λέγονται «Κλίντον ή Ομπάμα». Όμως αυτοί δεν ήταν ο «μέσος μετανάστης». Ο μέσος Καλύμνιος μετανάστης, που τράβηξε πολλά για να ορθοποδήσει στη μακρινή Αυστραλία ή Αμερική, δεν ονειρεύτηκε ποτέ να μεταφέρει στο νησί του κάποια βίλλα του Μπέβερλι Χιλς, αλλά να διοχετεύσει το μόχθο του στον τόπο του. Να κρατήσει το δρόμο επιστροφής ανοιχτό, για τα γεράματά του. Όλοι αυτοί οι σχεδιασμοί, όλες αυτές οι επενδύσεις στο μέλλον, ίσχυαν μέχρι πριν δύο χρόνια. Οι περισσότεροι από εμάς, γηγενείς και μετανάστες, πιστεύαμε ότι είχαμε αφήσει για πάντα πίσω μας την άγρια μεταπολεμική φτώχια. Και ξαφνικά ανατράπηκαν όλα. Ξαναγυρίσαμε στην αφετηρία, από εκεί που ξεκινήσαμε μεταπολεμικά, υπό χειρότερες προϋποθέσεις. «Πόσο καιρό έχεις να δεις μπετονιέρα στο δρόμο;» μου έλεγε προχτές φίλος οικοδόμος. «Καταλαβαίνεις ότι η Κάλυμνος έχει πεθάνει», συνέχισε. Για να είμαι ειλικρινής ποτέ δεν είχα σκεφτεί ότι το ογκώδες αυτό όχημα το οποίο μεταφέρει το έτοιμο μπετόν, που τόσες φορές παρακαλούσα να μην βρεθεί μπροστά μου όταν οδηγώ στο στενό επαρχιακό μας δρόμο, αποτελεί το σύμβολο της οικονομικής ζωής του νησιού. Πίσω του στοιχίζονται πολιτικοί μηχανικοί, αρχιτέκτονες, εργολάβοι, οικοδόμοι, έμποροι ειδών υγιεινής, υδραυλικοί, ηλεκτρολόγοι, ξυλουργοί, σιδηρουργοί. -551-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Ήταν οι παραγωγικοί κλάδοι που έδιναν το βασικό τόνο στην οικονομική δραστηριότητα της Καλύμνου και που βοήθησαν να επενδυθεί ο μόχθος μιας ζωής στην πιο σίγουρη αποταμίευση, το ακίνητο. Αυτό που, μέχρι προχθές τουλάχιστον, μπορούσε να κάθεται στην άκρη, ως ύστατη παρηγοριά, αφού δεν «έτρωγε ψωμιά».Τώρα όμως η διατήρηση ενός ακινήτου απαιτεί πλέον πλουσιοπάροχα «φοροψωμιά». Φόρους που είναι αδύνατο να καταβάλουν τα νεοφανή ράκη, μισθωτοί, συνταξιούχοι, μικροεπαγγελματίες, όπως τους κατάντησαν. Από αποκούμπι ελπίδας, «το σπιτάκι» του απλού ανθρώπου, εξαλλάσσεται σε φορολογικό εφιάλτη. Κάλυμνος, Μάρτιος 2012.

-552-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-553-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γιάννης Θ. Πατέλλης

Μνήμη Σακελλάρη Τάταρη

ίναι ανθρώπινο, αν και ο φυσικός νόμος της φθοράς είναι αδήριτος, η απώλεια αγαπημένου προσώπου να προκαλεί οδυνηρό κενό. Σπάει ένας κρίκος της αλυσίδας, ξεμένεις.

«Τι γρήγορα που τα σβηστά κεριά πληθαίνουν» και το πιο κοντινό, του φίλου μου του Σακελλάρη, «βγάζει καπνόν ακόμη». Όμως, όπως και στα καβαφικά «Κεριά», οι «περασμένες μέρες πίσω μένουν». Τις ανακαλώ κι εγώ στο νου, όπως θα έλεγε και ο Αλεξανδρινός ποιητής. Με τον Σακελλάρη καθίσαμε μαζί, πλάι-πλάι, έξι ολόκληρα χρόνια στα θρανία του Νικηφορείου. Ήταν τα δύσκολα αλλά και αξέχαστα μαθητικά χρόνια της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Μαζί και στην πρώτη φοιτητική χρονιά στην Αθήνα, μαζί στις ανέμελες νεανικές συντροφιές, μαζί και στις κερκίδες του σταδίου της Νέας Φιλαδέλφειας για την κοινή αγάπη, το Αεκάκι μας.

Μετά, όπως συμβαίνει πάντα, η τύρβη της ζωή μας πέταξε σε διαφορετικές ηπείρους, μας χώρισε για πολλά χρόνια. Ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, ξαναβρεθήκαμε. Ανανεώσαμε τον παλιό φιλικό δεσμό, συνεργαστήκαμε υποδειγματικά από διαφορετικά πόστα. Η συμβολή του στην πραγματοποίηση κοινών εκδηλώσεων στην πρωτεύουσα από το Αναγνωστήριο και την Ένωση Καλυμνίων Αττικής, της οποίας χρημάτισε γραμματέας, υπήρξε καθοριστική. Ακούραστος, μεθοδικός, ικανός, έβαλε τάξη στη βιβλιοθήκη της Στέγης Καλυμνίων, φρόντισε για τον τεχνικό εξοπλισμό της αίθουσας, ξέθαψε αξίας υλικό, έφερε στην -554-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

επιφάνεια πρωτότυπα χειρόγραφα του Σκεύου Ζερβού. Μέρος από αυτά είναι δημοσιευμένα στον ΙΗ΄ τόμο των Κ. Χ., σε ειδικό αφιέρωμα για τον μεγάλο Καλύμνιο αγωνιστή και επιστήμονα. Πολλές φορές τα πρωινά, η απολαυστική συντροφιά του, παρέα με άλλα εκλεχτά και φιλικά πρόσωπα, στην όμορφη αίθουσα της Στέγης, οδηγούσε μαζί με τον καφέ και το κουλουράκι, σε ατελείωτες συζητήσεις για την καλύτερη οργάνωση των εκδηλώσεων του Συλλόγου μας των Αθηνών. Πριν λίγο καιρό, σε μια συνάντησή μας σ’ ένα καφέ του κέντρου της Αθήνας, του ζήτησα να μου διηγηθεί ιστορίες από τη ζωή του στη Ροδεσία. Καθώς απολάμβανα την παραστατική αφήγησή του, με κοίταξε με το συνηθισμένο ήρεμο χαμόγελό του για να μου πει : «Δεν ξέρω κατά πόσο ικανοποιώ τη συγγραφική σου δίψα για ιστορίες. Νομίζω πως κάποια στιγμή, σε ανύποπτο χρόνο, τις χρησιμοποιείς στα γραφτά σου». Πριν δύο μήνες ακόμα, τέλη Μαΐου, φρόντισε με τη γνωστή του υπευθυνότητα, με τη βοήθεια του γιου του Αντώνη, την άρτια παρουσία των προβολών της ομιλίας μου στην αίθουσα της Στέγης για τους Μεγάλους Καλυμνίους Ζωγράφους. Τα αναπολώ ότι αυτός συνεργάτης, βιβλίο της

όλα αυτά σήμερα και δεν μπορώ να πιστέψω ο ζωντανός άνθρωπος, ο δημιουργικός ο φίλος, έβαλε την τελευταία του τελεία στο ζωής και πέταξε στον τόπο του αχώρητου.

«Με λυπεί η μορφή του σβησμένου σου κεριού/ με λυπεί το πρώτο φως του να θυμούμαι…», αγαπημένε, αξέχαστε, Σακελλάρη. Κάλυμνος, Αύγουστος 2013.

-555-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γιάννης Θ. Πατέλλης

Μνήμη Τασούλας Ρήγα

χρόνος τρέχει. Η αδυσώπητη φορά του συμπαρασύρει αλληλοδιάδοχες γενιές, φέρνει στο προσκήνιο άλλες, καινούργιες. Έτσι, η γενιά του ’20,αργά αλλά σταθερά, αποσύρεται. Μένουν οι αναμνήσεις αλλά και τα υποδείγματα ανθρώπων, οι υποθήκες. Ήταν μια γενιά ηρωική : Πόλεμοι, προσφυγικό πρόβλημα, ιταλική κατοχή στα νησιά μας, πιέσεις, κατατρεγμοί, εκπατρισμοί, αίμα και δάκρυα. Της αξίζει ο τίτλος. Οι σκληροί αγώνες δεν πήγαν χαμένοι. Διέσωσαν πολύτιμες παρακαταθήκες του νησιού : Πίστη, γλώσσα, παιδεία, νησιώτικη λεβεντιά, ήθος. Καλύμνιοι επιστήμονες, έμποροι, επαγγελματίες, υπάλληλοι, αναζητούν την επιβίωση στην υπόλοιπη ελεύθερη πατρίδα, σε γειτονικές και υπερπόντιες χώρες, ως μετανάστες. Μεταλαμπαδεύουν αυτές τις αξίες στα μέρη που βρέθηκαν. Προκόβουν, τιμούν το όνομα του νησιού, γράφουν την προσωπική τους ιστορία. Η οδοντίατρος Τασούλα Ρήγα, που πριν λίγες μέρες έφυγε για το παντοτινό ταξίδι, ανήκει σε αυτή τη χωρία των συμπατριωτών μας. Γόνος πολύκλαδης οικογένειας του νησιού μας, ακολουθώντας την πατρική οικογένεια και τον δικαστικό υπάλληλο πατέρα, βρέθηκε ως μαθήτρια στην Αλεξανδρούπολη και αργότερα, το 1936, στον Πειραιά. Τα πρώτα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια, με πολλές στερήσεις, σπούδασε οδοντίατρος στην Αθήνα. Εγκαταστάθηκε ως οδοντίατρος στη Λήμνο στα μέσα τις δεκαετίας του ’50. Έμεινε στη Λήμνο κοντά 30 χρόνια, εξυπηρέτησε την τοπική κοινωνία,

-556-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

αγαπήθηκε από τον κόσμο της θετής της πατρίδας, τίμησε το όνομα της Καλύμνου στο νησί του Βόρειου Αιγαίου που βρέθηκε. Η νοσταλγία του γεννησιμιού τόπου, που σιγοκαίει στην καρδιά κάθε Καλύμνιου, την ξαναφέρνει στο νησί με τη συνταξιοδότησή της το 1984. Τότε τη γνωρίσαμε κι εμείς. Εγκάρδια, φιλική, πνευματώδης, απολαυστική στη παρέα της, μέλος του Αναγνωστηρίου από την άφιξή της στο νησί, το υπηρέτησε από τη θέση του γραμματέα μία διετή θητεία και δεν έπαψε να το στηρίζει με όσες δυνάμεις διέθετε. Ο αιφνίδιος θάνατός της μας λύπησε ιδιαίτερα. Θα τη θυμόμαστε πάντα όχι μόνο ως πολύτιμη φίλη και συνεργάτη, αλλά και ως μια άξια Καλυμνιά επιστήμονα η οποία τίμησε το όνομα του νησιού της στη μακρινή Λήμνο, εκεί που άσκησε το ιατρικό της λειτούργημα. ΓιάννηςΘ.Πατέλλης Κάλυμνος, Φεβρουάριος 1912.

-557-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-558-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-559-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-560-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ιωάννης Γ. Ασπροποταμίτης

Καλύμνιοι που υπηρέτησαν την Πατρίδα

η διετία που μας πέρασε αποχωριστήκαμε Καλύμνιους που κατά τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην κατεχόμενη Πατρίδα, μετά τη διαφυγή τους στο χώρο της Μέσης Ανατολής, όπου κλήθηκαν να επανδρώσουν θέσεις στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, οι οποίες πολεμούσαν υπό τις διαταγές των Βρετανικών Ενόπλων Δυνάμεων και συγκεκριμένα στο Ελληνικό (τότε Βασιλικό) Ναυτικό και τον Ιερό Λόχο. Η συμπλήρωση 70 και πλέον χρόνων από την έναρξη του Πολέμου σημαίνει ότι οι ηλικίες τους άγγιζαν ή και ξεπερνούσαν το όριο των 90 ετών, ωστόσο – μπόρεσα να διαπιστώσω ότι – όλοι τους, συνέχιζαν να διατηρούν μια αξιοθαύμαστη πνευματική διαύγεια και αγωνιστικότητα, αντλώντας από τη μνήμη τους σπουδαίες ιστορικές στιγμές που είχαν βιώσει, πολλές από τις οποίες καταγράφηκαν και αποτελούν μέρος του Αρχείου Προφορικής Ιστορίας που δημιουργήθηκε στο Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου.

Ελευθέριος Γ. Βογιατζάκος

εννήθηκε την 19η Νοεμβρίου 1921 στην Κάλυμνο από μητέρα Καλυμνιά, τη Θεμελίνα Παπαντωνάκη του Μιχαήλ και πατέρα υδραίικης καταγωγής, τον Γεώργιο Βογιατζάκο. Ο πατέρας του, ερχόμενος από την Ελεύθερη Ελλάδα στην ιταλοκρατούμενη Κάλυμνο, διατηρούσε την ελληνική ιθαγένεια. Για το λόγο αυτό, η γέννηση του γιού

-561-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

του, Ελευθερίου (στο όνομα της πολυπόθητης «Δωδεκανησιακής Ελευθερίας»), καταχωρήθηκε στο Ελληνικό Προξενείο της Ρόδου. Ο Λευτέρης ασχολήθηκε από τα εφηβικά του χρόνια με τη μαναβική στην αγορά της Καλύμνου. Διατηρώντας την ελληνική ιθαγένεια, ο Λευτέρης μαζί με άλλους μόνιμους κατοίκους της Καλύμνου αλλά και όλης της Δωδεκανήσου, θεωρούνταν από τους κατακτητές ύποπτοι συνεργασίας με την Ελληνική Κυβέρνηση. Για το λόγο αυτό όταν κηρύχθηκε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος στις 28 Οκτωβρίου 1940, όσοι Δωδεκανήσιοι ανήκαν στην ίδια κατηγορία συνελήφθηκαν από τους Ιταλούς για να κρατηθούν σε συνθήκες περιορισμού. Μεταξύ των περίπου δεκαοκτώ Καλυμνίων που συνελήφθησαν ήταν και ο Ελευθέριος Βογιατζάκος. Μεταφέρθηκαν με το ιταλικό καράβι «Φιούμε» στη Ρόδο. Ενδιάμεσα επιβιβάστηκαν κρατούμενοι και από άλλα νησιά της Δωδεκανήσου. Όταν το πλοίο κατέπλευσε στη Ρόδο, οι κρατούμενοι επιβιβάστηκαν σε στρατιωτικά φορτηγά τα οποία τους μετέφεραν στο χώρο της Τάφρου του Κάστρου των Ιπποτών, όπου με εντολή του Ιταλού Διοικητή De Vecchi, είχε δημιουργηθεί ένα στρατόπεδο συγκεντρώσεως Ελλήνων υπηκόων, γνωστό με την ιταλική ονομασία CONCENTRAMENTO. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ελευθέριου Βογιατζάκου στη Νικητάδαινα Ι. Ρεΐση, συγγραφέα του βιβλίου «Η Κάλυμνος του νόστου…και της καρδιάς μας», επιβεβαιώνονται οι άσχημες συνθήκες κράτησης: «…μας πήγαν στο στρατόπεδο. Είδαμε τα στημένα στρατιωτικά αντίσκηνα μέσα στη λάσπη και τη βροχή να μην μπορείς και να μην ξέρεις πού ν’ απαγκιάσεις. Συνθήκες σκληρές. Νοέμβρης πια μήνας να βρέχει και να κάνει κρύο, συντροφιά με σκορπιούς και φίδια. Το φαγητό άθλιο, φασόλια και μακαρόνια νερόβραστα…μείναμε μέχρι τον Ιούνιο του ’41, οπότε και επιστρέψαμε στην Κάλυμνο». Κατά τη γερμανική κατοχή, λόγω της υποβάθμισης του βιοτικού επιπέδου στο νησί και τους κινδύνους για τη ζωή του, ο Ελευθέριος Βογιατζάκος διέφυγε στη Μέση Ανατολή. Την ημέρα εκείνη του 1943 που θα τους μετέφερε καΐκι στα Τσατάλια, -562-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

είδε τους Γερμανούς κατακτητές να μεταφέρουν τις σορούς συναδέλφων τους, οι οποίοι είχαν σκοτωθεί μετά από νυκτερινή επιδρομή Συμμαχικών Ειδικών Δυνάμεων (Κομάντος), που επιχειρούσαν στα Δωδεκάνησα. Από τα Τσατάλια πέρασαν στην απέναντι τουρκική ακτή και με φορτηγά στην αρχή και με τραίνο από το Αφιόν στη συνέχεια, έφτασαν στο Χαλέπι (συμμαχικό σταθμό υποδοχής) και στη συνέχεια στη Γάζα (σε στρατόπεδο Ελλήνων προσφύγων). Μετά τα Κινήματα στη Μέση Ανατολή κλήθηκε, μαζί με άλλους Καλύμνιους, να υπηρετήσει στο Ναυτικό και συγκεκριμένα στο Ιστορικό Θωρηκτό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» με το βαθμό και την ειδικότητα του Ναύτη Θερμαστή. Τον Οκτώβριο του 1944 επέστρεψε στην ελεύθερη Ελλάδα με το «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» στον οποίο επέβαινε και η Ελληνική Κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Στα Δεκεμβριανά το πλοίο ελλιμενιζόταν αρχικά στον Πειραιά και στη συνέχεια στον όρμο του Φαλήρου. Απολύθηκε από το Ναυτικό το 1945 και επέστρεψε στην Κάλυμνο. Στις 28 Οκτωβρίου 2010 τιμήθηκε σε ειδική εκδήλωση που συνδιοργάνωσαν το Αναγνωστήριο «Αι Μούσαι» και το Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου. Μετά τον Πόλεμο συνέχισε την ασχολία του με τη μαναβική, διατηρώντας οπωροπωλείο στην αγορά της Καλύμνου. Άριστος και ευσυνείδητος επαγγελματίας, ήταν γνωστός στην καλύμνικη κοινωνία σαν «Ο Λευτέρης της Αγοράς». Επίσης, η συγγραφέας Νικητάδαινα Ι. Ρεΐση αναφέρει ότι «η ίδρυση του Σωματείου Σπογγαλιέων Καλύμνου, στις αρχές του 1950, βρήκε στο πρόσωπο του Ελευθέριου Βογιατζάκου, έναν υποστηρικτή». Σύμφωνα με το ειδικό αφιέρωμα της εφημερίδας «Καλυμνιακή»: «Μια ολόκληρη ζωή ήταν αγωνιστής της ζωής και της δημοκρατίας…ιδιαίτερα επί ιταλοκρατίας και της επτάχρονης δικτατορίας. Ενεργός πολίτης με καθημερινή την παρουσία και τη συμμετοχή του στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου μας…Τον θυμόμαστε ακόμα σαν δημοτικό σύμβουλο, σε μια εποχή που η εκλογή του έδωσε μια άλλη διάσταση στη λειτουργία του Δημοτικού μας Συμβουλίου…Η Κάλυμνος έχασε έναν αφανή -563-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ήρωα, έναν αγωνιστή, δημοκράτη και αντιστασιακό, που κύρια χαρακτηριστικά του ήταν η σεμνότητα και το απαράμιλλο ήθος… ας αποτελέσει η ζωή του παράδειγμα προς μίμηση για όλους μας». Παράλληλα,όμως, τον διέκρινε η αγάπη του προς τα γράμματα. Αν και δεν ήταν σπουδασμένος, μελετούσε την τοπική ιστορία και διέθετε βαθιά γνώση αυτής, σε σημείο να συμβουλεύει και να καθοδηγεί εκείνους που αναζητούσαν στοιχεία γι’ αυτή. Ήταν πάντοτε ανοιχτόκαρδος και γενναιόδωρος με τους φίλους και γνωστούς του. Διατηρούσε πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό αρχείο, καθώς και εκδόσεις ιστορικών βιβλίων. Οι κληρονόμοι του θα πρέπει να διαφυλάξουν και να εξασφαλίσουν την προσέγγιση αυτού του υλικού από μελλοντικούς μελετητές/ερευνητές, ώστε αφενός να διασωθεί και αφετέρου να αναδειχθεί στο βαθμό που ο ίδιος ο Ελευθέριος Βογιατζάκος θα επιθυμούσε. Ήταν νυμφευμένος με την Καλυμνιά Ειρήνη Γερακιού του Νικήτα την οποία και υπεραγαπούσε. Η πρόωρη απώλειά της ήταν κάτι που ο Λευτέρης δεν μπορούσε εύκολα να ξεπεράσει. Το πέρασμά του από τη ζωή άφησε σίγουρα βαθιά σημάδια στις καρδιές και στο πνεύμα εκείνων που είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν. Απεβίωσε στην Κάλυμνο στις 30 Νοεμβρίου 2012.

Στυλιανός Ν. Φραγκόπουλος

εννήθηκε στην Κάλυμνο, στις 2 Σεπτεμβρίου 1927, όπου κατοικούσαν οι γονείς του Νικόλαος και Κυριακή. Ο πόλεμος τον ανάγκασε να διαφύγει από την Κάλυμνο στην Παλαιστίνη, σε στρατόπεδο προσφύγων. Το διάστημα από 1943 έως και 1945 υπηρέτησε στο Ελληνικό (Βασιλικό) Ναυτικό και συγκεκριμένα στο Θωρηκτό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» με την ειδικότητα του Αρμενιστή. Συνυπηρέτησε με τον -564-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Καλύμνιο ναύτη θερμαστή Ελευθέριο Βογιατζάκο, με τον οποίο τους ένωνε αδερφική φιλία. Τον Οκτώβριο του 1944 επέστρεψε στην Ελλάδα επί του «Γ. ΑΒΕΡΩΦ», στον οποίο επέβαινε η Κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Μετά την ολοκλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων ταξίδεψε σαν μετανάστης στην Πολιτεία του Οχάιο της Αμερικής. Εκεί, γνώρισε τη σύζυγό του Άννα Σπυριδάκη, με την οποία παντρεύτηκαν το 1949. Για μερικά χρόνια απασχολήθηκε σε διάφορες εργασίες. Τελικά, σε συνεργασία με τον φίλο του Νικόλα Γκινή επίσης Καλύμνιο, αποφάσισαν να ιδρύσουν συνεταιριστική εταιρεία ελαιοχρωματισμών που αναλάμβανε το βάψιμο (μπογιάτισμα) μεγάλων γεφυρών. Δούλεψαν μαζί επί τριάντα τρία (33) χρόνια και το έτος 1984 ο Στέλιος συνταξιοδοτήθηκε. Από τότε επισκεπτόταν κάθε καλοκαίρι τη γενέτειρα και παντοτινή αγαπημένη του, την Κάλυμνο, διαμένοντας στην ιδιωτική του κατοικία στα Βλιχάδια μαζί με τη σύζυγο και τα παιδιά του. Στην Αμερική δημιούργησε μεγάλη οικογένεια που αποτελείται από έξι (6) παιδιά, δεκαεπτά (17) εγγόνια και επτά (7) δισέγγονα. Απεβίωσε στην Αμερική στις 22 Μαΐου 2013.

Ιωάννης Π. Νυστάζος

εννήθηκε στην Κάλυμνο, στις 15 Ιανουαρίου 1921, όπου κατοικούσαν οι γονείς του Πέτρος και Μαρία, το γένος Ιωάννου Νυστάζου. Ήταν αξιόλογο, σοβαρό και κοινωνικό άτομο στην εργασία του και στις συναναστροφές του. Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία του γιού του Νικόλα: «Από την ηλικία των 12 ετών ακολούθησε το επάγγελμα του ναυτικού, ταξιδεύοντας,

-565-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

την περίοδο της ιταλικής κατοχής στα Δωδεκάνησα, ως ναύτης στο πρώτο επιβατηγό καΐκι που έκανε το δρομολόγιο Πειραιάς – Κάλυμνος. Μετά έφυγε στα σφουγγάρια, όπου αποδείχθηκε πολύ καλός δύτης με τη σκανταλόπετρα και μετά πήγε στο φόρεμα. Ήταν μαγγιόρος βαθύτης». Εργάστηκε ως δύτης (μηχανικός), βουτώντας σε όλα τα προβλεπόμενα βάθη, αλλά ο ίδιος χαρακτήριζε τον εαυτό του βαθύτη. Όντας ιδιαίτερα παραγωγικός στα σφουγγάρια, είχε αποκτήσει πολύ καλό όνομα ως δύτης. Για το λόγο αυτό συνεργάστηκε με πολλούς Καλύμνιους καπεταναίους (Βελισσάρη, Ζηρούνη κ.ά.), οι οποίοι επιδίωκαν να τον έχουν στο τσούρμο τους, γιατί είχε πειθώ στο υπόλοιπο πλήρωμα σαν κουμάντο. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του καπετάν-Γιάννη Τσουλφά: «Συμβούλευε τους άλλους για τις δυσκολίες της δουλειάς τους και η γνώμη του ήταν σεβαστή». Εργάστηκε και στις ιταλικές ακτές για κοράλλια. Με την κήρυξη του Πολέμου βρέθηκε να εργάζεται σε σκάφος στις Βόρειες ακτές της Λιβύης. Χωρίς να μπορεί να επιστρέψει στην Κάλυμνο, κατέληξε επιστρατευμένος να υπηρετεί στο Ελληνικό Ναυτικό με το βαθμό και την ειδικότητα του ναύτη θερμαστή στο Θωρηκτό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ». Με το Ιστορικό Θωρηκτό ταξίδεψε μέχρι την Ινδία, όπου το πλοίο εκτελούσε συνοδείες συμμαχικών νηοπομπών και επιθετικές περιπολίες στον Ινδικό Ωκεανό απέναντι στην Ιαπωνική απειλή. Χαρακτηριστικές οι περιγραφές του για τη σκληρή του εργασία ως θερμαστής, ο οποίος κατά την επάνδρωση των θέσεων συναγερμού ανέβαινε στην ομοχειρία αντιαεροπορικού πυροβόλου τ. VICKERS, τα οποία ήταν ονομαστά για την αποτελεσματικότητά τους, έχοντας μάλιστα καταρρίψει ένα εχθρικό αεροσκάφος. Εκείνη την περίοδο στο πλοίο υπηρετούσε και ο συμπατριώτης του Κλεάνθης Ζερβός, Αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού. Το 1946 επέστρεψε στην Κάλυμνο. Συνέχισε την εργασία του δύτη, αλλά αρχές της δεκαετίας του 1960 κτυπήθηκε από τη νόσο των δυτών. Οι συγγενείς και οι φίλοι του τον έπεισαν να εγκαταλείψει το επάγγελμα αυτό. Με -566-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

τα χρήματα που είχε συγκεντρώσει, αγόρασε ένα μπακάλικο και ασχολήθηκε με αυτό, μέχρι τα γεράματά του. Ήταν νυμφευμένος με την Καλυμνιά Άννα Κορφιά του Ιωάννη (ο οποίος είχε σκάσει ως δύτης σε ηλικία 27 ετών) και της Μαρίας, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά: τη Μαρία, τον Νικόλα και τον Μανώλη (τον οποίο έχασε πρόωρα). Ήταν πολύ καλός οικογενειάρχης και οικονόμος. Δεν επιδιδόταν σε καταχρήσεις και εκτός από τα παιδιά του φρόντισε και άλλα μέλη της οικογένειάς του. Η αδερφή του, Νομική Νυστάζου, ήταν νυμφευμένη με τον Ιωάννη Μαυρομάτη, ο οποίος συμπεριλαμβάνεται στους 72 πεσόντες του Αντιτορπιλικού «ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ», το οποίο βυθίστηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 1943 στον όρμο Λακκί της Λέρου, μετά από σφοδρή γερμανική αεροπορική επιδρομή. Μετά τον πόλεμο, έχοντας χάσει και την αδερφή του, ανέλαβε την κηδεμονία και του ανιψιού του Γιάννη Μαυρομάτη. Στις 28 Οκτωβρίου 2010 τιμήθηκε σε ειδική εκδήλωση που συνδιοργάνωσαν το Αναγνωστήριο «Αι Μούσαι» και το Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου. Απεβίωσε στην Κάλυμνο στις 13 Ιουλίου 2013.

Ιωάννης Β. Δαρκαδάκης

εννήθηκε στο Μαραθόκαμπο της Σάμου το 1923, τόπο καταγωγής της μητέρας του, όπου κατοικούσαν οι γονείς του Βασίλης και Αικατερίνη. Το καΐκι που τους μετέφερε στην Κάλυμνο τους αποβίβασε στη Χαλή και περπατώντας ήρθαν στην Πόθια, όπου τους συνέλαβε η Αστυνομία, γιατί δεν ήταν Ιταλοί υπήκοοι. Για να μείνουν στην Κάλυμνο υποχρεώθηκαν να πληρώνουν φόρους. Αναζήτησαν στέγη στην Ενορία της Υπαπαντής,

-567-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

όπου φιλοξενήθηκαν αρχικά στον αχυρώνα του φαρμακοποιού Αντώνη Λάμπου, που τον χρησιμοποιούσε σαν στάβλο για το άλογό του. Ο Ιωάννης Δαρκαδάκης φοίτησε στο ιταλικό σχολείο μέχρι την Πέμπτη τάξη. Εργάστηκε ως βοηθός στο μαραγκούδικο του Γαβαλά με μεροκάματο 20 δραχμές, ως ναυτικός στο πλοίο «ΣΥΜΗ», αλλά και ως κουπάς σε σφουγγαράδικα καΐκια που ψάρευαν σε Κρήτη και Πελοπόννησο. Σε ηλικία 18 χρονών βρέθηκε στη Ρόδο, όπου εργάστηκε στα καταναγκαστικά έργα των Ιταλών για την κατασκευή των εγκαταστάσεων παραθερισμού, στα Λουτρά της Καλλιθέας στη Ρόδο. Συνεργάστηκε με Ροδίτες που ήταν στην Αντίσταση, μεταξύ των οποίων και ο δικηγόρος Γεώργιος Βρούχος. Χρησιμοποιούσε κάποια ιδιωτική οικία στα Τριάντα σαν κρησφύγετο, την οποία επισκέφτηκε με το γιο του Βασίλη μετά τον Πόλεμο. Συνελήφθη από τους Γερμανούς και φυλακίστηκε. Κατάφερε μαζί με άλλους συγκρατούμενους να σκάψουν ένα τούνελ και να δραπετεύσουν από τη φυλακή, διαφεύγοντας στη συνέχεια στη Μέση Ανατολή. Στις 27 Δεκεμβρίου 1944 κατετάγη στο 21ο Ειδικό Τάγμα του Ελληνικού Στρατού της Μέσης Ανατολής ως στρατιώτης οπλίτης με την ειδικότητα του τυφεκιοφόρου και στις 12 Φεβρουαρίου 1945 μετατέθηκε στον Ιερό Λόχο. Υπηρέτησε αρχικά στην Β’ Μοίρα και από τις 12 Μαΐου 1945 στην Α’ Μοίρα του Ιερού Λόχου. Έλαβε μέρος στις συμμαχικές επιχειρήσεις για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου από τους Γερμανούς. Απολύθηκε στις 31 Αυγούστου 1945. Οι Άγγλοι του επέτρεψαν να συνεχίσει να φοράει τη στρατιωτική στολή του για έξι μήνες και του παρείχαν πολλά τσουβάλια με τρόφιμα (ρύζι, μακαρόνια, τυρί, λάδι) για την οικογένειά του, τα οποία εκείνος μοίρασε σε φτωχούς πατριώτες του. Διετέλεσε για αρκετά χρόνια εκπρόσωπος του Πανελλήνιου Συνδέσμου Πολεμιστών Εκστρατευτικών Σωμάτων Μέσης Ανατολής (ΠΕΣΜΑ) και της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης (Π.Ε.Α.Ε.Α.) στην Κάλυμνο. Συμμετείχε -568-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σε συγκεντρώσεις του ΠΕΣΜΑ και έχαιρε της εκτίμησης των παλαίμαχων και παλαιών συμπολεμιστών του, όπως φαίνεται μέσα από τις προσωπικές επιστολές που του είχαν αποστείλει. Ήταν νυμφευμένος, από το 1952, με τη Σταυρούλα (Βούλα) Κουτρουμάνου του Μιχαήλ, με την οποία απέκτησαν τρία παιδιά τον Βασίλη, τον Αποστόλη και τον Μανώλη. Απεβίωσε στην Κάλυμνο στις 22 Μαΐου 2013. Ιωάννης Ασπροποταμίτης

-569-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γεώργιος Σκαρδάσης

ΕΥΔΟΚΙΑ ΜΙΧΑΗΛ ΣΚΑΡΔΑΣΗ

τις 7 Νοεμβρίου 2012 άφησε την τελευταία της πνοή η Ευδοκία Μιχαήλ Σκαρδάση, πλήρης ημερών, σε ηλικία 105 ετών. Η ευδοκία Μιχ. Σκαρδάση, γόνος Καλυμνίων εμπόρων της Τεργέστης, γεννήθηκε στην Κάλυμνο το 1907 και παντρεύτηκε τον Καλύμνιο γυμνασιάρχη Μιχαήλ Γ. Σκαρδάση, έναν λαμπρό εκπαιδευτικό που μόρφωσε για 15 χρόνια ολόκληρη σειρά Καλυμνιοπαίδων. Οι δύο τους απέκτησαν οκτώ παιδιά, τα οποία μεγάλωσαν και σπούδασαν ανάμεσα σε φυλακίσεις και εξορίες του Μ. Σκαρδάση. Η ίδια, ως μητέρα, κάλυπτε επάξια το κενό που άφηνε η απουσία του συζύγου της, όταν εκείνος οδηγήθηκε με άλλους πατριώτες στην Κω, όπου στις 4 – 6 – 1935 καταδικάστηκε σε φυλάκιση τεσσάρων ετών και οκτώ μηνών για παράβαση του ιταλικού Ποινικού Κώδικα, με κύρια κατηγορία την παρ. 2 του άρθρου 112, αυτού, δηλαδή, « ... την υποκίνηση προς απόσπαση μέρους της ιταλικής επικράτειας». Μετά την αποφυλάκιση του συζύγου της και την εξορία του στην Ελλάδα από τους Ιταλούς, η οικογένεια μεταφέρθηκε στην Έδεσσα, όπου ο σύζυγός της διορίστηκε από το ελληνικό κράτος γυμνασιάρχης του εκεί γυμνασίου, συνεχίζοντας το εκπαιδευτικό του έργο, την κρίσιμη εκείνη εποχή, όταν τα σύννεφα του πολέμου είχαν αρχίσει να σκεπάζουν τον ελλαδικό χώρο. Μοιραζόταν μαζί του τις αγωνίες του και χαιρόταν με τις επιτυχίες των παιδιών τους. Έλαμπε αυτόφωτα δίπλα του, διατηρώντας την αυτονομία της δικής της προσωπικότητας και την Μ. Σκαρδάσης Γυμνασιάρχης τότε του Α΄Γυμνασίου Θηλέων Αθηνών, υπέκυπτε στην επάρατο σε ηλικία 59 ετών, αφήνοντας 8 παιδιά - τα περισσότερα αδημιούργητα - στη μέση των σπουδών τους. Η Ευδοκία Σκαρδάση, μια χαρακτηριστική μητρική φιγούρα, λεπτή σε κάθε έκφρασή της αλλά και δυνατή μέσα στις αντίξοες -570-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συνθήκες της τότε Αθήνας, δε λύγισε. Στάθηκε δίπλα στα οκτώ παιδιά της κατά τρόπο υποδειγματικό, αθόρυβα, με σύνεση και αποφασιστικότητα, ψύχραιμη και, κυρίως, προσγειωμένη, θέτοντας σκοπό της ζωής της τη συνέχιση των σπουδών όλων των παιδιών της, πάντα διακριτική και υπεύθυνη, πρότυπο μητέρας, χωρίς να γίνεται βάρος κανενός. Μια ηρωίδα της ζωής, μια ευγενής κυρία και Ελληνίδα που κέρδιζε πάντα τη συμπάθεια και την αγάπη όλων όσων την γνώριζαν. Είχε έναν αθόρυβο τρόπο να εμπνέει το σεβασμό, μετρημένη στις κουβέντες της, ψύχραιμη και αυτάρκης, έτσι που σχεδόν αμέσως επιβαλλόταν με την ευγενική παρουσία της. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τη σκεπ΄΄αζει. « Τον αγώνα τον καλόν ηγώνισμαι, την πίστιν τετήρηκα, τον δρόμον τετέλεκα... και νύν απόκειταί μοι ο της δικαιοσύνης στέφανος! » Γιώργος, Λέανδρος και Άγγελος Μιχαήλ Σκαρδάσης

-571-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Κυριάκος Κ. Χατζηδάκης

Έφυγε από τη ζωή ο Γεώργιος Μιχ. Βούης, ο παλαίμαχος Καλύμνιος δημοσιογράφος της Ρόδου και λάτρης του πατρογονικού του νησιού.

νας δικός μας άνθρωπος, ο συμπατριώτης μας δημοσιογράφος της Ρόδου Γιώργος Μιχ. Βούης, έφυγε από τη ζωή στα ενενήντα πέντε του χρόνια, στις 6 Απρίλη 2012. Γεννήθηκε στα 1917 και ήταν ο μοναδικός επιζών από εκείνους που με την υπογραφή τους ίδρυσαν το 1947-48, και υπηρέτησαν στη συνέχεια, το Σύλλογο Καλυμνίων Ρόδου «Ο Άγιος Παντελεήμων», πρωτοπόρο σε πολιτιστική δράση πολιτιστικό φορέα του νησιού. Από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια , και παράλληλα με την επαγγελματική του δραστηριότητα, άρχισε να ασχολείται με τη δημοσιογραφία, εστιάζοντας έκτοτε το ενδιαφέρον του σε θέματα που είχαν σχέση με την κοινωνική , πνευματική και οικονομική ζωή της Ρόδου και ιδιαίτερα της Καλύμνου. Πριν από ένα περίπου χρόνο, στις 2 Μαΐου 2011, στα πλαίσια του εορτασμού της «Παγκόσμιας Ημέρας Ανεξαρτησίας του Τύπου», ο αείμνηστος Γιώργος Βούης βραβεύτηκε, για την πολύχρονη προσφορά του, από τον Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου Ρόδου και τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου. Παρόλο που γεννήθηκε, έζησε και δημιούργησε οικογένεια στη Ρόδο, λάτρευε κυριολεκτικά τον τόπο καταγωγής του πατέρα του, του καπετάν Μιχάλη Βούη. Ήταν άλλωστε εκείνος που τον «μπόλιασε» με τη μεγάλη του αγάπη για την Κάλυμνο. Γι’ αυτό και ο ερχομός του κάθε φορά στο νησί δεν ήταν για κείνον απλά μια επίσκεψη αλλά ένα προσκύνημα. Τα τελευταία χρόνια βλέπαμε τον Γιώργο Βούη ακόμη πιο -572-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

συχνά στην Κάλυμνο. Και αυτό οφείλετο και στην παρουσία στο νησί μας του Ποιμενάρχη μας κ.κ. Παϊσίου, στο πρόσωπο του οποίου έτρεφε αισθήματα σεβασμού και αγάπης, από τα χρόνια που υπηρετούσε στην Μητρόπολη Ρόδου. Φίλος του Αναγνωστηρίου, νοιαζόταν γι’ αυτό και παρακολουθούσε με ενδιαφέρον το έργο του. Κατά καιρούς μας έστελνε συνεργασίες του για δημοσίευση στα «Καλυμνιακά Χρονικά». Στον τελευταίο τόμο του αφιερώσαμε λίγες σελίδες, με αφορμή τη βράβευσή του στη Ρόδο. Στον ίδιο τόμο δημοσιεύσαμε και την τελευταία συνεργασία του- ένα σύντομο ιστορικό της Καλυμνιακής Παροικίας της Ρόδου- στην οποία και υπογράφει : «Γεώργιος Μιχ. Βούης, λάτρης της Καλύμνου, του πατρογονικού μου βράχου». Να’ ναι ελαφρύ το χώμα της Ροδιακής γης που τον σκέπασε.

Κυριάκος Κ. Χατζηδάκης Πρόεδρος του Αναγνωστηρίου Καλύμνου «Αι Μούσαι»

-573-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γιάννης Θ. Πατέλλης

Μνήμη Γιάννη Μαρίνου

αείμνηστος Γιάννης Μαρίνος υπήρξε μια ξεχωριστή προσωπικότητα Καλυμνίου της διασποράς. Τολμηρός στην αναζήτηση της τύχης του στην ξενιτιά, είναι από τους λίγους που έζησαν και στις δύο ηπείρους, οι οποίες υπήρξαν τα κύρια μεταναστευτικά κέντρα : Αυστραλία και Αμερική. Γεννημένος το 1920 πέρασε τα εφηβικά του χρόνια στην διάρκεια της ιταλικής κατοχής, βίωσε τα τραγικά γεγονότα του 1935, την προσπάθεια εξιταλισμού των σχολείων, τα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της γερμανικής κατοχής. Γεγονότα που άφησαν, όπως διηγείτο ο ίδιος αργότερα, τραυματικές εμπειρίες στα νεαρά τότε Καλυμνιόπουλα. Με το τέλος του πολέμου, μετά την απελευθέρωση και την Ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στον εθνικό κορμό, ήταν από τους πρώτους που ξεκίνησε τη ζωή του ως μετανάστης, στα χρόνια της μεγάλης φυγής. Έφυγε μέσω ΔΕΜΕ στην Αυστραλία το 1954, μαζί με το πρώτο μεγάλο κύμα των Καλυμνίων, οι οποίοι αναζητούσαν μια καλύτερη τύχη στη μακρινή Ήπειρο. Κάτι που δεν μπορούσε να τους προσφέρει η καθημαγμένη από τη λαίλαπα του πολέμου και του εμφύλιου σπαραγμού πατρίδα. Δούλεψε σκληρά στο πρωτόγονο τότε Darwin για τρία χρόνια. Μετά κατέβηκε στο Sydney όπου είχαν εγκατασταθεί εν τω μεταξύ μέλη της οικογένειας της γυναίκας του (κόρης του αείμνηστου Σακελλάρη Κουμπαρά, της «συμπεθέρας»). Στο Γιάννη Μαρίνο σιγόκαιγε πάντα η σπίθα της κοινωνικής προσφοράς, της βοήθειας στο συνάνθρωπο, στο συμπατριώτη, που έφτανε ανήμπορος, χαμένος, στην ξένη χώρα και ζητούσε από κάπου στήριξη και συμπαράσταση. Ενθουσιώδης πρωταγωνιστής στα Κοινοτικά δρώμενα, ήταν από τους πρώτους που οργάνωσαν την -574-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Καλυμνιακή Κοινότητα του Σύδνεϋ, η οποία στάθηκε πολύτιμος αρωγός στις ανάγκες κάθε καινούργιου Καλύμνιου μετανάστη. Είναι μερικοί άνθρωποι που λες και γεννήθηκαν με τον ήλιο της προσφοράς μέσα τους, ένα ήλιο που τον χαρίζουν με απλοχεριά και ανιδιοτέλεια σε όποιον έχει την ανάγκη του. Ο Γιάννης Μαρίνος ανήκε στην κατηγορία των λίγων αλλά εκλεκτών και ξεχωριστών αυτών ανθρώπων. Η δράση του στα Κοινοτικά πράγματα θα συνεχιστεί και θα κορυφωθεί στο Γκαίρυ Ινδιάνα όπου θα φτάσει, πάλι ως μετανάστης, από την Αυστραλία το 1970, μετά από μια δοκιμαστική χρονιά στη Φλώριδα. Έφτασε στην Αμερική από την Αυστραλία για να ενωθεί με τα περισσότερα μέλη της οικογένειας της γυναίκας του που βρίσκονταν στις ΗΠΑ ως μετανάστες. Στο Γκαίρυ ο Γιάννης Μαρίνος θα μείνει την υπόλοιπη ζωή του και θα αφήσει έντονο το προσωπικό του στίγμα στην εκεί Καλυμνιακή Αδελφότητα. Θα είναι πάντα παρών σε κάθε Κοινοτική προσπάθεια και θα πρωταγωνιστήσει σε ένα πολύ σημαντικό επίτευγμα ανθρωπιστικής προσφοράς προς τους συμπατριώτες μας της εποχής εκείνης. Με την αμέριστη οικονομική και κοινωνική στήριξη της Καλυμνιακής Αδελφότητας Γκαίρυ Ινδιάνας, δεκάδα και πλέον συμπατριωτών μας θα ταξιδέψουν στην Αμερική και θα εγχειρισθούν δωρεάν, από τον διάσημο Έλληνα καρδιοχειρουργό Κωνσταντίνο Τατούλη, σε μια περίοδο που στην Ελλάδα δεν υπήρχε ακόμα καρδιοχειρουργικό κέντρο. Ενθουσιώδης φίλος του Αναγνωστηρίου, ο Γιάννης Μαρίνος, θα αγκαλιάσει τις προσπάθειές μας, όσο λίγοι συμπατριώτες του εξωτερικού. Σε κάθε άφιξή του στην Κάλυμνο, τα καλοκαίρια, χαιρόταν σαν μικρό παιδί την κάθε καινούργια έκδοση των Καλυμνιακών Χρονικών και διέθετε πάντα αρκετά τεύχη του περιοδικού στους συμπατριώτες μας του Γκαίρυ. Ατελείωτες ήταν οι συζητήσεις μας για τα διάφορα προβλήματα των Ελληνικών Κοινοτήτων της Αμερικής και για το μέγα θέμα της Ελληνικής Γλώσσας και της προσφορότερης διδασκαλίας της στα νέα Ελληνόπουλα της διασποράς. -575-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Υπερήλικας πλέον και με προβλήματα υγείας θα ταξιδέψει, για τελευταία φορά, στην αγαπημένη του Κάλυμνο το καλοκαίρι του 2005. Άφησε την τελευταία του πνοή στο Γκαίρυ τον Απρίλιο του 2006 όπου και ετάφη. Στη μνήμη, όσων από εμάς τον γνώρισαν από κοντά, θα μείνει ως ένας από εκείνους τους Καλυμνίους που ο επιθετικός προσδιορισμός «ωραίος» προτάσσεται αυτοδίκαια στη λέξη «άνθρωπος».

Κάλυμνος, Νοέμβριος 2013. Γιάννης Θ. Πατέλλης Επίτιμος Πρόεδρος Αναγνωστηρίου

-576-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μάμας Χαραμαντάς

Μνήμη Θεόφιλου Κλωνάρη

θάνατος του συνταξιούχου Γυμνασιάρχη Θεόφιλου Κλωνάρη, στις 9 Μαΐου του 2012, συγκλόνισε την καλυμνιακή κοινωνία, ιδιαίτερα εμάς τους μαθητές του. Όταν πρωτοήρθε στην Κάλυμνο, νέος Γυμναστής, φάνταζε στα μάτια όλων εμάς των μαθητών του ως το πρότυπο της νησιώτικης λεβεντιάς. Αρρενωπός, αγέρωχος, επιβλητικός και μόνο με την παρουσία του, πυράκτωσε με τη φλόγα που εξέπεμπε γενιές και γενιές μαθητών του στις αξίες του αθλητισμού. Η χαρά όλων μας ήταν η ώρα της Γυμναστικής μαζί του. Με νέες μεθόδους άθλησης σμίλεψε τις ψυχές και τα νεανικά κορμιά μας. Και όταν έρχονταν η ώρα της αθλητικής σοδειάς του, οι μαθητέςαθλητές του μεγαλουργούσαν στα στάδια. Η μικρή Κάλυμνος συγκλόνιζε συθέμελα αθλητικά κατεστημένα, ανέτρεπε πρωτιές ετών άλλων σχολείων και ενέπνεε το σεβασμό στο χώρο του αθλητισμού. Θεμελίωσε στην Κάλυμνο όλες τις μορφές άθλησης: Κολύμβηση, ποδόσφαιρο, στίβο. Με εκείνον καθοδηγητή, ζήσαμε λαμπρές στιγμές, πρωτόγνωρες για την Κάλυμνο. Άνοιξε λεωφόρους, γαλούχησε γενιές, ενέπνευσε νέους Γυμναστές, που μέχρι σήμερα ακολουθούν τα πρωτοπόρα βήματά του. Ένας από αυτούς και εγώ, που ακολούθησα το δρόμο του και έγινα Γυμναστής χάρη σε εκείνον, γιατί τον είχα πρότυπό μου, όπως και τόσοι άλλοι μαθητές του. Όλες οι δραστηριότητες και οι μέθοδοί του στο χώρο της Γυμναστικής που εφάρμοζε σε μας, συνεχίστηκαν να εφαρμόζονται και από εμάς τους νεότερους Γυμναστές, όπως ο μοναδικός τρόπος που τα τμήματά του παρέλαυναν στις εθνικές επετείους. Καμαρώναμε στα σχολεία μας, γιατί η λειτουργία μας, ως Γυμναστές, είχε το δικό του στίγμα. Όπως φούσκωνα από καμάρι και εγώ, φοιτητής της -577-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Γυμναστικής Ακαδημίας, όταν ένας δάσκαλός μας της λαογραφίας και των εθνικών χορών, ο Χαράλαμπος Νέζος, μας έλεγε στο αμφιθέατρο που διδασκόμασταν τους νησιώτικους χορούς : «Σαν τον Θεόφιλο Κλωνάρη, τον αρχιχορευτή της Δώρας Στράτου, κανείς μέχρι τώρα δεν χόρεψε με τόση δωρικότητα τη σούστα». Ο Θεόφιλος Κλωνάρης υπήρξε, ακόμα, μοναδικός δημιουργός του συγκλονιστικού «χορού του μηχανικού» και άφησε ευδιάκριτο το στίγμα του στην Ελληνική Λαογραφία. Αλλά και ο χαρακτήρας του ήταν σαν τα βήματα των χορών που με μοναδικό τρόπο χόρευε : Τρυφερός, σαν το δεξιό τεχνικό κέντημα των ποδιών του στον «Ίσσο». Αυστηρός, όπως το αέρινο πέταγμα του κορμιού του στη «Σούστα» και το ξέφρενο χοροπηδητό των ποδιών του που δεν άγγιζαν τη γη. Ευαίσθητος, όπως τα τελετουργικά βήματα του χορού του «μηχανικού», που προκαλούσαν ρίγος. Την ίδια ευαισθησία εξωτερίκευε πάντα όταν μιλούσε για την οικογένειά του, την Κατερίνα του και τα αγαπημένα του παιδιά, την Αννούλα και τον Παντελή. Αυτός ήταν ο Θεόφιλος Κλωνάρης : Τρυφερός, αυστηρός, ευαίσθητος. Όταν ολοκλήρωσε το πλούσιο εκπαιδευτικό του έργο και συνταξιοδοτήθηκε από το σχολείο, δεν έμεινε στιγμή αδρανής. Συνέχισε να ασχολείται με τη μεγάλη του αγάπη, το Αθλητικό Σωματείο του νησιού μας «Καζώνης», που εξακολουθεί να μεγαλουργεί ως τις μέρες μας, με προπονητές τους παλιούς μαθητές του, οι οποίο πήραν τη σκυτάλη από εκείνον και συνέχισαν το καρποφόρο έργο του. Γιατί ο Θεόφιλος Κλωνάρης από οικογένεια σφουγγαράδων, από πατέρα σφουγγαρά, «μαγγιόρο μηχανικό», γεννημένος το 1931 στα μαύρα χρόνια της Ιταλικής κατοχής, ήξερε να παλεύει και να αγωνίζεται μέχρι το τέλος, όπως ο «μηχανικός» των θαλασσινών βυθών, που με τόση τέχνη απαθανάτισε το χορό του. Και ήταν συγκλονιστική και ανεπανάληπτη η σκηνή να αποχαιρετά το νεκρό δάσκαλό του στο τελευταίο του ταξίδι, με το βιολί του και τους ήχους του «μηχανικού» σαν σε σφουγγαράδικο τσουρμάρισμα, ο μαθητής του Μανώλης Φράγκος.

-578-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Τον Θεόφιλο Κλωνάρη θα τον θυμάται πάντα η Κάλυμνος για όσα της πρόσφερε στον αθλητισμό, την εκπαίδευση, την παράδοση, τα μοναδικά σφουγγαράδικα έθιμα. Θα τον θυμούνται όμως με ευγνωμοσύνη, για όσα τους πρόσφερε, όλοι οι πολλοί μαθητές του και ιδιαίτερα οι «μαθητές Γυμναστές», που συνεχίζουν το πρωτοπόρο και μοναδικό έργο του. Μάμας Χαραμαντάς Συντ. Καθηγητής Σωματικής Αγωγής

-579-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Κυριάκος Κ. Χατζηδάκης

Γεώργιος Στεφάνου Κορφιάς (Για τον καταξιωμένο φιλόλογο και Λυκειάρχη, για τον φίλο και συνάδελφο που έφυγε…)

ταν 12 Αυγούστου του 2011,όταν,παραθερίζοντας στο πατρογονικό νησί της Λέρου, δεχθήκαμε ένα τηλεφώνημα που μας γέμισε θλίψη. Ο Γιώργος Κορφιάς, φίλος και συνάδελφος αγαπημένος, είχε χάσει τη μάχη με την επάρατο… Ούτε χρόνος δεν είχε περάσει από την εκδήλωση των πρώτων συμπτωμάτων της νόσου…Ο ίδιος είχε πλήρη επίγνωση της κρίσιμης κατάστασής του και της προδιαγεγραμμένης πορείας... Υπέμεινε καρτερικά τον Γολγοθά του ως το τέλος, έχοντας στο πλευρό του τα αγαπημένα του πρόσωπα, την εκλεκτή σύζυγό του Ευδοκία, τα παιδιά και τα εγγόνια του. Τον θυμάμαι στα πρώτα γυμνασιακά μου χρόνια-μέσα της δεκαετίας του 1950- στο εξατάξιο τότε Νικηφόρειο. Ήταν ο ευσταλής σημαιοφόρος του ιστορικού μας σχολείου. Άριστος μαθητής, θα μπορούσε να επιλέξει όποιον επιστημονικό κλάδο επιθυμούσε. Προτίμησε να ακολουθήσει τα χνάρια του εξαίρετου φιλολόγου πατέρα του, του αείμνηστου καθηγητή μας Στεφάνου Κορφιά. -580-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Ζωντανή ακόμη διατηρώ στη μνήμη μου μια χαρακτηριστική σκηνή από εκείνα τα χρόνια… Πρέπει να ΄τανε αρχές του Οκτώβρη. Πηγαίναμε με το Γυμνάσιο για δεντροφύτευση στα Θέρμα, όταν ξαφνικά, από το μπαλκόνι του ΟΤΕ - δίπλα στο σημερινό ξενοδοχείο Olympic – ακούστηκε η φωνή:»Κύριε Κορφιά! Κύριε Κορφιά! Όγδοος!». Ήταν ο υπάλληλος του υποκαταστήματος, που, έχοντας προφανώς πάρει σχετικό τηλεγράφημα, γνωστοποιούσε στο Δάσκαλό μας την σειρά επιτυχίας του πρωτογιού του Γιώργου στις εισαγωγικές εξετάσεις της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Όσο και αν ήταν αναμενόμενη η επιτυχία του, στο άκουσμα της είδησης, το πρόσωπο του πατέρα έλαμψε από χαρά και υπερηφάνεια, καθώς δεχόταν τα συγχαρητήρια συναδέλφων και μαθητών. Ξεκίνησε έτσι τη φοίτησή του με υποτροφία. Αλλά και στη διάρκεια των σπουδών του ξεχώριζε ως φοιτητής. Μετά τη στρατιωτική του θητεία ως δόκιμος ανθυπολοχαγός, υπηρέτησε για ένα χρόνο στη Σύμη, για να τοποθετηθεί στη συνέχεια οριστικά στο ιστορικό Νικηφόρειο. Δυνατός και ευφραδής φιλόλογος, συνέχισε την παράδοση των πουδαίων εκείνων Δασκάλων που ανέδειξε ο ευλογημένος αυτός τόπος. Για 36 συναπτά έτη γαλούχησε τη μαθητιώσα νεολαία του νησιού μας με τα νάματα της ελληνικής παιδείας. Οι μαθητές του – σημερινοί επιστήμονες, εκπαιδευτικοί κ.α. -, θα θυμούνται πάντοτε τον χαρισματικό καθηγητή, με το αδιαμφισβήτητο διδακτικό κύρος, την εμβρίθεια και την έξοχη εκφορά του λόγου. Και βέβαια, δε θα λησμονήσουν, όπως και οι συνάδελφοί του, τη ζωντανή του παρουσία, την ευθυκρισία αλλά και το εύστοχο χιούμορ του… Δυναμικός και ως Λυκειάρχης, διακρινόταν για τηνευσυνειδησία και τη μεθοδικότητά του στην εκτέλεση των καθηκόντων του. Η συνεργασία μας, στα χρόνια των παράλληλων διευθυντικών μας υποχρεώσεων, ήταν καθημερινή και πάντοτε αγαστή. Θυμάμαι, χαρακτηριστικά, την περίοδο της πρώτης εφαρμογής των πανελληνίων εξετάσεων σε όλα σχεδόν τα μαθήματα της Β΄ -581-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

και Γ΄ Λυκείου. Μια δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία που μας κρατούσε σε εγρήγορση όλη σχεδόν τη σχολική χρονιά και ιδιαίτερα την περίοδο των εξετάσεων. Επικοινωνούσαμε σχεδόν καθημερινά και δεν παρέλειπε να μου επισημαίνει κάποιες λεπτομέρειες των πολυσέλιδων οδηγιών, που χρειάζονταν ιδιαίτερη προσοχή. “Αν και ̉σύ εντοπίσεις κάτι, να με ενημερώσεις”, μου έλεγε. Ήταν ο έμπειρος καθηγητής και διευθυντής των χρόνων εκείνων, που δεν είχε βέβαια ανάγκη των δικών μου επισημάνσεων, αλλά και ο καλός συνάδελφος που με τιμούσε πάντοτε με την ειλικρινή φιλία του… Θεράπων της βυζαντινής μουσικής, κοσμούσε επί σειρά ετών το δεξιό αναλόγιο του Θεολόγου, όπου είχε διαδεχθεί τον αείμνηστο πατέρα του. Ακμαίος και ευδιάθετος τα τελευταία χρόνια, χαιρόταν, ως συνταξιούχος πλέον, την οικογένεια, τα εγγόνια του καθώς και τις απλές καθημερινές ενασχολήσεις του. Κάποια απογεύματα συνήθιζε να κατεβαίνει στο λιμάνι για περίπατο, με την Ευδοκία του, και κάθε φορά που συναντιόμασταν ήταν έκδηλη η ζωντάνια και η όρεξή του για ζωή. Αλίμονο όμως! Προσωρινά τα ανθρώπινα…Πόσες απρόσμενες ανατροπές μας επιφυλάσσει η βάσκανη μοίρα! Η ανθρώπινη ευτυχία, μας λέει ο Αισχύλος, μοιάζει με ανάλαφρη σκιά, που σβήνει ξαφνικά και χάνεται… ΄ Ἰώ βρότεια πράγματ’,εὐτυχοῦντα μεν σκιᾶ τις άν πρέψειεν¨. Εἰ δε δυστυχοῖ, βολαῖς ὑγρώσσων σπόγγος ὤλεσεν γραφήν. (΄΄Ἀγαμέμνων΄΄, 1327-1330) Ο Γιώργος Κορφιάς, ο δεινός φιλόλογος και άξιος Λυκειάρχης του Νικηφορείου και του 2ου Λυκείου Καλύμνου, ο αγαπημένος φίλος και συνάδελφος, έφυγε από κοντά μας στα εβδομήντα ένα του χρόνια…

-582-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Μετά το θάνατό του, η κόρη του Καλοτίνα, καταξιωμένη γιατρός του νησιού μας, αποφάσισε να πάρει ένα διαμέρισμα στην Αθήνα, για να βρίσκουν εκεί καταφυγή ανήμποροι ασθενείς που έχουν ανάγκη νοσηλείας.Μια προσφορά αγάπης στον συνάνθρωπο. Αναμμένο αγιοκέρι στην ιερή Μνήμη του αγαπημένου πατέρα.

Κυριάκος Κ. Χατζηδάκης

-583-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΚΑΡΠΑΘΙΟΥ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΥΣΤΑΤΟ ΧΑΙΡΕ ΣΤΗΝ ΑΔΕΛΦΗ ΙΩΑΝΝΑ

Παναγιώτη Γιαμαίο

Από τον πρόεδρο του Αναγνωστηρίου κ.

Την ημέρα της εορτής της Μεταμορφώσεώς του επέλεξε ο Χριστός, για να υποδεχτεί την αδερφή Ιωάννα Καρπαθίου, πρέσβειρα καλής θελήσεως και καλών έργων επί της γης. Έλουσε την αγνή ψυχή της στο υπέρλαμπρο, άκτιστο Θαβώρειο φως Του και την κάλεσε στους κήπους της αιώνιας βασιλείας Του. Ο δε αγαπημένος Του μαθητής, ο Ιωάννης, δέχτηκε το άσπιλο σώμα της «…εν τη νήσω τη καλουμένη Πάτμω…». Κι εκείνη, οδεύοντας προς τους ουράνιους θόλους, έψαλε: « Εν τω φωτί της δόξης του προσώπου Σου, Κύριε, πορευσόμεθα εις τον αιώνα, αλληλούια ». Κάθε ευαγές Ίδρυμα, κάθε Οργανισμός που προσφέρει έργο κοινωνικό, ανταποκρίνεται πλήρως στην αποστολή του, χάρη στην προσφορά όσων υπηρετούν σ’ αυτό με συνέπεια, υπευθυνότητα, και αυταπάρνηση. Βρίσκονται, όμως σε ακμή, όταν οι στυλοβάτες τους, άνδρες ή γυναίκες, εργάζονται με αφοσίωση και εμφορούνται από βαθιά συναισθήματα Αγάπης θυσιαστικής για το συνάνθρωπο. Η ΣΤΕΓΗ ΘΗΛΕΩΝ, το ορφανοτροφείο του νησιού μας, στο οποίο βρήκαν φροντίδα, θαλπωρή και, προπάντων, αγάπη, εκατοντάδες κορίτσια από τα νησιά μας αλλά και από τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, ευτύχησε να έχει στυλοβάτη για εξήντα ολόκληρα χρόνια την αδελφή Ιωάννα Καρπαθίου.

Μορφή γαλήνια, και παράλληλα επιβλητική παρουσία,

-584-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

με ένα χαμόγελο μόνιμο, ευπροσήγορη κι ευγενική, εξέπεμπε ιεροπρέπεια, τιμώντας το εκκλησιαστικό σχήμα που έφερε. Μοναχή και δασκάλα, ταυτόχρονα, ευλογημένη από τον Θεό και φωτισμένη από την παιδαγωγική επιστήμη, επιτέλεσε για έξι δεκαετίες έργο μοναδικό, έργο άγιο, αφού αποδέκτες του ήταν τρυφερές ψυχές παιδιών που είχαν την ατυχία να νιώσουν στο ξεκίνημα της ζωής τους το πιο οδυνηρό χτύπημα, την ορφάνια. Η αδελφή Ιωάννα αγκάλιαζε σαν στοργική κλώσα τις πληγωμένες αυτές ψυχές και με αξιοζήλευτη μητρική αγάπη, υπομονή και φροντίδα, απάλυνε στην αρχή και έσβηνε στη συνέχεια τον αβάσταχτο αυτό παιδικό πόνο. ΜΑΝΑ την έλεγαν – και το ’νιωθαν – μέχρι το τέλος της ζωής της όλα τα κορίτσια που βρήκαν παρηγοριά στη ζεστή αγκαλιά της, που ένιωσαν ασφάλεια από το τρυφερό μητρικό χάδι της, που γαλουχήθηκαν με αρχές και αξίες χριστιανικές, που μεγάλωσαν με μεστές κοινωνικές διδαχές. Έμαθαν να ζουν με κανόνες, να σέβονται το συνάνθρωπο αλλά και τον εαυτό τους, να γίνονται σωστές μητέρες και σύζυγοι, να στήνουν υποδειγματικά νοικοκυριά. Νήπια τα παραλάμβανε (τα περισσότερα), τα μεγάλωνε, τα μόρφωνε, ετοίμαζε την προίκα τους, τα πάντρευε, παρακολουθούσε τη μετέπειτα ζωή τους με μητρικό ενδιαφέρον. Η πολυτιμότερη προίκα που έλαβαν εκείνα, ασφαλώς, ήταν η προίκα η πνευματική. Αυτή, σίγουρα, καθορίζει και κατευθύνει τα βήματά τους, ως οδοδείκτης στη ζωή.

-585-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

ΥΣΤΑΤΟ ΧΑΙΡΕ ΣΤΟΝ ΠΟΘΗΤΟ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΨΑΡΟΜΠΑ Γιαμαίος

Παναγιώτης Ν.

Παραμονή των Χριστουγέννων του 2013 έφυγε απ΄ τη ζωή ο Ποθητός Αντωνίου Ψαρομπάς, μια ξεχωριστή προσωπικότητά, ως άνθρωπος, ως πολίτης, ως πετυχημένος επιχειρηματίας, ως άριστος οικογενειάρχης, ως ενεργό μέλος κι ένθερμος υποστηρικτής του έργου του Αναγνωστηρίου. Γεννήθηκε το 1937, λίγο πριν το ξέσπασμα του μεγάλου πολέμου, από ξεχωριστούς γονείς. Μητέρα του η άριστη πηδαλιούχος της οικογένειάς της, Χρυσάνθη, γυναίκα με βαθιές ελληνορθόδοξες καταβολές. Πατέρας του ο Αντώνιος Ψαρομπάς, ένας από τους μεγάλους, τους φλογερούς αγωνιστές για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου. Μαζί με τον αδερφό του Μιχάλη και τις τέσσερις αδερφές του γαλουχήθηκαν σε μια οικογένεια, πραγματική κυψέλη, με τα νάματα της ελληνορθόδοξης παιδείας και αγωγής, που στέριωσαν μέσα τους αξίες ακλόνητες. Τη φιλοπατρία, τη σύνεση, τη σωφροσύνη, την εργατικότητα, τη ντομπροσύνη, τη φιλοτιμία, την αλληλεγγύη, την αβροφροσύνη. Όλα αυτά τα πολύτιμα εφόδια αποτέλεσαν τους φωτεινούς οδοδείκτες στην πορεία που χάραξαν κι ακολούθησαν στη ζωή τους. Ως παιδί, ο Ποθητός, έζησε σ΄ ένα περιβάλλον, στο οποίο κυριαρχούσε ο πόθος, η λαχτάρα για απελευθέρωση της Δωδεκανήσου και ενσωμάτωσή της στον εθνικό κορμό. Ήταν η εποχή που το εθνικό φρόνημα ήταν ακμαίο. Για τον Καλύμνιο και την Καλυμνιά η Εκκλησία, το σχολείο και ο αλυτρωτισμός αποτελούσαν συμπαγή και αδιαίρετη ενότητα. Αυτήν την ενότητα προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να διασπάσουν οι καταχτητές. Ο πατέρας του, Αντώνιος, υπήρξε από τα πρώτα μέλη της Ένωσης Καλυμνίων Αγωνιστών για την απελευθέρωση του νησιού. Με την ιδιότητα του ναυτικού πράκτορα, κρυφά από τους Ιταλούς, απέστελλε μηνύματα και χάρτες στον πρόξενο της Ρόδου Γεώργιο Παχύ, αλλά και σε άλλες κατευθύνσεις που εξυπηρετούσαν τα εθνικά συμφέροντα. Επίσης, με χρήματα που παραλάμβανε από την Αλεξάνδρεια πλήρωνε τους Έλληνες δασκάλους.

-586-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

Υπήρξε και πρωτεργάτης του ξεσηκωμού του ΄35 ο Αντώνης Ψαρομπάς, μέσα στο σπίτι του οποίου, με τη βοήθεια των κληρικών έγινε όλη η προεργασία της εξέγερσης. Για το λόγο αυτό καταδικάστηκε από τους Ιταλούς και κυνηγήθηκε από τους Γερμανούς. Κατάφερε, όμως, να διαφύγει με την οικογένειά του, και μέσω Τουρκίας να φτάσει στην Παλαιστίνη, όπως και πάρα πολλοί άλλοι, άλλωστε, συμπατριώτες μας. Εκεί, ο Αντώνης Ψαρομπάς ανακηρύχθηκε Πρόεδρος των Δωδεκανησίων κι αγωνιζόταν διαρκώς και διακαώς για την πολυπόθητη δικαίωση. Το 1945 επέστρεψε στο νησί και ασχολήθηκε με το εμπόριο αλλά και με τη Δημόσια Αρχή ως Αντιδήμαρχος και ως Δήμαρχος. Με όλα αυτά τα βιώματα του αγώνα για επιβίωση, της αντίστασης, των δικών, των φυλακίσεων, της προσφυγιάς, που όλα αυτά συμπυκνώνονται και εδράζονται στην έννοια της αγάπης για την πατρίδα, χαλύβδωσε τον ακέραιο χαραχτήρα του ο αείμνηστος Ποθητός και για την Κάλυμνο ο Τάκης. Κι ήταν υπερήφανος για το μετάλλιο εθνικής αντίστασης που παρέλαβαν, εκείνος και τα αδέρφια του, από το ΥΠ.ΕΘ.Α. για τον αγώνα και το έργο που επιτέλεσε ο πατέρας τους στο νησί του, την Κάλυμνο. Αυτό το μετάλλιο το τίμησε επάξια ο Ποθητός ως υιός πατέρα πατριώτη κι αγωνιστή. Εργατικός, μεθοδικός, μετρημένος, δραστήριος και με επιχειρηματική ευφυΐα αξιοθαύμαστη, εξελίχθηκε σε έναν από τους κορυφαίους επιχειρηματίες του νησιού μας. Η εμβέλεια των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων της εταιρίας ΑΡΓΩ καλύπτουν, όχι μόνο το νησί αλλά και τη Δωδεκάνησο, καθώς και μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας. Προνόησε για τη συνέχεια της δουλειάς του, δρομολογώντας σ΄ αυτήν τα παιδιά του και δίδοντας εργασία σε πολλούς συμπατριώτες μας. Βασικό και αδιαπραγμάτευτο κριτήριο στις αποφάσεις του και στις επιχειρηματικές του επιλογές ήταν η αγάπη του για το νησί του. Ήταν γνήσιος πατριώτης. Γι΄ αυτό και με κάθε τρόπο διατηρούσε την έδρα της επιχείρησης στην Κάλυμνο, αν και το συμφέρον της, οικονομικά, υπαγόρευε μεταφορά της έδρας σε άλλη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας. Κι αυτό το έκανε συνειδητά. Ήθελε να κρατήσει την οικογένειά του, τα παιδιά του, στο νησί του, να δίνει δουλειά σε συμπατριώτες του και να προβάλλει μ΄ αυτόν τον τρόπο την Κάλυμνο. Στις επαφές του και στις

-587-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

συνομιλίες του με ανώτατους κρατικούς λειτουργούς ή άλλους επιχειρηματίες κρατούσε πάντα έναν χάρτη της Ελλάδας και τους έδειχνε με καμάρι πού βρίσκεται η Κάλυμνος και κατ΄ επέκταση η έδρα της εταιρίας του. Η σχέση του με το προσωπικό του δεν ήταν η κλασική εργοδότη – εργαζομένου. Ήταν κάτι παραπάνω από αυτό. Λειτουργούσε κι ως πατέρας τους, δείχνοντας έντονο ενδιαφέρον για την κατάσταση και την υγεία όλων των μελών των οικογενειών τους. Υποδειγματικός ως πατέρας, ως οικογενειάρχης, ευτύχησε να έχει δίπλα του σύντροφο και συνοδοιπόρο την άξια Καλυμνιά μάνα Σεμίραμις, με την οποία έχτισαν μια εξαιρετική οικογένεια. Δυναμική εκείνη, δραστήρια, χαλκέντερη, ευαίσθητη στον ανθρώπινο πόνο, γεννημένη για προσφορά στο συνάνθρωπο, στάθηκε αντάξια στο πλευρό του μέχρι το απρόσμενο τέλος του. Τα παιδιά τους: Ο Αντώνης, ο Μιχάλης, ο Κυριάκος και ο Γιάννης είναι βλαστάρια από δέντρο με πολύ δυνατές ρίζες και κορμό. Βαδίζουν στα χνάρια που χάραξαν οι γονείς τους και τιμούν ως προσωπικότητες το όνομά τους και από δω και πέρα τον εκλιπόντα πατέρα τους, στη μικρή μας κοινωνία. Είμαστε βέβαιοι ότι η μεγαλύτερη χαρά αυτού του πατέρα, η ανταμοιβή του μόχθου του, το μεγάλο του κληροδότημα στο νησί του είναι τα τέσσερα παιδιά του. Και ως άνθρωπος ο Ποθητός ήταν ξεχωριστός. Μειλίχιος, ταπεινός, ευαίσθητος στις ανάγκες των συνανθρώπων του και συνδρομητής σε φιλοπρόοδες δραστηριότητες ανθρώπων ή σωματείων. Βοηθούσε αθόρυβα, γιατί το ήθελε, το πίστευε, γιατί ήταν γι΄αυτόν εσωτερική ανάγκη. Ιδίως, τα τρία τελευταία χρόνια της κρίσης, το γραφείο του υπήρξε, πράγματι, μια όαση απάλυνσης του ανθρώπινου πόνου. Ως Αναγνωστήριο δεχθήκαμε για το έργο μας πολύ γενναιόδωρες χορηγίες και γι΄αυτό ευχαριστούμε την οικογένεια δημόσια κι από καρδιάς. Κυκλοφόρησε και σε λίγες μέρες θα γίνει η παρουσίαση του Λεξικού του Ιδιώματος της Καλύμνου, του οποίου ο εκλιπών είναι ένας από τους τρεις χορηγούς. Ήθελε πολύ να είναι στην παρουσίαση. Δεν ευτύχησε να ζήσει μαζί μας αυτήν την ικανοποίηση. Τον είχα επισκεφτεί στο γραφείο του γι΄αυτό το λόγο. Την οικονομική ενίσχυση. Δεν τον ξαναείδα. Μου έμεινε, όμως, η

-588-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

σκηνή εκείνη, η οποία θα με ακολουθεί πάντα. Είδα στην τηλεόραση, μου είπε, ότι ετοιμάζετε ένα Λεξικό με το γλωσσικό ιδίωμα της Καλύμνου. Έχετε, όμως, οικονομικό έλλειμμα. Πόσα σας λείπουν; Του είπα το ακριβές ποσό. Πάρα πολύ σημαντικό για την εποχή που διερχόμαστε. Γύρισε, κοίταξε το γιο του τον Μιχάλη, συνεννοήθηκαν με τα μάτια και, καλοσυνάτα , αυθόρμητα και ανυστερόβουλα μου απάντησε: Θα τα έχετε! Γνωρίζουμε ότι ήταν λάτρης της ελληνικής γλώσσας και γι΄ αυτό ήταν αυστηρός και σχολαστικός στην ορθότητα - γλωσσικά - των επιστολών κι εγγράφων που αποστέλλονταν από την ΑΡΓΩ κι έφεραν την υπογραφή του. Αλλά και η επίπονη δουλειά που γίνεται εδώ κι ένα χρόνο από το Αναγνωστήριο στο Αρχείο της Δημογεροντίας του Δήμου μας, έργο πολύ σημαντικό για τη διάσωση και ταξινόμηση της τοπικής μας ιστορίας, ιστορίας ενός αιώνα, χρηματοδοτείται από την οικογένεια Ψαρομπά. Ας είναι η μνήμη του αιωνία και μακαρία. Παναγιώτης Γιαμαίος, πρόεδρος του Αναγνωστηρίου « ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ »

-589-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-590-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-591-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-592-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-593-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-594-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-595-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-596-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ « ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ » ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 2011 ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑ κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΓΙΑΜΑΙΟ

γαπητά μέλη του Αναγνωστηρίου μας,

Ως Διοίκηση του ιστορικού μας σωματείου είμαστε και πάλι ενώπιόν σας, για να σας εκθέσουμε τον απολογισμό της χρονιάς που πέρασε, ανταποκρινόμενοι στην υποχρέωσή μας, έτσι όπως αυτή ορίζεται στο καταστατικό μας. Θα σας παρουσιάσω, λοιπόν, κωδικοποιημένα, τα πεπραγμένα του Διοικητικού Συμβουλίου για το έτος που παρήλθε. Πριν αναφερθώ σ’ αυτά, επιτρέψτε μου να υπογραμμίσω και να υπενθυμίσω το δύσκολο οικονομικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο είμαστε κι εμείς υποχρεωμένοι εκ των πραγμάτων, να κινούμαστε και να λειτουργούμε. Η οικονομική στενότητα έχει αγγίξει τα πάντα και μεταβάλλει, όπως αντιλαμβάνεστε, σχεδιασμούς, προγραμματισμούς και δράσεις. Μέσα σ’ αυτό το αρνητικό οικονομικό περιβάλλον δράσαμε, σεβόμενοι κάθε ΕΥΡΩ που μπήκε στο ταμείο μας, και αξιοποιώντας το με φειδώ, χωρίς αυτό να λειτουργήσει ανασταλτικά στην εν γένει παρουσία και δράση μας.

Γιορτάσαμε με την προσήκουσα λαμπρότητα τις εθνικές

-597-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

μας επετείους, προσδίδοντας σ’ αυτές κάθε φορά τον τόνο, το χρώμα, και, κυρίως, το νόημα της ιστορικής του αξίας στην πορεία μας ως λαού. Την 7η Μαρτίου: Ομιλητής ήταν ο επίτιμος πρόεδρος του Αναγνωστηρίου, ο κ. Ι. Πατέλλης. Θέμα του: « Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και τα Δωδεκάνησα ». Την εκδήλωση πλαισίωσε μουσικά ομάδα παραδοσιακού τραγουδιού του Λυκείου Ελληνίδων υπό τη διεύθυνση της προέδρου του κ. Καλλιόπης Μαύρου. Την 25η Μαρτίου: Ομιλητής ήταν ο κ. Δημήτριος Τσιλιβαρδής, φιλόλογος του 3ου Γυμνασίου με θέμα: « Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρίας και η προετοιμασία της ελληνικής επανάστασης ». Η εκδήλωση έκλεισε με τη χορωδία του Μανιάειου 6ου Δημοτικού Σχολείου, υπό τη διεύθυνση του κ. Παντελή Χριστοδούλου. Την 28η Οκτωβρίου: Συνδιοργανώσαμε την εκδήλωση με το Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου. Ομιλητής ήταν ο κ. Ιωάννης Ασπροποταμίτης, απόστρατος του Πολεμικού Ναυτικού. Θέμα του: « Θωρηκτό ΄΄ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ ΄΄ - 100 χρόνια ιστορίας ( 1911 – 2011 ) ». Την Κυριακή 30 Ιανουαρίου, ημέρα των Γραμμάτων, τιμήσαμε την εορτή των Τριών Ιεραρχών, στο ισόγειο του Πνευματικού μας Κέντρου. Ομιλητής ήταν ο αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου κ. Κων/νος Μηνέττος, με θέμα:

« Το νόημα της εορτής των Τριών Ιεραρχών ».

Την Κυριακή 11 Δεκεμβρίου, σ’ αυτόν εδώ το χώρο, και στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για το ΄΄ έτος Παπαδιαμάντη ΄΄ ( 100 χρόνια από το θάνατό του ) διοργανώσαμε φιλολογική βραδιά, για να τιμήσουμε το μεγάλο μας διηγηματογράφο. Την

-598-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

παρουσίαση έκαναν: α. Ο κ. Μηνέττος, με θέμα: « Η ζωή και το έργο του Παπαδιαμάντη » και β. Η φιλόλογος κ. Στέλλα Βουτσά με θέμα: « Η μαγεία του Παπαδιαμάντη ». Κείμενα του μεγάλου λογοτέχνη διάβασε η κ.Θέμις Γερακιού – Κουντούρη, μέλος του Δ.Σ. του Αναγνωστηρίου. Η εκδήλωση έκλεισε με μουσικό πρόγραμμα, το οποίο παρουσίασε ομάδα από μαθητές της Σχολής Βυζαντινής Μουσικής, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Βυζαντινής Μουσικής κ. Γεωργίου Καραφύλλη. Το πρόγραμμα περιλάμβανε μέλη από την εκκλησιαστική μουσική παράδοση της Σκιάθου και από την υμνολογία των Χριστουγέννων. Διοργανώσαμε με επιτυχία τον καθιερωμένο Διαγωνισμό Ζωγραφικής ανάμεσα στους μαθητές της Έκτης τάξης των σχολείων μας. Η τελετή βράβευσης έγινε, στο ισόγειο, στις 11 Ιουνίου. Τέλος, στις 23 Ιανουαρίου παρουσιάσαμε την ενδιαφέρουσα έκδοση του Αναγνωστηρίου μας με τίτλο: « Από την παλιά Κάλυμνο », του Παντελή Καμπούρη. Το Αναγνωστήριό μας συμμετείχε με τον πρόεδρό του στο 17ο Πολιτιστικό Συμπόσιο Δωδεκανήσου, που πραγματοποιήθηκε από 1η έως και 3η Ιουλίου, στη Ρόδο. Αναμφίβολα, κορυφαία δραστηριότητά μας, για τη διετία που παρήλθε, αποτελεί η έκδοση του 19ου Τόμου των ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ . Είναι μια επίπονη προσπάθεια, της οποίας καρπός είναι ένα πλούσιο πόνημα, το οποίο προσθέτει, θα έλεγα, πολύ ενδιαφέρουσες ψηφίδες στην ιστορία του τόπου μας. Αυτές οι ψηφίδες, χάρη στην περιοδική αυτή έκδοση, αποθησαυρίζονται κάθε διετία στην τοπική πολιτιστική μας κληρονομιά και θα αποτελούν για τις επερχόμενες γενιές, μαζί ασφαλώς με τις αξιόλογες εκδόσεις πολλών συμπατριωτών μας

-599-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

συγγραφέων, πολύτιμο υλικό για την μακραίωνη ιστορία του τόπου μας.

-600-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟΥ ΚΑΛΥΜΝΟΥ « ΑΙ ΜΟΥΣΑΙ » ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 2012 ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑ κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΓΙΑΜΑΙΟ

Εκλεκτοί μας προσκεκλημένοι, Πιστοί στην παράδοση αλλά και συνεπείς στην καταστατική μας υποχρέωση, σας παρουσιάζουμε σήμερα τον ετήσιο απολογισμό μας. Ως γραμματέας του Δ.Σ. του Αναγνωστηρίου μας, θα σας εκθέσω, εν τάχει, τα πεπραγμένα μας για τη χρονιά που παρήλθε. Αγαπητά μέλη του Σωματείου μας, ως πρώτο τη τάξει απολογιστικό στοιχείο του έργου του Δ.Σ. για το 2012 τοποθετώ τούτο: Τη συμβολή του Προέδρου μας και μελών του Δ.Σ. στην καταγραφή και τακτοποίηση του Ιστορικού Αρχείου της Δημογεροντίας και της Δημαρχίας Καλύμνου από το 1860 ως σήμερα. Είναι ένα έργο άυλο, μη ορατό, με τεράστια, όμως, αξία για την τοπική μας ιστορία. Η διαφύλαξη, η καταγραφή, η ταξινόμηση και, κυρίως, η δυνατότητα ευκολότερης πρόσβασης σ’αυτό το αρχείο κάθε ενδιαφερομένου, ερευνητή ή μη, θα είναι σύντομα πραγματικότητα. Η επίπονη αυτή εργασία αναβαθμίζει και αναδεικνύει πολλαπλώς τα αποδεικτικά στοιχεία της ύπαρξής μας ως μιας ζωηρής, οργανωμένης και δρώσας κοινωνίας κατά τους δύο τελευταίους αιώνες. Είναι τα πειστήρια της υποδειγματικής οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνίας του νησιού μας σε χρόνους δίσεκτους, σε χρόνους πολυτάραχους και εξουθενωτικούς. Γι’ αυτό και έχει τεράστια αξία ιστορική,

-601-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

κοινωνική, πολιτισμική, εκπαιδευτική για όλους εμάς τους Καλυμνίους. Ως δεύτερο τη τάξει πεπραγμένο τοποθετώ τη συγγραφή του υπό έκδοση Λεξικού του Καλυμνιακού Ιδιώματος. Το θεωρώ σταθμό στην τοπική μας εκδοτική ιστορία. Είναι γεγονός ότι έχουν προηγηθεί παρόμοιες αξιόλογες προσπάθειες κατά το παρελθόν. Όμως, τόσο οργανωμένη, τόσο πλήρης και τόσο επιστημονικά δομημένη δεν έχει παραχθεί. Θα το διαπιστώσουμε όλοι, όταν το πάρουμε με το καλό στα χέρια μας και το μελετήσουμε. Αυτό το Λεξικό είναι, πράγματι, μια άλλη μεγάλη συμβολή του Αναγνωστηρίου μας στην τοπική μας ιστορία, αφού η ντοπιολαλιά μας είναι ένα στοιχείο που επιβεβαιώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ελληνικότητα αυτού του βράχου στο διάβα των αιώνων και τονίζει ακριβώς αυτήν την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητά μας, ως μιας συνεχούς, ζωντανής, μικρής μεν, αλλά αυθύπαρκτης ελληνικής κοινωνίας. Ως τρίτο κατατάσσω τις ποικίλες πολιτιστικές μας εκδηλώσεις, και τούτο γιατί έχουν χαρακτήρα εορταστικό, επετειακό αλλά και μορφωτικό. Γιορτάσαμε, όπως πάντα, με ξεχωριστή λαμπρότητα τις εθνικές μας επετείους. Στις 7 του Μάρτη, η εκδήλωση περιλάμβανε ομιλία από το μέλος του Δ.Σ. κ. Γεώργιο Χατζηθεοδώρου με θέμα: « Η δύσκολη περίοδος Μαρτίου – Ιουλίου 1945 και οι προσπάθειες της τότε Δημοτικής Αρχής για την αντιμετώπισή της ». Ακολούθησε μουσικό πρόγραμμα από τη χορωδία του 2ου Δημοτικού Σχολείου Πόλεως Καλύμνου. Στις 25 Μαρτίου ομιλητής ήταν ο κ. Γεώργιος Θανάτσης με θέμα:

« Φιλελληνισμός: Μύθοι και πραγματικότητα ». Η

-602-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

εκδήλωση έκλεισε μουσικά από τη Δημοτική μας Χορωδία που παρουσίασε το έργο του Χρήστου Λεοντή « Καντάτα Ελευθερίας », υπό τη διεύθυνση του κ. Γεωργίου Χατζηθεοδώρου. Στις 28 Οκτωβρίου, σε συνεργασία με το Ναυτικό μας Μουσείο, διοργανώσαμε την επετειακή μας εκδήλωση με ομιλητή τον κ. Ιωάννη Ασπροποταμίτη, πλοίαρχο ε.α. θέμα του: « Το ναυτικό κατόρθωμα του Αντιτορπιλικού Αδρίας. 22 Οκτωβρίου – 6 Δεκεμβρίου 1943 ». Τιμήσαμε την Ημέρα του Πόντου, στις 20 Μαΐου, με ομιλητή τον κ. Χρήστο Τσένα, συνταγματάρχη ε.α.

Άλλες εκδηλώσεις:

Στις 22 Ιανουαρίου πέρυσι, στην ετήσια Γενική μας Συνέλευση, παρουσιάσαμε τον ΙΘ΄ τόμο των « Καλυμνιακών Χρονικών ». Την παρουσίαση έκανε η επίτιμος πρόεδρος του Αναγνωστηρίου μας, κ. Μαρία Ζαΐρη. Στις 29 Μαΐου είχαμε την τύχη να φιλοξενήσουμε και να ακούσομε σ’ αυτόν εδώ το χώρο τον Ιεράρχη, Μητροπολίτη Προικοννήσου κ. Ιωσήφ με θέμα: « Φώτης Κόντογλου, ο ταπεινός ψάλτης της πονεμένης Ρωμιοσύνης ». Την Τετάρτη 18 Απριλίου, σε συνεργασία με τη Θεατρική Ομάδα Καλύμνου διοργανώσαμε πνευματικό φιλολογικό μνημόσυνο για την αείμνηστη συγγραφέα και λαογράφο Θεμελίνα Καπελλά. Στις 11 Ιουνίου πραγματοποιήσαμε την καθιερωμένη εκδήλωση βράβευσης των μαθητών που πήραν μέρος στο διαγωνισμό Παιδικής Ζωγραφικής. Η εκδήλωση πλαισιώθηκε μουσικά από τη χορωδία του 2ου Δημοτικού Σχολείου Πόλεως.

-603-

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Στις 28 Ιουλίου παρουσιάσαμε το τρίτομο έργο του διακεκριμένου Δωδεκανήσιου συγγραφέα, κ. Μιλτιάδη Λογοθέτη. Θέμα του: « Ο Δωδεκανησιακός Τύπος 1848 – 2008. Συμβολή στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Δωδεκανήσου ». Μίλησαν: Ο ίδιος ο συγγραφέας, ο κ. Γιάννης Πατέλλης, επίτιμος πρόεδρος του Αναγνωστηρίου, και ο κ. Γεώργιος Χατζηθεοδώρου. Τέλος, στις 28 Νοεμβρίου διοργανώσαμε φιλολογική βραδιά αφιερωμένη στον Κων/νο Καβάφη. Για τον μεγάλο Αλεξανδρινό ποιητή μίλησε η διδάκτωρ λογοτεχνίας κ. Στέλλα Βουτσά. Το Θέμα της: « Κων/νος Καβάφης: Ειρωνεία, δράμα και ερωτισμός στην ποίηση του Αλεξανδρινού ». Κλείνω με την παρουσίαση του Οικονομικού Απολογισμού του 2012, έτσι όπως τον κατέθεσε ο ταμίας μας, κ. Ιωάννης Θεοφιλίδης, και ψηφίστηκε από το Δ.Σ. Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας και εκ μέρους του Διοικητικού μας Συμβουλίου σας εύχομαι υγεία και προσωπική, οικογενειακή και συλλογική πρόοδο για το 2013.

-604-

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-605-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-606-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-607-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-608-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-609-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-610-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-611-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-612-

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

Σ Τ Η

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ν Α

-613-

Κ Α Π Ε Λ Λ Α

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ

-614-

ΧΡΟΝΙΚΑ