Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς by anastasia

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Πρόλογος Η αρχιτεκτονική θα μπορούσε να θεωρηθεί μια περίτεχνη ενορχήστρωση συνθετικών χειρισμών, αισθήσεων και ατμόσφαιρας. Στην ακόλουθη ερευνητική εργασία, εξετάζεται η έννοια της εμπειρίας και της μνήμης ως καταλύτης μιας βιωματικής, πολυαισθητηριακής διαδικασίας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης στοχεύοντας στη φθορά αυτής. Γίνεται δηλαδή, μια προσπάθεια κατανόησης του τρόπου με τον οποίο οι αναμνήσεις αποτελούν κυρίαρχο ρόλο στην αντίληψη του φθαρμένου χώρου και του «γερασμένου» τόπου. Μια διαδικασία αποσαφήνισης του πως το παρελθόν του κάθε ανθρώπου συνδυάζεται με το παρόν ενός αρχιτεκτονικού τόπου ορισμένου ή ενός χώρου με απροσδιόριστα όρια. Κύρια προβληματική είναι η αντιληπτική διαδικασία του υποκειμένου κατά την επαφή του με παλιά κτίρια τα οποία απέκτησαν ατμόσφαιρα από το ίχνος του χρόνου που επικάθησε πάνω τους. Καταλήγοντας σε μια έρευνα εστιασμένη στα συνθετικά εργαλεία που χρησιμοποιούν σύγχρονοι αρχιτέκτονες με στόχο τη δημιουργία ατμοσφαιρικών - βιωματικών χώρων.

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.1

Εισαγωγή Οι άνθρωποι, χαρακτηρίζονται από μια μοναδικότητα, είναι διαφορετικοί με τον δικό τους ξεχωριστό τρόπο. Οι μνήμες και οι εμπειρίες του κάθε ανθρώπου τον διαμορφώνουν. Παρόλα αυτά σε ένα έντονα φορτισμένο περιβάλλον διάφορα συναισθήματα, ασυναίσθητα επηρεάζουν τον παρατηρητή. Σε έναν αρχιτεκτονικό περίπατο, ενώ ο παρατηρητής βρίσκεται και περιπλανιέται σε ένα σύγχρονο και εξελιγμένο περιβάλλον, κατά τη διάρκεια μιας απρόσμενης οπτικής επαφής με ένα παλιό κτίριο-χώρο, η μνήμη του ενεργοποιείται και λόγω των εμπειριών του, αναδύονται κάποια συναισθήματα. “Σε αυτό το περιβάλλον κατοίκησης, ήχοι, γεύσεις, οσμές, χρώματα, υφές, μορφές, μπορεί να ανακαλέσουν συναισθήματα και μνήμες φερμένα από το παρελθόν αναμετρημένο με την επιθυμία και ενορχηστρωμένη φαντασία.” 1 Αρχικά, το αίσθημα της έκπληξης, η ξαφνική αλλαγή περιβάλλοντος, από το καινούργιο στο παλιό, προκαλεί την περιέργεια του επισκέπτη. “Η μνήμη κινητοποιείται σε σχέση με ότι συμβαίνει, κάτι αιφνιδιαστικό που έχει την επιδεξιότητα να μεταμορφωθεί σε «ευκαιρία»”.2 Η όραση δίνει το πρώτο ερέθισμα για την εξερεύνηση του παλιού χώρου. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης “χάνεται” και [ Κυριακή Τσουκαλά/κατοικημένη μνήμη & ερειπωμένη κατοίκηση , σελ 271 ] [ Κυριακή Τσουκαλά/κατοικημένη μνήμη & ερειπωμένη κατοίκηση , σελ 271 ]

απορροφάται πλήρως από τον παλιό χώρο. Ο παρατηρητής πλέον ενεργεί στο περιβάλλον κυρίως με την αφή. Η απτή επικοινωνία με τα υλικά είναι πιο έντονη από την όραση και η αίσθηση κορυφώνει τα συναισθήματα σε συνάρτηση με την αίσθηση της όσφρησης, η οποία αποτελεί καθοριστικό ρόλο στην αφύπνιση των αναμνήσεων και εμπειριών. Μετέπειτα, ο επισκέπτης αποχωρεί. Απομακρύνεται από το περιβάλλον και εισέρχεται ξανά στον σύγχρονο χώρο. Τώρα γίνεται αντιληπτή η διαφοροποίηση και πιθανόν η σύνδεση του καινούργιου με το παλιό και ο επισκέπτης αφήνεται στη νοσταλγία. Στόχος της ερευνητικής εργασίας λοιπόν είναι να εντρυφήσει και να αναλύσει τη διαδικασία με την οποία το σώμα και το μυαλό αντιδρούν σε ένα αρχιτεκτόνημα το οποίο έχει έντονα το σημάδι του χρόνου πάνω του, προκαλεί έντονα συναισθήματα και ξυπνά μνήμες. Ωστόσο σκοπός είναι η αντίληψη του τρόπου με τον οποίο η αρχιτεκτονική διαδικασία, χρησιμοποιώντας την υλικότητα και την ατμόσφαιρα, καταφέρνει να δημιουργήσει βιωματικούς χώρους και εμπειρίες. εικ.1 “Handprints and fingerprints made by W. J. Herschel”

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Στην εργασία, προσεγγίζεται αρχικά η πολυαισθητηριακή αντίληψη του περιβάλλοντος, το πώς δηλαδή το σώμα και ο άνθρωπος ενεργεί με το περιβάλλον και ανταλλάσσει πληροφορίες με αυτό. Αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ένα χώρο/κτίριο/τόπο, δηλαδή ποια είναι τα αντιληπτικά εργαλεία που χρησιμοποιεί κατά τη διάρκεια ενός περιπάτου, εξερεύνησης, περιπλάνησης. (αφή, όραση, όσφρηση, κίνηση - μετάβαση - ανακάλυψη). Στο επόμενο στάδιο της εργασίας, προσεγγίζεται η δεύτερη φάση της αντιληπτικής λειτουργίας του ατόμου κατά την οποία γίνεται η επεξεργασία της πληροφορίας. Σε αυτή τη φάση, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η νόηση του μυαλού σε συνδυασμό με τις μνήμες και τις εμπειρίες του κάθε παρατηρητή. Στη συνέχεια, παρατίθενται πέντε παραδείγματα αρχιτεκτονημάτων, τα οποία επιλέχθηκαν με βάση τις δύο φάσεις της αντιληπτικής διαδικασίας του ατόμου και σχεδιάστηκαν με τρόπο τέτοιο ώστε να προορίζονται να γίνουν βιωματικοί χώροι, είτε κατέληξαν να αποτελούν βιωματικούς χώρους λόγω της ιστορίας που διηγούνται κατά τη διάρκεια των χρόνων. Ταυτόχρονα αναλύονται τα συνθετικά εργαλεία που χρησιμοποιούν σύγχρονοι αρχιτέκτονες για τη δημιουργία βιωματικών-ατμοσφαιρικών κτιρίων/χώρων. Κλείνοντας, καταλήγουμε στα πορίσματα - συμπεράσματα της ανάλυσης τα οποία συνθέτουν με τη σειρά τους ένα οδηγό αρχιτεκτονικής, πολυαισθητηριακής αντίληψης της αισθητικής της φθοράς.

εικ.2

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Θεωρητικός προβληματισμός

Η ύπαρξη του ανθρωπίνου είδους είναι το σώμα μέσα στον κόσμο. Συνεπώς, η σπουδαιότητα της αρχιτεκτονικής δημιουργίας αφορά τον τρόπο με τον οποίο ως τέχνη διαχειρίζεται τον χώρο εξυμνώντας τον άνθρωπο. O ιδανικός πνευματικός της στόχος είναι η ενσωμάτωση των αντικειμένων και των υποκειμένων σε μια εμπειρική διάσταση ενορχηστρώνοντας όλες τις αισθήσεις. Μια ζωντανή εμπειρία εμπεριέχει την έννοια του χρόνου, ένα στοιχείο άμεσα συνδεδεμένο με όλους τους ζώντες οργανισμούς, με την κίνηση του φωτός και της σκιάς, της έντονης υλικότητας, των ήχων και της μυρωδιάς. Όλες οι αισθήσεις όμως και κυρίως η όραση είναι επεκτάσεις της αισθαντικής υφής. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι, το ανθρώπινο ον είναι ένας ζωντανός οργανισμός με πολύ έντονα ανεπτυγμένη την αίσθηση της αφής. Δεν είναι απλώς η

εικ.3

εικ.2 “Wearing architecture” by Alex Kaiser

εικ.3 “marble meets body: milena naef’s stone cutouts reveal fragmented flesh”

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.4

εικ.4 “The Rape of Proserpina - Gian Lorenzo Bernini (1622)”

εικ.5 “CSSP Human Sense Symbols Ralph Applebaum Associates”

ικανότητα διαίσθησης της ποιότητας του υλικού, αλλά η δυνατότητα της αντίληψης της ζεστασιάς , του κρύου , της τραχύτητας ή της απαλότητας του. Είναι μια εμπειρία που επιτρέπει στον ανθρώπινο νου να αντιλαμβάνεται το χώρο γύρω του, να τον οικειοποιείται. Αποκτά έτσι την δυνατότητα να μπορεί να σχεδιάσει το περιβάλλον στο οποίο ζει , να το διαισθάνεται και τελικά να το κατακτήσει. Για τον Καντ ο χώρος είναι a priori μορφή των εξωτερικών μας αισθήσεων, της όρασης/αφής/όσφρησης/ γεύσης/ακοής, η ίδια η συνθήκη της συγκρότησης των αντικειμένων από την ανθρώπινη εμπειρία, δεν είναι ένα απλό αντικείμενο προς θέαση, αλλά ένα βιωματικό αντικείμενο. Ο χώρος σε συνάρτηση με το φως πρέπει να προκαλεί την εμπειρία, τις εικόνες, τις

θεωρητική ανάλυση εικ.5

αισθήσεις όπως αυτή μπορεί να επιτευχθεί μέσω των υλικών, υφών, μορφών και ατμοσφαιρών. Όμως σκοπός είναι η βλέψη του κόσμου όπως αυτός δίνεται στη συνείδηση του κάθε ανθρώπου, χωρίς να ακυρώνεται η πραγματικότητα, αλλά μέσα από τα μάτια της μνήμης και της εμπειρίας να υπερβαίνεται και να καταγράφεται μέσα από τα δικά του μάτια. “Το σώμα μου είναι πραγματικά το μυθιστόρημα του κόσμου. Όχι με την έννοια του σημείου θέασης της κεντρικής προοπτικής, αλλά με τον ίδιο τόπο αναφοράς, μνήμης, φαντασίας και ολοκλήρωσης” .3 Κάθε αρχιτεκτονικός τόπος, ορισμένος ή μη ορισμένος, μεμονωμένο κτίριο ή αστικός χώρος, θεωρείται αντίστοιχα ένα μυθιστόρημα του κόσμου. Ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, ένα στοιχείο επικοινωνίας και καταγραφής του χρόνου. Είναι αφηγήσεις, και μορφές άμεσα συνδεδεμένες με συναισθήματα και ιστορία η οποία αποκτά συναισθηματική φόρτιση και νόημα κατά τη διάρκεια των χρόνων. Όσο γερνάει ένα κτίριο, ένας καρτεσιανός τόπος, ή ένας μη ορισμένος αρχιτεκτονικός χώρος, αποκτά ιστορία, συνδέεται με συναισθήματα και μνήμες. Στην αρχιτεκτονική εμπειρία ο τρόπος με τον οποίο το υποκείμενο περιπλανιέται και παρατηρεί το χώρο γίνεται με μόνο αντιληπτικό εργαλείο τις αισθήσεις του και κατ’ αυτόν τον τρόπο αποκτά βιωματικές εμπειρίες. Ως ζωντανός οργανισμός ο άνθρωπος, με ψυχή και αντίληψη, συνειρμούς και συναισθήματα, κατά τη διάρκεια της ζωής του αποθηκεύει εικόνες και μνήμες τις οποίες αναβιώνει όποτε εκτεθεί σε μια οικεία, ατμοσφαιρική εικόνα. Συγκεκριμένα η επαφή με ένα φθαρμένο, παλιό χώρο ή κτίριο, είναι ικανή να δημιουργήσει έντονα συναισθήματα, να προκαλέσει την αίσθηση του δέους, της νοσταλγίας και να ξυπνήσει αναμνήσεις σε κάθε άτομο ξεχωριστά, καθώς δεν υπάρχει αντικειμενικότητα στην πραγματικότητα της μορφής. Ο άνθρωπος, συγκρατεί κάθε φορά πληροφορίες, τις συνδυάζει με παλαιότερα βιώματα και τα δένει με τη φαντασία του. Η αρχιτεκτονική είναι το ξεκίνημα μιας δημιουργίας, η αρχή που κυβερνά το σχεδιασμό του χώρου, εγκαθίσταται στο παρόν και προσανατολίζεται στο μέλλον. Σύμφωνα με το μαθηματικό Minkowski (1864-1909) “ο χώρος μόνος ή ο χρόνος [Ruskin/ The seven lambs of architecture,σελ 11]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

μόνος είναι καταδικασμένοι να ξεθωριάσουν σε μια σκιά, μόνο μια κάποια είδους σχέση μεταξύ των δύο θα συντηρούσε την ύπαρξη τους” 4. Κατ’ επέκταση η πατίνα που θα αποκτήσει ένα έργο, το σημάδι δηλαδή που αφήνει ο χρόνος στην υλικότητα, στο «δέρμα» των κτιρίων, έχει συγκεκριμένες υφές και οσμές που είναι χαρακτηριστικές σε κάθε υλικό και κατ’ επέκταση άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με καταστάσεις και συνθήκες, τόσο τοπικές όσο και εποχιακές. Είναι μια συνθήκη απαραίτητη για τη δημιουργία ατμόσφαιρας η οποία εντείνει την πολυαισθητηριακή αντίληψη του ανθρώπου. Κατά τη διάρκεια ενός αρχιτεκτονικού περιπάτου δίνεται έμφαση σε εικόνες και οπτικές φυγές, σε υφές και ατμόσφαιρες. Είναι γνωστό το πόσο σημαντική είναι η ατμόσφαιρα που υπάρχει μέσα στον αρχιτεκτονικό τόπο. Τεράστιος παράγοντας αυτού αποτελεί ο φυσικός φωτισμός, που σαν συνδετικός κρίκος ενώνει το συναίσθημα, το βίωμα και το συμβάν με την ανθρώπινη αντίληψη του χώρου. Ο J. Palasmaa συνδέει την ατμόσφαιρα ενός χώρου με την αντίληψη, τις αισθήσεις, και τα συναισθήματα. Υποστηρίζει, πως δεν γίνεται άμεσα κατανοητή και εμπλουτίζεται διαρκώς, απαιτώντας συχνή επεξεργασία. Η ατμόσφαιρα, αποτελεί μια πρωταρχικά αντιληπτική, αισθητηριακή και συγκινησιακή αίσθηση, που παρέχει την ενωτική συνοχή και τον χαρακτήρα σε ένα χώρο. Έτσι, η όψη των γερασμένων υλικών προκαλεί να τα ακουμπήσεις, να τα νοιώσεις, να τα αισθανθείς. Μια διαδικασία σχεδόν ιεροτελεστική, καθώς με την αίσθηση της αφής οδηγείται κανείς αργά-αργά σε μια διαφορετική διάσταση. Αναμοχλεύει το παρελθόν, αναπολεί μνήμες ή αφουγκράζεται μια ξαφνική ανάμνηση που θυμήθηκε στην επαφή με την πατίνα. “Το σχήμα του κτιρίου είναι μια μάσκα που επιτρέπει να διακρίνουμε το ον ως μια πληρότητα που την αντιλαμβανόμαστε με τη σκέψη”.5 Δίνοντας λοιπόν μία θέση στη ζωή, ο αρχιτεκτονικός χώρος παρεμβάλλεται μεταξύ έμψυχων και άψυχων οργανισμών. Φιλτράροντας το θόρυβο των διαδοχικών αισθήσεων ανοίγεται στη νόηση ένα διάστημα σιωπής πρόσφορο για ονειροπόληση. [ Minkowski., H./ Space and Time - Minkowski’s Papers on Relativity -space and time, σελ 39 ] 5 [ Piere Pellegrino/ το νόημα του χώρου - η εποχή και ο τόπος, σελ 214 ] 4

θεωρητική ανάλυση

εικ.6 επεξεργασμένο αρχείο από την ταινία ‘Enemy’ And The Stilted Rise Of The Doppelganger Craze

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.7

εικ.7 “melting memories: large data sculptures show you the inner workings of the brain”

εικ.8 “Melting Memories: Refik Anadol”

Διατύπωση υποθέσεων Η πολυαισθητηριακή αντίληψη ενός ατόμου επηρεάζει τη διαδικασία ανάγνωσης του περιβάλλοντος γύρω του. Ο κάθε χώρος, ο κάθε τόπος έχει μια δική του ιστορία η οποία έχει καταγραφεί στη μορφή του. Είναι χαραγμένη στους τοίχους του, υπάρχει στηv ατμόσφαιρα μέσα και γύρω του. Αυτή η συγκεκριμένη αφήγηση ωστόσο αφορά εκείνους που έχουν ήδη βιώσει τον τόπο ή το κτίριο και συνδέθηκε άμεσα με τα συναισθήματα και τις αναμνήσεις τους, οπότε κάθε φορά περνώντας το κατώφλι του θα αναβιώνουν αυτά τα συναισθήματα. Ένας τέτοιος χώρος θεωρείται βιωματικός καθώς είναι έντονα συνδεδεμένος με εμπειρίες και αισθήματα. Είναι πολύ πιθανόν, όμως, ο ίδιος χώρος να θυμίσει εικόνες και να δημιουργήσει συγκινησιακές ποιότητες σε ένα απλό περαστικό, να τον συγκινήσει και να του ξυπνήσει αναμνήσεις. Οι ατμόσφαιρες που μπορεί να έχει ένα παλιό κτίριο ή ένας γερασμένος χώρος είναι νοσταλγικές και όμορφες θα έλεγε κάποιος, ανεπανάληπτες όπως κανένα σημερινό κτίριο δεν μπορεί να προσφέρει. Είναι γεγονός όμως, ότι οι ατμοσφαιρικές ποιότητες που υπάρχουν, αυτές που δημιουργήθηκαν στο πέρασμα των χρόνων ή οι στοχευμένα προσχεδιασμένες από σύγχρονους αρχιτέκτονες μέσω της επιλογής συγκεκριμένων υλικών, είναι και τα εφελκτήρια δημιουργίας αναμνήσεων αλλά και της αφύπνισης της μνήμης.

εικ.8

θεωρητική ανάλυση

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

θεωρητική ανάλυση

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

I φάση αισθητηριακή διαδικασία Η πόλη είναι ένα δομημένο κατοικημένο περιβάλλον. Ένα συνονθύλευμα σύγχρονων και παλιών κτιρίων, κατοικημένων χώρων και ερειπωμένων κτιρίων, δημόσιου και ελεύθερου χώρου. Είναι ένας ζωτικός οργανισμός, η αρχαία συνήθεια της ανθρωπότητας να προσαρμόζει το περιβάλλον στο οποίο κατοικεί, να το διακρίνει και να το οργανώνει διακριτικά με στόχο να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της. Με την αρχιτεκτονική σύνθεση ο άνθρωπος προσπαθεί να πετύχει όχι απλά το στεγάζειν, αλλά και το κατοικείν [ανήκειν]. Η αρχιτεκτονική προκαλεί το υποκείμενο να βιώνει τον εαυτό του ως ένα όν ολοκληρωμένο σωματικά και πνευματικά. Κατ’ επέκταση η αγωνία της δημιουργίας κατευθύνεται προς τον πολυαισθητηριακό σχεδιασμό. Μια κατεύθυνση που προκαλεί τις αισθήσεις και τρέφει το μυαλό με εικόνες και μορφές που χαράσσονται στη μνήμη. Καθώς ο παρατηρητής βρίσκεται σε ένα τέτοιο τόπο έχει την ανάγκη να τον οικειοποιηθεί, να τον κατακτήσει, να γίνει κομμάτι του. Η αντίληψη αυτού, διατηρείται αποσπασματικά αναμιγμένη με άλλες ανησυχίες του νου, ως εκ τούτου σχεδόν κάθε αίσθηση είναι σε λειτουργία με την εικόνα να αποτελεί αποτύπωμα αυτών των διαδικασιών. Οι μορφές των κτιρίων και των πόλεων παρέχουν τον ορίζοντα της κατανόησης και της αντιμετώπισης της ανθρώπινης υπαρξιακής κατάστασης. Η αρχιτεκτονική σχετίζεται, μεσολαβεί και συμβολίζει νοήματα χωρίς να δημιουργεί απλά αντικείμενα οπτικής αποπλάνησης. Ο παρατηρητής κατανοεί αυτά τα νοήματα, μέσα από το βίωμα του χώρου, την κίνηση και τις

εικ.9 “Historical Map of Athens, 5th century B.C”.

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.10 experience through touch

δραστηριότητες που διαδραματίζονται μέσα σε αυτόν, σε συνάρτηση με την πολυαισθητηριακή πρόσληψη των στοιχείων του περιβάλλοντος. Μια κατάσταση ανάγνωσης του τόπου όπου ο άνθρωπος περιπλανιέται, εξερευνά, παρατηρεί, αφουγκράζεται ενεργοποιώντας όλες του τις αισθήσεις. Ενισχύεται η ανάγκη καταγραφής του χώρου σε όλα τα πεδία, κινείται αναλύοντας τη μορφή, το σχήμα, το χρώμα, τις υφές, τις οσμές, τους ήχους, το φως και τη σκιά. Διαισθάνεται την ατμόσφαιρα, αποκτά την ανάγκη να γίνει ένα με τον τόπο. Προχωρεί αργά. Απομονώνει σημεία - κτίρια που του κινούν την περιέργεια. Ο ίδιος ο παρατηρητής οφείλει να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στην αντίληψη του κόσμου και να έχει ένα δημιουργικό ρόλο στην ανάπτυξη της εικόνας του. “Θα πρέπει να έχει τη δύναμη να αλλάζει την εικόνα για να ταιριάζει στις μεταβαλλόμενες ανάγκες. Ένα περιβάλλον το οποίο είναι διατεταγμένο με ακριβείς και τελικές λεπτομέρειες μπορεί να εμποδίσει νέα πρότυπα δραστηριότητας” .6 Ως εκ τούτου, ο άνθρωπος που είναι εκ φύσεως του ον με κύριο χαρακτηριστικό την περιέργεια και την παρατηρητικότητά, διαδραματίζει το ρόλο του συγγραφέα νοημάτων και αφηγήσεων του χώρου μέσα από τα δικά του μάτια .

[Lynch , K., Τhe image of the city ,σελ 6]

I φάση αισθητηριακή διαδικασία

εικ.10

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.11

εικ.11 “Global construction Building trust August 2016”

Πολυαισθητηριακή διαδικασία

Θα μπορούσε κανείς να πει πως αυτή την στιγμή ζούμε στη εποχή της εικόνας. Η κυριαρχία της έχει επηρεάσει σημαντικά, είτε θετικά είτε αρνητικά, πολλές πτυχές της ζωής του ανθρώπου και κατ’επέκταση της αρχιτεκτονικής. “Το ηγεμονικό μάτι επιδιώκει κυριαρχία σε όλα τα πεδία της πολιτιστικής παραγωγής και φαίνεται να εξασθενεί την ικανότητά μας για ενσυναίσθηση, συμπόνια και συμμετοχή με τον κόσμο“ 7. Συνεπώς η όραση τείνει να γίνει η βασικότερη από τις αισθήσεις, χωρίς απαραίτητα να σημαίνει πως θα έπρεπε να είναι. Στην αρχιτεκτονική όμως, δεν είναι η όραση η βασικότερη αίσθηση για την αντίληψη και το βίωμα του χώρου και ως επι το πλείστον δεν θα έπρεπε να δίνεται η μέγιστη βάση σε αυτήν, αλλά στον ισόνομο διαχωρισμό των πέντε βασικών αριστοτελικών αισθήσεων.8 [ Juhani Pallasmaa/ The eyes of the skin , σελ 22 ] Διαφορετικές απόψεις υποστηρίζουν πως είναι 9, John M. Henshaw, How many senses do we have? Ενώ άλλοι πως είναι πολλές περισσότερες, Christian Jarrett, Psychology: how many senses do we have? 7

I φάση αισθητηριακή διαδικασία ΟΡΑΣΗ Η όραση είναι μία από τις πέντε βασικές (αριστοτελικές) αισθήσεις του ανθρώπου. Όπως προαναφέρθηκε, το ανθρώπινο είδος είναι σχεδόν πλήρως εξαρτημένο από την αίσθηση της όρασης εφόσον ζούμε στην εποχή της εικόνας και της αισθητικής, όπου η καλαισθησία παίζει σημαντικότερο ρόλο σε αντίθεση με την βιωματική εμπειρία. Η σύγχρονη αρχιτεκτονική γίνεται εντυπωσιοθηρική, με αποτέλεσμα να χάνει την επαφή του με τον άνθρωπο, αλλά και το σύνολο, αφού επικεντρώνεται σε συγκεκριμένα σημεία έχοντας μόνο μία τμηματική άποψη του χώρου. Η οπτική διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αίσθηση του χώρου, αλλά και στην αλληλεπίδραση του κτιρίου με τον παρατηρητή. Ο αρχιτέκτονας με εργαλείο τον σχεδιασμό επιδιώκει να κατευθύνει τον επισκέπτη με σκοπό να ορίσει την οπτική του χώρου που επιθυμεί να λάβει ο επισκέπτης. Παρόλα αυτά η αίσθηση της όρασης καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της μνήμης, συγκριτικά με τις υπόλοιπες αισθήσεις, και συνεπώς έχει τον σημαντικότερο ρόλο στην πρώτη επαφή του υποκειμένου με το αντικείμενο.

εικ.12 “concrete, large-format wall tile, maple // jerome st, villa park”

Αυτή η πρώτη επαφή είναι σαφώς μεγάλης σπουδαιότητας, διότι η αντίδραση του οπτικού νεύρου με την πρώτη εικόνα δίνει το έναυσμα για την ταχύτατη λειτουργία του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος έχει την ιδιότητα να δημιουργεί συνδέσεις με τις εικόνες που δέχεται, αλλά και να αποβάλει αντίστοιχα εικόνες που δεν του κινούν την περιέργεια ή δεν τον διεγείρουν. Μία άλλη ικανότητα που αξίζει να σημειωθεί είναι η στοχευμένη όραση. Είναι δηλαδή, η

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

δυνατότητα του εγκεφάλου σε συνδυασμό με την όραση να εστιάζει σε ένα σημείο-αντικείμενο-τόπο και να διαγράφειεπισκιάζει το περιβάλλον γύρω από αυτό το σημείο. Αυτό το μεγάλο εύρος των ικανοτήτων της όρασης εκμεταλεύεται η αρχιτεκτονική προκειμένου να ξεχωρίσει στο μάτι. Τι κινεί όμως την περιέργεια και τι τραβάει την προσοχή του παρατηρητή; Όπως αναφέρθηκε, η εντυπωσιοθηρική αρχιτεκτονική βασίζεται στην αίσθηση της όρασης και ως σκοπό έχει να διεγείρει και να προκαλέσει τον επισκέπτη. Στην αρχιτεκτονική βασική εντύπωση προκαλεί η αντίθεση είτε στο ίδιο το έργο, είτε στο έργο με το περιβάλλον γύρω του. Η αντίθεση έχει πολλές πτυχές και είναι μία έννοια ευρύτερη και μη συγκεκριμένη. Όμως στην προκειμένη περίπτωση της αρχιτεκτονικής, με αυτοσκοπό να εντυπωσιάσει, τονίζει διάφορα στοιχεία όπως είναι για παράδειγμα η κλίμακα. Στην συγκεκριμένη περίπτωση ή έντονη εναλλαγή όγκου - ύψους και τείνοντας κυρίως στο «μεγαλύτερο», δημιουργεί δέος στον θεατή τραβώντας του έτσι την προσοχή. Αντίστοιχα τα χρώματα, αλλά και το φως με τις σκιές και τις έντονες αντιθέσεις λειτουργούν κατ’ αυτόν τον τρόπο. Παρόλα αυτά, εκτός της αντίθεσης, τα χρώματα τα ίδια επηρεάζουν τον παρατηρητή και πολλοί αρχιτέκτονες έχουν ασχοληθεί με αυτό το φαινόμενο αναλύοντας την ψυχολογία των χρωμάτων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Luis Barragán με το βιβλίο του “Architecture of Color: The Legacy of Luis Barragán’”.Τέλος, μία άλλου είδους αντίθεση είναι στη χρήση των υλικών που λόγω της συνεχούς εξέλιξης της τεχνολογίας και της διαρκούς ανακάλυψης νέων, δημιουργείται μία μεγάλη γκάμα που είτε έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους είτε έρχονται σε αντίθεση με τον περιβάλλοντα χώρο και ουσιαστικά με «παλαιότερα» υλικά.

I φάση αισθητηριακή διαδικασία ΑΦΗ Όπως έχει ήδη ειπωθεί, είναι καλό σε έναν χώρο να μην δίνεται έμφαση στην χρήση μίας μόνο αίσθησης, αλλά να έχει μελετηθεί η ισόνομη κατανομή τους. Στην περίπτωση της αφής μπορούμε να πούμε πως είναι η μοναδική αίσθηση που έχει άμεση διάδραση με τον παρατηρητή. Προκειμένου να χρησιμοποιήσει ο παρατηρητής την αίσθηση της αφής, θα πρέπει να κινηθεί στον χώρο και να επιλέξει ο ίδιος αν θέλει να την χρησιμοποιήσει. Η αφή είναι μία από τις βασικότερες αισθήσεις στην αρχιτεκτονική, αφού είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος έρχεται σε άμεση επαφή με οτιδήποτε απτό. Με αυτή την αίσθηση το υποκείμενο μπορεί να νιώσει το αντικείμενο, δηλαδή το κτίριο-αντικείμενο, να νιώσει τα υλικά τους και ακόμη και τον χρόνο που έχει αφήσει το σημάδι πάνω τους, δηλαδή την πατίνα του χρόνου και το πώς έχει επηρεάσει την κάθε υλικότητα. Η αίσθηση της αφής είναι συνεπώς, το μέσο για την αποδοχή έντονων συναισθημάτων. Επιπλέον, η μνήμη της αισθαντικής υφής είναι σαφώς πιο περιορισμένη σε σχέση με την μνήμη της όρασης. Ακόμη μέσω αυτής, δηλαδή μέσω της όψης ενός υλικού, οδηγείται ο επισκέπτης στην αίσθησή του. Μπορεί δηλαδή να νιώσει ένα υλικό μέσω μίας άλλης αίσθησης. Όλες οι αισθήσεις, συμπεριλαμβανομένου και της όρασης, είναι προεκτάσεις της αίσθησης της αφής. “Οι αισθήσεις είναι εξειδικεύσεις του δερματικού ιστού και όλες οι αισθαντικές εμπειρίες είναι τρόποι επαφής και συνεπώς συνδέονται με την αφή” . 9 Αλλά 9

εικ.13 “HAPTIC INTERFACE DESIGN - the ultimate art in touch”

[ Juhani Pallasmaa/ The eyes of the skin , σελ 10 ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.14 “Lonely Metropolitan, 1932”

μερικές φορές το είναι με το φαίνεσθαι διαφέρουν. Η εικόνα σε παραπλανεί, ενώ η αφή είναι ειλικρινής, δεν είναι τόσο αμφίβολη όσο η όραση. Η αφή είναι ξεκάθαρη δεν μπορεί να σε μπερδέψει και να σε παραπλανήσει, η αγνότητά της την κάνει έμπιστο συνεργάτη του υποκειμένου.Όταν ένα κτίριο γίνεται υποχείριο της εικόνας χάνει την πλαστικότητά του και βασίζεται μόνο στην μορφή του, απομακρύνεται από τον άνθρωπο επιτρέποντας μόνο μία τυπική οπτική επικοινωνία η οποία μπορεί να μπερδέψει, ενώ σε αντίθεση με την αφή και και την επαφή ο παρατηρητής αντιλαμβάνεται την «αλήθεια». Σύμφωνα με μία έρευνα από το πανεπιστήμιο του Stanford Encyclopedia and Philosophy, η αφή αποτελείται από ένα πλήθος διαφορετικών ξεχωριστών αισθήσεων, οι οποίες μεταδίδονται στον εγκέφαλο μέσω εξειδικευμένων νευρώνων που υπάρχουν στο δέρμα. Η πίεση, η θερμοκρασία, οι κραδασμοί, ο πόνος και άλλες αισθήσεις αποτελούν μέρος της αίσθησης της αφής και όλα αποδίδονται σε διαφορετικούς υποδοχείς στο δέρμα. Συνεπώς, οι άνθρωποι δεν έχουν απλώς την ικανότητα να ακουμπούν τα υλικά, αλλά να τα αισθανθούν σε βάθος και ουσιαστικά να δουν μέσα από αυτά. Αντίστοιχες έρευνες έχουν δείξει πως μέσω της αφής μπορούμε να ξεχωρίσουμε ορισμένα χρώματα, οπότε ουσιαστικά μπορούμε να δούμε μέσω της αφής! “Το δέρμα μας είναι πραγματικά ικανό να διακρίνει μια σειρά από χρώματα, πράγματι βλέπουμε από το δέρμα μας.10” 10

[ Juhani Pallasmaa/ The eyes of the skin , σελ 10 ]

εικ.14

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

ΟΣΦΡΗΣΗ Οι αισθήσεις δεν είναι απλά παθητικοί δέκτες ερεθισμάτων και αντίστοιχα το σώμα δεν είναι απλά ένα σημείο από το οποίο παρατηρούμε τον κόσμο. Ολόκληρη η ύπαρξή μας είναι ένα αισθητηριακό και σωματικό είδος ύπαρξης. Η αισθητηριακή διαδικασία δεν είναι κάτι που ελέγχεται πλήρως από το ανθρώπινο σώμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αίσθηση της όσφρησης η οποία έχει συνδεθεί άμεσα με την διαδικασία της αναπνοής και ουσιαστικά η όσφρηση είναι συνδεδεμένη με την ζωή του ανθρώπινου οργανισμού. Επίσης, η έλξη του ανθρώπου γίνεται μέσω των ορμονών που λειτουργούν με την αίσθηση της όσφρησης, συνεπώς η ίδια ύπαρξη του ανθρώπου βασίζεται σε αυτήν την λειτουργία. Για αυτούς τους λόγους πολλοί υποστηρίζουν πως είναι η βασικότερη αίσθηση του ανθρώπου. Μια «δυνατή» εικόνα μπορεί να μείνει χαραγμένη στην μνήμη μας για χρόνια, όμως είναι αποδεδειγμένο πως με την πάροδο του χρόνου η ανάμνηση της ξεθωριάζει. Το ίδιο συμβαίνει και με έναν ήχο ή κάποιο άγγιγμα. Γεύσεις και μυρωδιές, από την άλλη, μένουν ανεξίτηλες στον ανθρώπινο εγκέφαλο, άρρηκτα συνδεδεμένες με αναμνήσεις που δεν πρόκειται να σβήσουν ποτέ. Μια μυρωδιά μπορεί να «χαραχτεί» για πάντα στη μνήμη μας. Μας προκαλεί νοσταλγία, γιατί μας φέρνει στο μυαλό δυνατές εικόνες και συναισθήματα, προτού προλάβουμε να τα επεξεργαστούμε. Είναι πλέον δεδομένο, μετά από πολλές έρευνες, αλλά και προσωπικές εμπειρίες, πως τα αρώματα και οι μυρωδιές είναι ικανά να μας ταξιδέψουν βαθιά πίσω στον χρόνο, αποκαλύπτοντας «κρυστάλλινα» τις θαμμένες μας εμπειρίες και αναμνήσεις. Οι αναμνήσεις που συνδέονται με μυρωδιές, συνηθίζουν να είναι καθαρές αλλά κυρίως συναισθηματικές. Αυτό έχει σχέση με τον τρόπο που οι εμπειρίες αποθηκεύονται στον εγκέφαλο. Τα αρώματα συλλαμβάνονται από τους ισχυρούς αισθητήρες της μύτης, μεταφέρονται σε ένα χώρο του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου, μετουσιώνονται και καταλήγουν στην αμυγδαλή. Ενα μέρος στον εγκέφαλο που χαρακτηρίζεται ως «τράπεζα μνήμης για συναισθηματικές εμπειρίες». Επιπλέον, είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πως όταν κάποιος κλείνει τα μάτια του οι υπόλοιπες αισθήσεις του οξύνονται. Αντίστοιχα, όταν ένα υποκείμενο επισκέπτεται ένα οποιοδήποτε

περιβάλλον και κλείνει τα μάτια του, αποστασιοποιείται από την όραση και εντείνει τις υπόλοιπες αισθήσεις και κατ’επέκταση την όσφρηση. Ο οργανισμός με βάση την εμπειρία και την μνήμη του μπορεί να ταυτοποιήσει τι είναι αυτό που μυρίζει με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθούν τα κύτταρα της μνήμης.

εικ.15

“Δεν υπάρχει τίποτα στον νου που να μην ήταν πριν τις αισθήσεις” 11_ John Locke. Η μνήμη της όσφρησης και της γεύσης είναι οι αισθήσεις που έχουν την μεγαλύτερη επιρροή στην αφύπνηση της μνήμης, αφού οι γεύσεις και οι μυρωδιές είναι κατά ποσότητα πολύ λιγότερες σε σχέση με τις εικόνες που δέχεται και έρχεται σε έπαφή ένας άνθρωπος κατά την διάρκεια της ζωής του. Επιπλέον, η αφύπνηση της μνήνης λόγω της όσφρησης είναι ισχυρότερη από αυτή της όρασης, διότι η μνήμη της όσφρησης αφορά κυρίως αναμνήσεις που είναι έντονα συναισθηματικά φορτισμένες. Στην αρχιτεκτονική οι μυρωδιές έχουν ιδιαίτερη σημασία. Αυτές είναι που θα δώσουν χαρακτήρα στους χώρουςκτίρια ανάλογα φυσικά με την χρήση τους. Η κάθε μυρωδιά μπορεί να δηλώσει ένα πλήθος πραγμάτων όπως είναι το καινούργιο, το οικείο, το ψυχρό. Συνεπώς, σύμφωνα με την μυρωδιά ενός χώρου το υποκείμενο αντιλαμβάνεται την γενικότερη αίσθησή του και κατ’επέκταση την ατμόσφαιρα.

εικ.15 “Smell: The Art of Scent, Museum of Art and Design, New York City”

“nihil est in intellectu, quod non prius in sensu” λεξικό φιλοσοφικών όρων Αγησίλαος Σπ. Ντόκας, Αστηρ, Αθήνα 1980, Αισθησιολογία

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

ΑΚΟΗ Η ακοή είναι η αίσθηση του ανθρώπου που λειτουργεί ακόμη και πριν την γέννησή του. Είναι η πρώτη αίσθηση που αναπτύσσεται στο ανθρώπινο σώμα και λειτουργεί ως σύστημα προειδοποίησης, προσανατολισμού και ισορροπίας. Η ακοή μπορεί ακόμη να παρέχει πληροφορίες του όγκου και της πυκνότητας ενός χώρου. Η αρχιτεκτονική είναι σιωπηλή. Δεν δημιουργεί ήχους. Αντίθετα, τα υποκείμενα αλλά και η φύση η ίδια είναι θορυβώδης. Τα φυσικά στοιχεία όπως ο αέρας, το θρόισμα των φύλλων, τα κύμματα της θάλασσας παράγουν ήχο. Στην αρχιτεκτονική παράγεται ήχος μόνο όταν τα υποκείμενα ή η φύση δρουν στον χώρο-κτίριο. “Η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της απολιθωμένης σιωπής.” 12

“Η θέαση απομονώνει, ενώ ο ήχος ενσωματώνει. Η όραση έχει σαφή κατεύθυνση, ενώ ο ήχος είναι αμφι-κατευθυνόμενος. Η αίσθηση της όρασης συνεπάγεται την εξωτερικότητα, ενώ ο ήχος δημιουργεί την εμπειρία της εσωτερικότητας. Εγώ βλέπω ένα αντικείμενο αλλά ο ήχος του φτάνει σε εμένα. Το μάτι προσεγγίζει ενώ το αυτί προσλαμβάνει”.13 Οι επιλογές των υλικών έχουν ιδιαίτερη σημασία για το πώς αυτός ο εξωτερικός ήχος ταξιδεύει “μέσα” στον χώρο. Οι αντανακλάσεις των ήχων και η διαχυσή τους εξαρτώνται από τις επιφάνειες και το είδος των υλικών. Ο ήχος αντιδρά διαφορετικά σε κάθε υλικό, αλλά και σε κάθε χώρο συνολικά. Το ύψος του χώρου, η τραχύτητα των επιφανειών και η σκληρότητά τους αλλάζουν εντελώς “το ταξίδι” του ήχου στον χώρο. Όταν ο ήχος ταξιδεύει σε έναν χώρο που είναι κατασκευασμένος από μαλακά υλικά απορροφάται, αφού δεν υπάρχει μεγάλη αντανάκλαση του ήχου, με αποτέλεσμα το περιβάλλον να είναι πιο ήσυχο και ήρεμο. Αντίθετα, σε έναν χώρο με σκληρά υλικά ο παραμικρός κρότος κάνει έντονο θόρυβο. Αυτός ο ήχος δημιουργεί ένα περιβάλλον που τον κάνει αυστηρό, αγχωτικό. Ένας χώρος που σε υποχρεώνει να κάνεις τον λιγότερο δυνατό θόρυβο. 12

[ Juhani Pallasmaa/ The eyes of the skin , σελ 51 ] [ Juhani Pallasmaa/ The eyes of the skin , σελ 49 ]

I φάση αισθητηριακή διαδικασία Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το νεκρομαντείο του Αχέροντα και συγκεκριμένα της υπόγειας αίθουσας της οποίας η ακουστική είναι αξιοσημείωτη. Η υπόγεια αίθουσα είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε ο επισκέπτης να επηρεάζεται από αυτόν, τόσο στον τρόπο που κινείται στο χώρο, όσο και στην αντίληψη που έχει γι’αυτόν. “Αυτό συμβαίνει διότι στην υπόγεια αίθουσα βασιλεύει απόλυτη ησυχία με αποτέλεσμα ο χρόνος αντήχησης να είναι ασυνήθιστα χαμηλός, κατά πολύ χαμηλότερος από όσο θα αναμέναμε σε χώρους αναλόγων διαστάσεων και υλικών.“ 14 “Η αρχιτεκτονική δομή του, με τα δεκαπέντε πόρινα τόξα που στηρίζουν την οροφή του, δημιουργούν ηχητικές παγίδες με τελικό αποτέλεσμα να αιχμαλωτίζονται, μέσα από συνεχείς αντανακλάσεις, οι ήχοι στην κατάλληλα διαμορφωμένη επιφάνεια κατασκευασμένη από το επιλεγμένο υλικό. Έτσι προσφέρεται σχεδόν απόλυτη ηχομόνωση και σχεδόν μηδενική αντήχηση.” 15 Η παρατήρηση των τόξων, σε συνδυασμό με τις ιδιαίτερα χαμηλές τιμές του χρόνου αντήχησης του ήχου, οδήγησαν τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι ο χώρος ήταν συνειδητά κατασκευασμένος, ώστε να δημιουργεί στον επισκέπτη του έντονα ψυχοακουστικά φαινόμενα. Ως εκ τούτου, η αρχιτεκτονική υπεροχή συνάδει και με την ενεργητική πράξη του ατόμου, δημιουργούνται ατμόσφαιρες άμεσα συνυφασμένες με τον τρόπο κατά τον οποίο ο άνθρωπος κινείται μέσα στο χώρο. Το υποκείμενο περιπλανώμενο σε ένα δομημένο περιβάλλον συνθέτει τη δική του μουσική με κύριο εργαλείο την αρχιτεκτονική δομή .

εικ.16 “acheron oracle underground crypt”

[ Φοίβος Καλφόπουλος, Τα μυστικά του αρχαιότερου νεκρομαντείου ] 15 [Χαράλαμπος Κωνσταντίνου, Νεκρομαντείο ]

εικ.16

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

ΓΕΥΣΗ Η γεύση είναι η πρώτη αίσθηση η οποία αναπτύσσεται πλήρως στην βρεφική ηλικία. Τα μικρά παιδιά έχουν την τάση να ανακαλύπτουν τον κόσμο πρώτα με την αίσθηση της γεύσης και έπειτα με τις υπόλοιπες αισθήσεις. Παιδιά αυτής της ηλικίας βάζουν συνεχώς αντικείμενα στο στόμα τους, προτού τα επεξεργαστούν με τις υπόλοιπες αισθήσεις δημιουργώντας έτσι μία μεγάλη βιβλιοθήκη γεύσεων. Η μνήμη της γεύσης είναι τόσο έντονη αφού πολλά χρόνια αργότερα, ο κάθε άνθρωπος μπορεί να θυμάται καθαρά τις περισσότερες από τις γεύσεις που έχει δοκιμάσει κατά την διάρκεια της ζωής του. Συνεπώς, ενήλικες μπορούν με απόλυτη σιγουριά να πουν τι γεύση έχει το μέταλλο, ή το χώμα. Αυτό σημαίνει, πως όταν σε νεαρή ηλικία, λόγω της περιέργειας, τα γεύτηκαν μπορούν ακόμη να θυμούνται την γέυση που είχαν γευτεί και ας έχει ξεθωριάσει η στιγμή της πράξης.

εικ.17

Σπανιότερο αλλά αξιοσημείωτο είναι το φαινόμενο της συναισθησίας κατά το οποίο “τα συναισθητικά άτομα βλέπουν χρώματα όταν ακούνε κάποιους ήχους ή, σπανιότερα, ακούνε ήχους ή βλέπουν χρώματα όταν γεύονται ή μυρίζουν κάτι”.16 Μια νευρολογική «ανωμαλία» του εγκεφάλου κατά την οποία οι αισθητικές οδοί, “τα εγκεφαλικά

εικ.17 “Obsessive Chewing in Children” εικ.18 πίνακας απεικόνισης συναισθησίας“Life on Mars? - David Bowie”

[Σ., Μουνασέλης , ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ-Συναισθησία: ακούγοντας χρώματα και βλέποντας ήχους] 16

εικ.18 39

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

καλώδια που μεταφέρουν τις διαφορετικές αισθητικές πληροφορίες, διασταυρώνονται.” 17“Όταν γεύομαι μια έντονη γεύση, η αίσθηση αυτή μεταφέρεται από το βραχίονά μου στα ακροδάκτυλα και αισθάνομαι το αντικείμενο αυτό να έχει βάρος, σχήμα, υφή και θερμοκρασία σαν να το πιάνω.” 18M.W Ωστόσο, γενικό χαρακτηριστικό της αίσθησης της γεύσης, είναι πως μπορεί και ενεργοποιείται με τις υπόλοιπες αισθήσεις, χωρίς να έρθει ένα αντικείμενο σε επαφή με τους αισθητήρες της γλώσσας. Για παράδειγμα με την όψη ενός αντικειμένου αλλά και με την οσμή του και σύμφωνα με τις αναμνήσεις και τις εμπειρίες του κάθε υποκειμένου, μπορεί να ενεργοποιηθεί η αίσθηση και εκείνη τη στιγμή το υποκείμενο μπορεί να γευτεί αυτό το αντικείμενο, χωρίς να το γεύεται. Ουσιαστικά θυμάται την γεύση από κάτι που μοιάζει ή μυρίζει το ίδιο με αυτό το αντικείμενο που είχε ήδη δει ή μυρίσει στο παρελθόν. Επιπλέον, σημαντική είναι και η συμπλοκή της γεύσης με τις άλλες αισθήσεις. Ενδιαφέρον έχει το απόσπασμα του Junichiro Tanizaki στο βιβλίο του το ‘Εγκώμιο της σκιάς’ που εξηγεί την σύνδεση αυτή των αισθήσεων.

[Σ., Μουνασέλης , ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ-Συναισθησία: ακούγοντας χρώματα και βλέποντας ήχους] 18 [Α., Γεωργιάδου, Η συναισθησία στην επιστήμη και στην τέχνη - Το φαινόμενο της συναισθησίας και ο ρόλος του στην εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης ,σελ 8] 19 [Junichiro Tanizaki, Το εγκώμιο της σκιάς , σελ 60] 17

I φάση αισθητηριακή διαδικασία

εικ.19

“ΟΤΑΝ ΚΑΘΟΜΑΙ μπροστά σ’ένα κύπελλο της σούπας, αφήνοντας τον ακαθόριστο, σαν κάποιου εντόμου μακρινού, ήχο, να ποτίζει την ακοή φτάνοντας μέχρι τα τρίσβαθά μου, όταν η προαίσθηση της γεύσης χαϊδεύει τη σκέψη μου, αισθάνομαι πάντα αιχμάλωτος μιας μυστικής συγκέντρωσης. Τολμώ να σκέφτομαι πως αυτή η αίσθηση μοιάζει μ’εκείνη του εστέτ του τσαγιού, που στον ήχο του νερού που βράζει χάνει τον εαυτό του σε συνειρμούς για το πέρασμα του ανέμου μέσα απ’τα πεύκα του Ονόε” 19

εικ.19 “In Praise of Shadows - Eloge de l’Ombre”

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

I I φάση νοητική διαδικασία Ο άνθρωπος, ως ένα ον με νοητική αντίληψη είναι ικανό χρησιμοποιώντας τη φαντασία του σε συνδυασμό με τις αναμνήσεις του να σχεδιάσει το δικό του κόσμο. Να οικειοποιείται έναν ήδη υπάρχοντα τόπο και να τον ανασχηματίζει σύμφωνα με τη μνήμη του. “Αναμνήσεις και φαντάσματα χρωματίζουν την αστική εμπειρία, συνδέοντας ορισμένους χώρους με αισθήματα και συγκινησιακές ποιότητες”. 20 Ο ανθρώπινος νους με τη νοητική του ικανότητα έχει τη δυνατότητα να αναδιαμορφώνει το χώρο με οδηγό όλες του τις αισθήσεις. Μια αιφνιδιαστική εικόνα αρκεί για να κινητοποιήσει τη μνήμη, να συγκινήσει και να ανακαλέσει φιγούρες του παρελθόντος. Χρησιμοποιώντας την πολυαισθητηριακή διαδικασία, περιπλανώμενος στο χώρο, ο παρατηρητής καταφέρνει να επαναφέρει στη μνήμη του οικείες εικόνες. Η διαδικασία αυτή αποτελεί προϊόν προερχόμενο από ένα βιωματικό μη πραγματικό χώρο, ο οποίος εδράζεται στο νου του κάθε υποκειμένου ξεχωριστά “υπερβαίνοντας τον γεωμετρικό χώρο” 21. “Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του, ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο μέσα του το χρόνο” 22, αφήνοντας το σημάδι του στα κτίρια που στέκουν ακίνητα στο πέρασμα του.

εικ.20 “Carquero Arquitectura restores ancient Matrera Castle with contemporary elements”

[Λαδά, Σ., Τσουκαλά, Κ., Philippe Hamon, Paul Ricoeur/Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης, σελ 90] 21 [ Bachelard, Gaston/ Η ποιητική του χώρου , σελ 75 ] 22 [ Bachelard, Gaston/ Η ποιητική του χώρου , σελ 35 ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Η ατμόσφαιρα όμως πηγάζει μέσα από την αρχιτεκτονική δημιουργία, πέρα από τις αυτόνομες πορείες, τις τεχνικές διατάξεις και τις προγραμματικές προσεγγίσεις, γεννιέται από τον χώρο και μεταβάλλεται με τη φθορά της καθημερινής χρήσης. Στην αρχιτεκτονική εμπειρία η έκθεση σε ένα παλαιωμένο κτίριο με ατμοσφαιρικές ποιότητες, είναι ικανή να προκαλέσει την αίσθηση της νοσταλγίας. Η πατίνα που αποκτούν τα υλικά των κτιρίων, η μυρωδιά του φθαρμένου ξύλου, η όψη του οξειδωμένου μετάλλου και της μαυρισμένης πέτρας, προσδίδουν στη μορφή του έναν τοπιακό-μοναδικό χαρακτήρα .

εικ.21 “Photography of the “ghosts” of demolished houses by Marcus Buck”

Οι ατμοσφαιρικές ποιότητες μπορούν να αναδυθούν από τον τόπο - τον βιωματικό χώρο ο οποίος μέσα από τα μάτια του κάθε ατόμου που τον βιώνει διαμορφώνεται διαφορετικά. Η ατμόσφαιρα όμως κάθε κτιρίου ξεχωριστά διαφέρει ανάλογα με τη χρήση που έχει ή είχε, διότι η αρχιτεκτονική τους ιδιομορφία συνδέεται με διαφορετικά συναισθήματα και διαθέσεις. Κάθε αρχιτεκτόνημα αποτελεί μια μοναδική ύπαρξη στον ανθρώπινα σχεδιασμένο χώρο, με τη δική του μορφολογία και υλικά. Έτσι όπως τα χρόνια περνούν και οι άνθρωποι γερνάνε, τα κτίρια στέκουν ακίνητα αφήνοντας και αυτά με τη σειρά τους το χρόνο να αφήσει το σημάδι του πάνω τους. Μέσω αυτής της διαδικασίας η ατμόσφαιρα τους αποκτά άλλη βαρύτητα η οποία αναδεικνύεται μέσω της υλικότητας τους - της πατίνας που απέκτησαν. Μια φευγαλέα στιγμή δημιουργεί τη νοητική εικόνα του ίδιου αρχιτεκτονήματος, το οποίο παίρνει ζωή με τη μορφή, το χρώμα, την υφή και τις λεπτομέρειες του. Πρόκειται για ένα διαφορετικό σύστημα αντίληψης της πραγματικότητας κατά το οποίο ενεργοποιούνται όψεις του βιωμένου χώρου που μόνο ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά μπορεί να αντιληφθεί μέσα από τα “διανοητικά του γυαλιά“ 23. Σε μια συνειρμική διάσταση οι αναμνήσεις του παρατηρητή αποκτούν την ιδιότητα του αρχιτέκτονα, αναπροσαρμόζοντας την πραγματικότητα σε μια μοναδική φωτορεαλιστική αποτύπωση. 23

[ Calvino, I./Οι αόρατες πόλεις: αφήγημα ]

εικ.21

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

i. Ο τόπος Ο τόπος ανήκει στο σώμα μας και το σώμα μας στον τόπο αυτόν. ο τόπος είναι κομμάτι του εαυτού μας, διαμορφώνεται και μας διαμορφώνει μέσα από τα δικά μας βιώματα, παίρνει μορφή βάση των εμπειριών-αναμνήσεων-διαθέσεων και συναισθημάτων μας. Είναι ο χώρος μέσα από τα μάτια του υποκειμένου, δεν έχει πραγματικά καρτεσιανά όρια, αντίθετα τίθενται όρια στα πλαίσια της συνείδησης και της φαντασίας. Ο τόπος αποτελεί σταθμό στη ζωή του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, γιατί ο τόπος είναι ο βιωματικός χώρος που οργανώνεται και πλάθεται σύμφωνα με το λεξιλόγιο της μνήμης. Από πολύ μικρή ηλικία το μυαλό αρχίζει να αποθηκεύει μνήμες και να δημιουργεί αναμνήσεις. Τέτοιες, που να είναι ικανές να παραμείνουν χαραγμένες για πάντα μέσα μας. Ο άνθρωπος έχει ένα παρελθόν και μια «πατρίδα», δυο στοιχεία τα οποία τον διαμορφώνουν και τον σημαδεύουν. Τον όρο «πατρίδα» βρίσκει κανείς στις διηγήσεις του Benjamin Walter στο βιβλίο του “Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το χίλια εννιακόσια” όπου είναι φανερό το πώς κουβαλά μαζί του αναμνήσεις και αισθήματα τα οποία τον επηρεάζουν κατά την επαφή του με συγκεκριμένα τοπία στο Βερολίνο. “Αφηγείται το παρελθόν του μέσω μιας συλλογής, θραυσμάτων μνήμης, όπου οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας αναμειγνύονται με πραγματικές τοποθεσίες του Βερολίνου, τονίζοντας ορισμένα χωρικά χαρακτηριστικά τους και συνδέοντας τα με καινοφανείς αστερισμούς νοημάτων” .24 Η «πατρίδα» ουσιαστικά, αποτελεί ένα τόπο φορτισμένο με προσωπικές και ομαδικές ταυτότητες, ένα τόπο γεμάτο βιογραφίες. Κάθε τόπος, είναι ένα μέρος, ένας χώρος ο οποίος δεν μπορεί να οριστεί με ακριβή όρια, που συγκροτεί και συγκροτείται. Βασίζεται στη βιωμένη ή υπαρξιακή συνείδηση του υποκειμένου, επομένως τα όρια του θεμελιώνονται στη σφαίρα της ανθρώπινης συνείδησης. Στη διάσταση της νοηματικής αντίληψης του ατόμου ο τόπος ορίζεται ως ένα εμπεδωμένο κέντρο νοημάτων με υλική υπόσταση, τοποθετημένη «εντός» και συνάμα «εκτός» του ανθρώπινου [ Γιάννης Χατζηγώγκας/κατοικημένη μνήμη & ερειπωμένη κατοίκηση , σελ 90]

I I φάση νοητική διαδικασία υποκειμένου. Μέσα από την υλική του πραγματικότητα υπάρχει και επιτρέπει έτσι στον άνθρωπο όχι απλώς να αντιληφθεί την “αντικειμεnική” πραγματικότητα, αλλά να την υπερβεί αποδίδοντας σε αυτήν νοήματα και συμβολισμούς. Κάθε άτομο έχει μια αποθήκη αναμνήσεων, ένα αρχειοθετημένο παρελθόν, ένα παρελθόν μοναδικό το οποίο επηρεάζει τη βιωματική εμπειρία κάθε ανθρώπου ξεχωριστά. Μια χωρική εμπειρία δεν είναι ουδέτερη, ούτε αντικειμενική, εξουσιάζεται από την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική θέση και την καταγωγή του κάθε ατόμου. Ένας χώρος δηλαδή καθορίζεται και εξαρτάται από το ποιος τον βιώνει και πως. “Η εμπειρία της συνάντησης του ανθρώπου με έναν νέο τόπο ή της γνώσης του τρόπου με τον οποίο δρα ή πηγαίνει σε έναν οικείο τόπο είναι βαθιά συνυφασμένη με προηγούμενες εμπειρίες.25”

εικ.22 “Contrast between an old building sandwiched between two modern buildings in Sheung Wan”

Η ατμόσφαιρα που αποκτούν οι τόποι απορρέει από τις εμπειρίες, τα όνειρα, τη φαντασία και τις μνήμες. Όσο πιο φθαρμένος - παλαιωμένος - αφημένος είναι ο χώρος ή το κτίριο, τόσο πιο έντονα συναισθήματα δημιουργούνται. Κατά 25

[Tilley Christopher/’Χώρος , Τόπος , Τοπίο , Φαινομενολογικές Προσεγγίσεις ,σελ 238] εικ.22

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

τη διάρκεια ενός αρχιτεκτονικού περιπάτου το συναίσθημα εντείνεται όσο προσεγγίζεις ένα τέτοιο κτίριο. Ειδικότερα όταν γύρω του δεν υπάρχουν όμοια του. Σε ένα σύγχρονο περιβάλλον ο περιπατητής δεν αντιλαμβάνεται τόσο έντονα υφές και χρώματα, τα περισσότερα έχουν παρόμοια μορφή, προσεγμένη - «γυαλισμένη» - αστραφτερή. Η εμπειρία του χώρου είναι μια ευθεία γραμμή η οποία ταράζεται σε μια απρόσμενη επαφή με ένα παλιό κτίριο-χώρο, η μνήμη ενεργοποιείται, συναισθήματα ξεπροβάλλουν. Η περιέργεια του επισκέπτη παίρνει θέση, ξεκινώντας έτσι μια περιήγηση στο χώρο, με στόχο να ζωντανέψουν οι αναμνήσεις του και να αντιληφθεί μέσα από τα μάτια του μυαλού τα όρια του τόπου. Προχωρώντας αργά αναλύει το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε, βάζει τα διανοητικά του γυαλιά και ταυτίζεται με το χώρο. Ο χώρος που βρίσκεται δεν είναι απαραίτητα δικός του, δεν είναι ο ίδιος τόπος όπου δημιούργησε τις δικές του αναμνήσεις. Παρόλα αυτά, ταυτίζει το ήδη υπάρχον περιβάλλον του με άλλα - σκονισμένα μέρη, μέρη που βρίσκονται ριζωμένα μέσα του. Καθώς περπατά στον τόπο εκείνο μεταφέρεται στο παρελθόν, αναπολεί, νοσταλγεί, αντιδρά, επηρεάζεται ανάλογα με τις εμπειρίες που έχει. Βρίσκει στοιχεία στο κτίριο με θύμισες από το παρελθόν του. Μνήμες αναδύονται, γίνονται αφηγητές του τόπου τούτου. Ο περιπλανώμενος παύει να είναι επισκέπτης, γίνεται πια ο ‘ιδιοκτήτης’. Ο χώρος γίνεται τόπος δικός του, τον έχει πια κατακτήσει. Πρόσωπα και αναμνήσεις ξεδιπλώνονται και περιηγούνται μαζί του. Αρχιτεκτονικά στοιχεία του θυμίζουν τον οικείο του τόπο. Η ξεθωριασμένη πόρτα, το κούφωμα που μπάζει, το ξύλο που τρίζει, το ετοιμόρροπο μπαλκόνι, ξυπνούν φαντάσματα από το παρελθόν. Είναι ιδιαίτερο το πώς ο ανθρώπινος νους έχει τη δύναμη να φέρει στη ζωή παλιές ιστορίες κατά τη διάρκεια της πολυαισθητηριακής επαφής του ατόμου με ένα φθαρμένο χώρο. Ο χώρος αυτός, όμως, έχει διττή μορφή και κατ’ επέκταση ατμόσφαιρα. Προέρχεται από την ιστορία του τόπου έτσι όπως έχει γραφτεί στον πραγματικό χρόνο, αλλά και από την ιστορία έτσι όπως την αντιλαμβάνεται και νοιώθει ο άνθρωπος μέσα από τα μάτια και το μυαλό του. Η ατμόσφαιρα

I I φάση νοητική διαδικασία που αποκτά ένας σημαντικός ιστορικός τόπος ο οποίος έχει σταθεί αντάξια κάτω από πολλές συνθήκες, είτε πολέμων, είτε φυσικών καταστροφών, είναι συνήθως βαριά - επηρεάζει άτομα, συλλογικότητες. Είναι μια ατμόσφαιρα με μεγάλο εύρος επιρροής. Αυτός ο τόπος αποκαλύπτει συχνά σκηνές πόνου, αποστροφής, φόβου κυρίως γιατί η στιγμή στην οποία σταμάτησε ο χρόνος χαράκτηκε για πάντα στην επιδερμίδα των κτιρίων που τον συγκροτούν. Η στιγμή που ο χρόνος πάγωσε, είναι η στιγμή κατά την οποία οι κάτοικοι, οι άνθρωποι που του έδιναν ζωή, τον εγκατέλειψαν ή έπαψαν να υπάρχουν. Μια δύσκολη στιγμή η οποία άφησε το σημάδι της και δημιουργεί αυτή την ατμόσφαιρα, χωρίς να ακυρώνονται όμως και οι στιγμές λίγο πριν την καταστροφή. Οι στιγμές ξεγνοιασιάς, οι όμορφες αναμνήσεις που και αυτές με τη σειρά τους διαμόρφωσαν τον άνθρωπο.

εικ.23 “Demolition”

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Καθώς το βλέμμα διατρέχει τους δρόμους ξεδιπλώνεται μια ιστορία του τόπου. Ο χώρος ζωντανεύει, παίρνει μορφή και γίνεται τόπος. “Αυτός ο «συναισθηματικός χώρος» συγκροτείται από άυλες ποιότητες : αναμνήσεις και όνειρα.26” Ο Καλβίνο τους ονομάζει χώρους της μνήμης και της φαντασίας. Είναι χώροι όπου η ίδια η συνθήκη της συγκρότησης τους δημιουργείται μέσα από την ανθρώπινη εμπειρία. Οι ατμοσφαιρικές ποιότητες ενός τέτοιου χώρου σχηματίζουν μια ποιητική εικόνα. “Μια εικόνα για την οποία δεν υπάρχει προσχέδιο, δεν χρειάζεται άλλο παρά ένα σάλεμα της ψυχής.27” Η μορφή του τόπου θα μπορούσε να ταυτιστεί με τις αναπαραστάσεις τοπίων από ιμπρεσιονιστές ζωγράφους. Είναι γεγονός ότι, στόχος των καλλιτεχνών δεν είναι η φωτορεαλιστική αποτύπωση μιας εικόνας, αλλά η απόδοση της εντύπωσης που δημιουργεί μια σκηνή, η αιχμαλώτιση μιας μεμονωμένης στιγμής μέσω της δημιουργίας ποιητικής και μουσικής ατμόσφαιρας. Οι αναπαραστάσεις των καλλιτεχνών αποτελούν, τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι βλέπουν τον κόσμο. Στον καμβά μεταφέρεται η προσωπική τους αντίληψη για την πραγματικότητα, o τρόπος με τον οποίο επικοινωνούν συνάδει με το συναίσθημα, το πάθος τους για τη ζωή. Μεταφέρουν στους πίνακές τους τον τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνουν την πραγματικότητα, η πινελιά ακολουθεί το τρέμουλο της ψυχής, την ένταση της στιγμής, “πλέον κάθε γωνιά όπου το φως παιχνιδίζει με τη σκιά μπορεί να αποτελέσει θέμα που εξάπτει την ευαισθησία των ζωγράφων” 28 και κατ’ αυτόν τον τρόπο ταυτίζεται η διαδικασία αντίληψης του περαστικού όταν αντικρίζει ένα παλιό κτίριο που του εξάπτει τη μνήμη και τη φαντασία. Ενώ ταυτοχρόνως , το φως και η σκιά, δυο αλληλένδετα στοιχεία, ερεθίζουν το βλέμμα, σχηματίζουν μορφές, αναδεικνύουν ένα χώρο. Αποτελούν καταλύτες στη δημιουργία της αρχιτεκτονικής και της τέχνης. Συνεπώς, η φόρμα, ο χώρος και το φως, συνεργάζονται προκειμένου να εμπλουτίσουν την βιωματική εμπειρία του ανθρώπου στην αρχιτεκτονική.

I I φάση νοητική διαδικασία

εικ.24 “Joseph Mallord William Turner The Decline of the Carthaginian Empire ... exhibited 1817”

[ Λαδά, Σ., Τσουκαλά, Κ./Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης,σελ 87 ] 27 [ Bachelard G. / H ποιητική του χώρου, σελ 11 ] 28 [ Βασίλης Γιαννάκος/ Συνεισφορές της φωτογραφίας στις απαρχές της σύγχρονης τέχνης ] 26

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.24

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.25

εικ.25 “πραγματικά συστήματα”

ii. Ατμόσφαιρες & χρήσεις χώρων και κτιρίων Η ατμόσφαιρα είναι ένας σχετικά καινούργιος όρος στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και χρησιμοποιείται με τη μεταφορική του έννοια. Ξεκίνησε στον τομέα της ψυχιατρικής, συγκεκριμένα, στο βιβλίο του Huber Tellenbach «Γεύση και Ατμόσφαιρα» (Tellenbach, 1968)29 . Εδώ, η ατμόσφαιρα αναφέρεται σε κάτι που συνορεύει με την όσφρηση - όπως το κλίμα της πατρίδας ή η μυρωδιά της φωλιάς, δηλαδή μια σφαίρα εξοικείωσης που είναι αντιληπτή με έναν αισθησιακό τρόπο. Από τότε και έπειτα αναλύεται πιο εμπεριστατωμένα στα πλαίσια της Φαινομενολογίας σε μια προσπάθεια ανάλυσης της ποιότητας ενός χώρου, της συναισθηματικής του χροιάς, καθώς επίσης και για τον προσδιορισμό διαθέσεων που βρίσκονται «στον αέρα». Η ατμόσφαιρα, πλέον, αναγνωρίζεται και υπάρχει όπου υπάρχει αρχιτεκτονική, πηγάζει από τον χώρο, σε μια πόλη, ένα χωριό, ένα μεμονωμένο κτίριο, ένα δωμάτιο. Μεταβάλλεται με τη φθορά της καθημερινής χρήσης, αγνοώντας τις καθορισμένες πορείες, τις απρόβλεπτες συνθήκες και τις προγραμματισμένες προσεγγίσεις. Επηρεάζει κάθε λογής χρήστες, επαγγελματίες, κατοίκους, απλούς περαστικούς γεφυρώνοντας το κενό μεταξύ τους. Η ατμόσφαιρα παραμένει περισσότερο μια συνειδητή εμπειρία του δωματίου, του τόπου και του χώρου μια εμπειρία που διαρκεί ριζωμένη μέσα μας, ακόμα και αν ο χώρος πάψει να υπάρχει. Συνδέεται με αναμνήσεις, ιστορίες, πρόσωπα και σκιές του παρελθόντος. Ωστόσο κάθε τύπος κτιρίου-διαμορφωμένου χώρου αποπνέει διαφορετική [ Tellenbach, H. (1968). Geschmack und Atmosphäre. Medien menschlichen Elementarkontaktes (Taste and atmosphere. Media of elementary human contact). Salzburg, Austria: Otto Müller Verlag.) 29

I I φάση νοητική διαδικασία ατμόσφαιρα, διότι αφηγείται μοναδικές ιστορίες μέσα από τους φθαρμένους τοίχους που το πλαισιώνουν, μέσα από τις μέχρι τώρα χαραγμένες πορείες που διανοίχθηκαν. “Χρόνος, ιστορία και μνήμη ενοποιούνται στην αστική πραγματικότητα : η ιστορία διαμέσου μιας διαδικασίας «οργάνωσης και μνήμης» προς ιδεολογική χρήση, γίνεται τεχνικός χρόνος. Γι’αυτό στην κατασκευή της συλλογικής μνήμης, τα τείχη ανάμεσα στο μύθο και την ιστορία πολλές φορές καταρρίπτονται και η συνείδηση του μύθου ως αληθινή ιστορία μετατρέπει το μυθικό χρόνο σε βιωμένο χρόνο. “Σε αυτό το παιχνίδι, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα χωρικά σημάδια του χρόνου : μνημεία, κτήρια, ερείπια, έργα τέχνης γίνονται τεκμήρια με τα οποία η ιστορία συναρμολογεί τις εικόνες του χθες, θεμελιώνει τις κατασκευές της και δαμάζει το κοινωνικό παρόν.” 30 Θέτοντας ως πρώτο πυλώνα αναζήτησης της ατμόσφαιρας το συλλογικό τόπο, το δημόσιο περιβάλλον, παρατηρούμε μοναδικές συνθήκες επιρροής υποκειμένου-αντικειμένου. Διάφορες ατμόσφαιρες προερχόμενες από το σημάδι των περαστικών και των αναμνήσεων που δημιουργήθηκαν εκεί. Σύμφωνα με τον Gernot Böhme31, όταν γίνεται αναφορά στην ατμόσφαιρα ενός τόπου συνδέεται άμεσα με τον «χαρακτήρα» που ενυπάρχει εκεί. Ο χαρακτήρας μιας ατμόσφαιρας είναι ο τρόπος με τον οποίο μεταδίδεται ένα συναίσθημα στο άτομο που δρα σε ένα χώρο. Η αντίληψη της ατμόσφαιρας μιας πλατείας, για παράδειγμα, προϋποθέτει κυρίως την in situ εμπειρία. Ο φωτισμός, οι ήχοι, οι δραστηριότητες που εκτυλίσσονται εκεί τη δεδομένη στιγμή, ο κόσμος, είναι η κινητήριος δύναμη που δίνει ζωή σε μια πλατεία. Όλα αυτά τα αισθητά εφέ των φωτοσκιάσεων, τα βήματα, οι φωνές παρασύρουν τον παρατηρητή και του επιτρέπουν να πλάσει τις δικές του ιστορίες και σενάρια, να τα συνδέσει με δικά του βιώματα , να αναπολήσει τις μνήμες του. Η διαδικασία αντίληψης αυτού του χώρου εντείνεται κατά την επαφή του υποκειμένου με φθαρμένα στοιχεία, παραμελημένες μικρές περιοχές τοποθετημένες σε ένα σύγχρονο περιβάλλον που λειτουργούν σαν ένα συμβάν. Το αίσθημα της έκπληξης που νοιώθει ο περιπατητής, εξάπτει την περιέργεια του, ξυπνά μνήμες, αναζητεί την ιστορία αυτής της περιοχής. Στη διάρκεια αυτή 30

[Πάγκαλος, Π., Η σημασία του χρόνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική,σελ30] 31 [Gernot Böhme/ The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

βρίσκει την ευκαιρία να διηγηθεί τη δική του ιστορία, τα δικά του βιώματα. Η ατμόσφαιρα αυτού του χώρου τον εμπνέει να θυμηθεί, να ταξιδέψει στο παρελθόν και να προσαρμόσει στο παρόν τις δικές του εμπειρίες.

εικ.28

Ο Peter Zumthor καταφέρνει να περιγράψει την εμπειρία του και τα συναισθήματα του, κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του σε μια πλατεία στην Ιταλία. Τα λόγια του αποδεικνύουν πως μια εικόνα τόσο απλή, μέσα από την ατμόσφαιρα που αποπνέει, μπορεί να επηρεάσει συναισθηματικά τον καθένα και να ταξιδέψει τον παρατηρητή στη σφαίρα του παρελθόντος.

εικ.26

“Τι με άγγιξε; Όλα. Τα ίδια τα πράγματα, οι άνθρωποι, ο αέρας, οι θόρυβοι, οι ήχοι, τα χρώματα, η παρουσία υλικών, οι υφές, οι φόρμες επίσης - φόρμες που μπορώ να εκτιμήσω. Φόρμες που προσπαθώ να αποκρυπτογραφήσω. Φόρμες που βρίσκω όμορφες. Τι άλλο με άγγιξε; Η διάθεσή μου, τα συναισθήματά μου, η αίσθηση των αναζητήσεων που με γέμιζαν καθώς καθόμουν και περίμενα. Κάτι που μου φέρνει στο μυαλό τη διάσημη Πλατωνική πρόταση: «Η ομορφιά είναι στα μάτια του θεατή». Που σημαίνει: Όλα εξαρτώνται από εμένα. Αλλά μετά κάνω ένα πείραμα: απομακρύνομαι από την πλατεία και τα αισθήματα μου δεν είναι τα ίδια […] Δεν θα μπορούσα ποτέ να έχω αυτά τα συναισθήματα χωρίς την ατμόσφαιρα της πλατείας. Είναι άλλωστε λογικό. Οι άνθρωποι αλληλοεπιδρούν με τα αντικείμενα. Ως αρχιτέκτονας, με αυτό ασχολούμαι συνέχεια.” 32 Peter Zumthor

εικ.27

I I φάση νοητική διαδικασία Ως εκ τούτου διαπιστώνεται πως οι ανθρώπινες αισθήσεις, η σημασία της εμπειρίας και η ατμόσφαιρα επηρεάζουν τη μορφή. Αναδύεται έτσι ένας νέος τύπος αρχιτεκτονικής πρακτικής, η αρχιτεκτονική της ατμόσφαιρας. Ατμοσφαιρικές ποιότητες με συλλογική επιρροή έχουν βέβαια και τα αρχιτεκτονικά έργα και τα κτίρια μνημεία. Οι μνημονικοί τόποι που είναι φορτισμένοι ιστορικά. Αρχιτεκτονήματα τα οποία άντεξαν στο χρόνο, παρέμειναν αλώβητα, στέκονται σταθερά στην αρχική τους θέση. Κάποια αποκατεστημένα, κάποια διατηρημένα. Κανένα όμως δεν παύει να αποπνέει δέος στον παρατηρητή, τα περιβάλλει μια ατμόσφαιρα μαγευτική, «δυνατή». Δυνατή γιατί μέσα από το φθαρμένο περίβλημα τους, τα ραγισμένα κομμάτια τους, εξιστορούν τη δική τους ιστορία, καθώς και την ιστορία όσων πέρασαν από εκεί. Την ιστορία των ιστορικών προσώπων και μη που έδιναν κάποτε ζωή σε αυτό το μνημονικό κομμάτι της πόλης. Κτίρια τοπόσημα, όπως ο Παρθενώνας στην Αθήνα, ο Λευκός Πύργος στη Θεσσαλονίκη, το Κούριον Θέατρο στη Λεμεσό. Αρχιτεκτονικά δημιουργήματα που προκαλούν δέος, θαυμασμό, συγκίνηση και υπερηφάνεια. Περνάνε από γενιά σε γενιά μεταφέροντας το μήνυμα της δύναμης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και εμπνέουν με την ατμόσφαιρα τους.

“Η ιστορική υπόσταση γίνεται αντιληπτή πάνω στο μνημείο όταν αυτό διατηρεί, όχι την αρχική ή παγιωμένη στο χρόνο εικόνα του, αλλά τον δυναμικό χρόνο της φθοράς του.” 33Κούρος, Π

εικ.26 ‘1-POSTCARDPARTHENON”

εικ.27 “Postcard GREECE Tour Blanche WHITE TOWER Thessaloniki Souvenir de Salonique” εικ.28 “Kourion”

Μνήμη και φαντασία είναι μια συλλογή νοερών εικόνων που προέρχονται από αισθητηριακές αντιλήψεις πραγμάτων παρελθόντων ή παρόντων, αντιστοίχως. Ένας τόπος, έτσι , όπως προαναφέρθηκε, μπορεί να οριστεί ως ένα καταφύγιο γεμάτο συμβολισμούς μέσω των οποίων μπορεί να «ερμηνευτεί» ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, ή να παραπέμπει σε ένα ιδεατό κόσμο. Τίθεται, έτσι, ο δεύτερος πυλώνας προσδιορισμού των ατμοσφαιρικών ποιοτήτων, αυτός του μεμονωμένου κτιρίου -του κτιρίου όπου ένας πολύ μικρός αριθμός ατόμων ή ακόμη και μια μονάδα δημιούργησαν αναμνήσεις, εικόνες, βιώματα. Το σπίτι, το γραφείο, το στέκι. Κτίρια, στα οποία διαμορφώνεται το άτομο, κάνει όνειρα, ξεκουράζεται, δουλεύει, διασκεδάζει, ζει. 32 [Zumthor, P./ ‘’Atmospheres’’ ,σελ18] [Κούρος, Π./Αισθητική του Αρχιτεκτονικού Ερειπίου , σελ35]

εικ.29 “Η πολυ-αισθητι[ρια]κή

της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

I I φάση νοητική διαδικασία Γι’ αυτό, οι χώροι αυτοί δεν βιώνονται μόνο μέρα με την ημέρα πάνω στο νήμα μιας ιστορίας αλλά μέσα από την εξιστόρηση της προσωπικής ιστορίας του υποκειμένου. Τέτοιοι τόποι είναι φορτισμένοι συναισθηματικά προσδίδοντας τους έτσι το δικό τους «χαρακτήρα»(ατμόσφαιρα). Τους αποδίδεται μια μοναδική υπαρξιακή υπόσταση στον κόσμο, πάντα μέσα από τα μάτια της εμπειρίας και της μνήμης. “Γιατί το σπίτι είναι η γωνιά μας μέσα στον κόσμο. Είναι - αυτό το έχουνε πει πολλές φορές - το πρώτο μας σύμπαν. Είναι πραγματικά ένας κόσμος. Ένας κόσμος στην κυριολεξία του όρου. Ιδωμένο με τα μάτια της ψυχής, …” 34 Όταν όμως το κτίριο αυτό δεν είναι πλέον το καθημερινό καταφύγιο του ατόμου, εγκαταλείπεται και αφήνεται στα χέρια του χρόνου, αφήνεται εκτεθειμένο στη ζωή και απορροφά τα σημάδια του. Οι χρονικοί ρυθμοί, άλλωστε, δεν αλλάζουν τα βασικά στοιχεία που συγκροτούν ένα φυσικό τόπο, αλλά σε πολλές περιπτώσεις συμβάλλουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Αποκτούν μια αίγλη, μια υπόσταση, μια νοηματική παραπομπή στο παρελθόν. Είναι τόποι σταθμοί, είναι στοιχεία στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον τα οποία σημαδεύουν τα άτομα που είναι συναισθηματικά δεμένα μαζί τους, καθώς επίσης και ανθρώπους που κουβαλούν παρόμοιες αναμνήσεις. Οι αναμνήσεις δεν αποδίδονται πάντα στο σχήμα ή το χρώμα αλλά στην αίσθηση του χώρου, την ατμόσφαιρα του, τις μυρωδιές, τη ζεστασιά / ψυχρότητα. Σε ένα σύγχρονο περιβάλλον, αυτά τα φθαρμένα κτίρια αποτελούν μια ανακούφιση στο ανθρώπινο μάτι, στο μυαλό που είναι γεμάτο έγνοιες και ανησυχίες της καθημερινότητας. Μια ξαφνική συνάντηση με αυτά τα αρχιτεκτονήματα είναι ικανή να δημιουργήσει το αίσθημα της γαλήνης. Με άλλα λόγια, «βλέποντας» τον χώρο εσωτερικά, όταν ο ίδιος δεν μπορεί να ιδωθεί μέσω της φαντασίας, επιτυγχάνεται την ίδια στιγμή και μια μετατροπή του χώρου σε χρόνο, μια αλληλοσυσχέτιση σε μια ενιαία καμπύλη χωροχρονικότητας.

εικ.29 nostalgia_

Ο τελευταίος πυλώνας στο ταξίδι της ατμοσφαιρικής αναζήτησης είναι τα ερείπια. Τα ερείπια έχουν αξία μνήμης καθώς μπορούν να ανακαλούν τη μνήμη των ανθρώπων, γεγονότα ή πράξεις που συνδέονται με τον πολιτισμό και την εποχή που τα δημιούργησε. Μέσω της ατέλειας και ασάφειας του ερειπίου η φαντασία [ Bachelard, G. /Η ποιητική του χώρου, σελ31 ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

οδηγείται στην «αποκάλυψη της αιώνιας νεότητας του έργου».

“Σε τι οφείλεται αυτή η νίκη του έργου τέχνης επί της φθοράς του χρόνου; Πούθε η νέα σαγήνη; Πρώτον, στο ότι η φαντασία δεν δυσκολεύεται να συμπληρώσει το όλο από το μέρος χαίρεται μάλιστα να το κάνη σαν από αντίδραση προς τη φθορά, σαν από αγώνα προς επιβίωση.” 35 Η αισθητική της φθοράς / Π.Α Μιχελή

εικ.30 “Beautiful Ruins: Abandoned Places Adventure vacation spots : theCHIVE”

Κτίρια απροστάτευτα, ανεκμετάλλευτα, αρχιτεκτονικές φιγούρες ικανές να απορροφήσουν το χρόνο και να τον κάνουν σύμμαχο τους. Μέσα από τα ερείπια αναγεννιέται μια νέα αρχιτεκτονική σύνθεση. Αποτελούν κομμάτι της πόλης, ξεχωριστό και μοναδικό, διαφορετικό από κάθε άλλο σύγχρονο κτίριο, που παρόλη την καταστροφή του είναι απρόβλεπτα όμορφο. “Παρατηρήστε τη διαδικασία με την οποία ο Χρόνος, ο μεγάλος συγγραφέας τέτοιων αλλαγών, μετασχηματίζει ένα ωραίο αντικείμενο σε γραφικό: πρώτα, μέσω των κηλίδων που προξενεί ο καιρός, των μερικών επικαθήσεων, των βρύων κλπ, αφαιρεί από την ομοιομορφία της επιφάνειας και του χρώματος, δίνει δηλαδή κάποιο βαθμό τραχύτητας και μια ποικιλομορφία αποχρώσεων. Μετά, τα διάφορα ατυχήματα του καιρού χαλαρώνουν τις ίδιες τις πέτρες σωριάζονται σε ακανόνιστες μάζες…” 36 Μετατρέπεται σε ένα στοιχείο του δομημένου περιβάλλοντος που εξάπτει τη φαντασία, προκαλεί τις αισθήσεις, παρακινεί το μυαλό να το συμπληρώσει. Η μοναδική του ατμόσφαιρα «χωρογραφεί» εικόνες του παρελθόντος. Η διαδρομή του παρατηρητή σε ένα αρχιτεκτονικό περίπατο ανατρέπεται όταν έρθει σε επαφή με ένα τέτοιο κτίριο. Παρευρισκόμενος σε ένα σύγχρονο περιβάλλον όταν βρεθεί στο κατώφλι ενός ερειπίου ξαφνιάζεται και σχεδόν άμεσα απορροφάται από την εικόνα. Δημιουργεί ιστορίες, βλέπει αναμμένα τα φώτα να αχνοφαίνονται μέσα από τα παραθυρόφυλλα, μυρωδιές από την μπουγάδα και το μεσημεριανό φαγητό. Του δίνει ξανά ζωή κοιτάζοντας με τα μάτια της φαντασίας και της μνήμης. Οι χώροι συσχετίζονται στενά με το σχηματισμό βιογραφιών και κοινωνικών σχέσεων και κατά αυτό τον τρόπο ο κάθε άνθρωπος πορεύεται στο χωροχρόνο. [ Κούρος, Π./Αισθητική του Αρχιτεκτονικού Ερειπίου , σελ43 ] [ Κούρος, Π./Αισθητική του Αρχιτεκτονικού Ερειπίου , σελ155 ]

I I φάση νοητική διαδικασία εικ.30

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

iii. Υλικότητες Ανάλυση της ατμοσφαιρικής ποιότητας που αποδίδουν συγκεκριμένα υλικά κατά τη διάρκεια φθοράς τους. Πατίνα. • Ξύλο • Πέτρα • Μέταλλο • Σκυρόδεμα

εικ.31 “old church door”

“Ο χρόνος συνιστά μια πραγματικότητα με δυο όψεις τεχνική και ποιητική. Η πρώτη σχετίζεται με τη δύναμη της υλικότητας και συμπορεύεται με την κοινωνική ισχύ“.37 Πολλές φορές η δύναμη της υλικότητας γίνεται εκτελεστικό όργανο σε μια σύγχρονη προσέγγιση των αρχιτεκτονικών έργων. Η μορφή αποτελεί το σώμα της ύλης. “Η μορφή είναι το αποτέλεσμα κατοχής και διαχείρισης της ύλης” 38. Η μορφή είναι οικειοποίηση και ο αποκλεισμός, την αντιλαμβανόμαστε με όρους εξωτερικότητας, με όρους χώρου. Η εικόνα και η στυλιστική υπεροχή συχνά υπερισχύουν σε σχέση με την πνευματική ολοκλήρωση. Είναι γεγονός ότι η χρήση των υλικών επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη μορφή και την αντίληψη του παρατηρητή. Πολλά σύγχρονα - βιομηχανικά υλικά αποπνέουν μια αισθητική τελειότητας που προσαρμόζεται σε μια αψεγάδιαστη αρχιτεκτονική ποιότητα. Παρόλα αυτά, είναι αδύνατο να αποφευχθεί η εμφάνιση ιχνών φθοράς, να ξεφύγει κανείς από τον υλικό κόσμο ή να αρνηθεί το ρόλο που διαδραματίζει η φθορά του, σαν να υπήρχε απλώς η επιλογή να ζει ή όχι με [ Πάγκαλος, Π.,Η σημασία του χρόνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική,σελ 16 ] 38 [ Pellegrino, P., Το νόημα του χώρου_Η εποχή και ο Τόπος.,σελ194 ] 37

I I φάση νοητική διαδικασία ενδείξεις χρήσης. H υλικότητα της χωρικής μορφής αποτυπώνεται θραυσματικά στη διαδρομή του χρόνου. Ως εκ τούτου η διάρκεια είναι αποτέλεσμα των στοιχείων του αστικού τοπίου που είναι ανθεκτικά στο πέρασμα του χρόνου και επιβιώνουν συμμετέχοντας στα τωρινά βιώματα των κατοίκων του. Η αρχιτεκτονική δημιουργία είναι η «δύναμη» η οποία ελέγχει την υλικότητα και τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί. Υπάρχει μια μεγάλη γκάμα υλικών στην παλέτα των δημιουργών είτε αυτή συμπεριλαμβάνεται στα βιομηχανικά υλικά είτε στα φυσικά, παραδοσιακά. “Η Γαλλική Κοινότητα της Βαλονίας - Βρυξελλών επιθυμεί να υπογραμμίσει ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς θέμα κατασκευαστικής ή επίσημης Γλώσσας. Είναι ουσιαστικά μια απάντηση σε μια ανάγκη, έναν τρόπο εμπλοκής των ανθρώπων στη σύνδεσή τους με τον κόσμο, ένα μέσο για την προώθηση σχέσεων με άλλους. Η αρχιτεκτονική είναι επομένως πολιτιστική πειθαρχία με την ευρύτερη και πιο ευγενή έννοια: προσδίδει πρωτότυπη τροφή για σκέψη στην πολυπλοκότητα της ζωής. Η φθορά εξανθρωπίζει την αρχιτεκτονική και τη φέρνει στη ζωή.” 39 Όλες οι ατμοσφαιρικές ποιότητες της φθοράς των υλικών οφείλονται στις καιρικές συνθήκες, στον τρόπο που ο χρόνος απλώς αφήνει το σημάδι του και κυρίως στον τρόπο που χρησιμοποιείται ο χώρος. Η πατίνα σε μια πόρτα της εκκλησίας, γρατζουνιές πάνω σε μια επιφάνεια εργασίας ή στο δάπεδο ενός δρόμου: όλα είναι ίχνη φθοράς που αξίζουν προσοχή. Αποτελούν σημάδια ζωτικότητας.

εικ.32 “Άνω Πόλη, από το χθες στο σήμερα”

[ Rotor,usus,usures,σελ7 ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Είναι ένα κομμάτι της ζωής που κάνει τη φθορά ενδιαφέρουσα, διότι σχετίζεται με μια ομάδα χρηστών στην οποία δεν ανήκουν απαραίτητα όλες οι κοινωνικές ομάδες αλλά θα μπορούσαν να ταυτίσουν κομμάτια από τις εμπειρίες και τα βιώματα τους. Πολλά υλικά μπορούν να συνδεθούν άμεσα με κάποιες συγκεκριμένες χρονικές περιόδους και άρα αποκτούν μια μεγαλύτερη ατμοσφαιρική βαρύτητα όταν παρόλη τη φθορά τους στέκουν ακόμα, μετά από χρόνια με αξιοπρέπεια. Από τη νεολιθική εποχή ως το 19ο αι. ο άνθρωπος οικοδομούσε κυρίως με τον πηλό και φυσικούς λίθους το ξύλο και το μέταλλο. Το φυσικό ή χειροποίητο υλικό έχει μια αξία που δεν μπορεί ποτέ να αποκτήσει το συνθετικό και βιομηχανικά επεξεργασμένο. Τα φυσικά υλικά εκφράζουν την ηλικία και την ιστορία τους, καθώς και την ιστορία της προέλευσής τους και της ιστορίας τους για την ανθρώπινη χρήση. “Με τις καταστροφές και αλλοιώσεις που προκαλούν διάφορα φαινόμενα, τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του παρελθόντος έγιναν σπανιότερα (και επομένως πολυτιμότερα) ως ιστορικά και πολιτισμικά τεκμήρια” 40. Απέκτησαν όμως και μια ιδιαίτερη αξία ως μοναδικές οάσεις ισορροπίας, ποικιλίας και ανθρωπίνου μέτρου μέσα στο “σύγχρονο τεχνοκρατικό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από αναρχία, μονοτονία και γιγαντισμό”41, ή ακόμη θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρότυπα για τη δημιουργία ενός ανθρωπινότερου περιβάλλοντος στο μέλλον. Με το πέρασμα των χρόνων ανακαλύφθηκαν πολλά άλλα υλικά που άνοιξαν τους ορίζοντες της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, προσέφεραν ευκολίες και ευελιξία στο σχεδιασμό μικρών και μεγάλων έργων. Το οπλισμένο σκυρόδεμα, το γυαλί, συνθετικά υλικά αποτελούν πολύτιμα εργαλεία στην σχεδιαστική και οικοδομική διαδικασία του σήμερα και του αύριο. Αυτά τα υλικά ωστόσο είναι πιο ανθεκτικά στο χρόνο και στα φυσικά φαινόμενα, γεγονός που επηρεάζει την πατίνα που θα αποκτήσουν και κατ’ επέκταση την ατμόσφαιρα που αποπνέουν. Η υλιστική φθορά ωστόσο έχει πολλές πτυχές και επηρεάζει το κάθε υλικό ξεχωριστά. Στην 12η Biennale Αρχιτεκτονικής το 2010 στο Βελγικό περίπτερο ο σχεδιαστικός σύλλογος, [ Κονταράτος, Σ ,Αρχιτεκτονική και παράδοση_ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος,σελ55 ] 41 [ Κονταράτος, Σ ,Αρχιτεκτονική και παράδοση_ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος,σελ55 ] 40

I I φάση νοητική διαδικασία Rotor, παρουσίασε την έκθεση με τίτλο “Usus/ Usures” που πραγματευόταν το θέμα της φθοράς των υλικών και το πως αυτή απεικονίζει την χρήση και κατ’ επέκταση την ιστορία τους. Η έρευνα των Rotor ξεκίνησε όταν αντιλήφθηκαν την ομορφιά και χρησιμότητα που θα μπορούσαν να έχουν μερικά κατασκευαστικά υλικά που βρίσκονται σε ένα παλιό κτίριο. Έτσι ξεκίνησαν μια καμπάνια με τη διαδικασία της ανακύκλωσηςεπαναπώλησης χρησιμοποιημένων κατασκευαστικών υλικών. Παρατήρησαν όμως, ότι η αξία τους ήταν κάτι υποκειμενικό, καθώς ασχέτως της ευκολίας αποσυναρμολόγησής τους, η αίσθηση αποστροφής και της έλξης που προκαλούσαν στους πιθανούς αγοραστές επηρέαζε αρκετά την πώληση τους. Τα ίχνη της φθοράς των υλικών απεικονίζουν όχι μόνο την αίσθηση της μνήμης αλλά συγχρόνως δίνουν την ικανότητα αντίληψης του περιβάλλοντος. Το υλικό και η χρήση του συναντώνται στα ίχνη της φθοράς του και έτσι οδηγείται κανείς στο να “ακούσει” την υλικότητα, να την παρατηρήσει προσεκτικά και να την οικειοποιηθεί. “Κάθε υλικό συμπεριφέρεται διαφορετικά ανάλογα με την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται, την ένταση της χρήσης που υπόκειται, και τη σχέση του με άλλα υλικά και αντικείμενα γύρω του” 42. Με άλλα λόγια η φθορά εξαρτάται πάντα από τις καταστάσεις. Η φθορά έχει πάντα μια αισθητηριακή επίδραση, οπτική ή απτική. Η φθορά αποκαλύπτει συγχρόνως τη ζωή ενός αντικειμένου, τα χαρακτηριστικά του υλικού από το οποίο είναι φτιαγμένο, τη χρήση του και τους χρήστες του. Μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμα και αδιάφορη καθώς εμφανίζεται σε τόπους που έγινε προσπάθεια αποφυγής της, αλλά και αναπόφευκτη όπως και η “ατμόσφαιρα” που προσδίδει στα υλικά με το πέρασμα του χρόνου. Τέτοια παραδείγματα φθοράς είναι η οξείδωση στο πολυχρησιμοποιημένο χερούλι μίας πόρτας, τα σημάδια φθοράς στο πάτωμα ή στους τοίχους του πολυτεχνείου, τα φθαρμένα σκαλοπάτια μιας σκάλας, η «κατάκτηση» ενός εξωτερικού τοίχου κάποιου εγκαταλελειμμένου κτιρίου από ένα φυτό, το μαύρισμα των πέτρινων τοίχων, το λακαρισμένο ξύλο των πορτοπαραθύρων ενός σπιτιού. Ωστόσο όπως αναφέρει ο Τανιζάκι στο έργο του «Το Εγκώμιο της σκιάς » το θολό φως [ Rotor,usus/usures,σελ17 ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

που απλώνεται σε μια επιφάνεια, είτε πρόκειται για φυσικό υλικό είτε για τεχνητό δημιούργημα, υποκινεί συνειρμούς που έχουν οπωσδήποτε σχέση με την πατίνα που δίνει ο χρόνος. Το πέρασμα του χρόνου αφήνει μια “χρυσόσκονη’” στην υφή και όψη των υλικών αποδίδοντας τους μια “μαγεία’” και καθιστώντας τα μια παράδοξη πηγή ηρεμίας. Η πιο συχνή, ή τουλάχιστον η πιο ορατή μορφή της φθοράς, είναι η τριβή. Η τριβή είναι η αφαίρεση του υλικού από ένα αντικείμενο από το τρίψιμο ενός άλλου κάτω από μια δεδομένη πίεση. Μπορεί να αναγνωριστεί σε γρατζουνιές, στην αμαύρωση μιας λαμπερής επιφάνειας, στην εξομάλυνση μιας τραχιάς επιφάνειας ή ακόμα και στην αφαίρεση ολόκληρου στρώματος ενός υλικού. Τα πιο ευάλωτα υλικά που έρχονται αντιμέτωπα με την τριβή είναι συνήθως τα πιο μαλακά υλικά. Ένα λείο ξύλο για παράδειγμα όσο περισσότερο τρίβεται αρχίζει να δημιουργεί μια σκονισμένη επιφάνεια και μια ταλαιπωρημένη όψη. Ενώ το φυσικό ξύλο όταν τριφτεί έντονα αλλοιώνεται το χρώμα του και η τραχύτητα του. Το μέταλλο είναι επίσης ένα υλικό ευαίσθητο στην τριβή αλλά πολύ πιο ανθεκτικό. Αποκτά μια πιο «άγρια» όψη που του δίνει μια διαφορετική αίσθηση. Παρόλα αυτά και τα δύο υλικά αποπνέουν έτσι την ατμόσφαιρα ενός πολυχρησιμοποιημένου υλικού που παρά την «κούραση» του καταφέρνει να γίνεται ομορφότερο. εικ.33

I I φάση νοητική διαδικασία Ξύλο - τριβή : ξεθωριασμένο ξύλο Μέταλλο - τριβή : γδαρμένο μέταλλο Οι εναποθέσεις είναι επίσης μια μορφή αλλαγής που δεν προκαλείται από ένα υλικό που αφαιρείται, αλλά από τη συσσώρευση ενός υλικού πάνω σε ένα άλλο. Για παράδειγμα, σε ένα τοίχο στον οποίο υπήρξαν πολλές αφισοκολλήσεις και με τον καιρό ξεθώριασαν και φθάρηκαν ,αφήνοντας υπαινιγμούς από κομματάκια χαρτιού και χρωμάτων. Ένας άλλος τρόπος φθοράς της υλικότητας αποτελεί η σφράγιση την οποία, μπορεί να υποδεικνύει ένα βαθούλωμα σε μια επιφάνεια, η συμπίεση του δαπέδου ή η παραμόρφωση ενός στοιχείου υπό τοπική πίεση. Όταν ασκείται δύναμη σε μια επιφάνεια, η κατανομή αυτής της δύναμης θα καθορίσει την ένταση και τη φύση της μεταβολής. Αυτό το φαινόμενο αφορά επίσης μαλακά υλικά, πλαστικά, συνθετικά ή ακόμη και ξύλα. Συνήθως οι επιφάνειες δαπέδου γίνονται «θύματα» αυτών των πιέσεων από τις καρέκλες, και τα τακούνια των παπουτσιών, ή ακόμη από μια πτώση ενός εργαλείου για παράδειγμα. Αυτά τα σημάδια διαμορφώνουν μια χωρογραφία προ υπάρχουσας ζωής. Γεγονός που καθιστά σχεδόν ανατριχιαστικό το πώς διακρίνονται οι ακριβείς θέσεις προηγούμενων ανθρώπων που βρέθηκαν σε ένα τόπο. Διαμορφώνονται ατμόσφαιρες που διεγείρουν τη μνήμη και τη φαντασία. Αποτελούν μικρά σημάδια της καθημερινότητας τα οποία απορροφούν στιγμές της ζωής και διηγούνται ιστορίες.

εικ.34

εικ.33 “State of Mind” εικ.34 “wooden wall” εικ.35 “The Buddhist monk stood at depths of 3 cm deep in the floor for 20 years”

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.35

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

I I I φάση ανάλυση παραδειγμάτων Από το θεωρητικό προβληματισμό προκύπτει ένα εννοιολογικό σώμα αποτελούμενο από πέντε βασικούς πυλώνες - κριτήρια επιλογής των παραδειγμάτων που θα αναλυθούν παρακάτω. Οι έννοιες της ατμόσφαιρας, του τόπου, των υλικοτήτων, της φθοράς τους (πατίνα) αλλά και το δίπτυχο φωτός - σκιάς αποτελούν τα σημεία ενδιαφέροντος της ανάλυσης των παραδειγμάτων αυτών. Τα κτίρια επιλέχθηκαν με κριτήριο τόσο την αντιμετώπιση των αρχιτεκτόνων απέναντι στη σύνθεση και τη δημιουργία όσο και στην ευαισθησία τους απέναντι στη φθορά. Το κάθε αρχιτεκτονικό γραφείο διαχειρίζεται διαφορετικά σε συνθετικό-κατασκευστικό επίπεδο τη φθορά και τις ποιότητες της δίνοντας έτσι μια καινούργια διάσταση στο σημάδι του χρόνου και τη σύχρονη αρχιτεκτονική. Το Brion Tomb and Sanctuary του Ιταλού αρχιτέκτονα Carlo Scarpa και το Bruder Klaus Field Chapel του Ελβετού αρχιτέκτονα Peter Zumthor, αποτελούν δύο κτίρια τα οποία εξυμνούν την υπεροχή της φθοράς δημιουργώντας βιωματικούς χώρους που αποπνέουν μια ποιητική ατμόσφαιρα, δίνοντας έτσι μια νέα ανάγνωση του τόπου. Οι Ισπανοί RCR, στο Soulages Museum εν αντιθέσει χρησιμοποιούν την υλικότητα και τη φθορά της πολύ στοχευμένα με σκοπό να αναδείξουν το έργο του καλλιτέχνη χωρίς να διαταράξουν την απλότητα του τόπου στον οποίο βρίσκεται το κτίριο. Το Ningbo Historic Museum του Κινέζου Wang Shu είναι ένα μουσείο - τόπος, ένα κτίριο που χρησιμοποιεί τα θραύσματα του τόπου για να δημιουργήσει μια νέα σύνθεση φορτισμένη με την παραδοσιακή ατμόσφαιρα. Τέλος, το Grindbakken των Βέλγων ROTOR είναι ένας χώρος αφημένος στο χρόνο, που με τη βοήθεια των αρχιτεκτόνων και των επεμβάσεων τους, καταφέρνουν να αναδείξουν την πατίνα του καιρού δίνοντας του έτσι μια νέα θέση στο κοινωνικό σύνολο. Αυτά τα παρδείγματα αποτελούν τα κτίρια ενδιαφέροντος τα οποία πλαισιώνουν το θεωρητικό υπόβαρθρο της εργασίας και με βάση αυτό αναλύονται τα εργαλεία σύνθεσης και σχεδιασμού που χρησιμοποιούν οι αρχιτέκτονες με σκοπό να δημιουργήσουν βιωματικούς χώρους και εμπειρίες.

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Brion Tomb and Sanctuary

εικ.36

Carlo Scarpa

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

CARLO SCARPA εικ.37

I I I φάση

Brion Tomb and Sanctuary by Carlo Scarpa

Ο Κάρλο Σκάρπα, ένας αρχιτέκτονας με πολλές γνώσεις σχετικά με τις ιδιότητες των υλικών που χρησιμοποιούσε στις συνθέσεις του, κατάφερε με το πέρασμα των χρόνων να διαχειρίζεται με μαεστρία τις πρώτες ύλες που είχε στη διάθεση του. Με γνώμονα αυτό το γεγονός είχε τη δυνατότητα να συνδυάζει βασικά υλικά όπως το σκυρόδεμα, το ξύλο και το μέταλλο με πολύτιμα υλικά σε στρατηγικά σημεία έχοντας στόχο να αναδείξει και να προσδώσει αίγλη στα έργα του. Οι συνθέσεις των αρχιτεκτονημάτων του απαρτίζονται κυρίως από απλές γεωμετρίες στοχεύοντας πάντα σε πολύ συγκεκριμένες οπτικές φυγές και διαδρομές. Οι μορφές, οι γεωμετρικές χαράξεις, τα υλικά, οι κατασκευαστικές τεχνικές, αλλά και οι μνήμες και οι καταβολές, είναι μερικά από τα στοιχεία που του έδωσαν τον τίτλο του «αρχιτέκτονα της λεπτομέρειας». Άνθρωπος της εποχής του, αντλεί από την «μοντέρνα σκέψη» νέες διαστάσεις και προσεγγίσεις. Σε όλες τις περιόδους δημιουργίας του, βρισκόταν σε μια διαρκή αναζήτηση οριοθέτησης της αρχιτεκτονικής μέσα από τις ανάγκες της ανθρώπινης φύσης και της ενσωμάτωσης σε αυτήν παρατηρήσεις που αφορούν το ανθρώπινο συναίσθημα, τις αισθήσεις, την φαντασία και την ανθρώπινη λογική. Αυτή η αγωνία «επαίνου» της φύσης και του ανθρώπου είναι ένα φανερό στοιχείο στο έργο του, «Brion Tomb and Sanctuary». Όπως ανέφερε και ο ίδιος δεν είχε ως στόχο να δημιουργήσει μια ποιητική αρχιτεκτονική αλλά να προσδώσει μια ποιητική φαντασία στο έργο αυτό. “Ο τόπος για τους νεκρούς είναι ένας κήπος” 43. Εξυμνώντας τη ζωή και το θάνατο και συνδυάζοντας την αρχιτεκτονική δημιουργία με το φυσικό περιβάλλον καταφέρνει να δημιουργήσει ισχυρές ατμοσφαιρικές ποιότητες. Ο χώρος μετατρέπεται σε ένα αφηγηματικό τοπίο που διηγείται μια αρχιτεκτονική ιστορία. Ένα μέρος όπου ο θάνατος προσεγγίζεται με κοινωνικό τρόπο. Ένας «κήπος» που αναδύει μια ατμόσφαιρα ηρεμίας, γαλήνης και αυτοσυγκέντρωσης που μετατρέπεται σε ένα τόπο αλληγορίας ζωής και θανάτου, πένθους και εξιλέωσης. “Ο Carlo Scarpa εφευρίσκει μια μαγική χώρα, όπου αναθέτουν τον θανούντα στη γη, στον ήλιο, στον αέρα, στην εκ νέου εμπλοκή στο φυσικό κύκλο της ζωής, κερδίζοντας όχι μόνο το θάνατο, αλλά και την κατήφεια του.“ 44 [ Μelinda, Tomba Brion 2 - Un amore, Carlo scarpa ] 44 [ Μelinda, Tomba Brion 2 - Un amore ]

εικ.36 πύλη προς τους τάφους από το νεκροταφείο εικ.37 “Carlo Scarpa in 1978”

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.38

κάτοψη νεκροταφείου

I I I φάση

Brion Tomb and Sanctuary by Carlo Scarpa

Κάθε λεπτομέρεια, κάθε υλικό, κάθε σχέση, μελετάται σχολαστικά, σε συνεχή αναζήτηση της τελειότητας. Οι υλικότητες που χρησιμοποιήθηκαν επιλέχθηκαν προσεκτικά λαμβάνοντας υπόψιν τον τρόπο με τον οποίο ο χρόνος θα άφηνε το σημάδι του πάνω τους. Κεντρική θέση στη σύνθεση έχει το σκυρόδεμα, ένα σκληρό υλικό που αρχικά φαίνεται κομψό και αψεγάδιαστο, που όμως με το πέρασμα του χρόνου μαυρίζει και αποκτά μια ιδιαίτερη πατίνα. Ένα τόσο στιβαρό υλικό φέρνει την ισορροπία σε αυτό το «πάρκο» της πόλης, που μαζί με τα δέντρα, το στοιχείο του νερού, το πράσινο δημιουργούν ένα περιβάλλον γαλήνης και ψυχικής ανάτασης. “Ο χώρος ταφής του Brion είναι ένας πραγματικά υποβλητικός τόπος, ένας κήπος όπου το νερό και οι φόρμες σε συνδυασμό διαφόρων θεμάτων όπως το μπετόν, το μέταλλο, το μάρμαρο, το γυαλί ... οδηγούν τους επισκέπτες σε μια ήρεμη αντανάκλαση της ζωής και του θανάτου.” 45

“Όπως στις καλύτερες προθέσεις της σύγχρονης τέχνης, ο Carlo Scarpa σχεδίασε αυτόν τον τάφο για να τονίσει την εσωτερικότητα μέσα από τις μορφές, έναν τόπο όπου ο επισκέπτης μπορεί να «αισθανθεί» και να μιλήσει στην ψυχή του” 46. Η επεξεργασία και η διαχείριση του φωτός τονίζει την αρχιτεκτονική υπεροχή και τη φθορά των υλικών. Ο άνθρωπος ενεργεί στο χώρο, σε αυτόν τον κήπο, με όλες του τις αισθήσεις. Νοιώθει πιο ελαφρύς, όχι τόσο ευάλωτος πλέον, καθώς βρίσκεται σε ένα περιβάλλον το οποίο δεν είναι τόσο επιβλητικό, δεν υποτάσσεται σε αυτό. Αντιθέτως γίνεται ένα με τον τόπο, νοιώθει οικειότητα, με οδηγό τις μυρωδιές, τις υφές, τα χρώματα, τις αντιθέσεις των υλικοτήτων. Καθώς εισέρχεται κανείς σε αυτόν τον κήπο, βρίσκεται σε επαφή με ένα τοπίο όπου κάθε δομημένο στοιχείο με την πατίνα που απέκτησε, προκαλεί την εντύπωση ότι βρισκόταν πάντα εκεί. Υπάρχουν δύο είσοδοι στο χώρο, από τις οποίες, η μία βλέπει απευθείας στο δρόμο και η άλλη βρίσκεται μέσα στο νεκροταφείο. Για να φτάσει κανείς στους τάφους των συζύγων Brion από την είσοδο στο νεκροταφείο, περνάει από μια «πύλη» με συμβολική σημασία. Δύο κύκλοι με κοινό σημείο επαφής που συμβολίζουν το άπειρο, οδηγούν τους επισκέπτες στο μονοπάτι που καταλήγει στους τάφους του Brion και της [ Roberto Pusiol-Brion Tomb and Sanctuary by Carlo Scarpa ] 46 [ Μelinda, Tomba Brion 2 - Un amore ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.39

συζύγου του(εικ.39,40). Ο τρόπος με τον οποίο οι δύο τάφοι συγκλίνουν ο ένας προς τον άλλο σχετίζεται με τη συζυγική αγάπη και την αδιαίρετη σχέση του αγαπημένου ζευγαριού. Τα υλικά και η γεωμετρία του μνημείου αυτού δημιουργούν μια ατμόσφαιρα ηρεμίας. Το μάρμαρο που βρίσκεται στους τάφους σε συνδυασμό με το εμφανές σκυρόδεμα το οποίο έχει μαυρίσει και έχει φθαρεί συμβολίζει την απέραντη αγάπη η οποία αντέχει στο χρόνο και παραμένει δυνατή. Από την είσοδο του δρόμου το μονοπάτι(εικ.41) πριν να καταλήξει στους τάφους, το υποσύνολο ολόκληρου του μνημειώδους συγκροτήματος, συναντά την εκκλησία, η οποία σχεδόν βυθίζεται στο νερό(εικ.42). Το υγρό στοιχείο δίνει την αίσθηση ότι ο χώρος προσευχής αναδύεται από τη φύση και σε συνδυασμό με τη φθορά που υπάρχει στους τοίχους, τη «δακρυσμένη» τους όψη και το φθαρμένο μονοπάτι, δημιουργείται μια ποιητική εικόνα. Ο περιπατητής βρίσκεται σε μια συνθήκη τελείως διαφορετική, σε ένα χώρο ο οποίος αναδύει μια ατμόσφαιρα παραμυθένια. Εσωτερικά στο κτίριο αυτό γίνεται μια συνομιλία πολύτιμων υλικών μαζί με το εμφανές σκυρόδεμα. Καθώς το φυσικό φως διεισδύει μέσα από τα μικρά κάθετα ανοίγματα, εντείνεται η αντίθεση μεταξύ των μεγάλων επιφανειών της φθοράς και του χρυσού

I I I φάση

Brion Tomb and Sanctuary by Carlo Scarpa

ιερού(εικ.43), προκαλώντας τις εντυπώσεις και το ενδιαφέρον του επισκέπτη. Αποκτά την ανάγκη να ψηλαφίσει το χώρο, να τον οικειοποιηθεί. Ταυτόχρονα ο ενιαίος φωτισμός σε συνδυασμό με την ατμόσφαιρα που παράγει, προσφέρει στους χρήστες συναισθηματική φόρτιση και εν τέλει μια εμπειρία κάθαρσης. Αποχωρώντας από την εκκλησία βρίσκεται κανείς ξανά στο μονοπάτι το οποίο για λίγα μέτρα είναι περίκλειστο και οδηγεί προς τους τάφους που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Το γεγονός αυτό προκαλεί την περιέργεια και την αγωνία του επισκέπτη, αλλά ταυτόχρονα τον μεταφέρει αργά αργά από την ατμόσφαιρα της ηρεμίας, στη συνθήκη του θανάτου και της κάθαρσης. Η διαδρομή αυτή συνεχίζεται μέσα από τον «κήπο» και τελικά καταλήγει στο περίπτερο του νερού(εικ.42), το μόνο τμήμα ολόκληρου του μνημείου που δεν είναι προσβάσιμο από τους επισκέπτες και που οριοθετείται από μια χάλκινη πόρτα.

εικ.39 Κατά την πτήση στον τάφο Brion

Ο Κάρλο Σκάρπα, μέσα από την επεξεργασία και τον συσχετισμό υλικών και χρωμάτων, έχει ως στόχο την επίτευξη της ατμόσφαιρας γαλήνης και στασιμότητας, όπως επίσης και μια αίσθηση προστασίας. Στοχεύει στα συναισθήματα των επισκεπτών και το πώς αυτά αλληλεπιδρούν με το χώρο και διαμορφώνουν βιώματα. Έτσι σε συνδυασμό με το φυσικό φωτισμό που διαχέεται ομαλά και αγκαλιάζει τις φθαρμένες επιφάνειες το κάθε άτομο που βρίσκεται σε αυτή την «αυλή της πόλης» βιώνει απρόσκοπτα το χώρο και την ατμόσφαιρά του.

εικ.40 τάφοι Brion

εικ.40

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.41 στεγασμένη διαδρομή προς την εκκλησία εικ.42 εκκλησια “βυθισμένη” στο νερό εικ.43 χρυσό ιερό εικ.44 περίπτερο νερού εικ.45 στοιχείο νερού γύρω από την εκκλησία εικ.46 στοιχείο νερού και διαχωριστικός τοίχος με λεπτομέρειες από πολύτιμους λίθους στο περίπτερο νερού εικ.47 λεπτομέρεια από την πίσω όψη της εισόδου από το νεκροταφείο εικ.48 πίσω όψη εισόδου από το νεκροταφείο

“Το καλοκαίρι είναι πολύ ωραία, τα χελιδόνια πετούν ... Αυτή είναι η μόνη δουλειά που πάω να δω χαρούμενος, επειδή φαίνεται να έχουν κατακτήσει την έννοια της εκστρατείας ... Όλοι πάνε εκεί με μεγάλη αγάπη, τα παιδιά παίζουν, τα σκυλιά τρέχουν: θα πρέπει να κάνετε όλα τα νεκροταφεία αυτού του είδους ... “ Ένας ύμνος στη ζωή.” Πέρα από τη ζωή των μορφών υπάρχει η ζωή του χλοοτάπητα, η ζωή του νερού που είναι η ζωή, η ζωή του χωριού (...) Υπάρχει αρκετή ζωή ακόμη και για εκείνους που πεθαίνουν και τρέχουν μετά από αυτή” 47 Carlo Scarpa ,1978 [ Μelinda, Tomba Brion 1 _ Carlo Scarpa ]

εικ.40 εικ.41

εικ.42

εικ.43

εικ.44

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.45

εικ.46

εικ.47

εικ.48

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Bruder Klaus Field Chapel

εικ.49

Peter Zumthor

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

PETER ZUMTHOR εικ.50

I I I φάση

Bruder Klaus Field Chapel by Peter Zumthor

Ο Peter Zumthor, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους αρχιτέκτονες που ασχολούνται με την αισθητηριακή αρχιτεκτονική. Τα έργα του χαρακτηρίζονται ως αντισυμβατικά και μινιμαλιστικά, έργα που δημιουργούν ένταση χωρίς να αλλιώνουν το περιβάλλον γύρω τους, αλλά εντάσσονται ομαλά. Αν και έχει ένα σχετικά μικρό γραφείο κέρδισε το Pritzker Prize το 2009 και το RIBA Royal Gold Medal το 2013. Πιστεύει πως η αρχιτεκτονική θα πρέπει να αποτελείται από ερεθίσματα για όλες τις αισθήσεις και έτσι δημιουργεί ποιητικούς χώρους, δίνοντας έμφαση στην μελέτη του φωτός αλλά και των υλικών, μελετώντας διεξοδικά των συνδυασμό των δύο.

“Η αίσθηση που προσπαθώ να προσδώσω στα υλικά είναι πέρα από όλους τους κανόνες της σύνθεσης, και η όψη, η οσμή και οι ακουστικές ιδιότητες τους είναι απλά στοιχεία της γλώσσας που είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε. Η αίσθηση εμφανίζεται όταν επιτύχω να αναδείξω τις συγκεκριμένες έννοιες ορισμένων υλικών στα κτίριά μου, έννοιες που μπορούν να γίνουν αντιληπτές, μόνο με αυτόν τον τρόπο, σε αυτό το κτίριο.” Peter Zumthor48

εικ.49 εξωτερική προοπτική ναού εικ.50 “Another Laurel for Peter Zumthor, the RIBA Gold Medal”

Στην άκρη ενός αγρότοπου στο Mechernich της Γερμανίας, ο Zumthor σχεδιάζει και κατασκευάζει το 2007 ένα μικρό εκκλησάκι, υπό την παραγγελία αγροτών της περιοχής στη μνήμη του Bruder Klaus. Ένα απλό, αυστηρό, με έντονες γωνίες και ακμές, αλλά παρόλα αυτά ενταγμένο στο φυσικό τοπίο της περιοχής, κτίσμα. “Όλα ξεκίνησαν με ένα απλό σκίτσο το οποίο εξελίχθηκε και κατέληξε σε ένα πολύ κομψό αλλά παρόλα αυτά βασικό τοπόσημο του φυσικού τοπίου της Γερμανίας.49”Ένα κτίριο που δηλώνει την παρουσία του, δεν υπονομεύει το περιβάλλον γύρω του, αλλά το σέβεται. Η μέθοδος κατασκευής είναι πραγματικά πρωτοποριακή(εικ.53). Με 112 κορμούς πεύκων σχεδιάζεται και κατασκευάζεται ο σκελετός και το βασικό σχήμα του εσωτερικού του ναού και έπειτα τοποθετούνται 24 στρώσεις σκυροδέματος, περίπου 50 εκατοστών η κάθε μια στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα να φτάσει στα 12 μέτρα ύψος.

[ Megan Sveiven, Bruder Klaus Field Chapel-Peter Zumthor ] [ Megan Sveiven, Bruder Klaus Field Chapel-Peter Zumthor ]

48 49

εικ.51 Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

διαμήκης τομή κτιρίου εικ.52

Τ’

κάτοψη κτιρίου “Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

I I I φάση

Bruder Klaus Field Chapel by Peter Zumthor

Στην συνέχεια αφού τελειώσει η σκυροδέτηση καίνε τα δέντρα. Μία διαδικασία που διαρκεί 3 εβδομάδες, και έχει ως συνέπεια να δημιουργηθεί ένα εσωτερικό που έχει το σχήμα του καλουπιού των κορμών των δέντρων, αλλά και μία έντονη μυρωδιά καμένου με το εξωτερικό να παραμένει άθικτο.

“ Προκειμένου να σχεδιάσουμε τα κτίρια με μια αισθησιακή σύνδεση με τη ζωή, πρέπει να σκεφτούμε με έναν τρόπο που ξεπερνά τη μορφή και την κατασκευή.” - Peter Zumthor50 Ένας χώρος χωρίς ηλεκτρισμό, χωρίς νερό και μηχανολογικές εγκαταστάσεις παρά μόνο μία τριγωνική μεταλλική πόρτα στην είσοδο(εικ.54) και ένα άνοιγμα στην οροφή(εικ.57) για να μπαίνει το φως την ημέρα και να βλέπεις τα άστρα την νύχτα. Το φυσικό φως που εισέρχεται από ψηλά, είναι ο μοναδικός τρόπος φωτισμού του κτίσματος, ένας έντονος συμβολισμός για την σύνδεση του ανθρώπου με το θείο. Μία κατάσταση που προκαλεί δέος και εντείνει τα συναισθήματα. Ένας πολύ μικρός διάδρομος, σχεδόν κλειστοφοβικός, σε οδηγεί από την είσοδο στον κύριο χώρο του ναού στον οποίο η έντονη αλλαγή του ύψους και του μεγέθους του χώρου δημιουργεί μία έντονη αντίθεση. Σε εισάγει με την κλίμακα του ανθρώπου στο χώρο με έναν περιοριστικό τρόπο, ώστε να φτάσεις στον κεντρικό χώρο που με την απότομη αλλαγή ύψους σε προκαλεί και σε εντυπωσιάζει, αλλά ταυτόχρονα σε κάνει να νιώθεις μικρός στο μεγαλείου του Θεού(εικ.55). Στα καμένα μαύρα εσωτερικά τοιχώματα έχουν τοποθετηθεί γυάλινες χάντρες, που όταν το φως εισέρχεται στον χώρο λαμπιρίζουν και δημιουργουν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα, σαν μικρά κεράκια τοποθετημένα στους τοίχους. Ενδιαφέρον επίσης έχει και η αντίθεση του εσωτερικού με το εξωτερικό, όπου ένα αυστηρό πολυγωνικό πρίσμα, σε αποχρώσεις του λευκού, του ανοιχτού γκρι και του μπεζ καταλήγει σε ένα μαύρο καμένο και σκοτεινό, ρευστό εσωτερικό χώρο. [ Megan Sveiven, Bruder Klaus Field Chapel-Peter Zumthor ]

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

“Για μένα, τα κτίρια μπορούν να έχουν μια όμορφη σιωπή που συσχετίζω με στοιχεία όπως η ηρεμία, η αυτοπεποίθηση, η ανθεκτικότητα, η παρουσία και η ακεραιότητα, καθώς και η ζεστασιά και η αισθητικότητα. Ένα κτίριο που είναι το ίδιο, είναι ένα κτίριο, δεν αντιπροσωπεύει τίποτα, απλώς είναι.” Peter Zumthor 51

εικ.53 διαδικασία κατασκευής ξύλινου εσωτερικού χώρου εικ.54 τριγωνική είσοδος εικ.55 εσωτερική προοπτική ναού εικ.56 είσοδος ναού εικ.57 άνοιγμα στην οροφή εικ.58 γυάλινες χάντρες

Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί η επιτηδευμένη φθορά, η οποία δεν έχει επέλθει από το πέρασμα του χρόνου ή από κάποιο φυσικό τρόπο. Ο αρχιτέκτονας με τεχνητά μέσα, εξανάγκασε να φθαρεί το εσωτερικό του κτίσματος ούτως ώστε να δημιουργήσει και την αντίθεση του εσωτερικού με το εξωτερικό αλλά και τον έντονα φορτισμένο χώρο. Μία πρακτική που προκαλεί και ξεχωρίζει. Καίγοντας τους κορμούς των δέντρων δημιουργεί ένα καινούργιο είδος φθοράς, μια φθορά που δεν συναντάται σε κτίρια, αλλά αντίθετα όταν συναντάται δηλώνει το εγκαταλελλημένο και το κατεστραμμένο. Το μη βίωσιμο. Η έντονη μυρωδιά, το σκούρο χρώμα, αλλά και η κάπνα στους τοίχους, που όταν έρθει κανείς σε επαφή θα λερωθεί και θα μαυρίσει, έρχονται σε αντιπαράθεση με τις κοινότυπες εκκλησίες. Δημιουργεί έναν χώρο όχι για να εντυπωσιάσει, αλλά να προκαλέσει σεβασμό, ώστε να επιτευχθεί μία πιο ουσιαστική επικοινωνία με το Θεό. Το αποτέλεσμα είναι μοναδικό. Με απλές, αντισυμβατικές πρακτικές κατασκευής και σχεδιασμού, ο Zumthor κατάφερε και δημιούργησε έναν ατμοσφαιρικό χώρο τόσο έντονο που μπορείς να τον νιώσεις με όλες σου τις αισθήσεις. Είναι πολύ ενδιαφέρον πως ακόμη και η διαδικασία κατασκευής για να δημιουργηθεί το τελικό αποτέλεσμα είναι τόσο ποιητική που είναι σχεδόν ιεροτελεστική. Μία διαδικασία που δίνει αξία και ένταση στο κτίσμα και αφήνει το σημάδι του στον χώρο. Μία απλότητα σχεδόν τέλεια, που προκαλεί δέος στον επισκέπτη. Χρησιμοποιώντας μόνο απλά υλικά όπως σκυρόδεμα, κορμούς πεύκων, χαλίκια της περιοχής και γυάλινες χάντρες(εικ.58), μπόρεσε να δημιουργήσει ατμόσφαιρες, να αφυπνίσει τα συναισθήματα, να διεγείρει τις αισθήσεις και να εντυπωσιάσει τον παρατηρητή. [ Megan Sveiven, Bruder Klaus Field Chapel-Peter Zumthor ]

εικ.53 εικ.54

εικ.55

εικ.56

εικ.57

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.58

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Soulages Museum

εικ.59

RCR

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

RCR ARCHITECTS εικ.60

εικ.61

PIER SOULAGES

100

I I I φάση

Soulages Museum by RCR

Οι RCR, ένα αρχιτεκτονικό γραφείο από την πόλη Olot της Ισπανίας, απαρτίζεται από τρεις αρχιτέκτονες, τους Rafael Aranda, Carme Pigem και Ramon Vilalta. Οι καταλανοί αρχιτέκτονες θεωρούν πως η ένταξη στο υπάρχον περιβάλλον και ουσιαστικά στον τόπο, είναι ο βασικότερος στόχος της αρχιτεκτονικής. Ο τόπος είναι αυτός που τους εμπνέει και τους οδηγεί στην δημιουργία. Προσπαθώντας να εκφράσουν τον τρόπο κατανόησης του κόσμου και της ζωής, που εμφανίζει μια κοσμογονία, στοχεύουν να τοποθετήσουν τα ανθρώπινα όντα σε ένα περιβάλλον που είναι απαλλαγμένο από τον θόρυβο, τη βιασύνη και το άγχος της σύγχρονης ζωής. Το 2008, οι RCR σε συνεργασία με τον Gilles Trégouét για τον διαγωνισμό του σχεδιασμού του μουσείου για τα έργα του Pierre Soulages. Η τοποθεσία του διαγωνισμού ήταν στην γενέτειρα πόλη, Rodez της Γαλλίας, του καλλιτέχνη, τον σημαντικότερο Γάλλο εν ζωή ζωγράφο. Ανάμεσα από 98 υποψηφίους οι RCR επιλέχθηκαν για την κατασκευή του κτιρίου, η οποία και ολοκληρώθηκε το 2014.

“[Το να σχεδιάσουμε] το μουσείο για τον Soulages, τον Γάλλο ζωγράφο του «φωτός» που μας ενέπνευσε τόσο συχνά ήταν και εξακολουθεί να είναι - ένα αγαπημένο όνειρο “ RCR Arquitectes52

εικ.59 “RCR ARQUITECTES SOULAGES MUSEUM” εικ.60 “RCR Architects Win 2017 Pritzker Prize” εικ.61 “Pierre Soulages (né le 24 décembre 1919)”

Αρχικά, οι αρχιτέκτονες επισκέφθηκαν και μελέτησαν διεξοδικά το περιβάλλον καθώς ήθελαν να κατανοήσουν πλήρως την τυπολογία της περιοχής, αλλά και τα συλλογικό έργο του Soulages, με σκοπό να επιτύχουν πλήρως την ένταξη στο τοπίο, αλλά ταυτόχρονα να εκφράσουν το καλλιτεχνικό έργο της συλλογής. Έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στον τόπο, θεωρώντας τον ως ένα σύνδεσμο μεταξύ του ιστορικού κέντρου και των νέων συνοικιών καθώς είναι τοποθετημένο μέσα στο χορτώδες δημόσιο πάρκο και έχει θέα στις μεσαιωνικές κατασκευές και τα βουνά της πόλης. Το οικόπεδο, η θέα, τα γύρω κτίρια, το φυσικό τοπίο, αλλά και η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι κάποια από τα σημεία που μελετήθηκαν για τον σχεδιασμό ενός μουσείου που βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με τον χώρο. [ Dan Howarth, RCR Arquitectes forms Soulages Museum from linked weathering-steel boxes ]

101

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Τ’

κάτοψη κτιρίου εικ.62

διαμήκης τομή κτιρίου εικ.63

102

I I I φάση

Soulages Museum by RCR

“Όταν ξεκινάμε ένα έργο, μας ενδιαφέρει πολύ να επισκεφθούμε τον τόπο, συνηθίζουμε να διαβάζουμε τον τόπο σαν να μας μίλησε με δικό του αλφάβητο - ένα αλφάβητο που δημιουργήθηκε ανάμεσα στον τόπο και σε εμάς. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να μελετήσουμε τι πρέπει να κάνουμε εκεί. Δεν θέλουμε να ξεκινήσουμε με τυπολογία ή υποθέσεις.” Carme Pigem53 Με σεβασμό στο περιβάλλον το κτίριο είναι οργανωμένο σε μία σειρά από τυφλούς κύβους, που δεν είναι ενωμένοι μεταξύ τους, αλλά έχουν κενά διαφόρων μεγεθών ανάμεσά τους. Αποτελείται από πέντε κουτιά, που διαφέρουν σε ύψος, πλάτος και βάθος, για να δημιουργήσουν ένα ανομοιόμορφο προφίλ, τα οποία εισέρχονται ελάχιστα στο έδαφος, λόγω μίας μικρής πλαγιάς που δημιουργείται στο οικόπεδο. Προσανατολισμένο προς τον κήπο, ο νότιος τοίχος δεν υπερβαίνει τα τρία μέτρα, ενώ στην βόρεια πλευρά του χώρου τα κουτιά έχουν θέα σε ένα μικρό και ήσυχο μονοπάτι. Οι γκαλερί συνδέονται διακριτικά με υαλοστάσια, διαδρόμους και γέφυρες που αποτελούν μια διαδρομή μέσα από το μουσείο, χωρίς να επηρρεάζουν την όψη του κτιρίου αλλά, ενωποιούν και συμπληρώνουν την σύνθεση. Οι διαφοροποιήσεις των όγκων δημιουργούν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα του φωτός και της σκιάς. Οι σκιές των όγκων μεταξύ τους δημιουργούν έντονες αντιθέσεις που εντυπωσιάζουν. Το παιχνίδισμα των σκιών των φύλλων των δέντρων πάνω στο κτίριο δημιουργεί μία συνθήκη χαλάρωσης και ηρεμίας, μία ιδανική ατμόσφαιρα περισυλλογής, χωρίς θόρυβο και χωρίς άγχος. Στη δύση του ηλίου ενώ το φως σιγά σιγά χάνεται και αποχωρίζεται το χώρο, χτυπά μόνο τα ψηλότερα σημεία των όγκων φτιάχνοντας μία παλέτα χρωμάτων του κόκκινου, του πορτοκαλί και του καφέ και όλων των αποχρώσεών τους(εικ.59). Ο επισκέπτης νιώθει πως είναι ένα με την φύση, παρόλο που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Η επένδυση των όγκων είναι κατασκευασμένη από χάλυβα 53

[ Jessica Mairs, RCR Arquitectes wins Pritzker Prize 2017 ]

103

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.64 χαλύμβινη όψη στεγάστρου εικ.65 εξωτερική όψη επικαλυπτώμενη με φύλλα corten εικ.66 πίνακας Pierre Soulages “peintre qui peint en noir” εικ.67 εξωτερική όψη μουσείου εικ.68 αίθουσα εκθέσεων

Corten, γνωστό και ως χάλυβας του “καιρού”. Όταν εκτίθεται σε κακές καιρικές συνθήκες προκαλείται διάβρωση στο υλικό αυτό δημιουργώντας ένα προστατευτικό στρώμα σκουριάς. Ο χάλυβας Corten ωριμάζει με τον χρόνο και ταιριάζει απόλυτα στο φυσικό περιβάλλον του πάρκου. Δεν είναι ένα άψυχο και συντηρητικό υλικό, αλλά ένα υλικό που μεταλλάσσεται και ενεργεί από μόνο του. Επιπλέον, η έγχρωμη γκάμα της χαλύβδινης όψης αντηχεί τα ροζ χρώματα της πόλης του Rodez, αλλά επίσης αντικατοπτρίζει και το εικαστικό έργο του Pierre Soulages(εικ.66). Το μοτίβο που δημιουργείται στις όψεις του κτιρίου συνάδει με την τεχνική και την παλέτα χρωμάτων των πινάκων που στεγάζει, συνεπώς το ίδιο το κτίριο εκφράζει τα έργα που φιλοξενεί. Οι αρχιτέκτονες δημιουργούν ένα κτίριο που μοιάζει με μία τρισδιάστατη αναπαράσταση του ζωγραφικού έργου του καλλιτέχνη εκτεθειμένο στη φύση, μία έκθεση έργων εναρμονισμένη στο τοπίο της περιοχής. Το κτίριο μοιάζει να είναι παρατημένο και ξεχασμένο στη φύση, σαν ένα εγκαταλελειμμένο κομμάτι χάλυβα το οποίο έχει διαβρωθεί και σκουριάσει στο έδαφος. Το υλικό που χρησιμοποιείται εξωτερικά ενώ έχει μία έντονη εικαστικότητα λόγω της σκουριάς, βγάζει την αίσθηση του αχρησιμοποίητου και του “χαλασμένου”. Με την ένταξή του στο φυσικό τοπίο του πάρκου πραγματοποιείται μία έντονη αντίθεση του κοκκινωπού χρώματος της σκουριάς και του πράσινου των φυλλωμάτων και του γρασιδιού. Ειδικότερα την περίοδο της άνοιξης και του καλοκαιριού που τα δέντρα είναι ανθισμένα, το φως πέφτοντας πάνω στο κτίριο δημιουργεί έντονες αποχρώσεις του κόκκινου και του πορτοκαλί που έρχονται αντιμέτωπα με το έντονο χρώμα του δημοτικού πάρκου. Στο εσωτερικό το κτίριο είναι απλό και λιτό, ώστε να μην αποσπάται η προσοχή των επισκεπτών από τα έργα του ζωγράφου, ενώ η μελέτη φωτός και τα χρώματα στους χώρους αναδεικνύουν και εκφράζουν την συλλογή. Τα κουτιά κατασκευής σκυροδέματος καλύπτονται με χαλύβδινες πλάκες, οι οποίες στο εξωτερικό καλύπτονται με σκουριά, ενώ στο εσωτερικό τους φαίνονται λαμπερές, γυαλισμένες και με ορατά αδιαπέραστα χαλύβδινα νερά. Σε αυτούς τους

104

I I I φάση

Soulages Museum by RCR

τοίχους τα έργα έχουν την δυνατότητα να κρεμαστούν με μαγνήτες και το σκούρο χρώμα τους έρχεται σε αντίθεση με τους πίνακες του μουσείου(εικ.68). Το εξωτερικό είναι έντονο και απροσδόκητο. Ένα συμβάν στο χώρο που δεν είσαι έτοιμος να αντιμετωπίσεις. Αντίθετα στο εσωτερικό, χρώματα όπως το άσπρο, το γκρί και το μάυρο κυριαρχούν και η αλλαγή της ατμόσφαιρας στην είσοδο του κτιρίου ξαφνιάζει τους επισκέπτες. Η έντονη αντίθεση του εξωτερικού με το εσωτερικό προκαλούν και προσελκύουν το ενδιαφέρον. Ένα κτίριο γεμάτο αντιθέσεις, ένα κτίριο που είναι ορόσημο και έντονο στον χώρο, αλλά ταυτόχρονα αθόρυβο, δημιουργώντας-προκαλώντας μία ποιητική “ηρεμία”.

εικ.64 εικ.65

εικ.66

εικ.67

105

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.68

106

107

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Ningbo Historic Museum

εικ.69

108

Wang Shu

109

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.70

WANG SHU

110

I I I φάση

Ningbo Historic Museum by Wang Shu

Το αρχιτεκτονικό γραφείο Amateur Architecture Studio δημιουργήθηκε από τους αρχιτέκτονες Wang Shu & Lu Wenyu. Με έδρα το Hangzhou της Κίνας, οι αρχιτέκτονες ασχολούνται κυρίως με την συνειρμική αρχιτεκτονική και την αρχιτεκτονική μνήμης, θεωρώντας πως κάθε κτίριο πρέπει να είναι “στοχαστικό”. Ξεχωρίζουν το γραφείο τους από τους επαγγελματίες, καθώς το ονομάζουν «Ερασιτεχνικό Αρχιτεκτονικό Γραφείο». Πιστεύουν πως η “επαγγελματική αρχιτεκτονική” σκέφτεται υπερβολικά τα κτίρια, ενώ ο άνθρωπος θα έπρεπε να βρίσκεται στο επίκεντρο. Το 2012 τιμήθηκε με το Pritzker Prize, ενώ το 2009 έλαβαν το βραβείο Lu Ban, για το Ningbo History Museum, το πιο σημαντικό αρχιτεκτονικό βραβείο στην Κίνα.

“Όταν σχεδίασα αυτό, σκέφτηκα βουνά. Δεν μπορούσα να σχεδιάσω κάτι για την πόλη, γιατί δεν υπάρχει πόλη εδώ ακόμα, έτσι ήθελα να κάνω κάτι που είχε ζωή. Τέλος αποφάσισα να σχεδιάσω ένα βουνό. Είναι μέρος της κινεζικής παράδοσης.” 54 Wang Shu Το Ningbo History Museum βρίσκεται στην πόλη Ningbo της Κίνας και είναι ένα μουσείο που επιδιώκει να παντρέψει τα χιλιάδες χρόνια ιστορίας της περιοχής με το φυσικό τοπίο. Σε μία τεράστια ακατοίκητη πλατεία στη συνοικία Yinzhou, μία συνοικία που έχει ιστορία 5000 ετών, είναι σαν να κατασκευάστηκε πέρυσι. Ο Wang Shu για τον σχεδιασμό του κτιρίου συνδύασε το σκληρό ορεινό τοπίο με την απαλότητα των υδάτων του ωκεανού, δίνοντας έμφαση στον σημαντικό ρόλο της θάλασσας στην ιστορία του Ningbo. Δίπλα στο μουσείο οι σιλουέτες των νεόκτιστων πύργων υποδηλώνουν ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον, αλλά προς το παρόν η περιοχή βρίσκεται σε ένα είδους χρονικού κενού _ το παρελθόν της εγκαταλείφθηκε και το μέλλον της δεν έχει ακόμη φτάσει. Αρχικά στην περιοχή αυτή βρίσκοταν τριάντα μικρά χωριά, τα οποία όλα καταστράφηκαν με το πέρασμα των χρόνων, από τους τυφώνες της περιοχής. Συνεπώς, οι αρχιτέκτονες αποφάσισαν να συλλέξουν τα τούβλα, τις πέτρες και τα κεραμίδια από τα ερείπια της περιοχή, για να κτίσουν το μουσείο. Εκαταμμύρια δομικά υλικά συλλέχθηκαν για την 54

εικ.69 “One of the examples used in the course - More than one million recycled bricks and tiles from 30 demolished local villages were used in building the Ningbo Museum in China” εικ.70 “2012 Pritzker Prize Awarded to Wang Shu - First Chinese Architect to Win the Award”

[ Brendan McGetrick, Ningbo History Museum ]

111

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

κάτοψη κτιρίου εικ.71

112

I I I φάση

Ningbo Historic Museum by Wang Shu

κατασκευή του από την ευρύτερη περιοχή. Ένα μουσείο που δεν στεγάζει μόνο την ιστορία, αλλά είναι χτισμένη με τα υλικά από τα ερείπια που αποτελούν την ιστορία του τόπου.

“Σε αυτήν την τεράστια περιοχή βρήκα μόνο ένα χωριό που ήταν άθικτο, και ίσως το επόμενο έτος θα καταστραφεί και αυτό. Δεν υπάρχει παράδοση εδώ. Σχεδίασα αυτό το κτίριο για να προσπαθήσω να επαναφέρω τη μνήμη τους.” 55 Wang Shu Το μουσείο Ningbo δεσπόζει στο χώρο. Ένας τεράστιος όγκος ξεπροβάλλει σαν βουνό στην πλατεία, όπου οι πλευρές του είναι λοξές, δίνοντας την εντύπωση πως μεγάλα κομμάτια έχουν αποκολληθεί από την μάζα. Δημιουργείται, λοιπόν, ένας πρισματικός όγκος που σε προσκαλεί να τον εξερευνήσεις. Οι έντονες γωνίες και οι λοξοί τοίχοι κινούν το ενδιαφέρον του παρατηρητή και δημιουργούν έναν χώρο για να τον ανακαλύψει και να περιπλανηθεί μέσα σε αυτόν. Η ατμόσφαιρα του τόπου δεν είναι ξεκάθαρη. Ένας τόπος που δεν μπορεί να προβάλλει την ιστορία του άμεσα, ένας τόπος με σύγχρονες κατασκευές, που είναι γεμάτος με κτίρια της περιόδου του μοντερνισμού. Ένας καινούργιος τόπος, χωρίς φθορά, που προσπαθεί να ξεφωνίσει την ιστορία του, αλλά δεν μπορεί. Συνεπώς, ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει το κτίριο του μουσείου για να στεγάσει την ιστορία του τόπου. Mε την έντονη γεωμετρία, την μοναδική τυπολογία του, τα υλικά του και την τεχνική της κατασκευής, το μουσείο δεν ξεχωρίζει απλά από τα τριγύρω κτίρια, αλλά ταυτόχρονα συνδέει την ιστορία του τότε με την πραγματικότητα του σήμερα. Ένα έντονο συναίσθημα κατακλύζει τον επισκέπτη στην σκέψη πως τα ερείπια από τις κατοικίες της περιοχής γίνονται μέρος του κτίσματος. Μία καθημερινότητα που καταστράφηκε, δίνει ζωή σε κάτι καινούργιο με τα κομμάτια που απέμειναν και ενοποιήθηκαν για να υπηρετήσουν έναν συλλογικό σκοπό.

“Αλλά παντού υπάρχουν υλικά, όμορφα υλικά. Έτσι ήθελα να οικοδομήσω αυτό το μουσείο για τους ανθρώπους που ζούσαν αρχικά εδώ για να διατηρήσουν κάποιες αναμνήσεις.” 56 Wang Shu 56

55 [ Brendan McGetrick, Ningbo History Museum ] [ Ben Hobson, Wang Shu’s Ningbo History Museum built from the remains of demolished villages ]

113

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Η κατασκευή του μεγαλύτερου μέρους των όψεων γίνεται με μία αρχαία τοπική τεχνική η οποία ονομάζεται «wa pan»(εικ.72), μία τεχνική που εξελίχθηκε από τους αγρότες της περιοχής που αντιμετώπιζαν συνεχώς καταστροφές λόγω των τυφώνων. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιεί ανακυκλώσιμα υλικά, που προέρχονται από τα κτίσματα που έχουν καταστραφεί, τα οποία στοιβάζονται σχεδόν τυχαία, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό μοτίβο. Αυτή η τεχνική δίνει μια τυχαία εμφάνιση που είναι σκόπιμα οργανική και αυτό υπογραμμίζεται από τη γεωλογική μορφή του κτιρίου, η οποία καταλήγει να μοιάσει στα βουνά του τόπου. Οι όψεις του κτιρίου αποκαλύπτουν την παρουσία είκοσι διαφορετικών τύπων από ανακυκλωμένα πλακάκια και τούβλα τα οποία ανακτήθηκαν από τα παλιά κατεστραμμένα χωριά. Την τεχνική αυτή τη γνωρίζουν μόνο οι τεχνίτες της περιοχής, αλλά πλέον δεν χρησιμοποιείται στην σύγχρονη αρχιτεκτονική και έχει σχεδόν ξεχαστεί. Έτσι το κτίριο δεν στεγάζει μόνο την ιστορία του τόπου για να μην ξεχαστεί, αλλά κατασκευάζεται και με μία τεχνική ώστε αυτή να διασωθεί, αφού τείνει σχεδόν να ξεχαστεί.

“ Μόνο οι τεχνίτες της περιοχής γνωρίζουν πώς να το κάνουν αυτό. Αλλά αν δεν το χρησιμοποιήσουμε στη σύγχρονη αρχιτεκτονική πιστεύω ότι οι τεχνίτες θα ξεχάσουν πώς να το κάνουν. Όταν ξεκινήσαμε, πολλοί δεν μπορούσαν να το θυμηθούν, οπότε έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε φωτογραφίες και να τους διδάξουμε ξανά.” 57 Wang Shu Τεράστια τμήματα των όψεων αποτελούνται από θραύσματα διαφόρων μεγεθών, σχημάτων και υλικών. Θραύσματα που προέρχονται από διαφορετικές περιόδους και έχουν μία διαφορετική σημασία το καθένα. Ο ίδιος ο τοίχος εμπεριέχει την ιστορία του τόπου. Ο αρχιτέκτονας δεν αναζητά την τελειότητα της κατασκευής και δημιουργεί ένα κτίριο που 57

114

[ Brendan McGetrick, Ningbo History Museum ]

I I I φάση

Ningbo Historic Museum by Wang Shu

μπλέκει την ιστορία του παρελθόντος με το σήμερα. Είναι ο τρόπος που η ιστορία υπάρχει και ζει στο σήμερα. Τα υπόλοιπα τμήματα της κατασκευής είναι φτιαγμένα από σκυρόδεμα ανακατεμένο με μπαμπού, των οποίων το σχήμα είναι εμφανές στους γκρί τοίχους, εσωτερικά και εξωτερικά.(εικ.75)

“Αυτό δημιουργήθηκε πριν από περισσότερα από 400 χρόνια -είναι από τη δυναστεία των Μινγκ. Ένα πολύ τυποποιημένο μέγεθος, το οποίο προέρχεται από τη δυναστεία Qing. Μερικοί άνθρωποι έχουν βρει πιο παλιά θραυσματα. Το παλαιότερο είναι από τη δυναστεία των Τανγκ_είναι πριν από 1.500 χρόνια.“58 Wang Shu Το Ningbo History Museum κατασκευάζεται με ένα τρόπο που του προσδίδει έναν μνημειακό χαρακτήρα. Θραύσματα μνήμης ενώνονται και αναμειγνύονται με σκοπό να δημιουργήσουν έναν τόπο του σήμερα για να στεγάσει την ιστορία του παρελθόντος. Ένας τόπος μνήμης που προκαλεί δέος στον επισκέπτη με τα έντονα συναισθήματα που προκαλεί. Ένα κτίριο που ακόμη και η διαδικασία της κατασκευής του είναι μια υπενθύμιση του παρελθόντος. Ένας τρόπος για να διατηρηθεί τόσο η παράδοση του τόπου, όσο και η ιστορία των κατοίκων. 58

εικ.72 λεπτομέρεια κτιρίου με την τεχνική «wa pan» εικ.73 εξωτερική προοπτική κτιρίου εικ.74 γυάλινο αίθριο εικ.75 ακανόνιστα ανοίγματα εικ.76 είσοδος μουσείου

[ Brendan McGetrick, Ningbo History Museum ] εικ.72

115

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.73

εικ.74

116

εικ.75

εικ.76

117

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Grindbakken

εικ.77

118

ROTOR

119

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

ROTOR εικ.78

120

I I I φάση

Grindbakken by ROTOR

Οι ROTOR είναι ένας σχεδιαστικός σύλλογος με έδρα τις Βρυξέλλες στο Βέλγιο, οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με την ροηκότητα των υλικών στις βιομηχανίες και τις κατασκευές. Το 2012 ολοκληρώθηκε το έργο τους Grindbakken στην Γάνδη, το οποίο συνδυάζει την φθορά με την έννοια της μνήμης. H εγκατάσταση τοποθετείται στις αποβάθρες των καναλιών της Γάνδης, στην οποία με την βοήθεια της αρχιτεκτόνισσας Sarah Melsens και της καλλιτέχνιδας Roberta Gigante, οι ROTOR επεξεργάζονται τον χώρο δημιουργώντας ουσιαστικά μία έκθεση φθοράς του τόπου. Σε πρώτο στάδιο, η Sarah Melsens πραγματοποίησε την αποκατάσταση της κατασκευής, η οποία αποτελείται από μικρούς χώρους που χρησιμοποιούταν ως αποθηκευτικοί χώροι για το λιμάνι. Για την έκθεση δημιούργησε περάσματα στα τοιχώματα για την ενοποίηση των “δωματίων” μεταξύ τους, ούτως ώστε να φτιάξει μία διαδρομή. Στην συνέχεια, η Melsens πρότεινε στους ROTOR να κάνουν μία εγκατάσταση σε έναν από τους χώρους και ο σχεδιαστικός σύλλογος αποφάσισε να πει την ιστορία του ίδιου του τόπου αυτού, μέσω του ίδιου του κτίσματος, χρησιμοποιώντας τριαντα-έξι χώρους αποθήκευσης των αποβαθρών. Κύριο στοιχείο της επέμβασης ήταν να βαφτεί στο σύνολό του η κατασκευή με ένα λευκό χρώμα και να δημιουργήσουν “κάδρα” στα οποία προβάλλεται η ιστορία του χώρου, ενώ ολόκληρα δωμάτια παρέμειναν ανέγγιχτα, χωρίς καμία απολύτως παρέμβαση. Ένας λευκός καμβάς για να μπορέσει να φιλοξενήσει μελλοντικές δραστηριότητες. Οπότε ένα έντονο λευκό στρώμα έρχεται και τονίζει την ιστορία του τόπου. Ορισμένες περιοχές παρουσιάζουν πολύχρωμα γκράφιτι(εικ.80,81), ενώ άλλα δείχνουν τα σημάδια που άφησε η προηγούμενη λειτουργία του χώρου(εικ.82). Τετράγωνα πλαίσια αποκαλύπτουν κοκκινωπούς τοίχους που υποδεικνύουν την αποθήκευση σιδηρομεταλλευμάτων(εικ.83) ενώ άλλο πλαίσιο περιβάλλει ένα κομμάτι λειχήνων, το μέγεθος του οποίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διαπιστωθεί ότι ο σωρός από άμμο ή χαλίκι έμεινε στο λάκκο για 15 χρόνια. Σε άλλο σημείο μία μακριά λωρίδα τρέχει στο μήκος ενός τοίχου για να πλαισιώσει μία ρωγμή(εικ.79). Μία έκθεση αφοσιωμένη στην προβολή της πατίνας που άφησε ο χρόνος πάνω στον τόπο αυτό.

εικ.77 “The gravel tanks” εικ.78 “Rotor Exhibits Tales from the World’s Sustainable Design Archives at the Oslo Architecture Triennale”

121

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.79 πλαισιωμένη ρωγμή εικ.80,81 γκραφίτι “έργα τέχνης” εικ.82 τετράγωνο πλαίσιο τονίζει τη φθορά του μπετονένιου τοίχου εικ.83 τετράγωνο πλαίσιο τονίζει τη φθορά του μπετονένιου τοίχου από αποθήκευση σιδηρομεταλλευμάτων εικ.84 τομή υπάρχοντων διαχωριστικών τοιχίων εικ.85 χώρος έκθεσηςπολυχώρος

122

Ο χώρος δεν στεγάζεται. Είναι εκτεθειμένος στα καιρικά φαινόμενα. Το φως του ήλιου την ημέρα ανακλάται στα λευκά τοιχώματα και δημιουργείται ένα φωτεινό περιβάλλον, αναδεικνύοντας ακόμη περισσότερο τα πλαίσια που δημιουργήθηκαν. Τα πλαίσια αυτά δεν υποδεικνύουν μόνο την προηγούμενη χρήση του κτίσματος, αλλά λένε μία ιστορία. Μιλάνε για έναν χώρο ο οποίος είχε έντονη δραστηριότητα και ξαφνικά εγκαταλείφθηκε. Δείχνει ένα ερείπιο, κάτι ξεχασμένο. Μία εγκατάσταση που δημιουργήθηκε για να θυμίσει στους κατοίκους μία άλλη εποχή, αλλά και να διδάξει, για να κατανοήσουν οι νεότεροι τις αλλαγές της εποχής στον τόπο αυτό. Η ατμόσφαιρα την νύχτα είναι μαγευτική. Η χρήση του φωτός για την ανάδειξη των έργων δημιουργεί ένα πολύ ενδιαφέρον θέαμα, αφού η έλλειψη στέγης ανοίγει τον χώρο, προς τα πάνω, ο οποίος είναι υποβαθμισμένος σε σχέση με τον γειτονικό δρόμο. Και ενώ ο επισκέπτης είναι κλεισμένος στους χώρους της αποβάθρας, ο ουρανός ανοίγεται από πάνω του. Το καθαρό λευκό φως που διαχέεται στον χώρο, ξεχωρίζει από το σκοτεινό περιβάλλον γύρω του, το οποίο σε εντυπωσιάζει και σε προσκαλεί να τον επισκεφτείς.

vghv vn njgxjkghkjxhgkjhkjxdhjkghkxjghkjghkxhgjhxgkjxhgkjhgjkhgkjhjkhgjkhgjkfkjgfhkjg

vghv vn njgxjkghkjxhgkjhkjxdhjkghkxjghkjghkxhgjhxgkjxhgkjhgjkhgkjhjkhgjkhgjkfkjgfhkjg εικ.79 εικ.80

123

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.81

εικ.82

124

εικ.83

εικ.84

125

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.85

126

127

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

128

129

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

ΣΥΜΠΕΡΑ ΣΜΑΤΑ-ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ «Είμαι ο χώρος όπου βρίσκομαι», μια φράση του Γάλλου ποιητή Noel Arnaud, μια φράση που θα μπορούσε να συνοψίσει όλη τη διαδικασία της ύπαρξης του ανθρώπου στον κόσμο τούτο. Εμπεριέχει υπαινικτικά την έννοια του σώματος ως αισθητηριακό μηχανισμό, την ατμόσφαιρα του χώρου και του τόπου σαν μια αδιαίρετη ενότητα. Μέσα από την πορεία της ερευνητικής εργασίας έγινε ξεκάθαρο το πώς ο άνθρωπος αποτελεί τον κεντρικό πυλώνα στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Το ανθρώπινο ον, το οποίο ενεργεί στο χώρο με τις αισθήσεις, βλέπει, ακούει, αισθάνεται, γεύεται, μυρίζει, καταφέρνει να ανακαλύψει το χώρο, να τον παρατηρήσει, να περιπλανηθεί, να ταυτιστεί, να τον κατακτήσει. Μια βιωματική εμπειρία, όμως, όπως αναλύθηκε στην εργασία δεν είναι μια μονοδιάστατη διαδικασία. Είναι ένα δίκτυο οργανωμένο σε πέντε συνθήκες. Την ατμόσφαιρα του τόπου, την ιστορία του όπως αυτή δημιουργήθηκε στο πέρασμα του χρόνου, το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται ένα αρχιτεκτόνημα με την υλικότητα και την πατίνα που απέκτησε, η χρήση που είχε και έχει ένα κτίριο-χώρος, αλλά και η μνήμη, οι αναμνήσεις και η φαντασία του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Όπως εξετάστηκε στο κείμενο, για να ενεργοποιηθεί ο παράγοντας της μνήμης και για να συγκινήσει ένα φθαρμένο κτίριο - χώρος, χρειάζονται να επηρεάσουν την βιωματική διαδικασία το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται ένα κτίριο το οποίο δεν είναι απαραίτητα κατάκτηση του υποκειμένου, δεν είναι ο ίδιος τόπος όπου δημιούργησε τις δικές του αναμνήσεις. Όμως με τη δύναμη του νου, να αναδύει αναμνήσεις και μνήμες, καταφέρνει να τον οικειοποιηθεί, να γίνει κομμάτι του. Η ατμόσφαιρα του τόπου, κάθε τύπου κτιρίου ή διαμορφωμένου χώρου είναι ξεχωριστή και μοναδική. Δημιουργεί αφηγηματικές εικόνες μέσα από τη φθορά και την πατίνα του χρόνου η οποία υπάρχει στους τοίχους που το πλαισιώνουν, αλλά και μέσα από τις μέχρι τώρα χαραγμένες πορείες που διανοίχθηκαν.

130

Είναι μια εμπειρία που διαρκεί ριζωμένη μέσα μας, ακόμα και αν ο χώρος πάψει να υπάρχει. Το πόσο σύγχρονο ή παλιό είναι το δομημένο περιβάλλον επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την βιωματική εμπειρία του παρατηρητή. Τόσο η υλικότητα του ίδιου του κτιρίου, όσο και τα υλικά που υπάρχουν στο δομημένο περιβάλλον του, επηρεάζουν σημαντικά την αντίληψη του περαστικού. Τα χρώματα , το παιχνίδισμα φωτός-σκιάς , η φθορά των υλικοτήτων διαμορφώνουν ατμόσφαιρες που διεγείρουν τη μνήμη και τη φαντασία. Αποτελούν το στίγμα της καθημερινότητας, της ζωής και διηγούνται ιστορίες . Στόχος της ερευνητικής εργασίας, ήταν να εντρυφήσει και να αναλύσει τη διαδικασία με την οποία το σώμα και το μυαλό αντιδρούν σε ένα αρχιτεκτόνημα το οποίο έχοντας χαραγμένο το σημάδι του χρόνου πάνω του, προκαλεί έντονα συναισθήματα και ξυπνά μνήμες. Ωστόσο, μέσω της ανάλυσης των αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων, έγινε αντιληπτό ότι μια βιωματική πολυαισθητηριακή αρχιτεκτονική, μπορεί να επιτευχθεί και στην σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία. Η σύνθεση του χώρου , η διαχείριση των σχεδιαστικών εργαλείων, αλλά και η τοποθεσία των αρχιτεκτονημάτων αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στη διαδικασία δημιουργίας μιας ατμοσφαιρικής αρχιτεκτονικής. Τέλος, χρησιμοποιώντας τεχνικές επιτηδευμένης φθοράς ή ειδικά επιλεγόμενα υλικά, είτε με κατάλληλη έρευνα και επιλογή υλικοτήτων, η αρχιτεκτονική διαδικασία του σήμερα καταφέρνει και αυτή με τη σειρά της να προκαλέσει συναισθήματα και να δημιουργήσει βιωματικούς χώρους και εμπειρίες.

131

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Βιβλιογραφία Bachelard, G., 1992, Η ποιητική του χώρου, Αθήνα: Χατζηνικολή Pallasmaa, J., 2005, The Eyes of the Skin. Architecture and the Senses, New York: John Wiley Calvino, I., 2004, Οι αόρατες πόλεις: αφήγημα, Αθήνα: Καστανιώτης Miller, A. I., 2002, Αϊνστάιν-Πικάσο: ο χώρος, ο χρόνος και η ομορφιά. Λονδίνο : New York: Spon PressBirksted, J., 2000, Landscapes of memory and experience, Αθήνα: Π. Τραυλός Jan Gehl, μτφρ.-επιμ. Γ. Κατσαβουνίδου, Π. Ταράνη, 2013, Η ζωή ανάμεσα στα κτίρια - Χρησιμοποιώντας το δημόσιο χώρο, Βόλος: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας Pellegrino, P., μετάφραση Τσουκαλά, Κ., 2006, Το νόημα του χώρου_Η εποχή και ο Τόπος, Αθήνα: Τυπωθήτω Simmel, G., Ritter, J., Gombrich ,E. H., 2004, To τοπίο, Αθήνα: Ποταμός Tanizaki, J., 2011, Το Εγκώμιο της Σκιάς, Αθήνα: Άγρα Λαδά, Σ., Τσουκαλά, Κ., 2017, Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο Τσουκαλά, Κ. ,Δανιήλ, Μ., Παντελίδου Χ., 2010, Μετανεωτερικές επ-όψεις, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο Σταυρίδης, Σ., 2006, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Αθήνα: Αλεξάνδρεια Schulz-N., C.., μετάφραση Φραγκόπουλος, Μ., 2009, Genius Loci _Το Πνεύμα του τόπου, Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα : Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π

132

Κούρος, Π.,1999, Αισθητική του Αρχιτεκτονικού Ερειπίου, Διατριβή που υποβλήθηκε στον Τομέα Αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και Εικαστικών Τεχνών του Τμήματος Αρχιτεκτονικής της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. Lynch, K., 1960, The image of the city, England : The IMT PRESS Cullen, G., 1971, The concise townscape, Great Britain: The Architectural Press Κονταράτος, Σ., 1986, Αρχιτεκτονική και Παράδοση _ ιδεολογίες, πρακτικές και προβλήματα στη χρήση του αρχιτεκτονικού παρελθόντος, Αθήνα : Εκδόσεις Καστανιώτη Πάγκαλος, Π., 2011, Η σημασία του χρόνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, Αθήνα : Εκδόσεις Gutenberg

Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία Ruskin, J., 1849, ‘The seven lamps of architecture’, Λονδίνο: Pforzheimer Bruce Rogers Collection(Library of Congress), Full-text [Online] Available from < https://books.google.gr/books/about/ The_Seven_Lamps_of_Architecture.html > Accessed: 13/11/2017 Pallasmaa, J., 1994, ‘An Architecture of the Seven Senses’, Tokyo: a+u Publishing ., Ltd , Full-text [Online] Available from <https://marywoodthesisresearch.files.wordpress.com/2014/03/ an-architecture-of-the-seven-senses_pallasmaa.pdf > Accessed: 6/1/2018 Böhme, G., ‘Staged Materiality‘, Interstices, Full-text [Online] Available from <http://interstices.ac.nz/wp-content/uploads/2013/12/ INT14_02INV_02_Bohme.pdf> Accessed: 13/11/2017 Γεωργιάδου, Α., 2010, ‘Η συναισθησία στην επιστήμη και στην τέχνη - Το φαινόμενο της συναισθησίας και ο ρόλος του στην εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης’, Διδακτορική διατριβή: Εθνικό και Καποδιστριακό πανεπιστήμιο Αθηνών- Τμήμα

133

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

μεθοδολογίας, ιστορίας και θεωρίας της επιστήμης, Τομέας φιλοσοφίας και θεωρίας της επιστήμης και της τεχνολογίας Μεταπτυχιακό πρόγραμμα στην ιστορία και φιλοσοφία της επιστήμης και της τεχνολογίας , Full-text [Online] Available from <http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/29074#page/1/ mode/2up > Μουνασέλης, Σ., 2017 ,’ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ-Συναισθησία: ακούγοντας χρώματα και βλέποντας ήχους’ , [Online] Available from <http://www.efsyn.gr/arthro/synaisthisia-akoygontas-hromata-kai-vlepontas-ihoys> Accessed: 26/4/2018 Böhme, G., 2013 ‘The art of the stage set as a paradigm for an aesthetics of atmospheres (La scénographie comme paradigme d’une esthétique des ambiances)’, Full-text [Online] Available from,< http://journals.openedition.org/ambiances/315 > Accessed: 24/2/2018 Zumthor, P., 2006, ’Atmospheres: Architectural Environments, Surrounding Objects’, Βερολίνο, Βοστώνη : Birkhäuse Publishers for Architecture Basel , Full-text [Online] Available from <https:// www.scribd.com/doc/97614998/Peter-Zumthor-Atmospheres> Accessed: 24/2/2018 Ανώνυμος, n.d. ‘ΕΝΤΜΟΥΝΤ ΧΟΥΣΕΡΛ (Edmund Husserl, 18591938)’. [Online] Available from <http://iparxismos.blogspot. gr/2010/11/edmund-husserl-1859-1938.html> Accessed: 13/11/2017 Ανώνυμος, n.d. ‘Building Atmosphere’. [Online] Available from <https://atmosphericspaces.files.wordpress.com/2015/02/oase9101editorial.pdf> Accessed: 3/10/2017 Ξενόπουλος, Σ., 2004, ‘Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ‘, HEPHAESTUS Repository, Full-text [Online] Available from < https://hephaestus.nup.ac.cy/handle/11728/7402 > Accessed: 18/10/2017

134

Φέλιου, Γ., n.d. ‘ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΑ ΚΟΙΝΑ ΤΗΣ ΣΗΜΕΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟ ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ’., Ιδεότοπος, [Online] Available from <http://www.ideotopos.gr/posts/ ψυχολογία/14-sceptic3.html> Accessed: 13/11/2017 Arezou Zaredar, 2015, ‘Considering the Five Senses in Architecture’, Department of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University of Tehran, Iran, current world environment [online] available from < http://www.cwejournal.org/vol10nospl-issue-may-2015/considering-the-five-senses-in-architecture/ > Accessed : 6/12/2017 Παπακωσταντίνου, Α., 2016, ‘Βίωμα και χώρος’. Ερευνητική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης/ Πολυτεχνική σχολή/ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Ραβάνη, Δ., 2014, ‘Κατασκευάζοντας ατμόσφαιρες’. Ερευνητική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών/ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Απαλοπούλου, Α., 2017, ‘Η φαινομενολογική προσέγγιση στην Αρχιτεκτονική’. Ερευνητική Εργασία, ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ/ Σχολή Καλλιτεχνικών Σπουδών/ Τμήμα Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, Διακόσμησης και Σχεδιασμού Αντικειμένων Καλαχάνης, Κ., ‘Η αντίληψη του χρόνου από τον άνθρωπο κατά τον Αριστοτέλη ‘, Ομιλία στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά, 29/9/2013, [online] available from <https://www.pemptousia.gr/video/i-antilipsi-tou-chronou-apo-ton-anthropo-k/> Accessed :6/12/2017 Minkowski, H., μετάφραση Fritz Lewertoff and Vesselin Petkov, επεξεργασία Vesselin Petkov, 2012, ‘Space and Time - Minkowski’s Papers on Relativity’. Montreal, Quebec, Canada: Minkowski Institute Press, Full-text [Online] Available from < http://www. minkowskiinstitute.org/mip/MinkowskiFreemiumMIP2012.pdf> Accessed: 13/11/2017

135

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Walter, B., 1892-1940, μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου, ‘Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το χίλια εννιακόσια’, 1η έκδ. - Αθήνα : Άγρα, 2005 , Full-Text [Online] Available from <https://issuu.com/partsunknown/ docs/____________________________________4576c36ee498c8 > Accessed : 17/1/2018 Wingley, Μ., 1998, ‘Architecture of Atmosphere’, in: Constructing Atmospheres, Daidalos, no. 68 ‘ , Full-text [Online] Available from <http://www.arch.mcgill.ca/prof/klopp/arch678/fall2008/3%20 Student%20exchange/M1%20Aaron%27s%20Studio/M1%20reader/Wigley,%20Daidalos%2068,%20Architecture%20of%20Atmosphere.pdf> Accessed: 6/1/2018 Tilley Ch., 1997, μετάφραση Μαρκέτου Πελαγία, ’Χώρος , Τόπος , Τοπίο , Φαινομενολογικές Προσεγγίσεις’ , Bloomsbury Academic , Text [Online] Available from < http://openeclass. panteion.gr/modules/document/file/php/TMH175/Φάκελος%20 Μαθήματος/9.Χώρος%2CΤόπος%2CΤοπίο.Φαινομενολογικές%20 προσεγγίσεις..pdf > Accessed: 15/1/2018 Βασίλης Γιαννάκος, (2015 Οκτώβριος 1) , ‘Συνεισφορές της φωτογραφίας στις απαρχές της σύγχρονης τέχνης’ , Text [Online] Available from <http://www.homohominus.net/tag/ ιμπρεσιονισμός > Accessed : 15/2/2018 Παπανικολάου, Τ., 2016, ‘Oδοιπορικό της περιπλάνησης _ αισθήσεις/ατμόσφαιρα/τόπος’. Ερευνητική Εργασία, Ιδρυματικό Καταθετήριο - Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Rotor/Tristan Boniver, Lionel Devlieger, Michael Ghyoot, Maarten Gielen, Benjamin Lasserre, Melanie Tamm & Ariane d’Hoop & Benedikte Zitouni, 2010, usus/usures_État des lieux/ How things stand’, Ιditions Communautι franηaise Wallonie-Bruxelles Βίντεο VIMEO, Ιούνιος 2017,TU Delft Visiting Professors: Rotor, Video [online] Available from < https://vimeo.com/227545749> Accessed : 2/4/2018

136

Βίντεο Franco Di Capua, Μάρτιος 2011, Carlo SCARPA - BRION Tomb , Video [online] Available from <https://www.youtube.com/ watch?v=J2rYE1LD4OE> Accessed : 2/4/2018 Βίντεο Arcdog , Ιούλιος 2017, Tomba Brion I Carlo Scarpa, Video [online] Available from <https://www.youtube.com/watch?v=OWD1gA_selY > Accessed : 2/4/2018 Ανώνυμος, 2016, ‘Brion Tomb and Sanctuary by Carlo Scarpa. [Online] Available from <http://www.architectours.it/brion-tomb-sanctuary/> Accessed : 2/4/2018 Melinda, Νοέμβριος 2016, ‘Tomba Brion 1 - Carlo Scarpa ‘[Online] Available from <https://storiedicimiteri.wordpress. com/2016/10/30/tomba-brion-1-carlo-scarpa/> Accessed : 2/4/2018 Melinda, Νοέμβριος 2016, ‘Tomba Brion 2 - Un amore ‘[Online] Available from <https://storiedicimiteri.wordpress.com/2016/11/12/ tomba-brion-2-un-amore/> Accessed : 2/4/2018 Megan Sveiven, Ιανουάριος 2011, Bruder Klaus Field Chapel / Peter Zumthor ‘[Online] Available from <https://www.archdaily.com/106352/bruder-klaus-field-chapelpeter-zumthor> Accessed : 12/5/2018 archaalto, Σεπτέμβριος 2007, ‘two zumthor projects‘ [Online] Available from <http://theartofwhere.blogspot.gr/2007/09/twozumthor-projects.html> Accessed : 12/5/2018 Ανώνυμος, 2007, ‘Bruder Klaus Field Chapel‘ [Online] Available from <https://en.wikiarquitectura.com/building/bruder-klausfield-chapel/> Accessed : 12/5/2018 Ανώνυμος, 2015, ‘Sacred Stories - Bruder Klaus Field Chapel ‘ [Online] Available from <http://de.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2015/february/04/sacred-stories-bruder-klausfield-chapel//> Accessed : 12/5/2018

137

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Dan Howarth, 2017, ‘RCR Arquitectes forms Soulages Museum from linked weathering-steel boxes ‘ [Online] Available from <https://www.dezeen.com/2017/03/13/rcr-arquitectes-soulages-museum-rodez-france-weathering-steel-boxes-architizer-awards/> Accessed : 14/5/2018 Jessica Mairs, 2017, ‘RCR Arquitectes wins Pritzker Prize 2017 ‘ [Online] Available from < https://www.dezeen.com/2017/03/01/ rcr-arquitectes-rafael-aranda-carme-pigem-ramon-vilalta-winpritzker-prize-2017/> Accessed : 15/5/2018 Ανώνυμος, 2016, ‘Soulages Museum by RCR Arquitectes ‘ [Online] Available from <https://www.metalocus.es/en/news/soulages-museum-rcr-arquitectes/> Accessed : 14/5/2018 Ανώνυμος, 2017, ‘RCR ARQUITECTES SOULAGES MUSEUM ‘ [Online] Available from <https://divisare.com/projects/268508-RCR-arquitectes-Soulages-Museum/> Accessed : 14/5/2018 Ανώνυμος, 2009, ‘Ningbo Historic Museum / Wang Shu, Amateur Architecture Studio ‘ [Online] Available from <https://www.archdaily.com/14623/ningbo-historic-museum-wang-shu-architect/> Accessed : 14/5/2018 Ανώνυμος, 2010, ‘Ningbo Historic Museum ‘ [Online] Available from <https://archnet.org/system/publications/contents/2381/ original/FLS2758.pdf?1384761752/> Accessed : 14/5/2018 Ben Hobson, 2016, ‘Wang Shu’s Ningbo History Museum built from the remains of demolished villages ‘ [Online] Available from <https://www.dezeen.com/2016/08/18/video-interview-wang-shu-amateur-architecture-studio-ningbo-history-museum-movie/> Accessed : 14/5/2018 Brendan McGetrick, 2012, ‘Ningbo History Museum ‘ [Online] Available from <https://www.domusweb.it/en/from-the-archive/2012/03/03/ningbo-history-museum.html> Accessed : 14/5/2018

138

Emilie Chalcraft, 2012, ‘Grindbakken by Rotor ‘ [Online] Available from <https://www.dezeen.com/2012/10/09/grindbakken-by-rotor/> Accessed : 14/5/2018 Rotor, 2012, ‘Grindbakken ‘ [Online] Available from <http://rotordb. org/project/2012_Grindbakken_expo/> Accessed : 14/5/2018 Helen Morgan, 2012, ‘Ghent’s Industrial Grindbakken Pits Transformed Into a Cutting Edge Art Space ‘ [Online] Available from <https://inhabitat.com/industrial-grindbakken-pits-in-ghent-restored-by-rotor-to-become-arts-space/> Accessed : 14/5/2018 John M. Henshaw, 2012, ‘How many senses do we have?‘ [Online] Available from <https://www.jhupressblog.com/2012/02/01/howmany-senses-do-we-have/> Accessed : 13/5/2018 Christian Jarrett, 2014, ‘Psychology: How many senses do we have?‘ [Online] Available from <http://www.bbc.com/future/story/20141118-how-many-senses-do-you-havel> Accessed : 13/5/2018 Φοίβος Καλφόπουλος, ‘Τα μυστικά του αρχαιότερου νεκρομαντείου ‘ [Online] Available from < http://www.brainchange.gr/acherontas-necromancy> Accessed : 14/5/2018 Χαράλαμπος Κωνσταντίνου (επιστημονικά υπέυθυνος έργου), ‘Νεκρομαντείο ‘Ερευνητική Εργασία, Δράσεις για τον πολιτισμό στην εκπαίδευση: Ανάδειξη και αξιοποίηση στοιχείων μνημειακής αρχιτεκτονικής της Περιφέρειας Ηπείρου στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ΕΣΠΑ, Text [Online] Available from <http://ecourse.uoi.gr/pluginfile.php/99550/mod_resource/ content/8/%CE%9D%CE%B5%CE%BA%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%BF_%CE%94%CE %AC%CF%83%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%82.pdf> Accessed : 14/5/2018

139

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

Πηγές εικόνων εικ.1, A. Sutherland, 2016, Handprints and fingerprints made by W. J. Herschel, απεικόνιση, Accessed : 6/6/2018 < http://www.ancientpages.com/2016/03/04/fascinating-ancient-history-of-fingerprints/ > εικ2., alexpkaiser, 2011, wearing architecture, σκίτσο, Accessed : 6/6/2018 < https://apkconcepts.wordpress.com/category/architecture/ > εικ.3, lisa-marie vlietstra, 2017, χ.τ., φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.designboom.com/art/milena-naef-fleeting-partsmarble-body-cut-out-08-24-2017/ > εικ.4, cherry bomb, 2013, The Rape of Proserpina - Gian Lorenzo Bernini (1622), φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://fleurmach.com/2013/02/14/the-rape-of-persephone-homeric-hymn/ > εικ.5, Ralph Applebaum Associates, 2009, CSSP Human Sense Symbols, Print & Signage, Accessed : 6/6/2018 < http://ianthedesigner.com/CSSP_Human_Sense_Symbols/ > εικ.6, Ioanina Pavel, 2014, ‘Enemy’ And The Stilted Rise Of The Doppelganger Craze, επεξεργασμένο αρχείο, Accessed : 6/6/2018 < http://berlinfilmjournal.com/2014/05/enemy-and-the-stiltedrise-of-the-doppelganger-craze/ > εικ.7, kieron marchese, 2018, melting memories, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.designboom.com/art/refik-anadol-melting-memories-neuroscience-04-25-2018/ >

140

εικ.8, Based Istanbul, 2018, pilenveli gallery 1, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://www.basedistanbul.com/melting-memories-refikanadol/ > εικ.9, Emerson Kent, 2016, Historical Map of Athens, 5th century B.C., γκραβούρες, Accessed : 6/6/2018 < http://www.emersonkent.com/map_archive/athens_points_5th_ century.htm > εικ.10, προσωπικό αρχείο, 2018, χ.τ., φωτογραφία εικ.11, BizClik Media Ltd, 2016, Building trust, εξώφυλλο περιοδικού, Accessed : 6/6/2018 < https://www.constructionglobal.com/magazine > εικ.12, myd, χ.η., concrete, large-format wall tile, maple // jerome st, villa park, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.mydstudio.com/blog/5-modern-material-palettes > εικ.13, NEWS Neuvelles Neuheiten Notizie, 2008, lecture “HAPTIC INTERFACE DESIGN - the ultimate art in touch”, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://home.h03.itscom.net/abe0005/macreation/english/ news/Backnumber/23Novenber2008news_en.htm > εικ.14, χ.ο., χ.η., Lonely Metropolitan, 1932, κολάζ, Accessed : 6/6/2018 < http://www.all-art.org/DICTIONARY_of_Art/b/bayer2.htm > εικ.15, emmytuk2014, 2016, Smell: The Art of Scent, Museum of Art and Design, New York City, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://emmathurston1328976.wordpress.com/2016/05/25/ the-architecture-of-perception/ > εικ.16, Lagos Thomas, 2017, The secret place od the dead, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://medium.com/@tomolagos/acheron-river-%CF%84hegate-to-the-underworld-925983a99cfc >

141

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.17, Elizabeth Danish, 2017, χ.τ., φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://www.healthguidance.org/entry/16365/1/obsessive-chewing-in-children.html > εικ.18, Jess Denham, 2017, David Bowie, “Life on Mars.”, πίνακας, Accessed : 6/6/2018 < https://broadly.vice.com/en_us/article/gyxq73/melissa-mccracken-synesthesia-painter-interview > εικ.19, mpezellweger, 2014, χ.τ., postcard, Accessed : 6/6/2018 < https://www.ulule.com/praise-shadows/ > εικ.20, Dan Howarth, 2016, Carquero Arquitectura restores ancient Matrera Castle with contemporary elements, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.dezeen.com/2016/10/03/carquero-arquitectura-matrera-castle-contemporary-restoration-cadiz-spain-architizer-awards/ > εικ.21, KAT, 2009, Photography of the “ghosts” of demolished houses by Marcus Buck., φωτογραφίες, Accessed : 6/6/2018 < http://www.design-vagabond.com/search?updated-max=200906-30T07:00:00-04:00&max-results=2021 > εικ.22, David Paul Morris, 2008, Contrast between an old building sandwiched between two modern buildings in Sheung Wan., φωτογραφία,Accessed : 6/6/2018 < http://davidpaulmorris.com/blog/?cat=23&paged=2 > εικ.23, Richard, 2008, Demolition,Butts flats demolition in Teddesley Street, Walsall,West Midlands, UK., φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.flickr.com/photos/rjt208/2782500534 >

142

εικ.24, Creative Commons CC-BY-NC-ND (3.0 Unported), 2004, Joseph Mallord William Turner, The Decline of the Carthaginian Empire, exhibited 1817, πίνακας, Accessed : 6/6/2018 < http://www.tate.org.uk/art/artworks/turner-the-decline-of-the-carthaginian-empire-n00499 > εικ.25, AKTUALNOŚCI, 2016, Konkurs z działania 3.3.3 B dla obszaru ZIT-AJ, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://dotacjomat.pl/aktualne-nabory-dzialania/ > εικ.26, Jody Brown, 2012, 1-POSTCARD-PARTHENON, postcard, Accessed : 6/6/2018 < http://www.coffeewithanarchitect.com/2012/03/19/more-postcards-from-the-architect/1-postcard-parthenon/ > εικ.27, cavalierstampsGB, χ.η., Postcard GREECE Tour Blanche WHITE TOWER Thessaloniki Souvenir de Salonique, postcard, Accessed : 6/6/2018 < https://www.hippostcard.com/listing/postcard-greece-tour-blan che-white-tower-thessaloniki-souvenir-de-salonique/1897120 > εικ.28, Holiday In Cyprus, 2014, Kourion, postcard, Accessed : 6/6/2018 < http://www.holidayincyprus.eu/site/kourion/ > εικ.29, προσωπικό αρχείο, 2016, χ.τ., φωτογραφία εικ.30, Earnest Not Ernie Kthnx, 2014, Adventure vacation spots : theCHIVE, φωτογρραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://imgfave.com/collection/38972/Beautiful-Ruins-Abandoned-Places > εικ.31, Akatoch, 2010, old church door, φωτογρραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://gr.pinterest.com/pin/172896073166743238/?lp=true >

143

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.32, Γιώργος Κωνσταντίνου, 2018, Άνω Πόλη, από το χθες στο σήμερα, φωτογρραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.peebe.gr/epistimes/ano-poli-apo-to-chthes-stosimera/ > εικ.33, mrhayata, 2015, State of Mind, φωτογρραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://randomwire.com/wabi-sabi/ > εικ.34, marsj, 2015, #1018207, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.photocase.com/photos/1018207-old-wood-brownmetal-closed-simple-manmade-structures-hut-photocase-stockphoto > εικ.35, technologijos.lt, 2014, Budistų vienuolis per 20 metų grindyse išstovėjo 3 cm gylio duobes, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://kauno.diena.lt/naujienos/ivairenybes/sunku-patiketi/budistu-vienuolis-20-metu-grindyse-isstovejo-3-cm-gylio-duobes-631802 > εικ.36,40,41,42,43,44,45,46,47,48, Architectours.it P.IVA, 2016, Brion Tomb and Sanctuary by Carlo Scarpa, φωτογραφίες, Accessed : 6/6/2018 < http://www.architectours.it/brion-tomb-sanctuary/ > εικ.37, Lino Bettanin, χ.η., Carlo Scarpa in 1978., φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.nytimes.com/slideshow/2016/03/20/t-magazine/ design/the-stealth-modernist-carlo-scarpa.html > εικ.38, Enrique Pérez Rodero, 2016, χ.τ., αρχιτεκτονικό σχέδιο, Accessed : 6/6/2018 < https://artchist.wordpress.com/2016/08/22/brion-cemetery-in-san-vito-daltivole-by-carlo-scarpa/ >

144

εικ.39, TGFuneral24, 2017, In volo sulla Tomba Brion, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://artchist.wordpress.com/2016/08/22/brion-cemetery-in-san-vito-daltivole-by-carlo-scarpa/ > εικ.49,51,52,54,55,56, Ariana Zilliacus, 2016, © Aldo Amoretti, Cortesia de Atelier Peter Zumthor and Partner, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.archdaily.com.br/br/798788/capela-de-campobruder-klaus-de-peter-zumthor-pelas-lentes-de-aldo-amoretti/58136a5be58ece678a000189-peter-zumthors-bruder-klausfield-chapel-through-the-lens-of-aldo-amoretti-photo > εικ.50, ALAN G. BRAKE, 2012, Peter Zumthor. (Helene Binet / Courtesy Pritzker Prize), φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://archpaper.com/2012/09/another-laurel-for-peterzumthor-the-riba-gold-medal/ > εικ.53, Gregory Walker, 2015, χ.τ., φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://archinect.com/forum/thread/118619969/what-isrammed-concrete-material-that-use-for-bruder-klaus-field-chapel-peter-zumthor > εικ.57, Peter Engels, 2008, Peter Zumthor , Cappella Bruder Klaus, dettaglio 2007, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://architecturalholes.altervista.org/wp-content/uploads/2017/04/fk09.jpg > εικ.58, Reinierdejong, 2013, chapel interior, φωτογραφία, Accessed : 6/4/2018 < http://www.reinierdejong.com/nl/2013/02/chapel-interior/ > εικ.59, Hisao Suzuki, 2014, Soulages Museum, Rodez, France , φωτογραφία, Accessed : 6/4/2018 < http://www.archi-europe.com/portfolio-item/rafael-aranda-carme-pigem-ramon-vilalta/ >

145

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

εικ.60, Sorcha O’Higgins, χ.η., RCR Architects Win 2017 Pritzker Prize, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://dornob.com/rcr-architects-win-2017-pritzker-prize/ > εικ.61, jeudi, 2014, Pierre Soulages, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://translucidemag.blogspot.com/2014/01/pierre-soulages-ne-le-24-decembre-1919.html > εικ.62,63, metalocus, 2016, second floor plan of the Soulages museum by RCR architects, section of the Soulages museum by RCR architects, αρχιτεκτονικά σχέδια, Accessed : 6/6/2018 < https://www.metalocus.es/en/news/soulages-museum-rcr-arquitectes> εικ.64,65, Kevin Dolmaire, Pep Sau. , 2016, RCR Arquitectes Musée Soulages, φωτογραφίες, Accessed : 6/6/2018 < http://rebloggy.com/post/architecture-france-museum-rcr-corten/101100216554 > εικ.66, KCentre Pompidou, 2009, Painting 202x452cm, 29 June 1979, Diptych, Oil on canvas, πίνακας, Accessed : 6/6/2018 < http://mediation.centrepompidou.fr/education/ressources/ ENS-soulages-ENG/ENS-soulages-EN.html > εικ.67, Hisao Suzuki, 2014, Outside view of the Soulages Museum by RCR Arquitectes, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.metalocus.es/en/news/soulages-museum-rcr-arquitectes> εικ.68, Hisao Suzuki, 2016, Inside view of the Soulages Museum by RCR Arquitectes, φωτογραφίες, Accessed : 6/6/2018 < https://www.metalocus.es/en/news/soulages-museum-rcr-arquitectes> εικ.69, urbanstep, 2015, Museo de Ningbo, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://urbanstep1.rssing.com/chan-12192381/all_p7.html >

146

εικ.70, Bridgette Meinhold, 2012, Wang Shu, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://inhabitat.com/2012-pritzker-prize-awarded-to-wangshu-first-chinese-architect-to-win-the-award/wang-shu-wins2012-pritzker-prize-romain > εικ.71, Fabio de Paula, χ.η., Museu de História de Ningbo, αρχιτεκτονικό σχέδιο, Accessed : 6/6/2018 < http://www.arcoweb.com.br/projetodesign/arquitetura/amateur-architecture-studio-museu-ningbo-china-26-10-2011 > εικ.72, WORKSHOP, 2018, Amateur Architecture Studio’s Ningbo History Museum, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < http://wrkshp.org/28-10-14-setting-project/ningbo/ > εικ.73,74,75,76, archdaily, 2009, Ningbo Historic Museum / Wang Shu, Amateur Architecture Studio, φωτογραφίες, Accessed : 6/6/2018 < https://www.archdaily.com/14623/ningbo-historic-museum-wang-shu-architect/500f332a28ba0d0cc7002079-ningbo-historic-museum-wang-shu-architect-image > εικ.77, Christoph Grafe, 2010, Ningbo Historic Museum /Gravel Bins, Oude Dokken, Ghent - Melsens & Gigante - (c) Trees Deconinck, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://www.vai.be/en/project/gravel-bins-oude-dokken-ghent> εικ.78, Liz Eve, 2013, Oslo Architecture Triennial curators Rotor, φωτογραφία, Accessed : 6/6/2018 < https://inhabitat.com/rotor-exhiits-tales-from-the-worlds-sustainable-design-archives-at-oslos-architecture-triennial/ > εικ.79,80,81,82,83,84,85, Creative Commons Attribution-Noncommercial-Share Alike 2.0 license by Rotor, χ.η, Grindbakken, φωτογραφίες, Accessed : 6/6/2018 < http://rotordb.org/project/2012_Grindbakken_expo >

147

“Η πολυ-αισθητι[ρια]κή της φθοράς”

Πολυαισθητηριακή εμπειρία/τόπος/ατμόσφαιρα

148

149