Slums, όρια και πόλη | Ερευνητική Εργασία

1

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2017-2018

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

SLUMS, ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΗ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΑΪΔΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: KAΘΗΓΗΤΗΣ ΒΑΣΙΛHΣ ΠΑΠΠΑΣ

Πάτρα, 27 Ιουνίου 2018

Εικόνα 1: η λέξη “slum” ανά χώρα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

9 Η αστικοποίηση είναι ένα φαινόμενο που ολοένα και αυξάνεται, προκαλώντας την δημιουργία αστικών συμπλεγμάτων και διασυνδεδεμένες πόλεις. Ως αποτέλεσμα της αστικοποίησης, οι μητροπόλεις, ιδιαίτερα του αναπτυσσόμενου κόσμου, καλούνται να φιλοξενήσουν όλο και περισσότερους ανθρώπους, πολλοί από τους οποίους θα στεγαστούν σε ανεπίσημους ή/και παράνομους οικισμούς, στο κέντρο ή στα προάστια της πόλης. Ποια είναι η σχέση που προκύπτει με το επίσημο μέρος της; Πώς αντιμετωπίζεται το φαινόμενο των slums από την υπόλοιπη πόλη; Ποιοι είναι οι περιορισμοί και τα όρια που επηρεάζουν την επέκταση των οικισμών αυτών; Η παρούσα εργασία προσπαθεί να απαντήσει στα ερωτήματα που γεννήθηκαν, και αρθρώνεται ως εξής: Στο πρώτο κεφάλαιο, αναφέρομαι στο θεωρητικό πλαίσιο που βοηθά στην καλύτερη κατανόηση του φαινομένου, ξεκινώντας από το γενικό (την αστικοποίηση) και καταλήγοντας στο ειδικό (τα slums). Είναι σημαντικό να αναφέρω πως επέλεξα να παρουσιάσω το θέμα ως ένα αστικό φαινόμενο, αποφεύγοντας να αναλύσω το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται. Στο δεύτερο κεφάλαιο, ομαδοποιώ τα slums σύμφωνα με τα όρια και τους περιορισμούς που έχουν ως προς την επέκτασή τους, αναφερόμενη κυρίως στα μορφολογικά χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής αλλά και στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εκάστοτε οικισμός. Στο τρίτο κεφάλαιο, επιλέγω 8 διαφορετικά παραδείγματα slums του αναπτυσσόμενου κόσμου και τα παρουσιάζω σύμφωνα με την σχέση που έχει το επίσημο με το ανεπίσημο μέρος της κάθε πόλης. Επίσης, χρησιμοποιώντας διαγραμματικούς χάρτες και μία παράθεση κριτηρίων για το κάθε ένα παράδειγμα, προσπαθώ να επιτύχω μία σύγκριση αυτών, τονίζοντας ταυτόχρονα τις έντονες αντιθέσεις τους. Τέλος, καταλήγω σε ορισμένα συμπεράσματα παραθέτοντας την γνώμη μου σχετικά με το θέμα της εργασίας, σύμφωνα με τα στοιχεία που βρήκα μέσα από την έρευνά μου.

ABSTRACT

11 Urbanization is a growing phenomenon, causing the formation of urban clusters and interconnected cities. As a result of urbanization, the metropolises, and especially the ones of the developing world, are challenged to accommodate a rising number of people, many of which will be housed in informal and / or illegal settlements, in the center or suburbs of the city. Which is the relation that emerges with its official part? How is the phenomenon of slums treated by the rest of the city? What are the restrictions and limits affecting the extension of these settlements?

This paper attempts to answer the questions raised, and it is articulated as follows: In the first chapter, I refer to the theoretical framework that helps the better understanding of the phenomenon, starting from the general point (urbanization) and ending with the specific one (the slums). It is important to mention that I chose to present the issue as an urban phenomenon, avoiding the analysis of the social, economic and political context in which is included.

In the second chapter, I group the slums according to the limits and the restrictions they have in terms of their extension, referring mainly to the morphological characteristics of each region but also in the way in which each settlement works.

In the third chapter, I am choosing 8 different examples of slums of the developing world and they are presented according to the relation of the formal and informal part of each city. Also, I am trying to make a comparison between then, by using maps and a list of criteria for each example, while stressing their strong contrasts.

Finally, some conclusions are drawn by quoting my personal opinion on the subject of this paper, specifically resulting from the information included in my research.

ABSTRACTO

13 La urbanización es un fenómeno en crecimiento, que provoca la formación de complejos urbanos y ciudades interconectadas. Como resultado de la urbanización, las metrópolis, especialmente en el mundo en desarrollo, se les pide alojar a más y más personas, muchos de los cuales se quedan en asentamientos informales y / o ilegales en el centro o en las afueras de la ciudad. ¿Cuál es la relación que surge con su parte oficial? ¿Cómo se trata el fenómeno de los barrios marginales en el resto de la ciudad? ¿Cuáles son las limitaciones y los límites que afectan la extensión de estos asentamientos?

Este proyecto intenta responder a las preguntas planteadas y se articula de la siguiente manera: En el primer capítulo, me refiero al contexto teórico que ayuda a comprender mejor el fenómeno, a partir de lo general (urbanización) y terminando en un punto específico (el los barrios marginales). Es importante mencionar que he elegido de presentar el tema como un fenómeno urbano, evitando analizar el contexto social, económico y político en que está incluido.

En el segundo capítulo, grupo los barrios marginales en cuanto a los límites y las restricciones sobre su expansión, referiendo principalmente las características morfológicas de cada región y la forma en que funciona cada asentamiento.

En el tercer capítulo, elijo 8 ejemplos diferentes de barrios marginales del mundo en desarrollo y los presento en cuanto a la relación que tiene la parte oficial y no oficial en cada ciudad. Además, usando diagramas de mapas y una lista de criterios para cada ejemplo, intento hacer una comparación de ellos, mientras enfatizo sus fuertes contrastes.

Finalmente, saco algunas conclusiones presentando mi opinión sobre el tema del proyecto, según la información que encontré en mi investigación.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

15 Η ιδέα για το θέμα των slums προέκυψε από το μάθημα επιλογής του Αστικού Αλφαβήτου, στο οποίο είχε προβληθεί το φαινόμενο, και στη συνέχεια ενισχύθηκε από διάφορες ταινίες που είχα δει, οι οποίες τόνιζαν την κοινωνική πλευρά του που έχει εξαπλωθεί στις περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου. Θέλοντας να εμβαθύνω στο θέμα, ξεκίνησα να ψάχνω παραδείγματα slums, κυρίως μέσω φωτογραφικού υλικού που εύρισκα στο διαδίκτυο. Το φωτογραφικό project Unequal Scenes είναι αυτό που μου έδωσε το έναυσμα να γράψω αυτή την εργασία: η μελέτη των ορίων μεταξύ του επίσημου και του ανεπίσημου μέρους της πόλης μέσω των δορυφορικών εικόνων του Johnny Miller έγινε και ο δικός μου στόχος μέσω της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου Βασίλη Παππά για τις συμβουλές και την καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της έρευνας. Επίσης, ευχαριστώ την οικογένειά μου και τους φίλους μου για την στήριξή τους και την βοήθειά τους στα τεχνικά ζητήματα που προέκυψαν.

ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ SLUMS

17

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Προσεγγίζοντας την έννοια της αστικοποίησης, θα ήταν χρήσιμο να παρατεθεί ο ορισμός αυτής και τα κριτήρια που την διαχωρίζουν από άλλες διαδικασίες όπως η κατοίκηση στην πόλη. Η αστικοποίηση είναι ένας «όρος με πολιτικό, κοινωνικό και πολεοδομικό περιεχόμενο που μπορεί να σημαίνει ταυτόχρονα ή χωριστά: α) διαδικασίες συρροής πληθυσμών –κυρίως αγροτικών, αλλά και ημιαστικών και αστικών- σε πόλεις, με αποτέλεσμα την πύκνωση ή την επέκτασή τους με μετατροπή αγροτικών και ακαλλιέργητων εδαφών σε αστικές περιοχές, β) διάχυση του συστήματος των αξιών, απόψεων και συμπεριφορών που χαρακτηρίζει την κουλτούρα των πόλεων σε ευρύτερα στρώματα πληθυσμού.»1 Άλλη μία διάκριση που πρέπει να γίνει είναι αυτή της αστικοποίησης και της ανάπτυξης της πόλης, καθώς οι πόλεις μπορούν να αυξήσουν τον πληθυσμό τους χωρίς απαραίτητα να λαμβάνει χώρα η αστικοποίηση. Ο τρόπος για να γίνει αυτό είναι να αυξηθεί το ίδιο γρήγορα (ή περισσότερο) ο αγροτικός πληθυσμός από τον αστικό πληθυσμό.2 Αναφερόμενοι στην εξέλιξη της αστικοποίησης στο χρόνο, φαίνεται πως η μετάβαση από την αγροτική προς την αστική ζωή συμβαίνει από το 5.000 π.Χ.3 Από τον 18ο αι. και μετά, υπήρξε μια εντυπωσιακά γρήγορη επέκταση των πόλεων. Αυτή η επιτάχυνση της αστικοποίησης συνέβη ως αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, όπως είναι η τεχνολογική ανάπτυξη και η εκβιομηχάνιση.4 Σε αυτό το σημείο πρέπει να υπογραμμιστεί πως ο Phillips, στο άρθρο του Urban-Suburban Life in the Global Society, αναφέρει πως με την αλλαγή προς τον 20ο αιώνα δημιουργήθηκε η πρώτη αστικοποιημένη κοινωνία και ιδιαίτερα πως τότε, η Μεγάλη Βρετανία ήταν η πρώτη κοινωνία στην ιστορία της οποίας ο αστικός πληθυσμός ξεπέρασε τον αγροτικό.5 Αξιοσημείωτη είναι «η μεγάλη αλλαγή στον αριθμό των πόλεων παγκοσμίως, στο μέγεθός τους, και στην αναλογία του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει μέσα (και γύρω) από αυτές.»6 Για τον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου κατοικείται από περίπου τα 2/3 του παγκόσμιου πληθυσμού, αυτή η ραγδαία ανάπτυξη της αστικοποίησης έλαβε χώρα αργότερα, ιδιαίτερα το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.7 Αξίζει να αναφερθεί πως κάποιες χώρες ήδη έχουν φτάσει τα επίπεδα αστικοποίησης των αναπτυγμένων 1 Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. [2013], σελ. 43 2 Phillips, B. [1996], σελ. 99 3 McGee, T. [2013], σελ. 19 4 Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. [2013], σελ. 43 5 Phillips, B. [1996], σελ. 98 6 ό.π., σελ. 98 7 McGee, T. [2013], σελ. 19

Εικόνα 2: αστικοί και αγροτικοί πληθυσμοί των περισσότερο και λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών, από το 1950 μέχρι το 2030

19 χωρών, αλλά ένα μεγάλο μέρος του υπόλοιπου αναπτυσσόμενου κόσμου ακόμα βιώνει μια ραγδαία αστική ανάπτυξη. «Σύμφωνα με μελέτες του ΟΗΕ, η αναλογία του αστικού πληθυσμού επί του συνόλου παγκοσμίως έφτανε το 13% το 1900, το 29% το 1950 και το 49% το 2005. Για το 2030, οι προβλέψεις ανεβάζουν το ποσοστό σε 60% (4,9 δισεκ. κατοίκων), καθιστώντας το αστικό φαινόμενο κυρίαρχη μορφή ανθρώπινης εγκατάστασης.»8 Επίσης, ο McGee τόνισε στο άρθρο του Suburbanization in the twenty-first-century world το μέγεθος της αστικής ανάπτυξης του Παγκόσμιου Νότου που θα συμβεί κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, καθώς σε σύγκριση με αυτή που χαρακτήρισε τις αναπτυγμένες χώρες κατά τη διάρκεια της πρώτης αστικής μεταμόρφωσης από τον 19ο αιώνα και μετά, θα είναι πολύ μεγαλύτερη.9 Τα δημογραφικά στοιχεία που έχει συγκεντρώσει το UN-Habitat δείχνουν πως την δεύτερη δεκαετία του 20ου αι., για πρώτη φορά στην ιστορία, ο αστικός πληθυσμός υπερβαίνει το 50% του συνολικού παγκόσμιου πληθυσμού (Εικόνα 2). Σύμφωνα με εκτιμήσεις του World Bank το 2011, ο αναπτυσσόμενος κόσμος αποτελεί σχεδόν το 90% της αστικής ανάπτυξης, ενώ «εκτιμάται ότι το 2050, ο αστικός πληθυσμός θα έχει φτάσει το 66% (World Urbanization Prospects: The 2014 Revision, Population Division of UN DESA).»10 Η αστικοποίηση, παρόλο που για ένα διάστημα ταυτίστηκε με την οικονομική ανάπτυξη δυτικού τύπου, προκάλεσε εξαιρετικά έντονες διεργασίες στις χώρες του λεγόμενου τρίτου κόσμου μετά το 1950, δημιουργώντας σοβαρές ανισότητες και περιοχές με άθλιες συνθήκες κατοίκησης.11 Ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει το αντίκτυπο που έχει η αστικοποίηση σε κάθε τόπο είναι ο ρυθμός με τον οποίο πραγματοποιούνται οι ροές πληθυσμού από αστικές σε αγροτικές περιοχές και η ικανότητα που έχουν οι πόλεις να απορροφήσουν τους μετακινούμενους πληθυσμούς.12 Από την κοινωνική διάσταση του φαινομένου, είναι φανερό πως στον χώρο, οι πλούσιοι και οι φτωχοί έρχονται ολοένα και πιο κοντά, καθώς οι τελευταίοι προσπαθούν να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους για στέγαση στα αστικά κέντρα. Η ανισότητα του εισοδήματος εκφράζεται χωρικά με τον διαχωρισμό πλούσιων και φτωχών σε πολλά μέρη του κόσμου, δημιουργώντας έντονες αντιθέσεις. Αυτό ήδη είναι εμφανές από τη ραγδαία επέκταση των αναπτυσσόμενων πόλεων.13

8 Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. [2013]. σελ. 43 9 McGee, T. [2013], σελ. 19 10 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2014], σελ. 1 11 Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. [2013], σελ. 43 12 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 24 13 ό.π., σελ. 20

Με τον όρο “αναπτυσσόμενες πόλεις”, αναφέρομαι στις πόλεις που ανήκουν στον λεγόμενο “αναπτυσσόμενο κόσμο”, ο οποίος παλαιότερα ονομαζόταν και «τρίτος κόσμος» - τώρα αυτός ο ορισμός θεωρείται αρκετά ετεροχρονισμένος και ανακριβής λόγω της ιστορικής του σημασίας.14 Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ακόμα και ο όρος “αναπτυσσόμενος κόσμος” δεν είναι απολύτως ορθός, καθώς είναι αδύνατο να δηλώσουμε πως υπάρχει κράτος ή πόλη που δεν αναπτύσσεται. Χρησιμοποιώντας αυτό τον ορισμό αναφέρομαι στις χώρες που ανήκουν στις ηπείρους της Αφρικής και της Ασίας καθώς και στην Κεντρική και Νότια Αμερική, που ως επί το πλείστων πλήττονται από τη φτώχια και τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης.15 Στη συνέχεια, θα ήταν χρήσιμο να αποσαφηνιστεί ο ορισμός της πόλης, αφού το φαινόμενο της αστικοποίησης είναι άμεσα συνδεδεμένο με τη δημιουργία και την επέκταση των πόλεων. Σύμφωνα με τον Ν. Πολυδωρίδη, οι βασικές συνιστώσες του χώρου ως υποδοχέα της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι οι εξής: o

Ο φυσικός χώρος

o

Ο δομημένος χώρος

o

Ο αστικός πληθυσμός

o

Οι δραστηριότητες στον χώρο, στις οποίες ανήκουν οι χρήσεις γης, οι ροές και τα δίκτυα υποδομής

o

Και η πολιτική οικονομία του χώρου16

Με βάση αυτές τις συνιστώσες, μπορεί να ακολουθήσει μία ταξινόμηση ανάλογα τα κριτήρια που έχουν χρησιμοποιηθεί για να καθορίσουν τι είναι πόλη. «Κάθε κριτήριο βασίζεται σε συγκεκριμένη θεωρία για τον ρόλο και την δομή της πόλης.» Οι ταξινομήσεις που αναφέρει ο Ν. Πολυδωρίδης είναι οι ακόλουθες: o

Περιγραφική ταξινόμηση

14 Ο Τρίτος Κόσμος είναι παρωχημένη έκφραση: οι πολιτικοί κάποτε περιέγραψαν τα αντι-Σοβιετικά, βιομηχανοποιημένα έθνη σαν Πρώτο Κόσμο, το Σοβιετικό μπλοκ σαν Δεύτερο Κόσμο, και τα έθνη ουδέτερα στη μάχη μεταξύ του Σοβιετικού μπλοκ και του λεγόμενου ελεύθερου κόσμου σαν Τρίτο Κόσμο, ένας όρος που επινοήθηκε από τον Charles de Gaulle και χρησιμοποιήθηκε το 1955. Με την εξαφάνιση του Δεύτερου Κόσμου, ο όρος Τρίτος Κόσμος ξεπεράστηκε. Στο Phillips, B. [1996], σελ. 99 15 Αυτή η διαφοροποίηση είναι μια ρευστή κατάσταση που από χρονιά σε χρονιά αλλάζει. Παρόλα αυτά, είναι ευρέως αποδεκτό πως ο αναπτυγμένος κόσμος περιλαμβάνει την Αυστραλία, την Ιαπωνία και την Νέα Ζηλανδία καθώς και όλες τις χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Ο αναπτυσσόμενος κόσμος περιλαμβάνει όλες τις χώρες στην Αφρική, την Ασία (εκτός Ιαπωνίας), την Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, και την Ωκεανία (εκτός Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας). Στο Taylor, J. [2011], σελ. 10 16 Πολυδωρίδης, Ν. [2000], σελ. 27

21 o

Το πληθυσμιακό κριτήριο (για παράδειγμα, κλίμακα Δοξιάδη)

o

Το θεσμικό-διοικητικό κριτήριο

o

Το λειτουργικό κριτήριο

o

Μορφολογική ταξινόμηση17

Εξετάζοντας τις πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου σύμφωνα με την μορφολογία τους, διακρίνουμε πως δεν ακολουθείται το κλασσικό μοτίβο πόλεων όπως αυτό του Burgess, με ένα κέντρο και δακτυλίους προαστίων να το περιβάλλουν. Το The Challenge of Slums: Global Report on Human Settlements 2003 παραθέτει τους εξής τέσσερις τύπους μοτίβων πόλεων στις αναπτυσσόμενες χώρες: o

Τις πόλεις αποικιακού χαρακτήρα, με καλοσχηματισμένο κέντρο και μεγάλες εκτάσεις άτυπων οικισμών που το περιβάλλουν, με φανερές ομοιότητες με το φεουδαρχικό ευρωπαϊκό σχέδιο μια πόλης-κάστρου ή πόλης-τείχους με τους φτωχούς έξω από τα τείχη (πόλεις σε Αφρική και Νότια Ασία).

o

Τις πόλεις-«δορυφόρους» φυλετικών διαχωρισμών, που αποτελούν ένα ακραίο παράδειγμα αστικού κοινωνικού διαχωρισμού. Τέτοια παραδείγματα είναι το Σοβέτο και άλλες πόλεις«δορυφόροι» του Γιοχάνεσμπουργκ κατά τη διάρκεια του apartheid που δημιουργήθηκαν λόγω φθηνής, επιδοτούμενης καθημερινής μετακίνησης με λεωφορεία για τους εργάτες προς στο κέντρο. Παρόμοιο είναι το σύστημα και για τους Παλαιστίνιους που δουλεύουν στο Ισραήλ.

o

Οι πόλεις στις οποίες ένα χαμηλού ύψους κέντρο περιβάλλεται από κτίρια που σταδιακά γίνονται ψηλότερα προς τα όρια της πόλης, και συνδέονται με το κέντρο με άμεση μεταφορά, κυρίως διαμερισμάτων δημόσιας στέγασης.

o

Η πολυκεντρική πόλη , όπως είναι πολλές πόλεις της νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.18

Συνολικά, η αστικοποίηση είναι ένα μη αναστρέψιμο, συνεχώς αυξανόμενο φαινόμενο το οποίο, καθώς αυξάνεται η έντασή του, δημιουργεί, πέρα από μεγάλα αστικά κέντρα και μητροπόλεις, αυθαίρετους και παράνομους οικισμούς, ιδιαίτερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο, μέσω της αστικής διάχυσης.

17 ό.π., σσ. 27-33 18 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 22

Εικόνα 3: Οικιστική Κλίμακα Δοξιάδη

23

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

Η αυξημένη συνδεσιμότητα και αλληλεπίδραση στον αστικό χώρο δημιουργούν αστικές προκλήσεις και αυτό βασίζεται στο γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί νέες, πιο γρήγορες μορφές μετακίνησης και επικοινωνίας, πιο διεισδυτικές κινήσεις κεφαλαίου στους τομείς των υπηρεσιών, της παραγωγής και της κατανάλωσης και δίκτυα που αναδιαμορφώνουν τα αστικά συστήματα και τον αστικό χώρο σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο. Η εμφάνιση των παγκόσμιων πόλεων (world cities) όπως το Τόκυο, η Νέα Υόρκη, και το Λονδίνο και η ανάπτυξη των μεγαλουπόλεων που είναι μέρη των ροών αυτού του συστήματος, δείχνουν ακριβώς αυτό το φαινόμενο (βλ. Εικόνα ).19 Η γενική ιδέα της έννοιας της μητροπολιτικής περιοχής δεν έχει αλλάξει από την πρώτη εμφάνισή της στην απογραφή του 1950 στις ΗΠΑ: αποτελεί ένα μεγάλο πληθυσμιακό κέντρο ή “πυρήνα” (κεντρική πόλη) μαζί με τις γειτονικές, κοινωνικά και οικονομικά ενταγμένες κοινότητες (έξω από την κεντρική πόλη ή την προαστιακή περιοχή). Όπως η σχέση γονιού-παιδιού, έτσι και η “μητέρα” πόλη κυριαρχεί στις εξαρτώμενες περιοχές της, που δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν ανεξάρτητες.20 Στο βιβλίο City Lights η μητροπολιτική περιοχή ορίζεται ως «μία πυκνοκατοικημένη αποικία ανθρώπων σε μία πόλη-πυρήνα μαζί με τον πληθυσμό (των κατοίκων) των προαστίων της πόλης που είναι οικονομικά και κοινωνικά αλληλοεξαρτώμενοι.»21 Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να καθοριστεί η διαφορά της μητρόπολης και της μεγαλούπολης: o

Metropolis: Μια μεγάλη πόλη που επικρατεί στην ευρύτερη περιοχή οικονομικά, κοινωνικά, και πολιτισμικά («μητέρα πόλη»).

o

Megalopolis: Συνήθης όρος για μία υπερ-μητροπολιτική περιοχή ή ένα αστικό σύμπλεγμα.22

Η διαδικασία που οδήγησε στη δημιουργία των μητροπολιτικών περιοχών είναι η ίδια που δημιούργησε και το αστικό περιβάλλον. Με μία διαφορά: η μητρόπολη αποτελεί το αποτέλεσμα της μετακίνησης πληθυσμού από το κέντρο της πόλης προς τα έξω, προς τα προάστια. Το συγκεκριμένο φαινόμενο, το οποίο παίρνει το όνομα προαστιοποίηση, αστική διάχυση κ.τ.λ., έλαβε χώρα σε σύντομο χρονικό 19 McGee, T. [2013], σελ. 20 20 Phillips, B. [1996], σελ. 152 21 ό.π., σελ. 22 22 ό.π., σελ. 164

24 διάστημα.23 Πιο συγκεκριμένα, η αστικοποίηση και η φτώχεια στις αναπτυσσόμενες χώρες αυξάνονται με ταχύτατους ρυθμούς από το 1960, και σύμφωνα με έρευνες φαίνεται πως στο μέλλον, όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα αναζητούν στέγη στα αστικά κέντρα των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών.24 Είναι γεγονός πως οι πόλεις που είχαν πάνω από 7 εκατομμύρια κατοίκους μέχρι το 2000 βρίσκονται σε φτωχές χώρες ενώ συνολικά, το 1996 υπήρχαν 19 πόλεις με πληθυσμούς πάνω από 10 εκατ., όπου ζούσε το 8% του παγκόσμιου αστικού πληθυσμού.25 Με τις ταχύτατες μετακινήσεις πληθυσμών τα τελευταία χρόνια, αυτός ο αριθμός υπολογίζεται να έχει αυξηθεί αρκετά. Ο υψηλός βαθμός αστικοποίησης, που διαπιστώνεται σε όλο τον αναπτυσσόμενο κόσμο, είναι η κύρια αιτία υποβάθμισης των παρεχόμενων αστικών υπηρεσιών. Ωστόσο, κάθε χρόνο, οι πόλεις λειτουργούν ως πόλοι έλξης μεταναστών, οι οποίοι σε συνδυασμό με τη φυσική αύξηση του ενδογενούς πληθυσμού, συμβάλλουν στην επέκταση των παραγκουπόλεων και στην αύξηση του αριθμού των κατοίκων που ζουν σε συνθήκες αστικής ένδειας.26 Επιφορτισμένες με όλα τα προβλήματα της αύξησης πληθυσμού, οι πόλεις υφίστανται διαρκώς αυξανόμενες κρίσεις, ειδικότερα στις μητροπόλεις και τις μεγαλουπόλεις των αναπτυσσόμενων χωρών όπως: o

αυξημένα ποσοστά ανεργίας,

o

ακατάλληλες συνθήκες υγιεινής,

o

ακατάπαυστη μετανάστευση από αγροτικές περιοχές βασισμένη στην ελπίδα για ευκαιρίες,

o

υπερφορτωμένα συστήματα μεταφοράς,

o

έλλειψη αστικών υπηρεσιών,

o

υποβάθμιση των υφιστάμενων υποδομών,

o

χαμηλή ποιότητα αέρα, νερού και θορύβου, και

o

έλλειψη στέγης.27

23 ό.π., σελ. 159 24 Camilo, A., Calderón, A. [2008], σελ. 17 25 Phillips, B. [1996], σελ. 101 26 Ραμπαβίλα, Μ. [2006], σελ.6 27 Phillips, B. [1996], σελ. 101

25 Η αδυναμία παροχής βασικών υπηρεσιών και άλλοι κοινωνικοί παράγοντες που χαρακτηρίζουν τα slums είναι η αιτία για την οποία η αύξηση των μεγαλουπόλεων στις αναπτυσσόμενες χώρες κατά τη διάρκεια των προηγούμενων είκοσι ετών προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία.28 Όπως δηλώνουν οι υπεύθυνοι του United Nations Human Settlements Programme: «Η εικόνα που έχουμε για τις μεγαλουπόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι πως πρόκειται για επεκταμένες περιοχές πυκνής στέγασης χαμηλής ποιότητας, χωρίς παροχές ή υγιεινή, με αυξανόμενες ροές μεταναστών από αγροτικές περιοχές που περιμένουν πολύ λίγα και λαμβάνουν ακόμα λιγότερα, κατασκευάζοντας αυτοσχέδια καταφύγια στις παρυφές των πόλεων ή κατά μήκος ποταμών και προσπαθούν να βγάλουν τα προς το ζην.» Δεν παραλείπουν, ωστόσο, να τονίσουν πως η περιπλοκότητα του θέματος έγκειται στο γεγονός ότι οι περισσότερες πόλεις είναι ζωντανοί, δυναμικοί χώροι και ο κάθε ένας με τον δικό του χαρακτήρα.29 Κλείνοντας το κεφάλαιο των μητροπολιτικών περιοχών, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως σε μικρότερες πόλεις με πληθυσμό κάτω από 500.000 κατοίκους παρατηρούνται εξίσου περίπλοκες δομές και διαδικασίες αστικοποίησης, όπως είναι η δημιουργία slums. Αυτοί οι οικισμοί μπορεί να υπερβαίνουν σε μέγεθος αυτούς των μεγάλων πόλεων. Η βασική αιτία είναι οι ήδη υπάρχουσες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μικρότερες πόλεις και η αδυναμία να εντάξουν αυτούς τους οικισμούς στη δομή τους.30

28 Ραμπαβίλα, Μ. [2006], σελ.6 29 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σσ. 23-24 30 ό.π., σελ. 24

Εικόνα 4: Kya Sands / Bloubosrand

27

ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ Η πλειοψηφία των μεγάλων αστικών χώρων, παρά την μεγάλη ποικιλία που παρουσιάζουν, έχουν χαρακτηριστεί από παρόμοια μοτίβα χωρικής επέκτασης και ανάπτυξης, όπως η ανακατασκευή των κέντρων των πόλεων και η επέκταση σε απομακρυσμένες περιοχές που περιβάλλουν την πόλη. Παρατηρείται επίσης πως σε αυτούς τους επεκτεινόμενους αστικούς χώρους (αλλιώς προάστια) αυξάνεται ο πληθυσμός αλλά και η οικονομική δραστηριότητα.31 Η αστική διάχυση είναι ένας τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται η διαδικασία της προαστιοποίησης. Παρόλο που δεν υπάρχει κοινά αποδεκτός ορισμός για την αστική διάχυση και ο προσδιορισμός του αρκείται πολλές φορές στην περιγραφή του φαινομένου και των βασικών χαρακτηριστικών του, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (European Environmental Agency, EEA) ορίζει την αστική διάχυση ως: «το φυσικό μοτίβο εξάπλωσης χαμηλής πυκνότητας μεγάλων αστικών περιοχών, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της αγοράς, κυρίως προς τις αγροτικές περιοχές που τις περιβάλλουν. Η διάχυση αποτελεί μία από της επικρατέστερες μορφές της αστικής ανάπτυξης η οποία δεν βασίζεται και τόσο στον σχεδιασμό και στον έλεγχο της χωρικής οργάνωσης. Πρόκειται για μία πρόχειρη ανάπτυξη, διασκορπισμένη και συνήθως ασυνεχή, που αφήνει ενδιάμεσα κενά τμήματα αγροτικής γης. Οι διάχυτες πόλεις είναι το αντίθετο από τις συμπαγείς πόλεις- δηλαδή γεμάτες από κενούς χώρους οι οποίοι συνιστούν τη μη αποτελεσματική ανάπτυξη και φωτίζουν τις συνέπειες της ανεξέλεγκτης αύξησης.»32 Ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων των μεγα-αστικών περιοχών ζει μακριά από το κέντρο και συχνά καταλαμβάνει τα 2/3 του πληθυσμού αυτών των περιοχών. Πολλοί ερευνητές έχουν επιχειρήσει να δώσουν μια πιο παγκόσμια εξήγηση στο φαινόμενο δημιουργώντας μοντέλα ζωνών πόλεωνπυρήνων, εμπνευσμένες κυρίως από την Βόρεια Αμερική, αλλά τέτοια μοντέλα ταυτίζονται ολοένα και λιγότερο με τα αστικά κέντρα του 21ου αιώνα.33 Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο των προαστίων είναι πως βρίσκονται έξω από το κέντρο της πόλης. «Εκτείνονται από τα όρια του πυρήνα της πόλης σε μειωμένες πυκνότητες καθώς τα αστικά συμπλέγματα 31 McGee, T. [2013], σελ. 20 32 European Environmental Agency (EEA) [2006], σελ. 6 33 McGee, T. [2013], σελ. 20

Εικόνα 5: Ντέρμπαν, Νότια Αφρική

29 μεγαλώνουν και επεκτείνονται.» Είναι ορισμένες περιπτώσεις που στα προάστια δεν παρατηρούνται πολλές χρήσεις γης και καταλήγουν να έχουν τον χαρακτήρα του κοιτώνα (bedroom communities) με σκοπό να καλύψουν κατά κύριο λόγο την ανάγκη για στέγαση, χωρίς αυτό να σημαίνει πως στα προάστια δεν υπάρχει αυξημένη απασχόληση.34 Ωστόσο, πέρα από τη σημασία των προαστίων στη διαδικασία της αστικοποίησης, δεν δίνεται η ανάλογη έμφαση στο ρόλο τους όπως γίνεται με τα κέντρα των πόλεων. Έτσι, αυτοί οι «αποκεντρωμένοι αστικοί χώροι» θεωρούνται «κατακερματισμένοι αστικοί χώροι» και ορισμένες φορές δεν αποτελούν μια ομογενοποιημένη αστική ζώνη.35 Εδώ είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί η διαφορά του προαστιακού χώρου με τον περιαστικό χώρο. Όπως πολύ εύστοχα αναφέρεται η έννοια του περιαστικού χώρου στο λεξικό Αρχιτεκτονική: «Περιαστικός χώρος είναι η μεταβατικής φύσης εδαφική ζώνη, η οποία, υπό μορφή δακτυλίου (όχι πάντα συνεχούς ή ολοκληρωμένου), παρεμβάλλεται μεταξύ των αστικών συγκροτημάτων και του αμιγώς αγροτικού ή (και) φυσικού χώρου. Πρόκειται για μια επιφάνεια εδάφους, η οποία περιλαμβάνει αγροτικές γαίες, τμήματα φυσικών διαπλάσεων (π.χ., δάση, λίμνες), υπολειμματικές υποδομές, κατοικίες, αραιά οδικά και επικοινωνιακά δίκτυα, αλλά και επιχειρηματικά συγκροτήματα. Ο περιαστικός χώρος δεν πρέπει να συγχέεται με τον προαστιακό χώρο, ο οποίος είναι αστικός χώρος (με κύρια χρήση την κατοικία), συνδέεται οργανικά με τον αστικό χώρο και αποτελεί στοιχείο της εσωτερικής (προς την πόλη) περιαστικής υποζώνης. Θεωρητικά, ο περιαστικός χώρος υπάρχει από τότε που υπάρχουν και οι πόλεις, αφού αποτελούσε την αναγκαία ενδοχώρα τους, η οποία εξασφάλιζε τη διατροφική τους επάρκεια.»36 Ο McGee, σχετικά με την διαδικασία της προαστιοποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες, δηλώνει στο άρθρο του Suburbanization in the twenty-first-century world: «Όλη αυτή η ποικιλία των προαστιακών μορφών είναι πολύ σύνθετη και δύσκολο να γενικευτεί με έναν διαπολιτισμικό τρόπο. Ένα παράδειγμα είναι οι παράνομοι οικισμοί στον Παγκόσμιο Νότο, που όπως έχουμε δει αποτελούν μέρος της διαδικασίας της αστικοποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες.»37 34 ό.π., σελ. 21 35 ό.π., σελ. 20 36 Λάσκαρης, Κ. [2013], σελ. 286 37 McGee, T. [2013], σελ. 23

Εικόνα 6: Ντέρμπαν, Νότια Αφρική

Εικόνα 7: Γιοχάνεσμπουργκ, Νότια Αφρική

Εικόνα 8: Κέιπ Τάουν, Νότια Αφρική

Εικόνα 9: Πόλη του Μεξικού

Εικόνα 10: χάρτης “φτώχειας”, Λονδίνο, 1898-1899

33

SLUMS ΘΕΜΑΤΑ ΟΡΙΣΜΟΥ Ο Mike Davis, στο βιβλίο του Planet of Slums, αναζητώντας την προέλευση του όρου “slum”, αναφέρει πως «ο πρώτος δημοσιευμένος ορισμός του «slum” είναι από το 1812, στο Vocabulary of the Flash Language του James Hardy Vaux», και είναι συνώνυμος με την εγκληματική ενέργεια (π.χ. εγκληματικό εμπόριο). Ωστόσο σημειώνει πως οι άνθρωποι που ανήκαν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ζούσαν σε αυτά και η λέξη δεν χαρακτήριζε ένα είδος δραστηριότητας αλλά μάλλον ένα χώρο.38 Ο Charles Booth, κοινωνικός ερευνητής που μελετούσε τη ζωή της εργατικής τάξης του Λονδίνου στα τέλη του 19ου αιώνα, διαπιστώνει πως «όλα τα slums χαρακτηρίζονταν από ένα αμάλγαμα ετοιμόρροπων κατοικιών, υπερπληθυσμού, φτώχιας και εξαχρείωσης.» Λαμβάνοντας υπόψη το κίνημα των φιλελεύθερων τον 19ο αιώνα, δεν πρέπει να παραβλέψουμε την ηθική διάσταση του φαινομένου των slums, όπου μέσα από αυτό το πρίσμα γίνονταν αντιληπτά ως «τόποι όπου τα κοινωνικά “κατακάθια” σάπιζαν μέσα σε ένα ανήθικο και συχνά ταραχώδες περιβάλλον.»39 Μια διαφορετική άποψη έχει ωστόσο ο ιστορικός William Hoskins στο βιβλίο του The Making of the English Landscape. Σύμφωνα με αυτό, η λέξη “slum” έχει την προέλευσή της στην γεωλογία της περιοχής στο οποίο χτίστηκαν οι βιομηχανίες μεγάλης κλίμακας στην Αγγλία. Εξηγεί πως αφού η δύναμη του ατμού δεν ήταν ακόμη διαθέσιμη για τα τρένα στις αρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης, η χρήση φορτηγών πλοίων για τη μεταφορά των πρώτων υλών και των τελικών προϊόντων ήταν απαραίτητη. Ως εκ τούτου, οι βιομηχανίες βρίσκονταν κοντά σε κανάλια, συχνά σε εδάφη που είχαν έλλειψη επαρκούς αποχέτευσης. Ο όρος για αυτές τις ελώδεις εκτάσεις ήταν “slump”, που σημαίνει υγρός βούρκος. «Τα περισσότερα από τα καταλύματα για την εργατική τάξη αναπτύχθηκαν κοντά στα εργοστάσια και, κατά συνέπεια, τα slums ήταν οι περιοχές κατοίκησης που συχνά υπέφεραν από προβλήματα αποχέτευσης.»40 Μιλώντας για τον ορισμό που δίνεται στη λέξη “slum” σήμερα, θα λάβουμε υπόψη κυρίως αυτόν που δίνει το UN-Habitat στην παγκόσμια έκθεση για τους οικισμούς το 2003 The Challenge of Slums. Ξεκινώντας την ανάλυση του όρου, οι συγγραφείς αναφέρουν πως χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα ευρύ φάσμα οικισμών χαμηλών εισοδημάτων ή/και με κακές ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης. ”Slum”, στην απλούστερη μορφή του, είναι «μια πυκνοκατοικημένη αστική περιοχή που χαρακτηρίζεται από υποβαθμισμένη στέγαση και αθλιότητα». Αυτός ο ορισμός περιλαμβάνει τα 38 Davis, M. [2006], σελ. 21 39 ό.π., σελ. 22 40 De Maat, S. [2016] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017)

34 ουσιώδη χαρακτηριστικά των “slums”: υψηλές πυκνότητες και χαμηλά πρότυπα στέγασης (δομή και υπηρεσίες), και “εξαθλίωση”. «Τα δύο πρώτα κριτήρια είναι φυσικά και χωρικά, ενώ το τρίτο είναι κοινωνικό και αναφέρεται στον τρόπο ζωής των κατοίκων»41 Είναι αξιοσημείωτο το πόσο ευρεία είναι η έννοια της λέξης “slum” καθώς μέσα σε αυτό τον όρο βρίσκεται ένα πλήθος διαφορετικών οικισμών και κοινοτήτων. Για παράδειγμα, οι κατοικίες σε ένα “slum” ποικίλουν από απλές καλύβες σε πιο μόνιμες δομές. Η παραδοσιακή έννοια ωστόσο της λέξης είναι η εξής: «περιοχές κατοικίας που κάποτε ήταν σεβαστές ή ακόμα και επιθυμητές, αλλά που έκτοτε επιδεινώθηκαν καθώς οι αρχικοί κάτοικοι έχουν μετακινηθεί σε νέες και καλύτερες περιοχές των πόλεων.» Μετά από αυτή τη διαδικασία της μετακίνησης, η κατάσταση των σπιτιών χειροτέρευσε, και οι μονάδες κατοίκησης έχουν σταδιακά υποδιαιρεθεί και ενοικιάζονται σε ομάδες χαμηλότερου εισοδήματος. Τα “slums” όμως δεν είναι μόνο περιοχές κατοίκησης αλλά και τεράστιοι ανεπίσημοι οικισμοί που γίνονται γρήγορα «η πιο ορατή έκφραση της αστικής φτώχειας στις αναπτυσσόμενες πόλεις του κόσμου.»42 Προκύπτει το συμπέρασμα πως μέσα από όλες αυτές τις αποδώσεις της έννοιας, υπάρχει η έλλειψη ενός κοινού ορισμού. Και από εκεί ξεκινάει η αδυναμία στην καταγραφή και μέτρηση των slums “slums”. Τα γενικά μέσα παρακολούθησης, όπως οι εθνικές απογραφές πληθυσμού, οι δημογραφικές έρευνες, οι έρευνες υγείας και οι παγκόσμιες έρευνες, εφόσον δεν έχουν ενσωματώσει την απαρίθμηση αυτών, παρέχουν μεταβλητές όπως “μέρος της παράνομης στέγασης” ή “ποσοστό των καταπατητών”. Για τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες παρέχονται μόνο ποιοτικές πληροφορίες σχετικά με την αστική φτώχεια, καθώς «η παραγκούπολη συχνά δεν αναγνωρίζεται και δεν αντιμετωπίζεται από τις δημόσιες αρχές ως αναπόσπαστο ή ίσο μέρος της πόλης.»43 Υπάρχουν και άλλοι οργανισμοί που παρέχουν παρόμοιους ορισμούς, όπως αυτός του Cities Alliance Action Plan: «τα slums είναι παραμελημένες περιοχές των πόλεων, όπου οι συνθήκες στέγασης και διαβίωσης είναι τρομερά κακές. Τα slums κυμαίνονται από υψηλής πυκνότητας, άθλιες διαμονές στο κέντρο της πόλης σε παράνομους οικισμούς χωρίς νομική αναγνώριση ή δικαιώματα, που εξαπλώνονται στις παρυφές των πόλεων. Τα slums έχουν διάφορα ονόματα, favelas, kampungs, bidonvilles, tugurios, αλλά μοιράζονται τις ίδιες άθλιες συνθήκες διαβίωσης.»44 Μέσα σε αυτή τη σύγχυση ορισμών που βρίσκουμε από διάφορες πηγές παρουσιάζεται το εξής ζήτημα: η έλλειψη ενός λειτουργικού ορισμού που επιτρέπει να διαπιστωθεί αν μια περιοχή είναι “slum” ή όχι. Στην πράξη, όταν ήταν αναγκαία η εύρεση ενός τέτοιου ορισμού, οι περιοχές χαρακτηρίστηκαν 41 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 8 42 ό.π., σελ. 9 43 ό.π., σελ. 10 44 ό.π., σελ. 10

35 ως “slums” συνήθως από χωροτάκτες κάνοντας αυτοσχέδιες (πρωτογενείς) έρευνες. Το UN-Habitat, αναγνωρίζοντας αυτό το πρόβλημα, δηλώνει πως θα ήταν καλύτερο να υπάρξει ένας πιο καθολικός και αντικειμενικός ορισμός, διότι «οι πιο σημαντικοί δείκτες που σχετίζονται με το έργο του UN-Habitat (δηλαδή τα slums), η ανασφαλής κατοίκηση και η φτώχεια, είναι όροι που δεν έχουν σαφείς και καθολικά αποδεκτούς ορισμούς.»45 Ως συμπέρασμα αυτού, προκύπτει ο λειτουργικός ορισμός του “slum” «που έχει πρόσφατα προταθεί για μελλοντική διεθνή χρήση και ορίζει μια παραγκούπολη ως μια περιοχή που συνδυάζει, σε διάφορους βαθμούς, τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (μόνο για τα φυσικά και νομικά χαρακτηριστικά οικισμού, και εξαιρώντας τις πιο δύσκολες κοινωνικές διαστάσεις)46: o

ανεπαρκή πρόσβαση σε ασφαλές νερό

o

ανεπαρκή πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υγιεινής και άλλες υποδομές

o

κακή δομική ποιότητα της στέγασης

o

υπερπληθυσμό

o

ανασφαλή κατάσταση μόνιμης κατοικίας.»47

Ο Davis αναφέρει για τους συγγραφείς του The Challenge of Slums πως «αποφεύγουν τις βικτοριανές προκαταλήψεις, αλλά κρατάνε τον κλασσικό ορισμό: υπερπληθυσμός, φτωχικές και αυτοσχέδιες κατοικίες, ανεπαρκής πρόσβαση σε φρέσκο νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής, καθεστώς ανασφάλειας.»48 Όσον αφορά την ελληνική απόδοση του όρου “slum”, η πιο συνήθης είναι “παραγκούπολη”. Ωστόσο, πρόκειται για έναν ευρύ ορισμό που μπορεί να περιλαμβάνει έννοιες όπως “παράνομος οικισμός”, “αυθαίρετος οικισμός“, “αυθόρμητος οικισμός“ και δεν χαρακτηρίζεται τόσο από τα κατασκευαστικά υλικά όσο γενικότερα από τις συνθήκες που επικρατούν. Στην παρούσα εργασία, θα χρησιμοποιήσω κυρίως την αγγλική ορολογία, καθώς θέλω να αποφύγω την σύγχυση που μπορεί να προκαλέσει η οποιαδήποτε ελληνική απόδοση.

45 ό.π., σελ. 10 46 ό.π., σελ. 12 (Ο συγκεκριμένος λειτουργικός ορισμός προτάθηκε από το United Nations Expert Group Meeting (EGM) που πραγματοποιήθηκε στο Ναϊρόμπι 28 έως 30 Οκτωβρίου 2002.)

47 ό.π., σελ. 12 48 Davis, M. [2006], σσ. 22-23

Εικόνα 11: εβραϊκό γκέττο στη Νέα Υόρκη

37

ΓΚΕΤΟ ΚΑΙ SLUM: ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ Σημαντικό είναι να διαχωριστεί η έννοια του γκέτο από αυτή του slum, αν και όπως θα διαπιστωθεί, είναι δύο φαινόμενα με αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Η πρώτη φορά που ο όρος γκέτο κάνει την εμφάνισή του είναι στη Βενετία το 1516, αν και η ακριβής καταγωγή του όρου δεν έχει εξακριβωθεί. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τον εγκλεισμό που βίωναν οι Εβραίοι, όμως, μέσα από ιστορικές μελέτες, παρατηρείται πως προϋπήρχε σαν κατάσταση πριν καθοριστεί με το συγκεκριμένο όνομα, και αφορούσε ορισμένες κατηγορίες πληθυσμού οι οποίες στιγματίζονταν, ήταν δηλαδή αποκλεισμένες και τα άτομα αυτά υπόκειντο σε απαγορεύσεις και περιθωριοποίηση. «Συνήθως, ήταν νομικά κατοχυρωμένες περιοχές, που αποτελούσαν ένα επίσημο σύστημα αρνητικών διακρίσεων. Σύμφωνα με τον Wacquant, ο όρος δηλώνει ένα οριοθετημένο αστικό τμήμα, στο οποίο ισχύουν θεσμοί και ένα σύνολο αντιλήψεων και προτύπων, που αφορούν διαφορετικά τμήματα του πληθυσμού».49 Σήμερα, ένα γκέτο είναι μία περιοχή στην οποία μία ομάδα ανθρώπων με κοινά χαρακτηριστικά λόγω του πολιτισμού ή της θρησκείας ή της διαφορετικότητάς τους ζουν σαν ομάδα μέσα σε ένα πλαίσιο απομόνωσης. Ως αποτέλεσμα, καλλιεργείται κοινό αίσθημα και συλλογική συνείδηση στους κατοίκους που νιώθουν αποκλεισμένοι από την υπόλοιπη κοινωνία, αν και η απομόνωση αυτή έχει δημιουργηθεί για να περιορίσει και να ελέγξει το πλήθος. Παρατηρείται πως τον όρο, από την εποχή που χρησιμοποιούνταν κυρίως για την περιοχή που αναγκάστηκαν να ζουν οι Εβραίοι στην Ευρώπη, τον αντιλαμβανόμαστε τώρα ως «μια ευρεία έννοια αφού περιλαμβάνει τις περιοχές, που χαρακτηρίζονται από ένδεια, τις παραγκουπόλεις και γενικότερα αυτές, που βρίσκονται συσσωρευμένα κτίρια και στις οποίες εγκαταστάθηκαν κυρίως μετανάστες.» Ωστόσο, τα slums, σε αντίθεση με τα γκέτο, δεν αποτελούν ένα τρόπο ζωής, καθώς οι κάτοικοί τους δεν παραμένουν νόμιμα σε αυτά και κινδυνεύουν από εκδίωξη.50 Προκύπτει λοιπόν το συμπέρασμα πως ορισμένα γκέτο που π.χ. γνώρισαν περιόδους άνθησης δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως slums και το αντίστροφο, κάποια slums δεν μπορούν να θεωρηθούν γκέτο παρά μόνο κατά κάποια μεταφορική έννοια. «Ο αποκλεισμός όμως και η κακομεταχείριση, που υπέστησαν οι περιθωριοποιημένοι από την κοινωνία και την εξουσία συνέδεσε τους δύο όρους. Οι παραγκουπόλεις “γκετοποιήθηκαν” και τα γκέτο αποτελούνταν από παραγκουπόλεις.»51

49 Τσιάρα, Ρ. [2009], σελ 4 50 ό.π., σελ 5 51 ό.π., σελ 6

Εικόνα 12: τί πρέπει να ληφθεί υπόψη για την παροχή στέγης, σύμφωνα με το UN-Habitat

Εικόνα 13: κατηγορίες χωρικής ανάλυσης των slums, σύμφωνα με το UN-Habitat

39

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Μιλώντας με αριθμούς, ένας στους τρεις κατοίκους της πόλης (το ένα έκτο του παγκόσμιου πληθυσμού) ζει σε slums. Εκτιμάται πως ο αριθμός αυτός μπορεί να διπλασιαστεί σε 30 χρόνια. Μέχρι το 2050, σύμφωνα με την έκθεση των Ηνωμένων Εθνών, μπορεί να υπάρχουν 3,5 δισεκατομμύρια κάτοικοι των παραγκουπόλεων, ενώ το σύνολο του αστικού πληθυσμού θα αγγίζει τα 6 δισεκατομμύρια.52 Συνοπτικά, οι λόγοι για τους οποίους δεν έχει δοθεί ακόμα ένας ποσοτικός ορισμός των slums είναι οι εξής: o

Δεν αρκεί μία παράμετρος για να οριστεί η έννοια του slum.

o

Το slum είναι σχετική έννοια. Για παράδειγμα, αυτό που θεωρείται ως ένα slum σε μια πόλη θα θεωρηθεί ως επαρκές σε άλλη πόλη - ακόμη και στην ίδια χώρα.

o

Υπάρχουν τοπικές διαφοροποιήσεις που δεν επιτρέπουν τον καθορισμό διεθνών κριτηρίων.

o

Οι αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στα slums είναι τόσο γρήγορες που τα κριτήρια και τα ευρήματα ερευνών δεν μπορούν να είναι έγκυρα για μεγάλο χρονικό διάστημα.

o

Τα slums, όπως η φτώχεια και ασφαλής κατοχή, είναι πολυδιάστατου χαρακτήρα. Μερικά από τα χαρακτηριστικά των slums, όπως η πρόσβαση σε φυσικές υπηρεσίες ή η πυκνότητα, μπορεί να οριστεί με σαφήνεια, και άλλοι, όπως το κοινωνικό κεφάλαιο, δεν μπορεί. Ακόμη και με καλά καθορισμένους δείκτες, η μέτρηση μπορεί να είναι πολύ προβληματική, και αποδεκτά σημεία αναφοράς δεν είναι εύκολο να διαπιστωθούν.53

Έχοντας μελετήσει τις μεταβλητές και τους βασικούς παράγοντες που καθιστούν μια περιοχή “slum”, προκύπτουν τα χαρακτηριστικά της έννοιας, όπως αυτά χρησιμοποιούνται από «τις εθνικές και τοπικές κυβερνήσεις, τις στατιστικές υπηρεσίες, τους οργανισμούς που ασχολούνται με θέματα των slums και από την κοινή αντίληψη του φαινομένου: o

έλλειψη των βασικών υπηρεσιών

o

υποτυπώδης στέγαση ή παράνομες και ανεπαρκείς κτιριακές δομές/κατασκευές

52 Taher, Μ., Arefeen, I. [2014] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 53 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 11

Εικόνα 14: oι λόγοι δημιουργίας slum, σύμφωνα με το UN-Habitat

41 o

συνωστισμός και υψηλή πυκνότητα κατοίκησης

o

ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης και επικίνδυνα περιβάλλοντα

o

ανασφάλεια κατοχής

o

φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός

o

ελάχιστο μέγεθος οικισμού (ένα slum, για παράδειγμα, δεν μπορεί να είναι μία κατοικία)»54

ΑΙΤΙΑ Όπως παρατηρείται από την παραπάνω ανάλυση, τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με παράνομους οικισμούς και slums ποικίλλουν από τόπο σε τόπο. Η αστική υποβάθμιση, τα υψηλά ποσοστά φτώχειας και η ανεργία είναι τα πιο ορατά. Δεν πρέπει όμως να παραμεληθεί και η κοινωνική διάσταση του προβλήματος καθώς στα slums πολλές φορές παρατηρούνται υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας, τοξικομανίας, αλκοολισμού, ψυχικών ασθενειών και αυτοκτονίας. Οι κάτοικοι slums, υποφέροντας από ανθυγιεινές συνθήκες, κακή διατροφή και έλλειψη βασικής υγειονομικής περίθαλψης, νοσούν σε ασυνήθιστα για τον αναπτυγμένο κόσμο επίπεδα. Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι επιλέγουν να ζουν σε αυτές τις περιοχές για αρκετούς λόγους.55 Η υψηλή αστικοποίηση είναι αυτή που προκαλεί την εμφάνιση slums κατά τη διάρκειά της. Η έλλειψη στέγασης και η αδυναμία απορρόφησης στην πόλη είναι δυσανάλογη του εργατικού δυναμικού που εισρέει από την ύπαιθρο προς την πόλη.56 Επομένως, οι οικονομικές δυσκολίες που τους αποτρέπουν από οποιοδήποτε άλλο τύπο στέγασης και η ελευθερία από το ενοίκιο και τις υποχρεώσεις των πολιτών, τους αναγκάζει να ζουν σε slums. Για τα εκατομμύρια των φτωχών στις αναπτυσσόμενες χώρες του κόσμου, οι παράνομοι οικισμοί στις αστικές περιοχές είναι η αναπόφευκτη “λύση”, όσο οι τελευταίες προσφέρουν οικονομίες διαφόρων κλιμάκων. Το μέγεθος των μεγάλων πόλεων θα συνεχίσει να αυξάνεται, προσελκύοντας μετανάστες, κυρίως από αγροτικές περιοχές αλλά και από άλλες αναπτυσσόμενες αστικές περιοχές. Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες υπήρξαν ορόσημο όσον αφορά την αύξηση παράνομων οικισμών λόγω αυτής της τάσης μετανάστευσης από την ύπαιθρο προς τις αστικές περιοχές. «Παράνομοι οικισμοί και slums έχουν σχηματιστεί κυρίως λόγω της αδυναμίας της 54 ό.π., σελ. 11 55 Taher, Μ., Arefeen, I. [2014] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 56 De Maat, S. [2016] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017)

42 διοίκησης της εκάστοτε πόλης να σχεδιάσει και να παρέχει οικονομικά προσιτή στέγαση για το μερίδιο του αστικού πληθυσμού με χαμηλό εισόδημα.» Ως εκ τούτου, η λύση στέγασης για τον πληθυσμό χαμηλού εισοδήματος που ζει σε αστικές περιοχές, είναι η στέγαση σε παράνομους οικισμούς-slums.57 Όπως εξηγεί και ο καθηγητής Akhtar Chauhan στο άρθρο του Learning from Slums, «τα slums είναι το αποτέλεσμα του κενού μεταξύ της ζήτησης και της νόμιμης και επίσημης παροχής κατοικιών στην αγορά στέγασης.» Συνεχίζει λέγοντας πως τα slums θεωρήθηκαν ως ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που επηρεάζουν τα αστικά περιβάλλοντα στις μητροπολιτικές περιοχές των αναπτυσσόμενων αλλά και των αναπτυγμένων χωρών. Από το 1987, το λεγόμενο “Year of the Shelter for the Homeless” (ένα πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών), υπάρχει αυξημένη ανησυχία για τους άστεγους και τους κατοίκους slums. Ως αποτέλεσμα, η πολιτική περί “αφαίρεσης” των slums έχει αλλάξει και κατευθύνεται προς την βελτίωση των συνθηκών σε αυτά, την αποκατάστασή τους και τα προγράμματα ανάπτυξής τους.58 Πέρα από τη ροή μεταναστών από αγροτικές σε αστικές περιοχές, την αγορά στέγασης και την οικονομία, σημαντική αιτία μετανάστευσης και εγκατάστασης σε slums είναι η βία. Η μετανάστευση προσφύγων είναι αυτή που τροφοδοτεί τον σχηματισμό αρκετών slums, ιδιαίτερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Αυτό που κάνει αυτές τις δύο κατηγορίες μεταναστών να διαφέρουν είναι ότι οι άνθρωποι στην πρώτη ομάδα επιλέγουν να μεταναστεύσουν σε μία ορισμένη από αυτούς στιγμή, ενώ η δεύτερη ομάδα οποιαδήποτε στιγμή είναι αναγκασμένοι να φύγουν, λόγω των συνθηκών. Οι φυσικές καταστροφές ή η ανθρώπινη βία είναι αυτή που προκαλεί αυτή τη μετατόπιση. Οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τα σπίτια τους λόγω ηφαιστειακών εκρήξεων, πλημμυρών και πολέμων. «Αν το σπίτι δεν έχει ήδη καταστραφεί, μια απειλητική για τη ζωή κατάσταση είναι ένας λόγος αρκετός για να μεταναστεύσουν. Από τη φύση της, η αναγκαστική εκτόπιση ενός πρόσφυγα σημαίνει ότι ένα μέρος των αποκτηθέντων περιουσιακών στοιχείων δεν μπορεί να μεταφερθεί στη μετανάστευση.»59 Ένας αγροτικός (οικονομικός) μετανάστης μετακινείται προσδοκώντας να κάνει μια καλύτερη αρχή. «Το κίνητρο για την οικονομική μετανάστευση είναι το δέλεαρ της πόλης. Οι πρόσφυγες δρουν από το κίνητρο της απέλασης.»60 Ένας εξίσου σημαντικός λόγος δημιουργίας slum είναι ένα τρίτο ρεύμα μεταναστών: αυτό που προκαλείται από εκτοπίσεις. Αυτές οι αναγκαστικές μεταναστεύσεις αποτελούν στην πραγματικότητα ένα συνδυασμό των δύο προηγούμενων μορφών μετανάστευσης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το Σοβέτο και τα Cape Flats, στις οποίες περιοχές, υπό το καθεστώς του apartheid στη Νότια 57 Taher, Μ., Arefeen, I. [2014] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 58 Chauhan, A. [1996], σελ. 1 59 ό.π., σελ. 1 60 De Maat, S. [2016] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017)

43 Αμερική, πολλοί γηγενείς Αφρικανοί εξαναγκάστηκαν να μετατοπιστούν, οδηγώντας αυτές σε έντονο υπερπληθυσμό.61 Συμπεραίνοντας, τα υψηλά ποσοστά αστικοποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες οδηγούν σε ένα μεγάλο και συχνά προβληματικό ζήτημα της παροχής στέγης, ειδικά για αυτούς που ζουν σε αστική φτώχεια. Πέρα από την μετανάστευση αγροτικού πληθυσμού σε αστικές περιοχές, στο φαινόμενο των slums συμβάλλουν και οι ροές από πρόσφυγες και από εξαναγκαστικές εκτοπίσεις πληθυσμού γενικότερα. Αναλύοντας τα αίτια δημιουργίας των slums και τα χαρακτηριστικά τους, είναι πιο εύκολο να ερευνηθούν οι βασικές χωρικές εκφράσεις των slums, όπως αυτές παρουσιάζονται σε πολυάριθμα παραδείγματα ανά τον –αναπτυσσόμενο- κόσμο.

61 ό.π.

Εικόνα 15: σύγκριση πληθυσμών σύμφωνα με το αν ζουν ή όχι σε περιοχές slum

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΩΝ SLUMS

47

ΕΠΙΣΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΕΠΙΣΗΜΗ ΠΟΛΗ – ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ

Έχοντας ήδη αναφερθεί στην έννοια της πόλης και στα στοιχεία που την καθορίζουν, είναι σημαντικό να προηγηθεί μία σύντομη διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ του επίσημου και του ανεπίσημου χώρου στις πόλεις, ιδιαίτερα στις μητροπόλεις και τα μεγάλα αστικά κέντρα. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα επικεντρώνεται στις μεγάλες εκτάσεις γης, συνήθως αυθαίρετης ή/και παράνομης κατοχής (καταπάτησης) όπου και δημιουργούνται slums, αλλά και σε άλλες περιοχές που έχουν τα περισσότερα (αν όχι όλα) από τα χαρακτηριστικά αυτών. Ανά περιόδους, έχουν προκύψει μέσα από μελέτες θεωρίες για την οργάνωση της πόλης. Πιο συγκεκριμένα, μία από τις βασικότερες θεωρήσεις της πόλης που αναφέρει η διεθνής βιβλιογραφία είναι αυτή του Burgess (βλ. Εικόνα ). «Κατά την θεωρία των “ομόκεντρων κύκλων” (1921), η πόλη παίρνει μια συγκεκριμένη μορφή ομόκεντρων ζωνών, που αντικατοπτρίζουν κοινωνικές σχέσεις. Ξεκινώντας από ένα κεντρικό πυρήνα, οι ζώνες αναπτύσσονται περιμετρικά. Κάθε ζώνη περιέχει χαρακτηριστικό πληθυσμό ή μείγμα δραστηριοτήτων. Η θεωρία των ομόκεντρων κύκλων, είναι μια πολύ απλουστευμένη περιγραφική θεώρηση της δομής των αμερικανικών πόλεων στην περίοδο του Μεσοπολέμου.»62 Άλλες δύο εξίσου σημαντικές θεωρίες που ακολούθησαν αυτή του Burgess και προσπάθησαν να δώσουν μια πιο ρεαλιστική ανάγνωση της δομής πόλης είναι η θεωρία των «τομέων» (Hoyt, βλ. Εικόνα ) και η θεωρία των «πολλαπλών πυρήνων». Στην πρώτη, υπογραμμίζεται ο ρόλος των μεγάλων κυκλοφοριακών αξόνων που ξεκινούν ακτινωτά από το κέντρο. Οι ομόκεντροι κύκλοι που δημιουργούνται αλλάζουν σχήμα αναλόγως τις έλξεις των κυκλοφοριακών αρτηριών και επιτρέπουν μία ελαστικότερη περιγραφή των ζωνών, που μετατρέπονται σε τομείς.63 Η δεύτερη, όπως περιγράφει και η ονομασία της, «υπογραμμίζει τη σημασία των δευτερευόντων κέντρων στην πόλη, που έρχονται να πλαισιώσουν τον πυρήνα.»64

62 Πολυδωρίδης, Ν. [2000], σελ. 88 63 ό.π., σελ. 88 64 ό.π., σελ. 88

5

3

6

4

4

3 2

4 1

1

5

4 6

3

Εικόνα 16: μοντέλα πόλεων του Burgess (θεωρία των ομόκεντρων κύκλων) και του Hoyt (θεωρία των τομέων) 1 - Κεντρική εμπορική περιοχή 2 - Εσωτερική αστκή περιοχή 3 - Κατοικίες χαμηλών εισοδημάτων 4 - Κατοικίες μεσαίων εισοδημάτων 5 - Κατοικίες υψηλών εισοδημάτων 6 - Βιομηχανική περιοχή

49 Είναι λοιπόν φανερό πως αυτά τα μοντέλα δεν έχουν κάποια σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα. Οι πόλεις συνεχώς αλλάζουν και εξελίσσονται, αποτελούν ένα ζωντανό οργανισμό στον οποίο πλέον είναι δύσκολο να μπουν αυστηρά όρια, πέρα από μία ανάγνωση των βασικών ζωνών της (κέντρο, περιφέρεια, περιαστικός χώρος). Ακόμα και από εργαλεία όπως το Google Earth, Open Street Maps, κ.ά. γίνεται αντιληπτή η πολυπλοκότητα της πόλης και η δυσκολία καθορισμού των ορίων της. Οι μορφές που μπορεί να πάρει η πόλη σε συνδυασμό με το φαινόμενο της αστικής διάχυσης (ανεπίσημη πόλη, περιαστικός χώρος) δεν επιτρέπει με ευκολία τον εντοπισμό των ορίων της. Μπορεί να είναι τόσο εύκολα αναγνώσιμα όσο π.χ. σε μία περιφραγμένη κοινότητα ή σε ένα προάστιο πόλης εκτός του περιαστικού της χώρου, αλλά σε άλλες περιπτώσεις η ανεπίσημη πόλη να είναι τόσο σταδιακά ενταγμένη στον ιστό της (επίσημης) πόλης που καθιστά δύσκολη την οριοθέτησή της. Η χαρτογραφική προσέγγιση με στόχο την ανάγνωση της ανεπίσημης πόλης στο χώρο μπορεί να έχει αρκετές αποκλείσεις αλλά περιλαμβάνει κάποια στοιχεία εύκολα αντιληπτά: εκτάσεις πρασίνου, υγρό στοιχείο ως όριο (θάλασσα, ποτάμια κ.τ.λ.), έντονες εναλλαγές στην πυκνότητα του δομημένου χώρου κ.ά. Με βάση αυτή την προσέγγιση, επέλεξα να κατηγοριοποιήσω τα slums του αναπτυσσόμενου κόσμου, λαμβάνοντας υπόψη την μορφολογία τους. Ακολουθεί, λοιπόν, μία διερεύνηση των διαφορετικών χωρικών εκφάνσεων των slums στις πόλεις στις οποίες ανήκουν, χρησιμοποιώντας τα εξής εργαλεία: Google Maps, Google Earth και Open Street Map.

Εικόνα 17: Torre David

Εικόνα 18: Torre David, Venice Biennale 2012

51

ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΣΗ

Με σκοπό να διερευνηθεί το φαινόμενο των slums και έτσι να επιτευχθεί μία συστηματοποίηση των εκφάνσεών του, έπρεπε να επιλέξω ένα κριτήριο που θα μου έβγαζε αρκετά έγκυρα αποτελέσματα. Θα μπορούσα να κάνω μία αναζήτηση, για παράδειγμα, με κριτήριο το πόσο κοντά ή όχι βρίσκονται στο κέντρο της πόλης, ή το κατά πόσο καλά ενταγμένα είναι στην υπόλοιπη επίσημη πόλη μέσω υποδομών. Μέσα από τη διερεύνηση και τη μελέτη πολύ περισσότερων παραδειγμάτων, κατέληξα στα ακόλουθα, τα οποία με βοήθησαν να καθορίσω και το κριτήριο της ομαδοποίησής τους. Επέλεξα να ομαδοποιήσω τα slums με βάση τη σαφή αναγνώριση ή όχι των ορίων τους, καθώς αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο είχα τις λιγότερες αποκλίσεις.

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΩΝ SLUMS Τα slums αποτελούν κυρίως ένα αποτέλεσμα αυθόρμητης, ασχεδίαστης δόμησης, χωρίς να ακολουθεί κάποιες κατευθυντήριες γραμμές ως προς τα όρια επέκτασης της εκάστοτε πόλης. Προκύπτει λοιπόν πως η μορφή του κάθε slum είναι οργανική και εν πολλοίς δεν ορίζεται εύκολα στο χώρο. Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο φαινόμενο των slums είναι η κατακόρυφη ανάπτυξη αυτών ή η κατάληψη πολυκατοικιών που εξασφαλίζουν παρόμοιες πυκνότητες πληθυσμού αντίστοιχες με άλλα μεγάλα slums με μικρότερη έκτασης γης. Σημαντικό παράδειγμα αυτής της κατηγορίας slum είναι το Torre David, ένας πύργος 45 ορόφων στο Καράκας, σχεδιασμένο από τον βενεζουελάνο αρχιτέκτονα Enrique Gómez. Όταν ο χρηματοδότης του κτιρίου, ο David Brillembourg, απεβίωσε το 1993, αυτό εγκαταλείφθηκε και στη συνέχεια έγινε το σπίτι και η κοινότητα για πάνω από 1.000 οικογένειες, παράνομα και μη έχοντας καμία ασφάλεια ιδιοκτησίας. Το 2014 συνάφθηκε συμφωνία μεταξύ της κυβέρνησης της Βενεζουέλας και κινέζων επενδυτών για την ανακαίνιση του συγκροτήματος για τον αρχικό στόχο – ένα εμπορικό κέντρο και κτίριο γραφείων. Για το λόγο αυτό, ξεκίνησε η διαδικασία των εξώσεων και η μετατόπιση των οικογενειών σε κοινωνικές κατοικίες.65 Αυτή η αμφιλεγόμενη κίνηση της κυβέρνησης πυροδότησε το διάλογο για τη σημασία του κτιρίου στη φυσική και κοινωνική γεωγραφία όχι μόνο του Καράκας αλλά όλης της Λατινικής Αμερικής. Οι Urban

65 Urban Think Tank [2014] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017)

Εικόνα 19: Ponte City

Εικόνα 20: Ponte City

53 Think Tank66 που ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα τονίζουν την έλλειψη παροχής κοινωνικής στέγης και καταδεικνύουν τα μεγαλεπήβολα σχέδια μεγάλης κλίμακας που περιλαμβάνουν απάλειψη των slums και επανατοποθέτησης των κατοίκων τους σε άλλες περιοχές. Προσθέτουν πως τα σημαντικά μαθήματα που παίρνει κανείς από αυτό που δημιούργησαν οι κάτοικοι τα 7 χρόνια της παραμονής τους στο κτίριο αξίζει να μελετηθούν. «Το Torre David είναι ένα κτίριο που έχει την πολυπλοκότητα μιας πόλης. Συνδυάζει την επίσημη κατασκευή και την ανεπίσημη προσαρμογή για να παρέχει επειγόντως αναγκαίες λύσεις και μας δείχνει πώς η επινοητικότητα bottom-up έχει την ικανότητα να αντιμετωπίζει τις επικρατούσες αστικές ελλείψεις.»67 Ο τύπος, που επανειλημμένα ασχολήθηκε με το κτίριο ιδιαίτερα μετά τις εξώσεις, διχάστηκε σε δύο ομάδες ανθρώπων, αυτούς που υποστηρίζουν ότι το Torre David ήταν μια ριζική λύση στο πρόβλημα της έλλειψης στέγασης στο Καράκας και σε αυτούς που αντιμετώπισαν την κατάσταση της κατάληψης του κτιρίου ως πρόβλημα για την συνέχιση της οικοδόμησής του. Κανείς όμως δεν μπορεί να διαφωνήσει με το γεγονός ότι το Torre David ήταν ένα πείραμα αυτόνομης οργάνωσης της αστικής ζωής και ότι δίνει τροφή για σκέψη αναφορικά με το πώς θα μπορούσε να υπάρξει στο μέλλον μια πιο βιώσιμη προσέγγιση στα slums και στον αστικό σχεδιασμό.68 Οι αναγκαστικές εκτοπίσεις των κατοίκων θυμίζουν το παράδειγμα του Dharavi: η κυβέρνηση σκοπεύει να κατεδαφίσει το slum και να αντικατασταθεί από επταώροφες πολυκατοικίες, παρέχοντας χώρους διαβίωσης σε 57.000 οικογένειες, σχεδόν τους μισούς κατοίκους του slum. Παρά την αναγκαία εξυγίανση του slum, οι κάτοικοι δηλώνουν πως είναι αντίθετοι με αυτό το σχέδιο καθώς δεν συμμετείχαν στον σχεδιασμό και οι αποφάσεις πάρθηκαν εν αγνοία τους.69 Αντίστοιχη περίπτωση κατακόρυφου slum είναι το Ponte City στο Γιοχάνεσμπουργκ. Το 54 ορόφων κτίριο στόχευε να στεγάσει την υψηλή αστική τάξη της πόλης τη δεκαετία του 1970, όπως και έγινε. Ακολούθησε την επόμενη δεκαετία η μετακίνηση των κατοίκων προς τα προάστια της πόλης και έτσι το κτίριο εγκαταλείφθηκε στα χέρια των μεταναστών από άλλες περιοχές της Αφρικής. Τα επίπεδα εγκληματικότητας ανέβηκαν κατακόρυφα και το κτίριο απέκτησε την χειρότερη φήμη στην πόλη. Έχει χαρακτηριστεί ως «το ψηλότερο και μεγαλύτερο αστικό slum του κόσμου, μια δυστοπία». Μετά από επεμβάσεις που έγιναν για αποκατάστασή του, το κτίριο εξυγιάνθηκε και προσφέρει πλέον τις απαραίτητες υποδομές. Σήμερα είναι το σπίτι 3.000 κατοίκων μεσαίας τάξης, φοιτητών, νέων 66 Οι Urban Think Tank με έδρα το Καράκας είναι ένα διεπιστημονικό studio αφιερωμένο σε projects που επικεντρώνονται σε κοινωνική αρχιτεκτονική και την ανεπίσημη ανάπτυξη.

67 Urban Think Tank [2014] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 68 Speed, B. [2014] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 69 http://www.seos-project.eu/modules/landuse/landuse-c02-p20.gr.html (τ.π. Σεπτέμβριος 2017)

Εικόνα 21: Kowloon Walled City

Εικόνα 22: Kowloon Walled City

55 επαγγελματιών και κάποιων μεταναστών. Αν και παραμένει μια επικίνδυνη περιοχή (διαθέτει έλεγχο 24 ώρες το 24ωρο στην είσοδο), το Ponte έχει γίνει σύμβολο ελπίδας στην εμπορική πρωτεύουσα της Νότιας Αφρικής. Αυτό που κάποτε ήταν η πιο κακόφημη περιοχή του Γιοχάνεσμπουργκ αποτελείται πια από καλλιτεχνικά στούντιο και μοντέρνα διαμερίσματα.70 Συγκρίνοντας, τα δύο κτίρια έχουν περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές. Η σχέση της topdown οικοδόμησης με την καταπάτηση αυτών των χώρων εμπνέει τη συζήτηση περί συνεργασίας κυβερνήσεων και κατοίκων slum, όχι για την ριζική εκτόπιση αυτών αλλά για την βελτίωση των συνθηκών στους χώρους που κατοικούν και τη σταδιακή ένταξή τους στο αστικό σύνολο. Ωστόσο, υπάρχουν και κατακόρυφα slum που προκύπτουν από bottom-up πρωτοβουλίες. Ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα κατακόρυφου slum παγκοσμίως είναι αυτό του Kowloon Walled City στο Χονγκ Κονγκ. Κάποτε ήταν η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή στον κόσμο, πριν κατεδαφιστεί ολοσχερώς το 1994. Το συγκρότημα αποτελούνταν από περίπου 300 πολυώροφα κτίρια που συνδέονταν μεταξύ τους και στέγαζαν 33.000 οικογένειες και επιχειρήσεις. Στην οικοδόμηση των κτιρίων δεν συμμετείχε ούτε ένας αρχιτέκτονας, καθώς η περιοχή ξεκίνησε να αναπτύσσεται από την είσοδο καταπατητών κατά τη διάρκεια της κατάληψης του Χονγκ Κονγκ από την Ιαπωνία στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένας ακόμα σημαντικός παράγοντας που συντέλεσε στην κατάληψη του χώρου ήταν το γεγονός ότι ήταν άνομος, δεν ανήκε ούτε στην κινέζικη ούτε στην βρετανική κυβέρνηση (που διοικούσε το Hong Kong).71 Το Kowloon Walled City σύντομα χαρακτηρίστηκε από εγκληματικές συμπεριφορές και άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Μία μεγάλη πυρκαγιά το 1977 έδωσε την αφορμή για σοβαρές αλλαγές στο συγκρότημα που θα παρείχαν υποδομές στους κατοίκους όπως ρεύμα και νερό. Παρά τις αλλαγές αυτές, η κυβέρνηση της Κίνας, στην οποία παραχωρήθηκε το Kowloon, απαίτησε λόγω των συνθηκών την κατεδάφισή του.72 Οι εξώσεις ξεκίνησαν το 1991 και μέχρι το 1992 είχαν ολοκληρωθεί, παρόλο που πολλοί κάτοικοι διαμαρτυρήθηκαν και δήλωναν πως ήταν ευχαριστημένοι με τις συνθήκες του συγκροτήματος, ίσως φοβούμενοι πως με την επανατοποθέτησή τους σε διαφορετική περιοχή της πόλης θα χάσουν τις δουλειές τους (όπως φαίνεται και στο παράδειγμα του Torre David και στην μετατόπιση των κατοίκων σε ένα χωριό έξω από το Καράκας).73

70 David, S. [2015] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 71 Jacobs, H. [2018] (τ.π. Μάρτιος 2018) 72 http://cityofdarkness.co.uk/category/the_city/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) 73 Owen, P. [2012] (τ.π. Σεπτέμβριος 2017)

Εικόνα 23: gated community στο Ναϊρόμπι, Κένυα

57 Πέρα από τους πύργους-slums, υπάρχουν περιπτώσεις οι οποίες δεν ανήκουν στην κατηγορία της κατακόρυφης δόμησης αλλά σίγουρα δεν συμβάλλουν στο φαινόμενο της αστικής διάχυσης και περιορίζονται σε έναν ορισμένο χώρο, με σαφή όρια όπως είναι ένα οποιοδήποτε άλλο κτίσμα στο κέντρο μιας πόλης. Για παράδειγμα, τα cortiços στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας είναι η παραδοσιακή μορφή κεντρικού slum. Είναι ενοικιαζόμενα δωμάτια σε ένα υποδιαιρεμένο κτίριο σε κεντρικές περιοχές της πόλης και τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται σε περιοχές που έχουν υποβαθμιστεί (όπως εγκαταλελειμμένα κτίρια) κοντά σε υπηρεσίες της πόλης.74 Τα παραπάνω παραδείγματα αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις, εξαιτίας της μορφής τους και του τρόπου ανάπτυξής τους. Τα σαφή όρια του slum ως κτίριο δημιουργούν έντονο διαχωρισμό από την υπόλοιπη πόλη και ο εύκολος εντοπισμός του στον χώρο εντείνει τον κοινωνικό αποκλεισμό των κατοίκων. Πέρα από τα κτίρια και τις γειτονιές-slum στο κέντρο της πόλης, μεγάλες εκτάσεις κοντά στις παρυφές των πόλεων συνεχίζουν να αναπτύσσονται με σκοπό να κατοικηθούν από χαμηλά κοινωνικά στρώματα ενώ οι πλούσιοι συνεχίζουν να καταλαμβάνουν περιοχές εύκολης προσβασιμότητας.75 Ένα παράδειγμα τέτοιου διαχωρισμού είναι η δημιουργία περιφραγμένων κοινοτήτων (gated communities). Πώς όμως οι αναπτυσσόμενες χώρες, όπως αυτές της Λατινικής Αμερικής, οδηγήθηκαν σε αυτό το μοντέλο κατοίκησης; Μία από τις λειτουργικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που έχει βιώσει η Λατινική Αμερική, από την αρχή της ύπαρξής της μέχρι και τώρα, είναι η εμφάνιση των προαστίων, ως αποτέλεσμα της μεγάλης έκρηξης πληθυσμού από τις μετακινήσεις αγροτικού-αστικού περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, μιλώντας για τις μεταβολές στον πληθυσμό του Μεξικού και του Σάο Πάολο, «o πληθυσμός της πόλης του Μεξικού μεγάλωσε από περίπου 2.5 εκ. το 1950 σε σχεδόν 11 εκ. το 1975, ενώ η πόλη του Σάο Πάολο από 2.3 εκτοξεύθηκε στους 10 εκ. κατοίκους την ίδια περίοδο».76 Έτσι, ένα νέο είδος προαστίων που δημιουργείται στην Λατινική Αμερική είναι αυτό που περιλαμβάνει μεγάλης κλίμακας οικιστικά συμπλέγματα, που δεν αποτελούνται μόνο από κατοικίες αλλά και από εμπορικά καταστήματα, βιομηχανίες, γραφεία. Αυτά συνδέονται αμυδρά με τον υπόλοιπο ιστό της πόλης αλλά έχουν δικό τους σύστημα υποδομών. «Διαχωρίζονται συνήθως από το ευρύ κοινό με πύλες, φράχτες ή τοίχους και είναι εξοπλισμένες με ενισχυμένες συσκευές ασφαλείας». Αυτοί οι οικισμοί συνδέονται άμεσα με νέους τρόπους πρόσβασης στα κέντρα των πόλεων, όπου βρίσκονται οι βασικότερες τοποθεσίες για εργασία και εκπαίδευση.77

74 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 89 75 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 20 76 Heinrichs, D., Nuissl, H. [2013], σελ. 171 77 ό.π., σελ. 173

Εικόνα 24: η favela Paraisópolis, στο Morumbi, Σάο Πάολο

59 Πιο συγκεκριμένα, στην Πόλη του Μεξικού, οι περιφραγμένες κοινότητες αποτελούν ένα από τα βασικότερα χωρικά μοντέλα. Από την δεκαετία του ’80, λόγω του κοινωνικο-οικονομικού χάσματος της πόλης, οι κάτοικοι της μεσαίας και υψηλής τάξης επιλέγουν την διαμονή τους σε τέτοιου είδους περιφραγμένες ζώνες στο κέντρο της πόλης, με το κόστος βέβαια της περιορισμένης κίνησής τους μέσα σε αυτή. Ως αποτέλεσμα, ο διαχωρισμός της πόλης γίνεται ακόμα πιο έντονος αυξάνοντας τις κοινωνικές διαφορές.78 Η εμφάνιση των περιφραγμένων κοινοτήτων στον αναπτυσσόμενο κόσμο δημιουργούν έντονες αντιθέσεις, ιδιαίτερα όταν αυτές βρίσκονται πολύ κοντά σε οικισμούς όπως είναι τα slums. Για παράδειγμα, στην Αίγυπτο, το φαινόμενο αυτό λαμβάνει τη μορφή κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι κοινότητες χωρίζονται σε θέρετρα και slums ενώ σταδιακά τα παραγωγικά χωριά και οι πόλεις εξαφανίζονται.79 Τέτοιου είδους αντιθέσεις στο χώρο διακρίνονται και στη favela Paraisópolis, στη μέση του Morumbi, μια από τις πιο πλούσιες γειτονιές του Σάο Πάολο. Η συνθήκη που παρουσιάζει αυτή η περιοχή είναι αρκετά ιδιαίτερη καθώς πρόκειται για μια «πόλη μέσα στην πόλη», στη μέση του «επίσημου αστικού ιστού» και αποτελεί μέρος του εκτεταμένου κέντρου της περιοχής, γεγονός ασυνήθιστο για τις favelas του Σάο Πάολο αφού αυτές βρίσκονται ως επί το πλείστον στις περιφέρειές του. Η Paraisopólis, εφόσον ανήκει σε μία περιοχή με υποδομές και δίκτυα, διαθέτει σχολεία, νοσοκομείο, γραμμές λεωφορείων σε κεντρικούς δρόμους, κτλ. Αξίζει να σημειωθεί πως η favela χτίστηκε σε ιδιωτική γη, με προϋπάρχον σύστημα δρόμων, υποδομών και διαχωρισμό οικοπέδων. Ως αποτέλεσμα, ο οικισμός αναπτύχθηκε σεβόμενο το σύστημα δρόμων που προϋπήρχε, μέσα στα ήδη διαμορφωμένα οικοδομικά τετράγωνα. Γι’ αυτό το λόγο η θεωρείται ως ένα παράδειγμα πιο ανεπτυγμένης favela από τις τυπικές, όσον αφορά τις υποδομές, αν και η επικίνδυνη τοπογραφία της σε συνδυασμό με τους περιβαλλοντικούς κινδύνους θυμίζει τα γνωστά παραδείγματα ανεπίσημων οικισμών στη Βραζιλία.80 Η Περιφέρεια του Σάο Πάολο κάλεσε τους Urban Think Tank (Καράκας), Elemental (Χιλή) και άλλους αρχιτέκτονες να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν διάφορα projects που κυμαίνονται από κοινωνικές κατοικίες μέχρι σχολεία και πάρκα. Αλλά ακόμα και μέσα στις ανεπίσημες κοινότητες και τις κοινωνικές κατοικίες, τα τείχη και οι φράχτες φαίνονται δεν λείπουν από τον σχεδιασμό της περιοχής, χωρίζοντας αυτόματα την ίδια την κοινότητα.81

78 Álvarez, A., Petch, F., Rojas Loa, V., von Wissel, V., Ring, K. [2009], σελ. 51 79 Morkous, S. [2015] (τ.π. Ιανουάριος 2018) 80 Navarro-Sertich, A. [2010] (τ.π. Ιανουάριος 2018) 81 ό. π.

Εικόνα 25: πράσινες εκτάσεις στο Σάο Πάολο, Βραζιλία

Εικόνα 12: Sao Paulo greenbelt

Εικόνα 26: Mahim Nature Park, Νταράβι, Βομβάη, Ινδία

61 Όμως, τις περισσότερες φορές, δεν λειτουργούν οι φράχτες ή τα τείχη ως περιορισμοί για την ανάπτυξη των slums. Τα ίδια τα δίκτυα και οι υποδομές της πόλης μπορούν να διαχωρίσουν το slum από την περιοχή που το περιβάλλει. Όπως φανερώνει και το φωτογραφικό project του Johnny Miller, λεωφόροι, ποτάμια, πράσινες εκτάσεις και θαλάσσια ύδατα είναι μερικά από τα στοιχεία που περιορίζουν την ανάπτυξη των οικισμών αυτών. Φαίνεται πως ορισμένες φορές, οι κάτοικοι εξυπηρετούνται από αυτά (κοντά σε σιδηροδρομικές γραμμές για μετακίνηση, κοντά στην ακτογραμμή για αλιεία), αλλά συνήθως οι τοποθεσίες στις οποίες επιλέγουν να κατοικήσουν δεν μοιάζουν ιδανικές. Για παράδειγμα, ένα slum που έχει αναπτυχθεί στην θάλασσα ή κοντά σε ποτάμι δεν έχει αυτόματα ως κύρια δραστηριότητά του την αλιεία, καθώς είναι πολυάριθμα τα παραδείγματα slums που βρίσκονται κοντά σε μολυσμένα ύδατα. Ενώ τα δίκτυα τις περισσότερες φορές δεν σχεδιάζονται έτσι ώστε να λειτουργήσουν ως όρια, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες μία διαδικασία λαμβάνει χώρα με σκοπό την αποτροπή της επέκτασης της αστικής ανάπτυξης. Ένα τέτοιο όριο είναι οι πράσινες ζώνες γνωστές και ως greenbelts, οι οποίες περιλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις πρασίνου, κυρίως αγροτικής γης, και φυσικού τοπίου. Αυτά τα οικοσυστήματα, εκτός από όρια, μπορούν να θεωρηθούν και ως τμήματα αγροτικού τοπίου που εισέρχονται σε μία αστική τάξη από ζώνες και έτσι λειτουργούν ως περιοχές μετάβασης παρά ως μια αυστηρή γραμμή που ορίζει τον διαχωρισμό χρήσεων γης.82 Τα σημερινά greenbelts σχεδιάζονται «όχι ενάντια αλλά σε διάλογο με τα περιβάλλοντα προάστια. Η προαστιοποίηση επαναπροσδιορίζει τα όρια εννοιολογικά και φυσικά. Και αυτό λόγω των συνεχών αλλαγών στις σχέσεις μεταξύ της φύσης και στις αστικής κοινωνίας. Οι μητροπολιτικές κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τέτοιες περιοχές όπως greenbelts, αστικά εθνικά πάρκα κ.τ.λ. ως ζώνες ανάσχεσης (buffer zones) που συγκρατούν την προαστιακή επέκταση ή/και διατηρούν τα φυσικά ή αγροτικά τοπία γύρω από τα κέντρα των μητροπόλεων.»83 Ένα σημαντικό παράδειγμα σχεδιασμού greenbelt είναι αυτό στο Σάο Πάολο. Το 1994 δημιουργήθηκε το São Paulo City Green Belt Biosphere Reserve μετά από τη συλλογή 150.000 υπογραφών και 150 συνέδρια. Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του Atlantic Forest Biosphere Reserve και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων 39 δήμους που σχηματίζουν την μητροπολιτική περιοχή του Σάο Πάολο. 84 Το greenbelt του Σάο Πάολο αποτρέπει μελλοντικά σενάρια που απειλούν το οικοσύστημα της ευρύτερης περιοχής. Γενικότερα, τα δάση του greenbelt στον Ατλαντικό αποτελούν σημαντικούς οικολογικούς διαδρόμους,

82 Keil, R., Shields, R. [2013], σελ. 73 83 ό. π., σελ. 76 84 Ramos-Ribeiro, R. [2015] (τ.π. Δεκέμβριος 2017)

Εικόνα 27: σύνορα Μεξικό-Η.Π.Α.

Εικόνα 28 Μεντεγίν, Κολομβία

63 αληθινούς δεσμούς που συνδέουν διάφορες δασικές περιοχές της Βραζιλίας. Η αναγκαιότητα για την προστασία του περιβάλλοντος, πιο συγκεκριμένα στη Βραζιλία, είναι πιο εμφανής από ποτέ. Η εξάπλωση του φαινομένου των slums είναι αρκετά πιο έντονο στις κοινότητες των μητροπολιτικών της περιοχών. Η ανάπτυξη κατά την τελευταία δεκαετία επιβεβαιώνει το μέγεθος και την επιδείνωση του προβλήματος της στέγασης, απεικονίζοντας με ακρίβεια την «περιφερική» ανάπτυξη στη μητροπολιτική περιοχή του Σάο Πάολο. Κατά συνέπεια, το περιβάλλον υφίσταται υποβάθμιση με καταστροφικό βαθμό λόγω υφαρπαγής γης και κατοχής προστατευόμενων αλλά και επικινδύνων περιοχών. Αντίστοιχα με τις πράσινες ζώνες, η επέκταση του αστικού ιστού διακόπτεται από πάρκα και δασικές εκτάσεις. Ένα παράδειγμα τέτοιου οικισμού είναι η Copacabana, μία παραθαλάσσια γειτονιά στο Ρίο ντε Τζανέιρο, στην περιφέρεια της οποίας βρίσκονται διάφορα πάρκα όπως το Pedra do Maroca, το Εθνικό Πάρκο Estadual da Chacrinha, και το πάρκο του Morro da Babilonia. Σε αυτή την περίπτωση, τα slums που δημιουργούνται μεταξύ του κέντρου του Copacabana και σταματούν την ανάπτυξή τους εκεί που ξεκινούν οι πράσινες εκτάσεις γης. Μία ακόμα περίπτωση ανάπτυξης slum στα όρια δασικής περιοχής είναι αυτό της favela Rocihna, την μεγαλύτερη στο Ρίο ντε Τζανέιρο, όχι πολύ μακριά από το προηγούμενο παράδειγμα της Copacabana. Περιβάλλεται από τα βορειοδυτικά και τα νοτιοανατολικά από δασικές εκτάσεις στο εσωτερικό των οποίων βρίσκονται πολυάριθμα πάρκα και προστατευόμενες περιοχές. Υπάρχουν και οι περιπτώσεις που βλέπει κανείς όλες τις εκδοχές και τις μορφές που μπορεί να πάρει ο διαχωρισμός των οικισμών. Στα σύνορα της Τιχουάνα (Μεξικό) με το Σαν Ντιέγκο (ΗΠΑ) το όριο είναι πολύ σαφές: μία λεωφόρος και ένας φράχτης που χωρίζει τις δύο χώρες και δημιουργεί δύο τελείως διαφορετικές συνθήκες. Από την πλευρά του Μεξικού, η αστική ανάπτυξη συνεχίζεται μέχρι και τη λεωφόρο, χρησιμοποιώντας κάθε διαθέσιμο κομμάτι γης για να έρθουν οι κάτοικοι πιο κοντά στα σύνορα με τις ΗΠΑ. Από την άλλη πλευρά, μεγάλες εκτάσεις πρασίνου (όπως το Pacific Gateway Park, το Border Field State Park και το Tijuana River Valley Regional Park) παρεμβάλλονται μεταξύ της περιφέρειας του Σαν Ντιέγκο και των συνόρων, κρύβοντας από την θέα των βορειοαμερικάνων την μεξικανική πραγματικότητα.

65

ΤΟ ΑΝΕΠΙΣΗΜΟ/ΑΥΘΑΙΡΕΤΟ ΤΩΝ SLUMS Τα slums από τη φύση τους, όπως και οποιοσδήποτε οικιστικό σύμπλεγμα, έχει την τάση να εξαπλώνεται, να μεγεθύνεται και να επεκτείνεται, όσο φυσικά μέσα σε αυτό υπάρχουν οι ανάλογες και δυναμικές ροές. Αυτή η ανάπτυξη εξαρτάται από τις σχέσεις που έχει ο εκάστοτε οικισμός με τους πιο κοντινούς πυρήνες έλξης και αλληλεπίδρασής του. Για παράδειγμα, μία μικρή πόλη θα αναπτυχθεί προς την πιο κοντινή, μεγαλύτερη από αυτή, πόλη λόγω των σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ τους. Αντίστοιχα, μια πόλη μπορεί να αναπτυχθεί από το κέντρο προς τα έξω, προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, αν γύρω από αυτή δεν υπάρχουν τόσο ισχυρές δυνάμεις αλληλεπίδρασης με άλλες πόλεις. Έτσι και τα slums, εξαπλώνονται και αναπτύσσονται όπου βρίσκουν το “κατάλληλο” έδαφος για την εγκατάστασή τους (που συνήθως είναι εγκαταλειμμένες περιοχές, ακατάλληλες για οποιαδήποτε επίσημη αστική ανάπτυξη). Συνήθως, η εξάπλωση των ανεπίσημων οικισμών ταυτίζεται με τους άξονες που ενώνουν τις πόλεις μεταξύ τους. Θα μπορούσε να αναφερθεί το χαρακτηριστικό παράδειγμα της δημιουργίας οικισμών δια μήκους του άξονα Σάο Πάολο-Ρίο ντε Τζανέιρο. Οι συχνή μετακίνηση των κατοίκων από τη μία πόλη στην άλλη δημιούργησε την ανάγκη εγκατάστασης των κατοίκων χαμηλότερων εισοδημάτων σε περιοχές μεταξύ των δύο πόλεων, αναπτύσσοντας με αυτό τον τρόπο «γειτονιές» ανεπίσημης ανάπτυξης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως παρατηρείται ακόμα και εκτόπιση κατοίκων από τις favelas των δύο πόλεων και μετατόπισής τους σε οικισμούς όπως το Cidade de Deus85 στα δυτικά του Ρίο ντε Τζανέιρο. Ο συγκεκριμένος οικισμός, που ιδρύθηκε το 1960 από την κυβέρνηση Guanabara (1960-1975), ήταν μέρος μιας πολιτικής που στόχο είχε την αφαίρεση των favelas από το κέντρο του Ρίο και την μετατόπιση των κατοίκων στα προάστια.86 Όπως προκύπτει, τα όρια που περιορίζουν την ανάπτυξη των slums είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Η ανάπτυξη σταματάει εκεί που, παρά όλες τις προσπάθειες εύρεσης ελεύθερης γης, οι κάτοικοι είτε αντιμετωπίζουν εμπόδια (όπως είναι άλλοι οργανωμένοι και επίσημοι οικισμοί, greenbelts κ.τ.λ.) είτε στρέφονται προς άλλη κατεύθυνση ανάπτυξης, αναλόγως το έδαφος, τις παροχές, την εγγύτητα με την (υπόλοιπη) πόλη κ.ά. Η αυθαίρετη φύση των slums είναι αυτή που κάνει τους οικισμούς τόσο ξεχωριστούς, ως προς τον τρόπο με τον οποίο αυτοί αναπτύσσονται και ως προς τις διαδικασίες που πρέπει να βρεθούν ώστε αυτή η ανάπτυξη όχι να περιοριστεί, αλλά να ενισχυθεί με τις κατάλληλες επεμβάσεις.

85 Το 2003 κυκλοφόρησε η ομώνυμη ταινία, που αφηγείται τη ζωή δύο φίλων από την γειτονιά του Cidade de Deus. http://www.imdb.com/title/tt0317248/ (τ.π. Ιανουάριος 2018) 86 http://www.riobookings.com/en/Rio-rio--s-favelas-favela-cidade-de-deus-132 (τ.π. Ιανουάριος 2018)

Εικόνα 29: τρένο σε slum στην Καλκούτα, Ινδία

Εικόνα 30: κατοικίες σε απότομη πλαγιά στο Μεξικό

67

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ Μελετώντας τα slums των αναπτυσσόμενων χωρών, παρατηρείται πολύ συχνά το φαινόμενο της κατοίκησης επικινδύνων περιοχών, που μπορούν να βλάψουν είτε την ποιότητα της κατασκευής των οικισμών είτε την ίδια την υγεία του πληθυσμού που τις κατοικεί. Αυτές ορισμένες φορές λειτουργούν ως όριο του εκάστοτε slum (όπως οι απότομες πλαγιές στις favelas του Ρίο ντε Τζανέιρο) αλλά μπορούν να αναπτυχθούν και μέσα ή γύρω από αυτές (όπως το Smokey Mountain στη Μανίλα). Γιατί όμως οι άνθρωποι που ζουν εκεί επιλέγουν αυτές τις περιοχές; Η πιο λογική απάντηση είναι η εξής: οι κάτοικοι βρίσκουν κάποιες εκτάσεις γης που είτε δεν έχουν αναπτυχθεί είτε έχουν εγκαταλειφθεί, καθώς λόγω συνθηκών είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να αστικοποιηθούν και να χρησιμοποιηθούν από την πόλη ως έδαφος για την ανάπτυξή της από topdown πρωτοβουλίες. Έτσι, προκειμένου να μειωθούν οι πιθανότητες άμεσης έξωσης αλλά και για λόγους πολύ φθηνού, έως μηδαμινού κόστους γης, οι οικισμοί αναπτύσσονται συχνά σε ακατάλληλη γη, όπως σε κανάλια και ποτάμια, εγκαταλελειμμένους σιδηροδρομικούς σταθμούς, απότομες πλαγιές, εδάφη επιρρεπή σε πλημμύρες, χώρους ταφής απορριμμάτων κτλ. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες εξηγήσεις γι’ αυτό το φαινόμενο και είναι πολυάριθμα τα παραδείγματα από τα οποία βγαίνουν αξιόλογα συμπεράσματα, για να κατανοήσει κανείς όχι μόνο την «αξιοποίηση» αυτών των περιοχών αλλά γενικότερα τους μηχανισμούς με τους οποίους οι άνθρωποι τις κατοικούν.

FAVELAS-ΡΙΟ ΝΤΕ ΤΖΑΝΕΙΡΟ Όταν αναφερόμαστε σε slums και επικίνδυνη τοπογραφία, η πρώτη σκέψη πάει στο Ρίο της Βραζιλίας και στις favelas (morros/λόφοι). Εκεί, η αστική ανάπτυξη λαμβάνει χώρα οριζοντίως (περιφερειακή επέκταση) και καθέτως, καθιστώντας τους απότομους λόφους του Ρίο ντε Τζανέιρο ένα από τα πιο ακατάλληλα μέρη προς κατοίκηση και ταυτόχρονα ένα από τα πιο φωτογραφημένα και δημοσιευμένα.87 Η ανάλυση της γεωγραφικής διαμόρφωσης του Ρίο ντε Τζανέιρο βοηθά στην κατανόηση της αστικής διάχυσης της πόλης αλλά και την κοινωνικο-χωρική οργάνωση αυτής. Το χωρικό δίπολο της πόλης του Ρίο ντε Τζανέιρο περιλαμβάνει την πεδιάδα, γνωστή ως baixada, και το οροπέδιο, όπου ζει η πλειοψηφία των κατοίκων. Χαρακτηριστικά στοιχεία της πόλης είναι τα τρία συμπλέγματα λόφων που κυριαρχούν στο τοπίο, σε ύψος 1000 μέτρων, με της απόκρημνες πλαγιές και τις βαλτώδης περιοχές. Αν και αυτοί 87 Bloch, R., Papachristodoulou, N., Brown, D. [2013], σελ. 96

Εικόνα 31: slum Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

Εικόνα 32: slum Turanο, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

69 οι λόφοι πάντα κατοικούνταν από οικισμούς, οι περισσότερες συνοικίες εγκαθιδρύθηκαν στις περιοχές μεταξύ αυτών και της ακτογραμμής. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους του κοινωνικού και χωρικού διαχωρισμού της πόλης.88 Η ιστορία της ανάπτυξης της πόλης βρίσκεται στη δημιουργία δύο αντίθετων αλλά και συμπληρωματικών “πόλεων”: αυτή των “αφεντικών” και αυτή των “φτωχών”, που κατοικούν στις σημερινές favelas και στα προάστια. Ωστόσο, συνυπάρχουν η μία δίπλα από την άλλη, διατηρώντας αυτούς τους ρόλους. Αναφορικά με την ανάπτυξη της πόλης και τα όριά της, τα βουνά και τα δάση αποτελούν τα φυσικά της εμπόδια ενώ η πρόσβαση προς την ακτή γίνεται μέσω ορισμένων περασμάτων/τούνελ. Σε κάποια σημεία κοντά στους λόφους υπάρχουν κάποιου είδους “διόδια” όπου πολλές φορές είναι μπλοκαρισμένα και ελέγχονται από τοπικές ομάδες διακινητών ναρκωτικών, που θέλουν να προστατέψουν τις περιοχές τους.89 Παρά τις έντονες χωρικές και κοινωνικές διαφορές που παρατηρούνται, σημαντικός λόγος για την δημιουργία slums σε επικίνδυνες περιοχές όπως στις απότομες πλαγιές κοντά στο κέντρο της πόλης (favela Rocinha) είναι η εγγύτητα ως προς το κέντρο αυτής και η εύκολη πρόσβαση στους χώρους εργασίας των κατοίκων τους. Η απόσταση και ο χρόνος μεταφοράς (συγκεκριμένα μεταξύ των τόπων διαμονής και εργασίας) είναι σημαντική αιτία τοποθέτησης των κατοίκων σε αυτές τις περιοχές.90 Καταλήγοντας για το φαινόμενο των slums στο Ρίο ντε Τζανέιρο, διαπιστώνεται πως η κοινωνική γεωγραφία της πόλης ορίζει πολύ αντίθετους μεταξύ τους χώρους, με έντονους συμβολισμούς. Τα όρια αυτών βρίσκονται στις κατατμήσεις του χώρου, ειδικά στο δίπολο λόφου και ασφάλτου, δηλαδή μεταξύ της επίσημης πόλης και favelas, ή με τη μορφή τοίχους που περικλείει τις περιφραγμένες κοινότητες.91 Αντίστοιχο παράδειγμα slum σε απότομους λόφους μπορεί να θεωρηθεί και τα slums στο Quito, όπου πλούσιοι γαιοκτήμονες πουλάνε τεμάχια γης, συνήθως σε υψόμετρο πάνω από 2.850 μ. από το όριο της πόλης. Το σύστημα ύδρευσης αδυνατεί να φτάσει σε αυτά τα ύψη, αφήνοντας τους κατοίκους να αγωνίζονται για βασικές υπηρεσίες.92

88 Saglio-Yatzimirsky, M., Landy, F. [2013], σελ. 74 89 ό.π., σελ. 88 90 ό.π., σσ. 13-14 91 ό.π., σελ. 96 92 Davis, M. [2006], σελ. 86

Εικόνα 33: Smokey Mountain, Μανίλα, Φιλιππίνες

Εικόνα 34: Smokey Mountain, Μανίλα, Φιλιππίνες

71 SMOKEY MOUNTAIN-ΜΑΝΙΛΑ Χαρακτηριστικό παράδειγμα περιβαλλοντικού κινδύνου αποτελούν τα slums της Μανίλα στις Φιλιππίνες. Πέρα από το επιρρεπές σε πλημμύρες έδαφος της περιοχής, σοβαρό πρόβλημα είναι η υγεία των κατοίκων που ζουν σε χωματερές στα βόρεια της πόλης. Στο Smokey Mountain, 25,000 άνθρωποι αναπνέουν καθημερινά αέρα μολυσμένο από καμένα ξύλα που μετατρέπουν σε κάρβουνο για να βγάλουν τα προς το ζην. Όταν τα φορτηγά αφήνουν τα σκουπίδια της πόλης, πολλοί είναι αυτοί που τρέχουν για να τα ξεκαθαρίσουν πριν προλάβουν άλλοι, με σκοπό να δώσουν τα αντίστοιχα υλικά προς ανακύκλωση. Η ηλεκτροδότηση είναι μια αρκετά ακριβή διαδικασία, καθώς και η εγκατάσταση ενός επαρκούς συστήματος αποχέτευσης. Η κυβέρνηση αποφάσισε να αλλάξει τοποθεσία στην χωματερή, με σκοπό να αναπτυχθεί ένα εμπορικό και οικιστικό συγκρότημα. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους κατοίκους να μετατοπιστούν και να εγκατασταθούν στο νέο πλέον “Smokey Mountain” (έτσι λέγεται μέχρι σήμερα η περιοχή με το πραγματικό όνομα Payatas), καθώς ήξεραν ότι ψάχνοντας τα σκουπίδια της Μανίλα κέρδιζαν το εισόδημά τους. Εξάλλου, χωρίς εκπαίδευση και άλλες ευκαιρίες για εργασία, αυτό το project ουσιαστικά τους ανάγκασε να επιστρέψουν στην χωματερή και είχε ως αποτέλεσμα την επιδείνωση της ποιότητας ζωής τους.93 Οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε οικισμό, ανάλογα τις συνθήκες στις οποίες δημιουργείται. Το πρόβλημα των λυμάτων που αντιμετωπίζουν πολλά slums δεν είναι ο μόνος φόβος. Πολλές φορές ξεσπούν πυρκαγιές οι οποίες, λόγω της πυκνής κατοίκησης και των ευτελών υλικών κατασκευής, εξαπλώνονται πολύ γρήγορα, προκαλώντας μεγάλες καταστροφές στις περιοχές όπου υπάρχουν slums αλλά και θανάτους, αφού είναι δύσκολο κανείς να ξεφύγει εγκαίρως. Ερευνώντας το θέμα αυτό, ανακαλύπτει κανείς πως είναι αρκετές οι φορές που οι πυρκαγιές δεν αποτελούν ατυχήματα αλλά στοχευμένες ενέργειες. Όπως αναφέρει ο Davis στο βιβλίο του Planet of Slums: «αντί χρέωσης δικηγορικών διαδικασιών ή αναμονής για μία επίσημη εντολή κατεδάφισης, οι γαιοκτήμονες και οι “developers” συχνά προτιμούν την ευκολία του εμπρησμού.» Μόνο μεταξύ Φεβρουαρίου και Απριλίου του 1993, ξέσπασαν οχτώ μεγάλες πυρκαγιές σε slums, όπως οι επιθέσεις εμπρησμού στο Smokey Mountain, στο Aroma Beach και στο Navotas (slums που ανήκουν στην περιοχή του Τοντό, Μανίλα). Πιο πρόσφατα, τον Φεβρουάριο του 2017, μια τεράστια πυρκαγιά στο slum Navotas άφησε στο δρόμο 15.000 κατοίκους και οι ερευνητές πιστεύουν πως η φωτιά προκλήθηκε από ελαττωματικά ηλεκτρικά καλώδια ή κουζίνα υγραερίου.94 93 Medina, M. [2007], σελ. 189 94 Villamor, F., Goldman, R. [2017] (τ.π. Φεβρουάριος 2018)

Εικόνα 35: Μακόκο, Λάγκος, Νιγηρία

Εικόνα 36: πλωτό σχολείο στο Μακόκο, Λάγκος, Νιγηρία

73 MAKOKO-ΛΑΓΚΟΣ Εντυπωσιακό παράδειγμα πλωτής πόλης είναι αυτό της κοινότητας Makoko, στο Λάγκος της Νιγηρίας. Αν και η αναγνώριση της ακτογραμμής ως όριο της ανάπτυξης της πόλης είναι καθολική, αυτό δεν εφαρμόζεται στη συγκεκριμένη περίπτωση. Το Makoko ιδρύθηκε ως ένα ψαροχώρι στα τέλη του 19ου αι. από μετανάστες της εθνικότητας Egun. Καθώς ο πληθυσμός αυξάνονταν και οι εκτάσεις γης όλο και λιγόστευαν, επεκτάθηκαν στο νερό. Σήμερα ζουν εκεί οικογένειες από μια πληθώρα παραποτάμιων κοινοτήτων. Η περιοχή που ορίζεται σήμερα ως Makoko αποτελείται από έξι χωριά: Oko Agbon, Adogbo, Migbewhe, Yanshiwhe, Sogunro και Apollo. Τα πρώτα τέσσερα είναι πλωτές κοινότητες ενώ τα υπόλοιπα κατοικούνται στην στεριά και οι δύο πλευρές ενώνονται από το νερό, βασιζόμενες σε αυτό για τον βιοπορισμό τους. Η ονομασία που δίνεται για αυτό το σύμπλεγμα από την κυβέρνηση του Λάγκος και τις ΜΚΟ είναι Makoko-Iwaya Waterfront και οι ομιλούμενες γλώσσες είναι τέσσερις: γαλλικά, αγγλικά, yoruba και egun. Ο πληθυσμός του συμπλέγματος είναι δύσκολο να προσδιοριστεί: κυμαίνεται από 40.000 μέχρι και 300.000 κατοίκους.95 To slum του Makoko είναι εμφανώς ορατό από την γέφυρα Third Mainland η οποία συνδέει το αεροδρόμιο με τα νησιά του Λάγκος, κάτι για το οποίο η κυβέρνηση θεωρεί «ντροπή» την ύπαρξη της κοινότητας όσον αφορά την εικόνα του Λάγκος. Όπως και στη Μανίλα, έτσι και στο Makoko έχουν υπάρξει προσπάθειες εκδίωξης, πολυάριθμων εξώσεων και εμπρησμών.96 Παρά το στίγμα που αφήνει η όψη της κοινότητας, αυτός ο λαβύρινθος καναλιών έχει πολλά να διδάξει. Η ευρηματικότητα των κατοίκων έχει εντυπωσιάσει τους θεωρητικούς του αστικού χώρου, όπως το καθαρό νερό που παρέχεται μέσω γεώτρησης από το γειτονικό Sogunro. Το πλωτό σχολείο του Makoko είναι η πιο διάσημη κατασκευή της κοινότητας, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα Kunlé Adeyemi και υιοθετήθηκε ως μοντέλο για την ανάπτυξη πλωτών κατοικιών της περιοχής. 97 Η κοινότητα του Makoko δίνει τροφή για σκέψη όσον αφορά το θέμα της αναγκαιότητας ή μη της αναδιοργάνωσης και της «ανάπτυξης» των slums. Ο Robert Neuwirth, δημοσιογράφος που ζει σε ανεπίσημους οικισμούς και γράφει για αυτούς όπως για το Makoko, θέτει το ερώτημα: «Γιατί δεν μπορούν οι κοινότητες απλά να είναι κοινότητες και να αναπτυχθούν με τον οργανικό τρόπο όπως αναπτύσσονται άλλες κοινότητες;» Εμπνευσμένος από τα παραδείγματα των favelas της Βραζιλίας και των gecekondu της Τουρκίας, σχολιάζει χαρακτηριστικά τον τρόπο της φυσικής ανάπτυξης αυτών 95 Ogunlesi, T. [2017] (τ.π. Φεβρουάριος 2018) 96 ό.π.

97 ό.π.

75 των περιοχών χωρίς την πίεση της κυβέρνησης και της αγοράς ακινήτων. «Χωρίς αμφιβολία, έχουν ακόμα προβλήματα. Αλλά έχουν εγκατασταθεί και με τον καιρό, έχουν ενσωματωθεί με τον ιστό των πόλεών τους. Αυτό είναι ένα πραγματικό θαύμα της παγκόσμιας αστικοποίησης.»98

Οι διαφορετικές μορφές που μπορούν να πάρουν τα slums επηρεάζονται άμεσα από τα όρια που υπάρχουν – ή όχι – στο περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται. Είναι λογικό πως όταν αυτά είναι αρκετά σαφή και αυστηρά, ξεκινά η κατακόρυφη ανάπτυξη και αντίστοιχα αυξάνεται και η πυκνότητα, δημιουργώντας ακόμα πιο δυσχερής συνθήκες σε πολλές περιπτώσεις. Αντιθέτως, η οριζόντια ανάπτυξη των slums και η ανεξέλεγκτη επέκτασή τους δημιουργεί μεγαλύτερες ανάγκες σε δίκτυα και παροχές. Αναγνωρίζοντας αυτές τις συνθήκες και τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται οι κάτοικοι των slums με βάση τα όριά τους, είναι χρήσιμο να παρουσιαστούν μελέτες περίπτωσης χρησιμοποιώντας περισσότερες συνιστώσες και παραμέτρους που δείχνουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την έκταση του φαινομένου.

98 ό.π.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ

77 Σε αυτό το κεφάλαιο, παρουσιάζονται 13 επιλεγμένα παραδείγματα slums σε 10 διαφορετικές πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου και συγκρίνονται με βάση τα αναγραφόμενα στο 1ο κεφάλαιο κριτήρια που συνοψίζονται ως: πληθυσμός, πυκνότητα κατοίκησης, εμβαδό περιοχής, σχέση με την πόλη (όρια και σύνδεση), παροχές (ύδρευση, αποχέτευση, ρεύμα), ποιότητα και υλικά κατασκευής, και αν βρίσκονται ή όχι σε επικίνδυνο περιβάλλον. Βασικό στοιχείο με βάση το οποίο επιλέχθηκαν τα παραδείγματα είναι οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται – ή όχι – η σχέση με την πόλη και το κατά πόσο είναι εύκολα εντοπισμένοι και αναγνώσιμοι οι οικισμοί μέσα σε αυτή, με βάση την ομαδοποίηση του προηγούμενου κεφαλαίου. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί πως τα αποτελέσματα της έρευνας βασίζονται σε πληροφορίες που εντοπίστηκαν μέσω βιβλιογραφικής έρευνας και έρευνας στο διαδίκτυο. Ωστόσο, εξαιτίας της συνεχούς εξέλιξης του φαινομένου και των αλλαγών (π.χ. παρεμβάσεων) που προκύπτουν, είναι αδύνατο να εντοπισθούν με λεπτομέρεια τα ζητούμενα. Για πιο έγκυρα αποτελέσματα, η καταλληλότερη μέθοδος θα ήταν η πρωτογενής έρευνα, κάτι εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί.

Εικόνα 37: τα παραδείγματα στον χάρτη

80

DHARAVI, ΒΟΜΒΑΗ, ΙΝΔΙΑ

Εικόνα 38: Dharavi

81 Η περιοχή του Dharavi τοποθετείται μεταξύ των δύο κύριων σσιδηροδρομικών γραμμών της Βομβάης (Western και Central Railways). Στα δυτικά του Dharavi βρίσκονται οι γειτονιές Mahim και Bandra, και από το βόρειο τμήμα της περιοχής διέρχεται ο ποταμός Mithi, ο οποίος καταλήγει στην Αραβική Θάλασσα. Στα ανατολικά, διακρίνεται η περιοχή του Antop Hill ενώ από τα δυτικά υπάρχει ο οικισμός Matunga. Λόγω της τοποθεσίας του, το Dharavi γίνεται ευάλωτο σε πλημμύρες κατά την περίοδο βροχοπτώσεων. Μελετώντας την περιοχή στο Open Street Map, διαπιστώνουμε πως το κύριο οδικό δίκτυο είναι αυτό που ορίζει την μορφή που έχει πάρει το slum. Σημαντικό ρόλο στην δημιουργία του slum (όπως δείχνει η ιστορία της ανάπτυξής του) έπαιξε το γεγονός πως η περιοχή ήταν κατάλληλη για αλιεία (στον ποταμό Mithi), αν και με τα χρόνια, οι κάτοικοι στράφηκαν σε επαγγέλματα πιο κερδοφόρα.

50 m

Εικόνα 39: Dharavi, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 1: Dharavi, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 2: Dharavi, σχέση με κέντρο πόλης

82

EL-ARAFA (CITY OF THE DEAD), ΚΑΪΡΟ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ

Εικόνα 40: el-Arafa

83 Το slum el-Arafa είναι μία “νεκρόπολη”, ένα κοιμητήριο στο οποίο οι κάτοικοι επέλεξαν να εγκατασταθούν για να βρίσκονται κοντά στις οικογένειές τους που έχουν φύγει απ’ τη ζωή, χαμηλώνοντας ταυτόχρονα κατά πολύ το κόστος ζωής τους. Ωστόσο, υπάρχουν και κάτοικοι οι οποίοι μετακινήθηκαν από αγροτικές περιοχές και εγκαταστάθηκαν στο κοιμητήριο με σκοπό να βρουν εργασία. Όπως και στο παράδειγμα του Dharavi, το οδικό δίκτυο είναι αυτό που καθορίζει τον χώρο, χωρίς να αποτελεί τον λόγο για τον οποίο σταματάει εκεί η ανάπτυξη του οικισμού. Ήδη από τον 12ο αιώνα, ξεκίνησαν να κατασκευάζουν τάφους χαλίφιδων και σουλτάνων σ’ αυτή την περιοχή. Στα τέλη του 20ου αιώνα, όπου και το πρόβλημα της εύρεσης στέγης στο Κάιρο είναι αυξηθεί δραματικά, την λύση την έδωσαν οι ίδιοι οι κάτοικοι με το να μετακινηθούν στο κοιμητήριο.

50 m

Εικόνα 41: el-Arafa, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 3: el-Arafa, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 4: el-Arafa, σχέση με κέντρο πόλης

84

KIBERA, ΝΑΪΡΟΜΠΙ, ΚΕΝΥΑ

Εικόνα 42: Kibera

85 Η Kibera ανήκει στην ευρύτερη περιοχή του Ναϊρόμπι και είναι το μεγαλύτερο slum του (ίσως και όλης της Αφρικής). Περιλαμβάνει 13 χωριά, συμπεριλαμβανομένων των Kianda, Soweto East, Siranga, Makina και Mashimoni. Από την βόρεια πλευρά του, το slum ορίζεται από την σιδηροδρομική γραμμή της Uganda Railway, η οποία συνδέει τις πόλεις Mombasa και Kisumu (το Ναϊρόμπι βρίσκεται ακριβώς στη μέση αυτής της διαδρομής). Αξίζει να σημειωθεί πως ακριβώς δίπλα από τις γραμμές του τρένου, από την άλλη πλευρά του slum, βρίσκεται το Royal Nairobi Golf Club. Από την νότια πλευρά του, το slum σταματά την ανάπτυξή του κατά μήκος του ποταμού Motoine και συνορεύει επίσης με την τεχνητή λίμνη Nairobi Dam (φτιάχτηκε με σκοπό την παροχή νερού στον οικισμό αλλά τώρα είναι εξαιρετικά επικίνδυνη η κατανάλωσή του).

50 m

Εικόνα 43: Kibera, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 5: Kibera, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 6: Kibera, σχέση με κέντρο πόλης

86

MAKOKO, ΛΑΓΚΟΣ, ΝΙΓΗΡΙΑ

Εικόνα 44: Makoko

87 Η περιοχή του Μαkoko τοποθετείται στην ακτή την χερσονήσου του Λάγκος, κατά μήκος της γέφυρας Third Mainland που συνδέει την χερσαία με την νησιωτική πλευρά της πόλης. Περίπου το ένα τρίτο της περιοχής είναι κατασκευασμένο μέσα στο νερό, δίνοντας τον χαρακτήρα πλωτού χωριού στο Makoko. Ο οικισμός ξεκίνησε να αναπτύσσεται από τον 19ο αιώνα από μετανάστες της φυλής Egun και η βασικότερη απασχόλησή τους είναι το ψάρεμα (βλ. σελ. 71). Ενώ στο Open Street Map φαίνονται καθαρά τα σύνορα του οικισμού, κοιτώντας τις δορυφορικές εικόνες του Google Maps διαπιστώνουμε πως τα όρια του Makoko με τους γειτονικούς του οικισμούς συγχέονται. Επίσης, αν και στις περισσότερες περιπτώσεις η ανάγνωση της ακτογραμμής είναι ξεκάθαρη, αυτό δεν ισχύει στην προκειμένη περίπτωση εξαιτίας της πληθώρας των κατασκευών που βρίσκονται στην περιοχή.

50 m

Εικόνα 45: Makoko, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 7: Makoko, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 8: Makoko, σχέση με κέντρο πόλης

88

MANSHIYAT NASER (GARBAGE CITY), ΚΑΪΡΟ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ

Εικόνα 46: Manshiyat Naser

89 Το Manshiyat Naser, όπως και το el-Arafa, βρίσκεται νοτιοανατολικά του Κάιρο, στους πρόποδες των λόφων Mokattam. Από τα βοριοδυτικά, ο οικισμός διαχωρίζεται από το el-Arafa μέσω της λεωφόρου El Nasr ενώ από την άλλη πλευρά, επεκτείνεται μέχρι τους γκρεμούς που δημιουργούν οι λόφοι. Βασική απασχόληση των κατοίκων είναι η συλλογή σκουπιδιών της πόλης του Κάιρο, με σκοπό να αναζητήσουν χρήσιμα υλικά για να τα μεταπωλήσουν για ανακύκλωση. Οι χιλιάδες τόνοι σκουπιδιών που μαζεύονται εκεί από όλο το Κάιρο είναι και ο λόγος που ο οικισμός έχει πάρει το όνομα Garbage City.

50 m

Εικόνα 47: Manshiyat Naser, αεροφ.

50 m

Χάρτης 9: Manshiyat Naser, βασικό οδ. σύστ.

3 km

Χάρτης 10: Manshiyat Naser, σχέση με κέντρο πόλης

90

NAVOTAS, ΜΑΝΙΛΑ, ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΣ

Εικόνα 48: Navotas

91 Η περιοχή Navotas, η οποία βρίσκεται στα βόρεια της Μανίλα, εκτείνεται κατά μήκος της ακτογραμμής που ορίζει τον Κόλπο της Μανίλα. Το δημοτικό κοιμητήριο του Navotas έχει γίνει το σπίτι για τους περίπου 80.000 κατοίκους του, που έχουν δημιουργήσει την δική τους κοινότητα μέσα στους τάφους. Οι κάτοικοι φτιάχνουν πολύ πρόχειρες κατασκευές πάνω στους τάφους ή μέσα σε μαυσωλεία. Είναι δωρεάν αλλά στερούνται βασικών υπηρεσιών, όπως υγιεινή, ρεύμα, και καθαρό πόσιμο νερό. Το κοιμητήριο έχει τη μορφή οικοδομικού τετραγώνου και οι δρόμοι που το περιβάλλουν κάνουν ξεκάθαρη την θέση του μέσα στην γειτονιά.

50 m

Εικόνα 49: Navotas, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 11: Navotas, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 12: Navotas, σχέση με κέντρο πόλης

92

ROCINHA, ΡΙΟ ΝΤΕ ΤΖΑΝΕΪΡΟ, ΒΡΑΖΙΛΙΑ

Εικόνα 50: Rocinha

93 Η favela Rocinha είναι η μεγαλύτερη favela στην Βραζιλία και βρίσκεται στα δυτικά του Ρίο ντε Τζανέιρο. Η μορφολογία του εδάφους παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: η favela είναι χτισμένη πάνω σε απότομες πλαγιές οι οποίες πλαισιώνονται από μεγάλες πράσινες εκτάσεις. Η σύνδεση της Rocinha με την υπόλοιπη πόλη γίνεται μέσω του οδικού δικτύου και του μετρό, και μέσα σε λίγα λεπτά οι κάτοικοι μπορούν να βρεθούν στην κοντινότερη παραλία. Η άμεση σύνδεση της favela με το κέντρο της πόλης (Ipanema, Copacabana κ.τ.λ.) αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τον οποίο οι άνθρωποι επιλέγουν να κατοικήσουν στην συγκεκριμένη περιοχή.

50 m

Εικόνα 51: Rocinha, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 13: Rocinha, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 14: Rocinha, σχέση με κέντρο πόλης

94

VILLA 31, ΜΠΟΥΕΝΟΣ ΑΪΡΕΣ, ΑΡΓΕΝΤΙΝΗ

Εικόνα 52: Villa 31

95 Η Vila 31, μία από τις λεγόμενες “vilas miserias” του Μπουένος Άιρες, βρίσκεται στην καρδιά της πόλης, στην γειτονιά του Retiro. Αυτό που την ξεχωρίζει από τον υπόλοιπο αστικό ιστό, ωστόσο, είναι η απομόνωσή της εξαιτίας του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου. Η Villa 31 βρίσκεται κάτω από το επίπεδο του μεγάλου αυτοκινητόδρομου που περνάει πάνω από την περιοχή, και ο οποίος είναι αρκετά επικίνδυνο να διασχιστεί (ως πεζός). Από την βορειοανατολική της πλευρά, η Villa 31 έχει ως όριό της την ακτογραμμή, δηλαδή το λιμάνι του Μπουένος Άιρες. Κατά μήκος της ακτογραμμής, κοντά στην Villa 31 βρίσκεται και το Αεροδρόμιο Jorge Newbery.

50 m

Εικόνα 53: Villa 31, αεροφωτογραφία

50 m

Χάρτης 15: Villa 31, βασικό οδικό σύστημα

3 km

Χάρτης 16: Villa 31, σχέση με κέντρο πόλης

Dharavi

el-Arafa

Kibera

Πίνακας επιλεγμένων πόλεων Πληθυσμός πόλης

Makoko

Επιλεγμένο παράδειγμα slum

Πληθυσμός slum

Βομβάη, Ινδία

22,046,000

Dharavi

750.000

Κάιρο, Αίγυπτος

19,846,000

el-Arafa (City of the Dead)

500.000

Ναϊρόμπι, Κένυα

4,410,000

Kibera

250.000

Λάγκος, Νιγηρία

14,842,000

Makoko

86.000

Κάιρο, Αίγυπτος

19,846,000

Manshiyat Naser (Garbage City)

60.000

Μανίλα, Φιλιππίνες

13,520,000

Navotas City Cemetery

80.000

Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

13,147,000

Rocinha

70.000

Μπουένος Άιρες, Αργεντινή

15,625,000

Villa 31

40.000

Ποιότητα κατασκευής (μέτρια/κακή) Dharavi el-Arafa (City of the Dead)

κακή μέτρια

Επιβαρυμένο περιβάλλον-χαρακτηριστικό πολύ ανθυγειινές συνθήκες διαβίωσης βρίσκεται μέσα σε κοιμητήριο, γενικά καλύτερες συνθήκες από άλλα slums της πόλης

Kibera

κακή

πολύ ανθυγειινές συνθήκες διαβίωσης, έντονη εκδήλωση ασθενειών

Makoko

κακή

το μισό slum βρίσκεται μέσα σε θαλάσσια ύδατα

Manshiyat Naser (Garbage City) Navotas City Cemetery

μέτρια

Rocinha

μέτρια

Villa 31

κακή κακή

slum-χωματερή, πολύ ανθυγειινές συνθήκες διαβίωσης βρίσκεται μέσα σε κοιμητήριο, πολύ ανθυγειινές συνθήκες διαβίωσης έντονη κλιση εδάφους -

Manshiyat Nasser

Navotas

Rocinha

Villa 31

Υποτυπώδης παροχές παροχή ρεύματος (Δ/Ι/Ε/-)

Εγγύτητα με την υπόλοιπη πόλη

Αστικές συγκοινωνίες (Δ/Ι/Ε/-)

Υποτυπώδης παροχές ύδρευση (Δ/Ι/Ε/-)

Υποτυπώδης παροχές αποχέτευση (Δ/Ι/Ε/-)

β

Δ

E

Δ, Ι

Δ

β

-

E

E

Δ

β

Δ, Ι

E

E

E

γ

-

-

-

-

β

-

E

E

E E

γ

-

E

E

β

Δ

I

I

I

α

E

E

E

E

Υπόμνημα:

δ γ β α

Δ Ε Ι -

δημόσιο ιδιωτικό ελλειπές δεν υπάρχει

Εικόνα 54: Kibera, χάρτης από Open Street Map

99

ΕΡΓΑΛΕΙΑ – ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ - ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

Σημαντικό βήμα προς την βελτίωση των slums είναι η αποτύπωση και η χαρτογράφησή τους. Τα δεδομένα που έχουν καταγραφεί στο παρελθόν για τα slums δεν επαρκούν για να βελτιωθεί η υφιστάμενη κατάσταση των άτυπων αυτών οικισμών και γι’ αυτό τον λόγο, πολύ είναι αυτοί που απευθύνονται σε ιστοσελίδες όπως το Google Maps και το Open Street Map. Πιο συγκεκριμένα, αρκεί να παρατηρήσουμε την αλλαγή μεταξύ του χάρτη και των εικόνων δορυφόρου που παρέχει η υπηρεσία του Google Maps για να καταλάβουμε πόση μεγάλη έλλειψη υπάρχει στην καταγραφή των οικισμών ανά τον κόσμο. Οι Shelter Associates, μία ΜΚΟ με βάση στο Pune της Ινδίας, έχει αναλάβει την συλλογή δεδομένων GIS για διάφορες περιοχές της χώρας που πλήττονται από φτώχεια και σε συνδυασμό με την υπηρεσία του Google Earth99, οργανώνονται συγκεκριμένες παρεμβάσεις, ανάλογα της ανάγκες της κάθε κοινότητας – αφού γίνει γνωστό και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο του κάθε νοικοκυριού. Η συλλογή αυτή των στοιχείων γίνεται είτε από αρχιτέκτονες, είτε από αναλυτές Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών αλλά ακόμα και από τους ίδιους τους κατοίκους των περιοχών που μελετώνται, χρησιμοποιώντας το τηλέφωνό τους. 100 Είναι γεγονός πως η καταγραφή όλων των οικισμών παγκοσμίως είναι πολύ δύσκολο έως ακατόρθωτο να επιτευχθεί. Ωστόσο, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, κάποιες ομάδες ανθρώπων που έχουν ως στόχο την βελτίωση των κοινοτήτων τους έχουν αναπτύξει κάποια projects με τα οποία καταγράφουν την υφιστάμενη κατάσταση ορισμένων περιοχών και στη συνέχεια, στηριζόμενοι σε αυτό το υπόβαθρο, τις αναβαθμίζουν. Σε μια μεγαλύτερη κλίμακα από τους Shelter Associates, το Slum Dwellers International (SDI) συλλέγει στοιχεία από slums παγκοσμίως με σκοπό την αναβάθμισή τους, την συνεργασία με τις εκάστοτε κυβερνήσεις για σημαντικές αλλαγές και την εύρεση εναλλακτικών λύσεων για την μετατόπιση πληθυσμών για την αποφυγή μαζικών εξώσεων. Είναι, δηλαδή, ένα δίκτυο οργανισμών των φτωχών κοινοτήτων 32 χωρών και εκατοντάδων πόλεων σε Αφρική, Ασία και Λατινική Αμερική, από τις οποίες, όπως αναφέρουν στην ιστοσελίδα τους, έχουν σκιαγραφήσει το προφίλ 7.712 slums μέχρι στιγμής.101 Μία αξιόλογη προσπάθεια είναι το project «Map Kibera». Το 2009, μία ομάδα νέων από την Κιμπέρα (Ναϊρόμπι, Κένυα) πήραν την πρωτοβουλία να δημιουργήσουν τον πρώτο δωρεάν ανοιχτό ψηφιακό 99 Όπως έγινε γνωστό και μέσα από την ταινία Lion (2016), ένας άνθρωπος χρησιμοποίησε το Google Earth και κατάφερε να βρει την χαμένη του οικογένεια στην Καλκούτα. https://www.imdb.com/title/tt3741834/ (τ.π. Οκτώβριος 2017) 100 Bouissou, J. [2012] (τ.π. Οκτώβριος 2017) http://shelter-associates.org/ (τ.π. Οκτώβριος 2017) 101 http://knowyourcity.info (τ.π. Οκτώβριος 2017)

101 χάρτη του οικισμού, χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα όπως: Open Street Map (για την διαδικασία της χαρτογράφησης), QGIS (λογισμικό ελεύθερου κώδικα GIS για την παραγωγή πιο αναλυτικών χαρτών) και ARCGIS (λογισμικό μη ανοιχτού κώδικα GIS). Σε επόμενη φάση, χρησιμοποιούν εργαλεία όπως το Tile Mill και το MapBox για να κάνουν τους χάρτες πιο εύκολα αναγνώσιμους μέσω διαδικτύου.102 Αδιαμφισβήτητα, το σημαντικότερο εργαλείο για την αποτύπωση των slums είναι το GIS. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Environmental Systems Research Institute (ESRI), τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών θεωρείται μια πιο αποτελεσματική μέθοδος βελτίωσης των slums από τις μετακινήσεις πληθυσμών και τις εξώσεις, καθώς τα παραπάνω προκαλούν αναταραχή, αυξάνουν την εγκληματικότητα και γενικότερα την μιζέρια των ανθρώπων που αναγκάζονται να αφήσουν τα σπίτια τους. Για παράδειγμα, η αρχιτέκτων και χωροτάκτης Rosario C. Giusti de Pérez χρησιμοποίησε τα GIS για την βελτίωση των συνθηκών στα barrios της Βενεζουέλας, με σκοπό αρχικά να καταλάβει πώς οργανώνονται οι αστικοί άτυποι οικισμοί και με αυτή τη βάση να προχωρήσει στις εκάστοτε αλλαγές.103

102 http://mapkibera.org (τ.π. Οκτώβριος 2017) 103 http://www.esri.com/news/arcnews/spring10articles/rosario-giusti-de-perez.html (τ.π. Οκτώβριος 2017)

Εικόνα 55: μετακίνηση με τρένο στην Ινδία

Εικόνα 56: τελεφερίκ στο slum Complexo do Alemao, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

103

ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ – ΣΥΝΔΕΣΗ Όπως φανερώνει η μελέτη των παραδειγμάτων, οι κάτοικοι των slums μετακινούνται κυρίως με τα δημόσια μέσα μεταφοράς, όταν αυτά υπάρχουν. Το πιο συνηθισμένο μέσο φαίνεται να είναι το τρένο, καθώς πολλοί είναι οι οικισμοί που βρίσκονται κοντά σε σιδηροδρομικές γραμμές που τους συνδέουν με το κέντρο της πόλης και συνεπώς με τους χώρους στους οποίους ενδεχομένως να εργάζονται οι κάτοικοι. Εκτός από το τρένο, το λεωφορείο ή ακόμα και το μετρό σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι συχνό το φαινόμενο παροχής ιδιωτικών μέσων μεταφοράς. Οι ιδιοκτήτες τέτοιων μέσων, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός του έντονου συνωστισμού στα δημόσια μέσα μεταφοράς και της έλλειψης κατοχής οχημάτων των κατοίκων, χρεώνουν κατά πολύ περισσότερο για τις υπηρεσίες τους. Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν τα ιδιωτικά μίνι λεωφορεία-ταξί στην Κένυα με το όνομα “matatu”, τα οποία ξεκίνησαν την λειτουργία τους από την δεκαετία του ’60. Είναι ένα αρκετά επικίνδυνο μέσο καθώς οι οδηγοί τους, όχι μόνο οδηγούν αρκετά απρόσεκτα προκαλώντας ατυχήματα, αλλά και εμπλέκονται συνήθως σε συμμορίες και είναι γνωστοί για τις εγκληματικές τους δραστηριότητες. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει γίνει ένα αρκετά δημοφιλές μέσο μετακίνησης και οι οδηγοί έχουν επενδύσει στην διακόσμηση αλλά και γενικότερα στην εμπειρία που προσφέρει μία βόλτα με το λεωφορείο τους.104 Μέσα από διάφορα άρθρα ειδήσεων, γίνονται γνωστά τα διάφορα σοβαρά ατυχήματα που προκαλούνται από μέσα μεταφοράς στους ανεπίσημους οικισμούς. Το μέγεθος του πληθυσμού που μετακινείται καθημερινά με τα μέσα είναι τέτοιο που η πιθανότητα ατυχήματος είναι πολύ μεγάλη. Ειδικά όταν οι οικισμοί είναι κοντά σε γέφυρες, λεωφόρους ή σιδηροδρομικούς σταθμούς, παρατηρείται μεγάλη θνησιμότητα από ατυχήματα που σχετίζονται με αυτές τις υποδομές. Ένας άλλος παράγοντας είναι και η κυκλοφοριακή συμφόρηση μέσα στους ίδιους τους οικισμούς. Με σκοπό να βελτιωθούν οι συνθήκες μετακίνησης των κατοίκων, έχουν γίνει προσπάθειες οι οποίες εντάσσονται στο λεγόμενο “slum upgrading”. Μελετώντας τις παρεμβάσεις που έχουν υλοποιηθεί σε αναπτυσσόμενες χώρες, και πιο συγκεκριμένα, σε μητροπολιτικά κέντρα, όσον αφορά την σύνδεση μεταξύ του επίσημου και του ανεπίσημου μέρους των πόλεων, αναμφίβολα ένα είναι το πιο δημοσιευμένο: το τελεφερίκ (cable car). Αν και δεν χρησιμοποιείται σαν μέσο μαζικής μεταφοράς, το τελεφερίκ γίνεται όλο και πιο δημοφιλές με παραδείγματα όπως το σύστημα “Metro Cable” στο Καράκας (Βενεζουέλα)105, το σύστημα Mi 104 Irungu, D. [2018] (τ.π. Ιούνιος 2018) 105 Περισσότερες πληροφορίες για το project: http://u-tt.com/project/metro-cable/ (τ.π. Ιούνιος 2018)

Εικόνα 57: τρένο στην Kibera - ακριβώς δίπλα, το Royal Nairobi Golf Club

Εικόνα 58: Rua 4, Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

105 Teleférico στην Λα Παθ (Βολιβία), το “Teleférico do Alemão” στο Ρίο ντε Τζανέιρο (Βραζιλία) κ.ά. Ο λόγος που οδήγησε στην όλο και αυξανόμενη χρήση του τελεφερίκ είναι η κακή κατάσταση (κατασκευαστικά) στην οποία βρίσκεται συνήθως το οδικό δίκτυο στα slums ανά τον κόσμο. Επιπλέον, όσον αφορά τις δημόσιες συγκοινωνίες, οι κάτοικοι πρέπει να περπατήσουν αρκετά για να βρεθούν στην κοντινότερη στάση. Ο αποκλεισμός αυτών των άτυπων οικισμών έχει σημαντικό αντίκτυπο, με κοινωνικούς και οικονομικούς όρους, στην μετακίνηση των κατοίκων τους.106 Η εφαρμογή του τελεφερίκ στο Μεντεγίν, που είναι η πρώτη πόλη που χρησιμοποιεί το τελεφερίκ ως μέσο μαζικής μεταφοράς (3.000 άτομα ανά ώρα), προκάλεσε την επένδυση και σε άλλες πρωτοβουλίες, όπως επέκταση της πεζοδρόμησης σε πολλά σημεία της πόλης, βελτίωση των κοινωνικών κατοικιών και την κατασκευή νέων αστικών παροχών (όπως η βιβλιοθήκη Parque Biblioteca Españα).107 Αυτό όμως που θα έπρεπε να συνδέει το επίσημο με το ανεπίσημο μέρος της πόλης δεν είναι άλλο πέρα από το ίδιο το οδικό δίκτυο. «Η αναβάθμιση των slums που βασίζεται στο οδικό δίκτυο της πόλης είναι μια πρακτική και άμεση προσέγγιση που σταδιακά ενσωματώνει τους οικισμούς στον αστικό ιστό της πόλης. Παράγει χωρικά αστικά μοτίβα που μεταμορφώνουν τα slums σε γειτονιές.»108 Αυτή η προσέγγιση, πέρα από το γεγονός ότι διευκολύνει την μετακίνηση ανθρώπων, αγαθών και οχημάτων, αλλά ταυτόχρονα οι δρόμοι λειτουργούν ως κοινό αγαθό, όπου ενισχύονται και διευκολύνονται οι κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες. «Οι δρόμοι αποτελούν εργαλεία κοινωνικής, οικονομικής, νομική και χωρικής ενσωμάτωσης των slums στην πόλη.»109 Είναι επίσης σημαντικό να τονιστεί πως, όσο και αξιόλογες να είναι οι εκάστοτε σημειακές παρεμβάσεις σε περιοχές που χαρακτηρίζονται ως slums, μια προσέγγιση σε επίπεδο πόλης είναι θεμελιώδους σημασίας. Με αυτό τον τρόπο, «ενισχύεται η οικονομία που προκύπτει από το άνοιγμα κύριων και πολλαπλών δρόμων σε διαφορετικούς οικισμούς και αυξάνεται η συνδεσιμότητα, η κυκλοφορία και η κινητικότητα παρέχοντας την ευκαιρία της φυσικής ενσωμάτωσης των slums και των ανεπίσημων οικισμών στις γειτονιές που τα περιβάλλουν».110 Ήδη ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, μέσω προγραμμάτων “slum upgrading”, έχει πραγματοποιήσει διάφορα projects σε χώρες όπως η Ινδία, το Πακιστάν, η Βραζιλία και η Ταϊλάνδη, έχοντας ως βασικό στοιχείο σε κάθε ένα από αυτά την συμμετοχή των κατοίκων στην πραγματοποίησή τους.

106 Hidalgo, D., Velásquez, J. M. [2015] (τ.π. Ιούνιος 2018) 107 Περισσότερες πληροφορίες για το κτίριο: https://www.archdaily.com/2565/espana-library-giancarlo-mazzanti/ (τ.π. Ιούνιος 2018) 108 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2012], σελ. 23 109 ό.π., σελ. 23 110 ό.π., σελ. 11

Εικόνα 59: κολλάζ των 26 προτάσεων στο master plan του Peter Land

107

ΝΕΑ ΜΟΝΤΕΛΑ / ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ SLUMS Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει εκδηλωθεί από την αρχιτεκτονική κοινότητα για τον σχεδιασμό του «νέου» slum, των νέων κοινωνικών κατοικιών που θα προσφέρουν την ίδια πυκνότητα κατοίκησης που παρουσιάζουν τα σημερινά slums αλλά προσπαθώντας να δώσουν λύσεις στα σχεδιαστικά προβλήματα και να αποφύγουν τις συνθήκες των slums όπως τα ξέρουμε. Κάποια έχουν προκύψει από διαγωνισμούς, άλλα είναι έργα αρχιτεκτόνων και ομάδων μελετητών που ασχολούνται αποκλειστικά με αυτό το θέμα και είναι και ορισμένα projects που, στην προσπάθειά τους να «αντιγράψουν» την μορφή των οικισμών αυτών, πέφτουν σε παγίδες παρουσιάζοντάς τους στην πιο δυστοπική τους μορφή.

PREVI – Proyecto Experimental De Vivienda Ένα αμφιλεγόμενο project, αποτέλεσμα διεθνούς διαγωνισμού στο Περού επί προέδρου Fernando Belaúnde είναι το Proyecto Experimental de Vivienda (PREVI – πειραματικό project κατοικιών). Θεωρήθηκε ως η τελευταία ευκαιρία που είχε ο κλάδος της αρχιτεκτονικής να αποδείξει ότι έχει τη λύση για τα slums που όλο και περισσότερο εξαπλώνονταν στην πόλη της Λίμα. Έτσι, ο διαγωνισμός συγκέντρωσε την «αφρόκρεμα» των αρχιτεκτόνων της εποχής, μερικοί από τους οποίους είναι οι James Stirling, Aldo van Eyck, the Metabolists, Charles Correa, Christopher Alexander και Candilis Josic Woods.111 Η διαφορά με αυτό το project ήταν πως, αντίθετα με τους πύργους και την κάθετη ανάπτυξη που χαρακτήρισε την κοινωνική κατοίκηση της δεκαετίας του 1960, προτάθηκε ο σχεδιασμός μιας κοινότητας με γνώμονα την ανθρώπινη κλίμακα. Ο Peter Land, άγγλος αρχιτέκτων και επικεφαλής τους διαγωνισμού, εμπνεύστηκε από τα παραδοσιακά αγροτικά σπίτια του Περού (barriadas) και θέλησε να δημιουργήσει μια κοινότητα με υψηλή πυκνότητα και εμφανές το στοιχείο της γειτονιάς. Επίσης, τονίστηκε το πλεονέκτημα που είχαν τα σπίτια με οριζόντια ανάπτυξη καθώς με την πάροδο των χρόνων, θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και καθ’ ύψος, ανάλογα της ανάγκες του κάθε νοικοκυριού. Και με αυτή την ιδέα κατά νου, δημιουργήθηκε μια επίσημη γειτονιά που αργότερα θα αναπτύσσονταν ανεπίσημα και καθέτως.112 Δυστυχώς, όταν ο πρόεδρος Belaúnde έχασε τη θέση του μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα, η χούντα δεν υποστήριξε το project και ήθελαν να δώσουν τα αντίστοιχα οικόπεδα για καλλιέργειες. Ο μόνος λόγος που συνεχίστηκε το project ήταν η υποστήριξη του από τα Ηνωμένα Έθνη.113 111 McGuirk, J. [2014] (τ.π. Φεβρουάριος 2018) 112 ό.π.

113 ό.π.

Εικόνα 60: προκατασκευασμένα συστήματα του project PREVI

Εικόνα 61: πρόταση για το Δελχί στον διαγωνισμό Dencity, Adèle Hopquin

109 Αφού οι αρχιτέκτονες πήγαν στη Λίμα για μα μελετήσουν τις barriadas του Περού το 1969, οι κριτές στη συνέχεια έλαβαν τα 24 διαφορετικά σχέδια. Το 1970 όμως, όταν έπρεπε να αποφασίσουν πιο από αυτά θα εφαρμοστεί σε μεγάλη κλίμακα, δεν μπορούσαν να καταλήξουν σε ένα. Οπότε ως τελικό project θα γινόταν ο συνδυασμός και των 24 τύπων σε δύο φάσεις: θα παρήγαγαν 500 σπίτια με αυτά τα μοντέλα και στην επόμενη φάση, τα καλύτερα θα δημιουργούσαν το μοτίβο άλλων 1.000 σπιτιών. Η δεύτερη φάση όμως δεν έγινε ποτέ και έτσι το PREVI θεωρήθηκε αποτυχημένο και εν τέλει ξεχάστηκε στον χρόνο. Ο λόγος στον οποίο αποδίδουν την αποτυχία του project είναι πως περιείχε πολλές σχεδιαστικές ιδέες διαφορετικές μεταξύ τους οι οποίες δεν θα μπορούσαν να εφαρμοστούν ξανά σαν σύνολο.114 Καταλήγοντας, η κυβέρνηση, αποφασίζοντας απλά να συστηματοποιήσει τα barriadas, δημιουργήθηκαν οι απαραίτητες χαράξεις στο οικόπεδο και ο κάθε κάτοχος του μεριδίου του δημιούργησε το δικό του νοικοκυριό. Σήμερα, οι κατοικίες δεν μοιάζουν σε τίποτα με αυτές που χτίστηκαν στα μέσα του 1970 λόγω των αλλαγών των πρωτότυπων μοντέλων.115 Ο McGuirk αναφέρει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του: «Αυτό ήταν το ευφυές του PREVI: σχεδιάστηκε σαν μια πλατφόρμα για αλλαγή. Τα σπίτια δεν ήταν το τέλος αλλά η αρχή. Σαν πλαίσια προς επέκταση, έδειξαν μία από τις αρχές-κλειδιά των barriadas, δηλαδή πως το σπίτι είναι μια διαδικασία και όχι ένα στατικό αντικείμενο. Οι μοντερνιστικές προτάσεις ωστόσο συχνά τροποποιούνταν από την εργατική τάξη, όπως ανακάλυψε ο Le Corbusier στο Pessac, αλλά δεν ήταν ποτέ σκόπιμο. Εδώ, αν και μερικοί αρχιτέκτονες προσπάθησαν να προσδιορίσουν το πώς θα μπορούσαν να αναπτυχθούν οι κατοικίες, η ανάπτυξη ήταν η όλη ιδέα. Ήταν ενδεχομένως επαναστατικό.»116 The Dencity Competition Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την εύρεση νέων μορφών οικισμών που λύνουν τα σημερινά προβλήματα των slums. Νέοι άνθρωποι με καινοτόμες ιδέες και όρεξη για να αντιμετωπίσουν σχεδιαστικά τις προκλήσεις των slums είναι οι βασικοί διαγωνιζόμενοι στο «The Dencity Competition», που έχουν δημιουργήσει εδώ και τρία χρόνια η διεπιστημονική ομάδα Shelter Global. Η δράση της δεν περιορίζεται στην αλλαγή υφιστάμενων συνθηκών σε ανεπίσημους οικισμούς – που γίνεται μέσω δωρεών – αλλά σκοπός τους είναι, μέσα από τις ιδέες που παρουσιάζονται στους διαγωνισμούς κάθε χρόνο, να προσφέρουν πραγματικές λύσεις για το μέλλον, αναγνωρίζοντας το πρόβλημα έλλειψης στέγης παγκοσμίως.117

114 ό.π.

115 ό.π.

116 ό.π.

117 https://shelterglobal.org/about/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018)

Εικόνα 62: Quinta Monroy Houses

Εικόνα 63: Quinta Monroy Houses

111 Quinta Monroy Houses Ίσως το σημαντικότερο project κοινωνικών κατοικιών που έχει προταθεί και υλοποιηθεί την τελευταία δεκαετία είναι το Quinta Monroy Houses του Alejandro Aravena και του γραφείου του, Elemental, στο Iquique της Χιλής. Η λύση που έδωσε ο Aravena ήταν το να παρέχει τα απολύτως απαραίτητα μέρη του σπιτιού και κενό χώρο που ο κάθε κάτοικος θα μπορούσε να αναπτύξει, ανάλογα με την οικονομική του κατάσταση. Ουσιαστικά, δημιούργησε μισά σπίτια, τόσο απλό και οικονομικό, και για το κράτος και για τους ιδιοκτήτες.

18 χρόνια πριν, που χτίστηκαν οι κατοικίες Quinta Monroy για 100 οικογένειες, ο κορμός του χτισμένου μέρους του σπιτιού περιλάμβανε την στέγη, το μπάνιο και την κουζίνα. Το μέγεθος της κάθε μονάδας ήταν 25% μικρότερο από το μέσο σπίτι στη Χιλή τότε, με πλεόνασμα επιφάνειας προς επέκταση για να το διαχειριστεί ο ιδιοκτήτης.118 Αρκετοί ήταν αντίθετοι με αυτό το εγχείρημα, υποστηρίζοντας πως η κυβέρνηση θα έπρεπε να παρέχει ολόκληρα σπίτια προς αποφυγή της κατασκευαστικής εργασίας από τον ίδιο τον κάτοικο. Όπως συνειδητοποίησαν όμως αργότερα, όταν η παροχή στέγασης έγινε προτεραιότητα τη δεκαετία του 1970 από τον σοσιαλιστή πρόεδρο Salvador Allende και δόθηκαν ολόκληρα σπίτια προς κοινωνικές κατοικίες, η κυβέρνηση γρήγορα ξέμεινε από πόρους και μέσα σε 3 χρόνια τα slums αυξήθηκαν κατά 130%.119 Εν τέλει, η κυβέρνηση έδωσε τα απαραίτητα χρήματα στις οικογένειες για να αγοράσουν τις κατοικίες του Quinta Monroy, χρήματα που δεν θα ήταν αρκετά για την αγορά ενός ολόκληρου σπιτιού. Επίσης, αναπτύσσοντας την κάθε μονάδα με την προσθήκη υπνοδωματίων, χώρου διαβίωσης κτλ, αυξήθηκε η αξία της κάθε κατοικίας, αποδεικνύοντας την σωστή λειτουργία του μοντέλου του Aravena.120

118 Park, A. [2014] (τ.π. Φεβρουάριος 2018) 119 ό.π.

120 ό.π.

Εικόνα 64: U-TT prototype

Εικόνα 65: Containscrapers

113 U-TT prototype Ψάχνοντας νέα μοντέλα ανεπίσημων κατοικιών, με γνώμονα πάντα την πρακτικότητα, το χαμηλό κόστος, το πλαίσιο της χώρας σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο και την φύση της ίδιας της κοινότητας (δίκτυα και ανάπτυξη αυτής), οι Urban Think Tank121 σε συνεργασία με το ETH της Ζυρίχης μελέτησαν και ανέπτυξαν ένα πρωτότυπο μοντέλου κατοίκησης για την κοινότητα Khayelitsha στο Κέιπ Τάουν. Πέρα από την κατασκευή της μονάδας, που σκοπό έχει την μέγιστη προστασία των κατοίκων από πλημμύρες, πυρκαγιές κτλ, η μελέτη επεκτάθηκε και στους μηχανισμούς που αναπτύσσουν την περιοχή και πώς αυτοί θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σαν εργαλείο για μια νέα προσέγγιση blocking-out.122 Έτσι, ελευθερώνουν το 50% του αρχικού αποτυπώματος της μονάδας για πρόσβαση σε οχήματα εκτάκτου ανάγκης και αναπτύσσουν καθ’ ύψος την κατοικία, που μπορεί να επεκταθεί με δύο ή τρείς ορόφους. Όπως εξηγούν χαρακτηριστικά: «Το project στοχεύει στην αναδιαμόρφωση της προσέγγισης της αναβάθμισης ανεπίσημων οικισμών προσφέροντας μία καινοτόμο μεθοδολογία για την δίκαιη κατανομή του δημοσίου χώρου, την διανομή των βασικών υπηρεσιών, και ένα αστικοποιημένο μοτίβο που συνδυάζει τις στεγαστικές αναβαθμίσεις με ένα πιο ασφαλές αστικό περιβάλλον και νέες οικονομικές και κοινωνικές προοπτικές.»123

Containscrapers Ένα αρχιτεκτονικό γραφείο από την Κίνα, με το όνομα CRG Architects, πρότεινε σε ένα διαγωνισμό (στον οποίο με τη συμμετοχή του αυτή έλαβε την τρίτη θέση) την δημιουργία δύο ουρανοξυστών από κοντέινερ, πιστεύοντας ότι είναι η καλύτερη λύση για προσωρινή κατοίκηση στο πυκνοκατοικημένο Νταράβι της Βομβάης. Αν υλοποιηθεί, το “Containscraper” όπως το ονομάζουν θα μπορεί να στεγάσει 5.000 άτομα μέσα σε 2.500 στοιβαγμένα κοντέινερ πλοίων. Οι δύο ουρανοξύστες, ύψους 400 και 200 μέτρων αντίστοιχα, υπόσχονται να παρέχουν κατοικίες αρκετά ευπροσάρμοστες ως προς τον αριθμό των ενοίκων τους, ενώνοντας και διαχωρίζοντας τα κοντέινερ.

121 Οι U-TT είναι μία διεπιστημονική ομάδα αρχιτεκτόνων, ερευνητών κτλ. Που εστιάζει στην κοινωνική αρχιτεκτονική και την ανεπίσημη ανάπτυξη, και μέσα από παρουσιάσεις, ταινίες και διάφορες εκδόσεις σε συνεργασία με το ETH βοηθούν στην εύρεση πρακτικών για την βελτίωση των πόλεων.

122 Frearson, A. [2014] (τ.π. Φεβρουάριος 2018) 123 http://u-tt.com/project/empower-shack/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018)

Εικόνα 66: Nausicaa Gardens

Εικόνα 67: Favela Cloud

115 Nausicaa Gardens Αυτό το project γεννήθηκε ως μία σχεδιαστική λύση στην ένταξη ενός ποσοστού κοινωνικών κατοικιών σε κοινότητες της Γαλλίας, καθώς έτσι είναι υποχρεωμένες να λειτουργούν σύμφωνα με το γαλλικό πρόγραμμα κοινωνικής κατοίκησης. Πολλές πόλεις αρνούνται και πληρώνουν ένα αντίτιμο από το να αναμίξουν ένα πληθυσμό κατώτερης κοινωνικής τάξης από αυτό που χαρακτηρίζει την κοινότητα. «Το Nausicaä Social Housing είναι μια αρχιτεκτονική προσπάθεια ενίσχυσης της κοινωνικής διαφορετικότητας στις πλούσιες κοινότητες του δυτικού Παρισιού.» Τα δύο πιο δυνατά στοιχεία του project είναι η λειτουργία του εδάφους ως ανοιχτό χώρο συνάντησης/πάρκο, ικανό να δεχτεί πληθώρα δραστηριοτήτων, και η συνδεσιμότητα που έχουν οι μονάδες μεταξύ τους μέσω γεφυρών, δημιουργώντας την αίσθηση του λαβυρίνθου.124

Favela Cloud Το όραμα του Favela Cloud είναι η δημιουργία μιας αστικής υβριδικής αρχιτεκτονικής που προσφέρει τη δυνατότητα μίξης ιδιωτικών και δημόσιων λειτουργιών, με ευέλικτους χώρους στους οποίους εκτελούνται οργανωμένες και ανοργάνωτες δραστηριότητες. Το συγκεκριμένο project, όπως και αυτό των Nausicaa Gardens, χωρίζεται σε δύο μέρη: στο ισόγειο υπάρχει η βάση που λειτουργεί σαν μία ανοιχτή πλατεία, με ψυχαγωγικές δραστηριότητες όπως αναρρίχηση, ποδόσφαιρο κ.τ.λ., ενώ οι κατοικίες και οι δημόσιες λειτουργίες οργανώνονται μέσα στο «σύννεφο» και συνδέονται με ένα μονοπάτι, σαν «ραχοκοκαλιά» της κατασκευής.125

124 http://www.leopoldlambert.net/2015/01/27/nausicaa-public-housing-2015/ (τ.π. Μάρτιος 2018) 125 https://favelacloud.wordpress.com/favela-cloud/ (τ.π. Μάρτιος 2018)

116

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ SLUMS

Βρισκόμαστε σε μια εποχή στην οποία η ανάπτυξη άτυπων οικισμών έχει γίνει ένα συνεχώς αυξανόμενο φαινόμενο το οποίο δεν φαίνεται να μπορεί να περιοριστεί. Η αύξηση του πληθυσμού, είτε λόγω γεννήσεων είτε λόγω μετακινήσεων πληθυσμού, είναι ανεξέλεγκτη και οι πόλεις μεγαλώνουν αλλά και αυξάνονται. Έχοντας κατά νου τους ήδη υπάρχοντες οικισμούς-slums οι οποίοι αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα συνθηκών όπως έλλειψη πόσιμου νερού, παροχής ρεύματος ή συστημάτων αποχέτευσης, είναι αυτονόητο πως πρέπει να ληφθούν αποφάσεις που να έχουν ως στόχο τη βελτίωσή τους. Αυτό θα συμβεί αν ξεκινήσουν να αντιμετωπίζονται αυτοί οι οικισμοί ως αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης και ως χώροι των οποίων οι κάτοικοι έχουν αναπτύξει ένα δικό τους τρόπο ζωής. Πιο συγκεκριμένα, αναφορικά με την έρευνά μου ως προς τα όρια των slums, καταλήγω στο συμπέρασμα πως το μέρος που επιλέγουν οι κάτοικοι να ζήσουν είναι τις περισσότερες φορές ήδη επιλεγμένος από την ίδια την πόλη. Όταν ένας χώρος θεωρείται ακατάλληλος για οποιαδήποτε αξιοποίησή του (στέγαση ή παροχή υπηρεσιών για το επίσημο μέρος της), τότε αυτός μπορεί να θεωρηθεί ως ευκαιρία για την ανάπτυξη slum. Γίνεται αρκετά σαφές πως τέτοιοι χώροι είναι πιο εύκολο να βρεθούν στις παρυφές των πόλεων, αλλά όπως δείχνουν και τα παραδείγματα, οι κάτοικοι προσπαθούν να βρίσκουν χώρους σχετικά κοντά στο κέντρο της πόλης ή κοντά σε υποδομές που μπορούν να αξιοποιήσουν (αν δεν γίνεται να βρίσκονται στο κέντρο της πόλης, θα βρουν χώρους που επιτρέπουν την μετακίνησή τους προς αυτό). Επίσης, από την ανάγνωση των ορίων των slums βγαίνει το συμπέρασμα πως, όταν μπαίνει ένα εμπόδιο στην ανάπτυξή τους, τότε ξεκινά η δημιουργία κατακόρυφων κατοικιών, έτσι ώστε να μπορέσει ο πληθυσμός να ικανοποιήσει την ανάγκη του για στέγαση.

117 Οι προτάσεις που παρουσιάστηκαν προηγουμένως αποτελούν μία ενδιαφέρουσα, νέα οπτική στο θέμα του σχεδιασμού slums. Με αφορμή αυτά τα projects, ξεκίνησα να αναρωτιέμαι για το αν πρέπει να προχωράμε σε προτάσεις και σχεδιασμό νέων slums ή αν πρέπει να αφήσουμε τους ανθρώπους που τα κατασκευάζουν να συνεχίσουν να το κάνουν με τον τρόπο που ξέρουν. Πρέπει να αλλάξουμε την εφήμερη, αυθαίρετη και αυθόρμητη φύση των slums σχεδιάζοντάς τα; Πρέπει να δοθούν κατευθυντήρες γραμμές πάνω στις οποίες θα βασιστούν οι κάτοικοι για να τα αναπτύξουν; Ή πρέπει να αφήσουμε τα slums να συνεχίσουν να δημιουργούνται/επεκτείνονται με τον τρόπο που γίνεται μέχρι και σήμερα; Έχουμε δει πως πολλά μπορούν να αλλάξουν στις συνθήκες των slums μέσω του σχεδιασμού. Είναι αρκετές οι περιπτώσεις στις οποίες μία απλή σχεδιαστική λύση μπορεί να αλλάξει τις συνθήκες των οικισμών αυτών και να βελτιώσει το επίπεδο ζωής των κατοίκων. Αντίστοιχα, αν ληφθούν υπόψιν οι ανάγκες των ανθρώπων πριν ξεκινήσει η ανάπτυξη κάποιου slum, ο σχεδιασμός μπορεί να προλάβει πολλά προβλήματα και να δημιουργήσει καλύτερες βάσεις για την, κατά τα άλλα, αυθόρμητη ανάπτυξή του. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς με τους οποίους οι κάτοικοι δημιουργούν τον τόπο τους και σύμφωνα με αυτούς, να αναλάβει ο καθένας τον ρόλο του, έχοντας κατά νου τις ανάγκες, τους περιορισμούς και τις δυνατότητες σε κάθε περίπτωση.

ΠΗΓΕΣ

119

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. [2013], “Αστικοποίηση” στο: Μπούρας, Χ., Φιλιππίδης, Δ. (επιμ.) Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα Λάσκαρης, Κ. [2013]. “Περιαστικός χώρος” στο: Μπούρας, Χ., Φιλιππίδης, Δ. (επιμ.) Αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα Πολυδωρίδης, Ν. [2000], Εισαγωγή στον Πολεοδομικό Σχεδιασμό, Τεύχος Πρώτο: Ιστορία της Πόλης και της Πολεοδομίας, Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών Ραμπαβίλα, Μ. [2006], Αστικοποίηση, Βιώσιμη Ανάπτυξη & Αναπτυσσόμενος Κόσμος, Διπλωματική Εργασία, Αθήνα: Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Τσιάρα, Ρ. [2009], Από τις Παραγκουπόλεις του Τρίτου Κόσμου στα Γκέτο των Μητροπόλεων, Πτυχιακή Εργασία, Αθήνα: Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Bloch, R., Papachristodoulou, N., Brown, D. [2013], “Suburbs at risk”, στο: R. Keil (επιμ.) Suburban Constellations, Βερολίνο: Jovis Camilo, A., Calderón, A. [2008], Learning from Slum Upgrading and Participation, Στοκχόλμη: KTH Davis, M. [2006], Planet of Slums, Λονδίνο: Verso European Environmental Agency (EEA) [2006], Urban sprawl in Europe: The ignored challenge, Κοπεγχάγη: European Commission Keil, R., Shields, R. [2013], “Suburban boundaries: Beyond greenbelts and edges”, στο: R. Keil (επιμ.)

Suburban Constellations, Βερολίνο: Jovis McGee, T. [2013], “Suburbanization in the twenty-first-century world”, στο: R. Keil (επιμ.) Suburban Constellations, Βερολίνο: Jovis

120 Medina, M. [2007], The World’s Scavengers: Salvaging for Sustainable Consumption and Production, Λάνχαμ: Rowman Altamira Phillips, B. [1996], City Lights: Urban-Suburban Life in the Global Society, Νέα Υόρκη: Oxford University Press Saglio-Yatzimirsky, M., Landy, F. [2013], Megacity Slums, Λονδίνο: Imperial College Press Taylor, J. [2011], “Landscape Architecture in the Developing World: The Growth of Informal Settlements”, Landscape Review, 14 United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], The Challenge of Slums: Global Report on Human Settlements 2003, Ναϊρόμπι: Earthscan Publications United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2012], Streets as Tools for Urban Transformation in Slums: A Street-Led Approach to Citywide Slum Upgrading, Ναϊρόμπι United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2014], World Habitat Day 2014: Background Paper, Ναϊρόμπι

ΓΕΝΙΚΗ Abu-Lughod, J., Jr Hay, R. [1977], Third World Urbanization, New York: Methuen Bolay, J., Chenal, J., Pedrazzini, Y. [2016], Learning from the Slums for the Development of Emerging Cities, Lausanne: Springer Drakakis-Smith, D. [2000], Third World Cities, London: Routledge Brillembourg, A., Feireiss, K., Klumpner, H. [2005], Informal City: Caracas Case, Munich/Berlin/ London/New York: Presrel Verlag Correa, C. [1989], The New Landscape: Urbanization in the Third World, London: Butterworth Architecture Gouverneur, D. [2015], Planning and Design for Future Informal Settlements: Shaping the selfconstructed city, New York: Routledge

121 Harvey, D. [2013], Εξεγερμένες πόλεις: Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, μετάφραση: Χαλμούκου, Κ., Αθήνα: ΚΨΜ Rapley, J. [2007], Understanding Development: Theory and Practice in the Third World, Έκδοση Γ’, London: Lynne Rienner Publishers

122

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ http://www.seos-project.eu/modules/landuse/landuse-c02-p20.gr.html (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) http://cityofdarkness.co.uk/category/the_city/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) http://www.imdb.com/title/tt0317248/ (τ.π. Ιανουάριος 2018) http://www.riobookings.com/en/Rio-rio--s-favelas-favela-cidade-de-deus-132 (τ.π. Ιανουάριος 2018) https://www.imdb.com/title/tt3741834/ (τ.π. Οκτώβριος 2017) http://shelter-associates.org/ (τ.π. Οκτώβριος 2017) http://knowyourcity.info (τ.π. Οκτώβριος 2017) http://mapkibera.org (τ.π. Οκτώβριος 2017) http://www.esri.com/news/arcnews/spring10articles/rosario-giusti-de-perez.html (τ.π. Οκτώβριος 2017) http://u-tt.com/project/metro-cable/ (τ.π. Ιούνιος 2018) https://www.archdaily.com/2565/espana-library-giancarlo-mazzanti/ (τ.π. Ιούνιος 2018) https://shelterglobal.org/about/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018) http://u-tt.com/project/empower-shack/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018) http://www.leopoldlambert.net/2015/01/27/nausicaa-public-housing-2015/ (τ.π. Μάρτιος 2018) https://favelacloud.wordpress.com/favela-cloud/ (τ.π. Μάρτιος 2018)

123

ΛΟΙΠΑ Bouissou, J., “With Google Earth, India Can No Longer Hide Its Shantytowns and ‘Slumdogs’”, στο: Time, Μάρτιος 2012, http://content.time.com/time/world/article/0,8599,2110387,00.html (τ.π. Οκτώβριος 2017) Chauhan, A. [1996], “Learning from Slums”, στο: Architecture y Developpement: Association de solidarite international, http://www.archidev.org/IMG/doc/LEARNING_FROM_SLUMS.doc (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) David, S. “Johannesburg’s Ponte City: ‘the tallest and grandest urban slum in the world’ – a history of cities in 50 buildings, day 33”, στο: The Guardian, Μάιος 2015, https://www.theguardian.com/ cities/2015/may/11/johannesburgs-ponte-city-the-tallest-and-grandest-urban-slum-in-the-world-ahistory-of-cities-in-50-buildings-day-33 (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) De Maat, S., “The meaning of the word Slum”, στο: The Perfect Slum, Σεπτέμβριος 2016, http:// theperfectslum.blogspot.gr, λήμμα αναζήτησης: slum origin (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) Frearson, A., “Urban-Think Tank develops housing prototype for South African slums”, στο: Dezeen, Μάρτιος 2014, https://www.dezeen.com/2014/03/07/empower-shack-urban-think-tank-housingsouth-africa-slums/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018) Hidalgo, D., Velásquez, J. M., “Mobility solutions for marginalized communities: The urban cable car”, στο: The City Fix, Ιανουάριος 2015, http://thecityfix.com/blog/aerial-cable-cars-mobilitysolutions-marginalized-communities-equity-dario-hidalgo-juan-miguel-velasquez/ (τ.π. Ιούνιος 2018) Irungu, D., “A minibus ride like no other: Nairobi’s matatu culture - in pictures”, στο: The Guardian, Απρίλιος 2018, https://www.theguardian.com/world/gallery/2018/apr/27/a-minibus-ride-like-noother-nairobis-matatu-culture-in-pictures (τ.π. Ιούνιος 2018) Jacobs, H., “Inside Hong Kong’s lawless ‘walled city’ — the most crowded place on Earth for 40 years”, στο: Business Insider, Φεβρουάριος 2018, http://www.businessinsider.com/kowloon-walledcity-photos-2015-2 (τ.π. Μάρτιος 2018) McGuirk, J., “Justin McGuirk’s Radical Cities: Across Latin America in Search of a New Architecture”, στο: ArchDaily, Ιούνιος 2014, https://www.archdaily.com/514417/justin-mcguirk-s-radical-citiesacross-latin-america-in-search-of-a-new-architecture/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018)

124 Morkous, S., “Slums and gated communities”, στο: Egypt Independent, Ιούλιος 2015, http://www. egyptindependent.com/slums-and-gated-communities/ (τ.π. Ιανουάριος 2018) Navarro-Sertich, A., “FAVELA CHIC :: PARAISOPOLIS”, στο: FAVEL issues, Μάρτιος 2010, https:// favelissues.com/2010/03/16/favela-chic-paraisopolis/ (τ.π. Ιανουάριος 2018) Ogunlesi, T., “Inside Makoko: danger and ingenuity in the world’s biggest floating slum “, στο: The Guardian, Φεβρουάριος 2017, https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagosdanger-ingenuity-floating-slum (τ.π. Φεβρουάριος 2018) Owen, P., “ Inside the Kowloon Walled City where 50,000 residents eked out a grimy living in the most densely populated place on earth”, στο: Daily Mail Online, Μάιος 2012, http://www.dailymail. co.uk/news/article-2139914/A-rare-insight-Kowloon-Walled-City.html (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) Park, A., “Has This Chilean Architect Figured Out How To Fix Slums?”, στο: Mother Jones, Ιούνιος 2014, http://www.motherjones.com/politics/2014/06/want-reduce-sprawl-build-half-house/ (τ.π. Φεβρουάριος 2018) Ramos-Ribeiro, R. [2015], Green Belt Biosphere Reserve in the Brazilian City of São Paulo, Ερευνητική Εργασία, Τορούν: Nicolaus Copernicus University, στο: Research Gate, https://www.researchgate. net/publication/277579326_Green_Belt_Biosphere_Reserve_in_the_Brazilian_City_of_Sao_Paulo (τ.π. Δεκέμβριος 2017) Speed, B., “Radical architects, skyscraper slums and informal cities: an interview with Justin McGuirk”, στο: City Metric, Οκτώβριος 2014, http://www.citymetric.com/horizons/radicalarchitects-skyscraper-slums-and-informal-cities-interview-justin-mcguirk-402 (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) Taher, Μ., Arefeen, I. “Transformation of Slum and Squatter Settlements: A Way of Sustainable Living in Context of 21st Century Cities”, στο: Science and Education Publishing, Απρίλος 2014, http:// pubs.sciepub.com/ajcea/2/2/3/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) Urban Think Tank, “On the Future of Torre David”, στο: Torre David, Ιούλιος 2014, http://torredavid. com/ (τ.π. Σεπτέμβριος 2017) Villamor, F., Goldman, R., “Fire Tears Through Manila Slum, Leaving 15,000 Homeless”, στο: The New York Times, Φεβρουάριος 2017, https://www.nytimes.com/2017/02/08/world/asia/fire-tears-throughmanila-slum-leaving-15000-homeless.html (τ.π. Φεβρουάριος 2018)

125

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα εξωφύλλου: Torre David / Gran Horizonte, https://iwan-baan.divisare.pro/projects/209495torre-david-gran-horizonte Εικόνα 1: η λέξη “slum” ανά χώρα, προσωπικό αρχείο Εικόνα 2: αστικοί και αγροτικοί πληθυσμοί των περισσότερο και λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών, από το 1950 μέχρι το 2030, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ.

24 Εικόνα 3: Οικιστική Κλίμακα Δοξιάδη, Πολυδωρίδης, Ν. [2000], σελ. 30 Εικόνα 4: Kya Sands / Bloubosrand, https://unequalscenes.com/kya-sandsbloubosrand Εικόνα 5: Ντέρμπαν, Νότια Αφρική, https://unequalscenes.com/durban-metro Εικόνα 6: Ντέρμπαν, Νότια Αφρική, https://unequalscenes.com/durban-metro Εικόνα 7: Γιοχάνεσμπουργκ, Νότια Αφρική, https://unequalscenes.com/vusimuzi-mooifonteincemetery Εικόνα 8: Κέιπ Τάουν, Νότια Αφρική, https://unequalscenes.com/vukuzenzele-sweet-home Εικόνα 9: Πόλη του Μεξικού, https://unequalscenes.com/mexico-city-df Εικόνα 10: χάρτης “φτώχειας” του Charles Booth, Λονδίνο, 1898-1899, https://booth.lse.ac.uk/learnmore/what-were-the-poverty-maps Εικόνα 11: εβραϊκό γκέττο στη Νέα Υόρκη, https://ephemeralnewyork.wordpress.com/tag/jewishghetto-new-york/ Εικόνα 12: τί πρέπει να ληφθεί υπόψη για την παροχή στέγης, σύμφωνα με το UN-Habitat, http://wcr. unhabitat.org/ Εικόνα 13: κατηγορίες χωρικής ανάλυσης των slums, σύμφωνα με το UN-Habitat, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 85 Εικόνα 14: oι λόγοι δημιουργίας slum, σύμφωνα με το UN-Habitat, United Nations Human

126 Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 17 Εικόνα 15: σύγκριση πληθυσμών σύμφωνα με το αν ζουν ή όχι σε περιοχές slum, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) [2003], σελ. 30 Εικόνα 16: μοντέλα πόλεων του Burgess (θεωρία των ομόκεντρων κύκλων) και του Hoyt (θεωρία των τομέων), προσωπικό αρχείο Εικόνα 17: Torre David, http://www.danielschwartz.co/torre-david Εικόνα 18: Torre David, Venice Biennale 2012, https://www.archdaily.com/269481/venice-biennale2012-torre-david-gran-horizonte-urban-think-tank-justin-mcguirk-iwan-baan Εικόνα 19: Ponte City, https://www.theguardian.com/cities/2015/may/11/johannesburgs-pontecity-the-tallest-and-grandest-urban-slum-in-the-world-a-history-of-cities-in-50-buildings-day-33 Εικόνα 20: Ponte City, https://www.theguardian.com/cities/2015/may/11/johannesburgs-pontecity-the-tallest-and-grandest-urban-slum-in-the-world-a-history-of-cities-in-50-buildings-day-33 Εικόνα 21: Kowloon Walled City, http://www.greggirard.com/work/kowloon-walled-city-(book)-13 Εικόνα 22: Kowloon Walled City, http://www.greggirard.com/work/kowloon-walled-city-(book)-13 Εικόνα 23: gated community στο Ναϊρόμπι, Κένυα, https://unequalscenes.com/nairobi Mahim Nature Park, Νταράβι, Βομβάη, Ινδία, http://unequalscenes.com/mumbai Εικόνα 24: πράσινες εκτάσεις στο Σάο Πάολο, Βραζιλία, http://www.aroundsp.com/en/ activity/43856/eco-tour-sao-paulo-4-hrs Εικόνα 25: πράσινες εκτάσεις στο Σάο Πάολο, Βραζιλία, http://www.aroundsp.com/en/ activity/43856/eco-tour-sao-paulo-4-hrs Εικόνα 26: η favela Paraisópolis, στο Morumbi, Σάο Πάολο, http://www.tucavieira.com.br/A-fotoda-favela-de-Paraisopolis Εικόνα 27: σύνορα Μεξικό-Η.Π.Α., http://www.businessinsider.com/what-its-like-to-live-intijauna-2014-7 Εικόνα 28: Μεντεγίν, Κολομβία, https://www.google.gr/maps

127 Εικόνα 29: τρένο σε slum στην Καλκούτα, Ινδία, http://www.dailymail.co.uk/news/article-3097192/ The-filthy-dangerous-life-India-s-poorest-slum-children-play-train-tracks-parents-cook-bambooshelters-just-feet-away-onrushing-carriages.html Εικόνα 30: κατοικίες σε απότομη πλαγιά στο Μεξικό, Keil, R. [2013], σελ. 52 Εικόνα 31: slum Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία , https://www.flickr.com/photos/ anijdam/2362631796/in/photostream/ Εικόνα 32: slum Turanο, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία, http://www.thisisplace.org/i/?id=58c08438-24464085-b5b3-d2948433882d Εικόνα 33: Smokey Mountain, Μανίλα, Φιλιππίνες, https://www.justonewayticket.com/2014/05/11/ smokey-mountain-a-walk-through-the-slums-of-manila-philippines/ Εικόνα 34: Smokey Mountain, Μανίλα, Φιλιππίνες, https://www.justonewayticket.com/2014/05/11/ smokey-mountain-a-walk-through-the-slums-of-manila-philippines/ Εικόνα 35: Μακόκο, Λάγκος, Νιγηρία, https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makokolagos-danger-ingenuity-floating-slum Εικόνα 36: πλωτό σχολείο στο Μακόκο, Λάγκος, Νιγηρία, https://www.theguardian.com/cities/2016/ feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floating-slum Εικόνα 37: τα παραδείγματα στον χάρτη, προσωπικό αρχείο Εικόνα 38: Dharavi, https://qz.com/1032018/dharavi-diary-what-happens-when-girls-in-one-of-theworlds-largest-slums-start-coding-and-building-apps/ Εικόνα 39: Dharavi, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 40: el-Arafa, https://www.theguardian.com/global-development-professionalsnetwork/2016/sep/28/four-myths-about-slums-dont-assume-people-want-to-leave Εικόνα 41: el-Arafa, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 42: Kibera, https://www.irinnews.org/photo/200801111/aerial-view-kibera-slums-nairobikenya-january-2008-kibera-nairobi-one-largest-slums

128 Εικόνα 43: Kibera, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 44: Makoko, http://www.jescodenzel.com/portfolio/lagos-waterfronts Εικόνα 45: Makoko, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 46: Manshiyat Naser, https://www.vqronline.org/essay/garbage-city Εικόνα 47: Manshiyat Naser, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 48: Navotas, http://photo-dmjx.dk/mobileseries481.html#.Wy7XY6czZPZ Εικόνα 49: Navotas, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 50: Rocinha, https://pulitzercenter.org/project/south-america-brazil-rio-de-janeiro-favelasworld-cup-soccer-construction-relocation-impoverished-families-lost-homes-culture-history-identity Εικόνα 51: Rocinha, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 52: Villa 31, https://www.dagorret.net/riachuelo-spectacular-views-of-buenos-aires-andfrom-the-air-photos/Εικόνα 53: Villa 31, αεροφωτογραφία, Google Maps Εικόνα 54: Kibera, www.openstreetmap.org Εικόνα 55: μετακίνηση με τρένο στην Ινδία, https://futurechallenges.org/local/news/a-dormantvolcano-inter-state-migration-in-india/ Εικόνα 56: τελεφερίκ στο slum Complexo do Alemao, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία Εικόνα 57: τρένο στην Kibera - ακριβώς δίπλα, το Royal Nairobi Golf Club, https://unequalscenes. com/nairobi Εικόνα 58: Rua 4, Rocinha, Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία, http://mundoreal.org/pc-meeting-pushes-foraction/sony-dsc-4 Εικόνα 59: κολλάζ των 26 προτάσεων στο master plan του Peter Land, https://www. architecturalpapers.ch/index.php?ID=91 Εικόνα 60: προκατασκευασμένα συστήματα του project PREVI, https://www.architecturalpapers.ch/

129 index.php?ID=89 Εικόνα 61: πρόταση για το Δελχί στον διαγωνισμό Dencity, Adèle Hopquin, https://shelterglobal.org/ competition/2017/delhi-flood-resilience Εικόνα 62: Quinta Monroy Houses https://www.archdaily.com/10775/quinta-monroy-elemental Εικόνα 63: Quinta Monroy Houses, https://www.archdaily.com/514417/justin-mcguirk-s-radical-citiesacross-latin-america-in-search-of-a-new-architecture/ Εικόνα 64: U-TT prototype, https://www.dezeen.com/2014/03/07/empower-shack-urban-think-tankhousing-south-africa-slums/ Εικόνα 65: Containscrapers, https://www.architectureanddesign.com.au/news/shipping-containerskyscrapers-envisioned-to-repla Εικόνα 66: Nausicaa Gardens, http://www.leopoldlambert.net/2015/01/27/nausicaa-publichousing-2015/ Εικόνα 67: Favela Cloud, https://favelacloud.wordpress.com/favela-cloud/

130

ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1: Dharavi, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 2: Dharavi, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 3: el-Arafa, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 4: el-Arafa, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 5: Kibera, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 6: Kibera, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 7: Makoko, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 8: Makoko, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 9: Manshiyat Naser, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 10: Manshiyat Naser, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 11: Navotas, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 12: Navotas, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 13: Rocinha, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 14: Rocinha, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο Χάρτης 15: Villa 31, βασικό οδικό σύστημα, προσωπικό αρχείο Χάρτης 16: Villa 31, σχέση με κέντρο πόλης, προσωπικό αρχείο

132