Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα ως προϊόν των προβλημάτων της πόλης: Εξέταση-Υποθέσεις για την Αθήνα by Anastasia Tsigkou

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2018 - 2019

Ε ΡΕΥΝΗΤΙΚΗ Ε ΡΓΑΣΙΑ

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης:

Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΤΣΙΓΚΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ

Οκτώβριος, 2019

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Π ΕΡΙΛΗΨΗ Η κοινωνική στέγαση αποτελεί θέμα πολυσυζητημένο και αμφιλεγόμενο, κι αυτό διότι το «δικαίωμα στο κατοικείν» θα έπρεπε να έχει καθολική ισχύ, όμως η πραγματικότητα διαψεύδει κάτι τέτοιο. Μέσα από έναν εκτενή, φανταστικό διάλογο με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, με άξονα την αντιδιαστολή ανάμεσα στους κόλπους των πρώτων οικισμών και των σύγχρονων πόλεων, διερευνάται το εξής: Από τη μια πλευρά η κοινωνική κατοικία είναι απόρροια της νοσολογίας και της πολυπλοκότητας, που χαρακτηρίζει την περίοδο από τη βιομηχανική επανάσταση ως την εποχή μας, σε επίπεδο χώρου, περιβάλλοντος, οικίας και κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα η ίδια και η διάπλασή της είναι καθοριστικός παράγοντας για την αστική λειτουργία και μορφολογία. Με άλλα λόγια το ζήτημα της κοινωνικής στέγασης είναι συνυφασμένο και έχει έντονη σχέση αλληλεπίδρασης με την πόλη και τα προβλήματά της. Η μελέτη της κατάστασης των προσφυγικών και εργατικών συνόλων στον ελλαδικό χώρο προσδίδει το χαρακτήρα του επείγοντος στον επαναπροσδιορισμό της προσέγγισης του φαινομένου, μέσω της παραδοχής ότι οι συγκεκριμένες κατοικίες υποβαθμίζονται ολοένα και περισσότερο και απαιτείται άμεση παρέμβαση και ουσιαστική δράση για την ανατροπή της.

iii

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Σε ποιο μονοπάτι θα μπορούσαν να συμπορευθούν η κοινωνία, η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική για το σχεδιασμό κατοικιών που φανερώνουν την ευαισθητοποίησή μας, με στόχο την ικανοποίηση του ανθρώπου;

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

A BSTRACT Social housing is a controversial subject as it is based upon the principle of a universal right to housing, which has not been realized in any modern society. This essay is structured as an imaginary dialogue with Konstantinos Doxiadis with a focus on the differences between contemporary cities and the first human settlements. Social housing may be perceived as a response to the complex challenges facing society from the industrial revolution onward regarding the interactions between the natural environment and urban society. In turn social housing projects greatly influence the layout and living conditions of the cities in which they are constructed. In other words, the issues of social housing and the numerous problems of modern urban society are intertwined. A study of social housing units for industrial workers and refugees in Greece would indicate an urgent need for reevaluation of the issue of social housing, as it is plagued by numerous problems which could only be solved by immediate and drastic measures. How could architecture and urban planning aid the welfare state in designing social housing projects which could adequately address the tenants’ needs?

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Π ΡΟΟΙΜΙΟ Π ΡΟΛΟΓΟΣ

Ένας από τους λόγους, αν όχι ο κυριότερος, που με οδήγησε στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος, είναι πως το ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας έχει τεράστιο ενδιαφέρον τόσο από κοινωνική όσο και από αρχιτεκτονική άποψη. Αναμφίβολα, ένα τέτοιο ερευνητικό εγχείρημα είναι μεγάλη πρόκληση, καθώς θα μπορούσε να αποτελέσει αφετηρία για έναν ευρύτερο προβληματισμό και μια μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση, πάνω στο θέμα της κοινωνικής κατοικίας. Μια τέτοια εξέλιξη θα μπορούσε να αποδειχθεί ιδιαίτερα ωφέλιμη για τα σημερινά ελληνικά δεδομένα, καθώς επίσης θα μπορούσε να είναι και μια καλή ευκαιρία για να προσδιορίσουμε τους στόχους και τις προτάσεις, που αφορούν το σχεδιασμό και τη γενικότερη διάπλαση τέτοιου είδους κατοικιών. Σε αυτό το σημείο θεωρώ σκόπιμο να διευκρινιστεί πως τα εμπόδια, οι δυσλειτουργίες και οι διαφωνίες που συνοδεύουν το ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας, συνέπειες της έλλειψης κοινωνικής πολιτικής, δεν είναι δυνατόν να επιλυθούν μέσα από την εκπόνηση μιας ερευνητικής εργασίας. Στόχος μου είναι η πληροφόρηση

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

και η κινητοποίηση του εκάστοτε αναγνώστη, ώστε το θέμα να παραμείνει ανοιχτό και να βρίσκεται διαρκώς σε εξέλιξη. Τέλος, θα ήθελα να αναφέρω πως η παρούσα έρευνα, ως μορφή, ξεφεύγει αρκετά από τα πλαίσια της κλασικής έρευνας αφού είναι γραμμένη σε έναν βαθμό ως λογοτεχνικό κείμενο. Περιέχει μεν όλα τα απαραίτητα στοιχεία και τις πληροφορίες που είναι δομικά σε μια έρευνα, όμως επειδή πιστεύω πως το θέμα της κοινωνικής κατοικίας είναι ένα θέμα, που πρέπει να μας απασχολήσει όλους, και όχι μόνο όσους έχουν επιστημονικό ή επαγγελματικό ενδιαφέρον, θεώρησα σωστό να την γράψω με έναν τρόπο που θα την κάνει ελκυστική όχι μόνο στον ειδικό αναγνώστη, αλλά και στον μέσο αναγνώστη.

vii

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

viii

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Η παρούσα εργασία είναι αποτέλεσμα εκτενούς έρευνας και συζήτησης. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον επιβλέποντα, αρχιτέκτονα μηχανικό και επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών, κ. Αντωνίου Δημήτρη, για το χρόνο που διέθεσε, τις συμβουλές του, τη συνολική καθοδήγησή του και τις προτάσεις του σε προβλήματα και δυσκολίες που προέκυψαν. Επιπλέον, ευχαριστώ την οικογένειά μου για την υπομονή και την κατανόησή τους, για την υλική και, κυρίως, την ηθική στήριξη που μου παρείχαν, καθώς και φίλους και συμφοιτητές που ήταν πρόθυμοι να ανταλλάξουμε απόψεις, οι οποίες αποδείχθηκαν εξαιρετικά χρήσιμες.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή

Κυρίως Εργασία Μέρος Α: Συζήτηση με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη| Περίπατος στις πόλεις-οικισμούς του Χθες Και του Σήμερα σε Χρόνο Αόριστο 9

Ισορροπία: Ειδοποιός Διαφορά

1.1 Από τους οικισμούς του παρελθόντος… 1.2 … στη σύνθετη σύγχρονη πόλη

Μέρος Β: Κοινωνική Κατοικία (Κέλυφος) για τον Άνθρωπο μιας Πόλης με: Κοινωνικά Προβλήματα (Κοινωνία) Κατεστραμμένο Περιβάλλον (Φύση) Σαθρή Πολεοδομία (Δίκτυα)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Κοινωνική Στέγαση: Ιστορική Εξέλιξη

2.1 Κοινωνικές Πρακτικές στη Δυτική Ευρώπη 62 2.2 Διαδικασίες παραγωγής κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα 76 ου 2.2.1 Η Ελλάδα του 19 αιώνα: Η προσπάθεια για ένα νέο κράτος μετά την καταστροφή / Οι απαρχές της ελληνικής βιομηχανίας 76 2.2.2 Οι συγκυρίες γέννησης της ελληνικής κοινωνικής κατοικίας: «Τα προσφυγικά» της δεκαετίας του ’20 / Το προλεταριάτο του 20ου αιώνα 93 2.2.3 Οι προσφυγικές πολυκατοικίες το διάστημα 1930-1940 136 2.2.4 Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο… / Ο Ο.Ε.Κ. και οι στεγαστικές του Παροχές 160

Κοινωνική Στέγαση σε Επίπεδο Πόλης

192

3.1 Η περίπτωση των προσφυγικών της λεωφόρου Αλεξάνδρας

202

3.2 Η περίπτωση των εργατικών κατοικιών της Νέας Φιλαδέλφειας

216

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Παράρτημα: Χάρτες αρχείων – Χάρτες από άλλες πηγές 237

Α. Συγκροτήματα προσφυγικών κατοικιών

239

Β. Συγκροτήματα εργατικών Κατοικιών

xii

274

Συμπεράσματα

315

Αντί Επιλόγου

326

Πηγές

327

Βιβλιογραφία Εργασίες Περιοδικά – Άρθρα Ιστότοποι Πηγές Εικόνων

327 331 334 336 338

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

xiii

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

xiv

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αν θέλουμε να αναφερθούμε στην κοινωνική κατοικία, θα πρέπει πρωτίστως να παραδεχτούμε πως πρόκειται για ένα αντικείμενο μείζονος σημασίας, που θεωρείται διεθνώς, για περισσότερο από έναν αιώνα, ένα από τα κεντρικά ζητήματα της κοινωνικής πολιτικής και της ανάπτυξης τόσο της πολεοδομίας, όσο και της αρχιτεκτονικής. Η πρώτη μου σκέψη ήταν πως τα προϊόντα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής δεν βαδίζουν σε βιώσιμα κανάλια, καθώς οι δημιουργοί τους αδιαφορούν για τους πρωταγωνιστές του αστικού συνόλου, δηλαδή τους ανθρώπους. Αυτή η διαπίστωση με θορύβησε, ιδιαίτερα όταν προσπάθησα να τη συσχετίσω με την κοινωνική κατοικία. Γι’ αυτό και αποφάσισα αρχικά να ερευνήσω κατά πόσον συμβαδίζει η ίδια η κοινωνική κατοικία με το περιεχόμενο του όρου της και το αν στοχεύει στην ικανοποίηση του ανθρώπου. Όσον αφορά το δεύτερο ερευνητικό μου εγχείρημα, σχετίζεται με το καθολικό δικαίωμα στο κατοικείν, το οποίο δυστυχώς δεν έχει καθιερωθεί στις σύγχρονες κοινωνίες. Στόχος μου, λοιπόν, είναι να ανακαλύψω τη ρίζα του προβλήματος, ώστε να αποδείξω πως το ζήτημα της κοινωνικής στέγασης είναι συνυφασμένο και έχει έντονη σχέση αλληλεπίδρασης με την πόλη και τα

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προβλήματά της. Με άλλα λόγια θα εξετάσω το ότι από τη μια πλευρά η εμφάνιση της κοινωνικής κατοικίας είναι απόρροια της νοσολογίας και της πολυπλοκότητας, που χαρακτηρίζει την περίοδο από τη βιομηχανική επανάσταση ως την εποχή μας, σε επίπεδο χώρου, περιβάλλοντος, οικίας και κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα η κοινωνική κατοικία και η διάπλασή της είναι καθοριστικός παράγοντας για την αστική λειτουργία και μορφολογία. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, όμως, προέκυψαν κι άλλα ερωτήματα που προκάλεσαν το ενδιαφέρον μου για περαιτέρω μελέτη και αναζήτηση: Τι περιλαμβάνει ακριβώς, ο συγκεκριμένος όρος; Ποιους αφορά και σε ποιες κατηγορίες θα μπορούσε, ίσως, κανείς να τη διαχωρίσει και να τη συναντήσει; Ποιοι είναι οι αρμόδιοι φορείς παραγωγής κοινωνικής κατοικίας και στεγαστικών προγραμμάτων; Ποια κοινωνικοπολιτικά γεγονότα καθιστούν επιτακτική την ανάγκη ύπαρξης τέτοιου είδους κατοικιών και ποιες συγκυρίες συνέβαλαν, εν τέλει, στη γέννησή τους; Αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα ή μήπως αποτελεί μια φιλανθρωπική έκφανση των αρμόδιων αρχών, που επιμελούνται το συγκεκριμένο ζήτημα; Για να γίνω πιο συγκεκριμένη, επέλεξα να επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου και την έρευνά μου στον ελλαδικό χώρο και να εστιάσω στη θέση και τα είδη της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα του χθες και στην Ελλάδα του

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

σήμερα, δηλαδή στην Ελλάδα της κρίσης. Τα προηγούμενα ερωτήματα έγιναν αφορμές ώστε να οξυνθεί η κοινωνική μου συνείδηση και αποτέλεσαν τροφή για σκέψη, για σενάρια και υποθέσεις που αφορούν το μέλλον της κοινωνικής κατοικίας. Συγκεκριμένα, με απασχόλησε ιδιαίτερα όχι μόνο η πορεία της κοινωνικής πολιτικής κατοικίας στο χρόνο αλλά και οι εναλλακτικές μελλοντικές εκδοχές της μορφής των κτιρίων, που χρησιμοποιούνται για τη στέγαση του πληθυσμού, που αδυνατεί να την εξασφαλίσει χωρίς οικονομική υποστήριξη. Χρονολογικά, θα κινηθώ από τη βιομηχανική επανάσταση και έπειτα, γεγονός που έθεσε τις βάσεις για τη δημιουργία των σύγχρονων πόλεων και αποτέλεσε την αφετηρία της κοινωνικής κατοικίας στην παγκόσμια ιστορία. Όσον αφορά την ελληνική κοινωνική κατοικία, θα αναφερθώ στις δύο σημαντικότερες εκδοχές της, από το 1922 μέχρι σήμερα, τα προσφυγικά και τις εργατικές κατοικίες. Αναλογιζόμενη τον προβληματισμό μου σχετικά με την κοινωνική κατοικία, τον αστικό ιστό και τον άνθρωπο, ήρθε στο μυαλό μου ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ο οποίος συνδύαζε όλα αυτά στη θέση του για την πόλη και τους οικισμούς: Υποστήριζε, δηλαδή, πως η φύση, ο άνθρωπος, η κοινωνία, τα κελύφη και τα δίκτυα είναι 5 στοιχεία

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

άρρηκτα συνδεδεμένα που αποτελούν το μόριο της πόλης. Κάπως έτσι συμπέρανα ότι θα μπορούσε να ήταν ο κατάλληλος καθοδηγητής στην εξέταση των ερωτημάτων που προανέφερα, ώστε να καταλήξω στο πώς θα μπορούσαν να συμπορευθούν η κοινωνία, η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική για το σχεδιασμό κατοικιών που φανερώνουν την ευαισθητοποίησή μας και ανταποκρίνονται στις ανάγκες του ανθρώπου. Γι’ αυτό και η έρευνα έχει τη μορφή ενός φανταστικού διαλόγου, κατά τη διάρκεια του οποίου διατυπώνω προβληματισμούς και παραθέτω όσα διάβασα και μου φάνηκαν χρήσιμα κατά την εκπόνηση της εργασίας και ταυτόχρονα ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης μου απαντά και με κατευθύνει σαν να βρίσκεται στο σήμερα. Τα «λόγια» του Κωνσταντίνου Δοξιάδη προέρχονται από τα συγγράμματά του και είναι αυτούσια, γιατί ποιος θα μπορούσε ή θα τολμούσε να τον παραφράσει; Η αλήθεια είναι πως κατά τη διάρκεια της έρευνας δεν συνάντησα σημαντικά προβλήματα που να εμπόδισαν την ομαλή ροή της. Αυτό που ίσως θα μπορούσα να παρατηρήσω είναι πως στις πηγές που ανέτρεξα η κοινωνική κατοικία δεν συνδεόταν άμεσα με την πόλη και τα προβλήματά της. Η σύνδεση αυτή προέκυψε κυρίως μέσω προσωπικής αναζήτησης, των συμπερασμάτων μου μέσα από την ανάγνωση των αντίστοιχων συγγραμμάτων, καθώς και από τη μελέτη του έργου και της πορείας του

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Εκτός αυτού δεν κατάφερα να συλλέξω πληροφορίες για την εργατική τάξη των αρχών του 20ου αιώνα από κανένα σύγγραμμα ή άλλου είδους πηγή, εκτός από το βιβλίο οι Πόλεις της Σιωπής, της κας Λεοντίδου. Να αναφέρω, επίσης, εδώ πως λόγω της πληθώρας κοινωνικών κατοικιών στον ελλαδικό χώρο δεν ήταν δυνατή η ανάλυση και η συστηματική μελέτη όλων αυτών. Γι’ αυτό το λόγο επέλεξα να περιοριστώ στην αναλυτικότερη μελέτη δύο τέτοιων παραδειγμάτων, μια προσφυγική πολυκατοικία και ένα συγκρότημα εργατικών κατοικιών. Παρόλ’ αυτά παρατίθενται, στο παράρτημα, όσα τοπογραφικά κατάφερα να συγκεντρώσω, από τις πηγές που χρησιμοποίησα, τα οποία με οδήγησαν σε χρήσιμα συμπεράσματα που σχετίζονται με τη χωροθέτηση των συνόλων αυτών. Θα ήθελα, επιπλέον, για τη διευκόλυνση του εκάστοτε αναγνώστη, να αναφερθώ στη διάταξη και το περιεχόμενο των κεφαλαίων. Η εργασία αυτή χωρίζεται, αρχικά σε δύο μέρη. (Μέρος Α: Συζήτηση με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη| Περίπατος στις πόλεις-οικισμούς του Χθες Και του Σήμερα σε Χρόνο Αόριστο και Μέρος Β: Κοινωνική Κατοικία για τον Άνθρωπο μιας Πόλης με: Κοινωνικά Προβλήματα, Κατεστραμμένο Περιβάλλον, Σαθρή Πολεοδομία) Στο πρώτο αναφέρομαι αποκλειστικά στην αντιδιαστολή ανάμεσα στους κόλπους των πρώτων οικισμών και των σύγχρονων πόλεων. Η διαφορά τους δεν είναι άλλη από

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

την ισορροπία. Σχεδόν σε όλους τους οικισμούς του παρελθόντος, τα πέντε στοιχεία βρίσκονταν ως επί το πλείστον σε απόλυτη ισορροπία. Ασφαλώς ήταν φτωχότεροι και πολύ λιγότερο τεχνολογικά ανεπτυγμένοι απ’ όσο σήμερα. Δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε, όμως, πως οι περισσότερες πόλεις του παρελθόντος δημιουργήθηκαν μέσα από συλλογική και συστηματική συνεργασία και, λόγω της απλότητάς τους, προσέγγισαν και - ίσως - να κατάφεραν να λύσουν ορισμένες φορές το ζήτημα της ανθρώπινης ευτυχίας. Στον αντίποδα, η πολυπλοκότητα του σήμερα οδηγεί και σε περισσότερες επιλογές, επομένως και στη διαφοροποίηση και στην ποικιλία των αναγκών του ανθρώπου. Η ανομοιογένεια και η ανισορροπία ολοένα και μεγαλώνει. Ο ίδιος ο άνθρωπος συγχύζεται, όντας υπό την επήρεια πολλών και ανεξέλεγκτων δυνάμεων, και το χάσμα ανάμεσα σε αυτόν και στην ικανότητά του να βρίσκει κατάλληλες λύσεις για τα παραπάνω προβλήματα, με στόχο την ευτυχία του, αυξάνεται. (Κεφάλαιο 1: Ισορροπία: Ειδοποιός διαφορά) Στο δε δεύτερο αναφέρομαι στην πορεία της κοινωνικής κατοικίας στο χρόνο, αφενός ως προϊόν των προβλημάτων της σύγχρονης πόλης, αφετέρου ως στοιχείο που επηρεάζει το ύφος και τη μορφή της πόλης. Αποτελείται από δύο κεφάλαια. (Κεφάλαιο 2: Κοινωνική Στέγαση: Ιστορική Εξέλιξη, Κεφάλαιο 3: Κοινωνική Στέγαση σε Επίπεδο Πόλης)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια σχετικά σύντομη αναφορά στην πρώτη έκφανση κοινωνικής στέγασης παγκοσμίως και στα γενεσιουργά της αίτια, στη Δυτική Ευρώπη του 18ου αιώνα, καθώς και σε λοιπές κοινωνικές πρακτικές των ευρωπαϊκών χωρών. Στη συνέχεια αναφέρω αναλυτικά την ιστορική εξέλιξη της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, ανά χρονολογικές περιόδους, από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους το 1830 ως σήμερα. Θα κάνω λόγο τόσο για ιστορικά γεγονότα, όσο και για συγκεκριμένα παραδείγματα, δίνοντας έμφαση στην κατάσταση και τα προβλήματα της κοινωνίας, της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφω το συγκρότημα των προσφυγικών κατοικιών στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και το συγκρότημα των εργατικών κατοικιών στη Νέα Φιλαδέλφεια σε επίπεδο πόλης, δηλαδή το περιβάλλον και τη φύση γύρω τους, την πολεοδομική τους οργάνωση και την αρχιτεκτονική τους, με απώτερο στόχο την εξέταση για το αν ο άνθρωπος τελικά ικανοποιείται μέσα σε τέτοιου είδους κατοικίες.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Ενώ στο παρελθόν κάθε ανθρώπινος οικισμός ήταν ένα μεμονωμένο κινητικό πεδίο, σήμερα είναι δύσκολο να βρεθεί μία πόλη που να λειτουργεί ως αυτάρκης οικισμός…

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΜΕ Ρ Ο Σ Α 10

Συζήτηση με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη | Περίπατος στις πόλεις-οικισμούς του Χθες και του Σήμερα σε Χρόνο Αόριστο

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

1 Ισορροπία : Ειδοποιός Διαφορά

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Έστρεψα το βλέμμα μου στην βιβλιοθήκη και την προσοχή μου τράβηξε το βιβλίο «Κείμενα, Σχέδια και Οικισμοί». Σύντομα ανακάλυψα πως επρόκειτο για έναν τόμο αφιερωμένο στο έργο που άφησε πίσω του μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του 20ου αιώνα, στο χώρο της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής, ένας άνθρωπος με διεθνή ακτινοβολία και πολύπλευρη δράση, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου άρχισα να γνωρίζω το έργο και την πορεία του. Προσπάθησα, όσο μου το επιτρέπουν οι γνώσεις και η φαντασία μου, να προσεγγίσω τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόταν, αυτός ο μεγάλος επιστήμονας. Σελίδα 9: «Το πιο εντυπωσιακό στην πορεία της ζωής του είναι ότι σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, κατά τη δεκαετία του 1950, κατάφερε να ανέλθει στο διεθνές στερέωμα και να παραμείνει σ’ αυτό σαν μία μεγάλη μορφή της ιστορίας της πολεοδομίας.» «Αμέσως μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αναδείχθηκε στη θέση του υφυπουργού Ανοικοδόμησης και από θέσεις με διαφορετικούς κάθε φορά τίτλους παρέμεινε για πέντε χρόνια γενικός συντονιστής της ανοικοδόμησης της κατεστραμμένης, από τους πολέμους, Ελλάδας.»

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Σελίδα 10: «Πολλοί από όσους γνώρισε κυρίως στα χρόνια της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης τον προτείνουν εξαιρετικά θερμά ως τον άνθρωπο που μπορεί να δώσει λύσεις σε αναπτυξιακά και οικιστικά προβλήματα.» Σελίδα 13: «Το υλικό αυτό θα μπορούσε να τροφοδοτήσει την έρευνα για πολλές δεκαετίες και να παραμείνει πάντα σημείο αναφοράς για τους ιστορικούς της περιόδου. Ομιλούμε, φυσικά, για το αρχείο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, του οποίου ο βασικός κορμός είναι οι τόμοι των πολεοδομικών, αρχιτεκτονικών και αναπτυξιακών έργων, ομαδοποιημένοι κατά χώρες. Οι τόμοι αυτοί περιλαμβάνουν μελετητικές εκθέσεις, χάρτες, σκαριφήματα, σχέδια, φωτογραφίες των έργων, ευρύτερης σημασίας κοινωνικοοικονομικές μελέτες και σημειώματα για το εκάστοτε έργο, την εκτενέστατη αλληλογραφία του, τεράστιο πλήθος χειρογράφων του καθώς και μεγάλο αριθμό από φωτογραφίες όχι μόνο από την εξέλιξη των έργων, αλλά και από τις επαγγελματικές του επαφές και τις σχέσεις με τους συνεργάτες και φίλους του. Ταινίες που απαθανατίζουν πολλές από τις τηλεοπτικές ή κινηματογραφικές του συνεντεύξεις συμπληρώνουν την εικόνα.» Σελίδα 14: «Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης υπήρξε δυναμική και πολύπλευρη παρουσία στον κόσμο του πολεοδομικού και αναπτυξιακού σχεδιασμού για μία εικοσαετία, από το

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

1955 ως το 1975 καθώς και ένας εξαιρετικά ευαίσθητος παρατηρητής των πραγμάτων της εποχής του που κατέγραψε τις σκέψεις του σε πλήθος δημοσιεύσεων.»

Ένα σύντομο ξεφύλλισμα αρκούσε για να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης θα ήταν ο κατάλληλος συνομιλητής και καθοδηγητής στην απόπειρά μου να μελετήσω σε βάθος τα προβλήματα της πόλης του χθες και του σήμερα, να εξετάσω το πώς αυτά οδήγησαν στη γέννηση της κοινωνικής κατοικίας, τόσο διεθνώς όσο και στο ελληνικό κράτος, να ανακαλύψω το ρόλο που έπαιξαν στη διαμόρφωσή της καθώς και με ποιον τρόπο θα συμβάλλουν στη γενικότερη διάπλαση και πορεία της κοινωνικής στέγασης στο μέλλον. Έκλεισα τα μάτια μου και συλλογίστηκα πως, αναμφίβολα, η παρουσία του θα ήταν καταλυτική και απαραίτητη. Μια συζήτηση μαζί του, ίσως να μου άνοιγε ορίζοντες που ούτε καν φανταζόμουν. Να με βοηθούσε να δω το θέμα που με απασχολούσε από πλευρές, που ούτε καν υποψιαζόμουν πως υπήρχαν. Όμως πως είναι δυνατόν να συνομιλήσεις με κάποιον, που έχει φύγει από τον δικό μας κόσμο από το 1975; Συλλογιζόμενη αυτά, άρχισα να διατυπώνω μόνη μου ερωτήματα για το θέμα που με απασχολούσε. Ξάφνου οι απαντήσεις άρχισαν αν δίνονται όχι από εμένα, αλλά από εκείνον. Μα είναι δυνατόν; Τελικά φαίνεται πως, με κάποιον τρόπο, κάποιον τρόπο που δεν μπορώ να εξηγήσω λογικά, ήταν δυνατόν...

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

1.1

Από τους οικισμούς του παρελθόντος…

- Κατανοώ απόλυτα το ενδιαφέρον για ενδελεχή μελέτη της ανθρώπινης κατοικίας, τόσο αυτής καθ’ αυτής, αντιμετωπίζοντάς τη δηλαδή ως «κέλυφος», όσο και σε επίπεδο διάκρισης διαφόρων ειδών της, ένα από τα οποία είναι και η κοινωνική κατοικία. «Κι αυτό γιατί;», θα ρωτούσε κανείς. Μα πώς θα μπορούσε η επαναφορά του ενδιαφέροντος προς το πεδίο του οικιακού στη σύγχρονη εποχή, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, να μην είναι λογική και προφανής, θα του απαντούσα, εφόσον εκφράζει μία νέα επίγνωση του ρόλου του αρχιτέκτονα στον απόηχο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008-9, της στεγαστικής επισφάλειας που δημιούργησε η χρηματιστικοποίηση της κατοικίας, της παύσης των μεγάλων project κοινωνικής στέγασης, την προβληματική για τις συρρικνούμενες πόλεις, αλλά και ζητήματα του κατεπείγοντος καταφυγίου που σχετίζονται με τις παγκόσμιες προσφυγικές ροές, (Βυζοβίτη Σ., 2017: 11) τον άκουσα να λέει, απευθυνόμενος σε μένα, και ξαφνιασμένη σήκωσα το κεφάλι μου και τον αντίκρισα. - Πώς είναι δυνατόν να βρίσκεστε εδώ και να μιλάτε για μία χρονική περίοδο και τις καταστάσεις που διαδραματίστηκαν κατά τη διάρκειά της, τις οποίες δεν

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προφτάσατε να βιώσετε; Απ’ όσο γνωρίζω μας «εγκαταλείψατε» το 1975!

- Η αλήθεια είναι πως έχουμε διανύσει ήδη μισό αιώνα μετρώντας τόσο από το θάνατό μου όσο και από την πρώτη έκδοση του βιβλίου που κρατάς στα χέρια σου, του επιστημονικού περιοδικού Ekistics. Μπορεί τα σχέδια και οι ιδέες που βρίσκονται μέσα σε αυτές τις σελίδες να γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, όμως είμαι βέβαιος πως σήμερα γίνονται και πάλι επίκαιρες και αποκτούν ξανά την αξία τους ως σημαντική συνιστώσα της κριτικής της αρχιτεκτονικής, μέσα στις νέες συνθήκες, (Κύρτσης Α., 2006: 28) πράγμα που θα κατανοήσεις κι εσύ στην πορεία. Εξάλλου η «δύση» του επιστήμονα δεν υφίσταται. Εξακολουθεί να ζει μέσα από τα σχέδια, τα ιδεώδη και, γενικότερα, το οποιασδήποτε μορφής υλικό που αφήνει ως κληρονομιά στις επόμενες γενιές. - Πράγματι. Γνωρίζω πως αφιερώσατε μεγάλος μέρος της ενέργειάς σας για την ανάπτυξη μια γενικής θεωρίας των οικισμών και του σχεδιασμού του χώρου αξιοποιώντας τις εμπειρίες σας και τη διεπιστημονική θεώρηση των πραγμάτων, που σας χαρακτήριζε. Κι αυτό σας εντάσσει στην ιστορία των επιστημονικών ιδεών στην οποία αφήσατε ένα ίχνος με διαχρονική αξία, το οποίο ακολουθούν σήμερα πολλοί μελετητές των

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών ιδεών. (Κύρτσης Α., 2006: 14) Το γεγονός ότι χαράξατε ένα νέο μονοπάτι στο σύγχρονο πολεοδομικό σχεδιασμό, με τη μέθοδο σύλληψης και υλοποίησης των έργων σας είναι, για μένα αξιοθαύμαστο. Φαντάζομαι, όμως, πως κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας η διαχρονικότητα των ιδεών σας και η απήχηση των σχεδιαστικών σας αρχών στους νέους αρχιτέκτονες θα γίνονται ολοένα και πιο κατανοητές. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο θεωρώ τις υποδείξεις σας, για το ερευνητικό μου εγχείρημα, εξαιρετικά χρήσιμες. Ας θεωρήσουμε αφετηρία της έρευνας το ρόλο που ένας αρχιτέκτονας οφείλει να παίξει σε μία τέτοια προβληματική. Με ποιον τρόπο πιστεύετε πως θα έπρεπε να προσεγγίσω το ευαίσθητο ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας, με την ιδιότητα του νέου αρχιτέκτονα; - Θα απαντήσω στο ερώτημά σου με μία φράση από το κείμενό μου «A new role for the architect»: Ο επαναπροσδιορισμός αυτού του ρόλου θα πρέπει να απορρέει από την αναγνώριση του γεγονότος ότι ο αρχιτέκτονας δεν μπορεί να είναι απλώς ένας designer αντικειμένων, αλλά παραγωγός κτιρίων που ανταποκρίνονται στις ανθρώπινες ανάγκες και επομένως δημιουργός ανθρώπινων κοινοτήτων. Για να γίνω λίγο πιο σαφής, σε ένα δεύτερο κείμενο, το «The course of modern architecture», υποστήριζα πως αν οι τάσεις αυτές

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

συνεχιστούν, τότε η αρχιτεκτονική θα ξεπέσει ακόμη περισσότερο, αφού θα περιοριστεί σε μερικά μνημειακά κτίρια και, σε μία πορεία προς τα πίσω, θα επιστρέψει στην εποχή του εκλεκτικισμού, ενώ οι αρχιτέκτονες, με τη σειρά τους, θα πάψουν να είναι πρωτομάστορες, όπως πρέπει να είναι, θα μετατραπούν σε σχεδιαστές μόδας και θα καταλήξουν ως απολιθώματα του παρελθόντος. (Κύρτσης Α., 2006: 27) Ο λόγος που στα αναφέρω αυτά τώρα είναι για να κατανοήσεις τη σχέση της καινοφανούς αρχιτεκτονικής του μεταμοντερνισμού με τη νέα λογική των κοινωνικών διακρίσεων, όπως εκφράζεται στη δυναμική των πόλεων στις αρχές του αιώνα που διανύουμε, δηλαδή σε μία εποχή που ο ρόλος του πολεοδόμου τείνει, στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης, να υποκατασταθεί πλήρως από τους επενδυτές στα χρηματιστήρια των αξιών της γης. Σε ένα τέτοιο κλίμα, μπορεί η αρχιτεκτονική να μη γίνεται απολίθωμα του παρελθόντος, συρρικνώνεται, όμως, σε μία πόζα που πολλές φορές δε διαφέρει από το design τυποποιημένων καταναλωτικών προϊόντων. Αλλά μιας και ορθώς ξεκίνησες από κάτι γενικό, θα πρότεινα να αφήσουμε τον όρο «κοινωνική κατοικία» στο πίσω μέρος του μυαλού μας, για λίγο, και να κρατήσουμε μόνο την κατοικία, αντιμετωπίζοντάς την λίγο πιο αφαιρετικά: Ως κέλυφος, το οποίο αποτελεί μέρος ενός γενικότερου συνόλου, που δεν είναι άλλο από την πόλη.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Όπως προανέφερα, το θέμα μου είναι συγκεκριμένο. Προβληματίζομαι, λοιπόν, για το πώς θα μπορούσα να το συσχετίσω με ολόκληρη την πόλη. - Μπορεί να αμφιβάλλεις αυτή τη στιγμή, όμως αρκεί να αναλογιστείς το περιεχόμενο του συγκεκριμένου όρου και η απορία σου θα λυθεί. Η «πόλη» είναι ένας γενικός όρος με τον οποίο συνήθως εσφαλμένα, εννοούμε κάθε αστικό οικισμό, από τους μικρότερους ως τους μεγαλύτερους, από τους παραδοσιακούς ως τους νεότερους, εκ των οποίων οι περισσότεροι αναπτύσσονται τώρα με τρόπο δυναμικό και συνεχή και συνυφαίνονται μέσα σε ένα σύστημα αυξανόμενης πολυπλοκότητας. Και είναι αυτή η πολυπλοκότητα – πολύ μεγαλύτερη σήμερα παρά ποτέ άλλοτε – που δυσκολεύει την κατανόηση του συστήματος στο σύνολό του, και που κατά συνέπεια μας προκαλεί σύγχυση. Κάθε μέρος αυτού του πολύπλοκου συστήματος – κάθε μέρος της πόλης – αποτελείται από πέντε στοιχεία: τη φύση, τον άνθρωπο, την κοινωνία, τα κελύφη (παντός είδους κτίρια) και τα δίκτυα (δρόμοι, νερό, ρεύμα και επικοινωνίες). (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 48) Αν εξετάσουμε τους οικισμούς μας με λίγο πιο συστηματικό τρόπο, θα λέγαμε ότι αποτελούνται από τη φύση, πάνω στην οποία χτίζουμε, τον άνθρωπο, για τον οποίο χτίζουμε, την κοινωνία, που σχηματίζεται από τον άνθρωπο, τις λειτουργίες, που πρέπει να εξυπηρετηθούν και το κέλυφος, με το οποίο προσπαθούμε να τις

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

εξυπηρετήσουμε – το μεγάλο αυτό κέλυφος που εμείς, οι αρχιτέκτονες, χτίζουμε κελί κελί σαν τις μέλισσες, τρύπα τρύπα σαν τα μυρμήγκια. (Δοξιάδης Κ., 1964, Κύρτσης Α., 2006: 251) (Eικόνα 1) Τα πέντε, αυτά, στοιχεία σχηματίζουν ένα σύστημα που ρυθμίζει τον τύπο και την ποιότητα της ζωής μας. (Δοξιάδης Κ., 1970, Κύρτσης Α., 2006: 90) Αν και όλα αυτά προέκυψαν σε διαφορετικές εποχές το καθένα, τώρα υπάρχει μία αλληλεξάρτηση μεταξύ τους. Είναι στενά συνδεδεμένα και αποτελούν ένα σύστημα το οποίο μπορεί να ονομαστεί: το μόριο της πόλης. Αν διασπάσουμε το μόριο αυτό στα άτομά του, ακόμα κι αν αφαιρέσουμε μόνο ένα από αυτά τα μέρη ή αν εξετάσουμε το καθένα χωριστά είμαστε τελείως λάθος, διότι η πόλη δεν υφίσταται πια. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 48) (Εικόνα 2)

[1] Τα στοιχεία των οικισμών

[2] Η πόλη αποτελείται από 5 στοιχεία

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Καταλαβαίνω τη συσχέτιση. Είναι βέβαιο πως τα πέντε αυτά στοιχεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα, πράγμα που αποδεικνύεται και μέσα από ιστορικές αναφορές. Ήδη από την κλασική εποχή, για τον προσδιορισμό του όρου πόλη ήταν απαραίτητη η ανάλυσή της στα επιμέρους στοιχεία της. Η κλασική ελληνική σκέψη είχε ταυτίσει την πόλη με την πολιτική οργάνωση των κατοίκων της και τη ζωή στην πόλη με τη συμμετοχή στα κοινά. Μια συγκέντρωση κτισμάτων έπαυε να είναι ένας απλός οικισμός και αποκτούσε το δικαίωμα να λέγεται πόλη όταν έδινε στέγη όχι μόνο σε ένα σύνολο ανθρώπων, αλλά και στις σχέσεις εκείνες μεταξύ τους, που – με χαρακτηριστικώς δηλωτικό τρόπο – θεωρούμε ότι ανήκουν στη σφαίρα της πολιτικής. Οι προϋποθέσεις τις οποίες έθεταν οι κλασικοί είχαν διατυπωθεί σε μία εποχή που δεν απείχε πολύ από τις πρώτες προσπάθειες συνοικισμού των Ελλήνων, της συγκέντρωσης, δηλαδή, του πληθυσμού που ως τότε ζούσε διάσπαρτος σε κώμες. Ο συνοικισμός θεωρήθηκε απαραίτητος για την πρόοδο, για τη δημιουργία αυτού που ονομάζουμε σήμερα πολιτισμό - μία σύγχρονη λέξη βασισμένη στη βεβαιότητα για την αξία της οργανωμένης, στην πόλη, ζωής. (Λέφας Π., 2003: 17) - Κι όμως, αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που ο άνθρωπος καταπιάστηκε με τους οικισμούς που δημιούργησε.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια περίπου ο άνθρωπος ζει σε χωριά και για πάνω από πέντε χιλιάδες χρόνια σε μικρούς αστικούς οικισμούς, των οποίων το μέγεθος και η αργή ανάπτυξη επέτρεπε τη δημιουργία συμπαγών οικισμών με συνοχή και τους προικοδότησε με αξίες που παραμένουν σημαντικές ακόμα και σήμερα. Ο άνθρωπος δημιούργησε σ’ αυτούς τους στατικούς οικισμούς τα κατάλληλα κελύφη και το περιβάλλον για μία οργανωμένη ανθρώπινη ζωή. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 70) Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Υπάρχουν πέντε μόνο αρχές οι οποίες οδηγούν στο σχηματισμό ανθρώπινων οικισμών από την αρχή της ιστορίας μας, από τη στιγμή δηλαδή που ο άνθρωπος κατέβηκε από τα δέντρα, μέχρι και σήμερα. Η πρώτη αρχή αφορά τη μεγιστοποίηση των επαφών που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν. Ο άνθρωπος προσπαθεί από την κεντρική θέση στην οποία βρίσκεται, να δημιουργεί επαφές με άλλους ανθρώπους γύρω του, καθώς και με άλλα στοιχεία, όπως δέντρα, σπίτια, εγκαταστάσεις. Επιδιώκει τη διασύνδεση. Θέλει να μάθει περισσότερα και να έρθει σε επαφή με περισσότερες πληροφορίες. Ο άνθρωπος πάντοτε επέκτεινε τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκε καθώς και τους οικισμούς. Πάντα ανέβαινε στο λόφο για να δει τι υπήρχε από την άλλη πλευρά. (Εικόνα 3)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[3] Πρώτη αρχή: Μεγιστοποίηση των επαφών

Στην προσπάθειά του να μεγιστοποιήσει τις επαφές του, ο άνθρωπος προσπαθεί να φέρει τα πάντα πιο κοντά του. Αυτή είναι η δεύτερη αρχή της ελαχιστοποίησης της προσπάθειας. (Εικόνα 4) O άνθρωπος έλκει τα άλλα στοιχεία κοντά του, εφόσον μπορεί, ή πάει εκείνος πιο κοντά σε εκείνα, αν μπορεί. Και τότε αισθάνεται να συνωστίζεται και αντιδρά.

[4] Δεύτερη αρχή: Ελαχιστοποίηση της προσπάθειας

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Ο άνθρωπος έχει επίσης ανάγκη ενός προστατευτικού χώρου που θα του προσφέρει προστασία από το θόρυβο, τη ζέστη και την ενέργεια των άλλων, επίσης προστασία από τους εχθρούς του. Αυτή είναι η τρίτη αρχή της βελτιστοποίησης του προστατευτικού χώρου. (Εικόνα 5)

[5] Τρίτη αρχή: Βελτιστοποίηση του προστατευτικού χώρου

Η τέταρτη αρχή αφορά τη βελτιστοποίηση των σχέσεών του με άλλα στοιχεία. (Εικόνα 6)

[6] Τέταρτη αρχή: Βελτιστοποίηση των σχέσεων με τα άλλα στοιχεία

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Tέλος, η πέμπτη αρχή είναι η αρχή της σύνθεσης, της βελτιστοποίησης, που μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από τη σύνθεση των προηγούμενων αρχών. (Εικόνα 7)

[7] Πέμπτη αρχή: Βελτιστοποίηση βάσει της σύνθεσης όλων των άλλων αρχών

Ο άνθρωπος επιδιώκει την εγγύτητα των άλλων ανθρώπων, αλλά και άλλων στοιχείων. Θέλει, όμως, και να προστατεύεται από τη φύση, τους άλλους ανθρώπους, κλπ. Μέχρι κάποια στιγμή στην ιστορία του, εδώ και περίπου τρεις αιώνες, ο άνθρωπος μπορούσε να προσδιορίσει με σαφήνεια τους στόχους της πόλης, εφαρμόζοντας αυτές τις αρχές. Σήμερα, όμως, εκείνος ο άνθρωπος πληροί μόνο την πρώτη, τη δεύτερη και την τρίτη αρχή. Η τέταρτη και η πέμπτη αρχή, δηλαδή η βελτιστοποίηση του χώρου, έχουν χαθεί. Επειδή δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε την τέταρτη και την πέμπτη αρχή, βρισκόμαστε καμιά φορά σε μία χαοτική κατάσταση. Πρέπει να αναρωτηθούμε: ποιος είναι ο στόχος που έχουμε χάσει; Μπορούμε άραγε να τον

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ξαναβρούμε; Καλύτερο ορισμό από αυτόν που έδωσε ο Αριστοτέλης, δεν γνωρίζω; ο σκοπός της πόλης είναι να κάνει τον Άνθρωπο ευτυχή και ασφαλή - ευτυχή και ασφαλή θα προσθέταμε σήμερα, για ανθρώπινη ανάπτυξη, γιατί η αρχαία πόλη ήταν στατική, ενώ η σύγχρονη πόλη είναι δυναμική, όπως και ο σύγχρονος κόσμος. Με επιχειρησιακούς όρους, αυτό σημαίνει έναν μέγιστο αριθμό επιλογών και ένα πλαίσιο μέγιστης ασφάλειας για την ανθρώπινη ανάπτυξη. Με άλλα λόγια, σημαίνει ελευθερία περισσότερων επιλογών. Πολύ συχνά η λέξη «δημοκρατία» μας προκαλεί σύγχυση, αλλά εγώ νομίζω ότι η δημοκρατία δεν είναι παρά μία μερική έκφραση, μία νομική έκφραση της ανάγκης μας για απόλυτη ελευθερία. Αν δεν μου επιτρέπεται να διασχίσω το δρόμο, αν δεν επιτρέπω στο παιδί μου να διασχίσει το δρόμο ώστε να μπορεί να μάθει ότι είναι ελεύθερος πολίτης, τότε δεν έχω αληθινή δημοκρατία. Μπορεί να υπάρχει δημοκρατία σε ορισμένες πτυχές της ζωής μου, αλλά δεν έχω την ελευθερία που χρειάζομαι, την ελευθερία για την οποία οι άνθρωποι πάντα αγωνίζονταν. (Δοξιάδης Κ., 1969, Κύρτσης Α., 2006: 46) - Από τα λεγόμενά σας εύκολα συμπεραίνει κανείς πως ο παράγων άνθρωπος σε μία πόλη, αν και ο μικρότερος σε κλίμακα, είναι ο σημαντικότερος, τόσο διότι αποτελεί τον πυρήνα οποιασδήποτε μεταβολής, αλλά και γιατί η

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ικανοποίηση, η ανάπτυξη και η ευημερία του είναι οι κυριότεροι στόχοι κατά τη δημιουργία της εν πόλει ζωής. Όπως υποστήριζε και ο Aldo Rossi, «η πόλη, η κατοικημένη περιοχή (κελύφη, δίκτυα), τα χωράφια και τα δάση (φύση) γίνονται ανθρώπινα αντικείμενα, γιατί το καθένα από αυτά είναι μια τεράστια αποθήκη μόχθου, ένα έργο των χεριών μας. Η σχέση μεταξύ τόπου και ανθρώπου μας επιβάλλει ένα σύνθετο τρόπο μελέτης της πόλης. Η υπόθεση αυτή αντιλαμβάνεται την πόλη ως έργο των χεριών του ανθρώπου.» (Rossi A., 1966, Παπαδόπουλος Λ., 1991: 37) 27

- Ακριβώς. Σήμερα, με τρόπο μάλλον διαισθητικό παρά επιστημονικό, αναγνωρίζουμε ότι οι μεγάλες συγκεντρώσεις πληθυσμού οδηγούν από μόνες τους στη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων που καλύπτουν τις προϋποθέσεις που έθεταν οι κλασικοί. Οι κάτοικοι των μεγάλων οικιστικών συνόλων μετέχουν στα κοινά με ένα πλήθος τρόπων που ποικίλει από εποχή σε εποχή, από τόπο σε τόπο, από άτομο σε άτομο. Μετέχουν στην οικονομική, την πολιτική και την πολιτιστική ζωή. Από αυτή την άποψη η κλασική ελληνική σκέψη εμπεριέχει μία ιδέα απαραίτητη για την κατανόηση της σύγχρονης οικιστικής πραγματικότητας, δηλαδή ότι η πόλη δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από τους ανθρώπους της. (Λέφας Π., 2003: 17-19)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Προσπαθώντας να μιλήσουμε για πόλεις συναντάμε δυσκολία στη διατύπωση κριτηρίων, βάση των οποίων μπορούμε να καθορίσουμε τα όριά της. Πώς, λοιπόν, μπορούμε να ορίσουμε εκ νέου την πόλη, τώρα που την προσεγγίζουμε ανθρωποκεντρικά ;

- Η πολυπλοκότητα του φαινομένου ήταν εξ αρχής γνωστή. «Πόλις μεν γαρ και ο τόπος και οι κατοικούντες, ήγουν γαρ το συναμφότερον» διαβάζουμε στο Ελληνολατινικό Λεξικό που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1512. Οι άνθρωποι δεν είναι απλώς το σημαντικότερο κεφάλαιο της πόλης, όπως προαναφέραμε και όπως εύστοχα έχουν θεωρήσει, ρητά ή άρρητα, ηγεμόνες και διανοητές συχνά μέσα στην ιστορία, ιδίως σε καιρούς δεσποτείας. Οι άνθρωποι είναι, και πρέπει να είναι, συστατικό στοιχείο της πόλης. - Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ανέφερε χαρακτηριστικά, στην προσπάθειά του να ορίσει την πόλη: «Το ουσιώδες είναι το σώμα των πολιτών, που μπορεί δυνητικά να εγκαταλείψει το έδαφος χωρίς ως εκ τούτου να εξαφανιστεί η πόλις.», τονίζοντας έτσι πως η έννοια πόλη δεν έχει απαραίτητα εδαφική υπόσταση, ή τουλάχιστον δεν είναι αυτή η πιο σημαντική. (Καστοριάδης Κ., 1984: 82)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Σήμερα, για άλλη μία φορά, δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε τη σπουδαιότητα της παραδοχής ότι για να κατανοήσουμε την πόλη είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τις σχέσεις που έχουν οι κάτοικοι προς αλλήλους, και κατ’ επέκταση προς αυτήν. Είναι επίσης φανερό ότι, κατά κάποιον τρόπο, η στάση των κατοίκων απέναντι στην πόλη τους προκύπτει από τη σύνθεση των σχέσεών τους με τους ανθρώπους που κατοίκησαν και κατοικούν στην πόλη, καθώς και με τις ιδέες, τις επιδιώξεις, τις πράξεις τους. Για να μιλήσουμε, λοιπόν, για τις πόλεις, πρέπει να κατανοήσουμε το τι σκέφτονται και το πώς αισθάνονται γι’ αυτές όσοι τις ζουν. Πρέπει να δούμε το πώς αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι τις πόλεις τους σήμερα – να διακρίνουμε τα ίχνη που αφήνουν στο χώρο οι αλλαγές της διάθεσής τους απέναντι σε αυτές, αλλαγές που οφείλονται τόσο στις γενικότερες οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις, όσο και στις ειδικότερες εξελίξεις στα υλικά στοιχεία και στη δομή των ίδιων των πόλεων. (Λέφας Π., 2003: 20-21) Αλλά θα μιλήσουμε και στη συνέχεια αναλυτικά για όλα αυτά. - Μιας και μας απασχολεί ο άνθρωπος μέσα σε μία πόλη, ιδανικά, απαλλαγμένη από τα δεινά που αποτελούν τροχοπέδη για την ανάπτυξή του, τι θα λέγατε σε αυτό το σημείο, που ήδη ορίσαμε την πόλη, να προσπαθήσουμε

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

να ορίσουμε και τις έννοιες «ανάπτυξη»;

«ανθρώπινη» και

- Από την ιδέα της «πόλης» στρεφόμαστε στη ιδέα του «ανθρώπινου», το οποίο μπορούμε να το συσχετίσουμε με τις τέσσερις πλευρές του συνολικού ανθρώπου: το σώμα, τις αισθήσεις, το νου και την ψυχή. Για να κατανοήσουμε το συνολικό άνθρωπο στο χώρο μπορούμε να προχωρήσουμε ως εξής: αν εξετάσουμε μόνο το σώμα του, μπορούμε να τον παρουσιάσουμε όπως ο Leonardo da Vinci, καταδεικνύοντας τα όρια του σώματός του και μόνο. (Εικόνα 8) [8] Η ανθρώπινη φυσαλίδα, όπως τη ζωγράφισε ο Leonardo da Vinci. Το σώμα ορίζει τη φυσαλίδα.

Αλλά ο άνθρωπος έχει ανάγκη από περισσότερο χώρο από αυτόν που καταλαμβάνει το σώμα του. Ο άνθρωπος όντως καταλαμβάνει μια ανθρώπινη φυσαλίδα, όπως την αποκάλεσε ο Edward T. Hall. Τέτοιες φυσαλίδες ορίζουν τις σχέσεις ενός αριθμού ανθρώπων στο χώρο. (Εικόνα 9)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[9] Οι ανθρώπινες φυσαλίδες όπως τις φαντάστηκε ο E. T. Hall.

Μπορούμε να ορίσουμε την έννοια της «ανάπτυξης» ως την ανάπτυξη κάθε ανθρώπου αξιοποιώντας πλήρως το βιολογικό του δυναμικό. Ο δρόμος προς μία τέτοια ανάπτυξη μπορεί να ακολουθηθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Θα συζητήσουμε μόνο την ανάπτυξη που σχετίζεται με τη φυσική δομή της πόλης,

[10] Ο άνθρωπος κι ο χώρος έχουν διαφορετικά είδη σχέσεων.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

την οποία σχηματίζουν η φύση, τα κελύφη και τα δίκτυα. Ακόμα και η φυσική δομή μπορεί να ιδωθεί από πολλές διαφορετικές σκοπιές, με λιγότερες ή περισσότερες λεπτομέρειες. Από αυτές θα μιλήσουμε μόνο για τις διαστάσεις και τις γενικές μορφές του χώρου που περικλείουν τον άνθρωπο. Οι σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και το χώρο του ή τα στοιχεία και τα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα σε αυτόν, μπορούν να ποικίλουν από παθητικές μέχρι ενεργητικές και από άμεσες μέχρι έμμεσες. (Εικόνα 10) Όλα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν αν πρόκειται να κατανοήσουμε την ικανοποίηση του ανθρώπου από το χώρο που σχηματίζει το άμεσο περιβάλλον του. Το ύψος μιας οροφής, για παράδειγμα, μπορεί, για λόγους φυσιολογίας, να προκαλέσει διάφορα είδη και βαθμίδες θετικής ή αρνητικής ικανοποίησης. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 48) (Εικόνα 11)

[11] Η ικανοποίηση του ανθρώπου από τον εσωτερικό χώρο εξαρτάται από τη μορφή και τις διαστάσεις του.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Θέλετε να πείτε πως ο τρόπος που ο άνθρωπος διαμορφώνει τα κελύφη, μέσα στα οποία επιλέγει να ζει, βασίζεται κι αυτός, με τη σειρά του, στην ικανοποίησή του, πράγμα, που όπως προαναφέραμε, συμβαίνει και με τη διαμόρφωση ολόκληρων των πόλεων. Έτσι δεν είναι; - Σαφώς. Και το να καταπιαστεί κανείς με την ανθρώπινη κατοικία, πόσο μάλλον με το σχεδιασμό κατοικιών που να εξυπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες στον υπερθετικό βαθμό, δεν είναι καθόλου εύκολο. Για πολλούς αρχιτέκτονες η κατοικία θεωρείται το πιο σύμπλοκο και δυσεπίλυτο αρχιτεκτονικό πρόβλημα. Σύμφωνα με τον Γιώργο Κονδύλη (1985) «Το σπίτι δεν πρέπει μόνο να εξασφαλίσει την ικανοποίηση των καθορισμένων αναγκών, αλλά πρέπει επίσης να επιτρέπει στους ανθρώπους να δημιουργούν το δικό τους κόσμο». «Ένα σπίτι, όσο μικρό κι αν είναι, είναι και ένα τεράστιο θέμα», υποστηρίζει ο Άρης Προβελέγγιος (1986). Μην ξεχνάς πως συνομιλείς με ένα άτομο που ξεκίνησε την επαγγελματική του ζωή ασχολούμενος με τα κελύφη, προχώρησε στις σχέσεις μεταξύ των κελυφών, ύστερα στις σχέσεις μεταξύ κελυφών, δικτύων και φύσης και στις σχέσεις όλων αυτών με τον άνθρωπο και την κοινωνία, που πρέπει πάντα να βρίσκεται στη βάση κάθε στοχασμού πάνω στα κελύφη, τα δίκτυα και τη φύση. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 51) Για να κατανοήσεις καλύτερα αυτή την υπόθεση εργασίας, φαντάσου πως χαράζεις την

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

πόλη και τα κελύφη ως ομόκεντρους κύκλους, με κέντρο τους τον άνθρωπο. Δεν μπορείς να μελετήσεις τον καθένα ξεχωριστά, το προανέφερα και θα εξακολουθήσω να το επαναλαμβάνω. Κι αυτό γιατί κοινός τόπος όλων είναι η άνθιση του ανθρώπου. Ο αρχιτέκτονας νοιάζεται για την αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική δημιουργεί κτίρια. Τα κτίρια χτίζονται το ένα δίπλα στο άλλο. Έτσι δημιουργούνται ανθρώπινοι οικισμοί διαφόρων ειδών, χωριά και πόλεις, μητροπόλεις και μεγαλουπόλεις. Συνεπώς, ο αρχιτέκτονας νοιάζεται για το σημαντικότερο φυσικό μέρος των ανθρώπινων οικισμών που αντιπροσωπεύει τα 2/3 της συνολικής επένδυσης σε αυτούς. Γεννιόμαστε μέσα στους ανθρώπινους οικισμούς, εκεί περνάμε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας και εκεί πεθαίνουμε. Μέσα στους ανθρώπινους οικισμούς η ανθρωπότητα ζει, εργάζεται και δημιουργεί. Έτσι, αν ο αρχιτέκτονας θελήσει να εξετάσει τη δραστηριότητα του, αν θελήσει να σταθεί για μία στιγμή και να αναλογιστεί τι είναι αυτό που κάνει, δεν μπορεί να μιλήσει για την αρχιτεκτονική μόνο ως την αρχιτεκτονική των κτιρίων και για το σχεδιασμό τους. Οφείλει να σκεφτεί εξίσου για τους ανθρώπινους οικισμούς τους οποίους γεμίζει με κτίρια - τα τρία τέταρτά τους τουλάχιστον - και το είδος της ζωής που ζει ο άνθρωπος μέσα σε αυτούς. (Δοξιάδης Κ., 1963, Κύρτσης Α., 2006: 250) Κλείσε τα μάτια σου και ακολούθησε τον άνθρωπο και τις κινήσεις του στο χώρο. Τι βλέπεις;

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Αρχικά πολύ μικρές μονάδες χώρου που γίνονται ολοένα και μεγαλύτερες, τις οποίες ο άνθρωπος κατέκτησε με τη σταδιακή του «εξάπλωση». (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 60) - Έτσι είναι. Περνώντας τα χρόνια οι ανάγκες διαφοροποιούνται. Μια καλή σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και στο χώρο εξαρτάται κυρίως από το μέγεθος κάθε μονάδας χώρου. Το μέγεθος των δωματίων, για παράδειγμα, διαμορφώνεται από τους ανθρώπους που κάθονται, κοιμούνται και κινούνται. Τα δωμάτια πρέπει να χωρούν τις δραστηριότητες αυτές καθώς και τη σχετική επίπλωση. (Εικόνα 12)

[12] Οι στοιχειώδεις μονάδες χώρου προέρχονται από τις θέσεις και τις κινήσεις του ανθρώπου. Πρέπει να χωρούν τον ίδιο και τα έπιπλά του.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Η ικανοποίηση του ανθρώπου με αυτόν το χώρο εξαρτάται από τη θέση του μέσα σ’ αυτόν και την κίνησή του. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 60) (Εικόνα 13)

[13] Η ικανοποίηση του ανθρώπου από τον εσωτερικό χώρο εξαρτάται από τη θέση και την κίνησή του μέσα σε αυτόν.

Πρέπει τώρα να σκεφτούμε τι είδους ενιαίες μονάδες έχουμε ανάγκη, το σχήμα, τη μορφή τους κλπ. Πρέπει, επίσης, να θυμόμαστε ότι έχουμε κάνει πολλά λάθη παραβλέποντας πολλή από τη μεγάλη πείρα την οποία έχει αποκτήσει ο άνθρωπος εμπειρικά, στα χιλιάδες χρόνια που χτίζει και ζει μέσα σε ενιαίες μονάδες χώρου. Για παράδειγμα, η πολυετής πείρα του ανθρώπου στην κίνηση μέσα σε περιορισμένους χώρους ήταν αυτή που σταδιακά καθόρισε την οριζόντια οροφή. Αυτό μπορεί να

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ακούγεται περίεργο, αλλά αφού ο άνθρωπος κατέβηκε από τα δέντρα και ξεκίνησε να περπατάει, (Εικόνα 14) βρήκε ότι δεν του άρεσε να περπατάει πάνω σε ανώμαλο έδαφος, λόγω των πολλών προβλημάτων που αυτό προκαλεί, και επέλεξε να περπατάει πάνω σε οριζόντια δάπεδα. Μια τέτοια απόφαση οδήγησε και στην κίνηση του κεφαλιού σε οριζόντιο επίπεδο. [14] Η κίνηση του ανθρώπου στο χώρο σταδιακά προσδιόρισε την οροφή της κατοικίας του.

Οι συνήθειες του ανθρώπου σε σχέση με τον ύπνο οδήγησαν βαθμιαία στην προτίμηση για ορθογώνιους χώρους. (Εικόνα 15)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[15] Οι συνήθειες του ανθρώπου σε σχέση με τον ύπνο οδήγησαν σταδιακά σ’ έναν ορθογώνιο χώρο.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Είναι σαφές ότι η ικανοποίηση που αντλεί ο άνθρωπος από το χώρο εξαρτάται από πολλά πράγματα, περιλαμβανομένων της μορφής του, του μεγέθους του και την περίοδο έκθεσης σε αυτόν. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 62-63) (Εικόνες 16,17)

[16] Η ικανοποίηση του ανθρώπου από τον εσωτερικό χώρο εξαρτάται από τις σχέσεις μεγεθών.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[17] Η ικανοποίηση του ανθρώπου από τον εσωτερικό χώρο εξαρτάται από τη διάρκεια της έκθεσής του σε αυτόν.

- Κι εδώ τίθενται τα εξής ερωτήματα που οφείλουμε να αναλογιστούμε, ώστε να καταφέρουμε να συνδέσουμε όλα τα στοιχεία για τα οποία έγινε λόγος μεταξύ τους: Ποιο θα έπρεπε να είναι το σύστημα σχέσεων μεταξύ αυτών των μονάδων χώρου; Ποια είναι η ιδανική απόσταση μεταξύ κελυφών και κατ’ επέκταση των ανθρώπων που ζουν σ’ αυτά; Αντιμετωπίζοντας το ζήτημα λίγο πιο σφαιρικά, ποιοι είναι οι στόχοι που οφείλουμε να

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προσδιορίσουμε κατά τη δημιουργία πόλεων που προσφέρουν στον άνθρωπο τα πλεονεκτήματα της ζωής σε ανθρώπινη κλίμακα και ταυτόχρονα του επιτρέπουν να αναπτυχθεί στο έπακρο; Θα καταφέρει, άραγε, ποτέ ο άνθρωπος να πλησιάσει το συγκεκριμένο πρότυπο πόλης; - Θα μου επιτρέψεις σε αυτό το σημείο να επισημάνω πως σχεδόν σε όλους τους οικισμούς του παρελθόντος τα πέντε στοιχεία (η φύση, ο άνθρωπος, η κοινωνία, τα κελύφη και τα δίκτυα) βρίσκονταν σε απόλυτη ισορροπία. Ακόμα κι όταν αυτή διαταρασσόταν η απόκλιση ήταν μικρή και ήταν δυνατόν να αποκατασταθεί χωρίς πολύ κόπο. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 71) Θα τολμούσαμε να συμπεράνουμε πως οι συνθήκες ζωής στο παρελθόν ήταν περισσότερο ικανοποιητικές, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε και τις περιορισμένες απαιτήσεις των ανθρώπων των παλαιών καιρών. Οι οικισμοί ήταν ασφαλώς φτωχότεροι και πολύ λιγότερο τεχνολογικά ανεπτυγμένοι απ’ όσο σήμερα, πράγμα το οποίο ίσχυε και για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε πως οι περισσότερες πόλεις του παρελθόντος δημιουργήθηκαν μέσα από συλλογική και συστηματική συνεργασία και, παρά την απλότητά τους, για μας σήμερα αποτελούν πόλεις – πρότυπα, με ιδιότητες που πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας, αν επιθυμούμε να τις πλησιάσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Μιλάμε για το χθες έχοντας μία τάση εξιδανίκευσης. Να αναφέρουμε, όμως, εδώ πως το πρόβλημα της ανθρώπινης ευτυχίας μπορεί να προσεγγίστηκε και, ορισμένες φορές, να λύθηκε στο παρελθόν, αλλά τίποτα δεν είναι απόλυτο. Όπως έχετε τονίσει κι εσείς ο ίδιος (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 82) οι οικισμοί του παρελθόντος δεν ήταν ιδανικοί, καθώς χαρακτηρίζονταν από σοβαρές ελλείψεις. Δεν αναγκαίο να αναζητάμε τις μελλοντικές μας ουτοπίες στο παρελθόν, καθώς ουτοπίες δεν μπορούν να χτιστούν. Αναγκαίο είναι να αναγνωρίσουμε τη διαφορά του χθες και του σήμερα και να συγκεντρωθούμε στη ρίζα των οικιστικών προβλημάτων της νεότερης εποχής, που δεν είναι άλλη από τις νέες και ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις των καιρών μας… (Εικόνα 18)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[18] Η μεταβαλλόμενη πόλη υπό τη επήρεια:

των σταθερών συντελεστών του παρελθόντος,

και των μεταβλητών συντελεστών του παρόντος.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

1.2

...στη σύνθετη σύγχρονη πόλη

- Αυτό σημαίνει πως με την πάροδο των χρόνων, και έχοντας ως αφετηρία τους πρώτους πολύπλοκους οικισμούς, θα λέγαμε πως ο άνθρωπος έχασε την ικανότητα να κατανοεί τον ανθρώπινο οικισμό στο σύνολό του, να τον καταλαβαίνει και να τον αναλύει, και να δημιουργεί μια σύνθεση από τα ποικίλα στοιχεία του. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 73) Κι επειδή το ζήτημα που πραγματεύεσαι έχει να κάνει με τα κτίρια (κελύφη) και το πώς αυτά επηρεάζονται από τις συνθήκες στους ανθρώπινους οικισμούς, αυτή τη στιγμή, κατά την περιγραφή τους, είμαι αναγκασμένος να μιλήσω από τη θέση ενός «εγκληματία» που καταστρέφει την ανθρώπινη πόλη, διαπράττοντας μία σειρά από αρχιτεκτονικά, ως επί το πλείστον, εγκλήματα, με αποτέλεσμα τη διατάραξη της ισορροπίας των στοιχείων της. Και φυσικά είναι υποχρέωση του καθενός μας να προσδιορίσει τα εκλήματά μας, να διερευνήσει τα αίτιά τους, να μάθει να χειρίζεται τα προβλήματα που προκύπτουν, ώστε να ξεκινήσουμε να αντιστρέφουμε τις παρούσες εγκληματικές μας δραστηριότητες. (Δοξιάδης Κ., 1971, Κύρτσης Α., 2006: 40) - Με άλλα λόγια λέτε πως η φυσική ικανότητα του ανθρώπου, την οποία απέκτησε στο παρελθόν, να

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

καταλαβαίνει την εξέλιξη του οικισμού του, να προσαρμόζεται σ’ αυτόν και να τον αναπτύσσει με τρόπο ώστε να διατηρεί την υπάρχουσα ισορροπία και σε διαφορετική περίπτωση να δημιουργεί μία νέα, δεν υπάρχει πια, έτσι; - Ακριβώς. Και κάνοντας λόγο για προβλήματα, μεταβολές και ανισορροπία στους κόλπους των πόλεων, αμέσως καταλαβαίνουμε πως θα ξεκινήσουμε από το 18ο αιώνα και θα συνεχίσουμε σε όλο το 19ο, και ιδιαίτερα στον 20ο, όπου η εικόνα της πόλης και οι συνθήκες στέγασης άλλαξαν εντελώς, πράγμα που θα συζητήσουμε αναλυτικά στη συνέχεια. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 70) Αρχικά, μην ξεχνάμε πως η «πόλη» δημιουργήθηκε από την επιθυμία του ανθρώπου να αλληλεπικαλύψει όσο το δυνατόν περισσότερα προσωπικά κινητικά πεδία, ώστε να ελαχιστοποιήσει την προσπάθεια που απαιτείται για να έλθει σε επαφή με μεγαλύτερο αριθμό ατόμων. (Δοξιάδης Κ., 1970, Κύρτσης Α., 2006: 90) - Υποδεικνύετε, δηλαδή, πως όταν ο ανθρώπινος νους αναπτύχθηκε σε τέτοιο βαθμό, που ο άνθρωπος δεν ανησυχούσε μόνο για την επιβίωσή του μέσα στη φύση, έψαχνε τρόπους κοινωνικοποίησης με άλλους ανθρώπους και άρχισε να κινείται πέρα από τα όρια του οικισμού του, και έτσι τα κινητικά πεδία των κατοίκων γειτονικών

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

οικισμών αλληλεπικαλύφθηκαν και δημιουργήθηκαν οι πρώτες μορφές πόλης.

- Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα «η πόλη να άρχισε να μεγαλώνει μετά τη βιομηχανοποίηση, όπου τα υπάρχοντα χωριά μετατράπηκαν σε πόλεις, δημιουργήθηκαν νέες πόλεις και χρειάστηκαν νέοι αυτοκινητόδρομοι και σιδηρόδρομοι. Παράλληλα σε αυτά, υπήρξε ανάπτυξη περιμετρικά της πόλης, κάτι το οποίο την έπνιξε και δημιούργησε ένα μεγάλο καρκίνωμα». (Video: Τζιρτζιλάκης Γιώργος, «Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ένας ρομαντικός του Πραγματισμού», Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων, © ERT S.A., 11/04/2008) Η κατάσταση, λοιπόν, στους ανθρώπινους οικισμούς έγινε τελείως διαφορετική, κι αυτό γιατί τα στοιχεία τους αναπτύσσονται τώρα εξατομικευμένα και σε τόσο διαφορετικούς ρυθμούς που η ισορροπία μεταξύ τους έχει χαθεί. Συγκεκριμένα, «λόγω της έλλειψης συμπαγών πόλεων (στα πρότυπα των παλιών) δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός πόλης-φύσης και έτσι η έννοια της εξοχής τείνει να εξαφανιστεί». (Ιωαννίδης Β., 2012: 48)  Αρχικά, ο άνθρωπος αναπτύσσεται δημογραφικά, πολιτισμικά και διανοητικά, αλλά και η κοινωνία αναπτύσσεται και γίνεται πιο πολύπλοκη. Έτσι χάνει τη σημασία του μέσα στη σύγχρονη πόλη.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



Τα κελύφη, τα οποία πρέπει να καλύπτουν όλα αυτά τα στοιχεία και να συνδέουν μεταξύ τους ένα ορθολογικό σύνολο, δεν μπορούν πια να συμβαδίσουν με αυτές τις εξελίξεις.  Τα δίκτυα των οικισμών πολλαπλασιάζονται και περιπλέκονται. Μάλιστα, σε αντίθεση με τα κελύφη, «τα δίκτυα των μετακινήσεων μοιάζουν να έχουν αναπτυχθεί μέσα από διαρκείς προσθήκες σε μία υπάρχουσα κατάσταση και πήρε πολύ χρόνο να εκφραστούν μέσα από έννοιες της συνολικής δομής της πόλης». (Ιωαννίδης Β., 2012: 34)  Η φύση καταστρέφεται: Ο αέρας και το νερό μολύνονται. Πολύτιμοι πόροι αφανίζονται. Οι αλλαγές είναι υπερβολικά πολλές και συντελούνται υπερβολικά γρήγορα. Το εύρος των αλλαγών μπορεί να παρατηρηθεί εύκολα, παραδείγματος χάριν, στη μορφή της πόλης και στους παράγοντες που την επηρεάζουν, στο τοπίο, στις λειτουργίες και επίσης στους κατοίκους. Οι κάτοικοι, για πολλές χιλιάδες χρόνια, περιορίζονταν σε ανθρώπινα όντα και μερικά οικόσιτα ζώα. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 72)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Ως επόμενη εποχή στην ιστορία των ανθρώπινων οικισμών θα ορίζαμε αυτή που ξεκινά με τη λειτουργία του πρώτου σιδηροδρομικού σταθμού στην Ουαλία (1802), όπου γεννιέται η πόλη όπως την ξέρουμε σήμερα. (Ιωαννίδης Β., 2012: 32)

- Προχωρώντας στα γεγονότα που σημάδεψαν το 19ο αιώνα, πράγματι η έλευση του σιδηροδρόμου είχε μεγάλη επίδραση στην πόλη, αν και κατάφερε να επηρεάσει σημαντικά μόνο τη μορφή της, κάνοντάς την να αναπτυχθεί κατά μήκος των γραμμών του. Τον 20ο αιώνα η πόλη κατοικείται και από ανθρώπους και από μηχανές, ως επί το πλείστον αυτοκίνητα. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 72) - Υποθέτω πως η εμφάνιση των μηχανών αποτέλεσε έναν ακόμη πολύ σημαντικό παράγοντα που επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη μορφή της πόλης, τόσο σαν σύνολο όσο και των 5 στοιχείων της ξεχωριστά. - Πράγματι, και θα δούμε τώρα το πώς: Ο άνθρωπος κινείται με μία ταχύτητα περίπου 5 χιλιομέτρων την ώρα, όπως έκανε και τους προηγούμενους αιώνες, αλλά τα αυτοκίνητα, ακόμα και σε αστικές περιοχές, κινούνται με ταχύτητες μέχρι και 200 χιλιόμετρα ανά ώρα. Ωστόσο, οι ταχύτητες αυτές δεν είναι σταθερές, μια κι σε πολλές περιστάσεις τα αυτοκίνητα δεν

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

μπορούν, και δεν πρέπει, να κινούνται με ταχύτητες υψηλότερες από την ταχύτητα του ανθρώπου. Έτσι πέρα από τον αρχικό κάτοικο, του οποίου η ταχύτητα είναι σταθερή και ομοιόμορφη, έχουμε τώρα και ένα δεύτερο, του οποίου η ταχύτητα κυμαίνεται από 5 ως 200 χιλιόμετρα την ώρα. Η διακύμανση αυτή εξαρτάται 2 παράγοντες: έναν εξωγενή, επιβεβλημένο από τη μορφή και την επίστρωση των δρόμων και τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας (δίκτυα), και έναν ενδογενή, αποτέλεσμα της προσωπικής επιθυμίας του ανθρώπου να χρησιμοποιεί διάφορες ταχύτητες. Έτσι λοιπόν, ενώ στο παρελθόν η δομή και η μορφή της πόλης επηρεάζονταν κατά κύριο λόγο από τις μετακινήσεις του ανθρώπου, τώρα επηρεάζεται από τις μετακινήσεις του ανθρώπου και της μηχανής. Επιπλέον, πρέπει τώρα να λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν τη συνεχώς μεταβαλλόμενη μέγιστη ταχύτητα της μηχανής που εξαρτάται από εξωτερικά αίτια, όπως ο σχεδιασμός και η κατάσταση των δρόμων (δίκτυα) πάνω στους οποίους κινείται, ή από εσωτερικά, όπως οι μηχανικές βελτιώσεις που αυξάνουν την ισχύ και την ταχύτητά του. Μπορούμε επίσης να προβλέψουμε ότι αυτή η δυνάμει ταχύτητα θα αυξάνεται συνεχώς, ιδιαίτερα όταν γίνουν αποδεκτοί οι νέοι σχεδιασμοί δρόμων και όταν θα χρησιμοποιούνται νέα αυτοκίνητα, οδηγούμενα ίσως από ραντάρ. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 72)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Η πληθώρα των παραγόντων που ευθύνονται για τις μεταβολές στους κόλπους των πόλεων είναι πλέον εμφανής. Τα κινητικά πεδία των οικισμών αλληλεπικαλύπτονται και οδηγούν στη δημιουργία πολύπλοκων καθημερινών συστημάτων. Όπως κι εσείς ο ίδιος έχετε επισημάνει, «ενώ στο παρελθόν κάθε ανθρώπινος οικισμός ήταν ένα μεμονωμένο κινητικό πεδίο, σήμερα είναι δύσκολο να βρεθεί μία πόλη που να λειτουργεί ως αυτάρκης οικισμός. Σε σχέση με τους οικισμούς του παρελθόντος είναι πολύ μεγαλύτεροι, είναι συνδεδεμένοι σε συνεχή συστήματα οικισμών και είναι πολύ πιο πολύπλοκοι. Ακόμα, είναι διαρκώς μεταβαλλόμενοι και επομένως πιο δυναμικοί από τους παλιούς». (Ιωαννίδης Β., 2012: 32) Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως τώρα πρέπει να θεωρήσουμε τη μορφή της πόλης ως προϊόν που ελέγχεται τόσο από τη χαμηλή σταθερή ταχύτητα του ανθρώπου όσο και από τη μεταβαλλόμενη ταχύτητα του αυτοκινήτου και των άλλων μηχανών, μία ταχύτητα της οποίας η μέγιστη τιμή είναι ακόμα άγνωστη, άρα άγνωστο είναι και το μέγεθος των αλλαγών. - Στο παρελθόν, υπήρχε ένας παράγοντας σταθερής ταχύτητας που επηρέαζε τη μορφή της πόλης. Τώρα, όμως, έχουμε πολλούς παράγοντες που κινούνται σε πολλές διαφορετικές ταχύτητες και η ποικιλία των συνδυασμών των μετακινήσεων ως προς την ταχύτητα,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

την κατεύθυνση, τις δυνατότητες που παρέχουν οι εγκαταστάσεις και ούτω καθεξής, έχει γίνει πολύ μεγάλη. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε προς τη μελέτη της δομής και της μορφής της πόλης αν πρώτα δεν επανεξετάσουμε λεπτομερώς ολόκληρο το σύστημα φαινομένων και ιδεών που επηρεάζουν τον τρόπο ζωής μας και τους οικισμούς που χτίζουμε για τη ζωή μας. Η αύξηση των διαστάσεων και των προβλημάτων των πόλεών μας, καθώς και η αύξηση της τάξης μεγέθους της πολυπλοκότητας μέσα σε αυτές, προκύπτει σε μία εποχή όπου οι ανθρώπινες και κοινωνικές επιστήμες δεν έχουν αναπτυχθεί επαρκώς. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 72) - Αποτελεί, λοιπόν, πάγια συνείδηση πως σήμερα ο άνθρωπος πέφτει θύμα των ταχύτατων αλλαγών, στην προσπάθειά του να τις ακολουθήσει και να προσαρμοστεί σε αυτές. - Το κενό ανάμεσα στον άνθρωπο και την ικανότητά του να χειρίζεται τα προβλήματα των ανθρώπινων οικισμών είναι ήδη πολύ μεγάλο και συνεχώς αυξάνεται. Στην πορεία μας προς την ακραία εξειδίκευση, όσον αφορά την αντιμετώπιση των προβλημάτων των οικισμών, έχουμε χάσει τον κύριο σκοπό για τον οποίο οι οικισμοί αυτοί δημιουργήθηκαν: την ανθρώπινη ευτυχία, την ευτυχία που βρίσκει ο άνθρωπος στην ισορροπία ανάμεσα στον

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

εαυτό του και στα άλλα στοιχεία του οικισμού του. Κάθε μέρα που περνά χάνουμε ολοένα την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα των ανθρώπινων οικισμών με τρόπο συνθετικό, γιατί όσο περισσότερο εξειδικευόμαστε, τόσο απομακρυνόμαστε από την κατανόηση του συνολικού προβλήματος, και τόσο ξεχνούμε την ανάγκη για σύνθεση. Θα μπορούσαμε να αμφισβητήσουμε πως η απώλεια της ικανότητάς μας να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα αυτά ολιστικά αποτελεί σημερινό φαινόμενο, δεδομένου ότι η ανθρωπότητα άρχισε να χάνει την ικανότητα αυτή ήδη τον 18ο αιώνα και σχεδόν οριστικά στις αρχές του 19ου, όπως προαναφέραμε. Θα έλεγε κανείς ότι η πλειονότητα των σημερινών ανθρώπων γεννήθηκαν χωρίς αυτήν. Ωστόσο πιστεύω πως μπορώ να επιμείνω στο ότι η απώλεια της ικανότητας αυτής είναι μία συνεχής διαδικασία και ότι εξακολουθούμε να τη χάνουμε για τους εξής λόγους: Πρώτον, στις μεγάλες πόλεις, υπό την επήρεια πολλών και ανεξέλεγκτων δυνάμεων οι οποίες μας εμποδίζουν να βρούμε κατάλληλες λύσεις, χάνουμε αναμφίβολα την ικανότητα αυτή. Παρόλ’ αυτά, στα χωριά και τις μικρές πόλεις θα λέγαμε πως την έχουμε διατηρήσει σε ένα βαθμό, κι αυτό γιατί εκεί επικρατούν συνθήκες συνεχούς και αργής ανάπτυξης. Δεύτερον, ο άνθρωπος έχει εκ φύσεως ορισμένες ιδιότητες που κινδυνεύει να χάσει όταν η ζωή του οδεύει προς άλλες κατευθύνσεις. Η ικανότητα των προγόνων μας

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

να παράγουν μια σύνθεση σε μια ορισμένη κλίμακα πρέπει να εξακολουθεί να υπάρχει μέσα μας, διότι τα καλά παραδείγματα της δραστηριότητάς τους σώζονται ακόμα, αλλά τη χάνουμε επειδή αγνοούμε τις διάφορες διαστάσεις του παρόντος προβλήματος και την ανάγκη να καλλιεργήσουμε την ικανότητα αυτή για να ανταποκριθούμε στις νέες απαιτήσεις των καιρών μας. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 73) - Υποστηρίζετε, δηλαδή, πως αυτό που μας αποσπά από το συνολικό πρόβλημα είναι η εξειδίκευση, η οποία δεν επιτρέπει την εξέταση σε βάθος. - Σαφώς. Ερχόμενοι αντιμέτωποι με τα παρόντα προβλήματα και τις παρούσες αποτυχίες, οι ειδικοί έχουν αποσυρθεί ώστε να καταφέρουν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα, είτε μέσα από μεμονωμένες επιστήμες, όπως τα οικονομικά, την κοινωνιολογία, τις διοικητικές επιστήμες, καθώς και τους κλάδους που ασχολούνται με την τεχνολογία και τον πολιτισμό, ή εξετάζοντας μια ιδιαίτερη πτυχή του προβλήματος όπως τις συγκοινωνίες, τη στέγαση ή τις διευκολύνσεις που παρέχουν οι κοινοτικές εγκαταστάσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η σύγχρονη αρχιτεκτονική, που θα μπορούσε να συνεισφέρει σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό στη δημιουργία καλύτερων πόλεων, να μην το έχει κάνει. Ο σχεδιασμός χώρου έχει περιοριστεί ως επί το πλείστον σε ρυθμιστική

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

και όχι δημιουργική δράση, ο περιφερειακός σχεδιασμός έχει χαθεί μέσα στη θεωρητική έρευνα, και η προσπάθεια αντιμετώπισης του συνολικού προβλήματος έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 74) - Ας μην ξεχνάμε, όμως, πως κατά τον 20ο αιώνα έγιναν κάποιες απόπειρες για την καλύτερη κατανόηση ή λύση του προβλήματος αυτού και ιδιαίτερα στα χρόνια του Μεσοπολέμου.

- Η αλήθεια είναι ότι ο Patrick Geddes, ο Brinckmann, ο Camillo Sitte και ο Walter Christaller ήταν ορισμένοι από τους οποίους προσπάθησαν να αναλύσουν τις ισχύουσες συνθήκες που θα οδηγούσαν στην καλύτερη κατανόηση του προβλήματος των ανθρώπινων οικισμών, περιοριζόμενοι στην ανακάλυψη των αιτιών των προβλημάτων. Ταυτόχρονα, μια ομάδα αρχιτεκτόνων έστρεψε την προσοχή της στη δημιουργία νέων μορφών πόλεων και προσπάθησαν να καταθέσουν λύσεις (με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Garden City Movement), χωρίς, όμως, ιδιαίτερη επιτυχία κι αυτό γιατί εν μέρει γιατί δεν είχαν στη διάθεσή τους αρκετά δεδομένα, δε λειτούργησαν με επιστημονικό τρόπο, δεν αναγνώρισαν τη μεταβαλλόμενη φύση του θέματός τους και διέθεταν περιορισμένες γνώσεις. Οι πιο αξιόλογες και τολμηρές προσπάθειες θα λέγαμε πως είναι η Ville Radieuse του Le Corbusier το 1930, λόγω των ελάχιστων γνώσεων περί

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προβλημάτων των ανθρώπινων οικισμών, και η προσπάθεια του Lewis Mumford να ρίξει φως στα προβλήματα και στην κρίση μέσα από τη βαθιά του γνώση των πολλών δυνάμεων που διαμορφώνουν τους ανθρώπινους οικισμούς. Από το 1950 και έπειτα έγιναν προσπάθειες να λυθούν τα προβλήματα των πόλεων, μέσω της δημιουργίας νέων πόλεων και της βελτίωσης των πόλεων που ήδη υπήρχαν. Χαρακτηριστικές είναι οι «νέες πόλεις» στην Αγγλία, τη Σουηδία και την ΕΣΣΔ, η κατασκευή νέων πρωτευουσών όπως η Τσαντιγκάρ, η Μπραζίλια, το Ισλαμαμπάντ κλπ, καθώς και οι προσπάθειες για αστική αναδόμηση της Ευρώπης και για αστική ανανέωση των ΗΠΑ. Αν και οι προσπάθειες αυτές αποτελούν σημαντικά πειράματα στον τομέα της πολεοδομίας, δεν κατάφεραν και ούτε μπορούν να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας και πείρα μας στο βαθμό που χρειάζεται ώστε να ανταποκριθούμε στις σημερινές ανάγκες. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 74) - Και φτάνουμε, λοιπόν, στο κατώφλι του αιώνα μας συνοδευόμενοι από διαφόρων ειδών προβλήματα όπως έντονοι ρυθμοί αστικοποίησης, ραγδαία αύξηση του πληθυσμού, το κυκλοφοριακό πρόβλημα, περιβαλλοντική ρύπανση, πόλεμοι, εγκληματικότητα και οικονομική κρίση, τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την κατοικία. Οι κοινωνικές και γεωγραφικές διακρίσεις και

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ανισότητες που προκαλούν οδηγούν αυτόματα στην κρίση της κατοικίας. «Η αδυναμία αποπληρωμής του στεγαστικού κόστους, οι υποχρεωτικές μετακομίσεις ή συγκατοικήσεις καθώς και αναγκαστική επιστροφή στο πατρικό σπίτι, λόγω οικονομικών δυσκολιών, η επιτακτική ανάγκη για αξιοποίηση των εγκαταλελειμμένων κτιρίων, το φαινόμενο Airbnb και ο πολλαπλασιασμός των αστέγων είναι ορισμένα ζητήματα του σύγχρονου στεγαστικού ζητήματος της κατοικίας σε σχέση με την πόλη.» (Μπαρκούτα Γ., 2019) «Τα κελύφη, ενώ το εσωτερικό τους έχει βελτιωθεί αισθητά, σε σχέση με το παρελθόν, εξωτερικά δεν επικοινωνούν με την υπόλοιπη πόλη, αλλά και τη φύση.» (Ιωαννίδης Β., 2012: 48) Τα δίκτυα, με τους ρυθμούς που αναπτύσσονται, «[…] τείνουν να δημιουργήσουν ένα τοπίο ζούγκλας που θα κυριεύσει την πόλη». (Ιωαννίδης Β., 2012: 48) Τέλος, ο άνθρωπος, «λόγω της αυξημένης κυκλοφοριακής συμφόρησης, αλλά και της αύξησης της εγκληματικότητας, προτιμά να εργάζεται από το σπίτι, κάτι το οποίο τον οδηγεί στην απομόνωση.» (Ιωαννίδης Β., 2012: 48) - Πράγματι, στις σύγχρονες πόλεις δεν υπάρχει η βελτιστοποίηση της σχέσης του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Η πολυπλοκότητα οδηγεί σε περισσότερες επιλογές, επομένως και στη

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

διαφοροποίηση και στην ποικιλία των αναγκών του ανθρώπου, ειδικά στο θέμα της κατοικίας. Δυστυχώς, όμως οι επιλογές αυτές δεν είναι πάντα προσιτές σε όλους καθώς το κόστος διαφέρει και καμιά δεν είναι ιδανική. Η ανομοιογένεια και η ανισορροπία στους κόλπους των πόλεων ολοένα και μεγαλώνει, πράγμα που εμποδίζει την εξυπηρέτηση των 5 αρχών που πρέπει να διέπουν όλους τους ανθρώπινους οικισμούς. - Θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες για τα λάθη που έκανε και συνεχίζει να κάνει ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της δημιουργίας και της ζωής στην πόλη, όμως ο στόχος δεν είναι να δαιμονοποιήσουμε ενέργειες και συμπεριφορές. Η σύγχυση θεωρώ πως είναι σε ένα βαθμό αναμενόμενη και λογική, αν αναλογιστούμε το μέγεθος, την πολυπλοκότητα και τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος σε μία τόσο μεγάλη κλίμακα. Εξάλλου, όταν το κέντρο του αντικειμένου μελέτης είναι κάτι τόσο μεταβλητό και πολύπλευρο, όπως ο άνθρωπος, η ρευστότητα είναι δικαιολογημένη. - Πράγματι, η πορεία προς την ανθρώπινη ευτυχία και ικανοποίηση δεν είναι διόλου εύκολη. Ωστόσο, είναι άκρως βοηθητικό, ως και αναγκαίο, το να είμαστε ικανοί να αναγνωρίζουμε τα λάθη μας και να είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε τη συνολική εικόνα της πόλης του χθες και του σήμερα με όλα της τα προβλήματα. Είναι ο μόνος

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

δρόμος προς την επίλυσή τους. Αν καταφέρουμε να προσδιορίσουμε σαφώς τους στόχους μας και να ορίσουμε τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και την πόλη του, αν μπορούμε να επιχειρήσουμε έναν πολύ προσεκτικό μηχανισμό, επειδή έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους και όχι με μηχανές, τότε μπορούμε να είμαστε έτοιμοι να χτίσουμε τις μεγάλες πόλεις του ανθρώπου, οι οποίες δεν θα τον συνθλίβουν στα σωθικά τους, αλλά θα τον αφήνουν να αναπτυχθεί στο έπακρο. Υπάρχει, όμως, μία απόλυτη προϋπόθεση. Πρέπει να έχουμε το θάρρος να αναπτύξουμε την καλύτερη δυνατή υπόθεση και να τη θέσουμε υπό δοκιμή, ώστε να καταλήξουμε στις ευνοϊκότερες λύσεις και να εξάγουμε δικαιολογημένα συμπεράσματα. Αν το κατορθώσουμε αυτό πιθανόν να μπορούσαμε να εγγυηθούμε στον άνθρωπο το καλύτερο δυνατό σκηνικό για την ανάπτυξή του προς το επόμενο στάδιο της εξέλιξης.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΜΕ Ρ Ο Σ Β 60

Κοινωνική Κατοικία για τον Άνθρωπο μιας Πόλης με:

(Κέλυφος)

Κοινωνικά Προβλήματα Κατεστραμμένο Περιβάλλον Σαθρή Πολεοδομία

(Κοινωνία) (Φύση) (Δίκτυα)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

2 Κοινωνική Στέγαση: Ιστορική Εξέλιξη

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

2.1

Κοινωνικές Πρακτικές στη Δυτική Ευρώπη

«Οι πόλεις προσέλκυαν πληθυσμό, όχι από τη βιομηχανία, αλλά από την αύξηση της διοίκησης και των υπηρεσιών, από την ίδια την ανάπτυξή τους που έδινε ώθηση στην οικοδόμηση, αλλά και για τον απλό λόγο ότι η ευημερία του έδινε ελπίδες στον πλεονάζοντα αγροτικό πληθυσμό.»1 Jones, 1964

Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, σ. 31, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Η συζήτησή μας, από εδώ και πέρα, παίρνει διαφορετική τροπή. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν την κατάσταση στις πόλεις του χθες και του σήμερα, με κύριο γνώμονα τα γενικότερα προβλήματα που υφίστανται και την ανισορροπία που περιγράψαμε προηγουμένως, ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι και πάμε να κάνουμε ένα βήμα παραπέρα, ξεκινώντας από την προσπάθεια να ορίσουμε το βασικό αντικείμενο της έρευνας, που δεν είναι άλλο από την «κοινωνική κατοικία». Θα ήθελα, λοιπόν, και είμαι σίγουρη πως μπορείτε, να με καθοδηγήσετε στο να προσδιορίσουμε τα γενεσιουργά της αίτια, να εξετάσουμε το πώς οι συνθήκες της ζωής στην πόλη επιδρούν στη διάπλαση και τη λειτουργία της, καθώς και, μέσα από τη μελέτη συγκεκριμένων παραδειγμάτων κοινωνικής κατοικίας στον ελλαδικό χώρο και συγκεκριμένα στην ελληνική πρωτεύουσα, να καταλήξουμε σε χρήσιμα συμπεράσματα για την, μέχρι τώρα αλλά και τη μετέπειτα, πορεία της στο χρόνο. - Θα σε συμβούλευα να ξεκινήσουμε από το βασικότερο: Κάνοντας λόγο για τον συγκεκριμένο όρο, αναφερόμαστε στην κατοικία - κοινωνικό αγαθό που το κράτος επιχειρεί να εξασφαλίσει σε κατηγορίες πληθυσμού που αδυνατούν να την αποκτήσουν χωρίς οικονομική, κυρίως, στήριξη. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 6)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Να τονίσω εδώ ότι το πεδίο της έρευνάς μου επέλεξα να περιοριστεί σε δύο μορφές κοινωνικής κατοικίας, την οργανωμένη δόμηση και τις δανειοδοτήσεις, με έμφαση στην πρώτη κατηγορία, δηλαδή στα project που αφορούν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, στις οποίες παρέχει στέγαση το κράτος και οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς. Όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο, που αποτελεί και το βασικότερο στοιχείο του ενδιαφέροντός μου, θα περιγράψω και θα αναφερθώ στις 2 πιο χαρακτηριστικά είδη κοινωνικής στέγασης, τα προσφυγικά και την εργατική κατοικία και θα αναλύσω 2 υλοποιημένα συγκροτήματα, ένα προσφυγικής κατοικίας που κατασκευάστηκαν από το Τ.Π.Π., την Ε.Α.Π. και ένα από τα υλοποιημένα συγκροτήματα εργατικής κατοικίας του Ο.Ε.Κ. στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Οι πρόσφυγες, η εργατική τάξη και η βιομηχανία έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους. Στην πορεία τους στο χρόνο άλλοτε συμπίπτουν και άλλοτε αποκλίνουν. Θεωρώ πως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξετάσουμε αυτά τα 2 είδη κατοικίας συγκριτικά. Δεν θα είχε νόημα εξάλλου να προσπαθήσουμε να τα παρουσιάσουμε ξεχωριστά, καθώς δεν αποτελούν 2 διαφορετικά αντικείμενα μελέτης, όπως θα αναλυθεί και στη συνέχεια. Ας ξεκινήσουμε να εξετάζουμε το πώς εξελίχθηκε η κατάσταση, αλλά και οι μορφές και οι εκφράσεις κοινωνικών πρακτικών στον κόσμο, ποια γεγονότα οδήγησαν στη δημιουργία κοινωνικής κατοικίας διεθνώς, ποια η κατάσταση που

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

επικρατούσε στην Ελλάδα την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε και τι αποτέλεσε την αφετηρία της ιστορίας της κοινωνικής στέγασης στη χώρα μας. - Κοίταξε. Κατά τη σύγχρονη εποχή, οφείλουμε να παραδεχτούμε πως οι μεταβολές που σημειώθηκαν, με όριο τη Βιομηχανική Επανάσταση, έθεσαν τις βάσεις για ευνοϊκές εξελίξεις για τη διάπλαση των αστικών κέντρων. Πράγματι, όμως, αποτέλεσαν την αιτία για ιδιαιτέρως σημαντικά προβλήματα στη δομή και τη λειτουργία των πόλεων και ανέτρεψαν τα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα των πολεοδομικών συγκροτημάτων. Πιο συγκεκριμένα, στη νεότερη ιστορία δύο ήταν οι παράγοντες που επέδρασαν σημαντικά στην αλλαγή της μορφής των πόλεων: Ο πρώτος αφορούσε την εξέλιξη της πολεμικής τέχνης κυρίως από το 17ο αιώνα κι έπειτα, με αυξανόμενο το ρόλο του πυροβολικού, και ο δεύτερος τη ραγδαία ανάπτυξη, από το 18ο αιώνα, της βιοτεχνίας και αργότερα της βιομηχανίας. Με τον πρώτο παράγοντα αχρηστεύθηκαν τα τείχη των πόλεων. Οι πόλεις απλώθηκαν ελεύθερα έξω από τα παλαιά όρια, με αποτέλεσμα τα μεγάλα αστικά κέντρα να χάσουν τον αμυντικό τους χαρακτήρα και η άμυνα να μετατεθεί στους μικρότερους οικισμούς γύρω από αυτά. (Σίνος Σ., 2012: 78)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Όσον αφορά το 18ο αιώνα, χαρακτηρίστηκε από δυο γεγονότα βαρύνουσας σημασίας, που καθόρισαν τη μορφή ολόκληρου του 19ου, και μιλάμε για τη Βιομηχανική και τη Γαλλική Επανάσταση: Μετά τους ναπολεόντειους πολέμους η πόλη – οχυρό, ακόμα και σε μέγεθος μικρού οικισμού, χάνει το λόγο ύπαρξής της και, με την ταυτόχρονη αύξηση της αστυφιλίας παρουσιάζεται σε χωροταξικό επίπεδο η δυνατότητα για μία, φαινομενικά τυχαία επέκταση των αστικών και ημιαστικών τόπων κατοικίας και εργασίας. (Σίνος Σ., 2012: 78) 66

- Γνωρίζω, όμως, πως η Βιομηχανική Επανάσταση ανέτρεψε σε μεγάλο βαθμό την πολεοδομική οργάνωση, κι αυτό γιατί παρόλο που οι μεγάλες πόλεις είχαν ήδη αρχίσει να αυξάνουν σε μέγεθος, τίποτα δεν μπορούσε να συγκριθεί με τις τρομακτικές συνθήκες που δημιούργησε η ανάπτυξη της βιομηχανίας, αρχικά στην Αγγλία και έπειτα στις υπόλοιπες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 18-19) - Πράγματι, στην περιφέρεια των νέων αυτών μεγάλων αστικών κέντρων θα πάρουν θέση οι καινούριες μεγαλοκατασκευές της βιομηχανίας (εργοστάσια, αποθήκες), ενώ το ρόλο που είχαν τα παλαιά τείχη ως πέρατα των πόλεων θα αναλάβουν δακτύλιοι τόπων εργασίας, οι οποίοι συνήθως δεν θα δεχθούν ιδιαίτερη

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

διαμόρφωση. (Σίνος Σ., 2012: 78) Η ανάγκη για ταυτόχρονη οίκηση πολλών ατόμων στο ίδιο μέρος, μέσα στα κέντρα των πόλεων, γέννησε μια νέα μορφή κατοικίας στην περιφέρεια των βιομηχανικών πολεοδομικών συγκροτημάτων που, τουλάχιστον στην αρχή της, ήταν κάθε άλλο παρά ιδανική. Εδώ θα δημιουργηθούν με τον καιρό αμιγώς εργατικοί οικισμοί, για να κατοικηθούν από τους εργάτες που έρχονται από την επαρχία αλλά και εκείνους που μετακινούνται από τα κέντρα των πόλεων προς την περιφέρεια. (Σίνος Σ., 2012: 78) (Εικόνες 19,20) 67

[19] Σχέδιο αγγλικής αγροικίας (cottage) του John Wood του νεότερου, από το βιβλίο John Wood the Younger, A Series of Plans, for Cottages…, London 1972

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[20] Εργατικές κατοικίες εν σειρά δίπλα από το εργοστάσιο

- Οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, οι απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης των εργατών, που θα αναλύσουμε στη συνέχεια, το χάος που επικράτησε στην περίμετρο της τυπικής μεγαλόπολης και η αδυναμία του παλαιότερου κέντρου της να ανταπεξέλθει στις αυξημένες απαιτήσεις για στέγαση και κυκλοφορία (Φιλιππίδης Δ., 1984: 18-19) αποτελούν προβλήματα που ανέτρεψαν την ισορροπία ανάμεσα στην κοινωνία και τη μορφή της πόλης. - Προχωρώντας στον 19ο αιώνα, όσον αφορά την κατοίκηση θα ασχοληθεί κυρίως με τη διαμόρφωση κατοικιών για ανθρώπους μέσων εισοδημάτων, οι οποίοι εργάζονται στις κεντρικές περιοχές, και πολύ λιγότερο με

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

τις εργατικές κατοικίες, όπου όμως στεγάζεται ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Σε σχετικές μελέτες του 20ου αιώνα έχει αναλυθεί πολλές φορές η τραγική κατάσταση των εργατικών κατοικιών των μεγάλων αστικών κέντρων στη Δύση κατά το 19ο αιώνα, που σε πολλές περιπτώσεις εξακολούθησε να υφίσταται, ακόμα και στα αποκαλούμενα οικονομικά ανεπτυγμένα κράτη, και ως τα τέλη του 20ου αιώνα. Οι ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης, η συμβίωση μεγάλου αριθμού ατόμων σε μικρούς χώρους, η τεράστια εκμετάλλευση της γης ήταν τα πρώτα αποτελέσματα της βιομηχανικής επανάστασης για ένα μεγάλο ποσοστό κατοικιών των πόλεων. (Σίνος Σ., 2012: 78-79) (Εικόνες 21,22)

[21] Paul Gustave Dore. Πίσω αυλές εργατικών κατοικιών στο Λονδίνο, 1870.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[22] Πίσω χώρος εργατικών κατοικιών στην Αγγλία.

- Ο 19ος αιώνας, δηλαδή, θα λέγαμε πως αδιαφόρησε για το πρόβλημα; - Υπήρξαν πολλές προτάσεις για την αντιμετώπισή του, οι οποίες όμως ως επί το πλείστον παρέμειναν ως τον 20ο αιώνα θεωρητικές. Στις ίδιες τις περιοχές εργατικής κατοικίας καταβάλλονται συχνά προσπάθειες για την εξωτερική διαμόρφωση των σπιτιών, ακόμα και με νεοκλασικές προσόψεις, μια αντιμετώπιση που τελικά εκφράζει την αδυναμία της εποχής για μία ουσιαστικότερη λύση. Πίσω από τις διαμορφώσεις αυτές με φθηνές γύψινες αντιγραφές μεγαλοαστικών συγκροτημάτων οι άνθρωποι θα εξακολουθήσουν να ζουν

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κάτω από τις ίδιες, συχνά απάνθρωπες, συνθήκες, και τα φαινόμενα αυτά δεν θα απουσιάσουν και τον 20ο αιώνα. Η διαμόρφωση των περιοχών εργατικής κατοικίας γίνονται είτε ελεύθερα, από τους εργαζόμενους, είτε από τις βιομηχανικές επιχειρήσεις. Στις πόλεις της Δύσης, και κατά τον 19ο αιώνα, η δεύτερη περίπτωση ήταν αρκετά συνηθισμένη. Το αποτέλεσμα για τη γενική μορφή των πόλεων ήταν να δημιουργηθούν στις περιφέρειές τους, τις περισσότερες μάλιστα φορές σχεδιασμένοι με αρκετά αυστηρό γεωμετρικό σύστημα, επιμέρους οικισμοί με στενούς δρόμους, ουσιαστικά ανύπαρκτες αυλές, σχεδόν καμία πρόβλεψη για κοινόχρηστους χώρους και με μία μονότονη ομοιομορφία των κατοικιών. Μόνο οι κάτοικοι μπορούσαν να ξεχωρίσουν την κατοικία τους από τη διπλανή. (Σίνος Σ., 2012: 78-79) - Παρόλ’ αυτά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα πρώτα δείγματα και αξιόλογες προσπάθειες λαϊκής κατοικίας στις ευρωπαϊκές χώρες του 19ου αιώνα. Η ανάγκη για υγιεινές κατοικίες, προσιτές και στις φτωχότερες κοινωνικές τάξεις, αναγνωρίστηκε από τις περισσότερες και αντιμετωπίστηκε με διάφορα νομοθετικά, οικονομικά και τεχνικά μέσα. Σύμφωνα με το Γιάννη Λυγίζο εργατικοί συνοικισμοί χτίζονται κοντά σε μεταλλεία και ανθρακωρυχεία, όπου στεγάζεται το προσωπικό, δωρεάν ή με φθηνό ενοίκιο.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στην Αγγλία, οι εργατικές μονοκατοικίες και πολυκατοικίες, που χτίστηκαν στα μέσα του αιώνα, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στο Παρίσι ξεκίνησε κατασκευή ενός μεγάλου λαϊκού συνοικισμού από το Ναπολέοντα, ο οποίος δεν ολοκληρώθηκε. (Λυγίζος Γ., 1974: 14)

- Και, όπως είναι λογικό, η οικοδομική δραστηριότητα διακόπηκε λόγω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να συνεχίσει εντονότερα στις αρχές του 20ου αιώνα και όλο το μεσοπόλεμο διάστημα, λίγο πριν την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου. - Συγκεκριμένα, απ’ όσο διαβάζω παρακάτω, οι Γάλλοι προχώρησαν μεταρρυθμίσεις της σχετικής νομοθεσίας, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία φθηνών, πολυώροφων λαϊκών κατοικιών, κυρίως σε κηπουπόλεις, με την οικονομική στήριξη του κράτους. Ομοίως και στη Γερμανία χτίστηκε πληθώρα λαϊκών οικισμών με κρατικές ενισχύσεις. Στη Βιέννη, πρωτεύουσα της συντριμμένης από τον πόλεμο Αυστρίας, παρατηρούνται οι πιο υποδειγματικές και προσεγμένες πολυκατοικίες της εποχής. (Εικόνες 2325)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[23] Βιέννη. Theophil Hansen. Πολυκατοικία Rudolf-Hof. 18601883. Κάτοψη.

[24] Βιέννη. Theophil Hansen. Πολυκατοικία Rudolf-Hof. Τομή.

[25] Βιέννη. Theophil Hansen. Πολυκατοικία Rudolf-Hof. Κλιμακοστάσιο στο αίθριο.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στην Ιταλία, χώρα με μακρινή παράδοση στα δημόσια έργα, οι κρατικές φροντίδες για τη λαϊκή στέγη είναι αξιοσημείωτες, καθώς μερίμνησαν τόσο για τη στέγαση προσωπικού των εταιριών όσο και για οικογένειες που χρειάζονταν οικονομική στήριξη. Στην Αγγλία, οι προπολεμικές κοινωνικές πρακτικές συνεχίστηκαν με το γκρέμισμα των ανθυγιεινών σπιτιών και την ανοικοδόμησή τους με νέα. Τέλος, στη Ρωσσία η λαϊκή κατοικία του μεσοπολέμου διαστήματος επηρεάζεται στην αρχή από τις κοινωνικές αντιλήψεις του καθεστώτος, με πιο χαρακτηριστική μορφή το συλλογικό σπίτι, το οποίο είναι αποτέλεσμα του γενικότερου συλλογικού τρόπου ζωής, που επιβάλλεται στους πολίτες, σε αντικατάσταση του οικογενειακού. Επρόκειτο για μεγάλα κοινόβια που στην πορεία θα προορίζονταν για άτομα που ζουν χωρίς οικογένεια. (Λυγίζος Γ., 1974: 14) - Όπως βλέπεις, στην Ευρώπη παρατηρείται εντυπωσιακή ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους, κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Οι παροχές και οι διευκολύνσεις προς τους λεγόμενους μη προνομιούχους οργανώνονται, σε ρυθμό που ξεπερνά τις οποιεσδήποτε προσδοκίες μιας πραγματικότητας σαν την ελληνική, και εγγίζουν τα όρια μιας νέας γραφειοκρατίας. Η εργατική τάξη στεγάζεται σε κανονικές κατοικίες, σε κοντινή απόσταση από το χώρο εργασίας, με μόνα σημαντικά μειονεκτήματα την έλλειψη

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

σχέσης με το περιβάλλον και το στιγματισμό των νέων οικιστικών συγκροτημάτων ως περιοχές «εργατικής κατοικίας». (Σαπουνάκης Α., 19982)

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 51

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

2.2

Διαδικασίες παραγωγής κοινωνικής

κατοικίας στην Ελλάδα

2.2.1

Η Ελλάδα του 19ου αιώνα: Η προσπάθεια για ένα

νέο κράτος μετά την καταστροφή / Οι απαρχές της ελληνικής βιομηχανίας

Οι Γερμανοί που δούλεψαν ή εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο «βρήκαν μια χώρα με τρομερή φτώχεια και επιδημίες και, κυρίως, ένα λαό που δεν είχε καμία σχέση με τους Έλληνες του Hölderlin, του David και του Winckelmann.»3 Σκάρπια - Χόιπελ Ξανθίππη, 1976

Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, σ. 69, Αθήνα: Μέλισσα, 1984

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Κι ενώ στην Ευρώπη οι κοινωνικές πρακτικές είχαν ξεκινήσει, και μάλιστα αρκετά αποτελεσματικά, στην Ελλάδα οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, εξαιτίας της Τουρκοκρατίας, ήταν εντελώς διαφορετικές. Ο ελλαδικός χώρος δεν αποτελούσε μια ενότητα, όπως σήμερα. Αντιθέτως αποτελούνταν από ξεχωριστά τοπικά κέντρα. Η χώρα άργησε να ορθοποδήσει, και από τη στιγμή που η κατάσταση γενικά στο χτισμένο περιβάλλον ήταν τόσο ρευστή, δεν μπορούμε να κάνουμε ακόμη λόγο για κοινωνική κατοικία. - Πράγματι, στη μεγαλύτερη διάρκεια της περιόδου αυτής, οι κίνδυνοι της καθημερινής διαβίωσης είχαν αντίκτυπο τόσο στην κοινωνία όσο και στα κελύφη. Κοινωνικά προβλήματα, όπως συχνές πειρατικές και ληστρικές επιδρομές και η πολιτική αστάθεια, δημιούργησαν την ανάγκη μετακίνησης του ελληνικού πληθυσμού προς τους ορεινούς όγκους, μακριά από την ηπειρωτική Ελλάδα, και υποχρέωσαν την τυπική κοινότητα να αποφεύγει κάθε προκλητική επίδειξη πλούτου. Οι ελληνικές κοινότητες διατηρήθηκαν, με αντίτιμο, όμως, την οικονομική και πολιτιστική τους αφάνεια. Αρχιτεκτονικά, αυτό εκφράστηκε ως ταπεινότητα στα υλικά και τη μορφολογία, διότι τα κτίρια (κελύφη) δεν έπρεπε να προκαλούν. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 47) Πολεοδομικά (δίκτυα), λιγοστές είναι οι πληροφορίες που

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

υπάρχουν για τους ελληνικούς οικισμούς στην Τουρκοκρατία. Τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική Ελλάδα η αναγκαιότητα για πολεοδομικό σχεδιασμό, λόγω των κοινωνικών προβλημάτων που προαναφέραμε, όπως τονίζει και η Μ. Φιλίππα Αποστόλου, κλονίζει την καθιερωμένη αντίληψη για οικισμούς που αναπτύσσονται «οργανικά», δηλαδή χωρίς σχέδιο. Ενώ η αργή διαδικασία την τυχαίας ανάπτυξης αποτελεί το σταθερό χαρακτηριστικό των παραδοσιακών οικισμών, στην περίπτωση των οχυρών οικισμών υπάρχουν καθαρά σημάδια κεντρικής πολεοδομικής παρέμβασης. Κοινό χαρακτηριστικό των οικισμών αποτελεί η εκκλησία ή ο κεντρικός πύργος στο κέντρο, όπου κατέφευγαν οι κάτοικοι για έσχατη άμυνα. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 49-50) - Αυτός είναι και ο λόγος που θεωρώ την περίπτωση της ελληνικής κοινωνικής κατοικίας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Διότι, όπως ήδη βλέπουμε και θα διαπιστώσουμε και στη συνέχεια, γεννήθηκε κάτω από εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες. - Αυτό είναι αλήθεια. Το συνολικό πρόβλημα δεν είναι απλό. Γενικά, η ελληνική κατοικία δημιουργήθηκε ανά τους αιώνες, κατόπιν αλλεπάλληλων επιδράσεων διαφόρων πολιτισμών επί των φυσικών εκείνων

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

παραγόντων, οι οποίοι επέβαλλαν τη δημιουργία της. (Δοξιάδης Κ., 1949) Και μάλιστα στα χρόνια μετά την απελευθέρωση, όπως είπες, όταν μετά από τόσες θυσίες ορίστηκαν τα σύνορα του ελληνικού κράτους, με την πολεμική αναστάτωση, τις μεγάλης κλίμακας καταστροφές και την ελάχιστη του γεωγραφική έκταση, το νεαρό ελληνικό κρατίδιο δεν μπορεί να αντιτάξει οικονομική, άρα ούτε πολιτική οικονομία. Η κατάσταση της χώρας μετά την επανάσταση ήταν άθλια και ο λαός ζει κάτω από συνθήκες μεγάλης στέρησης. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 65) 79

- Όσον αφορά την κατάσταση στα δίκτυα, πιστεύω πως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξετάσουμε ποια ήταν η κατάσταση του πολεοδομικού σχεδιασμού στην Ελλάδα του 1830. Άγνωστος πριν την επανάσταση, κατόπιν, όμως, μετατρέπεται σε δυσεφάρμοστο εργαλείο που προκαλεί πολλές συζητήσεις ή διαμάχες, αλλά ελάχιστες εφαρμογές στην πράξη. Η δυσανάλογη αυτή σχέση μάλιστα, ανάμεσα σε θεωρία και πράξη, θα διατηρηθεί ακόμα και σήμερα. - Θα πρέπει να γνωρίζεις πως το σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη – Σάουμπερτ, όπως υποβλήθηκε για πρώτη φορά το 1833 (Εικόνες 26,27), είχε όλα τα στοιχεία της σύγκρουσης ανάμεσα σε μια πραγματικότητα φοβερά δεσμευτική και σε μια ιδεολογική θέση απόλυτα ανεδαφική. Η πραγματικότητα ήταν τα ερείπια μιας

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κατεστραμμένης, από τον πόλεμο, πόλης στις ρίζες της Ακρόπολης. Η άκαμπτη ιδεολογική θέση που εκπροσωπούσε ο πατέρας του Όθωνα, Λουδοβίκος, ζητούσε μια πρωτεύουσα αντάξια του αρχαίου κλέους. Ακόμα και σήμερα, που υποτίθεται ότι η επιστήμη της πολεοδομίας έχει καλύτερα μεθοδολογικά ερείσματα, το πρόβλημα της Αθήνας θα ήταν σε μεγάλο βαθμό άλυτο. Το κύριο μέλημα των δύο σχεδιαστών ήταν η ανάδειξη της πρωτεύουσας με τις επιταγές της σύγχρονης πολεοδομίας (συμμετρική σύνθεση με κεντρικό άξονα που οδηγεί στην Ακρόπολη μέσω της οδού Αθηνάς), πράγμα που θα πετύχαιναν υπογραμμίζοντας το νοητό άξονα του αρχαίου σταδίου, με τη δημιουργία της οδού Σταδίου, και τη χάραξη του συμμετρικού άξονα της οδού Πειραιώς. Το σχέδιο δεν τέθηκε ποτέ σε εφαρμογή λόγω αξεπέραστων εμποδίων που παρουσιάστηκαν, μεταξύ άλλων, σχετικά με τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της πόλης, αλλά σημαντικό ρόλο στην αδυναμία πραγματοποίησής τους έπαιξε και η άθλια οικονομική κατάσταση του κράτους. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 73) Έπειτα από αυτή την αποτυχία, δεν έλειψαν σχέδια, προτάσεις και σχετικά κείμενα και από άλλους, που επίσης δεν τέθηκαν σε εφαρμογή, κι αυτό γιατί όσο πιο δύσκολη και πολύπλοκη γινόταν η πραγματικότητα τόσο πιο μεγαλεπήβολες γίνονταν οι ιδέες. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 76)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[26] Αθήνα. Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert. Σχέδιο της νέας πόλης των Αθηνών. 1833

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[27] Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert. Σχέδιο Αθηνών, 29 Ιουνίου / 11 Ιουλίου 1833

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Παρατηρώ, όμως, πως παρόλο που το τέλος της επανάστασης βρήκε την Αθήνα βαριά πληγωμένη, έχοντας υποστεί σοβαρότατες καταστροφές, ήδη από το 1830 είχε ξεκινήσει η βαθμιαία αναγέννηση και των 5 στοιχείων της πόλης, παρά τις αποτυχημένες προσπάθειες. Τα πρώτα βήματα της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής συμπίπτουν με την εγκαθίδρυση της βασιλείας του Όθωνα, όταν η Ελλάδα κηρύχθηκε επισήμως ανεξάρτητη από την οθωμανική κυριαρχία με το πρωτόκολλο του Λονδίνου της 3ης Φεβρουαρίου 1830. Η έδρα της πρωτεύουσας μεταφέρθηκε στην Αθήνα το 1834, ύστερα από έντονες αντιδικίες. Μια νέα πόλη ιδρυόταν στην τοποθεσία της αρχαίας πόλης και μιας μεσαιωνικής κωμόπολης ολοσχερώς κατεστραμμένης μετά από τέσσερις αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας. (Λεοντίδου Λ., 2013: 47) Στον τομέα «κατοικία», δηλαδή, μπορούμε να πούμε πως σημειώθηκε κάποια πρόοδος. - Ασφαλώς. Από τα πρώτα χρόνια της συστάσεώς μας ως κράτος, τη στιγμή που η ελεύθερη Ελλάδα προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές τόσων αιώνων, δηλαδή τη στιγμή αυτή της ανασυγκροτήσεως της χώρας εκ των ερειπίων, η ανοικοδόμηση των οικισμών της ήταν η προτεραιότητά της. Η οικοδομική δράση όλων των αρμοδίων, με στόχο την ανοικοδόμηση των 430.000 κατεστραμμένων οικοδομών

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

της χώρας που αποτελούν το 24% του οικοδομικού της πλούτου, εθεωρείτο ιδιαιτέρως σημαντική. Η πρώτη προσπάθεια συνθετικής παρουσίασης του συνολικού προβλήματος της Ελληνικής Λαϊκής Κατοικίας, με επίκεντρο την ανοικοδόμηση της ελληνικής υπαίθρου, κι αυτό γιατί η Ελλάδα ήταν τότε χώρα τυπικά αγροτική, πραγματοποιήθηκε από τον καθηγητή Γ.Α. Μέγα, ο οποίος είχε επίσης μελετήσει τους οικισμούς της Θράκης, της Λήμνου και της Θεσσαλίας. Εκθέτοντας τα συγγενή προβλήματα του περιβάλλοντος στον ελλαδικό χώρο επιτρέπει στον αναγνώστη να σχηματίσει μια εικόνα των δεδομένων της μεταπολεμικής Ελλάδας, όμοια της οποίας δεν είχε δοθεί ως τότε. (Δοξιάδης Κ., 1949) - Ακόμη, όμως, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κοινωνική κατοικία. Το κοινωνικό κράτος σε ό, τι αφορά την κατοικία έλειπε, η δε παραγωγή κατοικιών αφέθηκε σχεδόν εξ’ ολοκλήρου στον ιδιωτικό τομέα. Η άμεση κατασκευαστική δραστηριότητα του δημοσίου υπήρξε από πολύ περιορισμένη ως περιθωριακή. Συνολικά, ενώ πάνω από 4.000.000 νέες κατοικίες χτίστηκαν στη μεταπολεμική περίοδο, μόνο από 250.000 κατασκευάστηκαν άμεσα από δημόσιους φορείς. Στους πιο πάνω αριθμούς έχει ληφθεί υπ’ όψιν μόνο η νόμιμη οικοδόμηση. Ο συνυπολογισμός των αυθαιρέτων θα μείωνε ακόμα περισσότερο τη συμμετοχή του κράτους.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στην ουσία, δε χαράχθηκε ποτέ μια ολοκληρωμένη πολιτική προνοιακού χαρακτήρα στον τομέα της κατοικίας στον ελλαδικό χώρο του 19ου αιώνα, όπως τουλάχιστον αναπτύχθηκε στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Αντίθετα, υπήρξαν επί μέρους ενέργειες οι οποίες στόχευαν πάντοτε στην επίλυση των στεγαστικών προβλημάτων επί μέρους πληθυσμιακών ομάδων. (Σαπουνάκης Α., 19984)

- Πάμε, όμως, να δούμε ποια ήταν η κατάσταση της βιομηχανίας στη χώρα μας κατά το 19ο αιώνα. Το διάστημα 1880-1922 θεωρείται συνήθως ως εποχή μεταβατική, από μια αγροτική σε μια βιομηχανική κοινωνία. (Λεοντίδου Λ., 2013: 96) Η περιοδολόγηση της διαδικασίας εκβιομηχάνισης είναι δύσκολο ζήτημα: δεν θα βρούμε στην Ελλάδα ούτε σαφή «βιομηχανική επανάσταση» ούτε καμία εμφανή διαδικασία υποκατάστασης των εισαγωγών. (Λεοντίδου Λ., 2013: 97) - Σίγουρα, η βιομηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα εμφανίζει ελάχιστα κοινά σημεία με εκείνη της Δυτικής Ευρώπης: «Κατά το 19ο αιώνα δεν είχε ακόμα εμφανιστεί αξιόλογη εργατική τάξη.» (Λεοντίδου Λ., 2013: 49) Η προσπάθεια και η θέληση δεν μπορούσαν να αντισταθμίσουν την έλλειψη των απαραίτητων

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 5051

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προϋποθέσεων, στις οποίες θα επανέλθουμε και αργότερα. - Αληθεύει πως η περιορισμένη οικονομική ανάπτυξη της περιόδου εκείνης, τα ολιγάριθμα εργατικά χέρια, η έλλειψη τεχνογνωσίας των εργατών καθώς και οι περιορισμένες πρώτες ύλες αποτέλεσαν τροχοπέδη για την ανάπτυξη και την εξέλιξη βιομηχανικών μονάδων. Οι Έλληνες ιστορικοί έχουν επισημάνει πρόσφατα τις διαδοχικές «χαμένες ευκαιρίες» για ενδογενή εκβιομηχάνιση. Οι διαφωνίες τους ως προς τις απαρχές της ελληνικής κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης μαρτυρούν ακριβώς τις αντιφάσεις που διατρέχουν την ιστορική πορεία του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Η περίοδος της «απογείωσης» άλλοτε αποσυνδέεται από τη βιομηχανική ανάπτυξη και τοποθετείται στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, άλλοτε εντοπίζεται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα κι άλλοτε, ακόμα αργότερα, στα χρόνια του μεσοπολέμου. (Λεοντίδου Λ., 2013: 51) - Πιο συγκεκριμένα, στις πρώτες ελληνικές βιομηχανίες συγκαταλέγονται τα ναυπηγεία των ελληνικών νησιών, τα μεταλλεία και μερικές καταναλωτικά προσανατολισμένες δραστηριότητες, όπως η τυπογραφία και η μεταξοβιομηχανία. Στη συνέχεια, όμως, η παραδοσιακή αγροτική βιοτεχνία «νίκησε» το εργοστάσιο. Στα μέσα του 19ου αιώνα, σε κατεργασμένη μορφή εξάγονται μόνο το

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κρασί, τα δέρματα και το μετάξι. Η Ελλάδα εισάγει τόσο ξυλεία όσο και τα έπιπλα, τόσο νήματα και υφάσματα όσο και έτοιμα ενδύματα, τόσο ακατέργαστα μέταλλα όσο και καρφιά και βίδες. Ολόκληρο το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου, αναπτύσσονται λίγες εγχώριες βιοτεχνίες καταναλωτικών αγαθών, ενώ το ξένο κεφάλαιο στρέφεται προς την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου. (Λεοντίδου Λ., 2013: 98)

- Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι πρώτες προσπάθειες των εργατών για δημιουργία στέγης. Αμέσως μετά την απελευθέρωση εμφανίζονται στην Αθήνα πυρήνες βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, ενώ το εμπόριο συνυπάρχει με ξενοδοχεία και μικρές βιοτεχνίες σε διώροφα κτίρια δυτικά του κέντρου και στην οδό Αιόλου. «Οι ίδιοι οι έμποροι δεν κατοικούν κοντά στα μαγαζιά τους. Πάνε εκεί το πρωί και γυρίζουν το βράδυ» (About, 1855). - Θα σου πω. Οι πιο συμπαγείς ίσως επαγγελματικές συνοικίες είναι οι γειτονιές των οικοδόμων. Οι πρώτοι λαϊκοί συνοικισμοί της πρωτεύουσας είναι αυθαίρετοι και δημιουργούνται από τους χτίστες, τους ξυλουργούς, τους μαρμαράδες και τους επιπλοποιούς. Η απασχόληση στη βιομηχανία οικοδομικών υλικών και τις κατασκευές, που σχετίζεται με τον οικοδομική ανάπτυξη, εμφανίζει εξαιρετική σταθερότητα στη μεταπρατική πόλη. Το

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

επίπεδο των αποδοχών των οικοδομών ξεπερνά εκείνο των δημοσίων υπαλλήλων. Όσο διαρκεί η οικοδομική ανάπτυξη, μπορεί κανείς να κατατάξει τους οικοδόμους στην εργατική αριστοκρατία. Η τέχνη τους είναι περιζήτητη το 19ο αιώνα για τα νέα σπίτια, τα μεγαλύτερα, τους δρόμους και τα δημόσια έργα. Οι ίδιοι βάζουν τη σφραγίδα τους στο χώρο της πόλης δημιουργώντας δύο φημισμένες συνοικίες, το Προάστιο και τα Αναφιώτικα. Το Προάστιο ιδρύεται τη δεκαετία του 1840, όταν τα οικόπεδα στις παρυφές της πόλης είναι ακόμα φθηνά. Συντοπίτες νησιώτες οικοδόμοι αγοράζουν γη κοντά στην οδό Ακαδημίας, στο βόρειο δηλαδή άκρο του σχεδίου πόλης, και χτίζουν τη γειτονιά που οι Αθηναίοι αποκαλούν Προάστιο. Το 1847, όμως, ενσωματώνεται στην «επίσημη» πόλη. Αργότερα περιβάλλεται από άλλες γειτονιές και γίνεται κεντρικό. Παρόλ’ αυτά παραμένει συνοικία χτιστών, αλλά και καλλιτεχνών, φοιτητών και μεσοαστών. Η δεύτερη κοινότητα, τα Αναφιώτικα (Εικόνα 28), ιδρύεται από φτωχότερους οικοδόμους τη δεκαετία του 1860. Στο τέλος της βασιλείας του Όθωνα, δύο οικοδόμοι από την Ανάφη εγκαθίστανται παράνομα σε δημόσιο χώρο, δίπλα στο λόφο της Ακρόπολης. Σιγά σιγά συγκεντρώνονται στην πλαγιά του λόφου κι οι άλλοι Αναφιώτες. Αντίθετα με το Προάστιο, τα Αναφιώτικα διατηρούν την ομοιογένειά τους ως προς την καταγωγή και το επάγγελμα των

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κατοίκων για έναν ολόκληρο αιώνα. (Λεοντίδου Λ., 2013: 123-124) [28] Τα Αναφιώτικα αντιστέκονταν για χρόνια στην πολεοδομική «αναβάθμιση, μετά από περιοδικές κινητοποιήσεις από το 1973.

- Υπάρχουν υποθέσεις κατά τις οποίες οι απαρχές της εκβιομηχάνισης συμπίπτουν με την εισαγωγή της ατμομηχανής: για πρώτη φορά στην απογραφή του 1867 εμφανίζονται εργοστάσια με γνωστή ιπποδύναμη, που σταδιακά πληθαίνουν. Κατά τη διάρκεια του 1870 δημιουργήθηκαν με ταχύτατους ρυθμούς 107 ατμοκίνητα εργοστάσια (Αγριαντώνη, 1986). Το ιδεολογικό ρεύμα για την εκβιομηχάνιση κυριαρχεί σταδιακά στην Ελλάδα γύρω στη δεκαετία του 1870. Τη διάχυτη αισιοδοξία απηχεί το έργο του Μωραϊτίνη (1877). Ο ίδιος ο όρος «βιομηχανία»

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αρχίζει να αλλάζει νόημα. Ενώ πιο πριν συγχεόταν με κάθε είδους οικονομική δραστηριότητα, τώρα υποδηλώνει την κεφαλαιακή επένδυση, την τεχνολογία και τη μισθωτή εργασία (Δερτίλης, 1980). Παρόλ’ αυτά η βιομηχανία δεν κυριαρχεί ακόμα στην Ελλάδα. Μετά το 1875, η εκβιομηχάνιση υπονομεύεται από αλλεπάλληλες κρίσεις. Ακόμα και κατά τη δεκαετία του 1880, παρά τη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς με την προσάρτηση της Θεσσαλίας το 1881 και την ενοποίησή της, με την επέκταση του συγκοινωνιακού δικτύου κατά «τη δεκαετία των σιδηροδρόμων», η βιομηχανία δεν απογειώνεται. Φαίνεται ότι η σιδηροδρομική προσπάθεια και η βιομηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα μάλλον αλληλοσυγκρούονται αντί να συμπορευθούν, όπως στην Ευρώπη, διότι τα διαθέσιμα κεφάλαια αφιερώνονταν στο σιδηρόδρομο, ενώ η τοπική βιομηχανία ήταν παραμελημένη. (Λεοντίδου Λ., 2013: 99-100) - Να διευκρινίσουμε εδώ πως η διαδικασία εκβιομηχάνισης στον ελλαδικό χώρο δεν ξεκινά από τις αγροτικές περιοχές, όπως στη Δυτική Ευρώπη. Ακολουθεί τις πόλεις. Το κεντρομόλο μοντέλο αστικοποίησης με τον καιρό εντείνεται. Οι νέες βιομηχανίες είναι καταναλωτικά προσανατολισμένες. Σε αντίθεση με τους δύο παλαιότερους βιομηχανικούς κλάδους, τη βυρσοδεψία και τη μεταξουργεία, που είναι εξαγωγικοί, όλοι οι κλάδοι που αναπτύσσονται την περίοδο της «απογείωσης», προς

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

το τέλος του αιώνα όπως προαναφέραμε, όπου οι αλλαγές και οι εξελίξεις έχουν μεγαλύτερη ταχύτητα και δυναμική, απευθύνονται προς την εγχώρια αγορά (Αγριαντώνη, 1986). Οι νέες αυτές ελαφρές βιομηχανίες εγκαθίστανται σε σημεία, όπου η μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού εξασφαλίζει υπολογίσιμη αγορά και απόθεμα εργατικού δυναμικού. «Καθόσον συμπίπτει εκ ποικίλων λόγων τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδος να είναι παραθαλάσσια αι ελληνικαί βιομηχανίαι έχουν συγκεντρωθεί εις τας Αθήνας και τον Πειραιά, την Θεσσαλονίκην, την Σύρον, τας Πάτρας, την Κέρκυραν, που είναι και οι σημαντικότεροι της χώρας λιμένες». (Χαριτάκης, 1927) (Λεοντίδου Λ., 2013: 101) - Για να κλείσουμε με το 19ο αιώνα να τονίσουμε πως πρόκειται για μια περίοδο με έντονους μετασχηματισμούς και ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και επομένως η προσπάθεια για ανασυγκρότηση και ανοικοδόμηση της χώρας μπορεί να αναχαίτισαν οποιαδήποτε δραστηριότητα και να είναι η αιτία για τη γενικότερη στασιμότητα, αλλά η εμφάνιση της βιομηχανίας, οι απαρχές της εργατικής τάξης και η πληθώρα εργοστασίων την περίοδο της απογείωσης είναι γεγονότα που καθιστούν την περίοδο αυτή τον πρόλογο του αιώνα της εκβιομηχάνισης.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

2.2.2

Οι συγκυρίες γέννησης της ελληνικής κοινωνικής

κατοικίας: «Τα προσφυγικά» της δεκαετίας του ’20 / Το προλεταριάτο του 20ου αιώνα

¨Στο μεγάλο θέατρο της Αθήνας στεγάζεται μια οικογένεια σε κάθε θεωρείο, στους διαδρόμους και στη σκηνή εκατοντάδες. Είναι λυπηρό το θέαμα των γυναικών που μαγειρεύουν σε φουφούδες κι απλώνουν τα κουρέλια της μπουγάδας τους από το ένα θεωρείο στο άλλο».5

Mears, 1929 «Τι να πούμε για την Αθήνα; Την κατεστραμμένη και καταστρέφουσα Αθήνα;» Α. Προβελέγγιος, 1964

Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, σ. 154, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

«Όταν πρωτοκατέβηκα στη Σμύρνη θυμούμαι πόσο σκιάχτηκα μόλις βρέθηκα μοναχός σε μια τόσο μεγάλη πολιτεία. Άγνωστοι, αλλιώτικοι άνθρωποι, άγνωστα και τα σοκάκια. Κανέναν δεν ήξερα και κανένας δεν με ήξερε να με καλωσορίσει. Ένιωθα σαν το ξεριζωμένο δεντρί.» 6 Διδώ Σωτηρίου, 1962

Διδώ Σωτηρίου, Τα ματωμένα χώματα, σ. 42, Αθήνα: Κέδρος, 1962

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Η είσοδος του 20ου αιώνα φέρνει μαζί της γοργή αστικοποίηση και εμπορευματοποίηση, πρώτα της γης και έπειτα της κατοικίας, στην Αθήνα, γεγονότα που αποτέλεσαν τις συνθήκες που καθόρισαν την ενσωμάτωση του προλεταριάτου στη δομή της πόλης. (Λεοντίδου Λ., 2013: 50) Στις αρχές του 20ου αιώνα έχει διαμορφωθεί στην Αθήνα ένα υπολογίσιμο προλεταριάτο, περιστασιακό, εναλλασσόμενο, κινητικό, αλλά πάντως πολυάριθμο. Οι πληροφορίες, όμως, για το χώρο ζωής και την οικιστική συμπεριφορά των εργατών στη μεταβατική πόλη είναι ελάχιστες. (Λεοντίδου Λ., 2013: 122-123) 95

- Υποστηρίζετε, δηλαδή, πως η εικόνα που είχαμε για τη βιομηχανία του 19ου αιώνα μεταβάλλεται άρδην. Η εκβιομηχάνιση των ελληνικών πόλεων – λιμανιών συντελέστηκε κυρίως κατά τη δεκαετία του 1910. Ήδη μετά το 1900, όταν η οικονομική κρίση είχε αρχίσει να υποχωρεί, η βιομηχανική ανάπτυξη επιταχυνόταν. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι τονώνουν την αναπτυξιακή διαδικασία. Από τη μία πλευρά, διευρύνουν τα σύνορα της χώρας, και επομένως την εσωτερική αγορά και το παραγωγικό δυναμικό. Οι εργαζόμενοι σε βιομηχανίες ανέρχονται, στο σύνολο της χώρας, από 70.000, το 1907, σε 130.000, το 1914, και ο αριθμός των εργοστασίων αυξάνεται από 415 σε 2.185 στο διάστημα 1901-17. Από την άλλη πλευρά, τα χρόνια των Βαλκανικών Πολέμων η εκβιομηχάνιση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε διαδικασία

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ανάλογη με την υποκατάσταση των εισαγωγών στις καπιταλιστικές περιφέρειες. Αναπτύσσονται, δηλαδή, σημαντικά τομείς όπως η αλευροβιομηχανία, η υποδηματοποιία και η υφαντουργία, επειδή χρησιμοποιήθηκαν επιτυχώς σε προμήθειες του στρατού. (Λεοντίδου Λ., 2013: 102)

- Θα μου επιτρέψεις να παρατηρήσω εδώ πως παράλληλα με την εγκατάσταση της μείζονος βιομηχανίας στα λιμάνια, ήδη γύρω στα 1900, θα γίνει εμφανής μια διαδικασία γεωγραφικής πόλωσης. Τα μεγάλα εργοστάσια τείνουν πια να συγκεντρώνονται στην Αθήνα και τον Πειραιά και η κυριαρχία της πρωτεύουσας στη γεωγραφία της νέας ελληνικής βιομηχανίας γίνεται απόλυτη. (Λεοντίδου Λ., 2013: 103) - Διαβάζω εδώ πως στον Πειραιά, που ήταν από τις πρώτες πόλεις που αναπτύχθηκαν βιομηχανικά, δημιουργούνται τροχαλιοποιεία, βαφεία και κεραμεία. Τα τελευταία, συγκεντρωμένα στο Φαληρικό πεδίο, τροφοδοτούν την οικοδομική δραστηριότητα της Αθήνας και του Πειραιά (Τσοκόπουλος, 1984) κι αποτελούν την πρώτη μεταποιητική δραστηριότητα που πήρε εδώ σημαντικές διαστάσεις. (Λεοντίδου Λ., 2013: 104) Το 1909 η Αθήνα συγκεντρώνει ήδη 26.000 βιομηχανικούς εργάτες, υπερδιπλάσιους από τον Πειραιά. Το 1910 ιδρύεται το Εργατικό της Κέντρο, το δεύτερο στην Ελλάδα μετά το

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αντίστοιχο του Βόλου, ενώ το Εργατικό Κέντρο του Πειραιά, της πρώτης ελληνικής βιομηχανικής πόλης, ιδρύεται τρία χρόνια αργότερα. (Λεοντίδου Λ., 2013: 105) Η πρωτεύουσα αποτελεί πια το αδιαμφισβήτητο βιομηχανικό κέντρο της Ελλάδας. (Λεοντίδου Λ., 2013: 103) - Αν ελέγξουμε το τι συνέβαινε με τους βιομηχανικούς οικισμούς, θα δούμε πως χτίζονται, τουλάχιστον μέχρι το 1922, σε περιοχές κοντά στην Αθήνα και τον Πειραιά: στο Λαύριο (1874), στην Ελευσίνα (1876) και στη Δραπετσώνα, όπου χτίστηκε ίσως ο σημαντικότερος οικισμός. Το 1909 ο Κανελλόπουλος ίδρυσε την Ανώνυμη Εταιρία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων και το 1910 η εταιρία παραχώρησε το 9,6% του επενδεδυμένου κεφαλαίου της για τη στέγαση των εργατών και των υπαλλήλων της. (Λεοντίδου Λ., 2013: 126-127) - Τι γινόταν όμως με την αυθαίρετη δόμηση; Η αλήθεια είναι πως τόσο εκείνη όσο και οι βιομηχανικοί οικισμοί εμφανίστηκαν εκείνη την περίοδο σε πολύ περιορισμένη κλίμακα και αφορούσαν μόνο συγκεκριμένες κατηγορίες της εργατικής τάξης. Η πλειοψηφία του προλεταριάτου κατοικούσε μέσα στον αστικό ιστό της Αθήνας και του Πειραιά και ήταν αναγκασμένη να προσαρμοστεί στην κερδοσκοπική κτηματαγορά. Στην Αθήνα και τον Πειραιά των αρχών του αιώνα δεν υπήρχαν εκτεταμένες

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

φτωχογειτονιές. Οι περιοχές όπου συγκεντρώνονταν οι εργάτες, συνωστισμένες σε φτωχές και άθλιες κατοικίες, καταλάμβαναν όλο το νοτιοδυτικό και δυτικό τμήμα της πόλης, σχηματίζοντας πυρήνες διάσπαρτους ανάλογα με τους τόπους εργασίας, με έναν ιδιόμορφο τρόπο κοινωνικού διαχωρισμού. Με τις άθλιες παράγκες και τις καλύβες του, το Γκάζι, η πρώτη ίσως εργατική γειτονιά στην Αθήνα, δίπλα στο εργοστάσιο αεριόφωτος, είχε τη φήμη επικίνδυνης συνοικίας, εστίας ασθενειών και εγκληματικότητας. (Εικόνα 29) 98

[29] Το πολυφωτογραφημένο Γκάζι του 1872, όπως ήταν το 1981, πριν ακόμα ανακηρυχθεί «πολιτιστικό πάρκο».

Το ίδιο και τα Καμίνια στον Πειραιά. Η αναιμική παρουσία της πολεοδομικής και οικιστικής πολιτικής για την πρωτεύουσα στα πλαίσια του μεταρρυθμιστικού

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

πυρετού, που ξεκινούσε το 1909, γίνεται αισθητή ιδιαίτερα το 1914-17. Η Αθήνα ήταν παραμελημένη. Γενικά, η φύση της ελληνικής πολεοδομίας, μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, μένει συσκοτισμένη. (Λεοντίδου Λ., 2013: 128-129) - Η συσσώρευση, λοιπόν των οικιστικών και πολεοδομικών προβλημάτων στην Αθήνα και τον Πειραιά καθώς και η επιτάχυνση της αστικοποίησης, μαζί με τη διακοπή της επέκτασης του σχεδίου πόλης μετά το 1907, [30] Πυκνότητα πληθυσμού στην Αθήνα, 1920.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

είχαν ως αποτέλεσμα την πύκνωση του πληθυσμού. (Λεοντίδου Λ., 2013: 131-132) (Εικόνα 30)

100

- Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θεωρώ πως έχει και η τοποθέτηση των βιομηχανικών οικισμών ανά κλάδο. Οι τόποι δουλειάς δεν συγκεντρώνονταν στο κέντρο της πόλης. Η πρώτη βιομηχανική ζώνη της πρωτεύουσας αναπτύχθηκε γύρω από το λιμάνι του Πειραιά. Τη δεκαετία του 1910 είχε ήδη επεκταθεί κατά μήκος του δρόμου και της σιδηροδρομικής γραμμής που οδηγούσαν στην Αθήνα. (Εικόνα 31) Οι εργάτες της Αθήνας ήταν υποχρεωμένοι να κατοικούν κοντά στα εργοστάσια για την αποφυγή του υψηλού κομίστρου. (Λεοντίδου Λ., 2013: 135-136) [31] Ο βιομηχανικός άξονας Αθήνας-Πειραιά, 1920.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Ο επόμενος χάρτης παρουσιάζει τη γεωγραφική κατανομή του συνόλου της εργατικής τάξης. Η συγκέντρωσή τους κοντά στα εργοστάσια δεν είναι αποκλειστική. Σημαντικές αποκλίσεις παρατηρούνται στην Αθήνα, όπου υπάρχουν εργατικές συνοικίες, και στα βόρεια, μακριά από τις βιομηχανικές ζώνες, όπως και στον Πειραιά, όπου αναπτύσσονται γειτονιές κοντά στο λιμάνι. (Λεοντίδου Λ., 2013: 137) (Εικόνα 32) [32] Χωροθέτηση της εργατικής τάξης στην Αθήνα και τον Πειραιά, 1921

101

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Οι εργάτες στη μεταποίηση και οι βιοτέχνες (Εικόνα 33) κατοικούν ανάμεσα στο κέντρο της πόλης και τις βιομηχανικές ζώνες. Μπορούν έτσι να πηγαίνουν στα εργοστάσια με τα πόδια. (Λεοντίδου Λ., 2013: 138)

[33] Εργάτες σε εργοστάσια, Αθήνα 1921

102

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Οι εργάτες στις μεταφορές κατοικούν κι αυτοί κοντά στον τόπο εργασίας τους, γύρω από το σιδηροδρομικό σταθμό στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης. (Λεοντίδου Λ., 2013: 138) (Εικόνα 34)

[34] Εργάτες μεταφορών, Αθήνα 1921

103

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Οι εργάτες στις οικοδομές, που δεν έχουν τόπο δουλειάς με σταθερή χωροθέτηση, συγκεντρώνονται στις περιοχές γύρω από τα Αναφιώτικα και το Προάστιο και σε θύλακες διάσπαρτους ανάμεσα στις μικροαστικές περιοχές στο βόρειο και νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, όπου η οικοδομική δραστηριότητα είναι αδιάκοπη κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. (Λεοντίδου Λ., 2013: 138) (Εικόνα 35) [35] Οικοδόμοι, Αθήνα 1921

104

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Η χωροθέτηση των εργατών του εμπορικού τομέα και του τομέα των υπηρεσιών διέπεται από τους ίδιους τους κανόνες. Οι ξενοδοχοϋπάλληλοι και οι πωλητές κατοικούν κατά μήκος των εμπορικών αρτηριών. (Λεοντίδου Λ., 2013: 138) (Εικόνα 36)

[36] Υπάλληλοι ξενοδοχείων κι εμπορικών καταστημάτων, Αθήνα 1921

105

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Οι πλανόδιοι μικροπωλητές προτιμούν τον κεντρικό πυρήνα της πόλης για να βρίσκονται κοντά σε περιστασιακές ευκαιρίες απασχόλησης. (Λεοντίδου Λ., 2013: 138) (Εικόνα 37)

[37] Πλανόδιοι επαγγελματίες, Αθήνα 1921

106

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Οι υπηρέτες, οι λούστροι, οι πλύστρες και οι παραδουλεύτρες κατοικούν κυρίως σε μικρούς θύλακες διάσπαρτους στις μικροαστικές περιοχές, για να έχουν γρήγορη πρόσβαση στα σπίτια των ευπορότερων τάξεων. (Εικόνα 38) Η εργασιακή πρόσδεση είναι έτσι άμεση, στενή και καθοριστική στην πρωτεύουσα των αρχών του αιώνα. (Λεοντίδου Λ., 2013: 138-140) [38] Επιστάτες, υπηρέτες, λούστροι, πλύντριες, υπηρέτριες, Αθήνα 1921

107

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Τώρα που ανέλυσες την κατανομή των εργατών ανά κλάδο απασχόλησης και αναλογιζόμενη την πληθώρα των πολεοδομικών ζητημάτων, έπειτα το 1907, κατανοείς καλύτερα τη σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε κατοικία, κοινωνία και πολεοδομία;

108

- Φυσικά. Παρατηρώ πως η ολοένα και επιβραδυνόμενη οικιστική επέκταση ήταν υπεύθυνη σε μεγάλο βαθμό για τη στεγαστική κρίση. Ο μεγάλος αριθμός των εργατών δεν ήταν ανάλογος των διαθέσιμων κατοικιών, κι όσοι εν τέλει έβρισκαν στέγη έπρεπε να υποστούν τις θλιβερές συνθήκες κατοίκησης, οι οποίες είναι προϊόντα του πολέμου, άρα και της οικονομικής εξαθλίωσης της χώρας, καθώς και της επιτακτικής ανάγκης για στέγαση. Ας μην ξεχνάμε και τον κοινωνικό διαχωρισμό, που προκύπτει από το διαχωρισμό των εργατών σε κοινότητες, ανά επαγγελματική κατηγορία.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[39] Σαστισμένοι, μόλις έφτασαν με τρένο στον Πειραιά. [40] Κατάληψη του Δημοτικού θεάτρου στην Αθήνα: μια προσφυγική οικογένεια σε κάθε θεωρείο.

109

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

110

(Εικόνες 39-40) - Η μεταβατική πόλη των αρχών του 20ου αιώνα, όμως, περνά απότομα σε ένα νέο στάδιο ανάπτυξης μετά το 1922, προσεγγίζοντας τους πολεοδομικούς σχηματισμούς των περιφερειακών χωρών. Η μεταβολή αυτή οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στην ανταλλαγή πληθυσμών μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία, γεγονός σταθμός για τον 20ο αιώνα, γι’ αυτό και θα το παρουσιάσουμε αναλυτικά παρακάτω. (Λεοντίδου Λ., 2013: 151) Στις αρχές του 20ου αιώνα οι στεγαστικές συνθήκες των λαϊκών στρωμάτων στην Ελλάδα ήταν κάθε άλλο παρά καλές. Οι πρώτη έρευνα για την κατάσταση που επικρατούσε έγινε το 1921, από το Υπουργείο Οικονομίας. Στο δείγμα των 2.000 κατοικιών στην Αθήνα και τον Πειραιά, το 80% των κατοικιών ήταν ενός δωματίου και το 53,6% ήταν ανθυγιεινές ή εντελώς

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ακατάλληλες. Η κατάσταση, όπως είναι φυσικό, χειροτέρευσε με τη μαζική εισροή προσφύγων από τη Μικρά Ασία κατά τη δεκαετία του ’20. (Σαπουνάκης Α., 1998) - Απ’ όσο διαβάζω, αργότερα, ο Ι. Βασιλείου έθεσε ολοκληρωμένα σε δημόσια προβολή το ζήτημα της λαϊκής στέγης, με την έκδοση του βιβλίου του Η λαϊκή κατοικία, το 1944, και επιβεβαιώνει τις δυσμενείς συνθήκες των κατοικιών (κελυφών) του 20ου αιώνα (Λυγίζος Γ., 1974: 13): «Οι συνεχείς πόλεμοι και οι επιστρατεύσεις, από το 1912 ως το 1922, περιόρισαν αρκετά τα χρόνια εκείνα στην Ελλάδα κάθε οικοδομική κίνηση. Η σχετική έλλειψη και οι δυσμενείς συνθήκες κατοίκησης που είχαν δημιουργηθεί από την αφορμή αυτή, παρουσιάστηκαν πολύ πιο έντονες [41] Σμύρνη, Αύγουστος 1922

111

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

112

και αισθητές με την αύξηση του πληθυσμού, λόγω των προσφύγων. Όλη η προσοχή και το ενδιαφέρον του κράτους δόθηκαν τότε απεριόριστα, όχι στη βελτίωση της λαϊκής κατοικίας, αλλά στην άμεση και επιτακτική ανάγκη να αποκατασταθούν οι πρόσφυγες που δεν είχαν καθόλου στέγη, πράγμα που θα αναλύσουμε στη συνέχεια. Για να χτιστούν φθηνά σπίτια για τους εργάτες, υπαλλήλους και εφέδρους, προέβλεψε ένα διάταγμα το 1923, χωρίς όμως να έχει κανένα θετικό αποτέλεσμα. Ο νόμος του 1937 για την «Εργατική Εστία» είχε περιλάβει στους κύριους σκοπούς της, εκτός από την ψυχαγωγία και την πνευματική ανάπτυξη των εργατών, τη φροντίδα για τη λαϊκή κατοικία. Ανέφερε μάλιστα ειδικότερα, πως η «Εργατική Εστία» θα μπορούσε να χτίζει κατάλληλα κτίρια και εργατικούς συνοικισμούς. Πέρα, όμως, από τη δημοσίευση του νόμου δεν ακολούθησε καμία άλλη ενέργεια ως προς την κατοικία.» (Βασιλείου Ι., 1944: 68) - Αν πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, η ιστορία της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα θα λέγαμε πως έχει αφετηρία το εγχείρημα για προσφυγική αποκατάσταση, γεγονός που αποτέλεσε προτεραιότητα του κράτους και των λοιπών αρμόδιων φορέων έπειτα από τη Μικρασιατική Καταστροφή, που εκτός των άλλων, είχε ως αποτέλεσμα, λόγω της συνθήκης της Λωζάνης (1923), την ξαφνική συγκέντρωση 1.222.000, περίπου, άστεγων προσφύγων, εκ των οποίων οι 579.000 εγκαταστάθηκαν

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

στην ύπαιθρο και οι υπόλοιποι 653.000 στις πόλεις. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 149) (Εικόνες 42-43) [42] Πρόχειρο προσφυγικό κατάλυμα, σχολείο στη Δραπετσώνα.

113

- Πράγματι, όπως αναφέρει και ο Ι. Βασιλείου, «όταν τον Αύγουστο του 1922 ο ελληνικός στρατός αποχώρησε με τόσο τραγικές συνθήκες από τη Μικρά Ασία, όσοι από τους εκεί εγκατεστημένους Έλληνες κατάφεραν να ξεφύγουν από το θάνατο ή την αιχμαλωσία, οι περισσότεροι άρρωστοι και πεινασμένοι κατέφυγαν στην Ελλάδα αναζητώντας προστασία και περίθαλψη. Με τα περιορισμένα οικονομικά της μέσα κατάφερε τελικά να τους αποκαταστήσει, όπως θα συζητήσουμε και αργότερα, τόσο εκείνους όσο και άλλους που κατά καιρούς είχαν καταφύγει στην Ελλάδα, από τη Μικρά Ασία, μέχρι το 1922. Η προσπάθεια της Ελλάδας, παρά την εξάντλησή της από τους πολέμους που προηγήθηκαν,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αλλά και την τελευταία καταστροφή, ήταν πραγματικά υπεράνθρωπη. Αμέσως ιδρύθηκε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Τ.Π.Π.) που δαπάνησε μεγάλο χρηματικό ποσό, το οποίο συγκεντρώθηκε από εράνους και κρατικές επιχορηγήσεις. Το μεγαλύτερο μέρος ξοδεύτηκε για σκηνές και ξύλινα παραπήγματα με στέγη από πισσόχαρτο, πρόχειρα σπίτια από πλίθες, καθώς και επισκευές στα οικήματα που άφησαν οι Τούρκοι και οι Βούλγαροι με την ανταλλαγή των πληθυσμών.» (Βσσιλείου Ι., 1944: 68-69) 114

[43] Ο τοίχος της εκκλησίας αντικρίζει τα αντίσκηνα των προσφύγων.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Η περίοδος αυτή, λοιπόν, θα λέγαμε πως αναφέρεται ουσιαστικά στην εποχή της ανάδειξης του προβλήματος της κοινωνικής κατοικίας μέσα από την δραματικά επείγουσα ανάγκη στέγασης των προσφύγων έπειτα από τη Μικρασιατική καταστροφή (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 364), πράγμα που και ο Ι. Βασιλείου επαληθεύει λέγοντας: «Από την πίεση της ανάγκης να βρεθεί αμέσως στέγη, οι πρόσφυγες μοιράστηκαν στις διάφορες πόλεις, σύμφωνα με τις ευκολίες που είχαν παρουσιαστεί να βρεθούν διαθέσιμα οικήματα. Έτσι δεν δόθηκε καιρός να κατανεμηθούν συστηματικά, ανάλογα με τα επαγγέλματα που ασκούσαν πριν στις πατρίδες τους και με τις δυνατότητες να αναπτυχθούν οι πόλεις. Δυστυχώς, το ζήτημα της αποκαταστάσεως των προσφύγων δεν εξετάστηκε ποτέ στο σύνολό του και δε μελετήθηκε γενικότερα, ώστε να καταρτιστεί ένα ολοκληρωτικό πρόγραμμα που η εφαρμογή του θα συμπληρωνόταν σε προκαθορισμένο, ανάλογα με τις οικονομικές και τεχνικές δυνατότητες της χώρας, χρονικό διάστημα και θα εξασφάλιζε στέγη σε όλους τους πρόσφυγες. Έτσι, εκτός από την απότομη και απαρασκεύαστη πολεοδομικώς αύξηση του πληθυσμού σε ορισμένες πόλεις, είκοσι χρόνια έπειτα από τη μικρασιατική καταστροφή υπήρχαν ακόμα πρόσφυγες σε παράγκες. » (Βασιλείου Ι., 1944: 70-71)

115

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Τους πρώτους μήνες μετά την άφιξή τους, οι πρόσφυγες δεν καταλαμβάνουν απλώς γη, αλλά εγκαθίστανται όπου μπορούν. «Έμενε εκεί που είχε καμία αποθήκη εγκαταλειμμένη. Τσαντίρια κάνανε». (Βαμβακάρης, 1973)

116

- Η μεγάλη τραγωδία ήταν υπεύθυνη γι’ αυτή την κατάσταση. Παράγκες ξεφυτρώνουν σε πλατείες, στις κοίτες του Κηφισού και Ιλισού, κοντά σε εργατικές συνοικίες και στις παρυφές της πόλης. Τα κενά οικόπεδα των αστικών κέντρων γεμίζουν σκηνές από τσουβαλόπανο και αυτοσχέδιες κατασκευές, ξύλινες ή τενεκεδένιες, τα άδεια σπίτια καταλαμβάνονται, τα πολιτιστικά κτίρια αλλάζουν χρήση. Ακόμα και «στις εκκλησίες, αρωματισμένες από λιβάνι, στο απαλό φως των κεριών, μπορούσε κανείς να διακρίνει σειρές από αχυρένια στρώματα κάτω από τις εικόνες». (Πεντζόπουλος, 1962) (Λεοντίδου Λ., 2013: 154) Οι ατέλειωτες σειρές από ερειπωμένα παλιόσπιτα, τα σκεπασμένα με παλιοτενεκέδες χαμόγια δωμάτια, τα ελεεινά σανιδένια αποχωρητήρια, τα χαντάκια με τις αποχετεύσεις, (εικόνα σελ. 16 οι τρωγλοδυτικές κατοικίες στην Ελλάδα) τα στραβωμένα παράθυρα με τα σπασμένα τζάμια, οι σωροί από σκουπίδια, δείχνουν αμέσως πόσο θλιβερές είναι οι συνθήκες διαβίωσης για ορισμένους ανθρώπους. (Λεοντίδου Λ., 2013: 154)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Έτσι ακριβώς. Περισσότεροι από τους μισούς πρόσφυγες (653.000) που δημιούργησε η Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκαν στις πόλεις της παλιάς Ελλάδας, όπως προαναφέραμε. Και πιο συγκεκριμένα, για τη στέγαση αυτών των αστών προσφύγων θα δημιουργηθούν στα αμέσως επόμενα χρόνια 120 συνοικισμοί με συνολικά 27.500 κατοικίες. Η εγκατάστασή τους στα μεγάλα αστικά κέντρα θα επιφέρει απότομες αυξήσεις στον πληθυσμό τους. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 159) Εγκαταστάθηκαν σχεδόν σε όλο το Λεκανοπέδιο Αθηνών, με έμφαση στις δυτικές βιομηχανικές συνοικίες, με κύρια συνέπεια τη συνύπαρξη προσφυγικών συνοικισμών και των βιομηχανικών μονάδων.7 Την περίοδο 1920-28 τη μεγαλύτερη αύξηση (118%) θα πάρει η Καβάλα με δεύτερο τον Πειραιά (85%), Τρίτη την Αθήνα (54%), ύστερα τη Θεσσαλονίκη και το Βόλο (39%). Η Αθήνα, που είναι το κέντρο του ενδιαφέροντός μας, συγκεντρώνει τις πιο εντυπωσιακές αλλαγές, αποκτά με αυτόν τον τρόπο μια νέα πηγή προβλημάτων, πέρα από όσα της είχαν κληροδοτήσει οι προηγούμενες δεκαετίες. Η έκτασή της το 1930 θα φτάσει 29.083 στρέμματα, δηλαδή 10 φορές το μέγεθος του «φιλόδοξου» σχεδίου του Κλεάνθη – Σάουμπερτ. Η εξέλιξη της Αθήνας στην περίοδο 1920-30 ακολούθησε τρεις κατευθύνσεις:

http://www.monumenta.org/

117

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



118



Προσάρτηση και νομιμοποίηση περιοχών εκτός σχεδίου, ύστερα από τους κατάλληλους χειρισμούς των επιχειρηματιών της γης που ρυμοτομούσαν διάφορες εκτάσεις. Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες: Οι ιδιωτικοί συνοικισμοί, όπως η περιοχή Κυπριάδου, το Ψυχικό, η Ηλιούπολη, ο Χολαργός και τα Βριλήσσια, και οι εντός ζώνης επεκτάσεις του σχεδίου πόλεως. Αυτές βρίσκονται σκορπισμένες στη περίμετρο της Αθήνας. Ανάπτυξη αυθαίρετων οικισμών «εντός ζώνης» και χωρίς επίσημο ρυμοτομικό σχέδιο. Για τις περιοχές αυτές ξέρουμε περίπου την τοποθεσία, αλλά όχι την ακριβή έκταση. Οργάνωση προσφυγικών οικισμών από το Τ.Π.Π., την Ε.Α.Π. και το Υπουργείο Πρόνοιας. Κατά βάση πρόκειται για μονώροφα και διώροφα κτίσματα. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 159) (Εικόνα 44)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

119

[44] Χωροθέτηση προσφυγικών συνοικισμών στην Αθήνα μετά το 1922.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως παρόλο που η κρατική δραστηριότητα στην παραγωγή κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, παρόλο που δεν ήταν τόσο εκτενής όσο στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, υλοποίησε ορισμένα στεγαστικά προγράμματα ώστε να καλύψει τις ανάγκες των προσφύγων. Όπως αναφέραμε, οι υπεύθυνοι κρατικοί φορείς ήταν το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Τ.Π.Π.), η Επιτροπή Αποκατάσταση Προσφύγων (Ε.Α.Π.) και το Υπουργείο Πρόνοιας. 120

Μιλώντας, όμως για φορείς ας ξεκινήσουμε με το Τ.Π.Π., το οποίο μαζί με τις φροντίδες για την άμεση περίθαλψη, δημιούργησε στην Αθήνα και συνοικισμούς. Η μόνιμη αποκατάσταση των προσφύγων, που σε έκταση αναγνωρίζεται τεράστιο έργο για ένα κράτος σαν την Ελλάδα, άρχισε, κυρίως, όταν με τη μεσολάβηση και την ηθική συνδρομή της κοινωνίας των εθνών συνομολογήθηκαν τα προσφυγικά δάνεια. Η πραγματοποίησή της είναι έργο της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων και του Υπουργείου Πρόνοιας. Οι δαπάνες της Ε.Α.Π. από το 1924 ως το 1930 κατανέμονται σε: Κατασκευή οικοδομών, έργα κοινής ωφέλειας καθώς και για διεύθυνση, συντήρηση,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κτηματολόγιο, αμοιβές (Βασιλείου Ι., 1944: 72)

τεχνικού

προσωπικού

κ.α.

[47]

[45]

[46]

Οι πρώτοι συνοικισμοί της 121 Ε.Α.Π. δείχνουν την προσπάθεια και την κατεύθυνση της επιτροπής να χτιστούν σπίτια σε όσο το δυνατόν λιγότερο χρόνο και με τη μικρότερη δαπάνη, ώστε να φύγουν οι πρόσφυγες από τις αποθήκες και τις παράγκες. (Βασιλείου Ι., 1944: 74) (Εικόνες 45-47)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[48]

122

[49]

Το Υπουργείο Πρόνοιας ήταν υπεύθυνο κυρίως για οικονομική στήριξη στους πρόσφυγες που επιθυμούσαν να χτίσουν μόνοι την κατοικία τους. (Βασιλείου Ι., 1944: 78) Μετά τη διάλυση της Ε.Α.Π. το 1930, όταν οι πόροι της εξαντλούνται, του περιέρχεται ολόκληρο το έργο της προσφυγικής αποκατάστασης. (Εικόνες 48-49)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Σημαντική κατηγορία κελυφών ήταν και οι αυθαίρετες/ αυτοσχέδιες κατοικίες, εκτός κρατικής μέριμνας. Δημιουργήθηκαν 2 τύποι αυτοστέγασης: των άπορων προσφύγων, που έχτιζαν παραγκουπόλεις, και των πιο εύπορων, που εγκαταστάθηκαν σε πιο κεντρικές περιοχές και οικόπεδα αγορασμένα από την Ε.Α.Π. και την Ε.Τ.Ε. (Γκιζελή, 1984). Αυτή η διττή κοινωνική διάρθρωση της αυτοστέγασης ίσχυε γενικότερα στις πόλεις και διατηρήθηκε ως σήμερα. Φυσικά αναφερόμαστε στην κατηγορία αυθαίρετων που χτίζονται για πρώτη κατοικία στις παρυφές του κέντρου της Αθήνας, από τους εσωτερικούς μετανάστες, στα όρια της φτώχειας, πράγμα που δικαιολογεί την ανοχή του κράτους. (Μαντούβαλου Μ., Μαυρίδου Μ.: 10) (Εικόνα 50)

[50] Παράγκες και σκηνές συνυπάρχουν σε μια προσφυγική φτωχογειτονιά του μεσοπολέμου.

123

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Το Υπουργείο Πρόνοιας πραγματοποιούσε τη στέγαση δωρεάν, το Τ.Π.Π. χρέωνε κάποιο συμβολικό ενοίκιο, ενώ η Ε.Α.Π. παρείχε μόνιμες κατοικίες που ενοικιάζονταν ή συνηθέστερα πωλούνταν. (Λεοντίδου Λ., 2013: 213) - Η πολιτική αυτή έτεινε να αναπαράγει μια κοινωνική διαστρωμάτωση διαφορετική από εκείνη που επικρατούσε στον τόπο προέλευσης, αφού μετά την καταστροφή εύποροι κατέστησαν οι πρόσφυγες που κατάφεραν να διασώσουν μέρος της κινητής περιουσίας τους. (Λεοντίδου Λ., 2013: 213-214) 124

- Είναι πάγια, λοιπόν, η συνείδηση ότι πρόκειται για μια δεκαετία με μεγάλες ασάφειες. Τουλάχιστον αρχιτεκτονικά (κελύφη), οι προσφυγικές κατοικίες ήταν αυτές που επικρατούσαν, οι οποίες συγκέντρωναν χαρακτηριστικά, όπως ο προσωρινός τους χαρακτήρας και τα πρόχειρα και ευτελή υλικά κατασκευής τους, που μας επιτρέπουν να τις αποκαλούμε «τρώγλες». (Σουρίλα Ε., Τρίμμη Α., 2009: 7) (Εικόνα 51) Πρόκειται για αυτοσχέδιες κατασκευές από υλικά προσιτά σε όλους (ξύλινα πετάσματα, φύλλα αλουμινίου κ.α.) που συνδυάζονται ώστε να συνθέτουν μια υποτυπώδη κατοικία. Προφανώς δεν ακολουθούν πολεοδομικούς κανονισμούς και εξυπηρετούν μόνο τις άμεσες ανάγκες του ανθρώπου, για στέγαση και προστασία.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[51] Καταυλισμός

125

- Όντως, και από όσα προσφυγικά διατηρήθηκαν μεταπολεμικά μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα για την τότε κατάσταση: στο Κάτω Χαλάνδρι, στο Νέο Ψυχικό και αλλού σώθηκαν οι αρχικές μορφές των κατοικιών που έχτισε η Ε.Α.Π. - Μονώροφα ή διώροφα, όπως αναφέραμε, με στέγες και φέρουσες λιθοδομές, τα κελύφη αυτά καλύπτουν τις πιο στοιχειώδεις ανάγκες με τον πιο αναχρονιστικό τρόπο. Για πρότυπο θα πρέπει να είχαν τις πιο τυποποιημένες εργατικές κατοικίες που πρόσφεραν διάφορες ξένες εκδόσεις. Παρόλο που ο Σπ. Αγαπητός προειδοποιούσε ότι «το να δώσουμε φθηνά, καθαρά, υγιεινά και ευχάριστα σπίτια στο λαό είναι και ζήτημα ύψιστης

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κοινωνικής σημασίας. Τι κοινωνική σταθερότητα θέλετε να υπάρξει όταν τα λαϊκά στρώματα γίνονται λεία της σαγηνευτικής επαναστατικής διδασκαλίας;», στην πράξη συνέχισαν να υπάρχουν και να πολλαπλασιάζονται οι «άθλιες» τρώγλες. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 179)

126

- Στις λαϊκές προσφυγικές γειτονιές κατοικούσε ένα ποικίλο φάσμα λαϊκών στρωμάτων - εργατική τάξη, περιστασιακό προλεταριάτο, παραδοσιακοί μικροαστοί και υποπρολεταριάτο. Υπήρχαν διάφοροι τύποι συνοικιών: κεντρικές φτωχογειτονιές, σφήνα φτώχειας, βιομηχανικοί συνοικισμοί και περιφερειακοί οικισμοί. Η χωροθέτηση των αυτοσχέδιων προσφυγικών συνοικισμών που παρέμεναν στο κέντρο της πρωτεύουσας μέχρι τη δεκαετία του 1950, φαίνεται στην Εικόνα 52, ενώ οι μονιμότερες κοινότητες που δημιουργήθηκαν από δημόσιους φορείς παρουσιάζονται στην Εικόνα 53. Οι κεντρικότεροι από αυτούς του θύλακες φτώχειας ήταν τόσο αυστηρά απομονωμένοι κι αθέατοι, όσο και οι περιφερειακοί συνοικισμοί. (Λεοντίδου Λ., 2013: 216-217)

[52] Προσφυγικές τρώγλες στην πρωτεύουσα, 1951

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

127

[53] Προσφυγικοί συνοικισμοί, συνεταιρισμοί και Κηπουπόλεις, 1922-1940

[54] Επέκταση του σχεδίου πρωτεύουσας, 1900-1940 Η Κοινωνική Στέγασητης στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

128

- Και τα δίκτυα, όμως, δεν βρίσκονταν σε καλύτερη κατάσταση. Η πληθώρα φορέων για την προσφυγική στεγαστική αποκατάσταση, αλλά και η συνεργασία τους, αποτελεί εξαιρετικό στοιχείο της μεταπολεμικής πολεοδομικής και οικιστικής ανάπτυξης. Ο ρόλος της Αθήνας και του Πειραιά στα προγράμματα αστικής

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αποκατάστασης ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Μετά το 1922, κυριολεκτικά από τη μία μέρα στην άλλη, η Αθήνα κι ο Πειραιάς περιτριγυρίστηκαν από συνοικισμούς και συνενώθηκαν σε ενιαίο πολεοδομικό συγκρότημα (Εικόνα 54). Το Παγκράτι ήταν η πρώτη περιοχή όπου χτίστηκαν μόνιμες προσφυγικές κατοικίες. (Λεοντίδου Λ., 2013: 204205)

129

[55] Προσφυγική αποκατάσταση στην Αττική, 1923-26

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

130

- Κύρια επίπτωση του έργου της Ε.Α.Π. ήταν ο νέος εποικισμός του ελλαδικού χώρου, που μετέβαλε ριζικά τις διαδικασίες αστικοποίησης. Η πυκνότητα των νέων οικισμών είναι πολύ μικρότερη γύρω από την πρωτεύουσα (Εικόνα 55). Στις πόλεις οι πρώτοι συνοικισμοί ήταν μάλλον προσωρινοί, αφού τα κύματα προσφύγων έφταναν σταδιακά. Η διαδικασία αστικοποίησης διέρχεται αρχικά από μια φάση αστάθειας, καθώς οι πρόσφυγες περιπλανώνται. Η Αθήνα, ο Πειραιάς και η Θεσσαλονίκη ήταν τα σημαντικότερα αστικά συγκροτήματα στη διαδικασία αποκατάστασης των προσφύγων. (Λεοντίδου Λ., 2013: 156) - Σε μεγάλο βαθμό, η εκβιομηχάνιση μπορεί να αποδοθεί στους πρόσφυγες. Οι τέσσερις πρώτοι προσφυγικοί συνοικισμοί της Αθήνας και του Πειραιά (Νέα Ιωνία, Καισαριανή, Βύρωνας, Κοκκινιά) εξελίχθηκαν σε βιομηχανικές κοινότητες, χάρη στην πρωτοβουλία των προσφύγων και την πολιτική της Ε.Α.Π. Οι μελετητές συχνά τονίζουν τον προλεταριακό χαρακτήρα των προσφυγικών συνοικισμών. Το 1926, «στις προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας και του Πειραιά λειτουργούν ήδη 36 βιομηχανικές επιχειρήσεις, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται 27 ταπητοβιομηχανίες, 4 υφαντήρια, ένα εργοστάσιο χρωστικών και χημικών προϊόντων, μια σοκολατοποιία, ένα εργοστάσιο που παράγει καρφιά και εργαστήρια κεραμικής, ενώ

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κατασκευάζεται ήδη ένα (Κοινωνία των Εθνών, 1926)

εργοστάσιο

ελαστικών.

- Μην ξεχνάμε πως τα εργατικά προάστια, η Κοκκινιά, η Δραπετσώνα και το Κερατσίνι, περιτριγυρίστηκαν από νέες βιομηχανίες, που έφταναν ως τον Σκαραμαγκά και το Πέραμα στα δυτικά, ως τον Άγιο Ιωάννη Ρέντη και τον Ταύρο στα ανατολικά. - Είναι αλήθεια πως με την έλευση των προσφύγων ο παραδοσιακός βιομηχανικός άξονας από το λιμάνι του Πειραιά ως την Αθήνα (Εικόνα 31) ενισχύθηκε με αλευρομηχανίες βυρσοδεψεία και εργοστάσια επεξεργασίας δερμάτων και παραγωγής οικοδομικών υλικών. Οι ελαφρές βιομηχανίες και βιοτεχνίες χωροθετήθηκαν κοντά στο κέντρο της Αθήνας. Η βαριά βιομηχανία συγκεντρώθηκε γύρω από τον κόλπο της Ελευσίνας, όπου η Ε.Α.Π. έχτισε προσφυγικό συνοικισμό το 1924. Με την πολιτική της Ε.Α.Π., λοιπόν, η βιομηχανία συνδέθηκε στενά με τους προσφυγικούς συνοικισμούς, διατηρήθηκε, δηλαδή, η στενή εργασιακή πρόσδεση, που χαρακτήριζε τις συνοικίες του βιομηχανικού πληθυσμού στις αρχές του αιώνα. Με την αποκατάσταση των προσφύγων, μάλιστα, η πρόσδεση παγιώθηκε. Για πολλές δεκαετίες αργότερα, η σχέση εργασίας-κατοικίας στην Αθήνα θα έμενε στενή (Βιραράκης, 1968). Οι βιομήχανοι του μεσοπολέμου δεν είχαν ανάγκη να χτίζουν ιδιωτικούς

131

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

βιομηχανικούς οικισμούς σε απομακρυσμένες περιοχές: το έργο αυτό το ανέλαβε η Ε.Α.Π. Άλλωστε, στις περισσότερες περιπτώσεις, η βιομηχανία ακολουθούσε την αστικοποίηση, αφού ήταν ελαφριά και επέλεγε σχετικά ελεύθερα τον τόπο εγκατάστασής της. Κοντά στις πυκνοκατοικημένες εργατικές συνοικίες έβρισκε εργατικό δυναμικό, αλλά και αναπτυγμένο συγκοινωνιακό δίκτυο. (Λεοντίδου Λ., 2013: 174-179) (Εικόνες 56-59)

132

[56] Αρμένιοι αγγειοπλάστες στα Κουταχιά

[57] Σχολή κι εργαστήριο ταπητουργίας και εργόχειρο στο Βύρωνα.

- Είναι άγνωστο αν υπήρχε κάποιο πολεοδομικό σχέδιο για τον εποικισμό του περιαστικού χώρου και το πιθανότερο είναι να έλειπε τελείως ο επιτελικός σχεδιασμός. Αυτό επισημάνθηκε κριτικά το 1930: «Η μικροαστική, όμως, εγκατάσταση των προσφύγων ως αυτή εγένετο σπουδή αντιεπιστημονικώς και αμελέτητος,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

δύναται να χαρακτηριστεί ίσως ως το κορύφωμα της ελληνικής προχειρολογίας της τελευταίας εικοσαετίας». (Καλευράς, 1930) - Η τάση προς τη διάσπαρτη οικιστική ανάπτυξη, που γενικεύτηκε αργότερα από τα λαϊκά στρώματα της πόλης, άρχισε το 1924, όταν η Ε.Α.Π., όπως προαναφέραμε, αποφάσισε να μην οικοδομήσει μέσα στην πόλη, αλλά να συνεχίσει να δημιουργεί «δορυφορικές» κοινότητες στις

133

[59] Φτωχόσπιτα και εργοστάσια στη Δραπετσώνα

παρυφές της, κατά πρότυπα του Τ.Π.Π.

τα

[58] Κατοικίες στριμώχνονται κάτω από τα εργοστάσια Τσιμέντων και λιπασμάτων.

«Τούτο υιοθετήθηκε, όπως υπεστηρίζετο, αφ’ ενός για να μην ενοχληθεί η κανονική ζωή της υφιστάμενης πόλης, και

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

134

αφ’ ετέρου για να εξασφαλισθεί ένα ομοιογενές κοινωνικό περιβάλλον στους ίδιους τους αστικούς προσφυγικούς οικισμούς» (Παπαϊωάννου, 1975). Ο αποκλεισμός και ο γεωγραφικός διαχωρισμός των προσφύγων ήταν προμελετημένος, εσκεμμένος, ηθελημένος, σχεδιασμένος από την Ε.Α.Π. και το κράτος. Οι 12 κύριοι και 34 μικρότεροι προσφυγικοί συνοικισμοί που δημιουργήθηκαν την περίοδο του μεσοπολέμου, τόσο από την Ε.Α.Π. όσο και από το Υπουργείο Πρόνοιας, απείχαν 1-4 χιλιόμετρα από τα όρια της οικοδομημένης, κατά το 1922, περιοχής. (Λεοντίδου Λ., 2013: 209) (Εικόνα 53) - Η ανεξέλεγκτη οικιστική επέκταση συνεχίστηκε κατά τον 20ο αιώνα σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Άλλαζε τώρα, όμως, ριζικά, η ταξική της βάση. Τα λαϊκά στρώματα ανεξαρτητοποιήθηκαν από την κυρίαρχη αγορά γης και κατοικίας και εισέβαλαν στις παρυφές της πόλης, ελέγχοντας όλο και πιο εκτεταμένες αστικές εκτάσεις. Η πλειοψηφία τους κατοικούσε πια σε ιδιόκτητα παραπήγματα στην περιφέρεια. (Λεοντίδου Λ., 2013: 212213) - Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 η Αθήνα βρέθηκε διπλά παραμελημένη στη διαδικασία της αποκατάστασης των προσφύγων. Από τη μία πλευρά, η Ε.Α.Π. έδωσε προτεραιότητα στην αποκατάσταση των αγροτών

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προσφύγων, διοχετεύοντας στους αστούς πρόσφυγες μόνο το 1/5 των δαπανών της ως το 1930 και διακηρύσσοντας πολύ σύντομα ότι το πρόγραμμα για τους τελευταίους ήταν αυστηρώς περιορισμένο. Από την άλλη προτιμήθηκαν τα επαρχιακά αστικά κέντρα αντί της πρωτεύουσας. Το 1930 η Ε.Α.Π. είχε εγκαταστήσει μόνο το 19,4% των προσφύγων που ζούσαν στην Αθήνα και το 62,86% αυτών που ζούσαν σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Αυτό μάλλον αντανακλά την πολιτική για αποκέντρωση του πληθυσμού απ’ την Αθήνα και τον Πειραιά. (Λεοντίδου Λ., 2013: 230-231) 135

- Και σε αυτή την περίοδο παρατηρούμε πως η κοινωνική κατοικία, και στη συγκεκριμένη περίπτωση κυρίως οι προσφυγικές κατοικίες, διαμορφώνονται μέσω της «κρίσης» στο χώρο της πολεοδομίας (βίαιη οικιστική επέκταση) και ολόκληρης της κοινωνίας (Μικρασιατική Καταστροφή), έτσι δεν είναι; - Έχετε δίκιο. Σίγουρα η μορφή και η ποιότητα των κατοικιών της περιόδου είναι καθρέφτης της κοινωνικοπολιτικής της κατάστασης. Θα μου επιτρέψετε να επισημάνω και το αντίστροφο, ότι δηλαδή η δημιουργία των προσφυγικών οικισμών και η τοποθέτησή τους στις εκάστοτε περιοχές, καθώς και ο προλεταριακός τους χαρακτήρας, άλλαξαν τη μορφή της πόλης του 20ου αιώνα.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

2.2.3

Οι προσφυγικές πολυκατοικίες το διάστημα

1930-1940

136

Για να αποφύγει τους ενδεχόμενους κινδύνους που δημιουργούνταν από τα πλήθη ανέργων που κυκλοφορούσαν άσκοπα στις διογκωμένες πόλεις, η Ε.Α.Π. είχε θέσει ως στόχο την αποκατάσταση όσο το δυνατόν περισσότερων προσφύγων σε παραγωγικές εργασίες στην ύπαιθρο».8 Πεντζόπουλος, 1962

Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, σ. 231, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Το 1930, όταν η Ε.Α.Π. διαλύεται, το οικιστικό έλλειμμα υπολογίζεται στην πρωτεύουσα σε 30.000 μονάδες κατοικίας. Παρόλ’ αυτά, το Υπουργείο Πρόνοιας που εποπτεύει την αποκατάσταση των προσφύγων στα αστικά κέντρα μετά το 1930, κατασκευάζει στην Αθήνα μόνο 2.218 χαμηλώροφες ημιανεξάρτητες μονοκατοικίες και 1.057 διαμερίσματα σε πολυκατοικίες χαμηλού κόστους το 1934-36 (Βασιλείου, 1944: 79-87). Οι πληροφορίες αυτές είναι πιθανότατα ελλιπείς, οι μικροί αριθμοί δείχνουν όμως πόσο μεγάλο είναι το χάσμα ανάμεσα στις υπάρχουσες ανάγκες και την κρατική αρωγή και πόσο ασήμαντος ήταν ο ρόλος του κράτους στην πρωτεύουσα εκείνα τα χρόνια. (Λεοντίδου Λ., 2013: 231) Η αμελητέα κρατική δραστηριότητα, που αναπτύχθηκε κατά το διάστημα 1926-40, δικαιολογεί την εκτίμηση ότι η άμεση επιρροή της στην επέκταση της Αθήνας κράτησε μόνο 3 χρόνια (1923-25). (Λεοντίδου Λ., 2013: 211) - Οι βραδύτεροι ρυθμοί αστικοποίησης στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1930 είναι ίσως ένας από τους λόγους που πολλοί ερευνητές υποτιμούν τη σημασία της πολεοδομικής ανάπτυξης αυτή την περίοδο. Κατά τη δεκαετία του 1930 η συμμετοχή των πόλεων, εκτός από την πρωτεύουσα, στο συνολικό ελληνικό πληθυσμό, έμεινε στάσιμη. Παρόλο που η εισροή των προσφύγων ήταν εντυπωσιακή κατά τη δεκαετία του 1920, πρέπει να τονιστεί η σημασία της επόμενης δεκαετίας. Η

137

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

138

πρωτεύουσα εξελίσσεται σε πολεοδομικό συγκρότημα που ξεπερνά το ένα εκατομμύριο κατοίκους κατά τη δεκαετία του 1930, ενώ ενισχύεται η πρωτοκαθεδρία της στο ελληνικό αστικό δίκτυο. Το συγκρότημα Αθήνας – Πειραιάς μεταβάλλεται ριζικά και η κυριαρχία του στο ελληνικό οικιστικό δίκτυο προσεγγίζει, ολοένα και οξύτερα, τις σχέσεις που δίνονται από το νόμο της αστικής πρωτοκαθεδρίας. Το 1940 θα δούμε και αργότερα πως η ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας συγκεντρώνει το 15% του ελληνικού πληθυσμού και το 46,5% του αστικού πληθυσμού, ποσοστά πρωτοφανή στη μέχρι τότε ιστορία της, παρά τα στενά όρια της Ελλάδας κατά το 19ο αιώνα. Κατά την περίοδο 1930-50 η Ελλάδα ήταν περισσότερο αστικοποιημένη από τις περισσότερες περιφερειακές χώρες, αλλά πολύ λιγότερο από τις προηγούμενες καπιταλιστικές. (Λεοντίδου Λ., 2013: 158-160) - Τα προβλήματα, όμως, δεν σταματούν εδώ. Αντιθέτως είναι εμφανή και αυτή τη δεκαετία. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 181) Η Ελλάδα, παρόλη την εισροή του προσφυγικού δυναμικού και τις εξελίξεις που περιγράψαμε στον τομέα της βιομηχανίας, δεν είχε κατορθώσει να προχωρήσει στην ουσιαστική εκβιομηχάνισή της, παραμένοντας έτσι τυπικά αγροτική. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 179 - 180) Στην επόμενη δεκαετία το πρόβλημα της κρατικής κατοικίας θα αντιμετωπιστεί ριζικά διαφορετικά, χωρίς όμως πάλι να

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

λυθεί οριστικά. Πριν να προλάβουν να αποκατασταθούν οι πρόσφυγες του ’22, ο πόλεμος και ο εμφύλιος θα στείλει νέα κύματα από πρόσφυγες στις πόλεις. Με αυτόν τον τρόπο θα διαιωνιστεί το ζήτημα της λαϊκής στέγασης. - Στο σημείο αυτό θεωρώ πως πρέπει να μιλήσουμε και για μία ακόμα νομοθετική παρέμβαση της πολιτείας στο ζήτημα της κατοικίας, εκτός από τη διάλυση της Ε.Α.Π., που υπήρξε ένας από τους κυριότερους φορείς αποκατάστασης των προσφύγων. Κι αυτή είναι η ψήφιση του νόμου περί οριζόντιας ιδιοκτησίας, «θεσμός ο οποίος εισάγεται στην Ελλάδα με τη δημοσίευση του νομοθετικού διατάγματος στις 19 Μαρτίου το 1927 και αρχικά αφορά μόνο τους συνοικισμούς που προήλθαν μέσω της προσφυγικής αποκατάστασης». (Μαρμαράς Μ., 1991: 24) Το αναφέρουμε εδώ, διότι θα δούμε στη συνθετική μελέτη των προσφυγικών πολυκατοικιών του ’30 τη σημασία του για τη διαμόρφωση των κοινόχρηστων χώρων του ακινήτου και ιδιαίτερα για το θέμα του κλιμακοστασίου. (Γιοτσαλίτης Κ., 2015: 11) Η οριζόντια ιδιοκτησία υπήρξε απαραίτητη προϋπόθεση για την παραγωγή των νέων μορφών δόμησης και την πύκνωση των ελληνικών οικισμών. (Μιτζάλης Ν., 2008: 118) Οι πραγματικοί λόγοι που συνέβαλαν στην εισαγωγή του θεσμού θα μπορούσαν να συνοψισθούν στην αντιμετώπιση στεγαστικών, ιδιοκτησιακών, οικονομικών και πολεοδομικών προβλημάτων με την ελπίδα ότι θα

139

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

μειωνόταν το κόστος της κατοικίας και η πόλη θα πύκνωνε με την καθ’ ύψος ανάπτυξη. (Μιτζάλης Ν., 2008: 119)

140

- Τρεις μήνες αργότερα καθιερώνεται με νομοθετικό διάταγμα ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός του κράτους, ο οποίος επιτρέπει τις προσθήκες καθ’ ύψος και την αύξηση της κάλυψης του οικοπέδου και φυσικά προωθεί την κατασκευή τριώροφων πολυκατοικιών για λαϊκή στέγαση. (Μιτζάλης Ν., 2008: 120) Άλλα μέτρα που καθορίστηκαν με τον Γ.Ο.Κ. είναι:  Ο επαρκής φωτισμός και αερισμός,  Η εξασφάλιση θέας, που σχετίζεται με το ύψος του εκάστοτε κτιρίου,  Τα ελάχιστα όρια εμβαδού των χώρων διημέρευσης και διανυκτέρευσης, τα οποία αποτελούν καινοτομίες για τα μέχρι τότε ελληνικά δεδομένα. (Μαρμαράς Μ., 1991: 54) Η προσπάθεια για την επίλυση των προβλημάτων τόσο στον τομέα της κατοικίας όσο και της πολεοδομίας είναι αναμφίβολα αξιοσημείωτη, έτσι; - Σαφώς. Εύκολα προκύπτει από τα παραπάνω πως στη συγκεκριμένη περίοδο, που περίπου φτάνει μέχρι τον πόλεμο του 1940, έχουμε την ανάπτυξη προγραμμάτων κοινωνικής κατοικίας που ήδη ανιχνεύουν λογικές

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

οργάνωσης οικιστικών συνόλων διακριτών από το μοντέλο του συνοικισμού. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 365) Δεν μπορούμε, επομένως, να παραβλέψουμε πως οι προσφυγικοί συνοικισμοί που έγιναν από το Υπουργείο Πρόνοιας έπειτα από το 1933 δείχνουν περισσότερη προσοχή τόσο στα σχέδια όσο και στην κατασκευή τους. Αυτή είναι και η βασική τους διαφορά από εκείνους της προηγούμενης δεκαετίας. Ο σχεδιασμός των συνοικισμών υιοθετεί τη λογική της άρθρωσης των αστικών οικοδομικών τετραγώνων και επιχειρεί να διαμορφώσει πρότυπα σχετισμένα με τη δυναμική της υπόλοιπης πόλης. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 365) Όταν καθιερώθηκε στην Ελλάδα ο θεσμός της κατ’ όροφον ιδιοκτησίας που προαναφέραμε δημιουργήθηκαν στην περιφέρεια πρωτευούσης συγκροτήματα από προσφυγικές πολυκατοικίες, που δείχνουν μια σημαντική πρόοδο και εξέλιξη στις αντιλήψεις για τους προσφυγικούς συνοικισμούς. Η παρομοίωση «προσφυγικά» αρχίζει να μην έχει την έννοια της πρόχειρης ή της κακής κατασκευής. Στη Νέα Κοκκινιά έγιναν το 1934-1935 9 μεγάλες πολυκατοικίες. Οι σειρές από πολυκατοικίες στη λεωφόρο Αλεξάνδρας και τη Στέγη Πατρίδος προσφέρουν κατοικία σε 360 προσφυγικές οικογένειες. Το Δουργούτι με τις ενδιαφέρουσες κατασκευές του είναι το μεγαλύτερο κέντρο με προσφυγικές πολυκατοικίες. Επίσης αξιόλογα

141

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

κτίσματα χτίστηκαν στην Καισαριανή, τους Αγίους Αναργύρους και στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη. Αλλά και για τα μονώροφα προσφυγικά σπίτια εφαρμόστηκαν τύποι με αρκετή προσπάθεια για την καλύτερη εμφάνιση και διάταξή τους. Την αγροτική αποκατάσταση, όταν διαλύθηκε το 1930 η Ε.Α.Π. ανέλαβε το Υπουργείο Γεωργίας. (Βασιλείου Ι., 1944: 78-79, 82-83)

142

- Αξιοσημείωτο είναι και το ότι την ίδια περίοδο το κράτος μεριμνούσε και για τους δημοσίους υπαλλήλους, παρέχοντας τους δάνεια και διευκολύνοντάς τους με φοροαπαλλαγές. Τα ταμεία αρωγής και πρόνοιας, τα μετοχικά ταμεία των δημοσίων υπαλλήλων και αξιωματικών, οι οργανισμοί κοινωνικών ασφαλίσεων, τα κρατικά ταμιευτήρια και οι μονές εξουσιοδοτήθηκαν να διαθέσουν μέχρι τα 2/3 των κεφαλαίων τους σε εγγυημένα από το κράτος τοκοχρεωλυτικά δάνεια προς το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων (Τ.Π.Δ.) για να δοθούν από αυτό στους οικοδομικούς συνεταιρισμούς των υπαλλήλων. Το Τ.Π.Δ. μπορούσε να διαθέσει για τον ίδιο σκοπό μέχρι το 1,3 από τα κεφάλαιά του. Με την τεχνική υπηρεσία του ελέγχει τις μελέτες και επιβλέπει τις κατασκευές. Παρά την προσπάθεια δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ο σκοπός του νόμου, να καλυτερεύσει η κατοικία του δημοσίου υπαλλήλου, πέτυχε. Ελάχιστοι πήραν δάνεια,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ενώ έτοιμα σπίτια που παρείχε το κράτος βρίσκονταν σε παλιές και ακατάλληλες κατασκευές. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως τα οικονομικά δάνεια δεν αρκούσαν. Ήταν αναγκαία η γενικότερη πρωτοβουλία και η τεχνική καθοδήγηση για την ορθή χρήση των χρημάτων του δανείου. (Βασιλείου Ι., 1944: 91) - Για να επιστρέψουμε στα κελύφη, οι πολυκατοικίες της περιόδου 1937-1941 συμπληρώνουν την εικόνα της προπολεμικής ελληνικής πολυκατοικίας. Σε γενικές γραμμές, οι πολυκατοικίες ύστερα από το 1937 είναι ποιοτικά κατώτερες από τις προγενέστερες, παρουσιάζουν ανάμικτα στοιχεία και με κάποιον τρόπο μας προϊδεάζουν για την ακόμα αθλιότερη εικόνα που προσφέρει η πολυκατοικία αμέσως ύστερα από τον πόλεμο. Άλλωστε μερικές φορές η συγγένεια με τις μεταπολεμικές είναι τόσο στενή, που δυσκολεύεται κανείς να χρονολογήσει ένα παράδειγμα μόνο με μορφολογικά κριτήρια. Η σύγχυση των χρονικών ορίων οφείλεται σε κοινές επιδιώξεις: στη χρήση απλών, αδιάρθρωτων όγκων, στις ουδέτερες αναλογίες και στην κάποτε έντονη υπογράμμιση των «ελληνικών» στοιχείων. Αυτό ήταν μάλλον αυτονόητο, μια και υπήρχε έντονη τάση υπόμνησης της ελληνικότητας, η οποία με το πέρασμα του χρόνου συνδέθηκε και πιο φανερά με τον Κλασικισμό. Τώρα, όμως, έπρεπε να αποφευχθούν εξίσου οι φορτωμένες όψεις του ετοιμοθάνατου εκλεκτικισμού,

143

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

όπως και η «βορειοευρωπαϊκή βαρβαρότητα» του εξπρεσιονισμού. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 234)

144

- Επομένως το χτισμένο περιβάλλον, οι μεταβολές δηλαδή στη δομή και τη μορφή των προσφυγικών οικισμών, καθ’ όλη τη διάρκεια του αιώνα, σε σχέση με ολόκληρη την πόλη και τον πολεοδομικό ιστό, είναι καθρέφτης όλων των κοινωνικών προβλημάτων και μετασχηματισμών. Αν τους μελετήσεις περισσότερο και σε βάθος είναι ικανοί να σου δώσουν χρήσιμα συμπεράσματα για τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική κατοικία, τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, το φυσικό περιβάλλον και των ευρύτερων πολεοδομικών εφαρμογών. - Σε αυτό κατέληξα κι εγώ και σκεφτόμουν, κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας, πως η συστηματική ανάλυση σε επίπεδο πόλης, και των 5 δηλαδή στοιχείων της, θα ήταν πολύ χρήσιμη και βοηθητική για την εξαγωγή τέτοιου είδους συμπερασμάτων. Ας κλείσουμε, όμως, πρώτα με την ιστορική αναδρομή, ανακεφαλαιώνοντας και εξετάζοντας αναλυτικά τη δράση του κάθε δημόσιου φορέα, για τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε, και χωρίς να ξεχνάμε πως ο βασικός στόχος όλων των φορέων είναι η εξυπηρέτηση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων με βασικό κριτήριο την έλλειψη πρώτης κατοικίας, είτε αυτή είναι παγιωμένη κοινωνική κατάσταση είτε έχει προκληθεί από φυσικά ή άλλης μορφής γεγονότα. Η

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προσφερόμενη στεγαστική συνδρομή γίνεται είτε μέσω νέων κατοικιών, είτε μέσω δανειοδότησης για αγορά ή κατασκευή κατοικίας (αυτοστέγαση). Υπάρχουν φορείς που χρησιμοποιούν μια από τις δύο, κυρίως τη δανειοδοτική (Σαπουνάκης Α., 19989): Οι φορείς που κατασκεύασαν τις προσφυγικές κατοικίες ήταν τρεις, το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Τ.Π.Π.), από το 1922 έως το 1925, η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.), από το 1924 έως το 1930, και το Υπουργείο Πρόνοιας από το 1922 έως το 1940. 145

Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Τ.Π.Π.) ιδρύθηκε το 1922 ως ΝΠ∆∆ µε σκοπό να ανταποκριθεί στο πρόβλημα της προσφυγικής στέγης, µε τη διαχείριση πόρων που προέρχονταν από εράνους, κληρονομιές, δωρεές και κληροδοτήματα, αλλά και κρατικών επιχορηγήσεων µε τη μορφή δανείων (Γκιζελή Β., 1984). Πρακτικά πρόκειται για τον πρώτο φορέα στην ιστορία του ελληνικού κράτους που όχι µόνο ασκεί στεγαστική πολιτική, αλλά παρέχει έτοιμές κατοικίες µε συμβολικό ενοίκιο. Το Τ.Π.Π. κατασκεύασε μέχρι το τέλος της δραστηριότητάς του το 1925 συνοικισμούς σε όλη τη χώρα, που περιλαμβάνουν 9

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 55

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

συνολικά 4.000 οικήματα µε 9.83 δωμάτια, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονταν τα έργα για την κατασκευή 2.500 επιπλέον οικημάτων µε 5.990 δωμάτια. Παρά την εντατική δραστηριότητά του, το Ταμείο αδυνατεί ν’ ανταποκριθεί στις στεγαστικές ανάγκες του προσφυγικού πληθυσμού. Στην Αθήνα το Ταμείο κατασκεύασε οικισμούς (Καισαριανή, Νέα Ιωνία, Βύρωνα, Κοκκινιά, Ν. Φιλαδέλφεια) μακριά από τον υφιστάμενο αστικό ιστό, χωρίς καμία πρόβλεψη για δίκτυα και κοινωνικές υποδομές. (Γκιζελή Β., 1984: 136) (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 25) 146

Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων Η απόφαση για την ίδρυση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) λαμβάνεται το 1923 και κυρώνεται από το κοινοβούλιο το 1924. Η δημιουργία της Ε.Α.Π. συνδέεται µε το αίτημά της ελληνικής κυβέρνησης προς την Κοινωνία των Εθνών για δάνειο που θα καλύπτει τα δημόσια έξοδα της αστικής και αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων (Γκιζελή Β., 1984). Ανάμεσα στους όρους που θέτει η Κοινωνία των Εθνών για την παραχώρηση δανείου είναι η ίδρυση ενός αυτόνομου οργανισμού που θα έχει ως αποστολή τη διαχείριση του δανείου. Τελικά ιδρύεται η Ε.Α.Π., η οποία πρακτικά ελέγχεται από την Κοινωνία των Εθνών και τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ιδρυτικός σκοπός της Ε.Α.Π. είναι η διαχείριση του δανείου που

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

λαμβάνει το ελληνικό κράτος, καθώς και των γαιών που θα της παραχωρήσει η κυβέρνηση για τη στέγαση των προσφύγων και την παραγωγική απασχόλησή τους. Η Ε.Α.Π. αναλαμβάνει τα καθήκοντα του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων το οποίο τελικά καταργείται. Αποτελεί ίσως τον πιο δραστήριο κρατικό φορέα παραγωγής κατοικίας που µέσω τις κατοικίας επιδιώκει την κοινωνική ένταξη των προσφύγων. Ωστόσο το έργο της Ε.Α.Π. όσον αφορά στους πρόσφυγες που εγκαθίστανται στις πόλεις περιορίζεται στην παροχή κατοικίας, έτοιμης ή µε αυτοστέγαση, ενώ «οι υπόλοιπες λειτουργίες» που είναι αναγκαίες για την ολοκλήρωση της αποκατάστασης –εργασία, εκπαίδευση, θρησκεία, ψυχαγωγία- παραμένουν ευσεβείς πόθοι και κάθε φορά η Επιτροπή καλεί το κράτος να αναλάβει τις ευθύνες του». (Γκιζελή Β., 1984: 171). Από το 1924 έως τη διάλυσή της το 1930 η Ε.Α.Π. κατασκεύασε για την αστική αποκατάσταση 125 συνοικισμούς µε 27.456 κατοικίες σε όλη την Ελλάδα, ενώ για την αγροτική αποκατάσταση κατασκευάστηκαν 52.561 κατοικίες (Βασιλείου Ι., 1944: 72, 74). Το ίδιο διάστημα στην Αθήνα κατασκευάζονται 8.026 κατοικίες από τις οποίες 1.764 στο Βύρωνα, 1.998 στην Καισαριανή, 3.864 στη Νέα Ιωνία και 400 στον Υµηττό, ενώ στον Πειραιά κατασκευάζονται 5.584 (Βασιλείου Ι., 1944: 74). Από το 1924 η Ε.Α.Π. εφαρμόζει ένα σύστημα εκμίσθωσης των κατοικιών, ενώ από το 1925

147

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

εμφανίζονται σταδιακά οι πρώτες πωλήσεις κατοικιών. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 25) Υπουργείο Πρόνοιας

148

Το Υπουργείο Πρόνοιας, µε όλες τις μετονομασίες που έλαβε μέσα στο χρόνο, έχει υλοποιήσει στεγαστικά προγράμματα µε διαφορετικές αφορμές και σε διαφορετικά πλαίσια σε όλο το διάστημα από τη δεκαετία του ’20 έως σήμερα. Μία πρώτη φάση δραστηριότητας του Υπουργείου Πρόνοιας είναι τη δεκαετία του ’20 όταν κατασκευάζει κατοικίες προσωρινού χαρακτήρα για την άμεση κάλυψη στεγαστικών αναγκών των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, οι οποίες παρέχονται δωρεάν σε προσφυγικές οικογένειες (Γκιζελή Β., 1984: 138 & 217). Συγκεκριμένα την τριετία 1922-1924, ίσως το πιο παραγωγικό διάστημα του Υπουργείου, κατασκευάζονται 18.337 οικήματα κατοικίας (Γεωργακοπούλου, 2002). Αργότερα, µε τη διάλυση της ΕΑΠ, το Υπουργείο Πρόνοιας συνεχίζει το έργο για την αστική αποκατάσταση των προσφύγων, κατασκευάζοντας καλύτερης ποιότητας και μόνιμου χαρακτήρα κατοικίες οι οποίες πωλούνται σε πρόσφυγες χωρίς ακίνητη ιδιοκτησία. Μάλιστα μετά το 1933 κατασκευάζει τις πρώτες πολυκατοικίες (Ν. Κοκκινιά, λεωφόρος Αλεξάνδρας, Στέγη Πατρίδος, Δουργούτι, Καισαριανή, Άγιοι Ανάργυροι Πειραιά, Άγιος Ιωάννης Ρέντη) (Βασιλείου Ι., 1944: 82-83). Στα

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

μεταπολεμικά χρόνια το Υπουργείο Πρόνοιας εξακολουθεί να κατασκευάζει κατοικίες για Μικρασιάτες πρόσφυγες, όπως στη Δραπετσώνα, τον Ταύρο, το Περιστέρι, το Δουργούτι (Νέο Κόσμο) και τον Άγιο Σώστη. Στις αρμοδιότητές του όμως προστίθεται η παροχή στέγης και σε άλλες προσφυγικές ομάδες (πρόσφυγες Αρµοδιότητος Ηνωμένων Εθνών, Έλληνες ομογενείς). Εκτός από άλλες παροχές, σε τμήμα των προσφύγων αυτών προσφέρεται έτοιμη κατοικία µε ενδεικτικά παραδείγματα το συγκρότημα πολυκατοικιών του Καρέα που απευθύνεται σε ομογενείς από τη Ρουμανία και το συγκρότημα του Αιγάλεω που απευθύνεται σε πρόσφυγες από την Κίνα. Επίσης το Υπουργείο είναι υπεύθυνο για το «Κέντρο Προσωρινής Διαμονής Αιτούντων Άσυλο Αλλοδαπών». Οι δραστηριότητες του Υπουργείου σε θέματα παροχής στέγασης επεκτείνονται τέλος σε πληθυσμούς που έχουν πληγεί από φυσικές καταστροφές, συχνά σε συνεργασία µε άλλους στεγαστικούς φορείς. Για παράδειγμα την περίοδο της δικτατορίας το Υπουργείο κατασκευάζει µέσω της Στρατιωτικής Υπηρεσίας Κατασκευής Έργων Ανασυγκρότησης (ΣΥΚΕΑ) και σε συνεργασία µε τα Υπουργεία Συντονισμού και Δημοσίων Έργων, προκατασκευασμένες κατοικίες για σεισμόπληκτους που για το διάστημα 1968-70 ανέρχονται σε 2.490 μονάδες σε έντεκα περιοχές της Ελλάδας (Λυγίζος Γ., 1974: 56). Στους οικισμούς που δημιουργούνται κατασκευάζεται απαραίτητα οδικό

149

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

δίκτυο, ενώ η κατασκευή των υπόλοιπων έργων υποδομής εμπίπτει στις αρμοδιότητες άλλων κρατικών φορέων. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 26) Υπουργείο Γεωργίας Μετά τη διάλυση της Ε.Α.Π. το 1930, το Υπουργείο Γεωργίας συμμετέχει στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων της Μικράς Ασίας (Βασιλείου Ι., 1944). Συγκεκριμένα, το Υπουργείο χορήγησε έτοιμη κατοικία ή στεγαστικό δάνειο σε 350.000 προσφυγικές οικογένειες. (Λυγίζος Γ., 1974: 50) (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 26) 150

Όλες οι κατοικίες µε τα συγκροτήματα του Τ.Π.Π., της Ε.Α.Π. και του Υπουργείου Πρόνοιας συγκεντρώνονται στον Πίνακα 1 (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 12) που βασίζεται στη σύνθεση πληροφοριών που προέρχονται κυρίως από τα αρχεία του Υπουργείου Πρόνοιας, το βιβλίο του Ι. Βασιλείου για την λαϊκή κατοικία (1944) και την έκθεση των Ε. Παπαδοπούλου και Γ. Σαρηγιάννη (2006) για τις προσφυγικές περιοχές του λεκανοπεδίου Αθηνών, που κατηγοριοποιεί τις προσφυγικές εγκαταστάσεις, σύμφωνα με την τυπολογία τους, πολύ κατανοητά γι’ αυτό και θα το αναφέρουμε εδώ:

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



εγκατάσταση σε ξύλινα παραπήγματα των πολεμικών επανορθώσεων που παραχωρούσε το κράτος, τα λεγόμενα «γερμανικά» (Περιστέρι, Κοκκινιά) (Εικόνες 60-63) [60] Προσφυγικά Κοκκινιάς

151 [61] Ισόγειο σπίτι στην Κοκκινιά

[62],[63] Ν. Κοκκινιά, Προσφυγικές πολυκατοικίες Κορυδαλλού

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



εγκατάσταση σε μονώροφα ή διώροφα, απλά ή δίδυμα σπίτια, που κατασκευάζονταν από τους οργανισμούς που αναφέρθηκαν παραπάνω (Νέα Φιλαδέλφεια, Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Καλλιθέα, Ρέντης, Κοκκινιά) (Εικόνες 64-75)

152

[64] Διώροφο λίθινο σπίτι στη Νέα Φιλαδέλφεια

[65] Προσφυγικά Καισαριανής από ΔΕΠΟΣ

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[69] Νέα Ιωνία

153

[66], [67],[68] Καισαριανή

[70] Νέα Ιωνία

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[71] Νέα Ιωνία

[74] Κοκκινιά

154

[72],[73] Προσφυγικές κατοικίες Ρέντη

[75] Προσφυγικές κατοικίες, 1981

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



εγκατάσταση σε πρόχειρα παραπήγματα κατασκευής επίσης των οργανισμών αυτών (Κουντουριώτικα, Πεδίο Άρεως, Δραπετσώνα, Καλλιθέα, Σφαγεία, Δουργούτι) (Εικόνες 76-79)

155

[76] Νέα Ιωνία [77-79] Δουργούτι

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



εγκατάσταση σε τριώροφες πολυκατοικίες που κατασκεύαζαν η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και το Υπουργείο Πρόνοιας (λεωφόρος Αλεξάνδρας, Στέγη Πατρίδος, Δραπετσώνα, Κερατσίνι) (Εικόνες 80-85)

[80],[81],[82],[83],[84] Προσφυγικά Λεωφόρου Αλεξάνδρας

156

[85] Λυκαβηττός

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



παραχώρηση οικοπέδων, όπου με ιδιωτική πρωτοβουλία έκτιζαν οι πρόσφυγες τις κατοικίες τους (Νέα Ιωνία, Καισαριανή, Κοκκινιά, Κορυδαλλός, Κερατσίνι) και, τέλος, εγκατάσταση με αυθαίρετα παραπήγματα είτε σε εκτός πόλεως περιοχές (Αμφιθέα, Κορυδαλλός, Καλογρέζα, Περισσός, κ.α.), είτε σε κενούς χώρους μέσα στην πόλη (Ιλισσός, Πανόρμου κ.α.), είτε στα εσωτερικά των οικοδομικών τετραγώνων των οργανωμένων μονάδων των τριώροφων πολυκατοικιών (σχεδόν σε όλους τους παραπάνω χώρους).

Τα περισσότερα παραπήγματα, κρατικά ή αυθαίρετα, κατεδαφίστηκαν και στη θέση τους έγιναν πολυκατοικίες, λίγες στο Μεσοπόλεμο και οι περισσότερες μετά το 1960, συχνά με τη συνένωση περισσότερων της μιας ιδιοκτησιών και το σύστημα της αντιπαροχής. Ο παρακάτω πίνακας, λοιπόν, δίνει µία γενική εικόνα για το πλήθος και τις θέσεις των συγκροτημάτων στην πόλη, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι πλήρης και οριστικός:

157

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 (αλφαβητική ταξινόμηση) Συγκροτήματα του ΤΠΠ, της ΕΑΠ και Υπουργείου Πρόνοιας στο λεκανοπέδιο της Αθήνας

158

1. Αγία Βαρβάρα (Αιγάλεω) 2. Άγιοι Ανάργυροι (Νίκαια) 3. Άγιος Ιωάννης Ρέντης – Συνοικισμός Σταματάκη 4. Άγιος Ιωάννης Ρέντης - πολυκατοικίες 5. Άγιος Ιωάννης Ρέντης - Απόλλωνας 6. Άγιος Ιωάννης Ρέντης - Αρμένικα 7. Άγιος Σώστης 8. Αιγάλεω (Νέαι Κυδωνίαι) 9. Αμφιάλη 10. Ασύρματος (Πετράλωνα) 11. Βύρων 12. Γκύζη 13. Δουργούτι 14. Δραπετσώνα 15. Ελληνορώσσων 16. Ερυθρός Σταυρός (Πανόρμου) (αλλιώς Γηροκομείο) 17. Καισαριανή – διώροφα 18. Καισαριανή - πολυκατοικίες 19. Καλλιθέα 20. Καππαδοκίας 21. Καρέας

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

22. Κερατσίνι 23. Κοκκινιά, Π. Ράλλη (πολυκατοικίες κατεδαφισµένες) 24. Κοκκινιά 25. Κοκκινιά, Γερµανικά 26. Κορυδαλλός 27. Λεωφόρου Αλεξάνδρας 28. Μοσχάτο 29. Νέα Ερυθραία 30. Νέα Ιωνία 31. Νέα Φιλαδέλφεια 32. Περιστέρι 33. Στέγη Πατρίδος 34. Ταύρος 35. Τζιτζιφιές 36. Υµηττός 37. Χαλάνδρι 38. Χαροκόπου 39. Πειραιάς – Χατζηκυριάκειο

159

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

2.2.4

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο… / Ο Ο.Ε.Κ. και

οι στεγαστικές του παροχές

160

«Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή, γιατί είναι αμίλητη και προχωράει. Στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο, μνησιπήμων πόνος». 10

Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος σταθμός, Ημερολόγιο καταστρώματος β’, 1944

Ο Γ. Σεφέρης έπιασε το σφυγμό της φοβερής αυτής εποχής όταν, έχοντας υποστεί τα μαρτύρια της αναγκαστικής προσφυγιάς, έρχεται η στιγμή του «τελευταίου σταθμού» στην Ιταλία, λίγο πριν την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1944.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Σειρά στην ιστορική μας έρευνα έχει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η μεγαλύτερη ίσως σύγκρουση στην ανθρώπινη ιστορία, και τα χρόνια που ακολούθησαν, στα οποία η Ελλάδα προσπαθούσε και πάλι να επουλώσει τις πληγές της. Οι καταστροφές του χτισμένου περιβάλλοντος από τον πόλεμο, όπως ήταν αναμενόμενο, είναι τεράστιες. Η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη αν συνυπολογιστεί ότι ως το 1945 είχε νεκρωθεί κάθε ουσιαστική δραστηριότητα. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 265) - Αν συνυπολογίσουμε το ασφυκτικό πολιτικό κλίμα και τις οικονομικές δυσχέρειες του τόπου είναι λογικό το ότι μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλοί αρχιτέκτονες αναζήτησαν εργασία στην Ευρώπη, στην Αμερική, αλλά και στις χώρες της Αφρικής και της Ασίας, ως ιδιωτικοί υπάλληλοι ή ως ελεύθεροι επαγγελματίες. Μία από τις κυριότερες χώρες υποδοχής των Ελλήνων αρχιτεκτόνων ήταν η Γαλλία, και ιδιαίτερα το Παρίσι, όπου δίνονταν δυνατότητες εμβάθυνσης στις απόψεις της μοντέρνας γαλλικής αρχιτεκτονικής. Ιδιαίτερη δραστηριότητα στις περιοχές αυτές ανέπτυξε και το δικό σας γραφείο. Ως μελετητής, αλλά και ως σύμβουλος σχεδίων ανασυγκρότησης και ανάπτυξης σε χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Νότιας Αμερικής, ασχοληθήκατε με το σχεδιασμό πόλεων (Ισλαμαμπάντ, Χαρτούμ, Tέμα) υποστηρίζοντας νέες πολεοδομικές τάσεις. Είναι άλλωστε παγκοσμίου φήμης πως η ίδρυση του Οργανισμού

161

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Δοξιάδη και της Παγκόσμιας ‘Εταιρείας Οικιστικής, αλλά και τα δημοσιεύματά σας, σας ανέδειξαν πρωταγωνιστή στον παγκόσμιο πολεοδομικό προβληματισμό. (Ζιρώ Ο./Πετρίδου Β., 2015: 310)

162

- Ελπίζω να μην σε κουράσω με την αφήγηση, αλλά οι μνήμες ξεπηδούν μπροστά μου: Γυρνώντας με τα πόδια από το μέτωπο, τον Απρίλιο του 1941, αντίκρισα την έκταση της καταστροφής που είχε προκαλέσει ο πόλεμος στους οικισμούς. Η φρίκη και ο τρόμος δεν με άφηναν να μείνω αμέτοχος κι έτσι, από τις πρώτες μέρες της Κατοχής, παρακίνησα τους συνεργάτες μου να συμβάλουν στην προετοιμασία της αποκατάστασης των ζημιών του πολέμου μετά την αναχώρηση των στρατευμάτων. Ήδη από το 1941 ξεκίνησαν συστηματικές καταγραφές και αναλύσεις και η δημιουργία πλήθους στατιστικών πινάκων, σχετικών με τις οικονομικές, κοινωνικές, υγειονομικές και οικιστικές καταστροφές και τις γενικότερες μεταβολές που επιφέρει ο πόλεμος και η κατοχή, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν αργότερα για την ανοικοδόμηση της χώρας. (Κύρτσης Α., 2006: 342) (Εικόνες 86-87)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[86], [87] Από τις επιθεωρήσεις των έργων ανοικοδόμησης, με υπεύθυνους της Αμερικανικής Βοήθειας.

163

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

164

Τον Οκτώβριο του 1944 τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής εγκατέλειψαν την Αθήνα. Με το υλικό που είχαμε συλλέξει μέχρι εκείνη τη στιγμή, ήμασταν σε θέση, μετά την απελευθέρωση, να διοργανώσουμε σε λιγότερο από ενάμιση μήνα έκθεση με χάρτες, διαγράμματα και φωτογραφίες που παρουσιάζουν τις καταστροφές που υπέστη η Ελλάδα κατά τον Πόλεμο και την Κατοχή. Την έκθεση αυτή που λειτούργησε από τα τέλη Νοεμβρίου του 1944 ως τις αρχές Μαρτίου του 1945, την επισκέφθηκαν οι περισσότεροι από τους πολιτικούς ηγέτες της εποχής καθώς και οι ιθύνοντες των πολιτικών ξένων αποστολών. Η εικόνα των καταστροφών που παρουσίαζε επηρέασε ουσιαστικά τη συζήτηση για την κατεύθυνση της ανοικοδόμησης και στήριξε τις διπλωματικές ενέργειες κατά την προσπάθεια εξεύρεσης εξωτερικής βοήθειας. Σε αυτούς τους 3 μήνες αμέσως μετά την απελευθέρωση, η έκθεση φιλοξενήθηκε στους χώρους του Γραφείου Χωροταξικών και Πολεοδομικών Μελετών και Ερευνών αργότερα όμως μεταφέρθηκε σε μεγαλύτερους χώρους που διατέθηκαν στο κτίριο του Αρχαιολογικού Μουσείου. Στο διάστημα που ακολούθησε και μέχρι το 1950, ταξίδεψε, αναπτύχθηκε και την επισκέφθηκαν χιλιάδες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. Στις 30 Απριλίου 1945 έφτασα στο Σαν Φρανσίσκο ως μέλος της ελληνικής αντιπροσωπίας στην Ιδρυτική Διάσκεψη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και ανέλαβα

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

να οργανώσω έκθεση για τις ελληνικές καταστροφές που εγκαινιάστηκε στις 11 Μαΐου. Η διάλεξη την ημέρα των εγκαινίων έχει τον τίτλο «Such was the War in Greece». (Κύρτσης Α., 2006: 347-348) Το Σεπτέμβριο του 1945, από τη θέση του αναγνωρισμένου ειδήμονος και μέλους της Επιτροπής για την κατάρτιση και εφαρμογή του προγράμματος οικονομικής ανασυγκρότησης, συνέταξα σημείωμα προς την κυβέρνηση με το οποίο πρότεινα την ίδρυση Υπουργείου Ανοικοδόμησης. Η εισήγηση γίνεται δεκτή. Ιδρύθηκε, λοιπόν, Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως παρά τω Υπουργείω Δημοσίων Έργων, επικεφαλής του οποίου ορίστηκα στις 27 Δεκεμβρίου 1945. (Κύρτσης Α., 2006: 349) το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως συντόνισε την ανασυγκρότηση μεταπολεμικά και ως το 1951 κατόρθωσε να σχεδιάσει 150 αγροτικούς οικισμούς και περίπου 200.000 κατοικίες. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 265) - Η ενεργητικότητά σας έπειτα από την φρίκη του πολέμου με συγκινεί ιδιαιτέρως. Απ’ όσο διαβάζω: «Την περίοδο 1945-1951 ο Κ.Α. Δοξιάδης υπήρξε ένα από τα βασικά πρόσωπα στην προσπάθεια ανασυγκρότησης της χώρας μας. Μέσα από διαφορετικές θέσεις, πρώτα ως Υφυπουργός Ανοικοδόμησης - Γενικός Διευθυντής Ανοικοδομήσεως (1945 -1948) και στη συνέχεια ως Συντονιστής Ανασυγκρότησης και υπηρεσιακός

165

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Υφυπουργός Υπουργείου Συντονισμού, εργάστηκε για την επάνοδο της χώρας σε αναπτυξιακούς ρυθμούς. Το 1947 ηγήθηκε της Ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διεθνή Διάσκεψη Οικισμού, Πολεοδομίας και Ανοικοδομήσεως του ΟΗΕ, ενώ την περίοδο 1949-1950 ήταν ο επικεφαλής της αντιπροσωπείας στις διαπραγματεύσεις για τις Ιταλικές πολεμικές επανορθώσεις. Το 1951 εγκατέλειψε τις δημόσιες θέσεις και βγήκε στην ιδιωτική αγορά.11 166

- Η ενέργεια, όμως, που έδωσα στην αντίσταση κατά των κατακτητών, στο σχεδιασμό, στην προετοιμασία με μελέτες και στην υλοποίηση της ανοικοδόμησης, αλλά και το συγγραφικό έργο με το οποίο παρουσίασα και υποστήριξα τις απόψεις μου, δεν άφησαν περιθώρια για προσωπικό αρχιτεκτονικό ή πολεοδομικό έργο μεταξύ 1940 και 1950. Εμπόδιο στάθηκε και η μετανάστευση στην Αυστραλία μεταξύ 1951 και 1953. (Κύρτσης Α., 2006: 352) - Έπειτα, όμως, την περίοδο 1955-1970, βλέπω πως «οι συνεργάτες του Γραφείου Δοξιάδη μελέτησαν δημόσια και ιδιωτικά έργα στο Ιράκ, στην Αιθιοπία, στη Σαουδική Αραβία, στη Λιβύη, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στο 11

www.greekarchitects.gr

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Πακιστάν, στην Γκάνα. Δεδομένου ότι στις ίδιες χώρες δρούσαν και μελετητές άλλων εθνικοτήτων, κυρίως από τη Γαλλία και την Ιταλία, η εδραίωση σε αυτές των Ελλήνων μηχανικών ήταν αρκετά σημαντικό επίτευγμα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στις χώρες αυτές, οι αρχιτέκτονες διατηρούσαν στενούς δεσμούς με την Ελλάδα και στη συνθετική τους δουλειά εμφανίζεται η επίδραση των προβλημάτων και των αναγκών της Ελλάδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο προβληματισμός του Δοξιάδη γύρω από τα οικιστικά ζητήματα, γεννιέται στην Ελλάδα, για να εφαρμοστεί σε προτάσεις οργάνωσης πόλεων στο εξωτερικό, ενώ παράλληλα αναπτύσσεται και εξελίσσεται μέσα στην Ελλάδα.» (Ζιρώ Ο./Πετρίδου Β., 2015: 310) Αν πάλι επιστρέψουμε στη σχεδιαστική πρακτική της ελληνικής πολεοδομίας, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή η περίοδος, εκτός από μερικές πρόσφατες εφαρμογές που δεν μπορούν ακόμα να εκτιμηθούν, δε διακρίνεται για [88] Συγκρότημα κατοικιών ΟΕΚ στον Άγιο Σώστη

167

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[89] Πολυκατοικία του ΟΕΚ στον Ασύρματο

168

αξιόλογα παραδείγματα. Τα συγκροτήματα του Ο.Ε.Κ., του σημαντικότερου φορέα κοινωνικής κατοικίας έπειτα τον Β’ Παγκόσμιο, και των συναφών υπηρεσιών έμειναν χωρίς ουσιαστικές ανανεωτικές προσπάθειες και σταδιακά μειώθηκε η σημασία τους. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 334) (Εικόνες 88-89) Μόνο από ιδιωτική πρωτοβουλία θα μπορούσε να προκύψει κάποια πολεοδομική εφαρμογή. Και οι ευκαιρίες για κάτι τέτοιο δεν ήταν πολλές. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο οικισμός «Άσπρα Σπίτια». (Κύρτσης Α., 2006: 438) - Φυσικά. Κι επειδή πρόκειται για το ουσιαστικότερο πολεοδομικό έργο σας στην Ελλάδα το 1961, που αναλάβατε να σχεδιάσετε και να επιβλέψετε, αξίζει ιδιαίτερη μνεία και ανάλυση: Απ’ όσο διάβασα, τα Άσπρα Σπίτια, που σχεδιάστηκαν και χτίστηκαν μεταξύ 1961 και 1965, είναι το έργο που σας

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

έδωσε την ευκαιρία να δημιουργήσετε εκ βάθρων ένα νέο οικισμό στην Ελλάδα. (Κύρτσης Α., 2006: 438) Το 1963, η εγκατάσταση της βιομηχανικής μονάδας της «Αλουμίνιον της Ελλάδος» μακριά από τις κατοικημένες περιοχές του νομού Βοιωτίας, οδήγησε την εταιρεία στη δημιουργία μιας παρακείμενης, πρότυπης εργατικής κοινότητας που θα φιλοξενούσε τις οικογένειες των εργαζομένων. Έτσι, στον μυχό του γραφικού Κόλπου της Αντίκυρας, δημιουργήθηκε ένας οικισμός χτισμένος κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής. Η πρωτοπόρος κοινότητα διέθετε υποδομές που εξασφάλιζαν την αυτάρκειά της και μια πρωτόγνωρη ποιότητα ζωής στους κατοίκους της. (Θεοχάρης Γ.: 115) Διαπίστωσα, επίσης, πως η σύλληψή του έγινε με την προοπτική της δημιουργίας ενός πόλου αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης, που θα συνέδεε τον νέο οικισμό με δύο άλλες κωμοπόλεις της περιοχής. Το σχέδιο προέβλεπε αρχικά την κατασκευή 1.100 κατοικιών που θα στέγαζαν σε μία δεκαετία ένα πληθυσμό της τάξεως των 5.000 κατοίκων. (Κύρτσης Α., 2006: 438) Σύμφωνα με την άποψη των αρχιτεκτόνων, ο χαρακτήρας της πόλης έπρεπε να θυμίζει έναν οικισμό που «αναπτύχθηκε φυσιολογικά μέσα στο τοπίο και την παράδοση των κατοίκων του», χωρίς, όμως, «ευτελείς γραφικότητες» και με ένα «απλό, δυνατό και πρωτόγονο αρχιτεκτονικό ρυθμό». Η πόλη χωρίστηκε σε 4 γειτονιές που περιβάλλονται από αυτοκινητόδρομους, ενώ

169

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

170

εσωτερικά κανείς κινείται ακολουθώντας ένα δίκτυο πεζόδρομων. Κάθε μονάδα κατοικίας είχε το οικόπεδό της. Οι τύποι ανώτερων εισοδημάτων ακολουθούν το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα, ενώ οι υπόλοιποι το συνεχές, σχηματίζοντας έτσι μία διαδοχή εσοχών και εξοχών στις δύο πλευρές κάθε πεζοδρομίου. Κάθε μονάδα μπορεί να κατασκευαστεί σταδιακά, οπότε οι παραλλαγές των τύπων φτάνουν τις 25. Το ύψος των κατοικιών στα άσπρα σπίτια, όπως και τα περισσότερα άλλα κτίσματα που σχεδιάστηκαν από τον Δοξιάδη, δεν υπερέβαινε τους δύο ορόφους. Η πρόβλεψη ήταν σε κάθε κτίσμα να στεγάζεται μικρός αριθμός νοικοκυριών, σε μονώροφα ή διώροφα διαμερίσματα, το καθένα με δική του είσοδο στο δρόμο. Η γενική ιδέα, καθοριστική της διάταξης, ήταν να διευκολυνθεί η επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων ώστε αφενός μεν να αναπτύσσεται κοινοτική ζωή και αφετέρου να είναι δυνατή οριοθέτηση του ιδιωτικού χώρου. Το αρχιτεκτονικό ύφος των σπιτιών, αλλά και μορφολογική τους ποικιλία, επέτρεψε στον Δοξιάδη να αποφύγει οποιαδήποτε ομοιότητα με τα συνήθη

[90] Γραφείο Δοξιάδη, οικισμός «Άσπρα Σπίτια», Αντίκυρα Βοιωτίας. Τυπικός στοίχος σπιτιών.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

χαρακτηριστικά βιομηχανικών οικισμών. Οι αυλές και τα μπαλκόνια, η συνέχεια των κτισμάτων αλλά και ο τρόπος διαχωρισμού των διαφόρων τύπων κατοικιών και λειτουργιών, δημιουργούσε την αίσθηση μικρής ελληνικής επαρχιακής πόλης. Επιπλέον η πρόσβαση του οικισμού στη θάλασσα έδωσε τη δυνατότητα της δημιουργίας μιας ατμόσφαιρας παραθαλάσσιου χωριού. Οι περιοχές κατοικιών σχεδιάστηκαν για να υπηρετούν κυρίως τους πεζούς, ενώ η εξυπηρέτηση των εποχούμενων εξασφαλίστηκε από περιμετρικούς δρόμους σε μικρή απόσταση βαδίσματος από όλα τα σημεία του οικισμού. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 334) Στόχος του ήταν η επίλυση ενός σύγχρονου οικιστικού προβλήματος που στηριζόταν στη σύνθεση αρχαιοελληνικών και νεοελληνικών εμπνεύσεών που προέρχονταν σε πολλά σημεία από τη λαϊκή αρχιτεκτονική. (Κύρτσης Α., 2006: 31) Επικρατεί η άποψη πως τα Άσπρα Σπίτια αποτελούν έκφραση της ελληνικότητάς σας, αλλά συγχρόνως και του τρόπου που κατανοούσατε την ελληνική εκδοχή της ανθρώπινης κλίμακας στην πολεοδομία, μολονότι τις

171

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

172

αντιλήψεις σας αυτές δεν συναντά κανείς συχνά στα υπόλοιπα πολεοδομικά έργα της χώρας μας. Η χρήση της ασβεστωμένης λιθοδομής, τα αυστηρά μπαλκονάκια και τα ακανόνιστα σχήματα των όγκων δημιουργούσαν ένα «θαυμάσιο ελληνικό συνδυασμό με το χρώμα και το σχήμα των ελαιόδενδρων». (Φιλιππίδης Δ., 1984: 334) Αργότερα, δύο ακόμα επεκτάσεις του οικισμού, υπό την επίβλεψη των αρχιτεκτόνων Μ. Φωτιάδη, Χ. Λεμπέση και Π. Μασουρίδη, εξέλιξαν τη μορφή της κοινότητας. Σήμερα, τα Άσπρα Σπίτια είναι πλέον μια σύγχρονη κωμόπολη περίπου 3.000 κατοίκων, που αναβαθμίζει διαρκώς τις υποδομές της. Σχολεία, υπηρεσίες, εμπορικά καταστήματα, πλατείες, πολιτιστικές και αθλητικές εγκαταστάσεις, δίνουν στην πόλη έντονο κοινωνικό χαρακτήρα και πλούσια πολιτιστική και αθλητική δράση.12 Τα άσπρα σπίτια σχεδιάστηκαν σαν μία πραγματική εντοπία -για να χρησιμοποιήσουμε και μία δική σας λέξημία κατά το δυνατόν ιδανική για τα μέτρα της, οικιστική μονάδα, που όμως λειτούργησε και αναπτύχθηκε στην πραγματικότητα. (Κύρτσης Α., 2006: 438) Αλλά βέβαια, ένας εργατικός οικισμός, οσοδήποτε πετυχημένος στη σύλληψη ή στην εφαρμογή του να είναι, δεν παύει να αποτελεί περιθωριακή περίπτωση που δεν έχει καμία

https://www.alhellas.com/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

επίπτωση στις περιοχές με οξυμένα πολεοδομικά προβλήματα. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 334) (Εικόνες 90-97) [91] Γραφείο Δοξιάδη, οικισμός «Άσπρα Σπίτια», Αντίκυρα Βοιωτίας. Τοπογραφικό. .

173

Έκταση: 612 στρέμματα Υπηρεσίες Κοινής Ωφέλειας: 15.500 τ.μ. Οδικό δίκτυο: 70.154 μ. Πλατείες: 30.215 τ.μ. Παιδικές χαρές: 6.120 τ.μ. (Θεοχάρης Γ: 115)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

174

[93] «Άσπρα Σπίτια», κάτοψη.

[97] «Άσπρα Σπίτια», Τύποι κατοικιών.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[92] Οικισμός «Άσπρα Σπίτια», Αντίκυρα Βοιωτίας.

[94],[95],[96] Κατοικίες στα «Άσπρα Σπίτια».

- Μιας και η έρευνά σου επικεντρώνεται στην Αθήνα, θα ήθελα σε αυτό το σημείο να αναφερθώ στη μελέτη που έκανα το 1960 για την πρωτεύουσα, διευρύνοντας τις προοπτικές ανάπτυξής της σε όλο το λεκανοπέδιο. Ξεκινώντας από τη θεώρηση της φυσικής τοπογραφίας (ποτάμια, λόφοι, βουνά) και την περιβαλλοντική καταστροφή της (άναρχη δόμηση, έλλειψη υποδομών), καθώς και από την απουσία κρατικής πολιτικής γης και των αναγκαίων πόρων ως προϋποθέσεων για την ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας (με συνέπεια την αδυναμία υλοποίησης δημόσιων κτιρίων και κοινωνικής κατοικίας), προσπάθησα να επισημάνω την ανάγκη ύπαρξης ενός ρυθμιστικού σχεδίου και προγράμματος. Σύμφωνα με τις προβλέψεις μου η αστυφιλία, συνοδευόμενη από την εκρηκτική αύξηση των Ι.Χ., θα οδηγούσε στην ασφυξία του αστικού κέντρου από την κυκλοφοριακή φόρτιση. Γι’ αυτό και συμπέρανα τα εξής:  το κέντρο της πόλης υπέφερε από συμφόρηση  ενώ η περίμετρος από αναιμία.

175

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Γι’ αυτό και συμπέρανα τα εξής:  το κέντρο της πόλης υπέφερε από συμφόρηση  ενώ η περίμετρος από αναιμία. Ως θεραπεία πρότεινα τη μετατόπιση του κέντρου, στην περιοχή μεταξύ Μενιδίου και Τατοΐου. (Αίσωπος Γ./Σημαιοφορίδης Γ., 2018: 86)

176

- Σαράντα χρόνια μετά η ιστορία τον δικαιώνει λόγω της χάραξης νέων αξόνων κυκλοφορίας (πχ Αττική Οδός) και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Παρόλ’ αυτά κοντά στον Κηφισό, που αποτελεί φυσικό άξονα κίνησης και κυκλοφορίας και τη ραχοκοκαλιά της πόλης, υπάρχουν ακόμα δυνατότητες για έργα μεγάλης κλίμακας και κοινωνικής υποδομής, που τόσο χρειάζεται η Αθήνα. (Αίσωπος Γ./Σημαιοφορίδης Γ., 2018: 86) - Για να επιστρέψουμε στην κοινωνική κατοικία, την περίοδο αυτή μπορεί κανείς να διακρίνει την πλήρη άνθιση των ιδιαιτεροποιητικών χαρακτηριστικών των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας διακριτών από τα αντίστοιχα μοντέλα οικιστικής ανάπτυξης που στηρίζονται στην ιδιωτική κερδοσκοπία και αργότερα και στο σύστημα αντιπαροχής. Η παραγωγή προσφυγικών κατοικιών έχει αντικατασταθεί με εκείνη των εργατικών. Τα συγκροτήματα αντιμετωπίζονται πια με μια λογική συνολικού

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

προγραμματισμού. Σχεδιάζονται ως περιοχές της πόλης με σημαντικό δίκτυο υποδομών και λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για την ένταξή τους στο αστικό περιβάλλον που συμμετέχουν. Εισάγονται δημόσιες χρήσεις που αναφέρονται είτε στους κατοίκους του συγκροτήματος είτε στην ευρύτερη περιοχή (σχολεία, κέντρα γειτονιάς, παιδικοί σταθμοί, μικρές αγορές, αστικές πλατείες, ναοί κλπ). (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 366) - Προχωρώντας στην επόμενη περίοδο, που εκτείνεται σε ένα σημαντικό εύρος, τις δεκαετίες του ’70, του 80 και του ’90, βασικό της χαρακτηριστικό είναι η υποχώρηση των ιδιαιτεροτήτων του σχεδιασμού της κοινωνικής κατοικίας καθώς υιοθετούνται μοντέλα διαποτισµένα από τη λογική της αγοράς. Φορέας παραγωγής κοινωνικής κατοικίας παραμένει ο ΟΕΚ αλλά και το Υπουργείο Πρόνοιας που αντιμετωπίζει τόσο τις έκτακτες ανάγκες (σεισμόπληκτοι, παλιννοστούντες κλπ), όσο και μονιμότερες ανάγκες στέγασης. Ο ΟΕΚ έχει διαμορφώσει ήδη μια πολιτική ενίσχυσης της αγοράς κατοικίας, προσαρμοσμένος στην τροφοδότηση της «ατμομηχανής» της ανάπτυξης του χώρου που είναι ο κατασκευαστικός τομέας. Στη διάρκεια της χούντας μάλιστα ο ΟΕΚ εγκατέλειψε τελείως το ρόλο του σχεδιασμού συγκροτημάτων και εξελίχθηκε σε δανειοδοτικό φορέα που πρόσφερε ιδιωτικά δάνεια σε δικαιούχους. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 367)

177

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

178

- 30 χρόνια μετά τον πόλεμο, στο μεγαλύτερο μέρος του αναπτυγμένου κόσμου, αλλά και σε μέρος του τρίτου κόσμου, η κοινωνική κατοικία έπαιρνε τη μορφή οργανωμένης δόμησης. Αυτό που έκανε και κάνει ο Ο.Ε.Κ. απ’ όσο γνωρίζω αποτελούσε σχεδόν τον κανόνα στο εξωτερικό. Δυστυχώς, για την Ελλάδα η αντιπαροχή και τα αυθαίρετα αποτελούν τον κανόνα. Ήταν μάλιστα τόσο έντονη η υπεροχή τους που επικρατούσε η άποψη ότι η Ελλάδα «έχασε το τρένο» της οργανωμένης δόμησης. Όμως, περίπου τότε παρατηρήθηκε και μία αλλαγή στις ανάγκες. Η ανοικοδόμηση και οι πληθωρικές επεκτάσεις ήταν η αιτία για την εμφάνιση δύο νέων προβλημάτων: τη στασιμότητα στην αύξηση του πληθυσμού και την ενεργειακή κρίση. (Αραβαντινός Α., 199813) - Τέλος, η περίοδος που διανύουμε και, προς το παρόν, η τελευταία, μιας και η δραστηριότητα όλων των φορέων παραγωγής κοινωνικής κατοικίας έχει ατονήσει αν όχι σταματήσει πλήρως (όπως συμβαίνει σήμερα στον ΟΕΚ), χαρακτηρίζεται από μια στροφή ξανά στην εξατομικευμένη κατοικία. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 368) - Το 1989, με το γκρέμισμα του τείχους του Βερολίνου και το τέλος του υπαρκτού σοσιαλισμού, η κινητικότητα του

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της:46-

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

πληθυσμού και οι μεταναστεύσεις παντός τύπου αυξήθηκαν κατά κόρων. Παράλληλα η αποβιομηχάνιση και οι κονωνικοοικονομικές επιπτώσεις (ανεργία και κοινωνικός αποκλεισμός) δημιουργούν «στρατιές νεόπτωχων» και καθιστούν την κοινωνική κατοικία «ζητούμενο αγαθό», πρώτης προτεραιότητας. 14 (Αραβαντινός Α., 1998 ) Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας Ο Αυτόνομος Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας (Α.Ο.Ε.Κ.), ή απλά Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας (Ο.Ε.Κ.) όπως καθιερώθηκε να λέγεται αργότερα, ιδρύθηκε το 1954 ως ΝΠ∆∆, εποπτευόμενο από το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης. Με βασικό άξονα την αναπαραγωγή και συντήρηση του εργατικού δυναμικού µέσω της κατοικίας και μάλιστα της ιδιόκτητης κατοικίας, σκοπός του Ο.Ε.Κ. είναι η παροχή κατοικίας στους εργατοϋπαλλήλους της χώρας. Συγκεκριμένα δικαιούχοι για τις στεγαστικές παροχές του Ο.Ε.Κ. είναι εργάτες ή υπάλληλοι, εφόσον είναι ασφαλισμένοι σε οργανισμό κύριας ασφάλισης μισθωτών, καταβάλλουν εισφορές υπέρ Ο.Ε.Κ., καλύπτουν τις βασικές ασφαλιστικές και λοιπές προϋποθέσεις για στεγαστική συνδρομή από τον

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 47-

179

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

180

Ο.Ε.Κ. και δεν έχουν στην κατοχή τους ιδιόκτητη κατοικία. Οι πόροι του Ο.Ε.Κ. προέρχονται από τις εισφορές των εργαζόμενων και των εργοδοτών τους συνδέοντας άμεσα την εργασία µε τις παροχές. Ο Ο.Ε.Κ. είναι το βασικό όργανο άσκησης στεγαστικής πολιτικής στην Ελλάδα. Εκτός από την παροχή δανείων για αγορά ή ανέγερση νέας κατοικίας, δανείων για την επισκευή, επέκταση ή αποπεράτωση υφιστάμενης κατοικίας, την επιδότηση ενοικίου, την υλοποίηση ειδικών προγραμμάτων για ακριτικές περιοχές ή περιοχές που επλήγησαν από φυσικές καταστροφές, ο Ο.Ε.Κ. πραγματοποιεί προγράμματα παροχής έτοιμης κατοικίας και σε αυτόν αντιστοιχεί το μεγαλύτερο μέρος της κρατικής οικοδομικής δραστηριότητας στον τομέα της κατοικίας. Ο Ο.Ε.Κ. έχει κατασκευάσει περίπου 600 συγκροτήματα κατοικίας σε όλη την επικράτεια της χώρας µε περισσότερα από 50.000 κατοικίες. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 27)

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στον Πίνακα 2 καταγράφονται τα συγκροτήματα εργατικής κατοικίας του Ο.Ε.Κ. µε βάση τον αριθμό μελέτης τους. Ο πίνακας περιλαμβάνει όσα στοιχεία ήταν δυνατόν να συγκεντρωθούν από τα αρχεία των σχεδίων που είχαμε στη διάθεσή µας, χρειάζεται όμως περαιτέρω έρευνα για να συμπληρωθεί πλήρως. Ορισμένα από τα συγκροτήματα αποτελούν πρακτικά τμήματα ενός ευρύτερου οργανωμένου οικισμού του Ο.Ε.Κ. και διακρίνονται µόνο ως προς το ότι υλοποιήθηκαν µε βάση ανεξάρτητη μελέτη και ενδεχομένως σε διαφορετική χρονική περίοδο. Έτσι, για παράδειγμα εμφανίζονται τρία συγκροτήματα µε το όνομα «Ν. Φιλαδέλφεια Ι» τα οποία αποτελούν επιμέρους ενότητες ενός ενιαίου συνόλου. Κάποιες από τις μελέτες δεν πραγματοποιήθηκαν (πχ. Κηφισιά ΙΙ) και το πολυώροφο συγκρότημα Μεταμόρφωση ΙΙ δεν υφίσταται πλέον από την περίοδο της κατασκευής της Αττικής οδού. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 12-13)

181

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

182

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

183

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

184

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[98],[99] Αιγάλεω

[104] Μαρούσι, ΟΕΚ

185 [100] Μεταμόρφωση

[103] Πολυκατοικία, Ασύρματος [101],[102] Ρέντης

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

186 [106],[107] Μαρούσι

[108] Μεταμόρφωση

[105] Μενίδι [109],[110] Ολυμπιακό χωριό

[115] Λυκόβρυση

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

187

[111],[112],[113],[114] Άνω Λιόσια

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

(Εικόνες 98-115) Κτηματική - Κατασκευαστική «ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ» Α.Ε.

188

Η Κτηματική - Κατασκευαστική «ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ» Α.Ε. ιδρύθηκε ως θυγατρική της Κτηματικής Τράπεζας το 1973, ενώ από το 2000 οι μετοχές της ανήκουν στην Εθνική Ακινήτων Α.Ε.. Είναι κατασκευαστική οικοδομική εταιρεία και αντικείμενό της είναι η οικιστική ανάπτυξη Ζωνών Ενεργού Πολεοδομίας (ΖΕΠ) (Αραβαντινός, 2007: 400). Η ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ έχει υλοποιήσει δύο προγράμματα πρώτης κατοικίας, ένα στη ΖΕΠ Ξάνθης και ένα στη ΖΕΠ Κομοτηνής. Βασικός στόχος των προγραμμάτων αυτών είναι η ανάπτυξη της Θράκης και η ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή. Τα συγκροτήματα κατασκευάστηκαν σε έκταση που αποκτήθηκε µ ε αναγκαστική απαλλοτρίωση για λόγους δημόσιου συμφέροντος από το δημόσιο το 1979. Η εταιρεία δεν σχεδιάζει κοινωνική κατοικία, αλλά κατοικία που ανταγωνίζεται την εμπορική κατοικία µε κριτήρια κερδοφορίας (Πατρίκιος, 2009). Έμφαση δίνεται στην ποιότητα του αρχιτεκτονικού προϊόντος, του αστικού περιβάλλοντος και των κοινωνικών υποδομών. Οι κατοικίες που παράγονται προορίζονται για εύπορα στρώματα της περιοχής και για επαναπατρισμένους Έλληνες μετανάστες. Ωστόσο, λόγω της απόστασης των συγκροτημάτων από το κέντρο της πόλης και της κακής

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

σύνδεσης µε αυτό, οι κατοικίες εγκαταλείπονται από τους αρχικούς ιδιοκτήτες και δίνονται μαζικά σε μετανάστες πρόσφυγες από την πρώην ΕΣΣ∆. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 27) Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης Η Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης (∆.Ε.Π.Ο.Σ.) ιδρύθηκε το 1976 ως ΝΠΙ∆ εποπτευόμενο από το ΥΠΕΧΩ∆Ε46, μετατράπηκε το 1997 σε ΑΕ και καταργήθηκε το 2010. Αντικείμενο της ∆.Ε.Π.Ο.Σ. είναι η κατασκευή και προσφορά κατοικίας, αυτοτελούς οικοδομής ή διαμερίσματος, χαμηλής τιμής σε χαμηλά και μεσαία εισοδηματικά στρώματα. Εκτός από την παροχή νέας κατοικίας, αντικείμενο της ∆.Ε.Π.Ο.Σ. είναι η εξασφάλιση κοινωφελών δικτύων, υποδομών και κάθε είδους παροχών που διαμορφώνουν ένα ολοκληρωμένο πολεοδομικό περιβάλλον. Επίσης η επιχείρηση έχει ως αντικείμενο την υλοποίηση παρεμβάσεων ανάπλασης σε υφιστάμενες περιοχές κατοικίας. Οι πόροι της προέρχονται από την εκμετάλλευση των ακινήτων που διαχειρίζεται. Η πρόσβαση σε γη για την κατασκευή νέων οικιστικών συγκροτημάτων γίνεται µε αναγκαστικές απαλλοτριώσεις. Η ∆.Ε.Π.Ο.Σ. έχει υλοποιήσει οικιστικά έργα στη Αθήνα στις περιοχές της Νέας Φιλαδέλφειας και του Ταύρου, στην Καλαµίτσα Καβάλας και στην Κυνουρία Αρκαδίας για απόδημους Έλληνες («Αρκαδικό χωριό»). Η

189

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

λειτουργία της ∆.Ε.Π.Ο.Σ. ήταν σχετικά περιορισμένη συγκριτικά µε τις διακηρυκτικές προθέσεις της κεντρικής διοίκησης, ενώ σε πολλές περιπτώσεις εμφανίστηκαν σοβαρά προβλήματα στην υλοποίηση των προγραμμάτων της και στη διαχείριση των πόρων της. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 28) Υπηρεσία Αποκατάστασης Σεισμοπλήκτων

190

Η Υπηρεσία Αποκατάστασης Σεισμοπλήκτων (Υ.Α.Σ.) υπάγεται σήμερα στο Υπουργείο Μεταφορών και Δικτύων και έχει ως αντικείμενο τη συμβολή στη στεγαστική αποκατάσταση πληγέντων από σεισμούς, πλημμύρες, κατολισθήσεις και πυρκαγιές. Για την προσωρινή στέγαση των πληγέντων κατασκευάζει λυόµενους οικισμούς αλλά και μόνιμες κτιριακές κατασκευές, όπως π.χ. στο Δήμο Κερατσινίου-Δραπετσώνας για τη στέγαση των σεισμοπλήκτων προσφυγικών πολυκατοικιών του οικισμού «Καππαδοκία» της περιοχής Αγίου Διονυσίου. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 28) Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Οι υπηρεσίες του σημερινού Υπουργείου Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Υ.Π.Ε.Κ.Α.), έχουν επίσης ασχοληθεί µε ζητήματα στέγασης ειδικών κοινωνικών ομάδων, π.χ.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

τσιγγάνοι, πυρόπληκτοι, σεισμόπληκτοι, παλιννοστούντες, κτλ. χωρίς ωστόσο να επιδεικνύουν σημαντικό έργο. Περιστασιακά έχουν προωθήσει προγράμματα δημιουργίας μόνιμων ή προσωρινών κατοικιών για τις ομάδες αυτές. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 28) Σύμφωνα με μια μελέτη του Εργατικού Κέντρου Παραγωγικότητας, το 1940, το 1/3 των σπιτιών των ελληνικών οικογενειών ήταν κατοικίες ενός δωματίου και άλλο 1/3 περίπου ήταν δύο δωματίων. Επακολούθησαν περίοδοι σεισμών αλλά και μαζικής αστυφιλίας και οι συνθήκες στέγασης, αντί να βελτιώνονται με τη είσοδο στο δεύτερο μισό του αιώνα, χειροτέρευαν ακόμη περισσότερο. Για παράδειγμα, η πυκνοκατοίκηση κατά δωμάτιο, από 1,8 άτομα που ήταν το 1940, αυξήθηκαν σε 2,2 το 1953. (Σαπουνάκης Α., 199815)

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 51

191

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

192

3 Κοινωνική Στέγαση σε Επίπεδο Πόλης

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Ο βασικός λόγος που αποφάσισα να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα είναι η διαπίστωση πως το χέρι του αρχιτέκτονα πολλές φορές σχεδιάζει απλώς «κουτάκια» (κελύφη), χωρίς να λαμβάνει υπ’ όψιν του και το συσχετισμό τους με τον περιβάλλοντα χώρο (φύτευση, υπαίθριος χώρος, πεζοδρόμια κλπ), κι αυτό είναι θλιβερό, ειδικά όταν πρόκειται για το σχεδιασμό μιας τόσο ευαισθητοποιημένης και ανθρώπινης κατοικίας όπως θα έπρεπε να είναι η κοινωνική. Η κοινωνική εισφορά της αρχιτεκτονικής υποβαθμίζεται και το αποτέλεσμα; Ένας δυστυχισμένος άνθρωπος, φυλακισμένος σε «επιμελώς» και «άρτια» σχεδιασμένα κουτιά. Κι αυτό μπορεί να αποδειχθεί και να γίνει κατανοητό μέσα από την προσπάθεια ανάλυσης του κτιρίου σε επίπεδο πόλης, όπως εσείς την ορίζετε και αποφάσισα να κάνω έπειτα από τη συζήτηση που είχαμε, δηλαδή την παρουσίαση της γύρω περιοχής και της κατάστασης της φύτευσης και των δικτύων, της μορφολογικής ανάλυσης του ίδιου του κτιρίου, της επιλογής των υλικών του και της κοινωνικής διάστασης μιας τέτοιας κατοικίας. Παρακάτω θα προσπαθήσω να αναλύσω δύο παραδείγματα κοινωνικής κατοικίας, τα προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας και τις εργατικές κατοικίες στη Νέα Φιλαδέλφεια, ώστε να γίνει φανερό πως ο σχεδιασμός των κοινωνικών κατοικιών μέχρι σήμερα δεν είναι καθόλου «κοινωνικός», αλλά αντιθέτως κάνει τον άνθρωπο να νιώθει ασήμαντος, ανίσχυρος και απομονωμένος. (Εικόνα 116)

193

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

194

[116] Ο άνθρωπος «φυλακισμένος» σε αδόμητους υπαίθριους χώρους, αδιαμόρφωτες επιφάνειες, «άρτια» σχεδιασμένα κουτιά.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Όπως λέγαμε και προηγουμένως, η βαθιά κοινωνική αλλαγή, η ανταλλαγή πληθυσμών με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) είχε ως αποτέλεσμα τη δυσκολία απορρόφησης των προσφύγων που κατέκλυσαν τα αστικά κέντρα της Ελλάδας στην παρεχόμενη κρατική στέγη. Τη δεκαετία του ’20, λοιπόν, έχτισαν τις δικές τους παράγκες, δηλαδή ευτελείς κατασκευές οριακής λιτότητας. Εδώ, λοιπόν, έχουμε μια στοιχειώδη αρχιτεκτονική που δημιουργείται κάτω από ιδιαίτερα σκληρούς περιορισμούς. Ο νεοκλασικισμός τώρα δεν είναι πια απαραίτητος – έχει μεταναστεύσει στην πομπώδη επίσημη αρχιτεκτονική, όπου και θα παραμείνει. Η κοινωνία γενικά πλέει σε μια πολυμορφική ανεκτικότητα, προετοιμάζοντας το έδαφος για την επιβολή μιας νέας τάξης, εκείνης του μοντέρνου κινήματος. Οι παράγκες εκφράζουν έτσι την κατασκευαστική ειλικρίνεια που δείχνει απαλλαγμένη από οποιαδήποτε άνωθεν επιρροή. Με αυτούς τους όρους, στα μάτια των διανοούμενων του ’30 η παράγκα μετατρέπεται σε επαναστατική πράξη με αμιγή ελληνικό χαρακτήρα. (Φιλιππίδης Δ., 2001: 86) (Εικόνες 117-120) [117],[118],[119],[120] Άρης Κωνσταντινίδης, Έγχρωμα σκίτσα από προσφυγικές παράγκες

195

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Προσωπικά με ενδιαφέρει και θεωρώ πως είναι πιο χρήσιμο να εξετάσω παραδείγματα κοινωνικής κατοικίας από το 1930 και έπειτα, την περίοδο έναρξης κατασκευής πιο προσεγμένων κατοικιών, για τη διεξαγωγή του συμπεράσματος που επιθυμώ.

196

- Αν θέλουμε να μιλήσουμε αναλυτικότερα για την αρχιτεκτονική της εποχής εκείνης, θα λέγαμε πως το μικροαστικό σπίτι – ακανόνιστο, υβριδικό, ευρηματικό – εκπέμπει μια λάμψη πρωτοτυπίας και πρόκλησης απέναντι στην αναγκαιότητα. Έτσι θα το βρει η δεκαετία του ’30. (Φιλιππίδης Δ., 2001: 88) Σε ένα πρώτο επίπεδο θα μπορούσε κανείς να δει την Αθήνα, αν όχι την Ελλάδα συνολικά, σαν τον παράδοξο τόπο του μοντερνισμού μέσα στη λεγόμενη μεταμοντέρνα εποχή. Κι αυτό γιατί δεν υπάρχει άλλη πρωτεύουσα όπου να μπορεί να βρει μια τόσο πλατιά αποδοχή η μοντέρνα αρχιτεκτονική, τόσο ως λειτουργικό πρόγραμμα όσο και ως μορφολογική γλώσσα. Η Αθήνα είναι η κατ’ εξοχήν μοντέρνα πόλη, με την έννοια ότι η πρότυπη νεοκλασική πόλη του 19ου αιώνα σταδιακά αντικαταστάθηκε και επεκτάθηκε, μετά τις αρχές της δεκαετίας του 1950, από μια εξίσου καθορισμένη μοντέρνα τυπολογία. Μια

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

τυπολογία που εξακολουθεί να παράγεται σήμερα με τα ίδια σχεδόν σχήματα όπως και στη δεκαετία του 1930. (Frampton K, 1980: 14) - Όταν εισβάλει το μοντέρνο κίνημα στα τέλη της δεκαετίας του ’20, θα βρει από τη μία μεριά έναν έντονο εκλεκτικισμό και από την άλλη την υγιή αντίδραση των προσφυγικών στρωμάτων. Κατά συνέπεια το μικροαστικό σπίτι διαφοροποιείται. Από τη μία μιμείται τα πλουσιότερα σπίτια των μεσοαστών, προσαρμόζοντας τα στοιχεία τους σε μικρότερη κλίμακα, ενώ από την άλλη αναπαραγάγει την «απαράδεκτη αθλιότητα» της προσφυγιάς. Σύμφωνα με τις ιδεαλιστικές του επιταγές, το μοντέρνο κίνημα θα προσπαθήσει να εξαλείψει τις παράγκες ως κοινωνικό στίγμα. Όμως αυτό δεν θα το εμποδίσει να καλύψει ταυτόχρονα τις ανάγκες των μικροαστικών στρωμάτων, δανείζοντας σε αυτά τους μορφολογικούς τους κώδικες. Έτσι θα προκύψει ένας αντίστοιχος «λαϊκός μοντερνισμός». Τα μονώροφα – διώροφα μικροαστικά σπίτια του ’30 ικανοποιούν ταυτόχρονα δύο απαιτήσεις: Συνεχίζουν την παράδοση των παλαιότερων μικροαστικών σπιτιών (επαναλαμβάνοντας δηλαδή τις συμμετρίες των εκλεκτιστικών τάσεων) και συνάμα δηλώνουν τη συμμετοχή τους στη «νέα αρχιτεκτονική» με την κατάργηση του διακόσμου και της τριαδικής οργάνωσης

197

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

της πρόσοψης (βάση-κορμός-στέψη). (Φιλιππίδης Δ., 2001: 88) Η αναγκαστική απλοποίηση των βασικών κανόνων σύνθεσης του μοντέρνου κινήματος στις όψεις – με έκκεντρη ή αξονική τοποθέτηση του «έρκερ» (προεξοχής), πλαισιωμένου από εξίσου προβλέψιμους εξώστες και ανοίγματα – προσδίδει στα μέτωπα των δρόμων ένα πειθαρχημένο διάλογο ανάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο επίπεδο των όψεων. (Φιλιππίδης Δ., 2001: 88)

198

- Πιστεύω πως θα σε βοηθήσει να εντοπίσουμε την επιρροή διεθνών προτύπων στο σχεδιασμό της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, πράγμα που για να το πετύχουμε πρέπει οπωσδήποτε να σταθούμε σε τρία τουλάχιστον σημεία (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 59): α. Το πρώτο πρότυπο προέρχεται από την παράδοση των Αγγλικών κηπουπόλεων των αρχών του 20ου αιώνα, μια περίοδος κατά την οποία η μεγάλη ανάπτυξη των πόλεων γέννησε την επιστήμη της πολεοδομίας καθώς και νέες προτάσεις για την εξέλιξη και την οργάνωση της πόλης. Η «Κηπούπολη» του Ebenezer Howard περιλάμβανε χώρους πρασίνου και χαμηλή δόμηση. Η «Γραμμική Πόλη» του Arturo Soria y Mata προσπάθησε να επιλύσει το πρόβλημα της κυκλοφορίας και των υποδομών. Οι θεωρίες του αυστριακού αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Camillo Sitte εστίασαν στην οργάνωση του δημόσιου

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

χώρου της πόλης και στη σχέση του με τα υπόλοιπα κτίρια, ούτως ώστε να δημιουργηθεί ένα αρμονικό περιβάλλον. Η «Βιομηχανική Πόλη» του Tony Garnier στηρίχθηκε στην κοινωνική διάσταση της σύγχρονης πόλης και στόχευε στη μέγιστη ικανοποίηση των υλικών, αλλά και των ηθικών αξιών. Ο Hendrik Petrus Berlage έδινε έμφαση στη δημιουργία υπαίθριων χώρων και στο χαμηλό ύψος των κτιρίων. (Ζιρώ Ο./Πετρίδου Β., 2015: 174-175) Το πρότυπο αυτό εφαρμόστηκε στον πολεοδομικό, κυρίως, σχεδιασμό συνοικισμών του μεσοπολέμου όπως είναι, μεταξύ άλλων, η Ν. Σμύρνη και η Ν. Φιλαδέλφεια και φαίνεται να επανέρχεται σε ισχύ σε οικισμούς που σχεδιάστηκαν για τον Ο.Ε.Κ. πολύ πιο πρόσφατα, στο Μενίδι, τα Α. Λιόσια αλλά και τα δύο μεγάλα συγκροτήματα του Ηλιακού και του Ολυμπιακού χωριού. (Εικόνες 121-122)

[121],[122] Προτάσεις για τις κηπουπόλεις του μέλλοντος

199

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

200

β. Το πρότυπο που επηρέασε το σχεδιασμό των πολυκατοικιών του μεσοπολέμου έχει προέλευση από την σχολή του Bauhaus και γενικότερα τον ηρωικό μοντερνισμό των CIAM του μεσοπολέμου. Ένα συγκρότημα που περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά της σχολής Bauhaus, δηλαδή την αισθητική της βιομηχανικής παραγωγής, τη λειτουργική και απλή μορφή και την κυριαρχία των γεωμετρικών μορφών και δυναμικών όγκων (Ζιρώ Ο./Πετρίδου Β., 2015: 233-234), είναι εκείνο των Αγίων Αναργύρων στον Πειραιά καθώς και τα προσφυγικά στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Όσον αφορά τα CIAM έπειτα το πέρας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, είχαν ως κεντρικό μέλημα την ανύψωση της αρχιτεκτονικής σε θεμελιώδη δραστηριότητα του ανθρώπου με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών του. Η βασική θεματολογία ήταν η σύγχρονη τεχνολογία και οι συνέπειές της, η τυποποίηση στην αρχιτεκτονική, η οικονομία, η πολεοδομία, η εκπαίδευση των νέων, οι σχέσεις της αρχιτεκτονικής με την κρατική εξουσία και οι επιδράσεις στην υλοποίησή της και η απομάκρυνση της αρχιτεκτονικής από τον ακαδημαϊσμό της μορφής. Οι δύο βασικοί πόλοι των συζητήσεων ήταν η πόλη και η οργάνωση-συγκρότησή της και η κατοικία, ως βασικός πυρήνας οργάνωσης της πόλης, και η τυποποίησή της. (Ζιρώ Ο./Πετρίδου Β., 2015: 233-234) Ο σχεδιασμός της Στέγης Πατρίδος καθώς και των προσφυγικών της

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

λεωφόρου Αλεξάνδρας έχουν επηρεαστεί από τη θεματολογία και τους στόχους των συνεδρίων. (Εικόνες 123-124)

[123],[124] Πρότυπα από τη σχολή Bauhaus

γ. Τα πρότυπα της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης στην Ευρώπη ακολούθησαν μερικές από τις βασικές αρχές του Μοντέρνου Κινήματος χωρίς όμως τον αντίστοιχο οραματικό τους χαρακτήρα, την προσπάθεια δηλαδή για οργανωμένο σχεδιασμό της πόλης και τη δημιουργία αυτοτελών συνοικιών. Ξεχωριστή θέση σε σχέση με αυτά τα πρότυπα έχουν τα δύο «πρότυπα» χωριά που έφτιαξε ο ΟΕΚ, το Ηλιακό και το Ολυμπιακό. Συνιστούν ουσιαστικά αυτοτελείς οικισμούς στην περιφέρεια της σύγχρονης πόλης της Αθήνας το Ηλιακό, και εντελώς ξεχωρισμένο απ’ αυτήν αλλά και από άλλους υπάρχοντες οικισμούς, το Ολυμπιακό. Ιδιαίτερα το τελευταίο, δείγμα όψιμο μιας πολιτικής παραγωγής πόλεων δορυφόρων που ανέδειξε ήδη την δεκαετία του ΄70 τα αδιέξοδά της, αποτελεί μια εξαιρετικά προβληματική αστική περιοχή, ένα γκέτο υπνωτήριο, όπου οι κοινόχρηστοι εξοπλισμοί, εγκαταστάσεις και κτίρια βρίσκονται σε παρακμή αν όχι σε απόλυτη αχρηστία. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 61)

201

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

3.1

202

Η περίπτωση των προσφυγικών της

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

λεωφόρου Αλεξάνδρας

203

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

204

- Ήρθε η ώρα να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι και με βάση τα όσα με συμβουλεύσατε να περάσουμε στην πιο χαρακτηριστική περίπτωση προσφυγικού συνοικισμού που οικοδομείται από το κράτος, η οποία είναι το συγκρότημα των οκτώ τριώροφων προσφυγικών πολυκατοικιών στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας16 που οικοδοµήθηκε μεταξύ των ετών 1933-1935, βάσει σχεδίων των αρχιτεκτόνων Κίμωνα Λάσκαρι και Δημητρίου Κυριακού, µε στόχο τη στέγαση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τη μετεγκατάστασή τους από τις πρόχειρες παραγκουπόλεις που είχαν στηθεί.17 Ιδού λοιπόν η γενική κατάσταση: Οι πρώτες τέσσερις πολυκατοικίες σχεδιάστηκαν από τον Δημήτριο Κυριακού και οι υπόλοιπες τέσσερις (στο βάθος) από τον Κίμωνα Λάσκαρι, ο οποίος συγκαταλεγόταν στους αρχιτέκτονες του κτιρίου της Τραπέζης της Ελλάδας στην Πανεπιστημίου, ενώ είχε θητεύσει στο γραφείο του διάσημου Ελβετού Λε Κορμπυζιέ.18

https://sinialo.espiv.net/

https://www.ethnos.gr/

https://www.tovima.gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Το συγκρότημα, συνολικής επιφάνειας 11.000 τ.μ., που ολοκληρώθηκε το 1935 από την Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως, αποτελείται από 228 διαμερίσματα, εκ των οποίων τα 51 κατοικούνται από ιδιώτες και το καθένα είχε κατά μέσον όρο 45 τ.μ., και θεωρείται εξέχον δείγμα του κινήματος Bauhaus, όπως προαναφέραμε.19 Η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου το 2003 αγόρασε 140 διαμερίσματα, ενώ 40 απαλλοτριώθηκαν από το τότε ΥΠΕΧΩ∆Ε. Στα σχέδια που είχαν εκπονηθεί προβλεπόταν η κατεδάφιση των έξι κτηρίων, η οποία ακυρώθηκε από το ΣτΕ έπειτα από προσφυγή των κατοίκων των Αμπελοκήπων, των τοπικών και επιστημονικών φορέων.20 Στις αρχές του 2007, τα 90 διαμερίσματα εξακολουθούσαν να κατοικούνται, ενώ τα υπόλοιπα είχαν περιέλθει στο Δημόσιο με εξαγορά, εν όψει ανάπλασης της ευρύτερης περιοχής του γηπέδου του Παναθηναϊκού Α.Ο.21 Στα τέλη Νοέμβρη του 2008 τα κτήρια κηρύχθηκαν διατηρητέα μνημεία από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεώτερων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού.22

https://www.sadas-pea.gr/

http://www.eie.gr/

https://www.sadas-pea.gr/

205

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Ξεκινώντας από το περιβάλλον, οι αδόμητοι χώροι γύρω από τα κτίρια ξεπερνούν τα 10 στρέμματα. Θα πρέπει να λυθούν διάφορες εκκρεμότητες και να γίνει τοπικό ρυμοτομικό σχέδιο προκειμένου αυτές οι εκτάσεις να οργανωθούν και να διαμορφωθούν πεζόδρομοι, χώροι άθλησης και πρασίνου, παιδικές χαρές και ό,τι άλλο επιλεγεί. Σηµειωτέον πως τέτοια οργάνωση δεν είχε ποτέ επιτευχθεί ούτε καν την εποχή που καθένα από τα διαμερίσματα φιλοξενούσε ακόμη και πολυμελείς οικογένειες.23 206

[125] Συγκρότημα προσφυγικών πολυκατοικιών στη λεωφόρο Αλεξάνδρας

https://www.ethnos.gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Όσον αφορά την πολεοδομική οργάνωση, εφαρμόζονται οι αρχές του Μοντέρνου Κινήματος του Μεσοπολέμου.24 Πρόκειται δηλαδή, για απλά και λιτά παραλληλεπίπεδα κτίρια, που διατάσσονται επάλληλα μεταξύ τους και παράλληλα προς τον άξονα της λεωφόρου.25 (Εικόνα 125) Την εποχή της κατασκευής τους, καθώς και τα επόμενα χρόνια, η έλλειψη σχεδιασμού του υπαίθριου χώρου αποτελεί ένα οικονομικό και κοινωνικό επακόλουθο. Η έλλειψη των χωρικών ορίων αλλά και η αδιαμόρφωτη επιφάνεια δαιμονοποιεί το χώρο των κατοικιών, ικανοποιώντας μεγάλη μερίδα της κοινωνίας για τον αποκλεισμό και την διαφοροποίηση των προσφύγων από τους γηγενείς. (Παπανδρέου Ε., 2011: 25) - Αρχιτεκτονικά, μιλάμε για αυστηρά ωφελιμιστικά κτίρια, στη γραμμή του γερμανικού φονξιοναλισμού. Οι τριώροφες πολυκατοικίες του τύπου των στοίχων, μορφολογίας του Μοντέρνου Κινήματος, είναι κατασκευασμένες με μικτό σύστημα, τοιχοποιία από λιθοδομή και πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα.26 (Εικόνες 126-127)

http://www.monumenta.org/

https://www.ethnos.gr/

http://www.monumenta.org/

207

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

208

[126],[127] Σημερινές απόψεις

Επί δεκαετίες το μοναδικό στοιχείο «διακόσμησης» ήταν τα ίχνη από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών του 1944 και πολύχρωμα υφάσματα απλωμένα στους μικρούς πανομοιότυπους εξώστες.27 27

http://www.eie.gr/archaeologia/gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

«Οι λιτές γεωμετρικές όψεις και οι στατικοί όγκοι, με κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά τα συνεχή υαλοστάσια των κλιμακοστασίων, τους ρυθμικά επαναλαμβανόμενους εξώστες παραπέμπουν στον αυστηρό πρωτομοντερνισμό του Bauhaus». (Παναγάκος Β., 2019) (Εικόνα 128)

[128]

209

- Με τα χρόνια, τα κτίρια που στέγασαν εκατοντάδες οικογένειες προσφύγων εγκαταλείφθηκαν. Οι Μικρασιάτες είχαν ενταχθεί πια στην ελληνική κοινωνία και είχαν αρχίσει να ευημερούν, οπότε αρκετοί μετακόμισαν σε πιο άνετα διαμερίσματα. Σήμερα τα 137 από τα 228 διαμερίσματα ανήκουν στο δημόσιο και είναι εγκαταλελειμμένα. Σε αρκετά ζουν μετανάστες, οικονομικοί μετανάστες, τοξικομανείς αλλά και μέλη του

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

«αντιεξουσιαστικού» χώρου. Οι απόγονοι των προσφύγων είναι 51 οικογένειες.28 Εξωτερικά βρίσκονται σε άθλια κατάσταση. Παρουσιάζουν φθορές αναστρέψιμες, κυρίως στα επιχρίσματα, στα κλιμακοστάσια και τους εξώστες, λόγω φθορών του οπλισμένου σκυροδέματος, και στα κουφώματα.29 (Εικόνες 129-132) - Πάμε τώρα να εξετάσουμε το κάθε διαμέρισμα ξεχωριστά: 210

[129],[130],[131],[132] Λεπτομέρειες του συγκροτήματος

Το συνολικό καθαρό εμβαδό της κατοικίας είναι 41,6 τ.μ., εκ των οποίων 40% ήταν αφιερωμένο στους χώρους διημέρευσης και το υπόλοιπο στους βοηθητικούς χώρους, το διάδρομο και το υπνοδωμάτιο. (Εικόνες 133-136)

http://www.mixanitouxronou.gr/

http://www.monumenta.org/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Δεδομένου ότι προοριζόταν πολλές φορές για παραπάνω από 2 άτομα θα λέγαμε με βεβαιότητα πως δεν ήταν αρκετό. Η ιδεολογική διάσταση και η πολιτική λειτουργία της διάδοσης της ιδιοκατοίκησης και της αποκατάστασης των προσφύγων ως «αξιοπρεπών» ιδιοκτητών στις πόλεις τονίστηκε πολλάκις ήδη κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου. (Λεοντίδου Λ., 2013: 235) «Στην ιδρυτική του διατύπωση το αίτημα για την ελάχιστη κατοικία είναι κατεξοχήν πολιτικό. Διεκδικεί την εξασφάλιση του στοιχειώδους, το ελάχιστο αναγκαίο για την ανθρώπινη διαβίωση ενδιαιτήματος», επισημαίνει Σοφία Βυζοβίτη.

211

[133],[134],[135],[136] Κατόψεις διαμερισμάτων, τύπος α’ και β’, διαχωρισμός χώρων ύπνου και διημέρευσης

«Η ελάχιστη κατοικία δεν αποτελεί αρχιτεκτονικό μέτρο λιτότητας, αλλά έναν προνομιακό τρόπο κατοίκησης. Είναι ένας μετριόφρων, αλλά λειτουργικός ιδιωτικός χώρος, που εκφράζει μία απελευθερωτική ισότητα», υποστήριζε και ο Karel Teige (1932), αλλά η αξιοπρεπής διαβίωση στην περίπτωσή μας φαντάζει άγνωστη.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Βλέπω πως τα κλιμακοστάσια, σε συνδυασμό με τα μικρά μπαλκόνια που τα πλαισιώνουν, και η απόληξη του κλιμακοστασίου με τους βοηθητικούς κοινόχρηστους χώρους στο δώμα είναι τα βασικά στοιχεία που αρθρώνουν την κτιριακή μονάδα την 6 κατοικιών γύρω από τον άξονα της κατακόρυφης κίνησης στο κτίριο και την αναδεικνύουν σε βασικό στοιχείο επανάληψης. (τυποποίηση) (Εικόνες 137-141)

212

[137] Όψη προσφυγικών πολυκατοικιών

[138],[139] Κάτοψη και τομή, τύπος α’

[140],[141] Κάτοψη και τομή, τύπος β’

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Η αδιάφορη ομοιομορφία και επανάληψη των τύπων, όψεων και, κατ’ επέκταση, κτιρίων του συνοικισμού (Γλήνου Κ., 199830) αποτελεί απόδειξη του ότι «οι οπαδοί της ομοιομορφίας αναντίρρητα προχώρησαν αποστερώντας τη σύγχρονη ζωή από την παράδοση της ιδιαιτερότητας, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. Μαζική επικοινωνία, μαζική παραγωγή, μαζική εκπαίδευση είναι το σήμα των σύγχρονων κοινωνιών μας, καπιταλιστικών ή σοσιαλιστικών, αφού και οι δύο μοιάζουν σε αυτό το σημείο.» (Hassan Fathy, 1976) (Εικόνες 142-143) 213

[142],[143] Τα μικρά και επαναλαμβανόμενα μπαλκόνια των διαμερισμάτων 30

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 252

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

214

- Θα μου επιτρέψεις να κλείσω με μια βασική επισήμανση: Παρόλο που η σημερινή εικόνα των κτιρίων είναι αυτή της κατάρρευσης, οι πολυκατοικίες αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά κέντρα του 20ου αιώνα στην Ελλάδα.31 Αναμφίβολα αποτελεί τοπόσημο με βαρύ ιστορικό, κοινωνικό και αρχιτεκτονικό φορτίο καθώς έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα 113 σημαντικότερα αρχιτεκτονικά μνημεία του προηγούμενου αιώνα. Η μετατροπή της περιοχής των Αμπελοκήπων σε βασικό τμήμα του αστικού ιστού οδήγησε συχνά σε προσπάθειες κατεδάφισης των γηρασµένων κτιρίων, ενώ είναι νωπές οι μνήμες από το σεντόνι που είχε κρύψει τις Προσφυγικές

http://www.mixanitouxronou.gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Πολυκατοικίες κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. 32

215

https://www.ethnos.gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

3.2

216

Η περίπτωση των εργατικών κατοικιών της

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Νέας Φιλαδέλφειας

217

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Ένα ακόμη παράδειγμα που επέλεξα να αναλύσω είναι το συγκρότημα εργατικών κατοικιών της Νέας Φιλαδέλφειας, το πρώτο μεγάλης κλίμακας έργο του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, ως προϊσταμένου της Υπηρεσίας Μελετών στον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ 1954-2012) από το 1955 έως το 1957. Κατά το διάστημα αυτό σχεδίασε και κατασκεύασε εργατικές πολυκατοικίες στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, στο Ηράκλειο Κρήτης κ.α.33 (Εικόνα 144)

218

[144] Συγκρότημα εργατικών κατοικιών στη Νέα Φιλαδέλφεια

- Στο κείμενό του που συνοδεύει τη δημοσίευση για τις εργατικές κατοικίες, ο Κωνσταντινίδης δέχεται ότι ο σημερινός αρχιτέκτονας πρέπει να «γίνεται και κοινωνιολόγος, για να συνθέσει όχι μονάχα ένα πλαστικό έργο, αλλά για να κατασκευάσει ένα δοχείο ζωής». Η κατοικία πρέπει να ικανοποιεί όλες τις ανάγκες του 33

https://www.sadas-pea.gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ανθρώπου – υλικές, συναισθηματικές, ψυχικές – οπότε «εντάσσεται πλαστικά μέσα στην πνευματικότητα του τοπίου και του φυσικού περιγύρου. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 284 - 285) - Πολύ ενδιαφέρουσα θεωρώ τη μεταφορά των αξιωμάτων αυτών στην πράξη, την οποία προσπάθησε να πετύχει με πολύ απλά και ανεπιτήδευτα μέσα: Ο υπαίθριος χώρος που βρίσκεται ανάμεσα στα κτίρια που είτε ανήκει στον φορέα παραγωγής του συγκροτήματος, είτε στον Δήμο είτε στο δημόσιο, αναδεικνύεται σε βασικό αντικείμενο σχεδιασμού και προσδιορίζει τη χωροθέτηση των κτιριακών όγκων ενώ περιλαμβάνει στις πιο πολλές περιπτώσεις και εξυπηρετήσεις υποστηρικτικές της κατοικίας. Στην περίπτωση αυτή οι πλατείες είναι οριακές λόγω της Εθνικής Οδού που ουσιαστικά διαχωρίζει τις κατοικίες. Έτσι στρέφονται προς το εσωτερικό του συγκροτήματος. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 240) - Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως στα περισσότερα συγκροτήματα του Ο.Ε.Κ., σε αντίθεση με τα προσφυγικά, είχε προβλεφθεί η ύπαρξη υπαίθριων χώρων (φύτευση, χώροι στάθμευσης χώροι-στάσεις ελεύθερου χρόνου, πλατείες, παιδικές χαρές), είτε χώρων όπως καταστήματα, αγορά, παιδικοί σταθμοί, εκκλησίες κλπ. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 167)

219

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στην περίπτωσή μας, πραγματοποιήθηκε η κατασκευή αγοράς και επιπλέον υπήρχε πρόβλεψη για ένα παιδικό σταθμό προς την πλευρά του άλσους της Νέας Φιλαδέλφειας.34 Οι δύο συγκλίνουσες κυκλοφοριακές αρτηρίες που την περιβάλλουν κατέστησαν πιο επιτακτική την ανάγκη δημιουργίας ανεξάρτητων αλλά συνεχομένων ελευθέρων στο εσωτερικό του οικισμού οδών, με τοπική μόνο κυκλοφορία τροχοφόρων και πεζοδρόμους.35

220

[145] Χωροταξική οργάνωση

http://domesindex.com/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Ως προς την οργάνωση των κτιριακών όγκων τώρα, πρόκειται για ένα συγκρότημα 6 διώροφων μονοκατοικιών σε στοίχους, σε 3 ζεύγη με εσωτερική κλίμακα. (Σταυρίδης Σ. κ.α., 2009: 77) (Εικόνα 145) Η γεωμετρική «καθαρότητα» του οριζόντιου και κατακόρυφου κανάβου μεταφέρεται και στη γενική διάταξη των όγκων στο τοπογραφικό. Η προσαρμογή των όγκων στις λοξές πλευρές δημιουργεί εσωτερικές αυλές με ασύμμετρες πλευρές. Μεγάλη προσοχή έχει δοθεί στην κατάτμηση των όγκων σε στοιχεία μικρού μήκους, τα οποία συνδυάζονται είτε υπό γωνία είτε με μικρές υποχωρήσεις. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 284 - 285)

[146] Εξωτερική άποψη των κατοικιών

221

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

222

- Προχωρόντας στο εξωτερικό των κατοικιών, οι τοίχοι τους (πλινθοδομή) σοβατίζονται και βάφονται με τα βασικά χρώματα: κόκκινο, κίτρινο, μπλε και λευκό. Ο σκελετός είναι κατασκευασμένος από μπετόν, μένει ανεπίχριστος και ακολουθεί έναν αυστηρό κάναβο που «προσδιορίζει τη μορφή των κατοικιών εσωτερικά και εξωτερικά». (Εικόνες 146) Τα κιγκλιδώματα στα μπαλκόνια σχεδιάστηκαν με τυποποιημένες μεταλλικές διατομές Τα ή Γ, προσφέροντας έτσι μια εντυπωσιακή μεταφορά στο σύγχρονο κατασκευαστικό ιδίωμα της παραδοσιακής ξύλινης μορφής του εξώστη. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 284 - 285) - Εσωτερικά, η γενική οργάνωση είναι ευκρινής. Ο οικισμός αποτελείτε από 210 τετραγωνικής κάτοψης, περίπου 64 τ.μ. το καθένα, και αντιστοιχεί σε δύο κατοικίες (χωρίζεται στη μέση). Τον ίδιο επιμερισμό ακολουθούν και οι ιδιωτικές αυλές. (Εικόνες 147-152) - Ανέφερα προηγουμένως για τα χρώματα των τοίχων και παρέλειψα να τονίσω πως το 1957 ο Α. Κωνσταντινίδης εγκαταλείπει τον Ο.Ε.Κ. με αφορμή μια σπουδαία, γι’ αυτόν, διαμάχη: αν έπρεπε η ελληνική αρχιτεκτονική να

[147] Όψη

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

είναι μονοχρωματική – δηλαδή λευκή – ή πολυχρωματική. Ο ίδιος υποστήριζε ότι η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι ουσιαστικά πολυχρωματική, όπως είδαμε και στο παράδειγμά μας, και ότι το γενικό ασβέστωμα επιβλήθηκε μεταγενέστερα εκ των άνω. Αφού τα παραδοσιακά κτίρια ήταν πολύχρωμα, άρα και τα σύγχρονα μπορούσαν εξίσου να ήταν πολύχρωμα. Ο ίδιος υποστήριζε πως «αφού κάτι ισχύει στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, δεν μπορεί παρά να ισχύει και για τη σύγχρονη». Πρόκειται για τις «αρχές» της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που ο ίδιος θεωρούσε ακλόνητες. Η αντιδικία ήταν βαθύτερη από την τυπική άγνοια των υπηρεσιακών παραγόντων που αντιμετώπιζε ο Α. Κωνσταντινίδης. Πρέπει να θυμηθούμε τη λευκότητα που επικρατούσε στην ελληνική αρχιτεκτονική των αρχών του αιώνα, η οποία συνεχίστηκε με τον κλασικισμό του Α. Μεταξά. Η λευκότητα είχε αποκτήσει συμβολική αξία και υπήρχε η πεποίθηση ότι ήταν η μόνη που ταίριαζε στο ελληνικό φως. Είχαν για τα καλά ξεχαστεί τα διδάγματα της γραφικής αρχιτεκτονικής του Τσίλλερ και τα χρώματα στους προσφυγικούς [148],[149] οικισμούς της Αθήνας. (Φιλιππίδης Δ., Κάτοψη ορόφου, Τομή 1984: 284 - 285)

223

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Θα κλείσω τώρα με το πιο σημαντικό: Τόσο αυτή όσο και οι περισσότερες περιοχές του Ο.Ε.Κ. δεν έχει την

[150] Γενική οργάνωση κάτοψης

[151] Τυπική Κάτοψη

224

[152] Εξώστες

κατάλληλη έκταση που θα επέτρεπε μια πλήρη και περιεκτική πολεοδομική σύνθεση. Τα συγκροτήματα εντάσσονται περισσότερο στον κάναβο των αστικών οικοπέδων, με τα οποία έρχονται σε ανοιχτή σύγκρουση,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

μια και δεν ακολουθούν τα συνηθισμένα στην Ελλάδα συστήματα δόμησης. Η ελεύθερη δόμηση, η κυριότερη ίσως επιταγή της μεταπολεμικής πολεοδομίας που εφαρμόστηκε στα συγκροτήματα του Ο.Ε.Κ., λειτούργησε τελικά με αρνητικό τρόπο: αντί να βοηθήσει την ένταξη των συγκροτημάτων στο περιβάλλον της πόλης, τα διαφοροποίησε έντονα σε σχέση με την υπόλοιπη δόμηση. Αντί να προσφέρει ένα ανώτερο περιβάλλον που να ικανοποιεί όλες τις ανθρώπινες ανάγκες, αντικατάστησε την ad hoc δόμηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, με μία «τάξη» και «οργάνωση» φτωχή σε περιεχόμενο. Αποτέλεσμα: τα συγκροτήματα αυτά, κακοσυντηρημένα και με ασυμπλήρωτες τις κοινόχρηστες λειτουργίες και τις εξωτερικές διαμορφώσεις, μετατράπηκαν γρήγορα σε «γκέτο» κοινωνικά. Σε αυτό συνέβαλε ότι η ελεύθερη δόμηση δεν εφαρμόστηκε σε κανενός άλλου επιπέδου κατοικία, οπότε ταυτίστηκε με πρόσφυγες (προπολεμικά) και με εργάτες (μεταπολεμικά) αποκτώντας έτσι ένα κοινωνικό στίγμα. Παρόλ’ αυτά, η πρωτοβουλία του Κωνσταντινίδη στον Ο.Ε.Κ. – που εκ των υστέρων έδειξε ότι απέτυχε «σαν ενότητα», όπως το επιζητούσε ο ίδιος – αποτέλεσε ένα λογικό πρότυπο αναφοράς για όλες τις μεταγενέστερες πολεοδομικές προσπάθειες για εργατική κατοικία. Μπορεί να μη σχεδιάστηκε ξανά κάτι ανάλογο με το συγκρότημα Ηρακλείου, το οποίο πειθαρχεί στην επανάληψη του τετράγωνου κανάβου σε κάτοψη και όψη,

225

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αλλά τουλάχιστον αποκλείστηκαν οι υπερβολές ορισμένων ξένων παραδειγμάτων, όπου ο άνθρωπος εκμηδενίστηκε μέσα σε κακέκτυπες παραλλαγές της Ville Radieuse. (Φιλιππίδης Δ., 1984: 284 - 285)

226

- Πριν κλείσουμε το κεφάλαιο αυτό, θα σου πρότεινα και μια αναφορά στην ανάγκη για αποκατάσταση των κτιρίων που χρησιμοποιούνται για κοινωνική στέγαση και θα σου εξηγήσω αμέσως γιατί: Οι αλλοιώσεις, τόσο σε μεμονωμένα κτήρια όσο και σε σύνολα, είναι κατ’ αρχήν αναστρέψιμες. Ιδιαίτερα στα μη επισκευασμένα κτήρια που απλά ερειπώνονται η αποκατάσταση είναι θέμα μελέτης και έρευνας των υλικών και των κατασκευαστικών μεθόδων του Μεσοπολέμου. Αποτελούν όχι μόνο ιστορικά τεκμήρια και σημεία αναφοράς της συλλογικής μνήμης, αλλά και σπίτια κτισμένα με ανθρώπινα μέτρα, με κύριο στοιχείο τη διατήρηση της κοινωνικότητας στις γειτονιές, που τόσο λείπει από όλες τις μεγάλες πόλεις ανά τον κόσμο. Ως προς την τυπολογία, έχουν ένα δικό τους ιδιαίτερο χαρακτήρα, που είναι αμέσως αναγνωρίσιμος και προσφιλής. Ως προς τη μέθοδο κατασκευής, είναι ενδεικτικά της εποχής του Μεσοπολέμου, όσον αφορά τις μέτριες κατασκευές και όχι τις πιο πολυτελείς. Είναι ακόμη χαρακτηριστικά της μετάβασης από τα παραδοσιακά υλικά και μεθόδους στο οπλισμένο σκυρόδεμα, αλλά και της μετάβασης από τα μικρά

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

συνεργεία μαστόρων στο σύστημα των εργολάβων και των πιο μαζικών κατασκευών. Είναι κτισμένα σε μια κρίσιμη καμπή της εξέλιξης του αστικού τοπίου. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι απαραίτητη η διατήρησή τους μέσα στο ολοένα και πιο απρόσωπο τοπίο της Αθήνας. Παρ’ ολ’ αυτά, σήμερα τα προσφυγικά κτήρια δέχονται ασφυκτικές πιέσεις από τη λαίλαπα της οικοδόμησης. Επιπλέον, δεν είναι σε όλους αμέσως εμφανής η σημασία της διατήρησής τους, αφού συχνά η έννοια ιστορικό κτήριο ταυτίζεται με τη νεοκλασική τυπολογία ή με την παλαιότητα και μόνο. Συχνά τα προσφυγικά αποτελούν τον εύκολο στόχο σε μια διαδικασία κατεδάφισης από εργολάβους και ιδιοκτήτες, όπως, παραδείγματος χάρη, τα προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας, που σώθηκαν χάρη στην αντίδραση της Σχολής Αρχιτεκτόνων και όλων όσων ενδιαφέρονται για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Ο επιθυμητός στόχος είναι να υπάρξει μια συνολική προστασία των αξιόλογων και καλά διατηρημένων περιοχών, οι οποίες είναι πάρα πολλές, αλλά και όλων των διαφορετικών κτηριακών τύπων. Τα προσφυγικά έχουν αξία ως σύνολο κτηρίων πρώτα από όλα και έπειτα ως μεμονωμένα κτήρια. Μαζί με αυτά χάνονται μνήμες, άνθρωποι, κοινωνικές δομές, γειτονιές, έθιμα. Είναι απαραίτητο να βοηθήσουμε όλοι στη

227

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

διαδικασία προστασίας και κατανόησης της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς μας.36

228

- Μιλάμε τόση ώρα για τα προβλήματα σε επίπεδο πόλης και κατοικίας, που απομακρύνουν τον άνθρωπο από την ικανοποίηση και την ευτυχία. Σίγουρα θα υπάρχει κάποια προοπτική στον ορίζοντα να αλλάξει αυτό. Ποιος, όμως, είναι εκείνος που ασχολείται με το σύνολο; Και σας το ρωτάω με αυτόν τον τρόπο, διότι όπως είδαμε το πρόβλημα είναι σίγουρα συνολικό λόγω της αλληλεπίδρασης όλων των στοιχείων της πόλης. Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε κάποιον ο οποίος φροντίζει για την αποκατάσταση της ισορροπίας ανάμεσα στον άνθρωπο, την κοινωνία, τα δίκτυα, τη φύση και τα κελύφη; - Οι ευθύνες έχουν μοιραστεί ποικιλοτρόπως. Το λάθος που έχω προαναφέρει είναι το ότι έχουμε πάρα πολλούς ειδικούς και ο καθένας τους προσπαθεί να λύσει το υπάρχον πρόβλημα μεμονωμένα. Και για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τη συγκεχυμένη κατάσταση στον κλάδο των ανθρώπινων οικισμών, έχουμε ανάγκη, ως σύνολο, μία ενοποιημένη προσέγγιση που είναι απαραίτητη για τους εξής πρακτικούς λόγους:

http://www.monumenta.org/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Οι ανθρώπινοι οικισμοί είναι μοναδικά βιολογικά άτομα και δικαιούνται ενός τομέα γνώσεων που ασχολείται μόνο με αυτούς. Αν δε συμβεί αυτό, θα είναι αδύνατον για τον άνθρωπο να κατορθώσει και να κατανοήσει, πόσο μάλλον να λύσει, τα προβλήματά τους. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 74) - Μια απλή εικονογράφηση είναι απαραίτητη για να δείξουμε πόσο πολύπλοκο είναι το ζήτημα και πόσο άσκοπο θα ήταν το να προσπαθήσουμε να το αντιμετωπίσουμε συντονίζοντας απλώς μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 74) - Η αλήθεια είναι πως η πόλη δεν μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο από τα πέντε στοιχεία της. Αποτελεί ένα περίπλοκο σύστημα που λειτουργεί με πέντε διαφορετικούς τρόπους και πρέπει να την αναγνωρίσουμε ως ένα οικονομικό, κοινωνιολογικό, πολιτικό, τεχνολογικό ή πολιτισμικό φαινόμενο. Έχοντας, λοιπόν, πέντε στοιχεία που λειτουργούν με πέντε διαφορετικούς τρόπους, κατασκευάζοντας, δηλαδή, ένα δισδιάστατο πλέγμα που συνδυάζει αυτά μεταξύ τους, διακρίνουμε 25 κομβικά σημεία, άρα θεωρούμε πως έχουμε 25 οπτικές γωνίες για το θέμα μας, πράγμα το οποίο είναι τελείως λάθος. Κι αυτό γιατί αν εξετάσουμε όλους αυτούς τους πιθανούς

229

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

230

[153] Οικιστικός κάναβος

συνδυασμούς, είναι πάνω από 33 εκατομμύρια. (Εικόνες 153-155) [155] Στοιχεία και επιστήμες στη μελέτη των ανθρώπινων οικισμών

[154] 5 στοιχεία ιδωμένα με 5 διαφορετικούς τρόπους

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[156] Από τον άνθρωπο μέχρι ολόκληρη τη γη, ο γήινος χώρος μπορεί να χωριστεί σε 15 μονάδες χώρου, η καθεμία με διαφορετικά χαρακτηριστικά και νόμους.

Έπειτα, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι οι πόλεις, ή οι ανθρώπινοι οικισμοί, αποτελούνται από μονάδες πολλών και διαφόρων μεγεθών – από την ανθρώπινη φυσαλίδα που περιέχει το σώμα του ανθρώπου, μέχρι το δωμάτιο, το σπίτι, τη γειτονιά, την πόλη, τη μητρόπολη, τη μεγαλόπολη κι ακόμα παραπέρα. Σε μία συστηματική διαίρεση του γήινου χώρου όπως αυτή που μας δίνει η οικιστική, υπάρχουν 15 τέτοιες μονάδες. (Εικόνα 156)

Αυτό σημαίνει ότι οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να κοιτάξουμε την πόλη μπορούν να [157] Οι ανθρώπινοι οικισμοί μπορούν να χωριστούν αυξηθούν σε σε 15 μεγέθη μονάδων. δισεκατομμύρια και τρισεκατομμύρια. Αναπόφευκτα, οδηγούμαστε σε σύγχυση. (Εικόνα 157) Είναι σαφές ότι μόνο ένας ενοποιημένος τομέας γνώσεων μπορεί να μας

231

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

σώσει από την πλήρη σύγχυση. Αυτός είναι ο κλάδος της οικιστικής. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 48) - Θα μπορούσατε να μιλήσετε αναλυτικότερα γι’ αυτό;

232

- Φυσικά. Σκοπός της, ως μελέτης των ανθρώπινων οικισμών, είναι, από την άποψη των διαστάσεων, να αναπτύξει ένα σύστημα και μία μεθοδολογία: Να μελετήσει κάθε είδους οικισμούς, ασχέτως μεγέθους, τοποθεσίας, κλπ, ώστε να βγάλει γενικά συμπεράσματα σχετικά με αυτούς. Να μελετήσει κάθε οικισμό στο σύνολό του, χωρίς να εξαιρέσει κανένα από τα στοιχεία του, ούτως ώστε να εκμεταλλευτεί τις γνώσεις του κάδου και να λύσει τα συγκεκριμένα προβλήματα του οικισμού υπό εξέταση. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 75) Θα πρέπει να επαναλάβω: αν μελετήσουμε μόνο τον άνθρωπο ή μόνο την κοινωνία, αν μελετήσουμε μόνα τους τα κελύφη ή τα δίκτυα, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε στο σύνολό του το θέμα, το οποίο είναι ο ανθρώπινος οικισμός. Ο ρόλος της οικιστικής είναι να μελετά τους ανθρώπινους οικισμούς με τρόπο συντονισμένο και διεπιστημονικό. Ως εκ τούτου, η οικιστική είναι ένας νέος τομέας επιστημονικών γνώσεων, που αποτελείται από τους υπάρχοντες τομείς γνώσεων και επιστημονικούς κλάδους που μελετούν τους ανθρώπινους οικισμούς από τη δική τους σκοπιά, και από κάποιους που δεν τους έχουν

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

μελετήσει καθόλου, αν και θα έπρεπε να το είχαν κάνει εφόσον ορισμένες πτυχές των φαινομένων των ανθρώπινων οικισμών ανήκουν στον τομέα τους. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 76) - Υποστηρίζετε, λοιπόν, πως «ο βασικός στόχος της οικιστικής είναι να δημιουργήσει ανθρώπινους οικισμούς που θα κάνουν τους κατοίκους τους ευτυχισμένους και ασφαλείς», όπως το έθεσε και ο Αριστοτέλης.

233

[158] Ο άνθρωπος και το περιβάλλον του αποτελούμενο από φυσικά και τεχνητά στοιχεία

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

- Ακριβώς. Οι ανθρώπινοι οικισμοί πρέπει να ικανοποιούν τον άνθρωπο που εξελίσσεται συνεχώς σε καλύτερο είδος. Όσο τελειότερη είναι η ισορροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον του, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ικανοποίησή του. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 76) (Εικόνα 158) Ορίζουμε, λοιπόν, την οικιστική ως μία επιστήμη της οποίας οι στόχοι είναι η δημιουργία οικισμών για την ανθρώπινη ικανοποίηση και ευτυχία. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 82) (Εικόνα 159) 234

[159] Ο στόχος της οικιστικής είναι να επιτύχει μια ισορροπία ανάμεσα στα στοιχεία των ανθρώπινων οικισμών ούτως ώστε να εξασφαλίσει την ευτυχία και την ασφάλεια του ανθρώπου.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Στοχεύει, δηλαδή, στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να είναι ασφαλής και ευτυχισμένος μέσα στους οικισμούς του, δημιουργώντας συνθήκες ισορροπίας μεταξύ των στοιχείων των οικισμών, ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί εύκολα στις απαιτήσεις του οικισμού ως συνόλου, και με τρόπο τέτοιο ώστε να βοηθήσει να αναπτυχθεί σύμφωνα με τις δικές του προθέσεις. Όταν κάνουμε λόγο για ισορροπία μεταξύ των στοιχείων των ανθρώπινων οικισμών ως στόχο της Οικιστικής, έχουμε προφανώς να αντιμετωπίσουμε:  Τη φύση που καταστρέφεται.  Τον άνθρωπο που αλλάζει.  Την κοινωνία που αλλάζει.  Τα κελύφη που πρέπει να δημιουργηθούν.  Τα δίκτυα που αλλάζουν. (Δοξιάδης Κ., 1968, Κύρτσης Α., 2006: 77) - Νομίζω είναι αυταπόδεικτο πως η οικιστική σας θεωρία δεν έχει εφαρμοστεί και κατά συνέπεια δεν έχει επιτευχθεί και ο στόχος της ικανοποίησης του ανθρώπου. - Δυστυχώς είναι αλήθεια. Πρόκειται για έναν ουμανιστικό στόχο, τον οποίο οι παλαιότερες εποχές έθεταν και κατακτούσαν, αν και ασυνείδητα τις περισσότερες φορές. Δεν εννοώ ότι οι οικισμοί του παρελθόντος ήταν ιδανικοί. Έχω πλήρη συνείδηση των ελλείψεών τους στην κοινωνική

235

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

236

και πολιτική τους δομή. Όμως, μέσα στην απλότητά τους, είχαν καταφέρει να προσεγγίσουν το στόχο αυτό και να φτάσουν πιο κοντά απ’ όσο έχουμε φτάσει εμείς σήμερα. Εγώ καταλαβαίνω πως οφείλουμε να φερόμαστε λιγότερο σαν ελεύθεροι σκοπευτές και περισσότερο σαν συμπολεμιστές, με εχθρό την αθλιότητα του αστικού τοπίου: Τα ογκώδη κτίριά μας σχηματίζουν βρώμικα, καταπιεστικά, σκοτεινά φαράγγια, χωρία κάποιο συσχετισμό με την ανθρώπινη κλίμακα, και χωρίς κατανόησης την ανθρώπινης συμπεριφοράς και κίνησης στο χώρο, γράφει ο Μιχάλης Βιδάλης και με βρίσκει απολύτως σύμφωνη, καθώς ο αρχιτέκτονας πρέπει να συμβάλλει θετικά στο παζλ του περιβάλλοντος χώρου και των κατοικιών. Δεν νοείται «καλή αρχιτεκτονική», είτε από λειτουργικής είτε από αισθητικής άποψης, αν τα κτίσματα και οι περιβάλλοντες χώροι τους δεν έχουν σχεδιαστεί ταυτόχρονα (Lewis Mumford, 1953). Μην ξεχνάμε πως αυτός εξάλλου είναι και ο πυρήνας του μεταμοντερνισμού, ο οποίος γεννήθηκε ως κίνημα αμφισβήτησης της ορθολογικής βάσης του μοντερνισμού, διότι αδυνατούσε να δώσει βιώσιμες συνθήκες κατοικίας και εργασίας μέσα στα αποστειρωμένα, απρόσωπα και απάνθρωπα περιβάλλοντα που είχε δημιουργήσει. Η αρχιτεκτονική πλέον θα πρέπει να είναι προϊόν των κοινωνικών διεργασιών της ίδιας της ζωής, με στόχο, φυσικά, την ανθρώπινη ευτυχία.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Χάρτες αρχείων – Χάρτες από άλλες πηγές

237

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

238

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Α.

Συγκροτήματα Προσφυγικών Κατοικιών

Σημείωση: Η ταξινόμηση είναι αλφαβητική, όπως και στον Πίνακα 1. Δεν ήταν δυνατή η συλλογή των τοπογραφικών όλων των συγκροτημάτων, Παρατίθενται όσοι χάρτες ήταν διαθέσιμοι και ευκρινείς.

239

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

240

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

241

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

242

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

243

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

244

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

245

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

246

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

247

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

248

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

249

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

250

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

251

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

252

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

253

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

254

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

255

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

256

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

257

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

258

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

259

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

260

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

261

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

262

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

263

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

264

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

265

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

266

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

267

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

268

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

269

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

270

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

271

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

272

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

273

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

274

Β.

Εργατικές κατοικίες

Σημείωση: Η ταξινόμηση έχει γίνει σύμφωνα με τον αριθμό μελέτης των κατοικιών, όπως και στον Πίνακα 2. Όπως και στην προηγούμενη ενότητα του παραρτήματος, δεν ήταν δυνατή η συλλογή των τοπογραφικών όλων των συγκροτημάτων. Παρατίθενται όσοι χάρτες ήταν διαθέσιμοι και ευκρινείς.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

275

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

276

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

277

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

278

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

279

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

280

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

281

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

282

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

283

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

284

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

285

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

286

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

287

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

288

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

289

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

290

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

291

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

292

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

293

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

294

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

295

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

296

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

297

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

298

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

299

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

300

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

301

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

302

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

303

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

304

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

305

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

306

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

307

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

308

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

309

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

310

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

311

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

312

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

313

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

314

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μπορεί ο διάλογος που προηγήθηκε να ήταν φανταστικός, όμως είμαι βέβαιη πως ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης κάπως έτσι θα με καθοδηγούσε στο ερευνητικό μου εγχείρημα και θα με κατηύθυνε προς την απάντηση των ερωτημάτων και των προβληματισμών μου. Μέσα από την περιήγηση σε όσες πηγές ανέτρεξα συμπέρανα τα εξής: •

Η σύγχρονη πόλη απέκτησε τη μορφή που έχει σήμερα:  Κυρίως από την έκθεσή της στα μητροπολιτικά προβλήματα, τόσο σε εκείνα που ανέλυσα στο 1ο κεφάλαιο όσο και εξαιτίας των προβλημάτων που προκλήθηκαν λόγω των οικονομικών μεταναστών, της έντονης κοινωνικής ανισότητας, του φαινομένου των αστέγων κ.α.  Λόγω της έλλειψης αναθεώρησης του σχεδίου πόλεως, για την καλύτερη προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα και της παντελούς απουσίας πρόβλεψης υπαιθρίων κοινοχρήστων χώρων.  Εξαιτίας των υψηλών συντελεστών δόμησης που δημιούργησε η επιτακτική ανάγκη για

315

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

στέγαση, λόγω της αστυφιλίας που δημιουργήθηκε στον ελλαδικό χώρο τις δεκαετίες του '50 και '60. (απόρροια των διώξεων του Εμφυλίου, της ανεργίας και του χαμηλού βιοτικού επιπέδου στην επαρχία κ.λπ.)37 •

316

Οι πόλεις του σήμερα, με την τεράστια έκτασή τους και τη χαλαρή οργάνωσή τους, δίνουν την εντύπωση ότι είναι οργανισμοί ευρύτεροι από την κοινωνία την οποία φιλοξενούν. Δέχονται στους κόλπους τους στρώματα πληθυσμού που δεν εντάσσονται στο παραδοσιακό σώμα της κοινωνίας και ιδέες που δε χωρούν στα πλαίσια κάποιας από τις συγκροτημένες ιδεολογίες, αντίθετα με παλαιότερα, που η θέση κάθε κατοίκου στην κοινωνία την οποία στέγαζε η πόλη ήταν σαφώς καθορισμένη. Παρόλ’ αυτά η ένταξη του διαφορετικού γίνεται μέσα από διαδικασίες χρονοβόρες, δύσκολες, περίπλοκες. Ο παραθετικός αυτός τρόπος της αποδοχής του καινούριου τείνει να δώσει στην εν πόλει ζωή το χαρακτήρα παρακολούθησης ενός θεάματος. (Λέφας Π., 2003: 39)

https://www.researchgate.net/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Η σύγχρονη πόλη τείνει να χάσει τον «κοινωνικό» χαρακτήρα, που με τόσες διαφορετικές επιλογές και ερεθίσματα που προσφέρει, θα μπορούσε να έχει. •

•

Παρά το μεγάλο οικιστικό απόθεμα και τους υψηλούς συντελεστές δόμησης, το οικιστικό περιβάλλον σήμερα στερείται ταυτότητας και οι άστεγοι ολοένα και αυξάνονται. Αυτή η αντιδιαστολή είναι και η βάση της σημερινής στεγαστικής κρίσης, ορισμένα χαρακτηριστικά της οποίας είναι:  Η άνοδος των τιμών στέγης, παρόλο που πολύ μεγάλο μέρος των ενοικιαστών είναι άστεγοί ή με χαμηλά εισοδήματα.  Η απουσία των δημόσιων κοινωνικών υποδομών, δηλαδή χώρων και κοινωνικών εξυπηρετήσεων που παρέχονται με δημόσια δαπάνη  Η έλλειψη κινημάτων, αστικών και κοινωνικών, με αντικείμενο το δικαίωμα στην κατοικία. (Πορτάλιου, 2006) Στην Ελλάδα τα τελευταία είκοσι χρόνια υπάρχει ουσιαστικά πλήρης απουσία κοινωνικής πολιτικής κατοικίας (Εμμανουήλ Δ., 2006) Σίγουρα υπάρχουν διάφορες δημόσιες δράσεις και θεσμοί, που είτε άμεσα είτε έμμεσα επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό

317

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

τον τομέα κατοικίας. Δεν υπάρχει, όμως, οργανωμένος και κοινός τρόπος δράσης, έναντι στα οικιστικά και περιβαλλοντικά προβλήματα, σε αντίθεση με την οικιστική θεωρία του Κ. Δοξιάδη, μια ενοποιημένη, δηλαδή προσέγγιση για την επίλυση των προβλημάτων της πόλης, με στόχο την ανθρώπινη ευτυχία. •

318

Η κοινωνική κατοικία και η πόλη έχουν αμφίδρομη σχέση. Πράγματι η πρώτη γεννήθηκε μέσα από κοινωνικά προβλήματα και αποτελεί, επίσης, προϊόν αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής δυσλειτουργίας. Ισχύει, όμως, και το αντίστροφο. Η κοινωνική κατοικία, δηλαδή, είναι σημαντικός παράγοντας καθορισμού της μορφής, του ύφους, της λειτουργίας και της οργάνωσης των πόλεων:  Οι διαφορετικές μορφές προσφυγικής αποκατάστασης οδήγησαν σε κατάτμηση οικοπέδων ελάχιστων διαστάσεων.  Οι κρατικοί φορείς παραχωρούσαν στους πρόσφυγες διαμερίσματα σε συγκροτήματα.  Μην ξεχνάμε και την περίπτωση της αυτοστέγασης σε παραχωρούμενα, ή μη, οικόπεδα,  αλλά και της αυθαίρετης δόμησης, που ουσιαστικά αποτέλεσε μια κρατική κοινωνική

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

πολιτική κατοικίας. (Μαντούβαλου Μαυρίδου Μ., 199338) •

Μ.,

Τα παραδείγματα κοινωνικών κατοικιών, από το 1922 ως το κλείσιμο του Ο.Ε.Κ., μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε πως δεν αγγίζουν το πρότυπο της ιδανικής κατοικίας. Δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει πως οι εργατικές κατοικίες προσέγγισαν καλύτερα το ζήτημα αυτό (π.χ. πρόβλεψη για υπαίθριους χώρους, διαμπερότητα κ.α.) Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ήταν αρκετό. Τα τοπογραφικά των συγκροτημάτων, στο παράρτημα, και οι φωτογραφίες του εξωτερικού των κατοικιών μαρτυρούν πως οι σχεδιαστές τους δεν είχαν όραμα. Είναι εμφανές πως κυριαρχεί το μοτίβο της επανάληψης και της τυποποίησης, καθώς προηγούνταν η ανάγκη στέγασης και η εξοικονόμηση κόστους και χρόνου. Όσον αφορά τη χωροθέτησή τους, βασιζόταν κυρίως στη λειτουργικότητα. Είναι λυπηρό το ότι τα οικιστικά αυτά σύνολα «στριμώχνονταν» με ακατάλληλο τρόπο στα κενά οικόπεδα, χωρίς να υπάρχει συνολικός σχεδιασμός και έλεγχος των διαδικασιών. Οι διατάξεις στα περισσότερα συγκροτήματα ήταν απλές, είτε σε στοίχους, είτε σχηματισμών τύπου Γ ή Π. https://www.sadas-pea.gr/

319

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

•

Μια βασική αδυναμία στα project κοινωνικής κατοικίας είναι η συχνά μειονεκτική, αν όχι ακατάλληλη θέση του οικοπέδου. Η αξία του οικοπέδου έπρεπε να συρρικνωθεί κατά το δυνατό. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ο.Ε.Κ. αγωνιζόταν για την αγορά των πιο φθηνών οικοπέδων. Αποτέλεσμα, οι περιοχές ήταν πάντα εκτός σχεδίου, το ανάγλυφο πολλές φορές ακατάλληλο, οι οικισμοί καταλάμβαναν συχνά πολύ εύφορες γεωργικές περιοχές, υπήρχαν σημαντικά προβλήματα πρόσβασης κλπ. Δεδομένης της αδυναμίας εφαρμογής ρυθμιστικών σχεδίων, καταλαβαίνουμε πως η ένταξη των οικιστικών συγκροτημάτων στο συνολικό πολεοδομικό σχεδιασμό ήταν ανύπαρκτη. Ακόμη και στις μέρες μας, η ευθυγράμμιση τέτοιων προγραμμάτων με τον πολεοδομικό σχεδιασμό φαίνεται ότι συνεχίζει να παρουσιάζει κενά. Κι αυτό οφείλεται σε υπαιτιότητα, είτε των κλαδικών φορέων, είτε αυτού τούτου του πολεοδομικού σχεδιασμού (εδώ νοούνται οι συντάκτες των μελετών, οι ελέγχοντες αλλά και οι θεσμοί. (Αραβαντινός Α., 199839)

•

Ο Αγαπητός και ο Μπίρης υπήρξαν κατά τα φαινόμενα από τους ελάχιστους πολεοδόμους που υποστήριξαν

320

Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 46

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

την καθ’ ύψος οικοδόμηση για τους πρόσφυγες σε ορισμένες περιοχές του κέντρου. Ο δεύτερος, μάλιστα, πρότεινε την αστική πολυκατοικία για τη στέγαση των «υπαλλήλων και αστών προσφύγων» κι αντιτάχθηκε στη στέγασή τους στην περιφέρεια της πόλης, αναφερόμενος στις μακρές μετακινήσεις εργασίας-κατοικίας και το κόστος υποδομής. (Λεοντίδου Λ., 2013: 233-234) Κάτι τέτοιο, η κατάργηση, δηλαδή, της «γειτονιάς», είτε προσφύγων είτε εργατών, εκτός πόλης, με βρίσκει σύμφωνη όχι μόνο λόγω της διευκόλυνσης στις μετακινήσεις. Πιστεύω πως η ενσωμάτωση κοινωνικών κατοικιών στον αστικό ιστό, και μάλιστα στο κέντρο της πόλης, αποτελεί τρόπο μείωσης της κοινωνικής ανισότητας, κι αυτό γιατί παρέχει τη δυνατότητα αφομοίωσης ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους στην κοινωνία και καλλιεργεί τη σύμπνοια μεταξύ των κατοίκων. Εξάλλου η πραγματικότητα μάς δείχνει πως οι απομονωμένες περιοχές κοινωνικής στέγασης εξελίσσονται σε γκέτο, υποβαθμίζονται, αποκτούν κακή φήμη και χαρακτηρίζονται από υψηλούς δείκτες εγκληματικότητας και ανεργίας. (Μπαλμπανίδης Δ., 2011) Η μεταφορά των ατόμων αυτών σε ασφαλέστερες περιοχές και ειδικά στο κέντρο της πόλης αναμφίβολα αποτελεί μια λύση στο φαινόμενο της γκετοποίησης.

321

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

•

Όπως έχω προαναφέρει, ορισμένοι φορείς κοινωνικής στέγασης προσέφεραν κατοικία έναντι συμβολικού ή μη ενοικίου. Όπως ήταν αναμενόμενο η ενοικίαση και η αγορά απέτυχε λόγω της ένδειας των κοινωνικών ομάδων στις οποίες απευθύνονταν οι κατοικίες αυτές. Η δωρεάν κατοίκηση, με εισοδηματικά κριτήρια, θα ήταν μάλλον καταλληλότερη προσέγγιση.

•

Θα μπορούσαν, επίσης, ως στέγη των ευπαθών κοινωνικών ομάδων να χρησιμοποιηθούν εγκαταλελειμμένα κτίρια, έναντι της δημιουργίας νέων συγκροτημάτων. Σε έναν περίπατο στο κέντρο της Αθήνας μπορεί κανείς να μετρήσει εκατοντάδες.

•

Οι φορείς κοινωνικής στέγης, ιδιαίτερα στις Ευρωπαϊκές πόλεις, που είχαν απόθεμα γερασμένων κατοικιών και βιαστικά χτισμένες κατοικίες μετά τον πόλεμο, πέρα από τους δύο τρόπους κοινωνικής δράσης που προαναφέραμε, στράφηκαν στις αναπλάσεις. Διόλου εύκολο εγχείρημα, όμως επιτεύχθηκαν:  Η διατήρηση της φυσιογνωμίας των πόλεων.  Η τόνωση των κεντρικών περιοχών και η αναζωογόνησή τους με πληθυσμό που άρχισε να γυρίζει πίσω σ’ αυτές.  Η «ενίσχυση» της κοινωνικότητας πόλεων και

322

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα



των κατοίκων. Η εξοικονόμηση χρόνου (Αραβαντινός Α., 199840)

και

ενέργειας.

Η αποκατάσταση και η διατήρηση, λοιπόν, τέτοιων κτιρίων στο χρόνο είναι απαραίτητη και για έναν ακόμη λόγο: όπως ανέφερα και στο 3ο κεφάλαιο αποτελούν ιστορικά τεκμήρια. Ευχάριστο είναι το γεγονός ότι έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες, είτε στα πλαίσια εργασιών πανεπιστημίου (διπλωματικές και εργασίες) είτε όχι, για την ανάπλαση και τη διατήρηση ορισμένων συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας (π.χ. προσφυγικά λεωφόρου Αλεξάνδρας κ.α.) •

Τα στεγαστικά προβλήματα αφορούν όλο και περισσότερο ευρύτερες κοινωνικές ομάδες, από τα μικρά μέχρι τα περίφημα μεσαία εισοδηματικά στρώματα και από τους μετανάστες μέχρι τους «ντόπιους». Η αναφορά και η έμφαση σε «θετικές» ανθρώπινες τροχιές ή, αλλιώς, «διαδρομές ευημερίας» δεν αναφέρθηκαν εδώ για να δώσουν μία νότα αισιοδοξίας σε ένα σκοτεινό παρόν και σε ένα αβέβαιο μέλλον (άλλωστε, εν μέσω κρίσης, τέτοιες θετικές διαδρομές μπαίνουν πια σε διαφορετική τροχιά). Έχει, όμως, σημασία να τις υπενθυμίζουμε Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: 47

323

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

αφενός ως εφικτές και αφετέρου ως παραδείγματα που μπορεί να προσφέρουν εναλλακτικές απαντήσεις στα προβλήματα της στέγασης των κατοίκων και, κυρίως, στη θέση πολιτικών εκδίωξης, εκκαθάρισης και αποκλεισμού συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων από το στοιχειώδες δικαίωμα της πρόσβασης στην κατοικία. (Μπαλαμπανίδης Δ., 2011) •

324

Για να κλείσουμε με μια πιο αισιόδοξη ματιά, είναι βέβαιο πως οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες του αστικού βίου και θα συνηθίζουν τις αλλαγές, αφού είναι ενεργά υποκείμενα της διαδικασίας αυτής. Η απώλεια της σαφήνειας στην οργάνωση του χώρου και η διάρρηξη των διαπροσωπικών σχέσεων στη μικρή κλίμακα αντισταθμίζονται από τις νέες, τεράστιες δυνατότητες που προσφέρει όλο και πιο πολύ η πόλη στους κατοίκους της: δυνατότητα να υπάρξουν μέσα σ’ αυτήν, χωρίς να υπόκεινται σε πλήθος περιορισμών της. Ζούμε στην ευχάριστη ιστορική στιγμή που ο ορίζοντας προσδοκιών των κατοίκων έχει διευρυνθεί σε τέτοιο βαθμό που επιτρέπει τη δημιουργία του δικού του κόσμου μέσα στον κόσμο της πόλης. Ατενίζοντας, λοιπόν, το μέλλον προβλέπεται οι πόλεις μας να συνεχίσουν να είναι η κοινή στέγη των κατοίκων τους, ο κοινός χώρος για διαφορετικές ζωές

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

των ανθρώπων του χθες, του σήμερα και του αύριο. (Λέφας, 2003: 59)

325

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Α Ν Τ Ι Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Υ…

326

Ελπίζω η εργασία αυτή να αποτελέσει για τον εκάστοτε αναγνώστη ένα εργαλείο ενημέρωσης για την κατάσταση και την εξέλιξη του ζητήματος της κοινωνικής στέγασης, από το 18ο αιώνα μέχρι σήμερα, ένα μέσο συνειδητοποίησης πως ο καθένας από εμάς είναι μέρος του οικιστικού συνόλου, και ως ένα βαθμό είμαστε υπεύθυνοι για την ικανοποίηση και την ευημερία μας μέσα σε αυτό, και τέλος ένα επιπλέον κίνητρο και τροφή για σκέψη και περισσότερη ευαισθητοποίηση για εκείνους που αδυνατούν να εξασφαλίσουν τα όσα οι περισσότεροι θεωρούμε δεδομένα.

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΠΗ Γ Ε Σ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αίσωπος Γιάννης, Σημαιοφορίδης Γιώργος (επ.), Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη, Δομές, Δεκέμβριος 2018 2. Βασιλείου Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα: 1944 3. Βυζοβίτη Σοφία, Μικροκατοικία, άτλαντας για αρχιτέκτονες, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2017 4. Εμμανουήλ Δημήτρης, Βελίδης Σταύρος, Στρουσοπούλου Έφη, Η στέγαση των χαμηλών εισοδημάτων στην Ελλάδα, Αθήνα: ΔΕΠΟΣ, 1996 5. Εμμανουήλ Δ., Μαλούτας Θ., Παντελίδου Μαλούτα Μ., Κοινωνικές δομές, πρακτικές και αντιλήψεις: Νέες πσράμετροι και τάσεις μεταβολής 1980-2000. Ερευνητικό πρόγραμμα «Κοινωνικές Προϋποθέσεις για την αειφόρο ανάπτυξη της Αθήνας-Αττικής, Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 2006

327

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

6. Ζιρώ Όλγα / Πετρίδου Βασιλική, Τέχνες και Αρχιτεκτονική από την Αναγέννηση ως τον 21ο αιώνα, Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, 2015 7. Καστοριάδης Κορνήλιος, Η ελληνική ιδιαιτερότητα – Τόμος Β’: Οι πόλεις και οι νόμοι, Σεμινάρια 1983-1984, Αθήνα: Κριτική, Νοέμβριος 2008

328

8. Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας (επ), Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006 9. Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013

Αθήνα:

10. Λέφας Παύλος, Siebel Walter, Binde Jerome, (επ. Λέφας Παύλος), Αύριο, οι πόλεις, Αθήνα: Πλέθρον, 2003 11. Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική, μια ιστορική θεώρηση, Αθήνα: Πλέθρον, 2013 12. Λυγίζος Γιάννης, Η λαϊκή στέγη στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό, Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, 1974

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

13. Μαρμαράς Β. Μανώλης, Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας, Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1991 14. Μέγας Α. Γεώργιος, Η ελληνική οικία, Ιστορική αυτής εξέλιξης και σχέσις προς την οικοδομίαν των λαών της Βαλκανικής, Αθήνα: Υπουργείο Ανοικοδομήσεως, 1949 15. Μιτζάλης Β. Νικόλας, Παραγωγή κατοικίας και αστικός χώρος τον μεσοπόλεμο, Αθήνα: Futura, Απρίλιος 2008 329

16. Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας, με συμμετοχή ΓΣΕΕ – ΣΕΒ, Πρακτικά Συνεδρίου: Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα και οι προοπτικές της (Αθήνα, 9 & 10 Δεκεμβρίου 1998), Αθήνα: Synthesis Media System, Σεπτέμβρης 1999 17. Παπαδόπουλος Λόης (επ.) Rossi Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, μτφρ. Πετρίδου Βασιλική, Αθήνα: University Studio Press, Απρίλιος 1991 18. Πετρίδου Β., Πάγκαλος Π., Κυρκίτσου Ν. (επ.), Εργάζομαι άρα κατοικώ, Η περίπτωση του συγκροτήματος κατοικιών των μεταλλείων Μπάρλου στο Δίστομο Βοιωτίας, των Δ. και Σ. Αντωνακάκη, Ρίο,

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Πανεπιστημιούπολη: Πανεπιστήμιο Πατρών, τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών, Μάρτιος 2012 19. Σίνος Στέφανος, Θεωρία και πράξη στην προ-μοντέρνα αρχιτεκτονική, Αθήνα: Πατάκη, Μάρτιος 2012 20. Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 21. Φιλιππίδης Δημήτρης, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα: Μέλισσα, Οκτώβριος 2001 330

22. Frampton Kenneth, MODERN ARCHITECTURE, A critical history, London: Thames and Hudson Ltd, 1980 23. Teige Karel, The minimum dwelling, μτφρ. Eric Dluhosch, The M.I.T. Press, 2002 24. Hassan Fathy, Architecture for the poor, London: The University of Chicago Press, 1976

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Βαταβάλη Φερενίκη, Μπαλαμπανίδης Δημήτρης, Σιατίτσα Δήμητρα, Κατοικία στο κέντρο της Αθήνας: πώς και για ποιους;, 6 Μαΐου 2011 2. Γιοτσαλίτης Κωνσταντίνος, Οι προσφυγικές πολυκατοικίες του ’30, η επιρροή του μοντέρνου κινήματος, Διάλεξη στη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., 11 Οκτωβρίου 2015 331

3. Ιωαννίδης Μ. Βασίλειος, Η πόλη του μέλλοντος του Δοξιάδη μεταξύ μετεωρισμού και ανθρώπινης πραγματικότητας, ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Φεβρουάριος 2012 4. Κούκουρα Σοφία, Εξέλιξη των πολεοδομικών προτύπων στην παραγωγή της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος, Ιούνιος 2015 5. Μπαλαμπανίδης Δημήτρης, Συνθήκες στέγασης των μεταναστών στο δήμο Αθηναίων, Μελέτη περίπτωσης: η ιδιόκτητη κατοικία, 17 Μαϊου 2011

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

6. Παναγάκος Βασίλειος, Προσφυγικά Λεωφόρου Αλεξάνδρας – Σημείο τομής μνήμης και πολιτισμού, διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2019 7. Παπανδρέου Ευάγγελος, Αποκλίσεις Χρήσεων. Η μεταβολή του αρχιτεκτονικού προγράμματος και της δομής στα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2011 332

8. Πατατούκα Ελένη, Μεταλλαγές στο σύστημα παραγωγής κατοικίας στην ελληνική πόλη: Real Estate στο Μεταξουργείο της Αθήνας και στη Μενεμένη Θεσσαλονίκης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2010 9. Πούλου Ελίνα, Οικισμοί Οργανωμένη Δόμησης: Η «κατασκευή» της κοινότητας, εκφάνσεις του κοινωνικού κεφαλαίου και στάσεις απέναντι στον ξένο, μια ποιοτική έρευνα στον οικισμό εργατικών κατοικιών Αγίας Άννας του Ρέντη, μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σεπτέμβριος 2011 10. Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), αρχιτέκτονας, Παναγιώτα Κουτρολίκου, Λέκτορας

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Π∆407/80, αρχιτέκτονας, Φερενίκη Βαταβάλη, ∆ιδάκτορας ΕΜΠ, αρχιτέκτονας πολεοδόµος, Μαρία Κοπανάρη, Υπ. ∆ιδάκτορας ΕΜΠ, αρχιτέκτονας, Χριστίνα Μαραθού, Υπ. ∆ιδάκτορας ΕΜΠ, ανθρωπολόγος, Βασιλική Γκιζελή, Κοινωνιολόγος, Αρχιτέκτων, Πολεοδόµος, Σύµβουλος παιδαγωγικού Ινστιτούτου, Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, ΕΜΠ, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 11. Σουρίλα Ελεωνόρα, Τρίμμη Άννα, Τρωγλοδυτικές Κατοικίες στην Ελλάδα. Μετεξέλιξη τους, κατασκευαστικές διαφορές, αποτύπωση, αίτια ανάπτυξής τους (κοινωνικά – οικονομικά), πτυχιακή εργασία, Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά, Τμήμα πολιτικών δομικών έργων, Αθήνα 2009

333

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ-ΑΡΘΡΑ 1. Βαταβάλη Φερενίκη, Παραγωγή Κατοικίας και ιδιοκτησία της γης την περίοδο 1990-2007, Κοινωνικές Διαστάσεις των μεταλλαγών στην πόλη των Ιωαννίνων, Γεωγραφίες, 29, 2017 2. Εμμανουήλ Δημήτρης, Η κοινωνική πολιτική κατοικίας στην Ελλάδα: Οι διαστάσεις μιας απουσίας, Επιθεώρηση κοινωνικών Ερευνών, 2006 334

3. Θεοχάρης Χ. Γιώργος, Μισός Αιώνας Αλουμίνιο (Επετειακή έκδοση της ΑΛΟΥΜΙΝΙΟΝ Α.Ε., μέλος του Ομίλου Επιχειρήσεων ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ), Μαρούσι: Realpress A.E. https://www.alhellas.com/ 4. Κατερίνη Τόνια, Πολιτικές στέγασης στην Ελλάδα: ανύπαρκτη πρόληψη, ελλειμματική αντιμετώπιση, 28 Φεβρουαρίου 2018 https://marginalia.gr/ 5. Κουραχάνης Νίκος, Το Μίγμα Ευημερίας στις Πολιτικές Αντιμετώπισης της Έλλειψης Στέγης στην Ελλάδα και οι Ευρύτερες Συνδηλώσεις του, Κοινωνική Πολιτική, 5, Ιανουάριος 2016

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

https://ejournals.epublishing.ekt.gr/ 6. Παπαδοπούλου Ελίζα, Σαρηγιάννης εγκατάσταση των προσφύγων Λεκανοπέδιο Αθηνών. Η σημερινή προσφυγικών εγκαταστάσεων Δυνατότητες προστασίας, 2007 http://www.monumenta.org/

Μ. Γεώργιος, Η του '22 στο κατάσταση των στην Αθήνα.

7. Πορτάλιου Ελένη, Η κατοικία στην Ελλάδα σήμερα και τα προβλήματά της, Εφημερίδα Εποχή, 18 Ιουνίου 2006

335

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ 1. https://www.alhellas.com/ 2. http://courses.arch.ntua.gr/ 3. http://www.culture2000.tee.gr/ 4. http://domesindex.com/ 336

5. http://www.eie.gr/ 6. https://ejournals.epublishing.ekt.gr/ 7. https://www.ethnos.gr/ 8. https://www.kathimerini.gr/ 9. https://www.lifo.gr/now/society/ 10. http://www.mixanitouxronou.gr/ 11. https://www.researchgate.net/ 12. http://www.sadas-pea.gr/

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

13. https://sinialo.espiv.net/ 14. https://www.tovima.gr/

337

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ [1] – [18] Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας (επ), Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006 [19] – [25] Σίνος Στέφανος, Θεωρία και πράξη στην προμοντέρνα αρχιτεκτονική, Αθήνα: Πατάκη, Μάρτιος 2012

338

[26] Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 [27] Σίνος Στέφανος, Θεωρία και πράξη στην προμοντέρνα αρχιτεκτονική, Αθήνα: Πατάκη, Μάρτιος 2012 [28] – [40] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013 [41] http://courses.arch.ntua.gr/ [42], [43] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013 [44] Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[45] – [49] Βασιλείου Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα: 1944 [50] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013 [51] Σουρίλα Ελεωνόρα, Τρίμμη Άννα, Τρωγλοδυτικές Κατοικίες στην Ελλάδα. Μετεξέλιξη τους, κατασκευαστικές διαφορές, αποτύπωση, αίτια ανάπτυξής τους (κοινωνικά – οικονομικά), πτυχιακή εργασία, Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά, Τμήμα πολιτικών δομικών έργων, Αθήνα 2009 339

[52] – [60] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013 [61] http://www.monumenta.org/ [62], [63] Βασιλείου Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα: 1944 [64] http://www.monumenta.org/ [65] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013 [66] – [69] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 [70] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013

340

[71] – [74] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 [75] Λεοντίδου Λίλα, Πόλεις της σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2013 [76] http://www.monumenta.org/ [77] – [78] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 [79] Βασιλείου Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα: 1944 [80] – [84] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 [85] Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 [86], [87] Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας (επ), Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006 [88] – [91] Φιλιππίδης Δημήτρης, αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984

Νεοελληνική

341

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[92] Ζιρώ Όλγα / Πετρίδου Βασιλική, Τέχνες και Αρχιτεκτονική από την Αναγέννηση ως τον 21ο αιώνα, Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, 2015 [93] – [95] Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας (επ), Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006

342

[96] Πετρίδου Β., Πάγκαλος Π., Κυρκίτσου Ν. (επ.), Εργάζομαι άρα κατοικώ, Η περίπτωση του συγκροτήματος κατοικιών των μεταλλείων Μπάρλου στο Δίστομο Βοιωτίας, των Δ. και Σ. Αντωνακάκη, Ρίο, Πανεπιστημιούπολη: Πανεπιστήμιο Πατρών, τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών, Μάρτιος 2012 [97] Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας (επ), Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006 [98] – [115] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[116] Τσίγκου Αναστασία [117] – [120] Φιλιππίδης Δ., Μοντέρνα Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα: Μέλισσα, Οκτώβριος 2001 [121] – [124] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 [125] http://www.sadas-pea.gr/ [126] – [132] [133] – [136] Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 [137] – [143] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών –

343

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

Τομέας αρχιτεκτονικής σχεδιασμού, 2009

γλώσσας,

επικοινωνίας,

[144] http://www.sadas-pea.gr/

344

[145] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009 [146] Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 [147] – [150] Ερευνητική οµάδα: Σταύρος Σταυρίδης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ (Επιστηµονικός Υπεύθυνος), κ.α., Μετασχηματισμοί της σχέσης δημόσιου – ιδιωτικού χώρου στα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας των ελληνικών αστικών κέντρων, ΕΜΠ: Πρόγραμμα ενίσχυσης βασικής έρευνας, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών – Τομέας αρχιτεκτονικής γλώσσας, επικοινωνίας, σχεδιασμού, 2009

Η Κοινωνική Στέγαση στην Ελλάδα, ως προϊόν των Προβλημάτων της Πόλης: Εξέταση και Υποθέσεις για την Αθήνα

[151] Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 1984 [152] http://dimosfx.gr/el [153] – [159] Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας (επ), Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί, Αθήνα: Ίκαρος, 2006

345