14655736 δημ ευαγγελόπουλος το συνειδητό ονείρεμα

ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Από τη Λήθη του Ύπνου και του θανάτου, Στην Αφύπνιση της Μεγάλης Απελευθέρωσης.

Εκδόσεις Έσοπτρον Αθήνα 1998

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟ ΕΚΔΟΤΗ Αν σκεφτούμε ότι το ένα τρίτο της ζωής μας «χάνεται» μέσα στην ασυνείδητη διαδικασία του ύπνου, καταλαβαίνουμε πόσο μεγάλη πρόκληση συνιστά η ανάπτυξη της ικανότητας να παραμένουμε σε πλήρη εγρήγορση καθώς ονειρευόμαστε, ακόμα και να τροποποιούμε κατά βούληση τα δρώμενα των ονείρων μας! Ωστόσο, το συνειδητό ονείρεμα δεν είναι απλά ένα άκρως ενδιαφέρον και ευχάριστο παιχνίδι που μετατρέπει τις νύχτες μας στις πιο συναρπαστικές περιπέτειες. Θεωρείται πάνω απ’ όλα μια κορυφαία μέθοδος πνευματικής αφύπνισης. Η φύση της εξωτερικής πραγματικότητας που βιώνουμε στη συνηθισμένη κατάσταση της εγρήγορσης δεν είναι τόσο αληθινή και στέρεα όσο νομίζουμε. Οι τελευταίες εξελίξεις στη μοντέρνα φυσική έρχονται κι επιβεβαιώνουν τις δοξασίες της εσωτερικής παράδοσης που υποστηρίζει ότι όλα είναι μια ψευδαίσθηση, φασματικές προβολές στην οθόνη του νου μας. Αν είναι έτσι, τότε δεν ονειρευόμαστε μόνον στον ύπνο μας, αλλά και όταν νομίζουμε πως είμαστε ξύπνιοι! Από αυτή τη σκοπιά , ο στόχος της αναζήτησης της αλήθειας είναι η Μεγάλη Αφύπνιση, η ικανότητα να παραμένεις διαρκώς ξύπνιος και παρών, σε πλήρη εγρήγορση του γεγονότος πως ό,τι προβάλλει η συνείδησή σου δεν είναι παρά προϊόν του πνεύματός σου. Αν η παραπάνω συνειδητοποίηση είναι πολύ δύσκολο να βιωθεί μέσα στις συνθήκες και στους ρυθμούς της καθημερινότητας, ωστόσο είναι δυνατό να επιτευχθεί μέσα στους ονειρικούς μας κόσμους, όπου η ταύτιση και η εξάρτηση από το φυσικό μας σώμα είναι σχεδόν μηδαμινή. Εδώ έγκειται ο ανεκτίμητος ρόλος του Συνειδητού Ονειρέματος. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι ένας πλήρης οδηγός, του οποίου η θεωρία και οι εμπεριστατωμένες τεχνικές στοχεύουν πολύ μακρύτερα από το να σας μετατρέψουν σε δεινούς Ονειρευτές. Βασισμένο στην άμεση σχέση του ονείρου με την «πραγματικότητα» της εγρήγορσης, καθώς και με τη φύση του θανάτου, αποσκοπεί τελικά στην πλήρη και ολοκληρωτική μας Αφύπνιση. Στην κατάσταση εκείνη της Φώτισης, όπου όλα τα όνειρα σταματούν και αντικρίζουμε πλέον κατάματα την Αλήθεια…

ΕΣΟΠΤΡΟΝ Φεβρουάριος 1999

ΕΥΧΗ - ΑΦΙΕΡΩΣΗ

Είθε το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου να βοηθήσει και διευρύνει τη κατανόησή μας, απαλύνει την υπαρξιακή μας αγωνία και προσφέρει μια αχτίδα φωτός στο σκοτεινό τούνελ στο οποίο τυφλά ίσως μέχρι τώρα πορευόμασταν. Αφιερώνεται σε όλους εμάς τους σκλάβους των αντανακλάσεων που αναζητούμε το Νέκταρ της Απελευθέρωσης που θα φέρει την πολυπόθητη ηρεμία και γαλήνη στο πνεύμα μας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Η ΤΥΠΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ»

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΝΕΥΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑ: • • • • •

Η ΕΓΡΗΓΟΡΣΗ Ο ΥΠΝΟΣ ΒΡΑΔΕΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ Ή ΥΠΝΟΣ NREM Η ΥΠΝΟΒΑΣΙΑ Ο ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΥΠΝΟΣ Ή ΥΠΝΟΣ REM Ο ΣΕΙΣΜΙΚΟΣ ΥΠΝΟΣ ΩΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΞΕΝΟΥ ΥΠΝΟΥ

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥΣ • ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΩΣ ΜΗΝΥΜΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ • Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ • ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ Η Νευρωνική Θεωρία του Φρόυντ. Το Φροϋδικό μοντέλο του Ονείρου. Η Άποψη του Γιουνγκ. Οι Πρώτες Ανακαλύψεις. Οι Θεωρίες για τα Όνειρα μετά το 1960 ΠΟΙΟΣ ΤΕΛΙΚΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ;

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΕΙΔΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΟΝΕΙΡΑ ΔΥΝΑΜΗΣ ΟΝΕΙΡΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ ΟΝΕΙΡΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ: Ο Θάνατος σύμφωνα με τις Βουδιστικές Διδασκαλίες. Η Δυτική Εσωτερική Παράδοση. Οι Αρχαίες Ελληνικές Δοξασίες για το ΘάνατοΕλληνική μυθολογία. Η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών. Οι Επιθανάτιες Εμπειρίες. ΟΝΕΙΡΑ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ Οι Απόψεις της Σύγχρονης Επιστήμης. Το Εκτικό μας Πεδίο. Ο Νόμος της Πραγμάτωσης. Ο Κόσμος της Συνήθειας και ο Κόσμος της Ροής. Το Λουνγ-Γκομ. Το Τούμο. Οι Τούλπα. Ο Χορός του Τσε. Οι Τέσσερες Δαίμονες. Προσκαλώντας τους Δαίμονές μας. Η Διατήρηση της Συνειδητότητας. Όνειρα Πραγματικότητας. Η Εικονική Πραγματικότητα. Η Αφύπνιση. Το Συνειδητό Όνειρο. Οι Ψεύτικες Αφυπνίσεις. Οι Υπνοπομπώδεις Παραισθήσεις. Η Λήθη μετά το Όνειρο.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΈΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Η ΕΝΘΥΜΗΣΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ Το Κράτημα Ημερολογίου. Μερικά Πράγματα που Πρέπει να Κάνουμε Προτού Κοιμηθούμε. Η Ήρεμη Ατμόσφαιρα. Η Αυθυποβολή μας. Ο Τρόπος που Κοιμόμαστε. Η Ανασκόπηση των Γεγονότων της Προηγούμενης Ημέρας. Ο Χρησμός της Αλεπούς. Όταν Ξυπνάμε.. Επιλύοντας ένα Πρόβλημα στον Ύπνο μας. Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ Εστιάζοντας την Προσοχή μας σε ένα ιδιαίτερο Σημείο του Ονείρου μας. Το Τεστ Πραγματικότητας. Η Άσκηση MILD. ΣΑΜΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΣΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΒΟΛΗΣ

ΜΙΑ ΑΣΚΗΣΗ ΓΚΕΣΤΑΛΤ ΜΕΤΡΩΝΤΑΣ ΠΡΟΒΑΤΑΚΙΑ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΓΚΟΥΡΝΤΖΙΕΦ Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΙΚΟΥ ΜΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ Η ΑΥΤΟΫΠΝΩΣΗ Η ΥΠΝΩΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΟΝΕΙΡΑ ΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΙΓΚΥΑΝ ΜΠΑΪΡΑΒΑ ΤΑΝΤΡΑ Η ΠΤΩΣΗ ΣΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΠΗΓΑΔΙ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΠΤΗ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΕΝΤΑ ΤΑΟΪΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Οι Βάσεις των Ταοϊτιστικών Ασκήσεων Ονείρου. Ο Δρόμος της Ενέργειας. Οι Συγκινήσεις και το Ονείρεμα. Η Άσκηση του Δυναμικού Ύπνου. Το Άνοιγμα των Μεσημβρινών. Η Νοητική Ηρεμία. Αυξάνοντας τη Νοητική μας Συγκέντρωση. Η Αναπνοή και η Ηρεμία του Νου. Τα Στάδια της Άσκησης του Ονείρου. Οι Πολλοί Μικροί Ύπνοι της Κοιμισμένης Τίγρης. ΒΟΥΔΙΣΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Το Τζόγκσεν. Η Άσκηση της Σί-νε. Ο Κύκλος της Μέρας και της Νύχτας. Η Άσκηση του Φυσικού (Καθαρού) Φωτός .Μι-λάμ: Η Γιόγκα του Ονείρου. Η Παρέμβαση στα Όνειρα και η Χρησιμοποίησή τους. Η Άσκηση του Απατηλού Σώματος. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Πρόσθετο) ------------------------------------------------------------

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Τοις εγρηγορόσιν ένα και κοινόν κόσμον είναι, των δε κοιμωμένων έκαστοςεις ίδιον αποστρέφεσθαι (Για τους ξύπνιους υπάρχει ένας και ο ίδιος κόσμος, ενώ οι κοιμισμένοι στρέφονται ο καθένας σε ένα δικό του, υποκειμενικό κόσμο). ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

Όλοι

μας έχουμε δει μερικές φορές ένα πολύ ζωηρό όνειρο που μας αφήνει άναυδους, σαστισμένους και αμήχανους για τη ζωντάνεια και πραγματικότητά του. Η πρωτόγνωρη καθαρότητα, ένταση και αυθεντικότητά του, αφού αρχικά μας καταπλήξει, μας προκαλεί στη συνέχεια έντονο προβληματισμό για τη φύση της ίδιας της πραγματικότητας. Νοιώθουμε παράξενα και αντιφατικά σα να είμασταν εντελώς ξύπνιοι στο όνειρό μας και κοιμισμένοι, ληθαργικοί μετά απ' αυτό. Μετά από ένα τόσο ζωντανό "όνειρο", δεν μπορούμε παρά να προβληματισθούμε έντονα για τη φύση του ύπνου και της "εγρήγορσης" και ν' αναρωτηθούμε μήπως και η τελευταία αποτελεί μια άλλη μορφή ύπνου. Συνειδητό τώρα όνειρο ονομάζουμε εκείνη την κατάσταση στην οποία ο ονειρευόμενος γνωρίζει ότι ονειρεύεται και μπορεί να επηρεάσει, αν θέλει, το περιεχόμενο του ονείρου του. Όλοι μας έχουμε δει μερικές φορές ένα τρομακτικό όνειρο στο οποία απειλείται άμεσα η ζωή μας και στο οποίο, όταν η κατάσταση γίνει εντελώς ανεξέλεγκτη, κάτι μέσα μας ξυπνά και μας συμβουλεύει να μη φοβόμαστε, γιατί έτσι κι αλλιώς δεν είναι παρά ένα όνειρο και που, άμα δεν το καταλάβουμε αυτό καλά, μας οδηγεί βίαια στην εγρήγορση, αναγκάζοντάς μας ν' αναγνωρίσουμε καταϊδρωμένοι τη φασματικότητα της εμπειρίας μας. Αυτή η εμπειρία τώρα δεν είναι ένα συνειδητό όνειρο, ούτε είναι ένα συνειδητό όνειρο όταν δεν ξυπνήσουμε, αλλά ακολουθώντας τις συμβουλές της εσωτερικής μας φωνής παύσουμε να φοβόμαστε, αλλά ξαναπέσουμε αμέσως μετά στη νάρκη ενός άλλου ονείρου. Ούτε είναι συνειδητό όνειρο κάθε έντονο όνειρο που θυμόμαστε όταν ξυπνήσουμε. Δεν αρκεί μια στιγμή εγρήγορσης, ή συνειδητότητάς μας για να κάνει ένα όνειρο συνειδητό, αλλά η συνεχής παρουσία αυτής της συνειδητότητας στη διάρκεια του ονείρου μας. Μπορεί τη μια στιγμή να αναγνωρίσουμε το όνειρο σαν όνειρο και να παύσουμε να

φοβόμαστε, αλλά την επόμενη, επειδή ακριβώς δεν έχουμε συνεχή παρουσία της συνειδητότητάς μας, να το ξεχάσουμε και να ξαναπάθουμε τα ίδια. Συνειδητό όνειρο είναι να ονειρευόμαστε και να ξέρουμε συνεχώς ότι ονειρευόμαστε και ν' αντιμετωπίζουμε με χαμόγελο οποιοδήποτε τρομακτικό κίνδυνο ή εφιάλτη παρουσιαστεί μπροστά μας, αναγνωρίζοντας με κατανόηση την απατηλότητά του. Μπορούμε, αν θέλουμε, ν' αλλάξουμε τότε το όνειρό μας, με ένα άλλο πιο ευχάριστο όνειρο, ή ακόμα να αντιμετωπίσουμε τον τρομακτικό αυτό κίνδυνο κατά πρόσωπο, χρησιμοποιώντας μια από τις υπερφυσικές δυνάμεις που επιτρέπουμε στον εαυτό μας να έχει εκείνη τη στιγμή. Θα μπορούσαμε για παράδειγμα να πετάξουμε, να περάσουμε συνειδητά μέσα από τοίχους, να εκσφενδονίσουμε φωτιά και λάβρα από το σώμα μας, ή να κεραυνοβολήσουμε αυτόν που μας απειλεί με τις φοβερές ακτίνες των ματιών μας! Μια τέτοια εμπειρία, στην οποία είμαστε πλήρως παρόντες χωρίς να αγόμαστε και φερόμαστε από το περιεχόμενο του ασυνειδήτου μας, είναι πολύ πιο ζωντανή και πλήρης από τις συνηθισμένες εμπειρίες μας και δύσκολα μπορούμε να τη θεωρήσουμε σα μη - πραγματική. Ο έλεγχος που μπορούμε να έχουμε στα όνειρά μας και η ελευθερία με την οποία μπορούμε να κινηθούμε μέσα σε αυτά, επιλέγοντας οι ίδιοι, εφόσον θέλουμε, την κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν, μας δίνει ένα αίσθημα ευφορίας και ικανοποίησης, ενώ συγχρόνως μας βοηθά να ξεπεράσουμε τους περιορισμούς μας. Οτιδήποτε δεν μπορούμε να κάνουμε στο ξύπνιο μας, γιατί μας εμποδίζουν οι διάφοροι φυσικοί και κοινωνικοί νόμοι, μπορούμε να το κάνουμε άνετα σε ένα συνειδητό όνειρο, στο οποίο οι δυνατότητές μας είναι πραγματικά άπειρες. Παρ' όλο που μερικοί από μας έχουν φυσικά αυτή την ικανότητα, μπορούμε να την αποκτήσουμε όλοι μας, αρκεί να δείξουμε υπομονή κι επιμονή στην εκπαίδευσή μας. Οι Δυτικοί επιστήμονες και ψυχολόγοι αγνοούσαν ή αρνιόντουσαν για αιώνες την πραγματικότητα του συνειδητού ονείρου και αναγκάστηκαν να την παραδεχθούν μόλις την τελευταία δεκαετία, μετά την πειραματική απόδειξή του από μεγάλους ερευνητές όπως ο Στέφεν Λαμπέρζ του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ και ο Κέιθ Χήαρν στην Αγγλία. Αντίθετα στην Ανατολή από τα πανάρχαια χρόνια η θαυμάσια αυτή ικανότητα του ανθρώπου αποτελούσε τη βάση κάθε σαμανιστικής και μυστικιστικής εμπειρίας και θεωρείτο σα μια ουσιαστική μέθοδος για την επίτευξη της φώτισης και της πνευματικής ελευθερίας. Ο σαμανός επισκέπτεται με τη βοήθειά του συνειδητού ονείρου τους διάφορους "πνευματικούς" κόσμους όπου αποκτά την ικανότητα της ενόρασης και της θεραπείας, τις οποίες χρησιμοποιεί για το καλό του λαού του. Από την άλλη μεριά ο μυστικιστής χρησιμοποιεί το συνει-

δητό ονείρεμα για να Αφυπνιστεί και να συνειδητοποιήσει έτσι την ψευδαισθητική φύση όλων των φαινομένων, τόσο του ύπνου, όσο και της "εγρήγορσης". Όλα αυτά τα φαινόμενα θεωρούνται ότι προβάλλονται από του νου μας και η μόνη πραγματική εμπειρία είναι η παρουσία της συνειδητότητας μας, που είναι και η αιτία της παραγωγής αυτών των φαινομένων. Αυτή η Αφύπνιση δε σημαίνει την απάρνηση του κόσμου και την απόσυρσή μας σε μια μηδενιστική κατάσταση, αλλά τη συμμετοχή μας σε αυτόν με τη σύγχρονη όμως αναγνώριση της ψευδαισθητικής και ονειρικής φύσης του. Τί το πιο όμορφο; Ζούμε και δεν ταυτιζόμαστε, δε φοβόμαστε, δεν ελπίζουμε σε τίποτα. Ζούμε γιατί η ζωή στην ύστατη σημασία της σημαίνει συνεχή παρουσία της συνειδητότητάς μας. Απολαμβάνουμε τα όνειρα ακόμα και όταν αναγνωρίζουμε την ψευδαισθητική φύση τους, ενώ ο συνηθισμένος άνθρωπος μαθαίνει ν' απολαμβάνει μόνον όσα θεωρεί σαν πραγματικά και ν' αδιαφορεί για αυτά που θεωρεί σα μη - πραγματικά, ταυτιζόμενος τελικά με τα πρώτα. Τα ονειρικά όμως πράγματα που θεωρεί σαν πραγματικά κρύβουν μέσα τους εκτός από την απόλαυση και τον πόνο κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η μιζέρια του. Ποτέ δεν θα μπορέσει να είναι πλήρως ευτυχισμένος, γιατί πίσω από την ονειρική απόλαυση κρύβεται πάντα ο ονειρικός εφιάλτης και όσο πραγματικότερη θεωρείται η πρώτη, άλλο τόσο πραγματικότερος γίνεται και ο δεύτερος. Ο πόνος διευρύνεται καθώς ο άνθρωπος προσπαθεί μάταια να τον αποφύγει, ή να τον εξοβελίσει από τον κόσμο του. Η άλλη απόλαυση, με τη σύγχρονη αναγνώριση της απατηλότητας όλων των φαινομένων, δεν αποδίδει ίσως τα γνώριμα κρεσέντο της πρώτης, αλλά κρύβει μέσα της μια άγνωστη νηφάλια μακαριότητα κι ευδαιμονία, απόρροια του βιώματος της πραγματικής μας κατάστασης, η οποία δεν γνωρίζει τον πόνο, αφού αυτός είναι σε τελευταία ανάλυση η ταύτισή μας με την "πραγματικότητα" των πραγμάτων. Όπως θα δείξουμε σ' αυτό το βιβλίο δεν υπάρχει καμιά ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην κατάσταση της συνηθισμένης εγρήγορσης και στην εμπειρία ενός συνειδητού ονείρου κι επομένως έχουν δίκιο οι μυστικιστές και οι σαμανός που υποστηρίζουν ότι οι αισθήσεις μας εξαπατώνται και ότι ο συνηθισμένος κόσμος μας δεν είναι παρά και αυτός ένα όνειρο. Ας σημειώσουμε επίσης ότι δε θα ασχοληθούμε εδώ καθόλου με την ερμηνεία, την ανάλυση, ή το συμβολισμό των ονείρων μας, αλλά με την ίδια τη φύση τους και τον τρόπο δημιουργίας τους. Για να καταλάβουμε όμως τη φύση της ονειρικής μας κατάστασης, θα πρέπει να ορίσουμε τι εννοούμε με τη λέξη εγρήγορση. Η ιδιαίτερα έντονη παρουσία μας και συνειδητότητά μας στη διάρκεια ενός συνειδητού ονείρου, μας αναγκάζει να δεχθούμε ότι μπορεί να υπάρχει μια κατάσταση εγρήγορσης την ώρα του ύπνου μας, όπως και μια κατάσταση ύπνου, ή ονειροπολησίας, την ώρα της συνηθισμένης εγρήγορσης. Με άλλα λόγια, η παρουσία ή όχι της

συνειδητότητάς μας θα είναι αυτή που θα προσδιορίσει τελικά μια κατάσταση σαν κατάσταση εγρήγορσης ή ύπνου. Οι μέθοδοι και οι ασκήσεις που θα αναφέρουμε στο δεύτερο μέρος αυτού του βιβλίου, οι οποίες θα μας μάθουν πώς να έχουμε συνειδητά όνειρα και να ελέγχουμε το περιεχόμενό τους, έχουν σα βασικό σκοπό να μας βοηθήσουν ν' αποκαλύψουμε και συνειδητοποιήσουμε τον ψευδαισθητικό - ονειρικό επίσης χαρακτήρα του κόσμου της εγρήγορσης και να μας οδηγήσουν έτσι στην πραγματική Αφύπνιση. Δε σκοπεύουν να μας προσφέρουν μια ευχάριστη απασχόληση για την προηγουμένως αδιάφορη νύχτα μας, να μας κάνουν να αισθανθούμε σα μικροί μάγοι, ή να μας μπλέξουν σ' έναν ατέλειωτο κόσμο ονείρων, αλλά να μας βοηθήσουν να πάψουμε να είμαστε σκλάβοι των αντανακλάσεων και ν' αποκτήσουμε την ύστατη ελευθερία, η οποία δεν είναι τίποτ' άλλο από την εμπειρία της πραγματικής μας κατάστασης. Οι ασκήσεις αυτές προέρχονται από τα σπουδαιότερα εσωτερικά συστήματα όπως του Ινδουισμού, του Θιβετανικού Βουδισμού, του Τζόγκσεν, του Σουφισμού, του Ταοϊσμού, του Γκουρντζίεφ και του Τολτέκικου συστήματος του Δον Χουάν που αναφέρει ο Καστανέντα. Πολλές απ' αυτές τις ασκήσεις πάντως μπορεί ν' αποδειχθούν επικίνδυνες, αν δεν είμαστε αρκετά νηφάλιοι, ισορροπημένοι και προσεκτικοί. Πρέπει να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι προς το σκοπό αυτό. Μερικές πάλι από αυτές τις ασκήσεις μπορεί να θεωρηθούν από μερικούς σα "μυστικές", "εσωτερικές", ή "απαγορευμένες" για τους αμύητους και η εξωτερίκευσή τους σα μια "βεβήλωση των μυστηρίων". Σε αυτούς που πιστεύουν κάτι τέτοιο μπορούμε να απαντήσουμε ότι, εκτός από το οφθαλμοφανές γεγονός ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου εξωτερικεύονται τα πάντα, όσο "εσωτερικά" και αν θεωρούντο αυτά πριν, αυτές οι ασκήσεις κυκλοφορούν ήδη σε βιβλία του εμπορίου. Επιπλέον παραθέτουμε τη γνώμη δυο μεγάλων δασκάλων πάνω σε αυτό το θέμα: Λέει λοιπόν ο Θιβετανός Δάσκαλος του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου: " Αν ένα άτομο συμμετέχει και ακούει με ενδιαφέρον, τότε δεν υπάρχει καμιά μυστική διδασκαλία. Η διδασκαλία πρέπει να είναι μυστική μόνον για κάποιον που δεν ενδιαφέρεται και δεν συμμετέχει. Αν ένα άτομο δεν ενδιαφέρεται για τις διδασκαλίες, τότε το μόνο που μπορείτε να ελπίζετε ότι θα κάνετε δίνοντάς του μια διδασκαλία, είναι να το προκαλέσετε ή να το ενοχλήσετε. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να κρύβετε αυτό που ξέρετε από τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται. Αν για παράδειγμα έχω ένα φίλο, που ενδιαφέρεται πραγματικά για τις διδασκαλίες, τότε μπορώ να του πω όλα όσα μπορώ να του πω και να του δώσω κάθε συμβουλή που μπορώ να

του δώσω. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει μυστικό, γιατί το άτομο έδειξε πραγματικό ενδιαφέρον." Και σε αυτό το σημείο σημειώνουμε ότι όποιος δεν έχει ενδιαφέρον, ή δε θα αγοράσει το βιβλίο αυτό, ή, άμα το αγοράσει, δε θα διαβάσει τα "επικίνδυνα" σημεία του, που δεν μπορεί να τα καταλάβει, ή τα οποία προκαλούν τη λογική του. Αλλά ακόμα κι όταν τα διαβάσει σύμφωνα με τον Δον Χουάν: "Δεν υπάρχει τελικό σταυροδρόμι, ή τελικό βήμα πουθενά. Κι επειδή δεν υπάρχει τελικό βήμα πουθενά, δε θα έπρεπε να υπάρχει καμιά μυστικότητα για οποιοδήποτε μέρος της τύχης μας σαν φωτεινά όντα. Η προσωπική δύναμη αποφασίζει για το ποιος μπορεί, ή ποιος δεν μπορεί να επωφεληθεί από μια αποκάλυψη. Οι εμπειρίες μου με τους συντρόφους μου μού έχουν δείξει ότι λίγοι, πάρα πολύ λίγοι απ' αυτούς είναι πρόθυμοι να ακούσουν και από τους λίγους που ακούνε, ακόμα λιγότεροι είναι πρόθυμοι να δράσουν σύμφωνα με αυτά που ακούνε. Και από αυτούς που είναι πρόθυμοι να δράσουν, ακόμα λιγότεροι έχουν την προσωπική δύναμη που χρειάζεται για να επωφεληθούν από τις δράσεις τους." Τα ασταθή έτσι, μη συγκροτημένα, ή ανισόρροπα άτομα, που δεν έχουν την απαραίτητη νηφαλιότητα, θέληση, επιμονή και υπομονή που χρειάζεται για να οδηγηθούν σε οποιοδήποτε θετικό αποτέλεσμα, θα εγκαταλείψουν γρήγορα τον αγώνα. Η μη δομημένη προσωπικότητά τους θα είναι και η βασική προστασία τους. Προτού προχωρήσουμε όμως στο βασικό θέμα μας, καλό είναι να πούμε μερικά πράγματα για τη τυπική λογική με την οποία είμαστε όλοι λίγο - πολύ εξοικειωμένοι και την οποία πρέπει να ξεπεράσουμε, αν θέλουμε να καταλάβουμε τη βαθύτερη ουσία του κόσμου γύρω μας και να πειστούμε για τη δυνατότητα μιας πραγματικής Αφύπνισης ακόμα και από το συνηθισμένο ύπνο της "εγρήγορσης".

Η ΤΥΠΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ Αυτός που ενδιαφέρεται για το πραγματικό πολιτισμό πρέπει να μελετά τους συγχρόνους του, αλλά και τους προγενέστερους γίγαντες της σκέψης: το Μολιέρο, το Σαίξπηρ, αλλά πέρα απ' οποιονδήποτε άλλο τους αρχαίους Έλληνες και πάντα τους αρχαίους Έλληνες. Γκαίτε Πάσα διδασκαλία και πάσα μάθησις εκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως Αριστοτέλης

Όλα όσα μπορούμε να σκεφθούμε για τη φύση της αλήθειας και της πραγματικότητας τα έχουν ήδη σκεφθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οι αρχαίοι Έλληνες. Ο τρόπος που συλλογιζόμαστε, κρίνουμε και αναζητάμε την αλήθεια μας παραπέμπει κάθε στιγμή στους γίγαντες αυτούς της ανθρώπινης σκέψης. Η Λογική, όπως και πολλές άλλες επιστήμες, θεμελιώθηκε βασικά από τον Αριστοτέλη. Ο σκοπός της είναι να εξετάσει τους όρους και τα είδη του σωστού συλλογισμού και να καθορίσει τους νόμους και τους κανόνες με τους οποίους πρέπει να συλλογιζόμαστε στην αναζήτηση της αλήθειας. Οι νόμοι αυτοί της Λογικής είναι απλές προτάσεις, που δεν μπορούν να αποδειχθούν άμεσα, αλλά θεωρούνται αληθοφανείς, χωρίς να διαψεύδονται ποτέ από την εμπειρία. Οι συλλογισμοί και οι μέθοδοι αποδείξεως που χρησιμοποιούμε στην αναζήτηση της αλήθειας πρέπει να στηρίζονται πάντοτε στις απλές αυτές αυταπόδεικτες προτάσεις ή αξιώματα της Λογικής. Σύμφωνα με την Τυπική Λογική του Αριστοτέλη πρόταση είναι κάθε έκφραση που μπορεί να χαρακτηριστεί σαν αληθινή ή ψευδής. Ο ορισμός αυτός εξυπακούει άμεσα την ύπαρξη μιας Αλήθειας ή Αντικειμενικής Πραγματικότητας, την οποία μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος με το σωστό συλλογισμό, αποφεύγοντας τα λάθη και τις αντιφάσεις. Την άποψη όμως αυτή δεν τη δέχονται όλοι. Ήδη από την αρχαιότητα οι Σοφιστές αρνιόντουσαν την ύπαρξη αυτή της αντικειμενικής πραγματικότητας και θεωρούσαν την αλήθεια σαν ένα καθαρά υποκειμενικό φαινόμενο. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα το μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος ("Πάντων χρημάτων μέτρον εστί άνθρωπος") και για κάθε πράγμα υπάρχουν πάντοτε δυο αντίθετες, εξίσου ισχυρές γνώμες, από τις οποίες καμιά δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν καλύτερη από την άλλη. Με άλλα λόγια όλες οι προτάσεις είναι αληθινές. Από την άλλη μεριά, σύμφωνα με τον Αναξαγόρα, όλες οι προτάσεις είναι ψευδείς. Αυτές οι δυο απόψεις αντιμάχονταν από παλιά τις βασικές αρχές της Λογικής του Αριστοτέλη και μας θυμίζουν τις δυο σύγχρονες ερμηνείες της κβαντικής φυσικής: την ερμηνεία της Κοπεγχάγης, σύμφωνα με την οποία τίποτα δεν είναι πραγματικό μέχρι να παρατηρηθεί και την ερμηνεία των πολλαπλών κόσμων, σύμφωνα με την οποία όλα είναι πραγματικά και πραγματοποιούνται σε μια απειρία παράλληλων κόσμων (που δεν μπορούν όμως να επικοινωνήσουν μεταξύ τους). Ας δούμε όμως τις περίφημες βασικές αρχές ή αξιώματα της Τυπικής Λογικής στις οποίες εναντιώνονταν όχι μόνο οι Σοφιστές, αλλά και ο μεγάλος "αινιγματικός" ή "σκοτεινός" κατά άλλους διαλεκτικός φιλόσοφος Ηράκλειτος: Α. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ Σύμφωνα με αυτόν κάθε πράγμα και κάθε έννοια είναι το ίδιο με τον εαυτό του (Το ζώο είναι ζώο, η Δικαιοσύνη είναι Δικαιοσύνη)

Η αρχή αυτή δε μας λέει βασικά τίποτα. Δεν περικλείει καμιά κίνηση, καμιά μεταβολή. Είναι μια νεκρή αφαίρεση, που κατά βάθος υπονοεί τη μονιμότητα, σταθερότητα και αιωνιότητα όλων των πραγμάτων. Β. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΦΑΣΗΣ Ή ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ Το αυτό άμα υπάρχειν τε και μη υπάρχειν αδύνατον τω αυτώ και κατά το αυτό. (Είναι αδύνατο ο ίδιος προσδιορισμός να αποδίδεται και να μην αποδίδεται στο ίδιο πράγμα την ίδια χρονική στιγμή και από την ίδια άποψη". Σύμφωνα με αυτή την αρχή κάθε πράγμα ή έννοια δεν μπορεί να αντιφάσκει με τον εαυτό του, δεν μπορεί δηλαδή να είναι συγχρόνως ίδιο και όχι ίδιο με τον εαυτό του. Το Α δεν μπορεί να είναι συγχρόνως Α και όχι Α, το ζώο συγχρόνως ζώο και όχι ζώο κ.ο.κ. Όπως ήδη είπαμε ο Πρωταγόρας αρνιόταν την ισχύ του νόμου της αντίφασης και πίστευε ότι όλες οι γνώμες και οι αισθήσεις των ανθρώπων είναι αληθινές. Ο Αριστοτέλης κριτικάροντας αυτή την άποψη λέει ότι, αφού συμβαίνει διάφοροι άνθρωποι να έχουν για το ίδιο πράγμα αντίθετες γνώμες, θα πρέπει η ίδια η γνώμη να είναι συγχρόνως και αληθινή και ψευδής κι επομένως η αλήθεια να είναι κάτι το τελείως σχετικό και υποκειμενικό. Οδηγούμαστε όμως έτσι σ' έναν άκρατο υποκειμενισμό που απορρίπτει την ουσιαστικότητα των πραγμάτων. Αν θεωρήσουμε ότι η μοναδική πηγή των απόψεών μας είναι το υποκείμενο, είμαστε αναγκασμένοι να δεχθούμε ότι όλα τα όντα είναι υποκειμενικά. Οι θεωρίες έτσι αυτές καταλήγουν στον απόλυτο υποκειμενισμό και τελικά στο μηδενισμό και στην αυτοαναίρεσή τους. Γιατί αν δεχθούμε ότι καμιά πρόταση δεν μπορεί να είναι αντικειμενικά αληθινή, δεν θα είναι αληθινή και αυτή η πρόταση που λέει ότι δεν ισχύει ο νόμος της αντίφασης. Εναντίον του καθαρού υποκειμενισμού του Πρωταγόρα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει την ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας, η οποία παρέχει και το μέτρο της αλήθειας των πραγμάτων. Ο Αριστοτέλης εξέτασε επίσης τον λόγο που ο Πρωταγόρας και οι υποστηρικτές του έφτασαν σε μια τέτοια άποψη. Κατά τη γνώμη του αυτό συνέβη γιατί διάφορα πράγματα με την πάροδο του χρόνου μετατρέπονται στα αντίθετά τους: ο νέος γίνεται γέρος και το σκληρό αντικείμενο μαλακό. Αφού τίποτα δε γεννιέται από το μηδέν, θα πρέπει αυτές οι αντιθέσεις να προϋπήρχαν μέσα στα πράγματα από τα οποία προήλθαν. Εδώ όμως συγχέεται η έννοια του "εν δυνάμει όντος" με αυτή του "εν ενεργεία όντος"*. Κανένα αντικείμενο δεν εμφανίζει ποτέ στην ενεργητική του κατάσταση δύο αντίθετες ιδιότητες, αλλά τις περιέχει μόνο δυναμικά. Ένας δεύτερος λόγος για τον οποίο δημιουργείται αυτή η άποψη είναι η μεταβολή και αστάθεια που παρουσιάζουν όλα τα αισθητά αντικείμενα. Αυτό παρακίνη-

σε πολλούς φιλοσόφους να συμπεράνουν ότι δεν υπάρχει τίποτα σταθερό στο σύμπαν. Συγχέουν όμως έτσι την αίσθηση με τη νόηση και δέχονται μόνο την ύπαρξη του αισθητού κόσμου, ο οποίος δεν είναι παρά ένα μικρό μόνο κομμάτι του Όλου. Ξεχνούν ότι όσο και αν η αίσθηση μας δίνει αληθινά δεδομένα, η φαντασία μας δεν είναι αλάνθαστη. Τα σφάλματα και οι διαφορές προέρχονται από την κακή ερμηνεία των δεδομένων των αισθήσεων μας, ή από την αλλαγή που συμβαίνει στα πράγματα, ή τέλος από την αλλαγή του ίδιου του υποκειμένου που τα αντιλαμβάνεται. * Ο Αριστοτέλης εισήγαγε στη φιλοσοφία τους δυο αντιθετικούς όρους "εν δυνάμει ον και "εν ενεργεία ον", οι οποίοι χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα. Με το "εν δυνάμει ον" εννοεί ένα πράγμα στο οποίο υπάρχει σε λανθάνουσα κατάσταση μια δυναμική ικανότητα, η οποία μπορεί να το προάγει σε ανάπτυξη. Το παιδί που μπορεί να γίνει μαθηματικός είναι ένας "εν δυνάμει" μαθηματικός. Όταν σπουδάσει και γίνει μαθηματικός, τότε λέμε ότι είναι "εν ενεργεία" μαθηματικός. Παρόμοια το μάρμαρο του καλλιτέχνη είναι ένας "εν δυνάμει" ανδριάντας μέχρι αυτός να το σμιλεύσει και να γίνει ένας "εν ενεργεία" ανδριάντας κ.λ.π. Όταν σε ένα ον αναπτυχθούν όλες οι λανθάνουσες ικανότητές του και φθάσει αυτό στην πλήρη του ανάπτυξη, τότε λέμε ότι έχει φτάσει στη κατάσταση της "εντελέχειας", δηλαδή της τέλειας ανάπτυξής του. Οφείλουμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε στα πράγματα την ύπαρξη λανθανουσών τάσεων, προδιαθέσεων και ικανοτήτων που επιδέχονται ανάπτυξη. Με αυτό τον τρόπο τίθεται η βάση για την εξελικτική θεωρία του σύμπαντος. Ανεξάρτητα από την επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη θα παρατηρήσουμε ότι η Τυπική Λογική βάζοντας δίπλα στο Νόμο της Ταυτότητας το Νόμο της Αντίφασης είναι σα να παραδέχεται ότι δίπλα στην Ταυτότητα υπάρχει και η Ετερότητα ή Διαφορά. Ένα πράγμα δεν είναι απλά και μόνο ίδιο με τον εαυτό του. Μπορεί να είναι και ένα άλλο πράγμα. Τα πράγματα δεν είναι έτσι σταθερά και αμετάβλητα, όπως φαίνεται να υπονοεί η αρχή της ταυτότητας, αλλά η τελευταία υπάρχει χάρη στο αντίθετό της, την Ετερότητα, και για να υπογραμμίσει αυτήν ακριβώς την Ετερότητα. Για να γεφυρώσει αυτό το χάσμα και να ξεφύγει από το αδιέξοδο η Τυπική Λογική βάζει δίπλα στο Νόμο της Αντίφασης μια παραλλαγή του, τον περίφημο "Νόμο της Αποκλίσεως του Τρίτου". Γ. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΛΙΣΕΩΣ ΤΟΥ ΤΡΙΤΟΥ Αλλά μην ουδέ αντιφάσεως ενδέχεται είναι ουδέν, αλλά ανάγκη ή φάναι ή αποφάναι εν καθ' ενός οτιούν (Αλλά βέβαια δεν είναι δυνατόν να υπάρχει κάτι ανάμεσα στα δυο μέλη της αντίφασης. Αντίθετα, είμαστε αναγκασμένοι να εκφράσουμε για ένα πράγμα ή μια βεβαίωση, ή μια άρνηση). Με άλλα λόγια δεν μπορούν δυο αντιφατικές έννοιες που αναφέρονται στο ίδιο πράγμα να είναι και οι δυο

ψευδείς. Αν η μία είναι ψευδής, η αντίθετή της θα είναι αληθινή. Αποκλείεται να υπάρχει ένα τρίτο πράγμα ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψεύδος στα δυο μέλη αυτής της αντίφασης. Μεταξύ δύο αντίθετων κατηγορουμένων, μόνο το ένα ανήκει στο υποκείμενο, κάθε τρίτο αποκλείεται. Ένα πράγμα θα είναι είτε Α είτε όχι Α και τίποτα άλλο από αυτά. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζοντας αυτό το νόμο λέει ότι αν υπάρχει ανάμεσα στα δυο μέλη μιας αντίφασης ένα τρίτο πράγμα, τότε θα υπάρχει και ένα τρίτο πράγμα ανάμεσα στο όν και στο μη όν κι ένα είδος μεταβολής που δε θα είναι ούτε γέννηση ούτε φθορά. Εκτός απ' αυτό θα συμβεί κι ένας άπειρος πολλαπλασιασμός των όντων, γιατί αν μεταξύ του Α και του όχι Α υπάρχει το Β, το οποίο δεν είναι ούτε Α ούτε όχι Α, τότε θα υπάρχει κι ένα Γ που δε θα είναι ούτε Β ούτε όχι Β κ.ο.κ. Επειδή ο Ηράκλειτος αρνήθηκε αυτή την αρχή λέγοντας ότι όλα τα πράγματα και είναι και δεν είναι, έφτασε στο συμπέρασμα ότι όλες οι προτάσεις είναι αληθινές. Από την άλλη μεριά ο Αναξαγόρας, επειδή δέχθηκε ότι υπάρχει κάτι τρίτο ανάμεσα στα μέλη μιας αντίφασης, έφτασε στο συμπέρασμα ότι όλες οι προτάσεις είναι ψευδείς. Έτσι όμως δεν μπορούμε να βεβαιώσουμε την αλήθεια κανενός πράγματος. Η μη παραδοχή του νόμου της αντίφασης και του νόμου της αποκλίσεως του τρίτου μας μπλέκει σε άλυτα λογικά παράδοξα, αναγκάζοντάς μας να δεχθούμε ότι όλες οι προτάσεις είναι αληθινές ή ότι όλες είναι ψευδείς. Οι απόψεις όμως αυτές, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, καταλήγουν στην αυτοαναίρεσή τους. Γιατί αυτός που θεωρεί ότι όλες οι προτάσεις είναι αληθινές, θα πρέπει να δεχθεί σαν αληθινή και την πρόταση που λέει τα αντίθετα απ' αυτόν, διαψεύδοντας έτσι τον εαυτό του. Αν όμως κάνει εξαίρεση κι εξαιρέσει την αντίθετη προς τη δική του πρόταση, λέγοντας ότι αυτή μόνο είναι αληθινή και αυτός που θεωρεί ότι όλες οι προτάσεις είναι ψευδείς εξαιρέσει τη δική του μόνο πρόταση και πει ότι μόνο αυτή είναι αληθινή, τότε και οι δυο, όχι μόνο δεν κερδίζουν τίποτα, αλλά αναγκάζονται να παραδεχθούν έμμεσα ότι υπάρχουν άπειρες αληθινές και άπειρες ψευδείς προτάσεις. Γιατί και η πρόταση που λέει ότι η αληθινή πρόταση είναι αληθινή, είναι επίσης αληθινή κ.ο.κ. σε μια άπειρη ακολουθία προτάσεων. Έτσι η μοίρα του σκεπτικισμού και του σχετικισμού είναι η αυτοαναίρεσή τους. Κάθε σχετικιστική ή σκεπτικιστική έννοια που εφαρμόζει με συνέπεια τις αρχές της πάνω στον εαυτό της ή αυτοαναιρείται, ή πέφτει σε μια ατέρμονη ακολουθία προτάσεων. Αυτή είναι η επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη εναντίον των Σοφιστών που δεν δέχονταν τις αρχές της Λογικής του κι επομένως απέρριπταν την επιστημονική αλήθεια και βεβαιότητα. Αν είχε επικρατήσει η άποψή τους, η επιστήμη δεν θα είχε αναπτυχθεί με τον τρόπο που ξέρουμε σήμερα, γιατί η πίστη στην ύπαρξη μιας αντικειμενικής αλήθειας είναι που προώθησε την επιστημονική έρευνα και την εξέλιξη της επιστήμης.

Πέρα από την οποιαδήποτε εκτενή επιχειρηματολογία μας εναντίον των φαινομενικά "λογικών" επιχειρημάτων του Αριστοτέλη, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τον απλό συλλογισμό ότι όταν η Τυπική Λογική μας λέει ότι το Γένος (π.χ. το ζώο) αποτελείται από Είδη διαφορετικά μεταξύ τους (όπως το άλογο, ο σκύλος, η γάτα, κ.λ.π .), είναι σα να παραδέχεται ότι η έννοια Γένος περιλαμβάνει μέσα της διαφορετικά στοιχεία, που το ένα αποκλείει το άλλο. Προσπαθώντας έτσι να ξεφύγουμε από την αντίφαση των δύο πρώτων νόμων πέφτουμε σε μια τρίτη αντίφαση. Γιατί ο νόμος της αποκλίσεως του τρίτου αναιρεί τους δύο προηγούμενους. Όταν μας λέει να διαλέξουμε ανάμεσα σε δυο αντίθετα κατηγορήματα, τα οποία ανήκουν στο ίδιο υποκείμενο, είναι σα να ομολογεί έμμεσα ότι το υποκείμενο αυτό αποτελείται από αντιφατικά στοιχεία. Με άλλα λόγια αυτό που λέμε Ταυτότητα και Ετερότητα συνυπάρχουν στην ίδια έννοια, αποτελούν μια ενότητα, μια ενιαία έννοια και όχι δυο διαφορετικές. Δ. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΧΡΩΝΤΟΣ ΛΟΓΟΥ Σύμφωνα με αυτόν κάθε συλλογισμός, κάθε κρίση πρέπει να στηρίζεται σε κάποιο Λόγο. Σα Λόγος εδώ θεωρείται η βάση του συλλογισμού, μια άλλη δηλαδή προηγούμενη κρίση ή συλλογισμός, που η αλήθεια της έχει αποδειχθεί. Είναι γεγονός ότι στην αρχή οι άνθρωποι για να έχουν μια καθαρότερη εικόνα των πραγμάτων και των φαινομένων αναγκάστηκαν να τα απομονώσουν και να τα εξετάσουν ξεχωριστά από τα άλλα αντικείμενα γύρω τους, παραβλέποντας τις σχέσεις, αλληλεξαρτήσεις και αλληλεπιδράσεις τους με τα υπόλοιπα πράγματα. Για να τα γνωρίσουν επίσης καλύτερα τα διαίρεσαν στα συστατικά τους, τα οποία επίσης θεωρήθηκαν σαν αυθύπαρκτες και αμετάβλητες οντότητες που συνδυάζονται μηχανικά μεταξύ τους για να αποτελέσουν το όλον. Από την άλλη μεριά για να εξηγήσουν τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις των πραγμάτων, προσπάθησαν να βρουν τις ομοιότητες και τα κοινά τους στοιχεία, αμελώντας τις διαφορές τους. Δημιούργησαν έτσι μια μέθοδο εξήγησης των πραγμάτων, ένα τρόπο προσέγγισης της αλήθειας, μια σειρά λογικών κανόνων, που ονομάζουμε Τυπική Λογική. Η τυπική αυτή λογική ενώ ξεκίνησε από τα πράγματα, σαν ένα εργαλείο για την εξυπηρέτηση των καθαρά πρακτικών αναγκών των ανθρώπων, χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια από αρκετούς φιλοσόφους σα μια μέθοδος διερεύνησης της πνευματικής και οντολογικής αλήθειας. Ξεκινώντας από την εσφαλμένη αρχή ότι τα πράγματα αποτελούν ξεχωριστές, αμετάβλητες και αιώνιες οντότητες, χωρίς εξάρτηση και συνάφεια μεταξύ τους, οι άνθρωποι δημιούργησαν άκαμπτους νόμους που αντιμάχονται τόσο μεταξύ τους, όσο και με τα πράγματα.

Παρ' όλα αυτά η Τυπική Λογική συνεχίζει να είναι χρήσιμη όπως και τα στοιχειώδη μαθηματικά. Μας χρειάζεται σα μια πρώτη επαφή με την αλήθεια, για μια καθημερινή χρήση και σα μια επιφανειακή γνώση. Δε μας βοηθά όμως στη κατανόηση του κόσμου σα μια Ενότητα, σαν ενός Όλου. Οι αδυναμίες της τυπικής Λογικής επισημάνθηκαν όπως ήδη είδαμε ακόμη και από την αρχαιότητα. Ο Ηράκλειτος έλεγε ότι τα πράγματα υπάρχουν και δεν υπάρχουν συγχρόνως, γιατί τα πάντα μεταβάλλονται από στιγμή σε στιγμή. Ο ίδιος άλλωστε ο Αριστοτέλης, παρατήρησε ότι δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τις μεταβολές των πραγμάτων από τη στιγμή που τα περιβάλουμε με έννοιες που τις θεωρούμε αιώνιες και αμετάβλητες, γιατί είναι φυσικό να πιστεύουμε ότι και αυτά παραμένουν αμετάβλητα, για να μη θυμηθούμε την Αριστοτελική επίσης ρήση ότι "ένα κομμένο χέρι δεν είναι χέρι", αφού δε συνδέεται πια με τον οργανισμό από τον οποίο προέρχεται. Παρ' όλο που πολλοί θεωρούν τα μαθηματικά σαν την επιστήμη της Τυπικής Λογικής, αυτό δεν ισχύει στη πραγματικότητα, όπως φαίνεται από την καθιέρωση των αρνητικών αριθμών και την ύπαρξη των ασύμμετρων αριθμών, για να μην αναφέρουμε το Διαφορικό, τον Ολοκληρωτικό και το Μιγαδικό Λογισμό. Μια προσπάθεια για την κάλυψη των κενών της Τυπικής Λογικής έγινε Από τον Φράνσις Βάκωνα (1521 -1626) με την εισαγωγή της Επαγωγικής Μεθόδου (Ανάλυση, σύγκριση, διαπίστωση, πείραμα, συμπέρασμα). Ο Επαγωγικός συλλογισμός ήταν το αποτέλεσμα της πειραματικής έρευνας και αποτέλεσε όπως και το πείραμα ένα βασικό παράγοντα στην ανάπτυξη των Φυσικών Επιστημών. Εντούτοις τα φαινόμενα συνέχισαν ν' αντιμετωπίζονται ξεχωριστά και όχι σαν ενότητες αντιθέτων.

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ Σαν πατέρας της Διαλεκτικής μπορεί να θεωρηθεί ο Ηράκλειτος, όπως φαίνεται από τα παρακάτω αποφθέγματά του: Ο Ήλιος νέος εφ' ημέρη ( Ο ήλιος είναι νέος κάθε μέρα). Τα πάντα ρει (τα πάντα μεταβάλλονται). Οδός άνω κάτω μια και αυτή. (Ο ανήφορος και ο κατήφορος είναι ένας και ο ίδιος δρόμος). Αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι, ζώντες τον εκείνων θάνατον, τον δε εκείνων βίον τεθνεώτες (Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί

αθάνατοι, γιατί η ζωή των πρώτων είναι ο θάνατος των δεύτερων και η ζωή των δεύτερων ο θάνατος των πρώτων). Ταυτό τ' ένι ζων και τεθνηκός και το εγρηγορός και το καθεύδον και το νέον και γηραιόν. Τάδε γαρ μεταπεσόντα εκείνα έστι, κακείνα πάλιν μεταπεσόντα ταύτα (Το ίδιο είναι ο ζωντανός και ο πεθαμένος, ο κοιμισμένος και ο ξύπνιος, γιατί ο ένας όταν αλλάζει γίνεται ο άλλος) Ξυνόν γαρ αρχή και πέρας επί κύκλου περιφερείας (Η αρχή και το τέλος της περιφέρειας του κύκλου είναι το ίδιο πράγμα) Ποταμοίσι τοίσιν αυτοίσιν εμβαίνουσιν και έτερα ύδατα επιρρεί (Όταν μπούμε στους ίδιους ποταμούς ρέουν συνεχώς καινούργια νερά). Ποταμώ γαρ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ (Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στον ίδιο ποταμό). Στην Αρχαιότητα με τη Διαλεκτική εννοούσαν τον τρόπο για ν' αποκαλύψουμε και να ξεπεράσουμε σε ένα διάλογο τις αντιφάσεις του αντιπάλου μας, να φθάσουμε δηλαδή στην άρση των αντιθέσεων. Η σύγχρονη Διαλεκτική, αντίθετα από την Τυπική Λογική, αντιμετωπίζει τον κόσμο σαν ένα ενιαίο σύνολο. Θεωρεί ότι όλα τα πράγματα και τα φαινόμενα συνδέονται μεταξύ τους, εξαρτάται το ένα από το άλλο και αλληλοκαθορίζονται (Νόμος της Καθολικής Σύνδεσης και Αλληλεπίδρασης). Βλέπει τα πράγματα και τα φαινόμενα σα μια συνεχή κίνηση και μεταβολή, σα μια αδιάκοπη ανανέωση και εξέλιξη (Νόμος της Διαρκούς Αλλαγής και Εξέλιξης). Βλέπει επίσης την ανάπτυξη και εξέλιξη των πραγμάτων και των φαινομένων, όχι σαν μια απλή αύξησή τους, λόγω ποσοτικών συσσωρεύσεων, που δεν αλλάζουν την υφή τους, αλλά σα μια εξελικτική διαδικασία που καταλήγει μέσα από μικρές, αδιόρατες πολλές φορές ποσοτικές αλλαγές, σε ριζικές τελικά ποιοτικές αλλαγές (Νόμος της Ποιοτικής Αλλαγής). Ο μεγάλος διαλεκτικός φιλόσοφος Χέγκελ διακήρυξε στις αρχές του 19ου αιώνα στο περίφημο βιβλίο του «Η Επιστήμη της Λογικής» το νόμο της κίνησης, μεταβολής και διαλεκτικής ενότητας των αντιθέτων. Σύμφωνα με αυτόν όλες οι έννοιες κρύβουν μέσα τους μια κίνηση, μια ζωντάνια, μια ροϊκότητα και αρνούμενες τους προσδιορισμούς τους μεταβάλλονται στις αντίθετές τους, αλλάζοντας τα χαρακτηριστικά τους. Ονόμασε αυτή τη κίνηση των αντιθέτων Διαλεκτική και τα σημεία στα οποία εμφανίζονται αυτές οι αντιθέσεις στιγμές. Αποτέλεσμα της κίνησης και αλλαγής των αντιθέτων είναι η αναίρεσή τους σαν ξεχωριστών στιγμών και η ένωση και συγχώνευσή τους σε μια νέα μορφή, τη Σύνθεση, που περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά

και των δυο. Δηλαδή στη διαλεκτική σύνθεση η έννοια αναιρείται, αλλά δεν εξαφανίζεται. Διατηρεί την ουσία της στην καινούργια έννοια, σαν το σπόρο του φυτού, που όταν φυτρώσει καταστρέφεται, αλλά με τη δημιουργία του νέου φυτού διατηρεί την ουσία του (τη δύναμη διαιώνισής του) μέσα στον καινούργιο σπόρο. Η Διαλεκτική κίνηση γίνεται σύμφωνα με τον Χέγκελ κατά το τριαδικό σχήμα που διατύπωσε πρώτος ο Φίχτε, περνώντας δηλαδή από τρία διαδοχικά στάδια. Στο πρώτο στάδιο είναι η Θέση. Στο δεύτερο η Αντίθεση, που αναιρεί, αρνείται τη Θέση και στο τρίτο η Σύνθεση, που αρνείται και αναιρεί την Αντίθεση (Άρνηση της Άρνησης). Κάθε έτσι έννοια περιέχει μέσα της την αντίφασή της, με τη βοήθεια της οποίας αναιρείται για να ξαναβρεί τον εαυτό της σε μια ανώτερη σύνθεση. Έτσι έχουμε π.χ. σαν αρχική θέση την έννοια του είναι. Η αντίθεση σε αυτή είναι η έννοια του μη είναι, του μηδενός. Στη συνέχεια η αρχική έννοια του είναι και η αντίθετη σε αυτή έννοια του μηδενός συντίθενται στην έννοια του γίγνεσθαι, η οποία περιέχει μέσα της σα σύνθεση και το είναι και το μηδέν. Στη διαδικασία της γέννησης ένα πράγμα δε βρίσκεται αποκλειστικά ούτε στο είναι ούτε στο μη είναι. Η γένεση είναι σύνθεση του είναι και του μη είναι, αναιρεί καθένα από τους δυο αυτούς παράγοντες, συνθέτοντας απ' αυτούς ένα τρίτο, το γίγνεσθαι. Όλα τα όντα όπου και αν βρίσκονται περιέχουν μέσα τους την αντίφαση, η οποία τα αναγκάζει να βγουν από τον εαυτό του και να συνενωθούν με την αντίθεσή τους σε μια υπερκείμενη σύνθεση. Σύμφωνα με τη Διαλεκτική ένα πράγμα μπορεί να είναι συγχρόνως και Α και όχι Α! Κάθε προσδιορισμός είναι Άρνηση. Αν προσπαθήσουμε να ορίσουμε το Α σαν Α δίνοντάς του διάφορους προσδιορισμούς και χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τότε, μια και το Α όπως και όλα τα πράγματα βρίσκεται μέσα σε μια διαρκή κίνηση και μεταβολή, αυτό καταλήγει στο τέλος να αρνηθεί τους προσδιορισμούς του και να γίνει όχι Α. "Το πεπερασμένο", λέει ο Χέγκελ, "είναι αυτό που υπάρχει μέχρι τα όρια του, είναι συνυφασμένο με την ύπαρξη των ορίων του. Άμα όμως έχουμε ορίσει τα όρια ενός πράγματος, τότε μπορούμε να τα ξεπεράσουμε. Το πεπερασμένο αρνείται έτσι συνεχώς τα όρια του, τον εαυτό του, και γίνεται άπειρο!". Υπάρχουν θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα που μας αποδεικνύουν ότι το σύμπαν είναι πεπερασμένο. Υπάρχουν άλλα θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα που μας αποδεικνύουν ότι το σύμπαν είναι άπειρο. Τι είναι λοιπόν τελικά το σύμπαν πεπερασμένο, ή άπειρο; Τι είναι το ηλεκτρόνιο σωματίδιο ή κύμα; Η φαινομενική αντίθεση και ο αμοιβαίος αποκλεισμός αυτών των εννοιών αίρεται με την αρχή της διαλεκτικής ενότητας ή συμπληρωματικότητας, σύμφωνα με την οποία και οι δυο απόψεις είναι σωστές και η απάντηση που δίνουμε κάθε φορά εξαρτάται από τον τρόπο που κοιτάμε την ίδια ολική πραγματικότητα, εξαρτάται από την οπτική μας γωνία, την προοπτική μας. Οι δυο αντίθετες έννοιες δεν είναι εχθρικές, αλλά συμπληρωματικές και ε-

νοποιούνται σε μια ανώτερη πραγματικότητα, με τον ίδιο τρόπο που ενοποιούνται τα Κινέζικα αρχέτυπα Γιν και Γιανγκ στην ύστατη πραγματικότητα του Ταό. Σύμφωνα με τη διαλεκτική η βασική μας παρανόηση, το βασικό λάθος της λογικής μας οφείλεται στην ίδια τη γλώσσα μας που χρησιμοποιεί στατικές έννοιες όπως τα ουσιαστικά, που μας δίνουν την αίσθηση ότι τα αντικείμενα που αντιπροσωπεύουν υπάρχουν σταθερά και μόνιμα σαν ουσιαστικές πραγματικότητες ενός "αντικειμενικού" κόσμου, με άλλα λόγια ενός κόσμου έξω και ανεξάρτητου από εμάς. Μια μεγάλη επίσης παρανόηση οφείλεται και στη χρησιμοποίηση του ρήματος είναι, το οποίο δημιουργεί μια ιδιαίτερη αίσθηση μονιμότητας, σταθερότητας και αντικειμενικότητας στα πράγματα στα οποία αναφέρεται. Τα πράγματα όμως βρίσκονται σε μια διαρκή ροή σ' ένα συνεχές γίγνεσθαι. Δεν υπάρχει κανένα πράγμα που να είναι, να προσδιορίζεται σαν Α, γιατί το προσδιορισμένο Α αρνείται τον εαυτό του και γίνεται όχι Α. Προχωρούμε συνεχώς προς την Ανατολή και φθάνουμε στο τέλος στη Δύση. Προχωρούμε προς το Βορρά και φθάνουμε στο Νότο. Το πεπερασμένο αρνείται συνεχώς τα προσδιορισμένα όρια του και γίνεται άπειρο. Το δεξιά γίνεται αριστερά, όταν στραφούμε κατά 180ο, και το πάνω, κάτω. Το ίδιο πράγμα είναι συγχρόνως και δεξιά και αριστερά, και πάνω και κάτω, και άπειρο και πεπερασμένο, και σωματίδιο και κύμα, και κινούμενο και ακίνητο, και υπάρχει και δεν υπάρχει, ανάλογα με την προοπτική μας και την εστίαση της προσοχής μας κάθε φορά. Η επιστήμη τώρα και ιδίως η σύγχρονη φυσική βρίσκεται σε μια επαναστατική περίοδο. Έχει εγκαταλείψει τις παλιές, κλασσικές ιδέες της για ένα στερεό και συμπαγές σύμπαν και χρησιμοποιεί όλο και πιο μεταφυσικούς όρους για την περιγραφή της πραγματικότητας. Ο παρατηρητής - συνείδηση εμπλέκεται πια σταθερά στο πείραμα, συμμετέχοντας σε αυτό και επηρεάζοντας με την απλή και μόνο παρουσία του τα αποτελέσματά του. Λέγεται ότι η ίδια η πράξη της παρατήρησης παγιώνει μια από τις πολλές προηγουμένως ενδεχόμενες, φασματικές καταστάσεις καθιστώντας την με αυτό τον τρόπο "πραγματική". Η ουσία του κόσμου φαίνεται να είναι όλο και περισσότερο η "κενότητα" και το "όνειρο" ή η "προβολή", με κατ' εξοχήν δημιουργό τον παρατηρητή - συνείδηση, με τον ίδιο τρόπο που δημιουργούμε τον ονειρικό κόσμο μας στη διάρκεια ενός συνειδητού ονείρου μας. Αν είναι πράγματι έτσι, τότε μπορεί κάποια στιγμή να ξυπνήσουμε και από το συνεχές ονειροπόλημά μας κατά τις στιγμές της συνηθισμένης "εγρήγορσης".

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ, Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η "ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ" Το παράδοξο είναι μόνο μια σύγκρουση της πραγματικότητας και της αίσθησής μας για το τί οφείλει να είναι η πραγματικότητα Ρ.Φέυνμαν Το πρόβλημα της γλώσσας είναι πολύ σοβαρό. Αναζητούμε τρόπο να εκφράσουμε και να περιγράψουμε τη δομή και τη λειτουργία των ατόμων...Αλλά, στην κοινή γλώσσα είναι αδύνατο να μιλήσουμε για τα άτομα." Β.Χάιζενμπεργκ Αν είναι να πιστεύσουμε τη σύγχρονη φυσική, τα όνειρα που ονομάζουμε αντιλήψεις της εγρήγορσης έχουν την ίδια σχεδόν ομοιότητα με την αντικειμενική πραγματικότητα με αυτή που έχουν τα φανταστικά όνειρα του ύπνου μας. Μπέρναλντ Ράσελ Στην προσπάθειά μας να παρουσιάσουμε και να εκφράσουμε τις απόψεις μας για την πραγματικότητα δημιουργούμε μοντέλα και ιδέες, που είναι πολύ πιο απλά και εύκολα να συλλάβουμε από την ίδια την πραγματικότητα. Το πρόβλημα είναι ότι συνήθως συγχέουμε αυτά τα δυο και νομίζουμε, ότι επειδή έχουμε μια λέξη για ένα φαινόμενο μπορούμε να καταλάβουμε και τη φύση του. Δεν είναι όμως έτσι. Με τις λέξεις εξορκίζουμε απλά την άγνοιά μας και χρησιμοποιώντας τη μαγική τους δύναμη κτίζουμε τα απατηλά τείχη της οικειότητας και ασφάλειας γύρω από ένα βασικά άγνωστο και ανασφαλή κόσμο. Η σύγχρονη επιστήμη είναι αμείλικτη μπροστά στην καθησυχαστική αυτή ψευδαίσθησή μας. Το σύμπαν δεν είναι έτσι όπως το νομίζουμε. Η κλασσική, Νευτώνεια, μηχανιστική άποψη για τον κόσμο δεν ισχύει πια. Αντικαταστάθηκε από την κβαντική θεωρία, τη κυματομηχανική και τη θεωρία της σχετικότητας. Ο ντετερμινισμός και τα βέβαια γεγονότα πέθαναν. Βασιλεύει παντού η αβεβαιότητα και η απροσδιοριστία. Η νέα πραγματικότητα που προβάλει μπροστά μας είναι ένα σύνολο αντίθετων, μη αποκλειόμενων, αλλά συμπληρωματικών εννοιών σε μια διαλεκτική σχέση και ενότητα μεταξύ τους, που δεν μπορεί να διακρίνει η κλασσική μυωπική μας όραση. Ναι το Α μπορεί να είναι και Α και όχι Α!, όσο αδύνατο κι αν φαίνεται αυτό στην άκαμπτη παραδοσιακή Αριστοτέλεια λογική μας. Ή όπως ο μεγάλος πυρηνικός φυσικός Ρόμπερτ Οπενχάιμερ λέει: Αν μας ρωτήσουν: το ηλεκτρόνιο παραμένει στην ίδια θέση; είμαστε υποχρεωμένοι να απαντήσουμε όχι. Αν μας ρωτήσουν αν η θέση του ηλεκτρονίου αλλάζει με το χρόνο, θα πρέπει ν' απαντήσουμε και πάλι όχι. Αν μας ρωτήσουν αν το ηλεκτρόνιο παραμένει ακίνητο, πρέ-

πει να απαντήσουμε όχι. Αν μας ρωτήσουν αν κινείται, θα πρέπει να πούμε και πάλι όχι". Και θα μπορούσαμε σε αυτό να συμπληρώσουμε: Αν μας ρωτήσουν αν το ηλεκτρόνιο υπάρχει, είμαστε αναγκασμένοι να απαντήσουμε όχι. Και αν μας ρωτήσουν :"πιστεύετε δηλαδή ότι δεν υπάρχει;", θα πρέπει ν' απαντήσουμε και πάλι όχι!. Η έννοια της συμπληρωματικότητας είναι μια βασική αρχή της σύγχρονης φυσικής και μας θυμίζει έντονα τα κοσμικά αντίθετα του γιν και του γιανγκ της Κινέζικης φιλοσοφίας που ενοποιούνται στην απώτερη πραγματικότητα του Ταό: Το γιανγκ μόλις φθάσει στο αποκορύφωμά του γίνεται γιν και το γιν μόλις φθάσει στο αποκορύφωμά του γίνεται γιανγκ. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα της κβαντικής θεωρίας είναι η επίδραση του παρατηρητή στη διαδικασία της παρατήρησης. Στο κόσμο της ατομικής και της υποατομικής φυσικής ο παρατηρητής δεν είναι "έξω" από το πείραμα, αλλά συμμέτοχος σε αυτό. Με άλλα λόγια επηρεάζει τα αποτελέσματά του. Δεν υπάρχει δηλαδή αντικειμενική παρατήρηση της φύσης. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας είναι συνήθως χρωματισμένα από τις προσδοκίες μας. Σύμφωνα με μια ερμηνεία της κβαντικής θεωρίας τίποτα δεν είναι πραγματικό, εκτός αν παρατηρείται και παύει να είναι πραγματικό άμα σταματήσουμε να το παρατηρούμε!. Με άλλα λόγια είναι σα να δημιουργούμε εμείς μόνοι μας τον κόσμο. Όπως λέει ο Τζων Γκίμπριν: Δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια σε κβαντικό επίπεδο. Αυτό που βλέπετε είναι αυτό που παίρνετε και τίποτα δεν είναι πραγματικό. Το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι ένα σύνολο από αυταπάτες που συμφωνούν η μια με την άλλη. Κάθε τι που ονομάζουμε πραγματικό αποτελείται από πράγματα που δεν μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά. Τα μόνα πραγματικά πράγματα είναι τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας, και ο τρόπος που κάνουμε τις μετρήσεις μας επηρεάζει αυτά τα αποτελέσματα. Τα γεγονότα δεν υπάρχουν στη στέρεη και χρονική μορφή τους, παρά μονάχα όταν παρατηρηθούν. Με άλλα λόγια από το πλήθος των ρευστών ενδεχομένων γεγονότων, ο παρατηρητής επιλέγει μια εκδοχή και την παγιώνει. Το μυαλό μας δε συλλαμβάνει ό,τι παράγεται στον κόσμο, αλλά ό,τι πιστεύουμε ότι υπάρχει. Ή ακόμα: Αποφασίζουμε από κοινού πώς θα είναι ο κόσμος και τον αποδεχόμαστε έτσι όπως τον θέλουμε. Προκειμένου να γίνουμε αρεστοί στην κοινωνία κατατασσόμαστε στο σύνολο και δεχόμαστε ακόμα και το

μεγαλύτερο ψέμα γι' απόλυτη αλήθεια. Από την κούνια μάς διδάσκουν να υποτασσόμαστε στις απόψεις του συνόλου και αυτό συμβαίνει πάνω απ' όλα στην ερμηνεία της πραγματικότητας. Μεγαλώνοντας μαθαίνουμε να αγνοούμε ορισμένες όψεις της πραγματικότητας, γιατί οι άλλοι ενήλικοι τις θεωρούν γελοίες ή ανύπαρκτες. Μαθαίνουμε να βλέπουμε τις γεωμετρικές μορφές. Συμφωνούμε ότι υπάρχουν μόνο τρεις διαστάσεις. Αποδεχόμαστε την εικόνα του κόσμου που μας παρουσιάζουν. Δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια και δεν παρατηρούμε μόνο το φυσικό κόσμο. Συμμετέχουμε σε αυτόν. Οι αισθήσεις μας δεν είναι χωρισμένες από αυτό που υπάρχει "εκεί έξω" Συμμετέχουμε αδιάκοπα σε μια περίπλοκη και ψυχολογική διαδικασία, που ουσιαστικά παράγει όλα τα πράγματα του κόσμου. Στη σύγχρονη φυσική η έννοια της ύλης έχει αντικατασταθεί πια από την έννοια του πεδίου. Σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Αϊνστάιν: Είμαστε υποχρεωμένοι να δούμε την ύλη σα μια σύνθεση των περιοχών του χώρου, όπου το πεδίο εμφανίζει μια ιδιαίτερη ένταση. Σε αυτό το είδος της φυσικής δεν υπάρχει θέση για το πεδίο και την ύλη. Η μόνη πραγματικότητα είναι το πεδίο. Το πεδίο αυτό είναι ένα συνεχές μέσο που υπάρχει παντού μέσα στο χώρο στο οποίο τα σωματίδια (η ύλη) θεωρούνται σαν τοπικές συμπυκνώσεις του, συσσωρεύσεις ενέργειας που έρχονται και παρέρχονται, χάνοντας από ένα σημείο κα μετά το προσωπικό χαρακτήρα τους και διαλυόμενα μέσα στο πανταχού παρόν πεδίο. Την ίδια όμως ακριβώς ιδέα μας μεταφέρει η Κινέζικη φιλοσοφία με την ιδέα του Τσι και του Μεγάλου Κενού. Το Μεγάλο Κενό αποτελείται από Τσι, που συμπυκνούμενο δημιουργεί τα διάφορα αντικείμενα, τα οποία μετά δρουν και αντιδρούν συνεχώς με όλα τα υπόλοιπα πράγματα του κόσμου. Κάποια στιγμή όμως όλα τα πράγματα είναι υποχρεωμένα να ξαναδιαλυθούν μέσα στο μεγάλο κενό. Το ίδιο ακριβώς πάλι μας λέει ο Βουδισμός με την έννοια της Σουνιάτα (Κενότητας), που δημιουργεί όλα τα πράγματα και στην οποία όλα τα πράγματα τελικά επαναπορροφώνται, ή όπως το παρουσιάζει η Σούτρα της Υπερβατικής Σοφίας: Η μορφή είναι το κενό και το κενό είναι η μορφή. Το κενό δε διαφέρει από τη μορφή και η μορφή δε διαφέρει από το κενό. Ό,τι είναι το κενό, είναι και η μορφή, ό,τι είναι η μορφή είναι και το κενό. Την ίδια πάλι ιδέα μας μεταφέρει ο Ινδουισμός με το Μπράχμα και ο Ταοϊσμός με το Ταό. Το Μεγάλο Κενό, το Ταό, το Μπράχμα, η Σουνιάτα και το Κβαντικό Πεδίο είναι έννοιες σχεδόν ταυτόσημες. Βλέπουμε λοιπόν πως η σύγχρονη φυσική έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί

καθαρά μυστικιστικούς όρους για την περιγραφή της πραγματικότητας. Σύμφωνα πάλι με τον Τζων Γκίμπριν: Οι λέξεις, οι φράσεις, οι μέθοδοι και οι θεωρίες αποτελούν τελικά ασώματα γονίδια, ένα είδος αφηρημένου DNA. Είναι δηλαδή ολοζώντανα πράγματα που μεταβιβάζονται από εγκέφαλό σε εγκέφαλο και αυτοαναπαράγονται με τη μίμηση. Από την άποψη αυτή οι ιδέες έχουν μια δική τους οντότητα. Με την επανάληψη γίνονται αντιληπτές σαν υλική πραγματικότητα, σαν ουσιαστικές δομές και διαδικασίες στ' ανθρώπινα νευρικά συστήματα. Και αν ο Σελτρέικ έχει δίκιο (ο δημιουργός της θεωρίας των μορφογενετικών πεδίων), τότε κάθε φορά που σχηματίζονται κερδίζουν σε δύναμη και ορμή, ενισχύουν τα μορφογενετικά τους πεδία και γίνονται από μόνες τους μια εξελικτική δύναμη... Όλοι μας διαθέτουμε ένα ενσωματωμένο πρότυπο του κόσμου, αποτέλεσμα της πολύχρονης πείρας μας. Ο εγκέφαλός μας βρίσκεται κάτω από την απόλυτη κυριαρχία αυτού του προτύπου και κάθε τι που αντιλαμβάνεται σπεύδει να το κρίνει, να το συγκρίνει και να το εντάξει σύμφωνα με το πρότυπο που έχει συνηθίσει. Αν λοιπόν κάποιο φαινόμενο, συμβάν, αντικείμενο, ή γεγονός, δεν ταιριάζει με το διανοητικό πρότυπο του εγκεφάλου μας, αυτός αμέσως το αποδοκιμάζει, το απορρίπτει και το ξεχνά. Οι λέξεις χωρίζουν συνήθως τα πράγματα και δημιουργούν την ψευδαίσθηση της ανεξάρτητης και αντικειμενικής τους ύπαρξης. Όπως όμως μας λέει ο μεγάλος σύγχρονος φυσικός Ντέιβιντ Μπωμ, η θεμελιώδης πραγματικότητα που δέχεται σήμερα η σύγχρονη φυσική είναι "η αδιάσπαστη κβαντική αλληλεπίδραση του σύμπαντος ιδωμένου σαν συνόλου και τα μέρη αυτού του συνόλου, που φαίνονται να συμπεριφέρονται σχετικά ανεξάρτητα, αποτελούν ουσιαστικά ιδιαίτερες εξαρτημένες μορφές". Κάθε υλικό αντικείμενο έτσι δεν είναι όπως έχουμε μάθει να το βλέπουμε, αλλά είναι ένα αδιαχώριστο τμήμα του συνόλου και η έκφραση της ενότητας όλων των πραγμάτων που βλέπουμε. Ένα σωματίδιο του κόσμου της ατομικής φυσικής δεν μπορεί να εννοηθεί σα μια ανεξάρτητη, αυθύπαρκτη και αναλλοίωτη οντότητα. Είναι βασικά ένα σύνολο σχέσεων που περιλαμβάνουν όλα τα υπόλοιπα πράγματα. Το ίδιο ακριβώς εκφράζει και ο μεγάλος μεταφυσικός Ινδός φιλόσοφος Ναγκαρζούνα όταν λέει: Όλα τα πράγματα αντλούν την ύπαρξη και τη φύση τους από την αμοιβαία εξάρτηση που διατηρούν μεταξύ τους. Δεν μπορούν να υπάρξουν από μόνα τους. Οι απόψεις που έχουμε για την πραγματικότητα δεν είναι λοιπόν παρά μονάχα ιδέες, λέξεις και περιγραφές και με κανένα τρόπο η ίδια η πραγματικότητα. Είναι οι ετικέτες που κολλάμε στα πράγματα

για να τους δώσουμε αυθαίρετα μια ταυτότητα και ουσία και οι οποίες γίνονται τελικά για μας η ίδια η πραγματικότητα. Βέβαια κι εμείς θα χρησιμοποιήσουμε λέξεις για να μεταφέρουμε κάποιες ιδέες με τις οποίες θα συμφωνήσετε ή θα διαφωνήσετε. Αλλά οι ίδιες οι λέξεις πρέπει μετά να ξεχαστούν, γιατί όπως λέει ο μεγάλος Ταοϊστής δάσκαλος Τσουάνγκ Τσε: Οι απόχες χρησιμεύουν για να πιάσουμε ψάρια. αλλά όταν πιάσουν τα ψάρια, οι άνθρωποι ξεχνούν τις απόχες. Τα δόκανα είναι για να πιάνουμε λαγούς, αλλά όταν πιάσουν τους λαγούς, οι άνθρωποι ξεχνούν τα δόκανα. Οι λέξεις χρησιμεύουν για να μεταφέρουν ιδέες, αλλά όταν πιάσουν τις ιδέες, οι άνθρωποι ξεχνούν τις λέξεις. Η ίδια άλλωστε η απώτερη πραγματικότητα δεν μπορεί να μεταδοθεί με λέξεις. Όλοι οι μεγάλοι δάσκαλοι συμφωνούν σε αυτό. Όσοι επίσης από μας έχουμε ζήσει στη διάρκεια της ζωής μας μια έντονη μεταφυσική εμπειρία είτε τυχαία, είτε μετά από διαλογισμό ή πνευματική άσκηση θα συμφωνήσουμε ότι ό,τι και να πούμε με λόγια δεν μπορούμε να μεταφέρουμε πλήρως σε κάποιον άλλο αυτό ακριβώς που ζήσαμε, εκτός και αν έχει και ίδιος μια ανάλογη εμπειρία με μας. Κανένας από τους μαθητές του Κρισναμούρτι, του Γκουρντζίεφ ή του Όσσο (Ραντζνής), για να αναφέρουμε μερικούς από τους σχετικά σύγχρονους διδασκάλους, δε φωτίσθηκε, παρ' όλο που αυτοί άκουσαν χιλιάδες λόγια από τους διδασκάλους τους στην προσπάθειά τους να τους μεταδώσουν την κατανόησή τους. Όπως λέει ο ίδιος ο Όσσο: Ακόμα και στην καθημερινή μας ζωή νοιώθουμε τη ματαιότητα των λέξεων. Και αν δεν τη βλέπουμε, τότε αυτό σημαίνει ότι έχουμε ζήσει εντελώς επιφανειακά. Αν οτιδήποτε ζήσαμε μέχρι τώρα μπορεί να μεταδοθεί με λέξεις, τότε αυτό σημαίνει ότι δεν έχουμε ζήσει καθόλου. Όταν για πρώτη φορά μας συμβαίνει κάτι που είναι πέρα από λέξεις, τότε η ζωή χτυπά την πόρτα μας. Και όταν το Απόλυτο χτυπά την πόρτα μας, τότε μένουμε απλά βουβοί, άφωνοι, ούτε καν μια λέξη δε σχηματίζεται μέσα μας. Και αν τύχει και πούμε κάτι, τότε αυτό φαίνεται τόσο ωχρό, τόσο νεκρό, τόσο ανούσιο, που είναι σα να αδικούμε την εμπειρία που ζήσαμε.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Σκιάς Όναρ Άνθρωπος (Ο άνθρωπος είναι το όνειρο μιας σκιάς) ΠΙΝΔΑΡΟΣ Η πρώτη ιστορική αναφορά στη Δύση για τη δυνατότητα του συνειδητού ονείρου συναντάται στο "Περί Ενυπνίων" τέταρτο βιβλίο των «Μικρών Φυσικών» του Αριστοτέλη: Όπως ακριβώς πολλοί άνθρωποι μπορούν να εξαπατηθούν εύκολα από τα συναισθήματα της στιγμής, έτσι και ο κοιμισμένος μπορεί για διάφορους λόγους που σχετίζονται με την αίσθηση να εξαπατηθεί εύκολα και να νομίσει ότι το είδωλο που βλέπει στο όνειρό του είναι ένα πραγματικό αντικείμενο... Αν ένα άτομο δεν έχει συνείδηση ότι πιέζεται το μάτι του, τότε όχι μόνο θα νομίζει ότι βλέπει δυο πράγματα αντί για ένα, αλλά και θα πιστεύει πως είναι δυο, ενώ αν έχει συνείδηση, θα του φαίνεται μεν πάλι σα δυο πράγματα, αλλά δε θα πιστεύει πως είναι δυο. Έτσι και στον ύπνο, αν κάποιος έχει συνείδηση ότι κοιμάται κάτι μέσα του του λέει ότι αυτός που βλέπει, παρ' όλο που φαίνεται να είναι ο Κορίσκος, δεν είναι στη πραγματικότητα ο Κορίσκος (Πολλές φορές άλλωστε, όταν κάποιος κοιμάται, κάτι του λέει μέσα του ότι εκείνη τη στιγμή ονειρεύεται). Αν όμως δεν έχει συνείδηση ότι κοιμάται, τότε δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να εναντιωθεί στη φαντασία του. Την πρώτη γραπτή αναφορά για ένα συνειδητό όνειρο στη Δύση τη βρίσκουμε σ' ένα γράμμα του Αγίου Αυγουστίνου, 700 περίπου χρόνια μετά τον Αριστοτέλη. Το γράμμα αυτό αναφέρει το όνειρο του Γεννάδιου, ενός γιατρού από την Καρθαγένη, ο οποίος είδε στον ύπνο του "ένα νέο με υπέροχη εμφάνιση και επιτακτική παρουσία", που του έκανε διάφορες ερωτήσεις. Σε μια σειρά επόμενων ονείρων ο νέος τον ειρωνεύθηκε για τη φύση των ονείρων του και τον ρώτησε αν αυτά που έβλεπε συνέβαιναν στον ύπνο του, ή στο ξύπνιο του. Όταν ο Γεννάδιος του απάντησε ότι ήξερε πως ονειρευόταν, ο νέος του είπε ότι παρ' όλα αυτά εξακολουθούσε να μπορεί να βλέπει μέσα στον ύπνο του. Αυτό προκάλεσε έκπληξη στο Γεννάδιο και τον έκανε ν' αποκτήσει αμέσως συνείδηση στο όνειρό του. Ο νέος τότε τον ρώτησε πού βρισκόταν εκείνη τη στιγμή το σώμα του, οπότε ο Γεννάδιος απάντησε ότι ήταν στο κρεβάτι του. "Ξέρεις ότι τα μάτια σε αυτό το σώμα είναι σφαλισμένα και κλειστά και ότι με αυτά τα μάτια δεν μπορείς να δεις τίποτα;", τον ξαναρώτησε ο νέος και συ-

νέχισε: "Και όμως έχεις μάτια με τα οποία με βλέπεις και με απολαμβάνεις. Έτσι και μετά το θάνατό σου, παρ’ όλο που δε θα έχεις σωματικά μάτια, θα συνεχίσεις ν' αντιλαμβάνεσαι και ν' απολαμβάνεις τη ζωή". Οι ανατολικοί λαοί έδειχναν πάντοτε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα όνειρα. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν δεκάδες αναφορές ονείρων. Για παράδειγμα το όνειρο του Φαραώ με τις 7 παχιές και τις 7 ισχνές αγελάδες, που το εξήγησε ο Ιωσήφ, ή το όνειρο του Ιακώβ με τη σκάλα που ένωνε τη γη με τον ουρανό. Πολλές πάλι φορές ο ίδιος ο Ιεχωβάς παρουσιάζεται στους προφήτες σ' ένα όραμα ή σ' ένα όνειρο για να τους αποκαλύψει τις επιθυμίες του. Οι Ισραηλίτες όμως ενδιαφέρονταν μόνο για τα όνειρα που πίστευαν ότι προέρχονταν από τον ίδιο το Θεό. Η Καινή Διαθήκη είναι επίσης γεμάτη από ιστορίες ονείρων. Ο Ιωσήφ ειδοποιείται σ' ένα όνειρο ν' αναχωρήσει για την Αίγυπτο και αργότερα να επιστρέψει, όταν είχε περάσει πια ο κίνδυνος από τον Ηρώδη. Επίσης η γέννηση του Χριστού ανακοινώθηκε στον Ιωσήφ σ' ένα όνειρο και η γυναίκα του Πιλάτου είπε στον άνδρα της να μην κάνει τίποτα σε αυτόν το δίκαιο άνθρωπο, γιατί είχε υποφέρει πολλά εξ' αιτίας του στο όνειρό της. Μερικά πάλι βιβλικά όνειρα παρουσιάζονται με τη μορφή μιας υπερφυσικής αποκάλυψης, όπως το όραμα του Αγ. Ιωάννη στην Πάτμο. Παρ’ όλο όμως που τα θεία και αποκαλυπτικά όνειρα ήσαν συνηθισμένα στη Βίβλο, αυτά επρόκειτο να θεωρηθούν αργότερα σα δαιμονικά από τους ιεροξεταστές του Μεσαίωνα. Το να έχεις εκείνη την εποχή ζωντανά και συνειδητά όνειρα ήταν μια πολύ επικίνδυνη πρακτική που μπορούσε να σου στοιχίσει τη ζωή, κατηγορούμενος σα μάγος ή αιρετικός. Αντίθετα από το Χριστιανισμό, οι άλλες θρησκείες θεωρούσαν το συνειδητό ονείρεμα σα μια εμπειρία που προσδίδει κύρος και πνευματική αξία στον ονειρευόμενο. Γι’ αυτό απέδιδαν την ικανότητα αυτή στα πιο αξιόλογα μέλη της κοινωνίας τους: τον προφήτη, τον άγιο, το μάγο ή το μυστικιστή. Αυτό συνέβαινε ιδιαίτερα στις Ινδιάνικες φυλές και στους ιθαγενείς της Αυστραλίας, όπου η Αναζήτηση του Οράματος ήταν ακριβώς μια μέθοδος για την πρόκληση ισχυρών συνειδητών ονείρων που μυούσαν και εκπαίδευαν τον ονειρευόμενο. Το νυχτερινό επίσης ταξίδι του Μωάμεθ με την καθοδήγηση του Αρχάγγελου Γαβριήλ μέσα από την Ιερουσαλήμ και τις επτά ουράνιες σφαίρες μέχρι το Θεό, θεωρείται από πολλούς σαν η αναζήτηση ενός τέτοιου μυστικιστικού οράματος, σαν ένα δηλαδή δυνατό συνειδητό όνειρο. Αν λάβουμε υπ' όψη μας και την Ανατολική παράδοση, τότε οι πιο αρχαίες ιστορικά αναφορές για το συνειδητό ονείρεμα είναι πολύ πιο παλιές από τον Αριστοτέλη. Λέγεται ότι η Θιβετανική σχολή των Μπόνπο, οι οποίοι θεωρούνται δάσκαλοι της ονειρικής γιόγκα, ιδρύ-

θηκε από τον Τένπα Σένραμπ πριν από 15.000 χρόνια. Ακόμα πιο προκλητικός ίσως για τα ιστορικά μας πρότυπα είναι ο ισχυρισμός των ιθαγενών της Αυστραλίας, που έχουν τις αρχαιότερες πνευματικές παραδόσεις του κόσμου, ότι ο πολιτισμός τους έχει ηλικία 40.000 ετών. Οι προφορικές παραδόσεις των Βεδαντικών και Ουπανισαδικών Ινδουιστικών κειμένων έχουν ηλικία 5.000 ετών, ενώ οι παραδόσεις των Ζαϊνιστών θεωρούνται ακόμα πιο αρχαιότερες. Τις πιο σαφείς αναφορές για το συνειδητό ονείρεμα τις βρίσκουμε στο αρχαίο Ταντρικό κείμενο της Βίτζυαν Μπάιραβ Τάντρα (Μέθοδος για την Απόκτηση της Υπερβατικής Συνείδησης), έναν από τους μεγαλύτερους πνευματικούς θησαυρούς των Ινδουιστών. Το κείμενο περιλαμβάνει 112 διαφορετικές ασκήσεις διαλογισμού που υποτίθεται πως έδωσε ο θεός Σίβα στη σύζυγό του Ντέβι. Ένα ακόμη αρχαίο κείμενο ηλικίας 2.500 ετών αναφέρει τα παράξενα οράματα και συνειδητά όνειρα του Σαριπούτα, ενός από τους μεγαλύτερους μαθητές του Βούδα. Τα οράματα αυτά ήταν τόσο ζωντανά που ο Σαριπούτα τα θεωρούσε το ίδιο πραγματικά σαν το Βούδα. Η περίοδος μεταξύ του όγδοου και του δωδέκατου αιώνα μ.χ. θεωρείται σαν η χρυσή εποχή του συνειδητού ονείρου. Την εποχή αυτή εμφανίσθηκαν μερικοί από τους μεγαλύτερους Βουδιστές ασκητές, οι οποίοι δημιούργησαν τις πιο περίτεχνες ασκήσεις Ονειρικής Γιόγκα, οι οποίες θεωρούνται από τότε αξεπέραστες. Την ίδια εποχή γράφθηκε και η περίφημη Θιβετανική Βίβλος των Νεκρών. Η ακριβέστατη και πειραματικά θεμελιωμένη επιστήμη των συνειδητών ονείρων που δημιούργησαν αυτοί οι ασκητές προπορεύεται κατά πολλούς απ' όλες τις γνώσεις μας της εποχής μας. Το 12ο αιώνα οι Πέρσες Σούφι ανέπτυξαν τεχνικές για τηλεπαθητικά και ομαδικά συνειδητά όνειρα. Την ίδια εποχή ο Ισπανός Σούφι Ιμπν Ελ - Άραμπι παρότρυνε τους μαθητές να μάθουν να ελέγχουν τις σκέψεις τους στα όνειρά τους, για να αποκτήσουν την άγρυπνη εκείνη συνείδηση που θα τους οδηγήσει στην πνευματική ελευθερία. Από το δωδέκατο μέχρι το δέκατο τέταρτο αιώνα δεν έχουμε αναφορές για το συνειδητό ονείρεμα. Απλά τον 13ο αιώνα ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης παρατήρησε ότι τα ζωηρά όνειρα είναι πιθανότερο να συμβούν "κατά το τέλος του ύπνου, σε φρόνιμους ανθρώπους και σε όσους έχουν ισχυρή φαντασία". Οι άνθρωποι εμποδίστηκαν τότε να εκφραστούν από το φόβος της Ιεράς Εξέτασης. Τους επόμενους αιώνες η αιτία ήταν η έλευση της Εποχής της Λογικής και της Αμφισβήτησης. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που μόνον κατά τα μέσα του 19ου αιώνα εμφανίστηκε ένας πραγματικός ερευνητής των ονείρων, ο Μαρκήσιος Ντε Χέρβυ ντε Σαν Ντένις, ο οποίος περιέγραψε το 1867 την εικοσάχρονη εμπειρία του στο συναρπαστικό βιβλίο του "Τα Όνειρα και πώς να τα Κατευθύνετε" (Dreams and How to Guide Them). Αυτή είναι η πρώτη μεθοδική έρευνα για τα συνειδητά όνει-

ρα, παρ' όλο που οι επιστήμονες της εποχής του αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό κι ελάχιστο ενθουσιασμό το έργο του. Ένα από τα συνειδητά όνειρα που κατέγραψε είναι και το παρακάτω: "Σ' ένα άλλο όνειρο, όπου νόμιζα ότι μια ωραία μέρα έκανα περίπατο έφιππος, μου ξανάρθε η συνείδηση της πραγματικής μου κατάστασης και σκέφθηκα τότε κατά πόσο ελέγχω εγώ τις φανταστικές μου εικόνες ή αυτές εμένα. Για να δούμε είπα στον εαυτό μου, αυτό το άλογο και αυτό το περιβάλλον δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Αν δεν είναι αυτό επιθυμία μου, τότε ποιος προκαλεί αυτές τις εικόνες; Μου φαίνεται ότι μπορώ όλο και περισσότερο να τις ελέγχω. Θέλω να καλπάσω, καλπάζω...Θέλω να σταματήσω, σταματάω. Να τώρα μου ανοίγονται δυο δρόμοι μπροστά μου. Αυτός προς τα δεξιά φαίνεται να χάνεται σ' ένα πυκνό δάσος. Ο άλλος στ' αριστερά οδηγεί σε κάποια κατεστραμμένη αγροικία. Αισθάνομαι ότι έχω την ελευθερία να στραφώ δεξιά ή αριστερά κι επομένως ν' αποφασίσω εγώ ο ίδιος αν θέλω να δημιουργήσω συνειρμούς ιδεών και εικόνων σε σχέση με τα χαλάσματα ή το δάσος. Στρέφομαι στην αρχή δεξιά. Μετά όμως σκέφτομαι ότι θα ήταν καλύτερο να κατευθυνθώ προς το πύργο με το κάστρο, γιατί αν συγκρατήσω τις βασικές λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής του, θα μπορούσα ίσως ν' ανακαλύψω μετά το ξύπνημα τη πηγή αυτών των αναμνήσεών μου. Ακολουθώ λοιπόν το μονοπάτι προς τ' αριστερά. Βρίσκομαι στην είσοδο μιας κρεμαστής γραφικής γέφυρας και για μερικές στιγμές παρατηρώ πολύ προσεκτικά διάφορες μικρές και μεγάλες λεπτομέρειες: τις γωνιώδεις αψίδες, τις σκαλισμένες πέτρες, τις μισοσκουριασμένες σιδεριές, τα ανοίγματα και τις καταστροφές του τείχους. Ένοιωθα θαυμασμό για τη μεγάλη ακρίβεια με την οποία απεικονίζονταν όλα αυτά στα μάτια του πνεύματός μου! Όταν όμως άρχισα να προσέχω τη γιγαντιαία κλειδαριά μιας παλιάς και μισοκατεστραμμένης πόρτας, τα αντικείμενα έχασαν ξαφνικά το χρώμα τους και τη σαφήνεια των ορίων τους. Αισθάνομαι ότι ξυπνάω. Ανοίγω τα μάτια στο πραγματικό κόσμο. Το μόνο που με φωτίζει είναι το φως του καντηλιού. Η ώρα είναι τρεις το πρωί". Σ' ένα άλλο συνειδητό όνειρό του ο Χέρβυ ντε Σαν Ντένις αναρωτήθηκε πώς θα έμοιαζε ένας πορσελάνινος δίσκος που έβλεπε, αν τον έσπαζε. Όταν εξέτασε τα θραύσματα του δίσκου από κοντά θαύμασε την ακρίβεια των γραμμών θραύσης και των οδοντωτών σχισιμάτων που χώριζαν τις διάφορες μορφές. "Σπάνια είχα ένα τόσο ζωντανό όνειρο", παρατήρησε. Την τελευταία αναφορά πριν τον 20ο αιώνα προσέφερε ο Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε, ο οποίος παρατήρησε ότι ίσως υπάρχουν κι άλλοι σα κι αυτόν που να έχουν αναγνωρίσει με χαρά μερικές φορές στον ύπνο τους ότι πρόκειται να ονειρευθούν...

Το 1913 ο Ολλανδός ποιητής και ψυχίατρος Φρέντερικ Γουίλεμς Βαν Έντεν χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο "συνειδητό όνειρο" (lucid dream) σε μια εργασία του στη Βρετανική Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών, όπου περιέγραψε πάνω από 350 συνειδητά όνειρα που είχε σε μια περίοδο 14 ετών. Υποστήριξε σθεναρά ότι ο κοιμισμένος μπορεί να φτάσει σε μια κατάσταση τέλειας συνείδησης και να εκτελέσει διάφορες εκούσιες πράξεις στο όνειρό του, χωρίς να παρενοχλείται καθόλου ο ύπνος του, ο οποίος, αντίθετα, παρέμενε βαθύς και αναζωογονητικός. Σ' ένα συνειδητό όνειρό του προσπάθησε να σπάσει ένα ποτήρι: Στις 9 Σεπτεμβρίου του 1904, ονειρευόμουνα πως ήμουν όρθιος μπροστά σ' ένα τραπέζι, κοντά στο παράθυρο. Πάνω στο τραπέζι ήταν τοποθετημένα διάφορα αντικείμενα. Με πλήρη συνείδηση ότι ονειρευόμουνα σκέφθηκα τις εμπειρίες που θα μπορούσα να έχω. Αρχικά προσπάθησα να σπάσω ένα ποτήρι, κτυπώντας το δυνατά με μια πέτρα. Τοποθέτησα το ποτήρι πάνω σε δυο πέτρες και το κτύπησα με μια τρίτη, αλλά μάταια. Μετά πήρα ένα λεπτό κρυστάλλινο ποτήρι από το τραπέζι και το έσφιξα με όλη μου τη δύναμη μέσα στη χούφτα μου, ενώ συγχρόνως σκεπτόμουν πόσο επικίνδυνο θα ήταν να το κάνω αυτό στο ξύπνιο μου. Το ποτήρι όμως παρέμενε ανέπαφο. Κοιτώντας το όμως πάλι λίγο αργότερα είδα ότι είχε τελικά σπάσει, αλλά κάπως αργά, σαν τον ηθοποιό που ξεχνά για λίγο την ατάκα του. Αυτό μου έδωσε τη πολύ περίεργη εντύπωση ότι βρισκόμουν σ' ένα κόσμο απομίμησης του πραγματικού, ο οποίος όμως είχε όμως κάποιες ατέλειες. Πήρα μετά το ποτήρι και το πέταξα από το παράθυρο για να δω αν θα άκουγα το θόρυβο των γυαλιών. Άκουσα πολύ καθαρά το θόρυβο και είδα ακόμα δυο σκύλους να τρέχουν με φυσικό τρόπο μακριά. Αμέσως σκέφθηκα πόσο καλή απομίμηση ήταν αυτός ο παράξενος κόσμος. Είδα στο τραπέζι μια καράφα με κρασί και δοκίμασα να πιω με πλήρη διαύγεια πνεύματος. Ώστ' έτσι λοιπόν, μπορούμε να έχουμε ακόμα και την αίσθηση της γεύσης σε αυτό τον παράξενο κόσμο. Αυτό έχει πράγματι τη γεύση του κρασιού! Ο Βαν Έντεν φαίνεται πως ένιωσε πλήρως την αίσθηση της όρασης, της ακοής και της γεύσης, παρ' όλο που βρισκόταν σε ένα φαινομενικά "ψευδαισθητικό" κόσμο. Ανακάλυψε ότι "η αίσθηση του να έχεις ένα σώμα, μάτια, χέρια, ένα στόμα που μιλάει κ.ο.κ. είναι τελείως συγκεκριμένη και σαφής. Παρόλα αυτά ήξερε ότι το φυσικό μου σώμα βρισκόταν κοιμισμένο σε μια άλλη θέση. Τελικά πείστηκε ότι είχε πράγματι ένα δεύτερο ονειρικό σώμα, το οποίο σκέφθηκε ότι μπορεί να ήταν το αστρικό σώμα για το οποίο μιλούσε εκείνο τον καιρό η πρόεδρος της Θεοσοφικής Εταιρείας Ανί Μπεζάν. Ολόκληρη η θεωρία της ψυχανάλυσης του εικοστού αιώνα στηρίζεται στα όνειρα. Ο Φρόυντ τα θεωρούσε σαν τη "Βασιλική Οδό προς το Ασυνείδητο" και το ίδιο εξακολουθούν να πιστεύουν όλες σχεδόν οι σχολές ψυχολογίας. Παρ' όλη όμως την ιδιαίτερη έμφαση στην

ερμηνεία των ονείρων και τον τεράστιο όγκο των μελετηθέντων περιπτώσεων, οι αναφορές για το συνειδητό ονείρεμα είναι ελάχιστες. Ο ίδιος ο Φρόυντ στην πρώτη έκδοση του ογκώδους βιβλίου του "Η Ερμηνεία των "Ονείρων" δεν αναφέρει τίποτα για τα συνειδητά όνειρα. Στη δεύτερη πάντως έκδοση του ίδιου έργου έχει προσθέσει μια μικρή υποσημείωση, όπου αναγνωρίζει ότι: "υπάρχουν μερικοί άνθρωποι που έχουν επίγνωση στη διάρκεια του ύπνου τους ότι ονειρεύονται και οι οποίοι μπορούν έτσι να κατευθύνουν με τη θέλησή τους τα όνειρά τους. Αν για παράδειγμα δεν αρέσει σε κάποιον απ' αυτούς η εξέλιξη του ονείρου του, μπορεί να το διαλύσει, χωρίς να ξυπνήσει, και να ξαναρχίσει προς μια άλλη κατεύθυνση, σαν ένα δημοφιλή δραματουργό που δίνει μετά από πίεση ένα ευτυχέστερο τέλος στο έργο του". Αυτά είναι ουσιαστικά όλα κι όλα που αναφέρει ο Φρόυντ για το συνειδητό όνειρο σε σχέση με το δρόμο προς το ασυνείδητο. Την ίδια εποχή ο διάσημος Άγγλος ψυχολόγος Χόβελοκ Έλις αρνιόταν κατηγορηματικά την ύπαρξη του συνειδητού ονείρου, λέγοντας ότι δε νομίζει πως υπάρχει ένα τέτοιο πράγμα, "παρ' όλο που το αναφέρει ο Αριστοτέλης και άλλοι φιλόσοφοι μετά από αυτόν" . Το γεγονός ότι η ψυχανάλυση αδιαφόρησε για δεκαετίες για το συνειδητό ονείρεμα οφείλεται στο γεγονός ότι αυτή συνδέθηκε περισσότερο με την ψυχοπαθολογία παρά με την υγιή συνείδηση. Τα όνειρα αποτελούν για το Φρόυντ τον καθρέπτη της ψυχικής καταστολής και της ψυχολογικής ασθένειας και πρέπει να αναλυθούν κι ερμηνευθούν για να μπορέσει ο ασθενής να δει καθαρά τη φύση της ανισορροπίας του. Μόνο έτσι θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί μια αποτελεσματική θεραπεία. Το συνειδητό όνειρο, από την άλλη μεριά συνδέεται με μια υγιή ψυχολογία. Αντίθετα από την ψυχοπαθολογία αποκαλύπτει στον ονειρευόμενο θετικές καταστάσεις και συναισθήματα όπως η έκσταση, η μακαριότητα, η αγαλλίαση και η μαγεία. Ο Άγγλος αποκρυφιστής συγγραφέας Όλιβερ Φοξ (ψευδώνυμο του Χουγκ Κάλοουγουεϊ,), είχε την πρώτη εμπειρία του στο συνειδητό ονείρεμα σε ηλικία 16 χρονών. Κάποια στιγμή ενώ ονειρευόταν απόκτησε συνείδηση και τότε το όνειρό του άλλαξε δραματικά: "Η αίσθηση της ζωής αμέσως εκατονταπλασιάστηκε. Ποτέ η θάλασσα, ο ουρανός και τα δένδρα δεν έλαμπαν με μια τόσο λαμπερή ομορφιά. Ακόμα και τα κοινά σπίτια φαινόντουσαν ζωντανά και μυστικιστικά όμορφα. Ποτέ δεν είχα νοιώσει τόσο απόλυτα καλά, τόση μεγάλη διαύγεια, τόση απερίγραπτη ελευθερία! Η αίσθησή μου ήταν ανείπωτη, αλλά διήρκεσε για λίγα μόνο λεπτά και μετά ξύπνησα". Η ενθουσιώδης αυτή περιγραφή είναι από τις πιο χαρακτηριστικές του είδους. Ο Φοξ ονόμασε τις εμπειρίες του "Όνειρα Γνώσης" και βεβαίωσε ότι μπορούσε να κινηθεί σε αυτά σαν ένας μικρός Θεός.

Την περίοδο ανάμεσα στους δυο παγκόσμιους πολέμους οι μόνες αναφορές που έχουμε για το συνειδητό ονείρεμα προέρχονται από τον Γκουρντζίεφ και το μαθητή του Ουσπένσκυ. Ο Γκουρντζίεφ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη διαρκή, όπως πίστευε, ύπνωση του συνηθισμένου ανθρώπου και προσπάθησε να ξυπνήσει τους μαθητές του και να τους κάνει να ονειρευτούν συνειδητά. Σύμφωνα με αυτόν: "Όταν ο άνθρωπος ξυπνάει από το συνηθισμένο ύπνο του νομίζουμε ότι βρίσκεται σε μια διαφορετική κατάσταση συνειδητότητας. Μπορεί να κινείται, να μιλάει με άλλους, να κάνει διάφορους υπολογισμούς, να βλέπει τον κίνδυνο και να τον αποφεύγει, να κάνει γενικά διάφορα πράγματα. Είναι σε μια καλύτερη κατάσταση απ' όταν κοιμόταν. Αν όμως κοιτάξουμε κάπως βαθύτερα τη κατάστασή του και ρίξουμε μια ματιά στον εσωτερικό του κόσμο, στις σκέψεις του, στις αιτίες των πράξεών του, θα δούμε ότι βρίσκεται στην ίδια σχεδόν κατάσταση με αυτή όταν κοιμόταν. Ή θα μπορούσαμε να πούμε σε ακόμα χειρότερη, γιατί στον ύπνο του είναι παθητικός, δηλαδή δεν μπορεί να κάνει τίποτα. Όταν όμως είναι ξύπνιος, μπορεί κάθε στιγμή να κάνει κάτι και τα αποτελέσματα των πράξεών του θ' αντανακλαστούν πάνω του και στους άλλους ανθρώπους γύρω του. Και όμως δεν έχει επίγνωση του εαυτού του. Είναι μια μηχανή, τα πάντα του συμβαίνουν. Δεν μπορεί να σταματήσει τη ροή των σκέψεών του, δεν μπορεί να ελέγξει τη φαντασία του, τα συναισθήματά του, την προσοχή του. Ζει σ' έναν υποκειμενικό κόσμο, που αποτελείται από το "αγαπώ", "δεν αγαπώ", "συμπαθώ", "δε συμπαθώ", "θέλω", "δε θέλω", δηλαδή απ' αυτά που νομίζει ότι συμπαθεί, που νομίζει ότι δε συμπαθεί, που νομίζει ότι θέλει, που νομίζει ότι δε θέλει. Δε βλέπει τον πραγματικό κόσμο. Ο πραγματικός κόσμος είναι κρυμμένος από τον τοίχο της φαντασίας του. Ζει μέσα στον ύπνο. Κοιμάται. Αυτό που ονομάζουμε "εγρήγορση" δεν είναι παρά ένας ύπνος και μάλιστα πολύ πιο επικίνδυνος από το νυχτερινό ύπνο στο κρεβάτι μας". Μπορεί να σκέπτεται κάποιος για χίλια χρόνια. Μπορεί να γράψει ολόκληρες βιβλιοθήκες από βιβλία, να δημιουργήσει εκατομμύρια θεωρίες και όλα αυτά ενώ θα κοιμάται, χωρίς καμιά δυνατότητα να ξυπνήσει. Αντίθετα αυτά τα βιβλία και αυτές οι θεωρίες, που έχουν γραφτεί και δημιουργηθεί σε μια κατάσταση ύπνου, θ' αποκοιμίζουν απλώς και τους άλλους. Όσο ο άνθρωπος κοιμάται βαθειά και είναι ολόκληρος βυθισμένος σε όνειρα, δεν μπορεί ούτε καν να σκεφτεί ότι κοιμάται. Αν το σκεπτόταν θα ξυπνούσε. Κι έτσι συνεχίζονται τα πάντα. Και οι άνθρωποι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα τί χάνουν με αυτό τον ύπνο τους. Ο άνθρωπος έχει από τη φύση του τη δυνατότητα να είναι ένα αυτενσυνείδητο ον. Έτσι δημιουργήθηκε και τέτοιος γεννιέται. Αλλά γεννιέται ανάμεσα σε κοιμισμένους ανθρώπους και φυσικά αποκοιμιέται

και αυτός ανάμεσά τους, τότε ακριβώς που θα έπρεπε να έχει συνείδηση του εαυτού του. Όλα συντείνουν σε αυτό: η αθέλητη μίμηση των μεγαλυτέρων από το παιδί, η σκόπιμη και η τυχαία υποβολή και η λεγόμενη "εκπαίδευση". Κάθε προσπάθεια του παιδιού να ξυπνήσει, του τη σταματούν αμέσως. Αυτό είναι αναπόφευκτο. Και χρειάζονται πολλές προσπάθειες και πολύ βοήθεια για να ξυπνήσει αργότερα, όταν έχουν συσσωρευθεί χιλιάδες συνήθειες που του επιβάλουν τον ύπνο. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο άνθρωπος χάνει τη δυνατότητα αφύπνισης από την παιδική του ηλικία. Ζει όλη του τη ζωή σε ύπνο και πεθαίνει σε ύπνο. Πρώτα απ' όλα, πρέπει να αντιληφθείτε ότι ύπνος, που μέσα σε αυτόν ζει και κινείται ο άνθρωπος δεν είναι φυσιολογικός, αλλά μια ύπνωση. Ο άνθρωπος είναι υπνωτισμένος και αυτή η κατάσταση διατηρείται και ενισχύεται αδιάκοπα μέσα του. Θα έλεγε κανείς ότι υπάρχουν δυνάμεις που έχουν συμφέρον να κρατήσουν τον άνθρωπο σε μια κατάσταση ύπνου και να τον εμποδίσουν να δει την αλήθεια και να κατανοήσει τη θέση του". Υπάρχει μια Ανατολική ιστορία για έναν πλούσιο μάγο που είχε πολλά πρόβατα. Ήταν όμως ταυτόχρονα και πολύ φιλάργυρος. Δεν ήθελε να μισθώσει βοσκούς, ούτε να βάλει φράκτη γύρω από το λιβάδι όπου έβοσκαν τα πρόβατα. Γι’ αυτό τα πρόβατα συχνά περιπλανιόνταν στο δάσος, έπεφταν στις χαράδρες και πάνω απ' όλα, έφευγαν γιατί ήξεραν ότι ο μάγος ήθελε το κρέας και το τομάρι τους και αυτό δεν τους άρεσε καθόλου. Τελικά ο μάγος βρήκε μια λύση. Υπνώτισε τα πρόβατά του και πρώτα απ' όλα τους υπέβαλε την ιδέα ότι ήταν αθάνατα και ότι δε θα πάθαιναν τίποτα αν τα έγδερναν, ότι, αντίθετα, αυτό θα ήταν για το καλό τους και μάλιστα πολύ ευχάριστο. Τούς υπέβαλε ύστερα την ιδέα ότι ο μάγος ήταν καλό αφεντικό, ότι αγαπούσε το κοπάδι του τόσο πολύ, ώστε ήταν έτοιμος να κάνει τα πάντα στον κόσμο για χατίρι του. Ύστερα τους είπε ότι ακόμα και αν τους συνέβαινε κάτι, δε θα συνέβαινε τότε, οπωσδήποτε όχι εκείνη τη μέρα και γι’ αυτό δεν ήταν ανάγκη να το σκέπτονται. Μετά τους υπέβαλε την ιδέα ότι δεν ήταν καθόλου πρόβατα. Σε μερικά υπέβαλε την ιδέα ότι ήσαν λιοντάρια, σε άλλα ότι ήταν αετοί, σε άλλα ότι ήσαν άνθρωποι και σε άλλα ότι ήταν μάγοι. Μετά από αυτό τελείωσαν οι έγνοιες και οι στενοχώριες του με τα πρόβατα. Ποτέ αυτά δεν ξανάφυγαν, αλλά περίμεναν ήσυχα την ώρα που ο μάγος θα απαιτούσε το κρέας και το τομάρι τους. Αυτή η ιστορία απεικονίζει πολύ καλά την κατάσταση του συνηθισμένου ανθρώπου.

...Μόνον ο άνθρωπος που αντιλαμβάνεται απόλυτα τη δυσκολία της αφύπνισης, μπορεί να καταλάβει την αναγκαιότητα μιας μακρόχρονης και σκληρής εργασίας για να ξυπνήσει. ....Η αυτοπαρατήρηση είναι ένα όργανο αυτο-αλλαγής, είναι ένα μέσο που αφυπνίζει...Με την αυτοπαρατήρηση ο άνθρωπος θα καταλάβει ότι ένας από τους σημαντικότερους εχθρούς του είναι η συνεχής του ταύτιση με χιλιάδες πράγματα. Αυτή ακριβώς δεν τον αφήνει να νοιώσει ούτε μια στιγμή πραγματικότητας. Για να μάθει όμως ο άνθρωπος να μην ταυτίζεται, πρέπει πρώτ' απ' όλα να μην ταυτίζεται με τον εαυτό του. Μια από τις τεχνικές του Γκουρντζίεφ για την πρόκληση συνειδητών ονείρων ήταν να παρακολουθεί κάποιος τα χέρια του στη διάρκεια της ημέρας και να τα οραματίζεται μετά με τα μάτια κλειστά. Τη στιγμή που θα ονειρευόταν πραγματικά τα χέρια του, θα θυμόταν ότι ονειρευόταν και θα αποκτούσε έτσι συνείδηση. Ο Ουσπένσκυ, ο πιο διάσημος ίσως μαθητής του Γκουρντζίεφ, είχε ήδη πειραματισθεί με τα όνειρά του όταν γνώρισε τον Γκουρντζίεφ. Είχε καταφέρει να κυριαρχήσει σε μια κατάσταση που ονόμαζε μισο - όνειρο, στην οποία ήταν συνειδητός και μπορούσε να ελέγχει εν μέρει τα όνειρά του. Περιέγραψε πολλές τέτοιες περιπτώσεις στο βιβλίο του "Ένα Καινούργιο Μοντέλο του Σύμπαντος" (A New Model of the Universe). Από την άλλη μεριά στο βιβλίο του "Αναζητώντας τον Κόσμο του Θαυμαστού", που το έγραψε μετά τη γνωριμία του με τον Γκουρντζίεφ, περιγράφει μια εμπειρία αφύπνισής του στη διάρκεια της συνηθισμένης "εγρήγορσης" : Περπατούσα στην οδό Τρότσκι όταν ξαφνικά είδα ότι ο άνθρωπος που βάδιζε προς το μέρος μου ήταν κοιμισμένος. Δεν είχα την παραμικρή αμφιβολία γι’ αυτό. Παρ' όλο που τα μάτια του ήταν ανοιχτά, βάδιζε ενώ ήταν βυθισμένος σε όνειρα, που περνούσαν σαν σύννεφα μπροστά από το πρόσωπό του. Μου πέρασε η ιδέα ότι αν τον κοίταζα αρκετά θα μπορούσα να δω τα όνειρά του, δηλαδή θα καταλάβαινα τι έβλεπε στα όνειρά του. Αλλά προσπέρασε. Μετά απ' αυτόν πέρασε ένας άλλος, κοιμισμένος και αυτός. Μια κοιμισμένη άμαξα με δυο κοιμισμένους επιβάτες με προσπέρασε. Ξαφνικά βρέθηκα στη θέση του πρίγκιπα στην "Κοιμισμένη Βασιλοπούλα". Όλοι γύρω μου κοιμόνταν. Ήταν μια αναμφισβήτητη και καθαρή αίσθηση. Η ανακάλυψη της τρίοδης λυχνίας και η λειτουργία της σαν ενισχυτής έδωσε μια τεράστια ανάπτυξη στις έρευνες για τον ύπνο και τα όνειρα. Τη δεκαετία του 1920 ο Γερμανός νευροψυχίατρος Χανς Μπέργκερ μπόρεσε να καταγράψει αδύνατα ηλεκτρικά σήματα στα κεφάλια των εθελοντών του. Στην ήρεμη κατάσταση αυτά τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα έδειχναν ρυθμικές ταλαντώσεις 8 - 10 κύ-

κλων το δευτερόλεπτο, τις οποίες ο Μπέργκερ ονόμασε "ρυθμούς άλφα" Το 1948 ο Αμερικανός ψυχίατρος Νάθαν Ράπορτ περιέγραψε σ' ένα άρθρο με τίτλο "Ευχάριστα Όνειρα" τις εμπειρίες του με τα συνειδητά όνειρα: "Εκείνες οι μαγικές φαντασίες, οι παράξενοι αλλά όμορφοι κήποι, αυτά τα φωτεινά μεγαλεία, απολαμβάνονται μόνον από τον ονειρευτή που τα παρατηρεί μ' ενεργητικό ενδιαφέρον, κοιτώντας με ένα ξύπνιο νου, ευγνώμων για τις υπέροχες εικόνες που ξεπερνούν κατά πολύ αυτές που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν οι μεγαλύτεροι καλλιτέχνες της ανθρωπότητας. Η γοητευτική ομορφιά αυτών των συνειδητών ονείρων ανταμείβει πλουσιοπάροχα τον ερευνητή τους. Μας βοηθούν όμως και με έναν ανώτερο τρόπο. Η προσοχή που δίνουμε στα όνειρά μας μπορεί να μας βοηθήσει στη μελέτη και τη θεραπεία του νου μας από την επαφή του με την πραγματικότητα". Η τελευταία παρατήρηση είναι πολύ σημαντική γιατί αυτό ακριβώς χρειαζόμαστε στην εποχή μας: τη θεραπεία του νου μας από την επαφή του με την πραγματικότητα. Στην αρχή το συνειδητό ονείρεμα θα μας κάνει να αμφισβητήσουμε όλη τη δομή της πραγματικότητας, γιατί θ' αναρωτηθούμε βέβαια ότι αν το όνειρο είναι τόσο ζωντανό και πραγματικό, τότε τι είναι η πραγματικότητα; Όταν όμως φτάσουμε να θέσουμε αυτό το ερώτημα, θα έχουμε βρει και την απάντηση. Το 1952 ο καθηγητής Ευγένιος Ασερίνσκυ του Πανεπιστημίου του Σικάγο παρατήρησε ότι τα εγκεφαλογραφήματα των μωρών μεταβάλλονται στη διάρκεια του ύπνου από μια ήρεμη κατάσταση κυμάτων δέλτα σε μια πιο έντονη περίοδο που χαρακτηρίζεται από μια γρήγορη κίνηση των βλεφάρων (rapid eye movements) και αντιστρόφως. Η ενεργητική αυτή φάση του ύπνου ονομάσθηκε από το συνάδελφό του Γουίλιαμ Ντέμεντ ύπνος REM, από τα αρχικά των αντίστοιχων Αγγλικών λέξεων. Όσοι ξυπνούσαν στη διάρκεια του ύπνου REM ανέφεραν σχεδόν πάντοτε ότι είχαν πολύ ζωηρά όνειρα. Ο Ντέμεντ ανακάλυψε επίσης ότι με την πάροδο της νύχτας οι περίοδοι του ύπνου REM μεγάλωναν, ενώ μίκραιναν τα μεταξύ τους διαστήματα. Οι Δυτικές πάντως αναφορές για το συνειδητό ονείρεμα εξακολουθούσαν να παραμένουν ελάχιστες, Ακόμα και στη δεκαετία του εξήντα με την τεράστια έκρηξη ενδιαφέροντος για τα όνειρα, την ύπνωση, το διαλογισμό και τα ψυχεδελικά ναρκωτικά, το ζήτημα του συνειδητού ονείρου εξακολουθούσε να παραμένει στο περιθώριο. Μόνο στα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα εμφανίσθηκε ένα ξαφνικό ενδιαφέρον για αυτό μετά από τη δημοσίευση των βιβλίων "Τα Συνειδητά Όνειρα" της Αγγλίδας παραψυχολόγου Σέλια Γκρην, "Οι

Αλλαγμένες Καταστάσεις Συνείδησης" του Τσάρλς Ταρτ, "Το Δημιουργικό Ονείρεμα" της Πατρίτσια Γκάρφιλντ και των βιβλίων του Κάρλος Καστανέντα. Αυτά τα βιβλία προκάλεσαν τον ενθουσιασμό μιας νέας γενιάς επιστημόνων που άρχισαν μια συστηματικότερη έρευνα για την ονειρική κατάσταση. Ο Στέφεν Λαμπέρζ εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ στην Καλιφόρνια , ενώ ο Κέιθ Χήρν και ο Άλαν Γουόρσλυ στα Πανεπιστήμια του Χουλ και της Λίβερπουλ. Η συντηρητική όμως επιστημονική κοινότητα δεν τους επέτρεψε να δημοσιεύσουν τ' αποτελέσματα της εργασίας τους σ' ένα έγκριτο επιστημονικό περιοδικό. Τελικά παρ' όλη την αντίδραση και το σκεπτικισμό των επιστημόνων η εργασία του Λαμπέρζ έγιναν δεκτή από την Εταιρεία για την Ψυχοφυσιολογική Μελέτη του Ύπνου (που ονομάζεται τώρα Εταιρεία για την Έρευνα του Ύπνου: Sleep Research Society). Το πρώτο του επίτευγμα του Λαμπέρζ ήταν να προκαλέσει συνειδητά όνειρα σε εργαστηριακές συνθήκες. Εκείνο τον καιρό εργαζόταν για το ντοκτορά του στην παραψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ με διευθυντή το Γουίλιαμ Ντέμεντ (1977). Στην προσπάθειά του να μελετήσει αντικειμενικά τα συνειδητά όνειρα, σκέφθηκε ως εξής: "Αφού όλο σχεδόν το σώμα του ονειρευόμενου είναι σε παράλυση στη διάρκεια του ύπνου REM, πώς θα μπορούσε αυτός να στείλει ένα μήνυμα στον έξω κόσμο ότι ονειρεύεται; Τί μπορεί να κάνει κάποιος που βλέπει συνειδητά όνειρα, το οποίο να μπορεί να παρατηρηθεί ή να μετρηθεί επιστημονικά; Είχα λοιπόν μια έμπνευση. Υπάρχει μια φανερή εξαίρεση σ' αυτή τη μυική παράλυση: οι κινήσεις των ματιών δεν καταστέλλονται με κανένα τρόπο στη διάρκεια του ύπνου REM. Οι γρήγορες άλλωστε τότε κινήσεις των ματιών είναι που δίνουν και το όνομα σε αυτή τη περίοδο του ύπνου (REM = Rapid Eye Movements)...Μου φάνηκε λοιπόν ότι κουνώντας τα μάτια μου στο "όνειρό" μου με ένα αναγνωρίσιμο τρόπο, ενώ ονειρευόμουνα συνειδητά, θα μπορούσα να στείλω ένα μήνυμα στον εξωτερικό κόσμο". Προς το σκοπό αυτό τοποθέτησε πολύ ευαίσθητα ηλεκτρόδια στα βλέφαρα και στο κεφάλι του για να μπορούν να παρακολουθηθούν τα εγκεφαλικά κύματα και οι κινήσεις των ματιών του στη διάρκεια του ύπνου του. Παρά τις αρχικές δυσκολίες που αντιμετώπισε, η επιμονή του τελικά δικαιώθηκε και μπόρεσε να επιβεβαιώσει την υπόθεσή του. Δημιούργησε μάλιστα τον όρο "ονειροναύτης" για τον ερευνητή που ερευνά τον εσωτερικό κόσμο του ονείρου. Από τότε ο Λαμπέρζ και οι συνάδελφοί του έχουν κάνει εκατοντάδες πειράματα με έμπειρους ονειροναύτες για ν' απαντήσουν σε ερωτήματα που προβλημάτιζαν για χρόνια τους ερευνητές. Τέτοια ερωτήματα είναι η "ταχύτητα" του ονειρικού χρόνου, το αν οι δράσεις του ονειρικού σώματος προκαλούν μια αντίστοιχη δράση των μυών στο φυσικό σώμα, το πώς επιδρούν τα διάφορα είδη ονειρικής δραστη-

ριότητας στα δυο ημισφαίρια του εγκεφάλου και το πώς μπορούν να επηρεάσουν τη φυσιολογία του σώματος οι βαθιές συναισθηματικές και σεξουαλικές εμπειρίες στη διάρκεια ενός συνειδητού ονείρου. Ο Λαμπέρζ παρουσίασε τ' αποτελέσματα της έρευνάς του στο βιβλίο του "Το συνειδητό Ονείρεμα" (Luicid Dreaming), που δημοσίευσε το 1985 . Ίδρυσε επίσης το Ινστιτούτο Συνειδητού Ονείρου (Lucidity Institute) στο Palo Alto της Καλιφόρνια. Τα τελευταία χρόνια δίνει σεμινάρια και διευθύνει εργαστήρια ονείρου σε διάφορες πολιτείες των Η.Π.Α. Ο σκοπός του είναι να πληροφορήσει ένα ευρύτερο κοινό για τα οφέλη και τις πρακτικές εφαρμογές του συνειδητού ονείρου. Κατά την άποψή του το συνειδητό ονείρεμα είναι ένας "κοσμικός διεγέρτης" που θα βοηθήσει τους ανθρώπους να μάθουν να ζουν με ασφάλεια στους φανταστικούς κόσμους, επιλέγοντας το μέλλον που επιθυμούν. Όπως όλοι οι πνευματικοί δάσκαλοι δέχεται και αυτός ότι η πιο σημαντική δυνατότητα του συνειδητού ονείρου είναι ότι μπορεί να μας προετοιμάσει για μια πλήρη αφύπνιση στην περίοδο της εγρήγορσης. Οι πρωτοπόρες ανακαλύψεις του Λαμπέρζ έχουν προκαλέσει ήδη μια επανάσταση στην εργαστηριακή έρευνα για το συνειδητό ονείρεμα. Εκτός των άλλων έχουν βρεθεί διάφοροι τρόποι με τους οποίους το άτομο που ονειρεύεται συνειδητά μπορεί να αντιμετωπίσει τους επαναλαμβανόμενους εφιάλτες του, ή να καταλάβει το συμβολισμό των εσωτερικών του κόσμων. Πολλοί άνθρωποι που δεν τολμούν να κάνουν διάφορα πράγματα στον κόσμο της εγρήγορσης, αισθάνονται ξαφνικά ελεύθεροι να τα κάνουν σ' ένα συνειδητό όνειρο. Όπως έχει αποδειχθεί, αυτό τους κάνει να νοιώθουν αυτοπεποίθηση και στην κατάσταση της εγρήγορσης. Είναι πολύ πιο εύκολο να μάθουμε κάτι σ' ένα συνειδητό όνειρο παρά στην κατάσταση της εγρήγορσης. Αυτός είναι ο λόγος που διάφοροι πνευματικοί δάσκαλοι προτρέπουν τους μαθητές τους να μάθουν να ονειρεύονται συνειδητά. Πολλές ασκήσεις διαλογισμού, που γίνονται πολύ εύκολα σ' ένα συνειδητό όνειρο, μπορεί να χρειαστούν χρόνια για ν' αποδώσουν τους καρπούς τους στην κατάσταση της εγρήγορσης. Ο Λαμπέρζ έχει επινοήσει επίσης διάφορες βοηθητικές συσκευές για το συνειδητό ονείρεμα. Το 1990 δημιούργησε το Ονειρόφως, ένα μικροσκοπικό υπολογιστή βιοανάδρασης. Όταν οι υπέρυθροι ανιχνευτές του Ονειρόφωτος εντοπίσουν τη παρουσία ύπνου REM, η συσκευή εκπέμπει μια φωτεινή ή ηχητική ένδειξη μέσω μιας μάσκας που φορά ο ονειρευόμενος. Η φωτεινή αυτή ένδειξη ενσωματώνεται στο όνειρο του ονειρευόμενου (π.χ. σαν πυροτεχνήματα ή σαν ένα δονούμενο λαμπερό φως) και τον ειδοποιεί μ' αυτό το τρόπο συνειρμικά ότι ονειρεύεται. Το 1993 ο Λαμπέρζ επινόησε επίσης το NovaDreamer, μια φτηνότερη συσκευή μαζικής παραγωγής που μοιάζει με το Ονειρόφως και είναι τελείως φορητή. Με τη βοήθεια

αυτών των συσκευών και των αντίστοιχων τεχνικών που προτείνει ο Λαμπέρζ μπορεί οποιοσδήποτε από εμάς ν' αναπτύξει την ικανότητα του συνειδητού ονείρου.

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ Δεν είναι μικρό πράγμα να κοιμάσαι, αφού για να το πετύχεις πρέπει να μείνεις ξύπνιος όλη την ημέρα. «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» (Νίτσε) Τις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί μια σημαντική πρόοδος στην έρευνα για την κατάσταση του ύπνου και την ονειρική διαδικασία. Η πρώτη σπουδαία ανακάλυψη έγινε το 1957 από μια ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου του Σικάγο αποτελούμενη από τους Ναθαναήλ Κλέιτμαν, Ευγένιο Ασερίνσκυ και Γουίλιαμ Ντέμεν, η οποία ανακάλυψε το φαινόμενο των οφθαλμικών κινήσεων ή ύπνο REM (από τα αρχικά των αγγλικών λέξεων Rapid Eye Movements = γρήγορες κινήσεις των ματιών). Οι ερευνητές αυτοί ανακάλυψαν μια περίοδο του ύπνου όπου παρατηρούνται γρήγορες κινήσεις των ματιών, σαν αυτά να παρακολουθούν την προβολή κάποιων αθέατων εσωτερικών εικόνων. Ήταν λογικό λοιπόν να υποθέσουν ότι οι κινήσεις αυτές αποτελούσαν μια εξωτερική ένδειξη ότι το άτομο ονειρευόταν εκείνη τη στιγμή. Για να ελέγξουν πειραματικά αυτή την υπόθεση ξύπνησαν πολλές φορές αρκετά άτομα στη διάρκεια του ύπνου REM, οπότε τα περισσότερα (το 80%) περιέγραψαν με διαύγεια και σαφήνεια τα όνειρά τους. Από την άλλη μεριά τα άτομα που ξύπνησαν στη περίοδο που δεν παρατηρούνται οφθαλμικές κινήσεις (ύπνος NREM = Non REM, δηλαδή ύπνος χωρίς κινήσεις των ματιών, ή αλλιώς βραδύς ύπνος) δεν είχαν να αναφέρουν τίποτα, ή μερικές μόνο σκόρπιες και αφηρημένες σκέψεις (ποσοστό 6,9%). Παρατηρήθηκε ακόμα ότι ο ρυθμός της αναπνοής και της καρδιάς ήταν ανώμαλος και γενικά γρηγορότερος στη διάρκεια της ύπνου REM, αλλά και οι δυο εβράδυναν και γινόντουσαν πιο ρυθμικοί μετά το τέλος αυτής της περιόδου. Το 1981 ο Ντέμεντ χρησιμοποίησε οκτώ διεθνείς μελέτες για αναμνήσεις ονείρων που πάρθηκαν μετά από αφυπνίσεις στη διάρκεια ύπνου REM (παράξενου ύπνου) και στη διάρκεια ύπνου NREM (βραδέος ύπνου). Σε ένα σύνολο 214 ανθρώπων, ανδρών και γυναικών, ο ύπνος διακόπηκε 2.240 φορές σε 885 νύχτες στη διάρκεια του ύπνου REM. Βρέθηκαν έτσι 1864 περιπτώσεις "πολύ καθαρών ονειρικών αναμνήσεων", που αντιστοιχούσαν στο 83,3% του συνόλου.

Από την άλλη μεριά οι αντίστοιχες περιπτώσεις στη διάρκεια του ύπνου NREM ήταν μόνο το 14%. Το άμεσο συμπέρασμα ήταν ότι η πιο πιθανή περίοδος για την ύπαρξη ονειρικών αναμνήσεων είναι η περίοδος του ύπνου REM. Γενικότερα αποδείχθηκε ότι ο ύπνος NREM προετοιμάζει κατά κάποιο τρόπο τον ερχομό του ύπνου REM, κυρίως με τη μορφή σκέψεων και στοχασμών, ενώ το όνειρο αναπτύσσεται πλήρως στη διάρκεια του ύπνου REM. Επειδή τα εγκεφαλικά κύματα στη διάρκεια του ύπνου REM μοιάζουν με αυτά που παρατηρούνται κατά το αποκοίμισμα του ατόμου, η περίοδος αυτή (emerging state Ι) θεωρήθηκε τότε σα μια νέα εμφάνιση της φάσεως του αποκοιμίσματος (descending state Ι). Η σχολή του Σικάγο βρισκόταν τότε ακόμη κάτω από την επίδραση των εργασιών του Maury (ότι το όνειρο είναι μια μορφή ημιεγρήγορσης) και του Φρόυντ (ότι είναι ο φύλακας του ύπνου) και δυσκολευόταν έτσι να φαντασθεί ότι η emerging state one (ύπνος REM) είναι ένα στάδιο του βαθύ ύπνου και ακόμα περισσότερο ένα καινούργιο στάδιο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό το στάδιο του ύπνου αποτελεί στη πραγματικότητα μια νέα φάση, την οποία οι διάφορες σχολές την ονομάζουν με διάφορα ονόματα όπως ύπνος REM (rapid eye movement sleep), φάση των οφθαλμικών κινήσεων, παράξενος ύπνος, ονειρική κατάσταση (dreaming state ή D state) κ.λ.π. Η φάση αυτή συνοδεύεται από μια πλήρη εξαφάνιση του μυικού τόνου (σχεδόν ολοκληρωτική παράλυση) και από άλλα χαρακτηριστικά του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Μερικές φορές πάντως μπορεί να υπάρχει ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο ή ένας διακριτικός μορφασμός ή μια μικρή κίνηση των δακτύλων. Αποδείχθηκε λοιπόν ότι η ονειρική δραστηριότητα δεν είναι μια συνεχής διαδικασία στη διάρκεια του ύπνου, αλλά εξαρτάται άμεσα από την περιοδική εμφάνιση του ύπνου REM ή παράξενου ύπνου. Από την εκτεταμένη έρευνα που έγινε σ' ολόκληρο τον κόσμο μετά την πρωταρχική αυτή ανακάλυψη, γνωρίζουμε σήμερα ότι ο κύκλος του νυκτερινού ύπνου αποτελείται από μερικά σαφώς καθορισμένα στάδια. Καθώς αποκοιμόμαστε και αρχίζουμε να χαλαρώνουμε νιώθουμε μια αίσθηση επίπλευσης ή ανύψωσης και μπορεί να δούμε μερικές φορές διάφορες έντονες ή ακόμα ψυχεδελικές εικόνες. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται συνήθως σαν υπναγωγική και μερικοί άνθρωποι μπορεί να νιώσουν τότε φόβο, ο οποίος μάλιστα μπορεί να γίνει μερικές φορές τόσο έντονος, που να τους κάνει να ξυπνήσουν. Όταν εισέλθουμε στο πρώτο στάδιο του ύπνου το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα του εργαστηρίου δείχνει τα ακιδωτά κύματα άλφα του χαλαρωμένου, αλλά ξύπνιου εγκεφάλου. Αυτά αντικαθίστανται σιγά - σιγά από τα βραδύτερα και πιο ρυθμικά κύματα θήτα του ελαφρού ύπνου. Το στάδιο αυτό μπορεί να διαρκέσει από μερικά δευτε-

ρόλεπτα μέχρι δέκα λεπτά. Μετά τα κύματα θήτα συνοδεύονται από εκρήξεις εγκεφαλικής δραστηριότητας, που εμφανίζονται στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα με τη μορφή ατράκτων. Τα κύματα θήτα είναι σύγχρονα με άλλα κύματα, που είναι γνωστά σα σύνθετα κύματα - Κ, τα οποία παρουσιάζουν στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα απότομες κλίσεις και βαθιές σχισμές. Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί στη φάση του πραγματικού ύπνου, αν και πολλοί άνθρωποι που ξύπνησαν αυτή τη περίοδο ανέφεραν ότι σκεπτόντουσαν και μερικοί μάλιστα επέμεναν ότι δεν ήσαν καν κοιμισμένοι, αλλά ξύπνιοι και συνειδητοί. Είκοσι περίπου λεπτά μετά την έναρξη του κύκλου του ύπνου οι άτρακτοι και τα σύνθετα κύματα - Κ αντικαθίστανται από τα μεγάλα και σχετικά αργά κύματα δέλτα. Μπαίνουμε έτσι στο στάδιο που οι ψυχολόγοι θεωρούν σαν το πραγματικό βύθισμα στην κενότητα του ύπνου. Τα άτομα που ξυπνάνε τότε αισθάνονται ζαλισμένα και αναφέρουν ότι η νοητική τους κατάσταση πλησιάζει περισσότερο προς τη σκέψη, παρά προς το ονείρεμα. Στη συνέχεια φτάνουμε στον ύπνο REM ή το λεγόμενο "παράξενο ύπνο" ή "τρίτη κατάσταση της ύπαρξης", που διαφέρει τόσο από τον ύπνο όσο και από την εγρήγορση. Η πίεση του αίματος ανεβαίνει, ο σφυγμός γίνεται γρηγορότερος και τα εγκεφαλικά κύματα είναι παρόμοια με αυτά της εγρήγορσης. Εκτός από τη γρήγορη κίνηση των ματιών και μερικούς μικρούς σπασμούς και τινάγματα στα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών, ολόκληρο το υπόλοιπο σώμα κυριολεκτικά παραλύει. Θεωρείται ότι αυτός είναι ένας φυσικός τρόπος προστασίας μας, για να μας εμποδίσει να ενεργήσουμε (ίσως βίαια) σύμφωνα με το περιεχόμενο του ονείρου μας. Μπορεί όμως αυτή η παράλυση να έχει επιλεχθεί από την εξέλιξη για να εμποδίζει τις ξαφνικές κινήσεις ενός κοιμισμένου ζώου, που θα μπορούσαν να προδώσουν την παρουσία του σε ένα περιφερόμενο αρπακτικό. Όταν ξυπνήσουμε απότομα από τον ύπνο REM, δυσκολευόμαστε για μερικά δευτερόλεπτα να κινηθούμε. Αυτή η φάση της παραλυτικής ακινησίας φαίνεται πως ελέγχεται από νευρικά κέντρα στο πρωταρχικό στέλεχος του εγκεφάλου μας και μπορεί να εξηγήσει τις εφιαλτικές εκείνες καταστάσεις στις οποίες ανακαλύπτουμε στο όνειρό μας ότι δεν μπορούμε να κινήσουμε τα μέλη μας για να διαφύγουμε από τον επικρεμάμενο κίνδυνο. Η πρώτη περίοδος του παράξενου ύπνου διαρκεί συνήθως γύρω στα δέκα λεπτά, μετά από τα οποία σχεδόν ξυπνάμε, πριν περάσουμε στο δεύτερο στάδιο του ύπνου. Στη συνέχεια ο κύκλος του ύπνου διαφέρει από άτομο σε άτομο. Μπορεί ο βαθύς ύπνος δέλτα να μην ξανασυμβεί και να κινηθούμε απλά ανάμεσα στο δεύτερο στάδιο και τον παράξενο ύπνο. Συνήθως όμως ο πλήρης κύκλος παράξενος ύπνος - βραδύς ύπνος (REM - NREM) διαρκεί γύρω στα ενενήντα λε-

πτά, που σημαίνει ότι έχουμε 4 -5 τέτοιους πλήρεις κύκλους ύπνου κάθε νύχτα. Μετά από κάθε κύκλο 90 λεπτών, η διάρκεια του παράξενου ύπνου συνεχώς αυξάνεται, με αποτέλεσμα κατά τις πρώτες πρωινές ώρες αυτή να έχει φτάσει από τα δέκα μόνο λεπτά κατά την έναρξη του ύπνου στη μια περίπου ώρα κατά τις δυο τελευταίες ώρες του ύπνου. Αυτό σημαίνει ότι ονειρευόμαστε 100 περίπου λεπτά ή το 20% περίπου του χρόνου του ύπνου μας κι επομένως για πέντε περίπου συνολικά χρόνια στην διάρκεια της ζωής μας, ζώντας αυτό το διάστημα σε φανταστικούς κόσμους πάνω από 150.000 περιπέτειες . Η διάρκεια του ονείρου φαίνεται ότι συνδέεται με το αίσθημα της ασφάλειας που νιώθει το κάθε ζώο. Τα ζώα που είναι θηράματα κοιμούνται λίγο, έχουν πολύ ελαφρό ύπνο και η ολική διάρκεια του παράξενου ύπνου δεν ξεπερνά τα 15 - 20 λεπτά το εικοσιτετράωρο. Αντίθετα τα σαρκοφάγα ζώα και η κατοικίδια γάτα, που είναι ιδιαίτερα ασφαλή, κοιμούνται πολύ και η διάρκεια του παράξενου ύπνου σε αυτά μπορεί να ξεπερνά τα 200 λεπτά την ημέρα. Ένα από τα δυσκολότερα ερωτήματα στα οποία προσπαθεί να απαντήσει σήμερα η νευροφυσιολογία είναι η αιτία της περιοδικότητας του ονείρου. Γιατί η ονειρική μηχανή λειτουργεί μ' ένα περιοδικό και όχι μ' ένα συνεχή τρόπο; γιατί χρειάζεται να έχουμε 4 - 5 κύκλους ύπνου στη διάρκεια της νύχτας αντί για ένα και μοναδικό; Όπως αποδεικνύεται, η περίοδος του κύκλου του ύπνου είναι χαρακτηριστική για κάθε είδος και σχετίζεται με το μεταβολισμό (με το λογάριθμο του βάρους του σώματος). Στο ποντίκι είναι 10 λεπτά, στη γάτα 25 λεπτά, στον άνθρωπο 90 λεπτά και στον ελέφαντα 180 λεπτά. Παρόμοια η μέση διάρκεια κάθε ονείρου σχετίζεται επίσης με το είδος: 2 λεπτά για το ποντίκι, 6 λεπτά για τη γάτα και 20 λεπτά για τον άνθρωπο. Βλέπουμε έτσι ότι στα περισσότερα είδη το όνειρο καταλαμβάνει το ένα τέταρτο περίπου της περιόδου ενός πλήρους κύκλου του ύπνου: 6/24 για τη γάτα και 20/90 για τον άνθρωπο. Έχει αποδειχθεί ότι μπορούμε να μεταβάλουμε την περίοδο του κύκλου του ύπνου και τη διάρκεια του ονείρου στα πειραματόζωα, αν μεταβάλλουμε την ενεργειακή κατάσταση του εγκεφάλου τους. Η περιοδικότητα του ονείρου φαίνεται να εξαρτάται από τη μεταβολή της θερμοκρασίας και της οξυγόνωσης του εγκεφάλου. Το όνειρο δηλαδή απαιτεί μια μεγάλη δαπάνη ενέργειας (αύξηση της κατανάλωσης της γλυκόζης και πιθανώς αύξηση της κατανάλωσης οξυγόνου).. Μια από τις λειτουργίες του ύπνου είναι να προετοιμάσει τις βασικές εκείνες συνθήκες που είναι απαραίτητες για την εμφάνιση του ονείρου: δηλαδή τη μείωση της κεντρικής θερμοκρασίας, την ελάττωση της κατανάλωσης οξυγόνου και τη δημιουργία ενεργειακών αποθεμάτων με τη μορφή γλυκογόνου, που αποθηκεύεται στα κύτταρα της γλοίας. Μόνον και μόνον όταν έχουν επιτευχθεί ικανοποιητικά

ενεργειακά αποθέματα, έρχεται το όνειρο να καταναλώσει αυτά τα αποθέματα. Φαίνεται ότι η ονειρική κατάσταση χρειάζεται πολύ περισσότερη ενέργεια από την εγρήγορση. Αυτός είναι ο λόγος που οι παρεμβάσεις που αυξάνουν την ενεργειακή ζήτηση του εγκεφάλου (υπερθερμία, πυρετός) ή μειώνουν την ενεργειακή προσφορά του (υποξυγόνωση, ισχαιμία) εμποδίζουν την εμφάνιση του ονείρου, αλλά μπορούν να αυξήσουν την εγρήγορση ή τον ύπνο. Η ανάγκη της ανανέωσης των ενεργειακών αποθεμάτων στη διάρκεια του ύπνου NREM (βραδέος ύπνου) μας δίνει μια εξήγηση γιατί η ονειρική κατάσταση πρέπει να λειτουργεί περιοδικά.

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΝΕΥΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑ Η νευροβιολογία δέχεται τρεις καταστάσεις ύπαρξης: την εγρήγορση, τον ύπνο χωρίς όνειρα ή ύπνο NREM ή βραδύ ύπνο και τον ύπνο με όνειρα ή ύπνο REM ή παράξενο ύπνο. Ας δούμε τις τρεις αυτές καταστάσεις από τη νευροβιολογική και νευροφυσιολογική τους άποψη. Η ΕΓΡΗΓΟΡΣΗ Για να λειτουργήσει σωστά η εγρήγορση πρέπει να μην υπάρχει καμιά βλάβη στον εγκεφαλικό φλοιό, ιδιαίτερα στο βρεγματικό μέρος του και οι ανατομικές δομές του εγκεφαλικού στελέχους (στην περιοχή του προμήκους μυελού και του υποθαλάμου) να απελευθερώνουν νευρομεταβιβαστές (κατεχολαμίνες, ινδολαμίνες, ισταμίνη, ακετυλοχολίνη, νευροπεπτίδια) για να διεγείρουν τα συστήματα του φλοιού. Πρέπει επίσης να αυξηθεί η παραγωγή ενέργειας με τη κατανάλωση περισσότερης γλυκόζης, η οποία μεταβολίζεται με τον αναερόβιο τρόπο (που περιλαμβάνει την παραγωγή γαλακτικού οξέος). Ο ΥΠΝΟΣ ΒΡΑΔΕΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ Ή ΥΠΝΟΣ NREM Αυτός χαρακτηρίζεται από την εξαφάνιση των δυο σπουδαιότερων χαρακτηριστικών της εγρήγορσης: Πρώτα απ' όλα τα κύματα του φλοιού επιβραδύνονται και κυριαρχεί μια αυτόματη δραστηριότητα, που προέρχεται από το θάλαμο και ονομάζεται "άτρακτος". Με αυτό τον τρόπο αναστέλλεται η συνειδητή αντίληψη και καθώς ο ύπνος γίνεται βαθύτερος εμφανίζονται στο φλοιό βραδέα κύματα υψηλής έντασης. Από την άλλη μεριά στη διάρκεια του ύπνου συμβαίνει μια σημαντική μείωση της κατανάλωσης γλυκόζης και οξυγόνου στον εγκεφαλικό φλοιό.

Όπως ήδη είπαμε τα άτομα που ξυπνούν απότομα στη διάρκεια του βραδέος ύπνου δεν μπορούν να θυμηθούν ακόμα και την παραμικρή σκέψη τους, Παρ' όλα αυτά μερικά άτομα θυμούνται ότι είχαν κάνει κάποια αφηρημένη σκέψη, η οποία όμως είναι τελείως διαφορετική από το όνειρο.. Η ΥΠΝΟΒΑΣΙΑ Η υπνοβασία είναι ένα σπάνιο φαινόμενο που παρατηρείται περισσότερο στα νεαρά άτομα και εμφανίζεται στη διάρκεια του ύπνου των βραδέων κυμάτων. Το άτομο μπορεί να σηκωθεί από το κρεβάτι του, να βαδίσει , να πλυθεί, ν' ανοίξει τη πόρτα, να ψάξει για φαγητό και όλα αυτά χωρίς να έχει συνείδηση του τι κάνει. Αν ξυπνήσει απότομα δε θυμάται τίποτα απ' όσα έκανε και απορεί μάλιστα που βρίσκεται σ' αυτή τη θέση. Το φαινόμενο της υπνοβασίας, η οποία μπορεί να θεωρηθεί σα μια μη ολοκληρωμένη εγρήγορση του εγκεφάλου μας, μας αναγκάζει να δεχθούμε ότι μπορεί να υπάρχει μια ασυνείδητη αντίληψη χωρίς μνημονική καταγραφή και χωρίς ηλεκτρική δραστηριότητα στο φλοιό (παρά μόνο βραδέα κύματα), παρ' όλο που η τελευταία συνδέεται συνήθως με τη κατάσταση της συνειδητής προσοχής. Ο ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΥΠΝΟΣ Ή ΎΠΝΟΣ REM Ο παράξενος ύπνος είναι ένα περιοδικό φαινόμενο που εμφανίζεται στον άνθρωπο 90 λεπτά μετά το αποκοίμισμά του και 80 περίπου λεπτά μετά τον ύπνο βραδέων κυμάτων. Στη διάρκειά του παρατηρούνται γρήγορες κινήσεις των ματιών, μια μυική ατονία και στύση στους άνδρες, ενώ το εγκεφαλογράφημα μοιάζει με αυτό που παίρνουμε κατά την εγρήγορση και κατά το στάδιο του αποκοιμίσματος. Τα άτομα που αφυπνίζονται στη διάρκεια του παράξενου ύπνου, μπορούν να αφηγηθούν με λεπτομέρειες και σαφήνεια τα όνειρά τους. Σε 90 περίπου λεπτά μετά το αποκοίμισμα η θερμοκρασία του ανθρώπου έχει πέσει κατά 0.8ο C. Τότε ακριβώς κάποια συστήματα (ίσως θερμοανιχνευτές) ενημερώνουν τον εγκέφαλο ότι έχουν αποκατασταθεί τα ενεργειακά αποθέματα. Ένα άλλο σύστημα ανιχνευτών πληροφορεί τα συστήματα του ονείρου ότι έχει συσσωρευθεί αρκετή ενέργεια με τη μορφή ATP (αδενοσινοτριφοσφωρικό οξύ). Τότε ακριβώς εμφανίζεται το όνειρο, που καταναλώνει μεγάλα ποσά ενέργειας πριν αρχίσει μια νέα περίοδος αποθήκευσης ενέργειας. Με τη μείωση της θερμοκρασίας του σώματος αυξάνει η ποσότητα του παράξενου ύπνου και με τη σειρά του ο ίδιος ο παράξενος ύπνος

θέτει σε λειτουργία ένα μηχανισμό ψύξης μέσω απώλειας θερμότητας, που μειώνει ακόμα περισσότερο τη θερμοκρασία του σώματος με αποτέλεσμα να αυξηθεί ακόμα περισσότερο ο παράξενος ύπνος κ.ο.κ. Όλα αυτά συμβαίνουν σαν ο σκοπός αυτού του συστήματος να είναι η εμφάνιση του παράξενου ύπνου σταθερά στη θερμοκρασία των 20 περίπου βαθμών κελσίου. Ο παράξενος ύπνος χαρακτηρίζεται από δυο είδη ηλεκτρικών κυμάτων, τα τονικά και τα φασικά. Τα τονικά σήματα σχετίζονται με μια έντονη δραστηριότητα του φλοιού του εγκεφάλου, παρόμοια με της εγρήγορσης, και με τη παράλυση του μυικού συστήματος. Τα φασικά σήματα από την άλλη μεριά σχετίζονται με μια ιδιαίτερη ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφαλικού στελέχους (γεφυρο - γονατο ινιακή δραστηριότητα ή PGO) , η οποία ευθύνεται για τις γρήγορες κινήσεις των ματιών και μερικές φορές των δακτύλων. Το γεφυρο γονατο - ινιακό αυτό σύστημα αποτελείται από δυο συμμετρικές "γεννήτριες" οι οποίες διεγείρουν το οπτικό και οφθαλμοκινητικό σύστημα, ενώ συγχρόνως επιδρούν πάνω στους περισσότερους νευρώνες του δικτυωτού σχηματισμού, του θαλάμου και του φλοιού. (δεν ξέρουμε όμως ποιοι τύποι νευρικών κυττάρων του φλοιού δέχονται τη διέγερση της γεννήτριας PGO). Ο φλοιός παρουσιάζει έτσι μια έντονη ηλεκτρική δραστηριότητα, ενώ ο οπτικός φλοιός δέχεται τα εσωτερικά σήματα που προέρχονται από το εγκεφαλικό στέλεχος και τα μεταφράζει σε ονειρικές εικόνες. Η γεννήτρια PGO έχει παρομοιαστεί με ένα βηματοδότη ή με ένα διευθυντή ορχήστρας που διεγείρει - συντονίζει άμεσα ή έμμεσα τους περισσότερους νευρώνες που αποτελούν την ορχήστρα του εγκεφάλου. Η μουσική αυτής της ορχήστρας είναι το όνειρο. Η αφαίρεση του φλοιού του εγκεφάλου ή της παρεγκεφαλίδας δεν προκαλεί βασικές διαταραχές στην εμφάνιση του παράξενου ύπνου. Ακόμα και αν αφαιρεθούν οι ανατομικές δομές που βρίσκονται μπροστά από τη γέφυρα, μαζί με τον υποθάλαμο και την υπόφυση, ο παράξενος ύπνος εξακολουθεί να εμφανίζεται περιοδικά. Δεδομένου ότι η γέφυρα και ο προμήκης μυελός αρκούν για την περιοδική εμφάνιση του παράξενου ύπνου, τα λεγόμενα "εκτελεστικά" συστήματα, που ευθύνονται για την περιοδική εμφάνιση και εξέλιξη του παράξενου ύπνου, πρέπει να βρίσκονται στο επίπεδο αυτών των ανατομικών δομών. Ένα ακόμα παράξενο φαινόμενο που παρατηρείται στον παράξενο ύπνο είναι ότι οι κινήσεις των ματιών ξεκινούν πριν φτάσει το αντίστοιχο σήμα της γεννήτριας PGO στον οπτικό φλοιό, κατά παράβαση του νόμου της αιτιότητας και σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην εγρήγορση. Πρέπει έτσι να υποθέσουμε ότι κάποιο σύστημα του εγκεφάλου επιλέγει κάθε φορά την ονειρική εικόνα και την απάντηση του οφθαλμοκινητικού συστήματος. Οι καθυστερήσεις τότε στη με-

τάδοση των σημάτων από τις συνάψεις μπορούν να εξηγήσουν το παράξενο αυτό φαινόμενο. Για να ξεκινήσει το στάδιο του παράξενου ύπνου πρέπει να έχει γίνει μια κατάλληλη προετοιμασία στη διάρκεια του βραδέος ύπνου. Βασικά πρέπει να έχουν ανασταλεί οι μηχανισμοί που διεγείρουν την εγρήγορση, που σημαίνει ότι το ζώο νιώθει ασφάλεια και μπορεί να εγκαταλειφθεί στον ύπνο. Το όνειρο εμφανίζεται μονάχα όταν έχουν εξασφαλιστεί ορισμένα συστήματα ασφάλειας. Τα νευρικά κύτταρα του δικτυωτού σχηματισμού διεγείρουν στη διάρκεια της εγρήγορσης το φλοιό με ακετυλοχολίνη, ενώ τα ίδια ελέγχονται με νοραδρεναλίνη από τον κερκοφόρο πυρήνα. Διάφοροι ελεγκτικοί επίσης μηχανισμοί εμποδίζουν την εμφάνιση του παράξενου ύπνου στη διάρκεια της εγρήγορσης και στη διάρκεια του ελαφρού ύπνου. Οι μηχανισμοί αυτοί βρίσκονται είτε στο κερκοφόρο πυρήνα είτε στη ραχιαία ραφή. Ο παράξενος ύπνος αρχίζει μονάχα όταν έχει ανασταλεί η δράση των προηγούμενων μηχανισμών. Η μόνη περίπτωση στην οποία παρατηρείται κατευθείαν μετάβαση στον παράξενο ύπνο από την εγρήγορση, είναι η ασθένεια της ναρκοληψίας. Κατ' αυτή εμφανίζεται μια απότομη παράλυση του σώματος που μπορεί να προκαλέσει τη πτώση του ατόμου (κρίση αποπληξίας). Πολλές φορές μάλιστα το άτομο χάνει την επαφή του με το περιβάλλον και βλέπει όνειρα. Σε μερικές σπάνιες περιπτώσεις παραμένει συνειδητό, γιατί δεν έχουν ανασταλεί οι μηχανισμοί της εγρήγορσης, αλλά μόνο ο μυικός τόνος. Αποδεικνύεται ότι τα περισσότερα φάρμακα εναντίον της ναρκοληψίας εμποδίζουν την εμφάνιση του παράξενου ύπνου. Εκτός από το οπτικό και το οφθαλμοκινητικό σύστημα η γεννήτρια PGO διεγείρει γενικότερα το κινητικό σύστημα, οπότε οι διεγέρσεις φθάνοντας στο νωτιαίο μυελό θ' απελευθέρωναν τις κινήσεις της ονειρικής συμπεριφοράς. Για ν' αποτραπεί αυτή η κινητική δραστηριότητα πρέπει να ενεργοποιηθεί ένας δεύτερος μηχανισμός, ο οποίος θα διακόψει με μια κατερχόμενη αναστολή τους κινητικούς νευρώνες του νωτιαίου μυελού. Με αυτό το τρόπο ο ονειρευόμενος παραλύει και είναι ανίκανος να κινηθεί. Η παράλυση του μυικού συστήματος στη διάρκεια του παράξενου ύπνου ελέγχεται από μια μικρή ομάδα νευρώνων που βρίσκονται στο εσωτερικό του κερκοφόρου πυρήνα "άλφα". Οι νευρώνες αυτοί ηρεμούν στη διάρκεια της εγρήγορσης (από τη νοραδρεναλίνη που απελευθερώνουν οι απολήξεις του κερκοφόρου πυρήνα, ο οποίος σε αντίθεση, με τον κερκοφόρο πυρήνα άλφα, βρίσκεται σε σημαντική διέγερση στη διάρκεια της εγρήγορσης), αλλά αρχίζουν να δραστηριοποιούνται λίγα λεπτά πριν την εμφάνιση του παράξενου ύπνου, φτάνοντας στο μέγιστο της διέγερσής τους στη διάρκεια του ονείρου και αδρανοποιούμενοι εντελώς στο τέλος του. Η ομάδα αυτή συνδέ-

εται μέσω της λεγόμενης "γεφυροπρομηκικής δέσμης" με το πυρήνα του προμήκους μυελού. Τα σήματα λοιπόν της διέγερσης του κερκοφόρου πυρήνα "άλφα" φτάνουν μέσω της γεφυροπρομηκικής δέσμης στον μεγαλοκυτταρικό (γιατί περιέχει μεγάλα κύτταρα) πυρήνα του προμήκους μυελού προκαλώντας με τη σειρά τους τη διέγερσή του. Αυτός στέλνει τότε κατερχόμενες απαγορευτικές εντολές που καταλήγουν στους κινητικούς νευρώνες του νωτιαίου μυελού αναστέλλοντας τη δράση τους . Με αυτό τον τρόπο προκαλείται μυική ατονία (παραλυσία). Μερικές φορές όταν ορισμένες κινητικές διεγέρσεις είναι ιδιαίτερα ισχυρές μπορούν να υπερβούν αυτό τον απαγορευτικό φραγμό, προκαλώντας μικρές κινήσεις των δακτύλων, των αυτιών (στη γάτα) ή των τριχών στα μουστάκια της γάτας. Μόνο οι κινητικοί νευρώνες των οφθαλμών και οι μηχανισμοί της αναπνοής ξεφεύγουν από αυτή την ισχυρή ανασταλτική δράση. Μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε τι θα συμβεί αν προκληθεί μια βλάβη στα κύτταρα του κερκοφόρου πυρήνα "άλφα" στην πρώτη βαθμίδα (γέφυρα) αυτού του κατασταλτικού συστήματος ή στη γεφυροπρομηκική δέσμη (δεύτερη βαθμίδα). Τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει τότε στη διάρκεια του ύπνου τους κινητικούς νευρώνες. Με αυτό το τρόπο μπορούμε να παρατηρήσουμε την "ονειρική συμπεριφορά" του ζώου, τις χαρακτηριστικές δηλαδή άμεσα ορατές τώρα κινήσεις του, ανάλογα με το περιεχόμενο του ονείρου του. Με τις πρώτες διεγέρσεις της γεννήτριας PGO οι οποίες αναγγέλλουν τον παράξενο ύπνο, η γάτα που κοιμάται ανοίγει τα μάτια και σηκώνει το κεφάλι της "κοιτώντας" ψηλά, δεξιά και αριστερά (ενώ δεν αντιδρά στα εξωτερικά οπτικά ερεθίσματα). Αυτή η διαδοχή της "οπτικής εξερεύνησης" είναι ένα σταθερό και παράξενο φαινόμενο. Η γάτα γυρνάει το κεφάλι δεξιά, αλλά κοιτάει αριστερά και το αντίστροφο. Μετά ακολουθούν διαφορετικοί, αλλά απρόβλεπτοι τρόποι συμπεριφοράς. Το ζώο σηκώνεται ξαφνικά και αρχίζει να περπατά. Φαίνεται να τρέχει πίσω από μια φανταστική λεία, σταματάει για να παίξει με αυτή, με τις χαρακτηριστικές κινήσεις της γάτας που έπιασε ένα ψάρι. Ξαφνικά μπορεί να εκδηλωθούν άλλες συμπεριφορές, όπως φόβος (με τ' αυτιά προς τα πίσω), οργή (με άνοιγμα του στόματος) ή επίθεση (με απότομες κινήσεις των μπροστινών ποδιών). Σπανιότερα εμφανίζονται κινήσεις γλειψίματος. Αυτές οι κινήσεις δεν κατευθύνονται προς κάποιο στόχο. Αν της προσφερθεί ένα κομμάτι κρέας στη διάρκεια αυτής της περιόδου δε θα κατευθυνθεί προς το κρέας ακόμα και όταν πεινάει. Η γάτα προσωρινά τυφλή και κουφή, αφού δεν αντιδρά στα ακουστικά ερεθίσματα, εξουσιάζεται από ένα ενδογενές σύστημα που ελέγχει τον εγκέφαλό της και την κάνει να ονειρεύεται. Χαρακτηριστικοί τρόποι ονειρικής συμπεριφοράς στο όνειρο έχουν παρατηρηθεί και σε ανθρώπους (άρρενες), οι οποίοι είχαν παθολο-

γικές βλάβες στο εγκεφαλικό τους στέλεχος, στη περιοχή αναστολής του μυικού τόνου. Έχουν καταγραφεί ακόμα και βίαια επεισόδια, όπως π.χ. κατάγματα του βραχίονα του ονειρευόμενου ή εκχυμώσεις στη σύζυγό του, όταν για παράδειγμα αυτός έβλεπε στο όνειρό του την επίθεση ενός ζώου. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πόσο σοφός και απαραίτητος είναι ο μηχανισμός της μυικής ατονίας στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Τα όνειρα τώρα που βλέπουμε στη διάρκεια του παράξενου ύπνου μπορούμε να τα διακρίνουμε σε δυο κατηγορίες: τα ασυνείδητα, συνηθισμένα όνειρα και τα συνειδητά όνειρα. Έτσι μπορούμε να πάρουμε δυο διαφορετικές αφηγήσεις για ένα π.χ. όνειρο πτήσης. Ι) "Ονειρεύτηκα ότι πετούσα. Ήμουν τελείως σίγουρος ότι δεν ονειρευόμουν. Ήμουν σίγουρος ότι ήμουνα ξύπνιος. Απορούσα που δεν είχα ξαναδοκιμάσει να πετάξω. Ήταν τόσο εύκολο!" (άλλες φορές βέβαια η πτήση είναι αγχωτική, γιατί το άτομο πετά σα μια ύστατη προσπάθεια για να ξεφύγει από τους διώκτες του). ΙΙ) "Ονειρεύτηκα ότι πετούσα. Εκείνη τη στιγμή ήμουν σίγουρος ότι ονειρευόμουνα. Παρακολουθούσα με θαυμασμό τη πτήση μου ξέροντας πως, αν ήθελα, μπορούσα να την ελέγξω και να επιλέξω μόνος μου πού να πάω ή ποιους να συναντήσω. Σε μια στιγμή αποφάσισα να κατευθυνθώ προς τη σελήνη.... Στο πρώτο είδος ονείρων, που είναι και το πιο συνηθισμένο, η συνείδησή μας μοιάζει με τη συνείδηση της εγρήγορσης όταν έχουμε ψευδαισθήσεις. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πολλά τέτοια παραδείγματα ψευδαισθήσεων στο βιβλίο του "Περί Ενυπνίων" (4ο βιβλίο των "Μικρών Φυσικών"): Ξεγελιόμαστε εύκολα στην αντίληψή μας όταν νιώθουμε κάποιο έντονο συναίσθημα, όπως π.χ. ο δειλός με το φόβο του και ο εραστής με τον έρωτά του. Έτσι από μια μικρή και μόνο ομοιότητα ο πρώτος νομίζει ότι βλέπει τους εχθρούς του και ο δεύτερος το αγαπημένο του πρόσωπο. Όσο εντονότερο μάλιστα είναι το συναίσθημα, τόσο μικρότερη είναι η ομοιότητα που χρειάζεται για να δημιουργηθεί αυτή την εντύπωση. Με τον ίδιο τρόπο ξεγελιούνται εύκολα οι άνθρωποι όταν είναι οργισμένοι ή διακατέχονται από ισχυρές επιθυμίες. Η ψευδαίσθηση φαίνεται να έχει σχέση με την ένταση του συναισθήματος. Έτσι όταν κάποιος δεν είναι πολύ άρρωστος, γνωρίζει ότι η εντύπωσή του είναι εσφαλμένη, αν όμως η ασθένειά του είναι βαριά, τότε μπορεί να κινηθεί σύμφωνα με αυτά που νομίζει ότι βλέπει. Επίσης όταν σταυρώνουμε τα δάκτυλά μας γύρω από ένα μικρό ένα αντικείμενο, νομίζουμε πως υπάρχουν εκεί δύο αντικείμενα. Σε αυτή την περίπτωση, αν η αφή ήταν το μόνο κριτήριο που διαθέταμε, θα εξαπατιόμαστε και θα νομίζαμε το ένα πράγμα για δυο.

Μήπως λοιπόν όλες οι προηγούμενες καταστάσεις που αναφέρει ο Αριστοτέλης (έντονες επιθυμίες, φόβοι, οργή κ.λ.π.) ενώ είμαστε ξύπνιοι και οι οποίες μας οδηγούν σε ψευδαισθήσεις, αποδεικνύουν έμμεσα ότι και τότε κοιμόμαστε, παρ' όλο που νομίζουμε ότι είμαστε ξύπνιοι; Μήπως δηλαδή εκτός από το όνειρο του ύπνου, υπάρχει και το όνειρο της εγρήγορσης; (και οι δυο άλλωστε αυτές καταστάσεις παρουσιάζουν τα ίδια εγκεφαλικά κύματα!). Σε ποια στιγμή της εγρήγορσής μας είμαστε τόσο νηφάλιοι, ώστε να μη προβάλουμε τις επιθυμίες και τους φόβους μας, παραμορφώνοντας έτσι το κόσμο γύρω μας και γεμίζοντάς τον με τις ψευδαισθήσεις μας; Μήπως ποτέ; Ο ταραγμένος νους μας, όπως και τα ταραγμένα νερά, παραμορφώνει τις αντανακλώμενες σε αυτόν εικόνες, όπως παρατηρεί κάπου αλλού ο Αριστοτέλης. Εκτός λοιπόν από το συνηθισμένο ύπνο με όνειρα υπάρχει και ο ύπνος της "εγρήγορσης", με τα δικά του επίσης όνειρα, από τον οποίο θα ξυπνήσουμε μόνο με τη πραγματική αφύπνιση. Η αφύπνιση αυτή θα φέρει νηφαλιότητα και αταραξία στο πνεύμα μας οδηγώντας μας τελικά στα "όνειρα" της δεύτερης κατηγορίας. Γιατί τα όνειρα έτσι κι αλλιώς πάντα θα υπάρχουν (μέσα στο βασίλειο της εξαρτημένης ύπαρξης) και το μόνο που αλλάζει με την αφύπνισή μας είναι η αναγνώρισή τους και η μη ταύτισή μας με αυτά. Παρ' όλα αυτά, αν και θα είμαστε τότε αποστασιοποιημένοι, θα συνεχίζουμε να θαυμάζουμε και ν' απολαμβάνουμε το περιεχόμενό τους, γνωρίζοντας μια πρωτόγνωρη ελευθερία δράσης και έκφρασης μέσα σε αυτά. Τα όνειρα του δεύτερου είδους είναι πιο σπάνια (2%-3%) και τα ονομάζουμε συνειδητά όνειρα. Ένα τέτοιο όνειρο είδε ο Καρτέσιος το 1619, το οποίο τον έκανε μάλιστα να διατυπώσει τη περίφημη πρότασή του "Σκέφτομαι, άρα Υπάρχω". Όπως περιγράφει ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο: "Το αξιοσημείωτο είναι ότι, ενώ αμφέβαλε αν αυτό που είδε ήταν όνειρο ή όραμα, όταν κοιμόταν, όχι μόνο ήταν σίγουρος ότι ήταν όνειρο, αλλά και το ερμήνευσε ακόμα πριν ξυπνήσει". Ο ΣΕΙΣΜΙΚΟΣ ΥΠΝΟΣ ΠΡΟΔΟΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΞΕΝΟΥ ΥΠΝΟΥ Το φαινόμενο του παράξενου ύπνου δεν έχει παρατηρηθεί μέχρι τώρα στα ψάρια, στα αμφίβια και στα ερπετά (εκτός ίσως από τον κροκόδειλο). Αντίθετα αναγνωρίζεται εύκολα στα πτηνά και στα θηλαστικά. Εντούτοις η διάρκεια του παράξενου ύπνου είναι πολύ μικρή στα πτηνά (5-15 δευτερόλεπτα), δηλαδή μόνο το 3%-5% της συνολικής διάρκειας του ύπνου τους, χωρίς να ξέρουμε το γιατί. Φαίνεται πως την ιδιότητα του παράξενου ύπνου την ανέπτυξαν μόνο τα θερμόαιμα ζώα (δεν υπάρχει στα μονοτρήματα ορνιθόρυγχο και έχιδνα) και ο λόγος μπορεί να είναι η ανυπαρξία φλοιού στα ψυχρόαιμα και ο πολύ γρηγορότερος μεταβολισμός στα θερμόαιμα. Ένας άλλος λόγος μπορεί να είναι το γεγονός ότι η νευρογένεση στα-

ματά στα θερμόαιμα αμέσως μετά την ωρίμανση του εγκεφάλου τους, δηλαδή κατά τις πρώτες βδομάδες ή τους πρώτους μήνες της γέννησής τους (αντίθετα στα ψυχρόαιμα συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ζωή τους). Η νευρογένεση διατηρείται μόνο σε μερικά πτηνά και σε ορισμένες μόνο εποχές. Ένα πρόβλημα υπάρχει με το δελφίνι, το οποίο δε φαίνεται να εμφανίζει παράξενο ύπνο. Το δελφίνι δεν μπορεί να αναπνεύσει παρά μόνο εκούσια, επιλέγοντας ανάμεσα στο να μη κοιμηθεί ή να πνιγεί. Για αυτό κοιμάται με ένα ημισφαίριο κάθε φορά, ελέγχοντας την αναπνοή του πότε με το δεξιό και πότε με το αριστερό ημισφαίριο. Τα νεογέννητα θηλαστικά δεν παρουσιάζουν αμέσως το φαινόμενο του παράξενου ύπνου, αλλά στην αρχή εκδηλώνουν το λεγόμενο "σεισμικό ύπνο". Ο σεισμικός ύπνος δεν εμφανίζει καμιά περιοδικότητα και χαρακτηρίζεται από τινάγματα των ματιών, των αυτιών, των ποδιών και της ουράς των ζώων. Οι κινητικοί νευρώνες δηλαδή βρίσκονται σε μια συνεχή δραστηριότητα. Τα τινάγματα αυτά δεν προέρχονται από κάποια κεντρική πηγή, γιατί αυτά διατηρούνται στα πίσω μέλη του ζώου και μετά την εκτομή του νωτιαίου μυελού. Επίσης δεν παρατηρείται κανένα ηλεκτροφυσιολογικό φαινόμενο του παράξενου ύπνου (π.χ. δραστηριότητα της γεννήτριας PGO). Τέλος τα περισσότερα φάρμακα που καταστέλλουν τον παράξενο ύπνο στον ενήλικο, δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα στο σεισμικό ύπνο. Φαίνεται λοιπόν πως ο σεισμικός ύπνος εκφράζει απλώς τις αυθόρμητες κινήσεις κατά τη διαδικασία της νευρογένεσης. Με τη παύση της νευρογένεσης, ο παράξενος ύπνος αρχίζει να αντικαθιστά σιγά -σιγά το σεισμικό ύπνο. Μοιάζει όλο και περισσότερο με το παράξενο ύπνο του ενήλικα και μετά την 21η μέρα εκδηλώνει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά του. Τα μυικά τινάγματα εξαφανίζονται για να αντικατασταθούν από τις γρήγορες κινήσεις των ματιών, που ελέγχονται από τη γεννήτρια PGO στο στέλεχος του εγκεφάλου. Ο φλοιός ενεργοποιείται όταν τα σήματα της γεννήτριας PGO διεγείρουν τον οπτικό φλοιό. Σε αυτή τη φάση μπορούμε να αυξήσουμε ή να εξαφανίσουμε τον παράξενο ύπνο με τα ίδια φάρμακα που τον εξαφανίζουν και στον ενήλικο. Η στέρηση του παράξενου ύπνου προκαλεί το φαινόμενο της σχετικής αύξησής του μετά τη διακοπή της στέρησης. Η διάρκεια αυτής της αύξησης είναι ανάλογη με τη διάρκεια της καταστολής και εξοφλεί κατά 50 - 80% τις οφειλές προς το παράξενο ύπνο. Στην αρχή αναζητήθηκαν ονειρογόνοι παράγοντες (διάφορα πεπτίδια), οι οποίοι θα αύξαναν με τη συσσώρευση τους την ανάγκη για παράξενο ύπνο. Παρόλο όμως το πλήθος των παραγόντων που αυξάνουν τον ύπνο, δεν έχει απομονωθεί ακόμα κανένας ειδικός παράγοντας που να είναι υπεύθυνος για τον παράξενο ύπνο.

Φαίνεται ότι η αύξηση του παράξενου ύπνου δεν προκαλείται από την καταστολή του, αλλά από το στρες της στέρησης που αναγκάζει τον υποθάλαμο και την υπόφυση να απελευθερώσουν διάφορες χημικές ουσίες για ν' αποκαταστήσουν τα κυκλώματα του φλοιού που διαταράχθηκαν από τις ενοχλητικές καταστάσεις που επιβλήθηκαν στον οργανισμό.

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥΣ Τι εστί το ενύπνιον, και δια τίνα αιτίαν οι καθεύδοντες οτέ μεν ονειρώττουσιν οτέ δε ου, ή συμβαίνει μεν αεί τοις καθεύδουσιν ενυπνιάζειν, αλλ' ου μνημονεύουσιν, και ει τούτο γίνεται δια τίνα αιτίαν γίγνεται, και πότερον ενδέχεται τα μέλλοντα προοράν ή ουκ ενδέχεται; Αριστοτέλης («Περί Ύπνου και Εγρηγόρσεως») Τα όνειρα τα θεωρούμε συνήθως σαν ψευδαισθητικές παραστάσεις την ώρα του ύπνου μας, που μπορούν να συμπεριλάβουν όλες τις αισθήσεις μας. Το βασικό ρόλο βέβαια τον παίζει η αίσθηση της όρασης, αλλά πολλές φορές αυτή συνοδεύεται από τις αισθήσεις της ακοής και της αφής, ενώ οι αισθήσεις της γεύσης και της οσμής εμφανίζονται σπανιότερα. Από την άλλη μεριά η αίσθηση του πόνου απουσιάζει, ακόμα και από τους πιο φοβερούς εφιάλτες μας. Το γεγονός ότι στα συνηθισμένα όνειρά μας χάνουμε την κριτική μας ικανότητα και ζούμε σε ένα καθαρά ψευδαισθητικό κόσμο, θεωρώντας τον εύπιστα σαν πραγματικό, μας κάνει να μοιάζουμε με τα ψυχωτικά άτομα που βιώνουν μια ανάλογη παραίσθηση. Αυτός είναι ο λόγος που διάφοροι ψυχολόγοι έχουν πει πως αν δεν ήμασταν κοιμισμένοι, θα θεωρούμασταν σχιζοφρενείς και τρελοί. Η έλλειψη προσανατολισμού στο χώρο και στο χρόνο και η άκριτη αποδοχή των ονειρικών εικόνων μας, μοιάζουν με την περίπτωση μιας μανιοκαταθλιπτικής ψύχωσης. Η παράξενη επίσης αμνησία μας όταν ξυπνάμε, μοιάζει με την απώλεια της βραχύχρονης μνήμης που παρατηρούμε στη πρόωρη γήρανση. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που οι κλασσικοί ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές μελέτησαν την ονειρική μας κατάσταση θεωρώντας τη σαν ένα είδος διανοητικής ασθένειας. Παρακάτω θα παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των ιδεών της επιστήμης όσον αφορά την ονειρική μας κατάσταση και θ' αναφέρουμε τις σημαντικότερες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί μέχρι τώρα γι’ αυτά. Αυτό δε σημαίνει ότι γνωρίζουμε σήμερα γιατί ονειρευόμαστε. Παρ' όλη τη σημαντική πρόοδο των τελευταίων δεκαετιών, η επιστήμη δεν έχει πει ακόμα τη τελευταία λέξη της για τα όνειρα.

Στην αρχαιότητα το όνειρο θεωρήθηκε σαν ένα μήνυμα των θεών. Στη συνέχεια προσπαθήθηκε να εξηγηθεί ψυχολογικά το περιεχόμενό του. Τελευταία προσπαθείται να εξηγηθεί με καθαρά φυσιολογικούς και νευρολογικούς όρους (μετά το 1960).

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΣΑ ΜΗΝΥΜΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ Κι εβάραινε τα βλέφαρά του ένας ύπνος ήσυχος και γλυκός ολόιδιος με το Θάνατο Όμηρος ( «Οδύσσεια» ν.79) Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τρεις θεότητες του ύπνου: τον Ύπνο, το Μορφέα και τον Όνειρο. Ο Ύπνος ήταν ένας ήσυχος και πράος θεός που περιπλανάτο πάνω στη γη αγγίζοντας τους ανθρώπους με τη ράβδο του και φέρνοντάς τους με αυτό τον τρόπο ένα γλυκό ύπνο. Ο Όμηρος τον αναφέρει σαν το δίδυμο αδελφό του Θανάτου, που κατοικεί στη Λήμνο και είναι ο βασιλιάς όλων των θεών και των ανθρώπων. Ο Ησίοδος τον τοποθετεί στα Τάρταρα και τον θεωρεί γιο της Νύχτας και αδελφό του Θανάτου και του Ονείρου. Αργότερα ταυτίστηκε με το Θάνατο. Ο Μορφέας ήταν γιος του Ύπνου και της Νύχτας. Θεωρείτο σαν ένας γέροντας με γλυκιά όψη και αθόρυβα πτερά που πλησίαζε τους ανθρώπους κρατώντας άνθη μήκωνος (παπαρούνας) με τα οποία τους άγγιζε απαλά και τους αποκοίμιζε. Στη συνέχεια τους παρουσιαζόταν στο όνειρό τους με τη μορφή φίλων και γνωστών τους. Θεωρείτο βασικά σαν προσωποποίηση του ονείρου. Ο Όνειρος ήταν αγγελιαφόρος του Δία και στελνόταν την ώρα του ύπνου στους ανθρώπους για να τους συμβουλεύσει και να τους γνωρίσει αυτά που πρόκειται να συμβούν στο μέλλον. Ο Ησίοδος τον αναφέρει σα γιο της Νύχτας και αδελφό του Ύπνου και του Θανάτου, ενώ ο Όμηρος σαν ένα δαίμονα του Άδη. Αργότερα θεωρήθηκε σα βοηθός ενός θεραπευτή θεού (του Απόλλωνα ή του Ασκληπιού), που υπαγόρευε στον ύπνο τη θεραπεία που έπρεπε να ακολουθήσει ο ασθενής. Σύμφωνα με τον Όμηρο υπάρχουν δυο είδη ονείρων: τα πραγματικά όνειρα, που προέρχονται από τις "πύλες του Ελεφαντοστού" και τα ψεύτικα, που προέρχονταν από τις "πύλες του κέρατος". Και τα δυο είναι μηνύματα των θεών. Εκτός από τον Ηράκλειτο, τον Πυθαγόρα, τους Στωικούς, τους Σοφιστές και τον Αριστοτέλη, όλη η υπόλοιπη αρχαιότητα θεωρούσε ότι τα όνειρα τα έστελναν οι θεοί για να συμ-

βουλεύσουν τους ανθρώπους, να τους αποκαλύψουν τις βουλές τους και για να τους φανερώσουν αυτά που επρόκειτο να συμβούν. Επειδή όμως τα όνειρα διέθεταν ένα δικό τους συμβολισμό που δεν ήταν άμεσα κατανοητός, οι άνθρωποι προσπάθησαν από πολύ παλιά να τον ερμηνεύσουν και έγραψαν προς το σκοπό αυτό διάφορα "ονειροκριτικά" βιβλία. Ένα από τα αρχαιότερα είναι το "Περί Κρίσεως των Ονείρων" του σοφιστή Αντιφώντα, που ήταν σύγχρονος του Σωκράτη. Ένα πολύ μεταγενέστερο είναι του Αρτεμίδωρου, το οποίο σώθηκε μέχρι εμάς. Αναφορές ονείρων και σχετική ερμηνεία τους βρίσκονται και σε άλλα αρχαία Ελληνικά συγγράμματα, όπως και στα μεταγενέστερα μυθιστορήματα "Αιθιοπικά" του Ηλιόδωρου" και Εφεσιακά" του Ξενοφώντα.

Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Ο Αριστοτέλης παρουσίασε τις απόψεις του για τις "τρεις καταστάσεις της ύπαρξης" στα βιβλία του "Περί Ύπνου και Εγρηγόρσεως", "Περί Ενυπνίων" και "Περί της καθ' Ύπνον Μαντικής", που περιλαμβάνονται στο γενικότερο έργο του "Τα Μικρά Φυσικά". Στο πρώτο βιβλίο του "Περί Ύπνου και Εγρηγόρσεως" υποστηρίζει συνοπτικά τα εξής: α φυτά δεν κοιμούνται, γιατί τους λείπει το αισθητικό μέρος της ψυχής. Όλα τα ζώα κοιμούνται. Ο ύπνος είναι αναγκαίος εξ' αιτίας της κατάχρησης της εγρήγορσης. Ο σκοπός του ύπνου είναι η συντήρηση του ζώου. Ο ύπνος εκδηλώνεται γιατί μετά την αφομοίωση της τροφής το αίμα πρέπει να διαχωριστεί περισσότερο, και αυτός συνεχίζεται μέχρι να διαχωριστεί πλήρως το λεπτότερο και καθαρότερο αίμα, που πάει προς τα πάνω, από το πιο χονδροειδές και θολό, που πάει προς τα κάτω. Όταν συμβεί αυτό τα ζώα ξυπνούν, απαλλαγμένα από το βάρος που τους προκάλεσε η τροφή. Η αναθυμίαση της τροφής ανεβαίνει λόγω της θερμότητας προς τα πάνω και φθάνοντας στη περιοχή του κεφαλιού δημιουργεί μια αίσθηση βάρους, προκαλώντας μ' αυτό τον τρόπο τη νύστα. Όταν στραφεί μετά προς τα κάτω, το κεφάλι ψύχεται, τα βλέφαρα πέφτουν και το ζώο αποκοιμιέται. Ενώ η θερμότητα φεύγει από τα πάνω κι εξωτερικά μέρη του σώματος, τα κάτω κι εσωτερικά, δηλαδή η περιοχή των ποδιών και του εσωτερικού του σώματος παραμένουν ζεστά. Ο εγκέφαλος είναι το ψυχρό-

τερο μέρος του σώματος. Η λεπτότητα και η στενότητα των φλεβών του συμβάλλουν στη ψύξη του και στη δυσκολία με την οποία αυτός δέχεται την ανερχόμενη αναθυμίαση. Η αφύπνιση εκδηλώνεται όταν η πέψη ολοκληρωθεί και το πιο χονδροειδές αίμα χωριστεί από το λεπτότερο, που πάει στο κεφάλι. Στο δεύτερο βιβλίο του "ΠΕΡΙ ΕΝΥΠΝΙΩΝ" υποστηρίζει τα εξής: Το όνειρο το αντιλαμβανόμαστε με τη νόηση και όχι με την αισθητηριακή αντίληψη, γιατί αυτή δεν λειτουργεί στον ύπνο. Οι εντυπώσεις των αισθητηρίων οργάνων στη διάρκεια της εγρήγορσης παραμένουν και μετά την απομάκρυνση των αισθήσεων. Εδώ δίνεται το παράδειγμα του βλήματος που συνεχίζει να κινείται ακόμα κι όταν έχει απομακρυνθεί το αρχικό αίτιο και διάφορα παραδείγματα μετεικασμάτων: η διατήρηση της προηγούμενης αίσθησης όταν στραφούμε από τον ήλιο στο σκοτάδι, ή όταν κοιτάξουμε για πολύ ώρα ένα έγχρωμο αντικείμενο και μετά ένα άλλο αντικείμενο, ή πάλι άμα κοιτάξουμε ένα λαμπερό αντικείμενο και κλείσουμε μετά τα μάτια μας. Επίσης όταν κοιτάζουμε για αρκετή ώρα ένα κινούμενο αντικείμενο (π.χ. ένα ποτάμι) και μετά στρέψουμε το βλέμμα μας σε άλλα ακίνητα αντικείμενα, θα μας φανεί πως κινούνται και αυτά. Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης αναφέρει ένα παράξενο φαινόμενο, που δεν ξέρουμε αν ισχύει ή όχι, σε σχέση με τους χάλκινους καθρέφτες. Όταν οι γυναίκες κοιταχτούν σ' ένα πολύ καθαρό καθρέφτη στη διάρκεια της περιόδου τους, η επιφάνεια του καθρέπτη γίνεται σαν ένα αιματώδες σύννεφο. Αν ο καθρέπτης είναι καινούργιος, η κηλίδα δεν καθαρίζεται εύκολα, ενώ αν είναι παλιός, καθαρίζεται. Αυτό οφείλεται στο ότι τα μάτια βρίσκονται στη διάρκεια της περιόδου σε μια ανάλογη κατάσταση με το υπόλοιπο σώμα (έχουν άλλωστε τα ίδια πολλά αιμοφόρα αγγεία) και μεταδίδουν αυτή τους τη κατάσταση στον αέρα, ο οποίος με τη σειρά του επηρεάζει την επιφάνεια του καθρέφτη. Όσο πιο καθαρά είναι τα ρούχα κάποιου, τόσο πιο εύκολα λεκιάζονται. Παρόμοια, όσο πιο καθαρό είναι ένα αντικείμενο, τόσο ακριβέστερα δείχνει και τις παραμικρές ακόμα επιδράσεις. Με τον ίδιο τρόπο η λεία και καθαρή επιφάνεια του καθρέφτη αποδίδει με ευκρίνεια το οποιοδήποτε άγγιγμα. Αυτή είναι η αιτία που το λέκιασμα δε φεύγει γρήγορα από τους καινούργιους καθρέφτες, ενώ στους παλιούς που δεν είναι τόσο βαθιά, αλλά μάλλον επιφανειακή, φεύγει εύκολα. Το παραπάνω φαινόμενο αποτελεί για τον Αριστοτέλη μια ένδειξη για τη ταχύτητα με την οποία αντιλαμβάνονται τα αισθητήρια όργανα. Μας δείχνει επίσης ότι το μάτι δεν επηρεάζεται μόνον από τα αντικείμενα που παρατηρεί, αλλά τα επηρεάζει και αυτό με τη σειρά του.

Ο λόγος που δεν εμφανίζονται όνειρα μετά το φαγητό ή στα νήπια, είναι η αναταραχή του νου λόγω της θερμότητας που προκαλείται από το φαγητό. Όταν αναταράξουμε βίαια το νερό, τότε δεν εμφανίζονται αντανακλάσεις, ή αν εμφανισθούν είναι παραμορφωμένες. Αντίθετα, όταν το νερό ηρεμήσει, αυτές είναι καθαρές και σαφείς. Έτσι και στον ύπνο, τα νοητικά είδωλα ή οι παραμένουσες αισθητηριακές εντυπώσεις, αποκρύπτονται εντελώς εξ' αιτίας της προηγούμενης αναταραχής και μερικές φορές τα οράματα εμφανίζονται συγκεχυμένα και τερατώδη και τα όνειρα χωρίς κανένα ειρμό. Το ίδιο συμβαίνει σε όσους πάσχουν από μελαγχολία, όσους έχουν πυρετό ή όσους είναι μεθυσμένοι, γιατί όλες αυτές οι καταστάσεις προκαλούν μεγάλη αναταραχή στο νου τους. Στα ζώα καθώς το αίμα καταλαγιάζει και τα καθαρά του στοιχεία διαχωρίζονται, το παραμένον ερέθισμα στα αισθητήρια όργανα δίνει ειρμό στα όνειρα, εμφανίζει το νοητικό είδωλο και παρασέρνει αυτόν που ονειρεύεται να νομίζει ότι αυτά που αντιλαμβάνεται είναι πραγματικά. Στη διάρκεια της ημέρας τα ερεθίσματα που παραμένουν στα αισθητήρια όργανα απωθούνται και εξαφανίζονται, όπως εξαφανίζεται η μικρή φωτιά από τη μεγάλη φωτιά και οι μικρές λύπες και χαρές από τις μεγάλες. Όταν όμως πάψουν οι μεγάλες, έρχονται στην επιφάνεια οι μικρές. Έτσι τη νύχτα, επειδή δε λειτουργούν οι αισθήσεις, τα ερεθίσματα αυτά γίνονται αντιληπτά καθώς κατασιγάζει η ταραχή. Με αυτό τον τρόπο, παρόλο που δεν υπάρχει η πραγματική εντύπωση, το υπόλειμμά της παραμένει και μας κάνει να νομίζουμε ότι βλέπουμε το "Κορίσκο, ενώ δεν είναι στη πραγματικότητα ο Κορίσκος...» Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης αναφέρει το φαινόμενο των υπνοπομπωδών παραισθήσεων: Μερικές φορές καθώς ξυπνάμε ανακαλύπτουμε ότι συνεχίζουμε να βλέπουμε τις εικόνες του ύπνου μας. Μερικοί μάλιστα εξακολουθούν να τα βλέπουν μέσα στο σκοτάδι με τελείως ανοιχτά τα μάτια τους και σκεπάζονται τρομαγμένοι με τα σκεπάσματά τους. Αυτά τα είδωλα όμως δεν είναι όνειρα, όπως δεν είναι όνειρα τα είδωλα που εμφανίζονται όταν ελευθερώνονται οι αισθήσεις. Ούτε κάθε νοητικό είδωλο που εμφανίζεται στον ύπνο μας είναι όνειρο. Για παράδειγμα μερικοί άνθρωποι διατηρούν στον ύπνο τους μερικές αμυδρές αισθήσεις ήχου, φωτός, γεύσης ή αφής. Υπάρχουν επίσης άνθρωποι που κοιμούνται με τα μάτια τους μισόκλειστα και βλέπουν αμυδρά στον ύπνο τους το φως το λυχναριού, ή άλλοι ακούνε αμυδρά φωνές πετεινών και σκύλων, τις οποίες αναγνωρίζουν αμέσως όταν ξυπνήσουν. Μερικοί πάλι φτάνουν μέχρι το σημείο ν' απαντούν, όταν κάποιος τους ρωτήσει κάτι. Υπάρχει δηλαδή και μια κατάσταση ημιεγρήγορσης. Κανένα όμως από αυτά τα φαινόμενα δεν μπορεί να ο-

νομαστεί όνειρο. Ούτε αποτελούν όνειρο οι αληθινές σκέψεις που εκδηλώνονται στον ύπνο, οι οποίες δεν έχουν σχέση με τα νοητικά είδωλα. Μόνο το νοητικό είδωλο που προέρχεται από τις παραμένουσες αισθητηριακές εντυπώσεις μπορεί να ονομαστεί όνειρο. Τέλος στο "Περί της Καθ' Ύπνον Μαντικής", τρίτο βιβλίο αυτής της σειράς των «Μικρών Φυσικών», ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τις εξής απόψεις για τη δυνατότητα πρόβλεψης και προφητείας μέσ' από το περιεχόμενο των ονείρων: Πέρα από τον όλο παραλογισμό αυτής της άποψης, είναι και παράξενο να δεχθούμε την ιδέα ότι τα όνειρα τα στέλνει ο Θεός, γιατί δεν τα στέλνει στους καλύτερους και τους σοφότερους, αλλά σε τυχαίους ανθρώπους. Στη διάρκεια της ημέρας δεν αντιλαμβανόμαστε τα μικρά ερεθίσματα εξ' αιτίας των ισχυροτέρων ερεθισμάτων της εγρήγορσης. Στον ύπνο μας όμως συμβαίνει το αντίθετο, διότι τα μικρά ερεθίσματα μοιάζουν τότε με μεγάλα. Πολλοί άνθρωποι π.χ. βλέπουν στον ύπνο τους να πέφτουν κεραυνοί και βροντές, ενώ στη πραγματικότητα βουίζουν απλώς λίγο τ' αυτιά τους, ή πάλι βλέπουν ότι περπατάνε μέσα στη φωτιά και ότι ζεσταίνονται πολύ, ενώ έχουν ζεσταθεί απλώς μερικά μέρη του σώματός τους. Όταν όμως ξυπνήσουν καταλαβαίνουν αμέσως την αλήθεια. Οι γιατροί (π.χ. ο Ιπποκράτης) μας λένε ότι πρέπει να προσέχουμε τα όνειρά μας, γιατί μπορεί να μας αποκαλύψουν μια αρρώστια που πρόκειται να εκδηλωθεί. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι οι αρχές των ασθενειών και των άλλων παθήσεων που πρόκειται να εκδηλωθούν στο σώμα μας είναι μικρές, όπως και οι αρχές όλων των πραγμάτων, κι επομένως αυτές θα είναι πιο φανερές στον ύπνο μας απ' ό,τι στη εγρήγορση. Από την άλλη μεριά ένα όνειρο που είδαμε στον ύπνο μας φαίνεται μερικές φορές σαν η αιτία για μια κατοπινή πράξη μας, απλά και μόνο γιατί έχουμε ήδη εκδηλώσει τη πρόθεσή μας να κάνουμε αυτή την πράξη. Επομένως σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει καμιά πρόβλεψη. Με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν μερικά όνειρα να είναι και ενδείξεις και αιτίες μελλοντικών γεγονότων. Τα περισσότερα όμως απ' αυτά δεν είναι παρά συμπτώσεις, ιδιαίτερα όσα είναι ασυνήθιστα και των οποίων η πραγματοποίηση δεν εξαρτάται απ' αυτούς που τα βλέπουν. Όπως η απλή αναφορά σε κάποιον, δεν είναι η αιτία ούτε η ένδειξη της εμφάνισής του εκείνη τη στιγμή, έτσι και το όνειρο σε αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι η ένδειξη ούτε η αιτία της πραγματοποιησής του, αλλά μια απλή σύμπτωση. Γι’ αυτό και πολλά όνειρα δεν πραγματοποιούνται. Γενικά αφού και μερικά από τα κατώτερα ζώα ονειρεύονται, δεν μπορεί τα όνειρα να τα στέλνει ο Θεός, ούτε και είναι αυτός ο σκοπός της εμφάνισής τους. Πολύ ευτελείς άνθρωποι έχουν μερι-

κές φορές την ικανότητα της πρόβλεψης και βλέπουν οράματα παρόμοια με κατοπινά γεγονότα. Από την άλλη μεριά το ότι πολλά όνειρα δεν πραγματοποιούνται, μπορεί να οφείλεται στην ύπαρξη πιο ισχυρών αιτίων, που εμποδίζουν την πραγματοποιησή τους. Πολλά από τα πράγματα που πρέπει να γίνουν, αν και είναι πολύ καλά προγραμματισμένα, χαλάνε εξ αιτίας άλλων, πιο ισχυρών αιτίων. Γενικά δε γίνονται όλα όσα επρόκειτο να γίνουν, ούτε είναι το ίδιο πράγμα αυτό που θα συμβεί μ' εκείνο που πρόκειται να συμβεί. Αν τώρα η πρόβλεψη δεν είναι απλή σύμπτωση, τότε θα μπορούσε να δοθεί η εξής εξήγηση: Όπως μια κίνηση συνεχίζεται ακόμα κι όταν η αρχική ώθηση απουσιάζει, με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε κάποια αισθητηριακή αντίληψη να φτάσει μέχρι τις ψυχές αυτών που ονειρεύονται. Αυτές οι εντυπώσεις είναι πιο αισθητές τη νύχτα, γιατί οι άνθρωποι αισθάνονται ευκολότερα τα εσωτερικά ερεθίσματα όταν κοιμούνται παρά όταν είναι ξύπνιοι. Τα ερεθίσματα λοιπόν αυτά δημιουργούν νοητικά είδωλα από τα οποία οι άνθρωποι προβλέπουν τα σχετικά με αυτά κατοπινά γεγονότα. Αυτός είναι ο λόγος που αυτό το φαινόμενο συμβαίνει σε τυχαίους και όχι στους σοφούς και τους ευφυείς ανθρώπους. Αν όλα αυτά τα είδωλα τα έστελνε ο Θεός, θα συνέβαιναν και την ημέρα και στους σοφούς ανθρώπους. Όπως όμως έχουν τα πράγματα είναι φυσικό να προβλέπουν οι πρώτοι τυχόντες, γιατί το μυαλό αυτών των ανθρώπων δεν κάνει βαθιές σκέψεις και όταν δεχθεί κάποιο ερέθισμα, άγεται σύμφωνα με αυτό. Η αιτία που μερικοί άφρονες μπορούν να προβλέπουν είναι ότι οι δικές τους νοητικές εντυπώσεις δεν εμποδίζουν τις άλλες, αλλ' αντίθετα αποκρούονται απ' αυτές. Έτσι αυτοί μπορούν να αντιλαμβάνονται ιδιαίτερα τις ξένες εντυπώσεις. Ο πιο ικανός ονειροκρίτης είναι αυτός που μπορεί να παρατηρεί με σαφήνεια τις ομοιότητες. Οι νοητικές παραστάσεις είναι σαν τα είδωλα πάνω στο νερό και όταν υπάρχει πολύ κίνηση και αναταραχή παραμορφώνονται. Ικανός ερμηνευτής των αντανακλάσεων θα είναι λοιπόν εκείνος που θα μπορεί να διακρίνει γρήγορα και καθαρά τη σωστή εικόνα από την οποία προέρχονται οι παραμορφωμένες ονειρικές εικόνες.

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΓΧΡΟΝΩΣ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ Τεχνικότατος δ' εστί κριτής ενυπνίων, όστις δύναται τας ομοιότητας θεωρείν. Ιπποκράτης

Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, το μεγάλο ιατρό της αρχαιότητας, όταν ο άνθρωπος κοιμάται η ψυχή του είναι σε εγρήγορση κι επικοινωνεί με το δικό της χώρο, χωρίς να εμποδίζεται από την ανάγκη παρακολούθησης των σωματικών λειτουργιών ("αποκτά γνώση, βλέπει ό,τι είναι ορατό, ακούει ό,τι ακούγεται, βαδίζει, αγγίζει, λυπάται, στοχάζεται"). Από την άλλη μεριά αιώνες πριν το Φρόυντ ο Ιπποκράτης διατύπωσε την άποψη ότι τα όνειρα δείχνουν επιθυμίες της ψυχής: "Οκόσα δε δοκέει ο άνθρωπος θεωρέειν των συνήθων, ψυχής επιθυμίην σημαίνει". Τα όνειρα που θεωρεί σημαντικότερα είναι αυτά που υπονοούν παθολογικές καταστάσεις. Ανακάλυψε αντιστοιχίες ανάμεσα σε συγκεκριμένες ονειρικές εικόνες και στα διάφορα μέλη του ανθρώπινου σώματος και διατύπωσε τις απόψεις του για την υγεία ή το κίνδυνο ασθένειας αυτών των μελών (Δείτε το βιβλίο του "Περί Ενυπνίων", που είναι το 4ο βιβλίο του "Περί Διαίτης" έργου του). Μερικοί φυσιολόγοι έχουν υποστηρίξει ότι η ιδέα της ψυχής προήλθε από την ύπαρξη των ονείρων. Όπως επισημαίνουν η μεταφυσική αυτή κατανόηση του ονείρου υπάρχει ακόμα και σήμερα σε μερικές φυλές. Για παράδειγμα οι φελάχοι στο δέλτα του Νείλου τυλίγουν το κεφάλι τους μ' ένα τουρμπάνι, για να μη φύγει η ψυχή τους όταν κοιμούνται. Σε άλλες πάλι φυλές απαγορεύεται να ξυπνήσεις απότομα κάποιον, γιατί μπορεί η ψυχή του να μην μπορέσει να ξαναγυρίσει στο σώμα του. Στη Δύση διατηρήθηκε η Ελληνική άποψη ότι τα όνειρα ήσαν μηνύματα των θεών. Η Χριστιανική εκκλησία κληρονόμησε ένα μεγάλο μέρος από τη μυθολογία των Ισραηλιτών, που και αυτοί υποστήριζαν ότι τα όνειρα ήσαν μηνύματα του Θεού, τα οποία έπρεπε να ερμηνεύονται από τους Πατριάρχες, τους προφήτες και τους ονειροκρίτες. Έτσι στην αρχή οι Χριστιανοί έδιναν μεγάλη σημασία στα όνειρά τους, ακόμα κι όταν οι Πατέρες της Εκκλησίας κατέκριναν αργότερα την ονειρομαντεία. Ονειροκριτικά βιβλία χρησιμοποιούσαν ακόμα και οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, οι οποίοι είχαν κατά τις εκστρατείες τους, εκτός από τα άλλα απαραίτητα πράγματά τους, οπωσδήποτε και έναν ονειροκρίτη. Οι Βυζαντινοί ονειροκρίτες ήταν συμπληρώματα των αρχαίων ελληνικών (του Αρτεμίδωρου κ.α.) σε συνδυασμό με άλλους ανατολικούς και περισσότερο με Αραβικούς ονειροκρίτες. Από τους γνωστότερους μεσαιωνικούς ελληνικούς ονειροκρίτες είναι το "Ονειροκριτικό" του Αχμέτ (9ος αιώνας). Αυτός μεταφράστηκε το 12ο αιώνα στα Λατινικά και από εκεί σε όλες τις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, απ' όπου επήγασαν οι γνωστοί λαϊκοί ονειροκρίτες.

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ - ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Το 1790 αρχίζει να χρησιμοποιείται στη Γερμανία η έννοια του ασυνείδητου και ο Lichtenberg διατυπώνει την άποψη ότι τα όνειρα μπορεί να είναι "οι αναμνήσεις προηγούμενων φάσεων στην ανάπτυξη της εξατομικευμένης συνείδησης". Το 1880 ο Gelineau ανακαλύπτει τη ναρκοληψία (νόσος του Gelineau). Χωρίς να το ξέρει, περιγράφει τότε ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του παράξενου ύπνου: τη μυική παράλυση. Η ναρκοληψία συμβαίνει είτε εξ' αιτίας μιας ακατανίκητης επιθυμίας για ύπνο την ώρα της εγρήγορσης, είτε πολλές φορές λόγω μυικής παράλυσης (καταπληξία) μετά από συγκίνηση ή γέλιο. Στη διάρκεια αυτών των περιστατικών μερικοί ασθενείς ονειρεύονται και χάνουν την επαφή τους με τη πραγματικότητα. Το1886 ο Γερμανός Robert προτείνει τη πρώτη θεωρία για τα όνειρα. Πιστεύει ότι "το όνειρο αποτελεί τη διαδικασία διαγραφής των ανολοκλήρωτων και αδιαμόρφωτων σκέψεων που καταπνίγονται τη στιγμή της δημιουργίας τους". Αν αυτές δε διαγράφονταν θα υπερφόρτωναν σιγά - σιγά τον εγκέφαλό μας και θα μας οδηγούσαν στη τρέλα, αφού δε θα μπορούσαν να διατηρηθούν πια ολοκληρωμένες σκέψεις στη μνήμη μας. Το όνειρο παίζει λοιπόν το ρόλο μιας ασφαλιστικής δικλείδας που μας ανακουφίζει από την ένταση του υπερφορτωμένου εγκεφάλου μας. Το 1894 ο Exner, καθηγητής φυσιολογίας του Φρόυντ, δημοσιεύει την εργασία του "Μια Φυσιολογική Ερμηνεία των Ψυχικών Γεγονότων", στην οποία χρησιμοποιεί την εργασία του πάνω στα αντανακλαστικά. Κατά την άποψή για να προκληθεί μια αντανακλαστική αντίδραση χρειάζονται δυο διαδοχικά ερεθίσματα με μια μικρή χρονική καθυστέρηση το ένα από το άλλο. Επίσης ο ανασταλτικός μηχανισμός των νευρονίων μπορεί να εξαρτάται από εξειδικευμένα νευρικά κυκλώματα.

Η ΝΕΥΡΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΦΡΟΫΝΤ Την εποχή αυτή ο Φρόυντ παρουσίασε το βιβλίο του «Projet» (Σχέδιο), όπου παρουσίασε τη θεωρία του για τη λειτουργία των νευρώνων. Σήμερα ξέρουμε ότι ο Φρόυντ κατανοούσε μερικά μόνο τις λειτουργίες των νευρώνων στον εγκέφαλο. Γι’ αυτό δε χρησιμοποίησε κατασταλτικά στοιχεία στο μοντέλο του. Με αυτό τον τρόπο πίστευε ότι η διέγερση των νευρώνων μπορούσε να δημιουργήσει μερικές φορές ένα τρομερό ηλεκτροχημικό φορτίο, το οποίο έπρεπε με κάποιο τρόπο να απελευθερωθεί. Το όνειρο ήρθε έτσι σα μια άμεση επινόηση..., μια δικλείδα ασφαλείας για το "καζάνι που έβραζε". Σύμφωνα με το Φρόυντ τα νευρικά κύτταρα (νευρώνες) μπορούν να αποταμιεύουν ενέργεια και μάλιστα μεγάλα ποσά ενέργειας, που

προέρχονται πάντα από πηγές εκτός του εγκεφάλου. Η άποψη αυτή οδηγεί στην υπόθεση ότι και τα αίτια των ονείρων θα πρέπει να βρίσκονται εκτός του εγκεφάλου. Έτσι δε μένει παρά να υποθέσουμε ότι τα όνειρα οφείλονται σε διάφορα σωματικά ερεθίσματα, ή ότι προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον. Οι νευρώνες είναι επίσης παθητικοί αγωγοί ενέργειας, που μεταβιβάζουν την ενέργεια που δέχονται από το εξωτερικό περιβάλλον προς στον εγκέφαλο. Η σημερινή όμως άποψη είναι ότι οι νευρώνες είναι μετασχηματιστές ενέργειας, που μετατρέπουν αυθόρμητα την ενέργεια που δέχονται σε ηλεκτρικά σήματα. Είναι εξειδικευμένα κύτταρα για τη μετάδοση πληροφοριών, τα οποία χρησιμοποιούν τη δική τους μεταβολική ενέργεια, για να διατηρήσουν μια διαφορά δυναμικού ανάμεσα στην εξωτερική και την εσωτερική επιφάνεια της κυτταρικής μεμβράνης. Με την πτώση του δυναμικού η μεμβράνη εκφορτίζεται και το ηλεκτρικό σήμα μεταδίδεται στα άλλα κύτταρα μέσω των νευρομεταβιβαστών στο χώρο των συνάψεων (σημεία επαφής των κυττάρων). Έτσι κάθε κύτταρο έχει το δικό του δυναμικό ηρεμίας. Από την άλλη μεριά ξέρουμε ότι ο παράξενος ύπνος, που συνδέεται άμεσα με το όνειρο, προκαλείται από μια εσωτερική πηγή στο εγκεφαλικό στέλεχος (γεννήτρια PGO) και όχι από κάποια εξωτερικά αίτια. Επίσης ο Φρόυντ, αντίθετα από το καθηγητή του Exner και τις σύγχρονες αντιλήψεις, δε δεχόταν την ύπαρξη ανασταλτικών νευρώνων. Αναγκάστηκε έτσι να χρησιμοποιήσει την έννοια της "εκτροπής" της ενέργειας. Σύμφωνα με αυτή ένα φορτίο σε ένα μετασυναπτικό νευρώνα μπορεί να τραβήξει νευρική ενέργεια προς το μέρος του και να εκτρέψει έτσι την ενέργεια από την κανονική της πορεία. Η εκτροπή αυτή παίζει έναν ανασταλτικό ρόλο, γιατί η νευρική ενέργεια παρόλο που εκτρέπεται, δεν καταργείται. Μ' αυτό τον τρόπο οι εκτρεπόμενες παρορμήσεις μας (οι απωθημένες επιθυμίες μας), πιέζουν συνεχώς να εκφορτιστούν και αναδύονται τελικά στα όνειρα. Σήμερα δεχόμαστε ότι η διέγερση των νευρώνων μπορεί να ανασταλεί με το άνοιγμα των ιονικών διόδων που αυξάνουν την πόλωση της μεμβράνης. Με βάση το προηγούμενο νευρωνικό μοντέλο του ο Φρόυντ διατύπωσε μια δυναμική θεωρία για τη ψυχική λειτουργία: Σύμφωνα με αυτόν οι νευρώνες έχουν τη τάση να παραμένουν σε μια κατάσταση ηρεμίας. Μέσω του μηχανισμού εκφόρτισης που διαθέτουν απαλλάσσονται γρήγορα από το φορτίο τους κι επανέρχονται στη κανονική, μη διεγερμένη τους κατάσταση. Μερικές όμως φορές δε λειτουργεί αυτή αδράνειά τους, γιατί χρειάζεται να κρατήσουν μια πληροφορία που δέχονται για κάποιο ειδικό λόγο. Για να μπορέσει όμως να συμβεί αυτό το δεύτερο είδος λειτουργίας των νευρώ-

νων, χρειάζονται οι λεγόμενοι "φραγμοί επαφής" που εμποδίζουν την εκφόρτισή τους. Οι νευρώνες που εκφορτίζονται εύκολα, χωρίς να συγκρατούν τίποτα, λέγονται νευρώνες πι και χρησιμεύουν στην αντίληψη. Το άλλο είδος νευρώνων, που συγκρατούν μια ορισμένη ποσότητα πληροφοριών, λέγονται νευρώνες ψι και χρησιμεύουν στη μνήμη και σε διάφορες ψυχικές λειτουργίες. Οι νευρώνες πι βρίσκονται στα εξωτερικά σημεία του σώματος, όπου δέχονται ένα συνεχή βομβαρδισμό πληροφοριών από το εξωτερικό περιβάλλον, τις οποίες μεταβιβάζουν γρήγορα στους εσωτερικούς νευρώνες. Από την άλλη μεριά οι νευρώνες ψι βρίσκονται στη φαιά ουσία του εγκεφάλου και δέχονται πληροφορίες μόνον από τους νευρώνες πι ή από το εσωτερικό του σώματος και μάλιστα σε μικρότερη ποσότητα απ' ό,τι οι νευρώνες πι. Μπορούν έτσι να αποθηκεύουν πληροφορίες, χωρίς να υπάρχει κίνδυνος υπερφόρτισής τους. Αφήνουν έτσι να κυκλοφορήσουν ελεύθερα διάφορες πληροφορίες μέσα στη ψυχή. Ο βαθμός συσσώρευσης ή εκφόρτισης αυτών των πληροφοριών εκφράζει αντίστοιχα το επίπεδο των επιθυμιών και των συναισθημάτων μας. (Η σύναψη εμφανίζεται στο τέλος ενός νευρονικού άξονα. Το διεγερμένο νευρόνιο μεταδίδει πληροφορίες στα γειτονικά του νευρόνια, με ηλεκτρικούς παλμούς, που είναι γνωστοί σα δυναμικά δράσης. Αυτοί οι παλμοί διαδίδονται σαν ηλεκτρικά κύματα κατά μήκος του άξονα του νευρονίου προς τις απολήξεις του, που είναι τα σημεία επαφής του με τα άλλα νευρόνια. Ο ηλεκτρικός παλμός ελευθερώνει τότε νευρομεταβιβαστές, που διαχέονται στη συναπτική αύλακα και προσκολλώνται σε αποδέκτες, οι οποίοι με τη σειρά τους παράγουν μια νέα γενιά δυναμικών δράσης. Όταν ένα νευρόνιο διεγερθεί αρκετά ώστε να ξεπεράσει το φράγμα δυναμικού του, στέλνει κατά μήκος του άξονά του ένα ηλεκτρικό φορτίο).

ΤΟ ΦΡΟΫΔΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ Η κλασσική Φροϋδική άποψη βασίζεται στην υπόθεση ότι το ασυνείδητο είναι ένα καζάνι που βράζει, γεμάτο από διάφορες μη αποδεκτές κοινωνικά επιθυμίες και παρορμήσεις. Το καζάνι αυτό βρίσκεται πάντα στο σημείο της έκρηξης, αλλά με κάποιο τρόπο καταφέρνουμε να καταπιέζουμε τις ορμές μας και το εμποδίζουμε να εκραγεί. Ακόμα κι' έτσι όμως αυτό πρέπει να βρει οπωσδήποτε μια διέξοδο, διαφορετικά θα εκραγεί. Τη διέξοδο αυτή του τη προσφέρει το όνειρο, το οποίο είναι μια βαλβίδα ασφαλείας, ή όπως το ονομάζει ο Φρόυντ ο Βασιλικός δρόμος προς το Ασυνείδητο. Οι καταπιεσμένες παρορμήσεις μας μεταμφιέζονται κατάλληλα για να μπορέσουν να περάσουν από τον έλεγχο του εσωτερικού μας λογοκριτή και να μη προσβάλουν ή σοκάρουν έτσι τη συνείδησή μας. Το μεταμφιε-

σμένο όνειρο μπορεί όμως να ξεμασκαρευτεί από έναν εκπαιδευμένο ψυχαναλυτή και να μας αποκαλύψει τα μυστικά του. Πιο αναλυτικά το "Εγώ" επιθυμεί να κοιμηθεί, αλλά Ο Φρόυντ δε μας εξηγεί το γιατί. Παύει λοιπόν να διεγείρει το εγκεφαλονωτιαίο σύστημα, προκαλώντας έτσι μυική παράλυση. Το όνειρο αρχίζει όταν κάποιο γεγονός της καθημερινής μας εμπειρίας διεγείρει μια καταπιεσμένη επιθυμία μας στο ασυνείδητο. Με τον τρόπο αυτό προκαλείται μια έντονη κινητικότητα των δυνάμεων προς το σύστημα του "προσυνειδητού". Η λογοκρισία όμως απαγορεύει τη πρόσβαση στην αμεταμφίεστη επιθυμία, με αποτέλεσμα να προκληθεί μια παλινδρομική κίνηση των "ρευμάτων της διέγερσης" προς τη μνήμη. Τότε ακριβώς συμβαίνει η "ονειρική εργασία" της συμπύκνωσης, της μετάθεσης και της συμβολοποίησης, που συγκαλύπτει τις επιθυμίες που έχουν σχέση με αυτή τη μνήμη. Μεταμφιεσμένη έτσι η επιθυμία γίνεται αποδεκτή από τη λογοκρισία και περνά στη συνείδηση. Το όνειρο λοιπόν για το Φρόυντ, εμποδίζοντας την εμφάνιση των αμεταμφίεστων και μη αποδεκτών επιθυμιών στη συνείδηση που θα προκαλούσαν διαφορετικά την αφύπνιση, λειτουργεί σαν ένας προστάτης, ένας φύλακας του ύπνου. Όσον για το ίδιο το φαινόμενο του ονείρου ο Φρόυντ ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τη συμβολική γλώσσα του, την οποία προσπάθησε να ερμηνεύσει στο περίφημο βιβλίο του "Η Ερμηνεία των Ονείρων". Εκεί ισχυρίστηκε ότι το ξέχασμα των ονείρων δεν εξηγείται, παρά μόνο με την παραδοχή της ύπαρξης μιας ψυχικής λογοκρισίας. Πίστευε δηλαδή ότι το ξέχασμα των ονείρων αποτελούσε μια άμεση υποστήριξη της θεωρίας του για μια "μεταμφιεσμένη ικανοποίηση των επιθυμιών". Η προηγούμενη θεωρία του Φρόυντ δέχθηκε σφοδρότατη κριτική τις τελευταίες δεκαετίες. Κανένα πείραμα δεν την υποστηρίζει. Αντίθετα γνωρίζουμε σήμερα ότι το όνειρο οφείλεται σε μια αυτόνομη περιοδική διέγερση των νευρονίων της "γεννήτριας" PGO στο εγκεφαλικό στέλεχος. Οι McCarley και Hobson έκαναν το 1977 μια ιδιαίτερα αυστηρή κριτική στη θεωρία ρου Φρόυντ:: Η θεωρία του πρέπει να εγκαταλειφθεί, γιατί δε δέχεται την ύπαρξη μιας αυτόνομης δραστηριότητας, μιας ρύθμισης και μιας εσωτερικής ενέργειας του εγκεφάλου. Αυτό δε σημαίνει ότι το όνειρο δεν περιλαμβάνει αναμνήσεις της ημέρας ή σημαντικά γεγονότα. Αντίθετα, αυτά το δημιουργούν, κανένα όμως δεν αποτελεί έναν αιτιατό παράγοντα για την ονειρική διαδικασία. Δεν είναι απαραίτητη η απώθηση της νευρικής ενέργειας για να προκληθεί η κατάσταση του παράξενου ύπνου. Η ενέργεια βρίσκεται ήδη στον εγκέφαλο. Δεν είναι ανάγκη να εξηγήσουμε το ασυνείδητο σαν ένα ψυχικό υποσύστημα ή σα μια ομάδα νευρώνων, απαραίτη-

των για την αποθήκευση της ενέργειας των καταπιεσμένων επιθυμιών. Δε χρειάζεται πια να νομίζουμε ότι η έννοια της καταστολής έχει σχέση με τον έλεγχο των νευρώνων της γέφυρας που ευθύνονται για την εμφάνιση του παράξενου ύπνου. Οι ενεργοί νευρώνες της γέφυρας δρουν αυτόματα και αυτό χρειάζεται. Επιπλέον η έννοια της παλινδρόμησης προς την κατεύθυνση της ανεστραμμένης ροής της νευρωνικής ενέργειας, δεν είναι ούτε απαραίτητη ούτε σωστή. Οι εκτελεστικοί νευρώνες της γέφυρας ακολουθούν την ίδια κατεύθυνση στη λειτουργία τους, όπως και στη διάρκεια της εγρήγορσης. Το μόνο που αλλάζει είναι ότι αυτά γίνονται σαράντα φορές πιο δραστήρια στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Σοβαρές προβλήματα υπάρχουν επίσης στη θεωρία του Φρόυντ εξ' αιτίας του ισχυρισμού του ότι η πρωτογενής δύναμη και η "συνομωσία" του ονείρου αποτελούν την μεταμφίεση μιας καταπιεσμένης επιθυμίας. Η δύναμη που δρα στη διάρκεια του παράξενου ύπνου είναι μια βιολογική ενεργοποίηση των κυτταρικών δομών της γέφυρας και όχι μια καταπιεσμένη επιθυμία. Δεν υπάρχει καμιά απόδειξη ότι αυτοί οι κυτταρικοί μηχανισμοί προκαλούνται από τη πείνα ή από άλλες απωθημένες επιθυμίες. Το βασικό λοιπόν κίνητρο της ονειρικής διαδικασίας δεν μπορεί να είναι μεταμφιεσμένο, γιατί η πρωταρχική δύναμη των ονείρων δεν είναι ούτε το ένστικτο, ούτε μια "καταπιεσμένη επιθυμία που έχει την ανάγκη μεταμφίεσης.

Ο ΓΙΟΥΝΓΚ Ο Φρόυντ θεωρούσε ότι το ασυνείδητο αποτελείται από τις απωθημένες γενετήσιες επιθυμίες μας, ενώ ο Άντλερ από τις απωθημένες ορμές μας για την απόκτηση δύναμης. Ο Γιουνγκ, εκτός από τις προηγούμενες απωθήσεις, δέχεται ότι περιλαμβάνει και τη προσωπική εμπειρία μας και γι’ αυτό θα μπορούσε να ονομαστεί προσωπικό ασυνείδητο. Εκτός όμως από αυτό, θα πρέπει να δεχθούμε και την ύπαρξη ενός απρόσωπου, μαζικού ή συλλογικού ασυνείδητου, που αποτελείται από τις μνήμες και τα πρότυπα συμπεριφοράς που αναπτύξαμε σε όλο το διάστημα της ιστορίας της ανθρωπότητας. Αυτό είναι η ανεξάντλητη πηγή της ψυχικής μας ενέργειας και ο δημιουργός του πραγματικού πολιτισμού μας και όχι οι εξαγνισμένες επιθυμίες μας, όπως ισχυρίζονται οι Φροϋδικοί. Οι εικόνες που δημιουργούνται από το συλλογικό ασυνείδητο ονομάζονται από το Γιουνγκ αρχέτυπα. Τέτοιες αρχετυπικές εικόνες είναι των γονέων, των παιδιών, της φυλής ,του ήρωα, του Θεού, του γόητα κ.λ..π. Η ψυχολογική υγεία μας είναι το αποτέλεσμα της ισορροπίας ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο. Κάθε συνειδητό γεγονός έχει ένα αντίστοιχο αντίθετο γεγονός στο ασυνείδητο. Κάθε συνειδητή πράξη μας αντιστοιχεί σε μια αντίθετή της στο ασυνείδητο. Η ψυχολογική λοιπόν ισορροπία προϋποθέτει τη συνειδητή αναγνώριση αυ-

τής της σχέσης ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο και την αποφυγή των υπερβολών προς το μέρος της μιας ή της άλλης πλευράς. Ο Γιουνγκ συμφωνεί με το Φρόυντ ότι το όνειρο αποτελεί το βασικό όργανο για την εξερεύνηση του ασυνείδητου ("Ο Βασιλικός Δρόμος προς το Ασυνείδητο"). Διαφωνεί όμως για τη μέθοδο της ερμηνείας του. Κατ' αυτόν η ερμηνεία του ονείρου είναι δύσκολη και προαπαιτεί την εκπλήρωση πολλών όρων. Γενικά είναι λαθεμένη η ερμηνεία όλων των πάγιων συμβόλων με μία και μόνο σημασία, όπως τη δίδασκε ο Φρόυντ. Στις αρχές του αιώνα μας ο Alfred Maury ξύπνησε σε τακτά χρονικά διαστήματα διάφορα άτομα στη διάρκεια του ύπνου τους και παρατήρησε ότι αυτά σπάνια είχαν αναμνήσεις ονείρων. Με αυτό το τρόπο αποδείχθηκε ότι η ονειρική δραστηριότητα δεν ήταν συνεχής σε όλη τη διάρκεια του ύπνου. Σύμφωνα με το Maury το όνειρο είναι ένα τυχαίο φαινόμενο που συμβαίνει όταν ο ύπνος είναι ελαφρύτερος, όπως στη περίοδο του αποκοιμίσματος (υπναγωγικές εικόνες), με την επίδραση εσωτερικών (πόνος), ή εξωτερικών παραγόντων (θόρυβος), ή τέλος πριν την αφύπνιση (υπνοπομπικές εικόνες). Το 1913 ο Henri Pieron μετέφερε τις "υπνοτοξίνες" από ένα σκύλο που του είχαν στερήσει τον ύπνο σε ένα άλλο ζώο και το έκανε να πέσει αμέσως σε ένα βαθύ ύπνο. Λίγο αργότερα ο Delage, που έγραφε καθημερινά τα όνειρά του στο εργαστήριό του, παρατήρησε ότι ούτε η κήρυξη του α΄ παγκοσμίου πολέμου, ούτε ο θάνατος μερικών κοντινών του ανθρώπων, του είχε αφήσει καμιά ανάμνηση. Αναλύοντας προσεκτικά τις αναμνήσεις του διατύπωσε την άποψη ότι στο όνειρο εμφανίζεται ο "ψυχισμός" μας, ο οποίος απωθείται στη διάρκεια της εγρήγορσης. Το 1937 ο Γερμανός Klaue ανακάλυψε στη γάτα τις περιόδους του "βαθέος ύπνου", που συνοδεύονται από μια έντονη δραστηριότητα, πολύ διαφορετική από τη βραδεία δραστηριότητά του στη διάρκεια του συνηθισμένου ύπνου. Η εργασία του όμως ξεχάστηκε αμέσως. Το 1944 ο Γερμανός Ohlmeyer περιέγραψε σε ένα περιοδικό φυσιολογίας το φαινόμενο της περιοδικής στύσης του άνδρα στη διάρκεια του ύπνου. Η πρώτη στύση εμφανίσθηκε 90 λεπτά μετά την έναρξη του ύπνου και η μέση περίοδος των στύσεων, που διαρκούσαν περίπου 25 λεπτά, ήταν 85 λεπτά. Παρόλο που αυτά είναι τα χαρακτηριστικά των περιόδων του παράξενου ύπνου, η στύση δε συνδέθηκε τότε με το όνειρο. Το 1953 ο Eugen Aserinsky, ένας μαθητής του καθηγητή Nathaniel Kleitman στο Σικάγο, παρατήρησε στη διάρκεια του ύπνου των παιδιών γρήγορες κινήσεις των ματιών τους. Αμέσως τις θεώρησε σαν

ενδείξεις της ονειρικής διαδικασίας. Ακολούθησαν τα πειράματα των William Dement και N. Kleitman (1953 -1958), οι οποίοι ξυπνώντας πολλά άτομα σε διάφορες φάσεις του ύπνου τους, διαπίστωσαν ότι το όνειρο εμφανίζεται κατά διαστήματα 90 λεπτών και διαρκεί 20 με 25 λεπτά. Χαρακτηρίζεται από μια έντονη δραστηριότητα του φλοιού, ανάλογη με αυτή του αποκοιμίσματος, και από γρήγορες κινήσεις των ματιών. Το συμπέρασμα ήταν λοιπόν τότε ότι το όνειρο είναι ένα μια περιοδική φάση του ελαφρού ύπνου (emerging state one), ανάλογη με τη φάση του αποκοιμίσματος (descending state one). Το 1949 οι Giuseppe Moruzzi και Horace Magoun ανακάλυψαν το δικτυωτό σχηματισμό, που είναι υπεύθυνος για την εγρήγορση. Το 1958 ο Michel Jouvet και ο Francois Michel, ενώ μελετούσαν τους μηχανισμούς μάθησης της γάτας, ανακάλυψαν ότι τον όνειρο δεν ανήκει ούτε στον ύπνο ούτε στην εγρήγορση, αλλά είναι αναγκαστικά μια τρίτη κατάσταση, το ίδιο διαφορετική από τον ύπνο, όσο είναι ο ύπνος από την εγρήγορση. Το 1959 ο Jouvet μελετώντας πολυγραφικά με ηλεκτρόδια (τοποθετημένα συνεχώς στον εγκέφαλο και στους μυς) το κύκλο εγρήγορσης - ύπνου στις γάτες, ανακάλυψε στη διάρκεια του ύπνου τους δυο τελείως διαφορετικές καταστάσεις. Η μία χαρακτηρίζεται από βραδέα κύματα μεγάλου πλάτους στο φλοιό του εγκεφάλου και από τη διατήρηση του μυικού τόνου. Στην άλλη ο βαθύς ύπνος χαρακτηρίζεται από μια ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου όμοια με της εγρήγορσης, από γρήγορες κινήσεις των ματιών και από την ολική εξαφάνιση του μυικού τόνου. Αυτές οι φάσεις είχαν μέση διάρκεια 6 λεπτά και συνέβαιναν κάθε 25 λεπτά στη διάρκεια του ύπνου. Ο Jouvet τις ονόμασε τότε "παράξενο ύπνο". Γρήγορα ανακαλύφθηκε ότι το χαρακτηριστικό της μυικής ατονίας υπάρχει και στον άνθρωπο και ότι το όνειρο στον άνθρωπο και ο παράξενος ύπνος στη γάτα έχουν την ίδια βασικά βιολογική υποδομή. Δεν υπήρχε πια λόγος για ένα νέο στάδιο ελαφρού ύπνου. Το όνειρο ήταν η τρίτη κατάσταση του εγκεφάλου (της ύπαρξης), το ίδιο διαφορετική από τον ύπνο, όσο και ο ύπνος από την εγρήγορση.

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1960 Οι τελευταίες σημαντικές ανακαλύψεις για τον παράξενο ύπνο έχουν δώσει πια το προβάδισμα στις νευροφυσιολογικές θεωρίες, οι οποίες αντικατέστησαν τις ψυχαναλυτικές θεωρίες των προηγούμενων δεκαετιών, αφού απέδειξαν προηγουμένως την ανεπάρκειά του Φροϋδικού μοντέλου. Παρόλα αυτά αρκετοί ψυχαναλυτές δεν δέχθηκαν εύκολα την ήττα τους και μεταμφιέζοντας κατάλληλα τις "νέες" θε-

ωρίες τους προσπαθούν ακόμα και σήμερα να περισώσουν τις κλασσικές ιδέες τους. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΣΑ ΦΥΛΑΚΑΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ Ο Synder όρισε το 1966 το όνειρο σαν το "φύλακα του ύπνου", με την έννοια ότι προστατεύει το ζώο από τους πιθανούς εχθρούς του (και όχι από τις απωθημένες επιθυμίες του, όπως είναι η καθαρή Φροϋδική άποψη). Πολλές φορές βλέπουμε ένα ζώο να ξυπνάει ελαφρά στη διάρκεια του παράξενου ύπνου, πριν τελικά ξανακοιμηθεί. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, λέει ο Sydney, είναι ότι μπορεί το ζώο να βλέπει ένα τρομακτικό όνειρο και ξυπνάει για ν' αντιμετωπίσει τους εχθρούς του. Η περιοδική αφύπνισή του μετά το όνειρό του έχει σα σκοπό τη γρήγορη διερεύνηση της ασφάλειας του περιβάλλοντός του, πριν αυτό ξανακοιμηθεί. Όταν όμως το ζώο βρίσκεται σε ασφαλές περιβάλλον, τότε οι ψευδαισθήσεις του στη διάρκεια του ονείρου του είναι ευχάριστες, με αποτέλεσμα να συνεχίζεται περισσότερο ο ύπνος του. Με αυτό τον τρόπο όμως το όνειρο από φύλακας του ύπνου γίνεται ο προστάτης του ύπνου και είμαστε πάλι πίσω στη Φροϋδική άποψη. Η ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ROFFWARG, MUZIO ΚΑΙ DEMENT Την περίοδο 1960 - 1966 οι νευροφυσιολογικές παρατηρήσεις έδειξαν ότι όσο πιο ανώριμος είναι ο εγκέφαλος μετά τη γέννηση, τόσο πιο σημαντικός είναι ο παράξενος (ή ο σεισμικός) ύπνος (καταλαμβάνει το 80% του ύπνου της γάτας ή του ποντικιού και το 60% του νηπίου). Το 1966 οι Roffwarg, J.N.Muzio και W.C.Dement προσπάθησαν να εξηγήσουν τη κυριαρχία αυτή του παράξενου ύπνου στην εμβρυακή και τη βρεφική ηλικία. Αυτή θα μπορούσε να οφείλεται στην ύπαρξη ενός παθητικού μηχανισμού, αφού ο ανώριμος εγκεφαλικός φλοιός δεν μπορεί να ελέγξει τα συστήματα που προκαλούν τον παράξενο ύπνο, ή σε ένα ενεργητικό μηχανισμό, οπότε ο παράξενος ύπνος θα έπαιζε ένα σημαντικό ρόλο στην ωρίμανση του κεντρικού νευρικού συστήματος κατά την εμβρυακή και τη βρεφική ηλικία. Επειδή όμως η αφαίρεση του εγκεφαλικού φλοιού δεν προκαλεί αύξηση του παράξενου ύπνου, πρέπει να εγκαταλείψουμε τη πρώτη περίπτωση και να υποθέσουμε ότι ο παράξενος ύπνος βοηθά στην εξέλιξη του κεντρικού νευρικού συστήματος. Ο παράξενος ύπνος προκαλεί μια έντονη διέγερση του οργανισμού από μια εσωτερική πηγή, τη στιγμή ακριβώς που δεν υπάρχουν εξωτερικά ερεθίσματα. Οι εκφορτίσεις της γεννήτριας PGO συμβάλλουν στην ανάπτυξη του κεντρικού νευρικού συστήματος και προετοιμά-

ζουν τον εγκέφαλο για τα μελλοντικά εξωτερικά ερεθίσματα. Ο παράξενος ύπνος είναι επίσης σημαντικός για τον ενήλικα, γιατί αυξάνει τη διάρκειά του μετά την προσωρινή παρεμπόδισή του. Αυτό δείχνει ότι αποτελεί μια φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού και ίσως μια ψυχολογική λειτουργία για τον ενήλικα. Όσον αφορά τώρα τη σχέση ανάμεσα στο σεισμικό ύπνο των εμβρύων και των νηπίων και τον παράξενο ύπνο που τον αντικαθιστά λίγες βδομάδες μετά τη γέννηση, η J.Adrien επισήμανε το 1984 ότι τα μυικά τινάγματα του σεισμικού ύπνου, παρόλο που μοιάζουν με τα φασικά φαινόμενα στη διάρκεια του παράξενου ύπνου, δε φαίνεται να έχουν την ίδια προέλευση. Τα τινάγματα του σεισμικού ύπνου δείχνουν απλώς την εγγενή ιδιότητα των κινητικών στοιχείων να ενεργοποιούνται αυθόρμητα χωρίς κανένα κεντρικό έλεγχο. Με την ωρίμανση όμως των νευρωνικών κυκλωμάτων αναπτύσσεται ένα σύστημα ελέγχου όλων αυτών κινήσεων και η σεισμική δραστηριότητα αντικαθίσταται τελικά από τον παράξενο ύπνο που προκαλείται από τη γεννήτρια PGO στο εσωτερικό του εγκεφαλικού στελέχους. Η ψυχανάλυση όμως επιμένει...και το 1968 ο A.Bourguignon διατύπωσε την άποψη ότι όλες οι έρευνες της σύγχρονης νευροφυσιολογίας δε βοηθούν και δεν προσφέρουν τίποτα το σημαντικό στη ψυχανάλυση, η οποία αντίθετα επιβεβαιώνεται εκ νέου από αυτές. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΕΠΑΝΑΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΞΕΝΟΥ ΥΠΝΟΥ Το 1969 ο προγραμματιστής E.M.Dewan διατύπωσε τη θεωρία του επαναπρογραμματισμού του εγκεφάλου στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Για να αλλάξουμε ένα πρόγραμμα σ' ένα υπολογιστή πρέπει ή να αντικαταστήσουμε τις εντολές στη μνήμη του, ή να έχουμε ένα λειτουργικό σύστημα που να μπορεί να τροποποιείται σύμφωνα με μια διαδικασία αυτόματου και αυθόρμητου επαναπρογραμματισμού. Ο Dewan δέχθηκε τη δεύτερη περίπτωση σε σχέση με τον επαναπρογραμματισμό του εγκεφάλου και θεώρησε ότι αυτός πραγματοποιείται στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Σύμφωνα με τον Deawn αυτός ο επαναπρογραμματισμός: 1) Πρέπει να δημιουργεί τον αρχικό προγραμματισμό του εμβρυακού εγκεφάλου, να καθορίζει τα νέα λειτουργικά κυκλώματα μετά το θάνατο των νευρονίων (πεθαίνουν 1.000 με 10.000 την ημέρα, χωρίς να μπορούν να αντικατασταθούν) και τέλος να καθορίζει νέα λειτουργικά κυκλώματα μετά από μια εγκεφαλική βλάβη.

2)Πρέπει να παίζει επίσης κάποιο ρόλο στη διαδικασία αποθήκευσης των πληροφοριών. Ανάλογα με το πόσο συχνά αυτές χρησιμοποιού-

νται, πρέπει να τοποθετούνται σε συστήματα βραδείας ή ταχείας μνήμης για τη γρηγορότερη δυνατή προσπέλασή τους.

3)Πρέπει το συναίσθημα να παίζει κάποιο συμπληρωματικό ρόλο στη καταγραφή και τη σταθεροποίηση των προγραμμάτων και των μνημών. Έτσι στη διάρκεια του προγραμματισμού, όλες οι σημαντικές μνήμες τοποθετούνται μαζί σύμφωνα με την αρχή της αρχειοθέτησης. Αυτή είναι ανάλογη με τη συνειρμική μνήμη μερικών υπολογιστών, κατά την οποία η διεύθυνση της κάθε μνήμης περιλαμβάνει ένα αριθμητικό κώδικα που δείχνει το είδος της πληροφορίας που έχει αποθηκευτεί. Το λειτουργικό όμως αυτό σύστημα μπορεί να χαλάσει όπως και οι υπολογιστές. Με αυτό τον τρόπο η σχιζοφρένεια, η μανιοκαταθλιπτική ψύχωση και η δυσλεξία θα μπορούσαν να εξηγηθούν λόγω μιας αναστολής του συστήματος του επαναπρογραμματισμού. Η άποψη όμως αυτή του Dewan έρχεται σε αντίθεση με την έλλειψη ψυχικών διαταραχών σε ανθρώπους που στερήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τον παράξενο ύπνο και το όνειρο μετά τη χορήγηση κατάλληλων φαρμάκων (IMAO, τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά). Η ΜΟΝΟΑΜΙΝΕΡΓΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Το 1969 διατυπώθηκε η μονοαμινεργική θεωρία για τον ύπνο που επικράτησε για δέκα χρόνια. Οι επιστήμονες εξηγούσαν σχεδόν τα πάντα με τους νευρομεταβιβαστές, που είχαν ανακαλυφθεί εκείνη την εποχή. Στην αρχή ήταν γνωστός ένας μόνο νευρομεταβιβαστής, η σεροτονίνη. Σήμερα όμως γνωρίζουμε σχεδόν εκατό!. Δυο - τρεις θα ήταν αρκετοί για τα νευρονικά κυκλώματα του εγκεφάλου (σύμφωνα με το δυαδικό μοντέλο του υπολογιστή που δουλεύει με ένα "ναι" και ένα "όχι", ας βάλλουμε κι ένα "ίσως"). Εκατό όμως νευρομεταβιβαστές είναι πάρα πολλοί γι’ αυτή τη θεωρία και στη πραγματικότητα ήταν σα να μην υπάρχει κανένας. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗΣ – ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΤΩΝ McCARLEY - HOBSON Οι Allan Hobson Robert και McCarley διατύπωσαν το 1977 τη θεωρία της ενεργοποίησης-σύνθεσης. Σύμφωνα με αυτή ο εγκέφαλος είναι τόσο εφευρετικός στο να δίνει νόημα στις εικόνες που εκφορτίζουν μέσα του τα νευρικά κύτταρα, ώστε θα βρει ένα νόημα γι’ αυτές ακόμα κι όταν δεν υπάρχει. Ο εγκέφαλος είναι ένα δυναμικό όργανο που δημιουργεί τις δικές του πληροφορίες. Ασχολείται με τον εξωτερικό κόσμο με το να έχει ιδέες γι’ αυτόν και προσπαθεί αμέσως να του τις επιβάλει. Θα μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι ο ε-

σωτερικός ονειρικός κόσμος παρουσιάζεται μετά στη συνείδηση σαν το εξωτερικό σύμπαν. Πιο αναλυτικά οι ονειρικές εικόνες που εμφανίζονται στον εγκέφαλό μας, χωρίς να υπάρχει κανένα εξωτερικό ερέθισμα, οφείλονται σε μια ιδιαίτερη ενεργοποίηση των κιναισθητικών εγκεφαλικών κυκλωμάτων, που, όπως πιστεύουμε, συνδέουν το στέλεχος του εγκέφαλου με άλλα υποφλοιώδη κέντρα και με τους ανώτερους κινητικούς νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού. Αν οι νευρώνες του οπτικού συστήματος διεγερθούν με τον ίδιο τρόπο που τους κάνει να "βλέπουν" στη διάρκεια της εγρήγορσης, τότε αυτοί θα επεξεργαστούν αυτό το σήμα σα να προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο. Με άλλα λόγια, οι νευρώνες του φλοιού εξαπατώνται και πιστεύουν ότι τα σήματα είναι εξωτερικά. Ο εγκέφαλος μπορεί να αναγνωρίσει ποια είναι η πραγματική κατάσταση από το γενικότερο πλαίσιο αναφοράς του κι επειδή οι περισσότερες αντιλήψεις μας προέρχονται από τον κόσμο της εγρήγορσης, ο διεγερμένος εγκέφαλος του παράξενου ύπνου υποθέτει ότι το πλαίσιο αναφοράς είναι το κανονικό, δηλαδή όταν είναι ξύπνιος. Επειδή επίσης οι μικρότεροι αμινεργικοί νευρώνες αναστείλουν τη λειτουργία τους στη διάρκεια του παράξενου ύπνου, ο εγκέφαλος χάνει όλες τις κριτικές και αναφορικές του ικανότητες και δέχεται σα πραγματικές τις πιο παράξενες εσωτερικές του παραστάσεις, ενώ συνεχίζει να φαντάζεται ότι το γενικό πλαίσιο αναφοράς του παραμένει το ίδιο. Ο εγκέφαλος δίνει νόημα και ειρμό στα σήματα που δημιουργούνται μέσα του, γιατί δεν υπάρχει κανένα εξωτερικό ερέθισμα, παρά μονάχα η μνήμη για να δημιουργήσει παραστάσεις. Επειδή έχει χάσει την ικανότητα του να είναι ξύπνιος, σε σχέση με το γενικό πλαίσιο αναφοράς του καθώς και με την αυτοαναφορά του, δεν μπορεί να ξέρει ότι το όνειρο είναι μια ψευδαίσθηση. Μόνον όταν για κάποιο μυστηριώδη, ή συμπτωματικό λόγο αφυπνιστεί ξαφνικά η ικανότητα της αυτοαναφοράς του, μπορούμε να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας σ' ένα συνειδητό όνειρο. Φαίνεται πως με κάποιο τρόπο οι αμινεργικοί νευρώνες μπόρεσαν να αναιρέσουν τις απαγορεύσεις τους και είναι πάλι ξύπνιοι. Συνήθως ο παράξενος ύπνος συμβαίνει όταν εμποδίζεται η εκφόρτιση των αμινεργικών νευρώνων. Οι νευρώνες αυτοί φαίνεται πως ελέγχουν τις οδηγίες προς τον εγκεφαλικό φλοιό και μια από αυτές μπορεί να είναι η εντολή να καταγράψει, η να θυμηθεί μια ιδαίτερη εμπειρία. Στη διάρκεια του παράξενου ύπνου αυτοί οι νευρώνες δεν μπορούν να δεχθούν κανένα μήνυμα, γιατί είναι εντελώς αδρανείς. Θα πρέπει λοιπόν κανονικά να μπορούμε να θυμηθούμε τα όνειρά μας, αμέσως μόλις ξυπνήσουμε από τον ύπνο μας, ενώ άμα μεσολαβήσουν μερικά δευτερόλεπτα ανάμεσα στο ξύπνημά μας και στην

προσπάθειά μας να τα θυμηθούμε, τότε μπορεί να τα ξεχάσουμε εντελώς. Οι Hobson και McCarley υπέθεσαν ότι ο παράξενος ύπνος παράγεται από μια γεννήτρια μέσα στον εγκέφαλο, η οποία πυροδοτεί περιοδικά στη διάρκεια του ύπνου την ονειρική μας κατάσταση. Απέδειξαν ότι οι περίοδοι λειτουργίας αυτής της γεννήτριας συμπίπτουν με τις περιόδους του παράξενου ύπνου. Συγχρόνως στη διάρκεια του παράξενου ύπνου μπλοκάρεται η κιναισθητική είσοδος, με αποτέλεσμα τη μερική παράλυση του σώματος. Σε κάθε περίοδο του παράξενου ύπνου ο εγκεφαλικός φλοιός κατακλύζεται από ηλεκτρικούς παλμούς που παράγονται στο εσωτερικό του εγκεφάλου. Κάτω από αυτό το βομβαρδισμό, ο εγκεφαλικός φλοιός προσπαθεί να δώσει νόημα σε αυτές τις μισοτυχαίες εκφορτίσεις, κάνοντας τις γνωστές, ή παράξενες εικόνες να ταιριάζουν όσο το δυνατόν καλύτερα μεταξύ τους. Με άλλα λόγια αυτός ερμηνεύει τις τυχαίες αυτές ηλεκτρικές εκφορτίσεις σαν όνειρα. Ο Hobson επεξέτεινε αυτή την ιδέα λέγοντας ότι κατά τη γνώμη του "το όνειρο είναι η ένδειξη ενός γενετικά καθορισμένου δυναμικού προτύπου του νου, για να μπορεί να κατασκευάζει και να ελέγχει τα εγκεφαλικά κυκλώματα που καθορίζουν τη συμπεριφορά μας, την απόκτηση γνώσεως και την απόδοση νοήματος. Αυτό το πρόγραμμα ελέγχου είναι ουσιαστικό για την κανονική λειτουργία του εγκεφάλου, αλλά δε χρειάζεται να θυμάσαι τα προϊόντα του, για να δρέψεις τους καρπούς του. Με άλλα λόγια το περιεχόμενο του ονείρου δεν έχει καμιά ψυχολογική σημασία". Θα μπορούσαμε βέβαια να πούμε όμως ότι η ύπαρξη του συνειδητού ονείρου απορρίπτει ένα κομμάτι τουλάχιστον αυτής της θεωρίας. Γιατί αν ο εγκεφαλικός φλοιός δημιουργεί παθητικά τις ονειρικές εικόνες μετά από ένα τυχαίο καταιγισμό του με ηλεκτρικούς παλμούς από το εσωτερικό του εγκεφάλου, τότε ένας συνειδητός ονειρευτής δε θα μπορούσε να ελέγξει την έκβαση των ονείρων του. Με άλλα λόγια ο καταιγισμός δεν μπορεί να είναι πάντα τυχαίος, αλλά σε μερικές ειδικές περιπτώσεις μερικά ή ακόμα και πλήρως ελεγχόμενος. Σε μια πρόσφατη αναθεώρηση της αρχικής θεωρίας του ο Hobson πρότεινε ότι η δραστηριότητα του κυρίως εγκεφάλου μπορεί να λειτουργεί σαν ένας διακόπτης από το ένα ονειρικό επεισόδιο στο άλλο. Την περίοδο 1977 -1979 οι P.Leconte και V.Bloch έκαναν πειράματα σε ζώα που απέδειξαν ότι υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στο παράξενο ύπνο και τη μνήμη. Η στέρηση του παράξενου ύπνου σε ποντίκια στα οποία είχε ανατεθεί να μάθουν μια σύνθετη εργασία, δημιουργούσε προβλήματα στην απομνημόνευσή της, πράγμα που δε συνέβαινε όταν η εργασία ήταν εύκολη ή όταν επιτρεπόταν στο ζώο

να κοιμηθεί κανονικά. Αποδείχθηκε επίσης ότι η διάρκεια του παράξενου ύπνου αυξάνεται συστηματικά κατά 30% - 60% μετά την επιβαλλόμενη μάθηση. Όταν όμως πραγματοποιηθεί η μάθηση, τότε αυτή ξαναγυρίζει στην αρχική της τιμή. Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΝΗΜΟΝΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ Οι V. Bloch, E.Dubois - Hennevin και P.Leconte διατύπωσαν μια άλλη εξήγηση για τα προηγούμενα πειράματα: "Ξέρουμε ότι ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες που παίρνει από μια διαδικασία μάθησης, αμέσως μετά τη συνεδρία, στη διάρκεια μιας σύντομης σχετικά περιόδου που ονομάζεται "φάση της μνημονικής εδραίωσης. Τη φάση αυτή πρέπει ν' ακολουθήσει μια μικρή περίοδος παράξενου ύπνου για να μπορέσει να πραγματοποιηθεί η απομνημόνευση...Φαίνεται λοιπόν πως υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στη μνημονική εδραίωση και στον παράξενο ύπνο, που αποτελούν μαζί δυο σημαντικά στάδια στην επεξεργασία των πληροφοριών. Η επεξεργασία λοιπόν των πληροφοριών που άρχισε στη διάρκεια της εγρήγορσης, ξαναρχίζει στον παράξενο ύπνο και η διάρκεια του τελευταίου εξαρτάται από τη σπουδαιότητα της μνημονικής επεξεργασίας που πρόκειται να πραγματοποιηθεί". Παρόλο όμως που μπορεί να υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στον παράξενο ύπνο και στη μάθηση σε ένα ζώο, δεν μπορεί να υπάρχει κάτι ανάλογο στον άνθρωπο, γιατί σ' αυτόν μπορεί να κατασταλεί τελείως ο παράξενος ύπνος με κατάλληλα φάρμακα (ΙΜΑΟ), χωρίς να διαταραχθεί καθόλου η μνήμη του. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΤΩΝ CRICK - MITCHISON (1983) Σύμφωνα με τη θεωρία του Francis Crick (ενός από τους δυο βιολόγους που ανακάλυψαν τη διπλή έλικα του DNA) και του Graeme Mitchison (προγραμματιστή του Καίμπριτζ), η λειτουργία του ονείρου είναι να απομακρύνει "ορισμένους ανεπιθύμητους τρόπους αλληλεπίδρασης των νευρικών κυττάρων στον εγκεφαλικό φλοιό". Η υπόθεσή τους είναι ότι "αυτό γίνεται στον παράξενο ύπνο μέσω ενός μηχανισμού αντίστροφης μάθησης, έτσι ώστε να εξασθενίζει το ίχνος του ασυνείδητου ονείρου στον εγκέφαλο, από το να ενισχύεται απ' αυτό". Το νευρωνικό δίκτυο του φλοιού μπορεί να υπερφορτωθεί από τα τεράστια ποσά των εισερχόμενων πληροφοριών. Ο νεοφλοιός μπορεί να αναπτύξει τότε "παρασιτικές" σκέψεις, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σαν ένας ιός σε μια διαφορετικά κανονική κατανομή της μνήμης. Το όνειρο έρχεται λοιπόν σα μια διαδικασία κάθαρσης,

κατά την οποία ο εγκέφαλος αποβάλλει τις παρασιτικές μνήμες του, δημιουργώντας νέα κυκλώματα πληροφοριών. Αυτά τα κυκλώματα διεγείρονται με στοχαστικό τρόπο από τη γεννήτρια PGO. Θα μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι το όνειρο είναι μια διαδικασία "απομάθησης". Κατά τον παράξενο ύπνο αποβάλουμε τα ασυνείδητα όνειρά μας, με άλλα λόγια "ονειρευόμαστε για να ξεχάσουμε". Οι συγγραφείς πιστεύουν ότι η θεωρία τους ενισχύεται από την εργασία του J.Hopfield που απέδειξε ότι ο στοχαστική διέγερση ενός τεχνητού νευρωνικού δικτύου επιτρέπει την καλύτερη πρόσβαση στις αποθηκευμένες πληροφορίες και καταστέλλει το μεγαλύτερο μέρος των εσφαλμένων μνημών. Με αυτό τον τρόπο η απομάθηση μπορεί να βοηθήσει τελικά στη μάθηση. Οι επιστήμονες αυτοί δέχονται επίσης πως υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στον όγκο του φλοιού του εγκεφάλου, στη μνήμη που πρόκειται να διαγραφεί και στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Αυτή τους όμως η άποψη δεν μπορεί να εφαρμοστεί στη περίπτωση του δελφινιού που έχει ίδιο περίπου όγκο φλοιού με τον άνθρωπο, αλλά δεν έχει παράξενο ύπνο. Οι συγγραφείς γνώριζαν ότι η καταστολή των ονείρων για μεγάλα χρονικά διαστήματα με διάφορα φάρμακα (ΙΜΑΟ) δεν προκαλεί ψευδαισθήσεις ή παρασιτικές σκέψεις, ούτε διαταράσσει τη μνήμη του ανθρώπου. Γι’ αυτό επισήμαναν τελικά ότι "πρέπει να αναζητήσουμε τη χημική σύνθεση των ουσιών που ευθύνονται για την απομάθηση, γιατί όσο αυτές οι ουσίες δεν εντοπιστούν, η θεωρία μας θα είναι μια απλή νοητική κατασκευή". Τελικά οι Hobson και McCarley αναθεώρησαν τις αρχικές ιδέες τους και υποστήριξαν ότι μόνον οι ασυνήθιστες και παράδοξες ονειρικές εικόνες ήταν το αποτέλεσμα της εξάλειψης των παρασιτικών σκέψεων, οπότε "το όνειρο για να ξεχάσουμε" έπρεπε να αντικατασταθεί από "το όνειρο για να ελαττώσουμε τη φαντασία". Και αυτή πάλι όμως η θεωρία δεν μπορεί να μας εξηγήσει το φαινόμενο του συνειδητού ονείρου, όπου μπορούμε να διαλέξουμε είτε να ακολουθήσουμε τις ονειρικές εικόνες και μετά να τις ξεχάσουμε ή να δημιουργήσουμε νέα σενάρια, ανάλογα με τις επιλογές που είχαμε κάνει προτού κοιμηθούμε. Το ερώτημά μας λοιπόν παραμένει. Για ποιο λόγο ονειρευόμαστε; Θα μπορούσαμε εύκολα να δεχθούμε ότι ο ύπνος είναι αναγκαίος για την ανάπαυση, όπως το έθεσε άλλωστε ο Αριστοτέλης. Για ποιο λόγο όμως χρειάζεται να ονειρευόμαστε, όταν θα μπορούσαμε μια χαρά να ξεκουραστούμε και να αναζωογονηθούμε από τον απλό ύπνο χωρίς όνειρα; Ποια είναι άραγε η ιδιαίτερη λειτουργία του ονείρου, που δεν έχουμε καταλάβει ακόμα; Δεν μπορεί η φύση να είναι τόσο ανόητη, ώστε να δημιουργήσει μια ιδιαίτερη βιολογική κατάσταση στα

περισσότερα θηλαστικά, χωρίς να έχει κάτι πιο σκόπιμο στο μυαλό της. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΣΑ ΜΕΣΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΝΕΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ Σύμφωνα με το Jonothan Wilson, το όνειρο αποτελεί "τη νυκτερινή καταγραφή μιας βασικής λειτουργίας της μνήμης των θηλαστικών: το μέσον με το οποίο τα ζώα δημιουργούν στρατηγικές επιβίωσης κι εκτιμούν την πρόσφατη εμπειρία τους κάτω από το φως αυτών των στρατηγικών." Σήμερα δεχόμαστε ότι ο παράξενος ύπνος αρχίζει στο στέλεχος του εγκεφάλου που είναι επίσης υπεύθυνο για την παραγωγή των κυμάτων θήτα στον ιππόκαμπο, ο οποίος μαζί με το νεοφλοιό αποτελούν το νευρωνικό δίκτυο της μνήμης. Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι τα κύματα θήτα επεξεργάζονται πληροφορίες στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Αυτό ταιριάζει και με τις σύγχρονες αντιλήψεις μας ότι τα πρώτα θηλαστικά που εμφανίσθηκαν πριν 200 περίπου εκατομμύρια χρόνια είχαν ένα ύπνο βραδέων κυμάτων, χωρίς όνειρα, ενώ ο παράξενος ύπνος αναπτύχθηκε μετά από 50 εκατομμύρια χρόνια, όταν είχαν ξεχωρίσει πια τα πλακούντια και μαρσιποφόρα θηλαστικά από τα ωοτόκα και τα μονοτρήματα. Φαίνεται ότι η φύση εκείνο τον καιρό προτίμησε το software του παράξενου ύπνου από την αύξηση του όγκου του hardware, που χρειαζόταν για τη μάθηση και την αποθήκευση των νέων πληροφοριών. Η έχιδνα, ένα χαρακτηριστικό μονότρημα, ένα θηλαστικό που γεννά αυγά, μας δείχνει τον τρόπο που μπορεί να συνέβη αυτό. Τα μονοτρήματα ήταν τα πρώτα θηλαστικά που αναπτύχθηκαν από τα ερπετά και η έχιδνα μας παρουσιάζει το δίλημμα που αντιμετώπισε τότε η φύση. Για να μπορεί να αποθηκεύσει τις πληροφορίες που χρειάζονται για τη μελλοντική της επιβίωση, η έχιδνα πρέπει να έχει ένα μεγάλο κωνοειδή μετωπιαίο φλοιό. Σε σχέση με τον υπόλοιπο εγκέφαλό της, το μέγεθός του είναι πραγματικά εκπληκτικό και μεγαλύτερο σε αναλογία απ' οποιοδήποτε πρωτεύον ζώο, ακόμα και τον άνθρωπο. Η έχιδνα όμως δεν έχει παράξενο ύπνο κι έτσι δε φαίνεται να ονειρεύεται. Οι ρυθμοί θήτα παράγονται όταν αναζητάει την τροφή της και χαρτογραφεί τις περιοχές δικαιοδοσίας της ή όταν αποθηκεύει χρήσιμες πληροφορίες για την επιβίωσή της, αλλά δεν υπάρχουν ανάλογοι ρυθμοί όταν κοιμάται. Έτσι δεν μπορεί να επεξεργαστεί πληροφορίες στη διάρκεια αυτού του χρόνου. Αν ήταν να αναπτύξει ανώτερες ικανότητες χρησιμοποιώντας αυτό το μετωπιαίο hardware για την αποθήκευση των πληροφοριών, θα έπρεπε να είχε ένα πάρα πολύ μεγάλο φλοιό, που δε θα μπορούσε να χωρέσει σε κανένα κρανίο.

Με την ανάπτυξη του παράξενου ύπνου και την εμφάνιση των κυμάτων θήτα σε αυτή την περίοδο του ύπνου, τα νέα θηλαστικά μπορούσαν να επεξεργαστούν κρίσιμες πληροφορίες για την επιβίωσή τους, όπως η τοποθεσία της τροφής τους και οι τρόποι κυνηγίου και διαφυγής τους, δραστηριότητες που συνοδεύονται πάντοτε από την παραγωγή κυμάτων θήτα. Όταν τα ζώα ονειρεύονται έρχονται για μια ακόμη φορά σε επαφή με αυτές τις πληροφορίες, τις οποίες επεξεργάζονται μαζί με τις παλιές μνήμες τους, αναβαθμίζοντας έτσι διαρκώς τη στρατηγική τους. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι το όνειρο μπορεί να αποτελεί ένα μηχανισμό επεξεργασίας των αποθηκευμένων πληροφοριών, που κληρονομήσαμε από τα κατώτερα είδη, στα οποία εξασφάλιζε την επιβίωση μέσ’ από μια συνεχή αναβάθμιση της στρατηγικής τους. Η μνήμη θα ήταν αρχικά αισθητηριακή, πράγμα που ταιριάζει με τα όνειρά μας, τα οποία είναι ως επί το πλείστον εξωλεκτικά και οπτικά. Από την άλλη μεριά οι εδραιωμένες μνήμες μας μπορεί να αντιστοιχούν στο μεγάλο ασυνείδητο της ψυχολογίας. Ξέρουμε ότι τα μωρά γεννιούνται μ' ένα σχετικά μικρό σχετικό κρανίο, προσαρμοσμένα στις διαστάσεις του γεννητικού οργάνου. Μόλις όμως αφήσουν τη μήτρα αρχίζει μια θεαματική ανάπτυξη του εγκεφάλου τους, μ' έναν όλο και γρηγορότερο ρυθμό, ιδίως κατά τις πρώτες εβδομάδες της γέννησής τους. Στη διάρκεια αυτών των πρώτων εβδομάδων είναι ακριβώς που το μωρό έχει 9 - 10 ώρες παράξενου ύπνου την ημέρα. Έχουμε ήδη πει ότι σε αυτή τη φάση ο παράξενος ύπνος (σεισμικός) από τη μια μεριά προετοιμάζει το παιδί γι' αυτό που θα αντιμετωπίσει σύντομα στο περιβάλλον του και από την άλλη διεγείρει την νευρολογική ανάπτυξη του ίδιου του εγκεφάλου του. Τα όνειρα θα μπορούσαν να είναι έτσι ένας τέλειος τρόπος για να ελεγχθεί και να εξασκηθεί η ενστικτώδης συμπεριφορά, χωρίς την ανάγκη των αντίστοιχων κινητικών αντιδράσεων. Στους ενήλικους αυτή η ικανότητα θα μπορούσε να είχε διατηρηθεί για τις λειτουργίες της μάθησης και της μνήμης. Η φύση όμως διέπεται από το νόμο της οικονομίας. Όχι μόνον δημιουργεί ένα εργαλείο μάθησης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ειρήνη και την ηρεμία της φωλιάς, ή του σπιτιού, αλλά όπως φαίνεται προσφέρει επίσης ανάπαυση σ' ένα πολύ ιδιαίτερο τμήμα του εγκεφάλου. Ποιο είναι όμως το μέρος αυτό που χρειάζεται ανάπαυση; Είναι γνωστό ότι οι περισσότεροι νευρώνες του εγκεφάλου δε φαίνονται να χρειάζονται καμιά ανάπαυση. Η πιο πιθανή ευαίσθητη στην κούραση περιοχή του εγκεφάλου, που βρήκαν οι Hobson και MacCarley είναι τα μεταβολικά γεγονότα που δημιουργούν νευρομεταβιβαστές στις νευρικές απολήξεις. Οι πιο πιθανοί υποψήφιοι για εξάντληση νευρομεταβιβαστών είναι οι αμινεργικοί νευρώνες του εγκεφάλου, οι οποίοι ελαττώνουν σημαντικά τη λειτουργία τους στη

διάρκεια του ύπνου, για να αδρανοποιηθούν τελικά στη διάρκεια του παράξενου ύπνου. Η λειτουργική σημασία αυτών των αμινεργικών νευρώνων συνδέεται ιδιαίτερα με τις κρίσιμες εργασίες της προσοχής και της μάθησης. Έτσι η απουσία ή η αναστολή της δράσης τους θα ταίριαζε τέλεια με το μοντέλο της εύπιστης ονειρικής συνείδησης, που δέχεται τα πιο αλλόκοτα πράγματα σαν αληθινά. Με την αναστολή επίσης της δράσης των αμινεργικών νευρώνων εμποδίζεται η κίνηση όλων των μυών μας. Η μυική αυτή παράλυση, όπως έχουμε πει, συμβαίνει σε όλα τα θηλαστικά. Με αυτό τον τρόπο, όχι μόνο ξεκουράζονται οι μυς μας, αλλά κι εμποδίζεται η φυσική δράση μας στη διάρκεια του ονείρου, που θα μπορούσε να μας δημιουργήσει πολλά προβλήματα. Όσον αφορά τους μεγαλύτερους και ακούραστους όπως φαίνεται νευρώνες, σύμφωνα με τη θεωρία της ενεργοποίησης - σύνθεσης εκφορτίζονται μέσα στον εγκέφαλο για να εξασφαλίσουν τη λειτουργικότητα του εγκεφαλικού κυκλώματος. Με άλλα λόγια η έντονη δραστηριότητα του εγκεφάλου στη διάρκεια του παράξενου ύπνου δεν είναι παρά ένα πρόγραμμα συντήρησης, για να διατηρηθούν καθαρά τα εγκεφαλικά κανάλια. Εκτός όμως από το καθαρισμό των νευρικών οδών του εγκεφάλου, συμβαίνει όπως ήδη είπαμε επεξεργασία πληροφοριών, αναβάθμιση στρατηγικών, σταθεροποίηση της μνήμης και μερικές φορές επίλυση διαφόρων προβλημάτων της εγρήγορσης (ο Κεκιουλέ π.χ. βρήκε το συντακτικό τύπο του βενζολίου στο όνειρό του). Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ MICHEL JOUVET Αυτή στηρίζεται στα πιο πρόσφατα δεδομένα της νευροβιολογίας του παράξενου ύπνου και σε ορισμένα στοιχεία των θεωριών των Roffwarg, Muzio, Dement, Adrien και Dewan. Συνήθως δε μας εκπλήσσει το γεγονός της ομοιότητας δύο διδύμων που ανατράφηκαν χωριστά μετά τη γέννησή τους. Ό καθηγητής όμως Bouchard του Πανεπιστημίου του Κολοράντο εξετάζοντας πολλά τέτοια ζευγάρια ομοζυγωτών διδύμων ανακάλυψε σε αυτούς καταπληκτικές ομοιότητες ψυχολογικού χαρακτήρα που παραπέμπουν μάλλον στην ύπαρξη μιας ψυχολογικής κληρονομικότητας. (Ο Jouviet αναφέρει επίσης την περίπτωση δυο διδύμων που έβλεπαν συχνά το ίδιο όνειρο, παρόλο που ζούσαν από πολύ μικροί σε διαφορετικές οικογένειες) . Ο ίδιος o Jouvet έκανε πειράματα με 10 ζευγάρια ομοζυγωτών και ετεροζυγωτών διδύμων. Κατέγραψε δεκάδες χιλιάδες οφθαλμικές κινήσεις τους στη διάρκεια των ονείρων τους και απέδειξε ότι τα

πρότυπα ήταν ανάλογα στους ομοζυγώτες διδύμους, αλλά διαφορετικά στους ετεροζυγώτες. Θα μπορούσαμε ίσως να υποθέσουμε ότι το γενετικό πρόγραμμα που περιέχεται στο DNA διαφυλάσσει με τη συνεχή δημιουργία νέων νευρικών κυττάρων σε κάθε δίδυμο μια ανάλογη ψυχολογική συμπεριφορά. Αυτό όμως είναι αδύνατο να συμβεί για τα κύτταρα του εγκεφάλου είναι τα μόνα που δεν πολλαπλασιάζονται (η διαίρεσή τους σταματά τρεις μήνες μετά τη γέννηση) . Από την άλλη μεριά θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι οι συνάψεις στον εγκέφαλο των δυο διδύμων είχαν την ίδια οργάνωση στη διάρκεια της μετεμβρυακής τους εξέλιξης. Ένας τέτοιος όμως προγραμματισμός των δισεκατομμυρίων συναπτικών συνδέσεων θα χρειαζόταν πολύ περισσότερα γονίδια απ' όσα υπάρχουν στο γονιδίωμα. Ακόμη και αν παραδεχόμασταν αυτή τη περίπτωση η ελαστικότητα των νευρώνων που υπόκεινται σε διαφορετικό περιβάλλον, κι επομένως σε διαφορετικές μαθήσεις, θα πρέπει να είχε τροποποιήσει αυτή την οργάνωση κι επομένως τις πιο λεπτές αντιδράσεις της ψυχολογικής συμπεριφοράς (Εφόσον βέβαια δεχθούμε ότι η ψυχολογική συμπεριφορά σχετίζεται άμεσα με την οργάνωση αυτού του δικτύου των διασυναπτικών συνδέσεων). Και ο Jouviet θέτει εδώ το ερώτημα: "Γιατί να μην υποθέσουμε ότι ορισμένα γενετικά προγράμματα μπορούν να ενδυναμώνονται περιοδικά, για να καταστήσουν και να διατηρήσουν λειτουργικά τα κυκλώματα των συνάψεων που είναι υπεύθυνα για τη ψυχολογική μας συμπεριφορά;" "Το αποτέλεσμα της ύπαρξης ενός τέτοιου συστήματος θα ήταν φυσικά το γεγονός ότι θα επέτρεπε την αποκατάσταση ορισμένων κυκλωμάτων που θα μπορούσε να έχουν αλλοιωθεί από διάφορα επιγενετικά φαινόμενα. Η υπόθεσή μου λοιπόν είναι ότι αυτός ο γενετικός επαναπρογραμματισμός συμβαίνει τη περίοδο του παράξενου ύπνου, ή αλλιώς του ονείρου". "Και με τι είναι πολύ σημαντικό νεργοποιεί

σκοπό; Για να ενισχύσει απλώς την εξατομίκευση. Γιατί σημαντικό να υπάρχει διαφοροποίηση και είναι ιδιαίτερα να έχουμε στο περιβάλλον μας ένα σύστημα που να ετην εξατομίκευση".

Ο επαναληπτικός λοιπόν προγραμματισμός του εγκεφάλου στη διάρκεια του παράξενου ύπνου είναι ανάλογος με μια εσωτερική γενετική μάθηση που ενισχύει ή σβήνει τα ίχνη της επιγενετικής μάθησης που συμβαίνει στη διάρκεια της εγρήγορσης. Ή ακόμα όπως το θέτει ο Jouvet:

"Η ονειρική δραστηριότητα αντιπροσωπεύει τον επαναληπτικό προγραμματισμό των ασυνείδητων αντιδράσεων που είναι υπεύθυνες για την προσωπικότητα και τις διαφορές της συμπεριφοράς ανάμεσα στα άτομα που υπόκεινται στις ίδιες περιβαλλοντολογικές συνθήκες". Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΥΡΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ Ο εγκέφαλος είναι ένα θαυμάσιο βιολογικό εργαλείο. Συμβάλει στην παράταση της επιβίωσής μας σαν οργανισμός και το κάνει αυτό, στα ανώτερα γνωστικά επίπεδα, με το να μπορεί να προσαρμόζεται στις πιο απρόβλεπτες αλλαγές του περιβάλλοντος, στις οποίες οι ενστικτώδεις, ανακλαστικές αντιδράσεις μας είναι τελείως άχρηστες. Αυτό είναι γνωστό σαν η στοχαστική μας συνείδηση. Αυτή η δημιουργική εγρήγορση είναι η ίδια γνωστική λειτουργία που ανακαλύπτουμε στα συνειδητά όνειρά μας. Και όπως επισημαίνει με σημαντική διαίσθηση ο Στέφεν Λαμπέρζ: "Οι συνειδητοί ονειρευτές μπορούν επομένως να δρουν στοχαστικά, αντί μόνον ανακλαστικά. Το πιο σημαντικό γι' αυτούς είναι η ελευθερία τους από τον καταναγκασμό της συνήθειας". Λέγοντας αυτό θα μπορούσε ν' αναφέρει τα λόγια ενός μυστικιστή για τον καταναγκασμό της συνήθειας να βλέπουμε τον κόσμο της εγρήγορσης με τον ίδιο σταθερό και απαράλλακτο τρόπο. Στα συνειδητά όνειρα, μπορούμε ν' αντιμετωπίσουμε στοχαστικά το περιεχόμενό τους. Ο Λαμπέρζ συνεχίζει: "Κάτω από αυτή τη σημασία το συνειδητό όνειρο δεν παρουσιάζεται με κανένα τρόπο σα μια ανωμαλία, ή μια ανούσια περιέργεια. Αντίθετα, αντιπροσωπεύει μια πολύ προασαρμοστική λειτουργία, το πιο προχωρημένο αποτέλεσμα εκατομμυρίων ετών βιολογικής εξέλιξης". Μια από τις πιο πρόσφατες και ενδιαφέρουσες θεωρίες για το πώς δουλεύει ο εγκέφαλός μας είναι του νομπελίστα βιολόγου Τζέραλντ Έντελμαν. Αυτός πιστεύει ότι ο εγκέφαλος δεν είναι ένας βιολογικός υπολογιστής, αλλά ένα εξελισσόμενο οικοσύστημα ανταγωνιζόμενων κυττάρων. Ο Έντελμαν πιστεύει ότι συμπληρώνει το έργο που άρχισε Δαρβίνος. Περιγράφει τον εγκέφαλο σαν τον πιο σύνθετο οργανισμό, που προσαρμόζεται στο περιβάλλον του μέσω μιας διαδικασίας φυσικής ή καλύτερα "νευρωνικής" επιλογής. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι νευρώνες μπορούν να δημιουργούν μεταξύ τους συνδέσμους, έτσι ώστε οι τυχαίες πράξεις τους που ανταμείβονται με ευχαρίστηση ή με πόνο να ενισχύουν τις νευρικές οδούς που λειτουργούν εκείνη τη στιγμή, ενώ όσες δεν ανταμείβονται να εγκαταλείπονται και να συρρικνώνονται. Αυτή η θεωρία της επιβίωσης των πιο χρήσιμων νευρωνικών δικτύων και η ικανότητά τους "ν' αναπαράγονται" ή να διευρύνονται, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για τη δραστηριότητα του εγκεφάλου μας όταν ονει-

ρευόμαστε. Στη διάρκεια του παράξενου ύπνου οι νευρικοί οδοί που έχουν ήδη ενισχυθεί ξαναπαίζουν τα γεγονότα της ημέρας διευρύνοντας τα νευρικά κανάλια και δημιουργώντας συνειρμικές συνδέσεις, που θα μπορούσαν να ελεγχθούν για μια ακόμη φορά την επόμενη μέρα και να επιβιώσουν ή να εγκαταλειφθούν. Τα συνηθισμένα μας όνειρα έχουν λοιπόν μια βιολογική σημασία, γιατί μας επιτρέπουν να ασκηθούμε για το περιβάλλον της εγρήγορσης. Οι λεπτομέρειες και το περιεχόμενό τους δεν είναι τόσο σημαντικά, αλλά η ίδια η διαδικασία είναι πολύ σημαντική.

ΠΟΙΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ; Αν ο ανθρώπινος εγκέφαλος ήταν τόσο απλός που να μπορούσαμε να τον καταλάβουμε, τότε θα ήμασταν τόσο απλοί, που δε θα τον καταλαβαίναμε Έμερσον Πούγκ Κάθε έντιμος φυσιολόγος θα συμφωνήσει ότι βασικά δε ξέρουμε για ποιο λόγο ονειρευόμαστε. Γνωρίζουμε τους εκτελεστικούς μηχανισμούς του παράξενου ύπνου, με άλλα λόγια τις ορχήστρες των νευρονίων που παίζουν την παρτιτούρα του ονείρου μας, αλλά μας διαφεύγει ο αόρατος διευθυντής της ορχήστρας. Ξέρουμε ότι ο παράξενος ύπνος ξεκινά με μια δραστηριότητα της γεννήτριας PGO στο εγκεφαλικό στέλεχος, η οποία φαίνεται να στέλνει μηνύματα στον ιππόκαμπο και στο νεοφλοιό. Η διέγερση του ιππόκαμπου προκαλεί την εμφάνιση κυμάτων θήτα, τα οποία μπορεί να παίζουν κάποιο ρόλο στην επεξεργασία των πληροφοριών. Για ποιο λόγο όμως διεγείρεται αυτή η γεννήτρια, ποιος είναι μ' άλλα λόγια ο σκοπός του ονείρου; Γνωρίζουμε την ανατομική (γέφυρα, γεφυροπρομηκική δέσμη, σύστημα προμήκους - νωτιαίου μυελού) και τη βιοχημική δομή (αντίστοιχα χολινοδεκτική, η δεύτερη άγνωστη και γλυκενεργική) αυτού του συστήματος. Ξέρουμε ότι ο παράξενος ύπνος συνοδεύεται από μια μυική παράλυση και αυτή από μια υπερπόλωση των κινητικών νευρώνων "άλφα" του κερκοφόρου πυρήνα, η οποία ελέγχεται από τη γλυκίνη. Ξέρουμε επίσης ότι η περίοδος της γεννήτριας PGO, ή αλλιώς του "βηματοδότη" των ονείρων μας, εξαρτάται από το βάρος και το μεταβολισμό του εγκεφάλου (10 λεπτά για το ποντίκι, 24 λεπτά για τη γάτα, 90 λεπτά για τον άνθρωπο και 180 λεπτά για τον ελέφαντα) και είναι χαρακτηριστική για κάθε είδος. Παρόλα αυτά μπορούμε να μεταβάλουμε αυτή την περίοδο με διάφορα πεπτίδια (αυξάνοντας ή ελαττώνοντάς την), αν και τελευταία υποπτευόμαστε ότι οι γεννήτριες μπορεί είναι πάρα πολλές. Ξέρουμε τέλος ότι τα φάρμακα για τη θεραπεία της ναρκοληψίας και της κατάθλιψης

(IMAO, τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά) καταστέλλουν πλήρως τα όνειρα, χωρίς παρόλα αυτά να προκαλούν καμιά βλάβη στη μνήμη. Και όμως εξακολουθούμε να μη ξέρουμε τίποτα για τα αίτια του ονείρου, για το μεγάλο μαέστρο της ονειρικής μουσικής που παίζεται κάθε νύχτα στο κρεβάτι μας. Για το Φρόυντ το όνειρο ήταν ένα μήνυμα από το υπερφορτωμένο ασυνείδητο, ενώ για ένα σύγχρονο θεραπευτή είναι μια εσωτερική διαδικασία για τη ψυχολογική μας ανάπτυξη και τη μεταμόρφωσή μας. Ο Λαμπέρζ το θεωρεί σαν ένα ανερμήνευτο ποίημα. Ποιος όμως είναι ο άγνωστος ποιητής που συνθέτει και απαγγέλλει τα σουρεαλιστικά αυτά ποιήματα στον ύπνο μας; Γιατί η εξέλιξη μας έχει προικίσει μ' ένα εγκέφαλο που απελευθερώνει περιοδικά φανταστικές εικόνες στον ύπνο μας, παραλύει τους μυς μας, αναστέλλει τις περισσότερες ομοιοστατικές ρυθμίσεις του σώματός μας (π.χ. πτώση της θερμοκρασίας του στη διάρκεια του παράξενου ύπνου) και προκαλεί στύση στους άνδρες; Γιατί επίσης το όνειρο να είναι ένα πλεονέκτημα για την εξέλιξη, όταν σ' αυτή τη κατάσταση το ζώο είναι ιδιαίτερα ευάλωτο; Σύμφωνα με τη θεωρία της ενεργοποίησης - σύνθεσης των Hobson και McCarley ο εγκέφαλος αποτελεί την έδρα του νου και η συνείδηση είναι συνώνυμη με αυτό το νου. Ποιο προήλθε όμως πρώτο, η συνείδηση, ή ο εγκέφαλος; Σύμφωνα με τις εσωτερικές παραδόσεις η συνείδηση παγιδεύεται από πολύ νωρίς στις μνήμες του εγκεφάλου, ταυτιζόμενη μαζί τους. Με τον ίδιο τρόπο που χανόμαστε μέσα στις σκέψεις μας, ή ονειρευόμαστε χωρίς να έχουμε συνείδηση ότι ονειρευόμαστε, έτσι και ο παρατηρητής χάνεται μέσα στο λαβύρινθο του μυαλού - εγκεφάλου του. Χάνοντας τη διαύγεια και τη συνείδησή μας καταλήγουμε να ταυτιζόμαστε με τις σκέψεις μας, τις ιδέες μας και τον τρόπο αντίληψής μας. Αυτή η απώλεια της συνείδησής μας είναι υπεύθυνη για την ψεύτικη κι εγωιστική ιδέα που έχουμε για τον εαυτό μας και για τον νυκτερινό πρωταγωνιστή των ονείρων μας. Φαίνεται πως η διαύγεια και ή άγρυπνη προσοχή βρίσκονται πολύ κοντά στην κατάσταση της πρωταρχικής μας συνείδησης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι σχετικά με το θέμα της εγρήγορσης έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες από φυσιολογική πλευρά σημαντικά βήματα. Έχουν ανακαλυφθεί τα λεγόμενα ευγρηγορικά φάρμακα (Adrafinil - Modafinil), που αυξάνουν την εγρήγορση, χωρίς να προκαλούν τις γνωστές παρενέργειες των αμφεταμινών (έξη και εξάρτηση). Οι επιστήμονες πιστεύουν πως αν καταλάβουμε καλύτερα το μηχανισμό τους, θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε επίσης καλύτερα και το μηχανισμό της εγρήγορσης. Ο δημιουργός του ονείρου είναι για τους φυσιολόγους ένας έμφυτος μηχανισμός της μνήμης. Για μερικούς είναι το φασματικό πνεύμα του παράξενου ύπνου, ένας βάρδος ποιητής που στέλνει τα τραγού-

δια του μέσα στο φλοιό - εαυτό, ενώ άλλοι πιστεύουν πως δεν υπάρχει κανένας δημιουργός των ονείρων, παρά μόνον οι τυχαίοι καταιγισμοί της γεννήτριας PGO στο στέλεχος του εγκεφάλου, οι οποίοι καθαρίζουν και συντηρούν τα νευρικά κανάλια. Αν θέλουμε όμως να ν' ανακαλύψουμε το φευγαλέο δημιουργό των ονειρικών βασιλείων μας, θα πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από τις βασικά μηχανιστικές θεωρίες της εποχής μας. Αυτές μας δίνουν πάντως μια βάση για το τι μπορεί να συμβαίνει και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν ένα πρώτο βήμα για την εξερεύνηση της φύσης του συνειδητού ονείρου.

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΕΙΔΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ Ή ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΕΣ ΠΥΛΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ Όποιος έχει δοκιμάσει την έκσταση και την έχει εντυπώσει στη μνήμη του, ή έχει συγκρατήσει ένα συνειδητό όνειρο, στην πραγματικότητα έχει πεθάνει και έχει αναστηθεί. Όταν μάλιστα έρθει η ώρα του θα ανακαλύψει ότι ο θάνατος είναι το ίδιο πράγμα. Ντιόν Φόρτσιουν Το συνειδητό όνειρο είναι μια ιδιαίτερα συγκλονιστική εμπειρία που μεταμορφώνει κυριολεκτικά τη ζωή μας και μας κάνει να αμφισβητήσουμε όλες τις παγιωμένες μέχρι τώρα απόψεις μας. Η δυνατότητά μας να είμαστε εμείς οι σεναριογράφοι και οι πρωταγωνιστές των ονειρικών επεισοδίων μας μάς δίνει μια πρωτόγνωρη αίσθηση ελευθερίας, οδηγώντας μας σε συναρπαστικές περιπέτειας για να γνωρίσουμε τις άπειρες δυνατότητές μας. Σκλάβοι μέχρι τώρα των φυσικών και των κοινωνικών νόμων, δέσμιοι των περιγραφών και των πεποιθήσεών μας για τον κόσμο της "εγρήγορσης", για πρώτη φορά μπορούμε να κινηθούμε πραγματικά ελεύθερα, παίζοντας χαρούμενα με το νου μας, αντί ν' ακολουθούμε με δουλοπρέπεια και κατήφεια τις αντανακλάσεις του. Ο ονειρικός κόσμος στον οποίο συνειδητά πια πρωταγωνιστούμε δεν είναι πραγματικός και όμως τον απολαμβάνουμε! Γιατί λοιπόν να μην μπορούμε να απολαύσουμε και τον κόσμο της εγρήγορσης, όταν αποδειχθεί τελικά και η δική του φασματικότητα; Τι μας κάνει

να νομίζουμε ότι το όνειρο είναι σώνει και καλά ανιαρό, χωρίς δυνατά συναισθήματα και συγκινήσεις; Μήπως τα συνηθισμένα άχρωμα και άγευστα όνειρά μας; Γιατί νομίζουμε ότι η έλλειψη ουσιαστικότητας από τα πράγματα, μας εμποδίζει να τα απολαύσουμε με όλες μας τις αισθήσεις και με όλη μας τη ζωντάνια και ότι, αντίθετα, θα μας φέρει δήθεν μια μεγάλη αδιαφορία, μελαγχολία ή απογοήτευση; Μήπως γιατί δεν έχουμε ζήσει μέχρι τώρα την εμπειρία του συνειδητού ονείρου, στον οποίο τα πράγματα βλέπονται και βιώνονται πολύ πιο ζωντανά απ' ό,τι στον κόσμο της εγρήγορσης; Και αν ο κόσμος του συνειδητού ονείρου είναι εκατό φορές πιο ζωντανός από τον κόσμο της εγρήγορσης, τότε τι είναι ο τελευταίος; "Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα, παρά μονάδα τις αλυσίδες τους", είχε πει ο Μαρξ. Παρόμοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Αφυπνιζόμενοι δεν έχουν να χάσουν τίποτα, παρά μονάχα τον ύπνο τους και οι Εγρήγοροι την άγνοιά τους. Είμαστε όμως μαζοχιστές: δε θέλουμε να χάσουμε τον πόνο μας! θέλουμε να συνεχίσουμε να πονάμε, γιατί πως αλλιώς θα νιώθουμε πραγματικοί; Χωρίς "κάψες" και "κλάψες" είμαστε ένα τίποτα, ο κόσμος δεν υπάρχει. Πάρτε μας τα αρνητικά συναισθήματα, απαλλάξτε μας από τον πόνο και θα εξαφανισθούμε από προσώπου γης! Όποιος δεν είναι ερωτευμένος, όποιος δεν είναι καψούρης, όποιος δεν πονάει και δε βασανίζεται δεν μπορεί να ζήσει τη ζωή! Πώς μπορείς να είσαι καψούρης και να πονάς για το όνειρό σου ή την παραίσθησή σου; Ε λοιπόν μια ζωή όπου τα πάντα είναι όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το πραγματικό, το ουσιαστικό, το χειροπιαστό, το "έξω από εσένα", κάτι με το οποίο να μπορείς να ταυτιστείς και να εξιδανικεύσεις, δε θα είναι πια ζωή, αλλά θάνατος! "Αφέντης δείται δούλου και δούλος αφέντου (ο αφέντης έχει ανάγκη από το δούλο και ο δούλος από τον αφέντη)", λέγανε οι αρχαίοι. Το αποδεικνύουν άμεσα όσοι δεν έχουν ονειρευτεί συνειδητά. Βασικά με μια πρώτη προσέγγιση του προβλήματος της πραγματικότητας διακρίνουμε τρεις δυνατές περιπτώσεις: ή όλα είναι πραγματικά, ή όλα είναι μια ψευδαίσθηση, ή μερικά πράγματα είναι πραγματικά και μερικά μια ψευδαίσθηση. Στην αρχή περίπου του βιβλίου κάναμε ξανά μια συζήτηση πάνω σε αυτό το θέμα, εξετάζοντας τις απόψεις των σοφιστών (οι δύο πρώτες) και του Αριστοτέλη (η τρίτη). Αν δεχθούμε την άποψη του Αριστοτέλη, την οποία βασικά δέχονται οι περισσότεροι επιστήμονες, τότε θα πρέπει να διαθέτουμε ένα "αντικειμενικό" και αψεγάδιαστο τρόπο για να μπορούμε να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψέμα, την ήρα από το στάχυ. Αυτό υποτίθεται πως είναι το σύστημα της Λογικής με τα αξιώματά της. Είδαμε όμως ότι και αυτά τα "αυταπόδεικτα" και "αληθοφανή" αξιώματα αμφισβητήθηκαν από τη διαλεκτική, η οποία διεκδικεί τώρα αυτή τα πρωτεία του "αντικειμενικού" εργαλείου διερεύνησης της αλήθειας.

Από την άλλη μεριά η επιστήμη προχωρά αναθεωρώντας συνεχώς τα αξιώματα και θεωρήματά της στην προσπάθειά της να πει μ' ένα πειραματικό τρόπο την τελευταία λέξη στη προσέγγιση της πραγματικότητας. Εντούτοις το μόνο που έχει καταφέρει μέχρι τώρα είναι να έχει σχηματίσει μια σειρά προτάσεων που δεν αντιφάσκουν προς το παρόν μεταξύ τους, μα που θα το κάνουν μετά την επόμενη ανακάλυψη. Ελπίζει παρ' όλα αυτά κάθε φορά ότι βρίσκεται πολύ κοντά στην αλήθεια. Η αλήθεια όμως φαίνεται να έχει την χαρακτηριστική ιδιότητα να απομακρύνεται όσο τη πλησιάζουμε, ίσως γιατί είναι πολύ απλή, τόσο απλή που είμαστε πολύ σύνθετοι για να την καταλάβουμε. Παρ' όλη τη τρομακτική προσπάθεια της επιστήμης να παραμένει "αντικειμενική", η αντικειμενικότητά της θ' αμφισβητείται, όσο η ίδια θα συνεχίζει να έχει λόγο ύπαρξης. Ήδη έχει γίνει πάρα πολύ σύνθετη. Αν φανταστούμε εκατοντάδες ή και χιλιάδες ακόμα χρόνια μέχρι να φτάσει στην Αλήθεια (αν ποτέ τη φτάσει), θα καταλάβουμε πόσο ακόμα πιο σύνθετη θα έχει γίνει και πόσο δύσκολο θα είναι για το νου, ακόμα και για τον επιστημονικό νου, να ξεχωρίσει τότε την αλήθεια από το ψέμα, τη πραγματικότητα από τη ψευδαίσθηση. Γιατί να είναι τόσο πολύπλοκη η αλήθεια, ή μήπως δεν υπάρχει αλήθεια, μήπως η μόνη αλήθεια είναι ότι όλα είναι ψέματα; Λέγεται ότι κάποτε οι ιερείς είχαν πιάσει την αλήθεια και την είχαν κλείσει σ' ένα ιερό. Μαζεύτηκαν λοιπόν οι άνθρωποι γύρω από το ναό και απαιτούσαν να τους τη δείξουν οι ιερείς. Παντού φωνές, οχλαγωγία και απειλές...Οι ιερείς δέχθηκαν τελικά να την αποκαλύψουν σε ένα αντιπρόσωπο του λαού και αυτός μετά να τους την περιγράψει. Εκλέχθηκε λοιπόν ο αντιπρόσωπος και οδηγήθηκε στο άδυτο του ναού, όπου ένα μακρύ πέπλο κάλυπτε την άρρητη μορφή. Οι ιερείς τραβούν το πέπλο και δεν εμφανίζεται τίποτα πίσω από αυτό. Ο άνθρωπος απορεί, ρωτάει: "μα πού είναι η αλήθεια;" και οι ιερείς του απαντούν: "αυτή είναι!", δείχνοντάς του το κενό. "Και τι να πω στο λαό", ξαναρωτάει ο άνθρωπος. "Πες στου ψέματα!", απαντούν οι ιερείς. Η πραγματικότητα με την έννοια της ουσιαστικότητας δεν μπορεί να υπάρχει, γιατί τα πάντα μεταβάλλονται από σε στιγμή σε στιγμή. Είδαμε άλλωστε ότι στις σύγχρονες θεωρίες της επιστήμης ο παρατηρητής επεμβαίνει στο πείραμα, είναι συμμέτοχος σε αυτό και επηρεάζει επομένως το αποτέλεσμά του. Με άλλα λόγια ο νους - συνείδηση επηρεάζει την ύλη. Αν δεν υπάρχει λοιπόν απόλυτη πραγματικότητα, ανεξάρτητη από τον παρατηρητή - συνείδηση που την παρατηρεί, τότε δεν μας μένει παρά να δεχθούμε τη μόνη δυνατή πραγματικότητα: τον παρατηρητή - συνείδηση και την ψευδαισθητικότητα όλων των άλλων πραγμάτων, τα οποία αποκτούν μια σχετική μόνο "πραγματικότητα" καθώς προβάλλουν μέσα από το σκοτάδι και τη κενότητα, τη στιγμή ακριβώς που ο παρατηρητής - συνείδηση στρέφει το φως του προβολέα του πάνω τους.

Αν αποδεχθούμε το απλό αυτό γεγονός ότι τίποτα δεν είναι πραγματικό, αλλά μπορεί να αποκτήσει μια σχετική πραγματικότητα, όταν το προβάλει ο νους μας μέσα από την άπειρη κενότητά του, τότε τα πράγματα είναι πολύ απλά και ξεκαθαρισμένα. Η σκέψη, η προβολή είναι μια έμφυτη ιδιότητα του νου μας, όπως είναι και η κενότητά του, το άπειρο δυναμικό του, που δεν μπορεί να ξεχωριστεί απ' αυτή. Υπάρχει όμως και μια τρίτη έμφυτη ιδιότητα του νου: η ευδαιμονία, η πραγματική απόλαυση, η ύστατη χαρά. Πού είναι λοιπόν το πρόβλημα; Οι αντανακλάσεις, οι σκέψεις, πάντοτε θα υπάρχουν, γιατί είναι η έμφυτη ιδιότητα του καθρέπτη νου μας ν' αντανακλά. Ο καθρέπτης όμως, η καθαρή συνείδηση, δεν ταυτίζεται με τις αντανακλάσεις, δεν προσκολλιέται σε κάποια ιδιαίτερη απ' αυτές, που έτυχε εκείνη τη στιγμή να περάσει από μπροστά του. Την αντανακλά και αυτή όπως και κάθε άλλη, χωρίς να ταυτίζεται μαζί της και βιώνοντας εντούτοις την ύστατη ευδαιμονία. Η συνεχής παρουσία, το διαρκώς αναμμένο φως της συνείδησής μας είναι που εμποδίζει την ταύτιση του φασματικού εαυτού μας με τις υπόλοιπες αντανακλάσεις του καθρέπτη, κι επομένως με τον κόσμο της δουλείας και του πόνου. Η συνείδηση παραμένει το μοναδικό και το ύστατο μέσο απελευθέρωσής μας από τη ταύτισή μας με τις προβολές του νου μας. Υπάρχουν γενικά πολλά είδη συνειδητών ονείρων, αλλά μπορούμε να τα κατατάξουμε σε τέσσερες γενικές κατηγορίες, ανάλογα με το περιβάλλον τους, που εξαρτάται βασικά από τη στάση μας και το πολιτισμικό μας υπόβαθρο. Για παράδειγμα ένας Χριστιανός μπορεί να δει αγγέλους να τον οδηγούν κάπου ή να του λένε κάτι, ή ακόμα το Χριστό ή την Παναγία. Οι αρχαίοι Έλληνες βέβαια, που δεν ήσαν χριστιανοί, θα βλέπανε αντίστοιχα κάποιο θεό τους, τον Απόλλωνα, τον Ερμή ή το Δία. Οι Μωαμεθανοί θα έβλεπαν το Μωάμεθ, οι Ινδουιστές το Κρίσνα, το Βισνού ή το Σίβα, ένας σαμάνος κάποιο μεγάλο πνεύμα κι ένας δυτικός ψυχολόγος το γέρο σοφό του Γιουγκικού αρχετυπικού συμβολισμού. Όλα αυτά δείχνουν τη σχετική επίσης αλήθεια όλων των θρησκειών και όλων των θρησκευτικών αποκαλύψεων. Πώς θα πείσεις όμως το χριστιανό ότι δεν του μίλησε ο Χριστός, αλλά ήλθε απλά σ' επαφή με ένα ενεργειακό πεδίο, ή με μια προβολή του νου του, που το μυαλό του λόγω του πολιτισμικού του υπόβαθρου το ερμήνευσε σαν το Χριστό, δίνοντάς του τη μορφή που υπέθετε ότι θα είχε ο ιστορικός Χριστός, με βάση τα όσα έχει ακούσει γι' αυτόν και τις εικόνες που έχει δει μέχρι τώρα; Κανένας που δεν άκουσε ποτέ του τίποτα για το Χριστό δεν μπορεί να τον δει ποτέ στο όνειρό του. Ο άνθρωπος όμως έχει δει τον ίδιο το Χριστό με τα μάτια του! και ο Μωαμεθανός το Μωάμεθ. Όχι μόνο δεν τον πείθεις για τη ψευδαίσθησή του, αλλά αυτή επικυρώνει και την προηγούμενη πίστη του με αποτέλεσμα να κάνει πιο εύκολη μια επανεμφάνιση του Χριστού στο όνειρό του ή σε ένα όραμά του, που θα ενισχύσει ακόμα πιο πολύ τη πίστη του κ.ο.κ. Τελικά ο "άγιος" θα παραδοθεί πλήρως στις

προβολές του, χωρίς να διαφέρει σε αυτό από ένα σχιζοφρενή ή ψυχωτικό, παρ' όλο που μπορεί να εξυψωθεί στα μάτια των αδαών συνανθρώπων του και να προσηλυτίσει μάλιστα αρκετούς απ' αυτούς με το πάθος του φανατισμού του. Από την άλλη μεριά ο "αμαρτωλός" που έχει δυνατές σεξουαλικές επιθυμίες, προσπαθεί να τις αποβάλλει, αλλ’ αυτές εμφανίζονται διαρκώς στα όνειρά του, κάνοντάς τον να νιώθει ακόμα πιο αμαρτωλός, μέχρι να φθάσει να παρανοήσει τελείως και να ευνουχιστεί σαν τον Ωριγένη για ν' απαλλαχθεί απ' αυτές. Δεν είναι όμως μόνο αυτοί σκλάβοι των αντανακλάσεων και των παραισθήσεων, όλοι μας είμαστε! Ο Καστανέντα αναφέρει πόσο μένος και αντίδραση ένιωσε για τα βλάσφημα και ιερόσυλα, όπως νόμιζε, λόγια του δασκάλου του Δον Χουάν, που περιγελούσε το υπέροχο όραμα του Θεού που έβλεπε μπροστά του ν' ακτινοβολεί ζεστασιά, αγάπη και αγαλλίαση στη ψυχή του, ονομάζοντάς το απλώς το "καλούπι" του ανθρώπου και σαν κάτι στείρο και στατικό που θα έπρεπε να ξεπεράσει. Έτοιμος να λατρεύσει το Θεό που νόμισε ότι είδε ο Καστανέντα, ξύπνησε ξαφνικά από τις ψευδαισθήσεις του, όταν ο δάσκαλός του τού επεσήμανε γελώντας: ότι η μορφή που είχε δει ήταν ανδρική και αυτό σήμαινε βεβαίως πως ο Θεός είναι άνδρας.. Τον παρηγόρησε όμως λέγοντάς του ότι το ίδιο σφάλμα είχαν κάνει και όλοι οι μύστες που έτυχε να μετακινήσουν συμπτωματικά το "σημείο αστίασης της προσοχής τους" και να δουν έτσι το καλούπι του ανθρώπου (το πρότυπο όλων των χαρακτηριστικών του ανθρώπου σαν είδος). Όλοι τους είχαν νομίσει ότι είχαν δει το Θεό. Επειδή λοιπόν μπορεί να προβάλλουμε το πολιτισμικό μας υπόβαθρο στο όνειρό μας, μη βιαστούμε να δώσουμε ερμηνείες και περιγραφές ή να δημιουργήσουμε μεταφυσικές θεωρίες. Μια και ο νους μας μπορεί να προβάλει ό,τι θέλουμε και πάνω απ' όλα τις πεποιθήσεις μας, μην κάνουμε το μεγάλο λάθος να νομίσουμε ότι αυτές επικυρώνονται σαν πραγματικές με ένα μεταφυσικό τρόπο, επειδή ακριβώς τις βλέπουμε στα όνειρά μας. Αν ο νους μας, η συνείδησή μας είναι ο πραγματικός δημιουργός των πάντων, τότε δεν μπορεί να αποδειχθεί τίποτα για τίποτα. Το μόνο που μπορεί να λεχθεί είναι για την ίδια τη συνείδηση και τις ιδιότητές της. Χρειάζεται να προχωρήσουμε αρκετά στο δρόμο μας για να μπορούμε να βλέπουμε όνειρα που να μην αντανακλούν τις βαθύτερες πεποιθήσεις μας, ή τελικά να μη βλέπουμε καθόλου όνειρα, παρόλο που θα παραμένουμε εντελώς συνειδητοί σε όλη τη διάρκεια του ύπνου μας. Χρειάζεται μια δύσκολη εργασία κοινωνικού και ψυχικού αποπρογραμματισμού και απομάθησής μας για να φθάσουμε σε μια τέτοια κατάσταση. Τα τέσσερα λοιπόν διαφορετικά είδη ονείρων που θα εξετάσουμε είναι τα Όνειρα Δύναμης, που έχουν σχέση με το σαμάνο, και το μάγο (ή και τον αποκρυφιστή), τα Όνειρα Αφύπνισης, που έχουν σχέση με το μυστικιστή και το σοφό, τα Όνειρα Θανάτου, που έχουν σχέση

με τη μεταμόρφωσή μας και τα Όνειρα Ολοκλήρωσης ή Εξατομίκευσης κατά τη ψυχολογική έννοια. Θα μπορούσε κάποιος χρησιμοποιώντας όρους της ψυχανάλυσης να ονομάσει αυτές τις τέσσερες κατηγορίες ονείρων σαν τους Τέσσερες Δρόμους προς το Ασυνείδητο. Οι περισσότεροι από μας δε θα έχουμε κανένα οδηγό στα συνειδητά όνειρά μας, εκτός και αν ανήκουμε σε κάποια εσωτερική η μυστικιστική παράδοση. Θα είμαστε λοιπόν μοναχικοί ταξιδιώτες που θα πρέπει να φτιάξουμε μόνοι μας τους χάρτες των περιοχών που θα εξερευνήσουμε και να στηριχθούμε στις δικές μας προσωπικές δυνάμεις για να αντιμετωπίσουμε τα γεγονότα και τις οντότητες που θα συναντήσουμε στα ονειρικά μας βασίλεια. Η βασική συμβουλή που μπορεί να μας δοθεί όταν είμαστε σ' ένα συνειδητό όνειρο είναι να προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε τη συνείδησή μας σε όλη τη διάρκεια του ονείρου μας, αναγνωρίζοντας διαρκώς τη φασματική φύση του και θεωρώντας οτιδήποτε βλέπουμε σε αυτό σαν απλές προβολές του νου μας, που όσο τρομακτικές και να μας παρουσιάζονται, μας κάνουν τελικά να γελάμε και να θαυμάζουμε για την εφευρετικότητα του πνεύματός μας. Η συνεχής λοιπόν παρουσία της συνείδησής μας, η νηφαλιότητα και το γέλιο είναι οι καλύτεροι προστάτες μας.

ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΔΥΝΑΜΗΣ Η "Δρόμος της Δύναμης" είναι αυτός που χρησιμοποιεί περισσότερο ο σαμάνος, ο μάγος και ο θεραπευτής. Ο ιστορικός της θρησκείας Μιρσύα Ελιάντε μας δίνει μια σαφή περιγραφή του σαμανισμού στο ομώνυμο βιβλίο του: Ο σαμανισμός είναι μια από τις αρχαϊκές τεχνικές έκστασης, μυστικής μαγείας και "θρησκείας" με την πλατιά έννοια του όρου. Ο σαμάνος είναι κατά κάποιο τρόπο ένας "κλητός" ή "επιλεγμένος", που καλείται από τα πνεύματα επειδή έχει ορισμένες ψυχικές, ή πνευματικές ικανότητες, αντιδρώντας πολλές φορές με ουρλιαχτά και κλωτσιές ενάντια στο μαγικό του πεπρωμένο. Είναι περίεργο ότι πολλοί από αυτούς παίρνουν το κάλεσμα μετά από μια μακρόχρονη ασθένεια, που μοιάζει πολύ με την εμπειρία των ψυχωτικών και των σχιζοφρενικών ατόμων. Ο σαμάνος αφού αντιμετωπίσει αυτή την ασθένεια μαθαίνει τελικά να την ολοκληρώνει με την πραγματικότητά του: Ο σαμάνος δεν είναι ένας άρρωστος άνθρωπος, είναι πάνω απ' όλα ένας άνθρωπος που έχει καταφέρει να θεραπευθεί μόνος του. Συχνά όταν αποκαλύπτεται το κάλεσμα ενός σαμάνου με μια αρρώστια, ή με μια επιληπτική προσβολή, η μύηση του υποψήφιου είναι ισοδύναμη με τη θεραπεία του.

Οι σαμάνοι παίζουν ένα βασικό ρόλο στην προάσπιση της ψυχικής ακεραιότητας της κοινωνίας τους. Είναι οι κατ' εξοχήν αντιδαιμονιακοί υπερασπιστές. Υπερασπίζονται τη ζωή, την υγεία, τη γονιμότητα, τον κόσμο του "φωτός" ενάντια στο θανάτο, την αρρώστια, τη στειρότητα, τη κακοτυχία και το κόσμο του "σκότους". Αυτό που είναι βασικό και παγκόσμιο είναι ο αγώνας του σαμάνου εναντίον αυτού που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε "Δυνάμεις του Κακού". Είναι δύσκολο να φανταστούμε τι αντιπροσωπεύει για μια αρχαϊκή κοινωνία ένας τέτοιος υπερασπιστής. Κατ' αρχάς ότι οι άνθρωποι δεν είναι μόνοι μέσα σ' ένα ξένο κόσμο, περιτριγυρισμένοι από τους δαίμονες και τις "δυνάμεις του Κακού". Εκτός από τους θεούς και τα υπερφυσικά όντα προς τα οποία απευθύνουμε προσευχές, υπάρχουν και οι "ειδικοί του θείου", άνθρωποι ικανοί να "βλέπουν" τα πνεύματα, ν' ανεβαίνουν στον Ουρανό και να συναντάνε τους θεούς, να κατεβαίνουν στην Κόλαση και να καταπολεμούν τους δαίμονες, τις αρρώστιες και το θάνατο. Χάρη στην ικανότητά του να ταξιδεύει στους υπερφυσικούς κόσμους και να βλέπει τα υπερανθρώπινα όντα (θεούς, δαίμονες, πνεύματα των νεκρών κ.λ.π.), ο σαμάνος μπόρεσε να συμβάλει με αποφασιστικό τρόπο στην γνώση του θανάτου. Είναι προφανές ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά της "νεκρώσιμης γεωγραφίας", όπως και ορισμένα θέματα της μυθολογίας του θανάτου, είναι αποτέλεσμα των εκστατικών εμπειριών των σαμάνων. Τα τοπία που διακρίνει ο σαμάνος και τα πρόσωπα που συναντάει στα εκστατικά ταξίδια του στην άλλη όχθη έχουν περιγραφεί λεπτομερειακά από τον ίδιο, κατά τη διάρκεια της έκστασης ή μετά. Ο άγνωστος και τρομακτικός κόσμος του θανάτου παίρνει έτσι μορφή, διοργανώνεται βάσει ειδικών τύπων: καταλήγει να παρουσιάζει μια δομή και με τον καιρό γίνεται οικείος και παραδεκτός. ...Κάθε σαμανική παράσταση καταλήγει να μεταβληθεί σε ένα θέαμα χωρίς όμοιό του στον κόσμο της καθημερινής εμπειρίας. Τα κατορθώματα με τη φωτιά, τα "θαύματα" του τύπου σκοινί και δένδρο του μάνγκο, η επίδειξη των μαγικών ικανοτήτων του, αποκαλύπτουν έναν άλλο κόσμο, τον μυθικό κόσμο των θεών και των μάγων, τον κόσμο όπου όλα φαίνονται να είναι δυνατά, όπου οι νεκροί ξαναγυρίζουν στη ζωή και οι ζωντανοί πεθαίνουν για να αναστηθούν, όπου μπορούν να χαθούν και να ξαναεμφανισθούν την ίδια στιγμή, όπου οι "νόμοι της φύσης" έχουν καταλυθεί και όπου μια σχετική υπεράνθρωπη "ελευθερία" παρουσιάζεται μ' έναν εκθαμβωτικό τρόπο. Είναι δύσκολο για μας τους σύγχρονους να φανταστούμε την απήχηση ενός τέτοιου θεάματος σε μια "πρωτόγονη" κοινότητα. Όχι μόνον τα σαμανικά "θαύματα" επιβεβαιώνουν και ισχυροποιούν τη

δομή της παραδοσιακής θρησκείας, αλλά τονώνουν και θρέφουν τη φαντασία, αφαιρούν τους φραγμούς ανάμεσα στα όνειρα και στην άμεση πραγματικότητα, ανοίγουν παράθυρα προς τους κόσμους που κατοικούνται από τους θεούς, από τους νεκρούς και τα πνεύματα. Αυτά τα συχνά απρόθυμα μέντιουμ, μέσω ύπνωσης, καταληψίας, οράματος, ή συνειδητού ονείρου μπορούν να διεισδύσουν σε διάφορα σύμπαντα ή βασίλεια ύπαρξης. Για το σαμάνο ο κόσμος είναι ζωντανός, γεμάτος θεούς και πνεύματα, ενέργειες και δονήσεις, που όλα συνδέονται μεταξύ τους με έναν πολύ λεπτό τρόπο. Στις εκστατικές καταληψίες του, ή τα συνειδητά όνειρά του, ο σαμάνος μπορεί να ταξιδέψει με τη θέλησή του σε άγνωστες συχνά περιοχές και να ζήσει εκεί ανείπωτες εμπειρίες. Είναι ουσιαστικά ένας διερμηνέας, ένας "ταξιδιώτης ανάμεσα στους κόσμους", που μεσολαβεί για το καλό της φυλής του, του σογιού του, ή του λαού του. Το είδος των συνειδητών ονείρων του και ο τρόπος που τα προκαλεί εξαρτώνται βασικά από τις παραδόσεις και τις ανάγκες του λαού που υπηρετεί. Το εσωτερικό "Ονειρικό Ταξίδι" που κάνει, για παράδειγμα, έναν αυστραλό ιθαγενή Καρατζί ή "έξυπνο άνθρωπο", είναι μια τυπική εμπειρία για όλους τους σαμάνους του κόσμου. Αυτός ο ονειρικός δρόμος είναι διάσπαρτος από ψυχικούς τρόμους και πονηρούς κινδύνους, που πρέπει να αποφευχθούν, ή να ξεπεραστούν. Πολλοί από τους απειλητικούς κατοίκους του πνευματικού βασιλείου φαίνονται να έχουν φοβερές δυνάμεις, που μπορούν να εξολοθρεύσουν τον ονειρευόμενο, αν δε διαθέτει την εσωτερική νηφαλιότητα και σιγουριά με τις οποίες να τους αντισταθεί, ή να παραμείνει ξύπνιος και συνειδητός. Τόσο πραγματικοί είναι αυτοί οι κίνδυνοι, που ο ονειρευόμενος πρέπει να ζητήσει την καθοδήγηση ενός μεγαλύτερου σε ηλικία μάγου. Μόνον αυτοί οι δάσκαλοι γνωρίζουν τους ασφαλείς δρόμους, βαθειά μέσα στα όνειρα, που μπορεί να είναι πραγματικά επικίνδυνοι και να καταλήξουν ακόμα και στο θάνατο, ή την τρέλα. Ένας σαμάνος του λαού Ταμάνγκ του Νεπάλ διηγήθηκε στον ανθρωπολόγο Λάρυ Πήτερς, πως ταξίδεψε στον υψηλότερο ουρανό για να συναντήσει την τοπική σαμανική θεότητα Γκέσαρ Γκυάλπο:. "Περπάτησα σε έναν όμορφο κήπο γεμάτο με λουλούδια διαφόρων χρωμάτων. Υπήρχε εκεί μια τεχνητή λιμνούλα και δένδρα που γυάλιζαν με μια χρυσή λάμψη. Δίπλα στη λιμνούλα ήταν ένα πολύ ψηλό κτίριο που έφτανε μέχρι τον ουρανό. Είχε μια χρυσή σκάλα με εννιά σκαλοπάτια που οδηγούσαν στην κορυφή. Ανέβηκα τα εννιά σκαλοπάτια και είδα στην κορυφή τον Γκέσαρ Γκυάλπο να κάθεται πάνω στο λευκό θρόνο του, που ήταν καλυμμένος με λουλούδια. Ήταν ντυμένος στα άσπρα και το πρόσωπό του λευκό. Είχε μακριά μαλλιά και φορούσε ένα λευκό στέμμα. Μου έδωσε να πιω γάλα και μου είπε ότι θ' αποκτούσα πολύ δύναμη που θα χρησιμοποιούσα για το καλό του λαού μου".

Η Έλενα Πέτροβα Μπλαβάτσκυ μας αποκαλύπτει επίσης πολλά ενδιαφέροντα πράγματα για τους Σαμάνους στον πρώτο τόμο του δίτομου έργου της "Αποκεκαλυμμένη Ίσιδα": Πολλοί κάτοικοι της Σιβηρίας είναι τελείως πεπεισμένοι για τις "υπερφυσικές" δυνάμεις των Σαμάνων. Οι Σαμάνοι συναθροίζονται για να εκφράσουν τη λατρεία τους πάντα σε ένα ανοιχτό χώρο, ένα ψηλό λόφο ή στο βάθος ενός δάσους, θυμίζοντάς μας σε αυτό τις τελετές των αρχαίων Δρυίδων. Οι τελετές τους σε περιπτώσεις γεννήσεων, θανάτων ή γάμων παίζουν ένα πολύ μηδαμινό ρόλο στη λατρεία τους. Κατ' αυτές γίνονται προσφορές, ραντίζεται η φωτιά με διάφορα οινοπνευματώδη ποτά και γάλα και ο προεδρεύων Σαμάνος απαγγέλλει ψαλμωδικά διάφορους παράξενους ύμνους, ή μάλλον μαγικές επωδές, ενώ η τελετή τελειώνει με τη συμμετοχή σε χορωδία όλων των παρευρισκομένων. Οι πολλές μικρές καμπάνες από μπρούτζο και σίδερο που φορούν πάνω στον ιερουργικό μανδύα τους, οι οποίες είναι κατασκευασμένος από δέρμα ελαφιού ή άλλου "μαγνητικού" ζώου, χρησιμεύουν για ν' απομακρύνουν τα κακοποιά πνεύματα του αέρα, μια πρόληψη που είχαν όλα τα έθνη της αρχαιότητας, μαζί με τους Ρωμαίους και τους Εβραίους. "Μετά από ένα αριθμό τελετών έρχεται η επιθυμητή κρίση. Όταν έχει "μιλήσει" το πνεύμα και ο ιερέας (άνδρας ή γυναίκα) αισθάνεται τη συντριπτική παρουσία του, το χέρι του Σαμάνου τραβιέται από κάποια απόκρυφη δύναμη προς τη κορυφή της μαγικής ράβδου, που καλύπτεται συνήθως με ιερογλυφικά. Πιέζοντάς τη με δύναμη με τη παλάμη του πηδά τότε ψηλά, μένοντας για κάποιο διάστημα στον αέρα. Μερικές φορές πηδάει ασυνήθιστα ψηλά, ανάλογα με τον έλεγχο που έχει (γιατί συνήθως είναι ένα ανεύθυνο μέντιουμ) και μετά κάνει προφητείες και περιγράφει διάφορα μελλοντικά γεγονότα. Κάτι τέτοιο συνέβη το 1847 σ' ένα μικρό μέρος της Σιβηρίας μπροστά σε ένα αξιοσέβαστο ακροατήριο, όπου ένας Σαμάνος προφήτευσε και περιέγραψε με λεπτομέρειες την έκβαση του Κριμαϊκού Πολέμου. Οι παριστάμενοι σημείωσαν τα ιδιαίτερα σημεία της προφητείας του, τα οποία επαληθεύτηκαν όλα μετά από έξι χρόνια. Επίσης παρόλο που οι Σαμάνοι αγνοούν και αυτό ακόμα το όνομα της αστρονομίας, πόσο μάλλον να την έχουν σπουδάσει, συχνά προφητεύουν εκλείψεις και άλλα αστρονομικά φαινόμενα. Οι Σαμάνοι της Σιβηρίας είναι πολύ αδαείς και αμόρφωτοι, ενώ της Ταταρίας και του Θιβέτ, αν και λίγοι στον αριθμό, είναι πολύ μορφωμένοι στη τέχνη τους και δε θα επιτρέψουν ποτέ να τους καταλάβει ένα οποιοδήποτε πνεύμα. Οι πρώτοι είναι μέντιουμ με την όλη σημασία της λέξεως, ενώ οι δεύτεροι "μάγοι". Δεν είναι περίεργο που όταν μερικοί ευσεβείς και προληπτικοί άνθρωποι είδαν τις κρίσεις τους, θεώρησαν ότι αυτοί είχαν καταληφθεί από δαίμονες. Ό-

πως στη κορυβαντική και τη βακχική μανία της αρχαίας Ελλάδας, η "πνευματική" κρίση του Σαμάνου εκφράζεται μ' ένα άγριο χορό και χειρονομίες. Σιγά - σιγά οι θεατές αισθάνονται μια ακαταμάχητη παρόρμηση και καταλαμβανόμενοι από το πνεύμα της μίμησης αρχίζουν να χορεύουν, γενόμενοι και οι ίδιοι εκστατικοί. Αυτός που μπαίνει στο χορό βαθμιαία και ασυνείδητα αρχίζει να μιμείται τις χειρονομίες μέχρι να πέσει εξαντλημένος και συχνά μισοπεθαμένος στο χώμα. Νεαρή κόρη σ' έχει καταλάβει ένας θεός! Ο Παν, η Εκάτη, οι σεβαστοί Κορύβαντες, ή η Κυβέλη σ' έχει καταλάβει!", λέει ο χορός απευθυνόμενος στη Φαίδρα του Ευριπίδη. Αυτή η μορφή ψυχολογικής επιδημίας είναι πολύ γνωστή από το μεσαίωνα. Ο Choroea Sancti Viti είναι ένα ιστορικό γεγονός και είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη Γερμανία. Ο Παράκελσος θεράπευσε πολλά άτομα που κατείχοντο από αυτό το πνεύμα της μίμησης. Ήταν όμως ένας καμπαλιστής και γι’ αυτό κατηγορήθηκε από τους εχθρούς του ότι είχε διώξει τους δαίμονες με τη βοήθεια ενός μεγαλύτερου δαίμονα που, όπως πίστευαν, εξουσίαζε με την αιχμή του ξίφους του και μετέφερε μαζί του. Οι χριστιανοί όμως προτιμούσαν τους δικούς τους τρόπους θεραπείας αυτή τη τρομακτική εποχή κι έτσι, όπως αναφέρει ο Βολταίρος, στο διάστημα μεταξύ του 1598 και του 1600 καταδικάστηκαν σε θάνατο μόνο στη περιοχή της Jura πάνω από 600 "λυκάνθρωποι". Ενώ όμως ο αμόρφωτος Σαμάνος είναι ένα θύμα των "πνευμάτων" και στη διάρκεια των κρίσεών του βλέπει μερικές φορές τα παρευρισκόμενα άτομα με τη μορφή διάφορων ζώων και συχνά τους μεταδίδει τη παραίσθησή του, ο αδελφός του που έχει μορφωθεί στα θιβετανικά κολλέγια ιερέων, διώχνει το στοιχειακό πνεύμα που μπορεί να προκαλέσει την παραίσθηση (όπως επίσης κι ένας ζωντανός μαγνητιστής), όχι με τη βοήθεια ενός ισχυρότερου δαίμονα, αλλά απλά με τη γνώση της φύσης του αόρατου αντιπάλου του. Όπου θα αποτύγχαναν οι ακαδημαϊκές τρόποι θεραπείας, ο Σαμάνος ή ο Λάμα θα θεραπεύσουν γρήγορα αυτή την ομαδική παραίσθηση. Κάθε Σαμάνος έχει μαζί του μια μικρή πέτρα από σάρδιον (πολύτιμος λίθος = καρνιόλιον), που τη κρατά δεμένη με ένα σχοινί κάτω από το αριστερό του μπράτσο. Η Μπλαβάτσκυ είχε μια ανάλογη πέτρα στη κατοχή της, πράγμα που επηρέασε ευνοϊκά την απόφαση του σαμάνου οδηγού της σε κάποια άγνωστα μέρη του Θιβέτ να της εξηγήσει κάποια στιγμή τη χρησιμότητά της: Σε τι χρησιμεύει και ποια είναι η αξία της", ήταν η ερώτηση που απηύθυνα συχνά στον οδηγό μου". Ποτέ δεν μου απάντησε άμεσα, αλλά ξεγλιστρούσε, υποσχόμενος όμως ότι όταν δινόταν η ευκαιρία και ήμασταν μόνοι, θα ζητούσε από τη πέτρα να του απαντήσει. Έτσι έμενα με τη φαντασία μου για το τι θα μπορούσε να του "πει" η πέτρα.

Η μέρα όμως που η πέτρα "μίλησε" δεν άργησε να φανεί. Αυτό συνέβη στη διάρκεια της πιο κρίσιμης περιόδου της ζωής μου, όταν ένας μπαγαπόντης ταξιδιώτης με είχε μεταφέρει σε μερικά τελείως απομακρυσμένα μέρη, όπου δεν υπήρχε κανένας πολιτισμός και όπου κανένας δεν μπορούσε να σου εγγυηθεί την ασφάλειά σου έστω και για μια ώρα. Ένα απόγευμα που όλοι οι άνδρες και γυναίκες είχαν φύγει από τη γιούρτα (τη ταταρική σκηνή) που ήταν το σπίτι μου για δυο περίπου μήνες, για να παρακολουθήσουν τη τελετή του εξορκισμού ενός "Τσουγκούρ" (στοιχειακού δαίμονα) από ένα Λάμα, ο οποίος δαίμονας κατηγορείτο ότι έσπαγε και εξαφάνιζε μυστηριωδώς τα λιγοστά έπιπλα και πήλινα αντικείμενα μιας οικογένειας δυο μίλια μακριά από μας, θύμισα στο Σαμάνο, που ήταν μέχρι τότε ο μόνος προστάτης μου σε εκείνη την περιοχή, την υπόσχεσή του. Αυτός αναστέναξε τότε και για μια στιγμή δίστασε. Μετά όμως από μια σύντομη σιωπή, σηκώθηκε από την προβιά προβάτου που καθόταν, βγήκε από τη σκηνή, τοποθέτησε πάνω σ' ένα ξύλο το ξεραμένο κεφάλι ενός τράγου με κέρατα και κατεβάζοντας την κουρτίνα της τέντας παρατήρησε ότι, κανένας ζωντανός δε θα τολμούσε τώρα να μπει μέσα στη σκηνή, γιατί το κεφάλι του τράγου ήταν σημάδι ότι "εργαζόταν".. Μετά απ' αυτό έβαλε το χέρι του στο στήθος του και τράβηξε τη μικρή πέτρα στο μέγεθος περίπου του καρυδιού και αφού τη ξετύλιξε με προσοχή από το πανί της φάνηκε σα να τη κατάπινε. Πολύ γρήγορα τα μέλη του σκλήρυναν, το σώμα του έγινε άκαμπτο και έπεσε κάτω, μένοντας ακίνητος στο έδαφος σαν πτώμα. Η σκηνή ήταν αμήχανη για να μη πω τρομακτική. Ο ήλιος έδυε τότε και αν δεν έλαμπαν τα τελευταία κάρβουνα στη θράκα στο κέντρο της σκηνής, θα μας είχε καταλάβει το απόλυτο σκοτάδι μέσα στη καταπιεστική σιγή του έρημου αυτού τόπου. Ήμουν μόνη μου με το "πτώμα" του σαμάνου κάτω στο έδαφος. Ευτυχώς όμως αυτή η κατάσταση δε διήρκεσε πολύ. "Μαχαντού!», ακούστηκε μια υπόκωφη φωνή που έδειχνε να βγαίνει από τα σπλάχνα της γης πάνω από το σημείο που ήταν ριγμένος ο Σαμάνος, "ειρήνη σε σένα...Τι θά 'θελες να κάνω για σένα;". Παρόλο που ήμουν έκπληκτη από το γεγονός, ήμουνα εντούτοις αρκετά προετοιμασμένη γι' αυτό, γιατί είχα δει και άλλους Σαμάνους σε παρόμοιες περιστάσεις. "Όποιος και νά 'σαι", είπα από μέσα μου, "θέλω να πας στην Κ....και προσπάθησε να φέρεις τη σκέψη της εδώ. Δες τι κάνει και πες της τι κάνουμε εμείς και πώς καθόμαστε". "Είμαι εκεί", απάντησε η φωνή. "Η κυρία κάθεται στο κήπο...φορά τα γυαλιά της και διαβάζει ένα γράμμα".

"Ποιο είναι το περιεχόμενό του;" ρώτησα πάλι από μέσα μου, ενώ ετοίμαζα βιαστικά το σημειωματάριο και το μολύβι μου. Το περιεχόμενο του γράμματος μου δόθηκε τότε σιγά -σιγά σαν σε υπαγόρευση, λες και η αόρατη παρουσία ήθελε να μου δώσει χρόνο για να γράψω φωνητικά τις λέξεις, τις οποίες αναγνώρισα σαν τη Βαλαχιανή γλώσσα, αλλά δεν ήξερα τι σημαίνουν. Γέμισα έτσι μια σελίδα. Κοίταξε δυτικά...προς το τρίτο πάσαλο της σκηνής", είπε μετά ο Τάταρος με τη φυσική φωνή του, που ακουγόταν κάπως υπόκωφη, σα να προερχόταν από μακριά. "Η σκέψη της είναι εκεί". Μετά μ' ένα σπασμωδικό τίναγμα ο Σαμάνος σήκωσε το πάνω μέρους του σώματός του και το κεφάλι του έπεσε βαρύ πάνω στα πόδια μου, που το έπιασε τότε με τα δυο του χέρια. Η κατάσταση γινόταν όλο και λιγότερο ελκυστική, αλλά η περιέργειά μου με έκανε να προχωρήσω. Κοίταξα στη δυτική άκρη της σκηνής και είδα το ασταθές και ομιχλώδες σώμα μιας παλιάς, νεκρής τώρα, φίλης μου Ρουμάνας, μιας Βαλαχιανής μυστικίστριας, που δε πίστευε σε αυτό το είδος των απόκρυφων φαινομένων. "Η σκέψη της είναι εδώ, αλλά το σώμα της είναι ασυνείδητο. Δε θα μπορούσαμε να τη φέρουμε εδώ διαφορετικά", είπε η φωνή. Απευθύνθηκα στο φάντασμα και το ικέτευσα να μου μιλήσει, αλλά μάταια. Τα χαρακτηριστικά του κινήθηκαν και η μορφή έκανε μερικές χειρονομίες σα να βρισκόταν σε φόβο και αγωνία, αλλά κανένας ήχος δε βγήκε από ομιχλώδη χείλη της. Φαντάστηκα μόνο ότι άκουσα σα να προερχόταν από μακρινή απόσταση τις Ρουμάνικες λέξεις "Non se pote" (αυτό δεν μπορεί να γίνει). Για δυο περίπου ώρες μου δόθηκαν οι πιο ουσιαστικές και αναμφισβήτητες αποδείξεις ότι η αστρική ψυχή του σαμάνου ταξίδευε ακολουθώντας τη προσταγή της απρόφερτης επιθυμίας μου. Μετά από δέκα μήνες πήρα ένα γράμμα από τη Ρουμάνα φίλη μου, σε απάντηση του δικού μου γράμματος, στο οποίο είχα βάλει και τη σελίδα από το σημειωματάριο, ρωτώντας την τι έκανε εκείνη την ημέρα και περιγράφοντάς της πλήρως τη σκηνή. Καθόταν, μου έγραφε, στο κήπο εκείνο το πρωί (η ώρα αντιστοιχούσε πλήρως με αυτή της χώρας στην οποία συνέβη το περιστατικό) και διάβαζε το γράμμα του αδελφού της. Το γράμμα που της έστειλα ήταν λέξη προς λέξη το ακριβές αντίγραφο εκείνου του γράμματος, όταν ξαφνικά, λόγω της ζέστης σκέφθηκε, λιποθύμησε. Θυμήθηκε τότε ότι με είχε δει στο όνειρό της σε μια έρημη τοποθεσία, την οποία περιέγραψε με ακρίβεια, να κάθομαι μέσα στη "σκηνή ενός γύφτου", όπως ακριβώς το εξέφρασε. "Από τότε", πρόσθεσε, "δεν μπορώ πια να αμφιβάλλω".

Αλλά το πείραμά μου αποδείχθηκε ακόμα καλύτερο. Είχα κατευθύνει το εσωτερικό εγώ του Σαμάνου σε ένα Θιβετανό φίλο μου, που ταξίδευε συχνά στις βρετανικές Ινδίες, τον Kutchi από τη Λάσσα. Ξέρω ότι πληροφορήθηκε για τη κρίσιμη κατάσταση στην οποία βρισκόμουν, γιατί μετά από λίγες ώρες ήρθε μια βοήθεια από μια ομάδα ιππέων. Αυτοί οδηγήθηκαν στην περιοχή που ήμουνα από τον αρχηγό τους, παρόλο που κανένας άνθρωπος με τις συνηθισμένες ικανότητές του δε θα μπορούσε να το ξέρει αυτό. Ο αρχηγός αυτής της συνοδείας ήταν ένας μυημένος Λάμα, που δεν τον είχα ξαναδεί ποτέ, ούτε και τον ξανάδα, γιατί ποτέ δεν άφηνε το μοναστήρι του και δεν μπορούσα να έχω πρόσβαση σε αυτό. Ήταν όμως ένας προσωπικός φίλος του φίλου μου Kutc". Τα παραπάνω βέβαια δε θα προκαλέσουν τίποτα, ή ίσως μόνο την απιστία στους περισσότερους αναγνώστες. Γράφω όμως για αυτούς που πιστεύουν, οι οποίοι σα κι εμένα, γνωρίζουν και καταλαβαίνουν τις απεριόριστες δυνάμεις και δυνατότητες της ανθρώπινης αστρικής ψυχής. Σε αυτή την περίπτωση πιστεύουμε ή μάλλον γνωρίζουμε ότι το "αστρικό διπλό" του σαμάνου δεν έδρασε μόνο του, γιατί αυτός δεν ήταν ένας μύστης, αλλά απλά ένα μέντιουμ. Σύμφωνα με την αγαπημένη του έκφραση, αμέσως μόλις έβαλε τη πέτρα στο στόμα του "παρουσιάστηκε ο πατέρας του, τον έβγαλε από το δέρμα του και τον πήγε όπου ήθελε, μετά από παράκλησή του". Σύμφωνα με τη συγκριτική θρησκεία, την ανθρωπολογία και τη ψυχιατρική, η εμπειρία ενός σαμάνου μοιάζει πάρα πολύ με την εμπειρία ενός ψυχωτικού ατόμου. Το "κάλεσμά" του συμβαίνει συνήθως σε στιγμές μεγάλης κακοτυχίας, φυσικής εξασθένησης, ή νοητικής ασθένειας. Τόσο ο σαμάνος όσο και ο ψυχωτικός φαίνεται πως ζουν σε μια φοβερή κατάσταση, περιβαλλόμενοι από διάφορες απειλητικές δυνάμεις τις οποίες πρέπει να εξευμενίσουν ή καταπολεμήσουν για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Και για το σαμάνο και για το ψυχωτικό ο κόσμος είναι γεμάτος πνεύματα, θεούς και δυνάμεις. Παρ' όλο όμως που και οι δυο ταξιδεύουν σε διάφορα "πνευματικά" βασίλεια, μόνον ο σαμάνος ξέρει πώς να ολοκληρώνει την εμπειρία του στη συνείδησή του μεταβάλλοντάς τη σε δύναμη θεραπείας και μύησης. Στις αρχαϊκές κοινωνίες η επιληψία και η σχιζοφρένεια θεωρούντο σα μια εκδήλωση των πνευμάτων. Δεν έγιναν όμως όλοι οι επιληπτικοί σαμάνοι, αλλά μόνο όσοι μπόρεσαν να ελέγξουν τα φαντάσματα των εσωτερικών τους κόσμων.. Το φαινόμενο του ονείρου έκανε τον αρχαϊκό άνθρωπο να σκεφθεί ότι η συνείδησή του μπορούσε να υπάρχει ανεξάρτητα από το φυσικό του σώμα. Με αυτό τον τρόπο άρχισε να νιώθει σαν ένα διπλό ον, αποτελούμενος από μια εγρηγορώσα συνείδηση στη διάρκεια της ημέρας και από μια ονειρευόμενη ψυχή στη διάρκεια της νύχτας, η οποία μπορούσε να ταξιδέψει σε διάφορους άγνωστους πνευματι-

κούς τόπους. Οι περισσότερες σαμανιστικές εμπειρίες φαίνεται να έχουν προέλθει λοιπόν από την εμπειρία του συνειδητού ονείρου. Απ' όλους τους λαούς οι Αυστραλοί ιθαγενείς έχουν ίσως την πιο σαμανιστική συνείδηση του ονειρικού κόσμου. Λέγεται ότι ο πολιτισμός τους είναι ηλικίας 40.000 ετών κι επομένως είναι η αρχαιότερη πνευματική παράδοση του κόσμου. Ο σαμάνος καρατζί, ή "έξυπνος άνθρωπος", πιστεύει ότι η αρρώστια ή οι κακοτυχίες προκαλούνται από μαγικά, ή ανιμιστικά γεγονότα, που σχετίζονται πολλές φορές με τα μυστηριώδη πνεύματα του ονειρικού βασιλείου. Τα όνειρα εξακολουθούν να συνδέουν τους ιθαγενείς με τον Ονειρικό Χρόνο, μια πρωταρχική κατάσταση που αγκαλιάζει όλη τη δημιουργία από την ίδια την αρχή του χρόνου. Ο Ονειρικός Χρόνος είναι το βασίλειο των μυθικών όντων που εμφύσησαν αρχικά ζωή στο σύμπαν. Όπως και οι περισσότεροι σαμάνοι ο καρατζί ενεργεί σαν ένας μεσάζοντας ανάμεσα στον αρχέγονο κόσμο των ονείρων και στον κόσμο της φυλής του. Ο καραντζί διδάσκεται σ' ένα συνειδητό όνειρο από τα ράι ή πνεύματα, να βλέπει μ' ένα εσωτερικό μάτι και πολλές ζωγραφιές των βόρειων φυλών, που μοιάζουν με ακτινογραφίες, υποδεικνύουν αυτή ακριβώς την ικανότητα. Διότι ο έξυπνος άνθρωπος μπορεί να βλέπει. Ένα μέλος της φυλής Γιαράλντ λέει: "Όταν βλέπεις ένα γέρο άνθρωπο να κάθεται μόνος του εκεί πέρα στην κατασκήνωση, μην τον ενοχλήσεις, γιατί αν το κάνεις, θα σου φωνάξει. Μην παίζεις κοντά του, γιατί αυτός κάθεται μόνος του με τις σκέψεις του για να δει. Μαζεύει τις σκέψεις του για να μπορέσει να δει ενώ κοιμάται". Οι φυλές Μενανγκαμπάου της Ινδονησίας πιστεύουν ότι η δύναμη της ζωής, η σουμάνγκατ εγκαταλείπει πραγματικά το σώμα στη διάρκεια των ονείρων και στις σοβαρές ασθένειες. Ο σαμάνος, ή Ντούκουν, πρέπει να ταξιδεύσει στο ονειρικό βασίλειο για να εξευμενίσει ή πιλατεύσει τα κακοποιά και μοχθηρά πνεύματα που είναι εχθρικά προς το άτομο. Ο νομαδικός λαός των Τσούκχι, στη Βορειοανατολική Σιβηρία, πιστεύει ότι η αρρώστια προκαλείται από την απώλεια της ψυχής. Ο σαμάνος όμως μπορεί να την ξαναβρεί στο όνειρό του με τη βοήθεια διάφορων πνευμάτων και να την επιστρέψει στον ιδιοκτήτη της, προκαλώντας έτσι τη θεραπεία του. Όλες οι φυλές των Ινδιάνων της Αμερικής χρησιμοποιούν το συνειδητό ονείρεμα για τις πνευματικές τους αναζητήσεις όπου συναντούν τα ζώα τοτέμ που μπορούν να τους αποκαλύψουν μυστικά θεραπείας, διάφορους φίλους ή εχθρούς τους και να τους δώσουν χρήσιμους χρησμούς για τον εαυτό τους ή για τη φυλή τους. Είναι χαρακτηριστική η αφήγηση ενός Ιησουίτη ιερέα που ζει μαζί με τους Ινδιάνους Χουρόν:

"Το όνειρο προΐσταται συνήθως στα συμβούλιά τους. Η συναλλαγή, το ψάρεμα και το κυνήγι γίνονται με την έγκρισή του και σχεδόν για να το ικανοποιήσουν. Δεν έχουν τίποτα τόσο πολύτιμο, που να μην το στερούντο για χάρη ενός ονείρου. Αυτό υποδεικνύει τις γιορτές τους, τα τραγούδια τους και τα παιχνίδια τους. Με μια λέξη το όνειρο κάνει τα πάντα και είναι στην πραγματικότητα ο πραγματικός θεός των Χουρόν". Το ίδιο ισχύει για όλες τις φυλές των Ινδιάνων οι οποίοι θεωρούν τον ονειρικό κόσμο σαν ένα κόσμο αιτιών στον οποίο κάθε γεγονός θα προκαλέσει ένα αντίστοιχο γεγονός στο κόσμο της εγρήγορσης. Όπως ένας αυστραλός ιθαγενής μπορεί να έχει μάθει ένα τραγούδι, ή ένα χορό σε ένα όνειρό του, το οποίο μοιράστηκε μετά με τη φυλή του, έτσι κι ένας Ινδιάνος Ιροκουάς, Τσεροκέ, Τσιενέ, Μαυροπόδαρος, Κόρακας, ή Ναβάχο, μπορεί να δεχθεί προσωπικές οδηγίες στο όνειρό του για τη λήψη ενός τοτέμ, ή την επιλογή ενός θεραπευτικού βότανου. Μερικά όνειρα αναφέρονταν στη ζωή ολόκληρης της φυλής και της έδιναν τα τραγούδια της, τους χορούς της, τις θεραπείες της και τα πολύπλοκα σχέδια που ζωγράφιζαν πάνω στην άμμο. Τα όνειρα δύναμης εκτιμούντο ιδιαίτερα από τη φυλή και προσέδιδαν κύρος στον ονειρευόμενο. Πολλές φορές γινόντουσαν τελετές και χοροί για να αυξήσουν την εμφάνισή τους. Μια τέτοια τελετή ήταν το Όραμα Αναζήτησης που σημάδευε συνήθως το πέρασμα από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Περιελάμβανε νηστεία, απομόνωση, αϋπνία και συχνά λήψη ναρκωτικών ουσιών. Για πολλές φυλές ένα επιτυχημένο όραμα αναζήτησης ήταν σημαντικό για ν' αναγνωριστεί η ωριμότητα ενός μέλους της. Μια άλλη μέθοδος ήταν η ονειρική επώαση, που επέβαλε την απομόνωση, το διαλογισμό και το μοναχικό ύπνο σε ιερούς τόπους δύναμης. Στις Ινδιάνικες φυλές ο μύθος διεισδύει μέσα στον κόσμο της εγρήγορσης και η πνευματική πραγματικότητα βιώνεται μέσα στις πράξεις της κοινωνίας. Αντίθετα στο δικό μας πολιτισμό με το κοσμικό και το άγιο για πάντα χωρισμένα μεταξύ τους η ζωή μας μοιάζει πολύ ελλιπής, μονομερής και ανούσια. Ακολουθώντας τη στείρα, άχρωμη και μονότονη πραγματικότητά μας έχουμε εξοβελίσει από τον κόσμο μας το μύθο, την απορία, το θαυμασμό, τον ενθουσιασμό, τη μαγεία, την έκσταση, το όραμα και το θαύμα, παραδιδόμενοι στα άλυτα δεσμά της ανίας και τη συνήθειας. Θα μπορούσαμε βέβαια να σημειώσουμε πως οι ινδιάνικες φυλές της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής χρησιμοποιούν αρκετές φορές το πεγιότ, τα ιερά μανιτάρια και το χόρτο του ύπνου για την πρόκληση δυνατών οραμάτων, λόγω της μεγαλύτερης πρόσβασής τους σε ψυχεδελικά φυτά.

ΟΝΕΙΡΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ Πιστεύω στην μελλοντική μετάλλαξη αυτών των δυο φαινομενικά αντιφατικών καταστάσεων του ονείρου και της πραγματικότητας σε ένα είδος απόλυτης πραγματικότητας, ας πούμε μιας υπερπραγμάτωσης. Αντρέ Μπετόν Ο δεύτερος δρόμος προς το ασυνείδητο είναι τα όνειρα της ολοκλήρωσης ή εξατομίκευσης. Τα εργαστήρια ονείρων και αυτοβελτίωσης πολλαπλασιάζονται σήμερα στη Δύση με γοργό ρυθμό, δείχνοντας αφενός τη μαγεία που νοιώθουμε για τον κόσμο των ονείρων και αφ' ετέρου την ανάγκη μας να ολοκληρώσουμε όλες τις πλευρές της προσωπικότητάς μας σε ένα ενιαίο και υγιές σύνολο. Οι περισσότεροι ερευνητές σε αυτά τα εργαστήρια έχουν εγκαταλείψει πια το ρόλο του επαγγελματία αναλυτή κι έχουν παραδώσει τα όνειρα και την εξήγησή τους σε αυτούς που τους ανήκουν, δηλαδή στους ίδιους τους ονειρευόμενους. Η ψυχολογική όμως εργασία με τα όνειρα με σκοπό την αυτοβελτίωσή μας, είναι πολύ πιο σημαντική στη περίπτωση ενός συνειδητού ονείρου, γιατί τότε έχουμε στη διάθεσή μας όλο το προσωπικό συμβολισμό του ονείρου μας και μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε επί τόπου οποιαδήποτε τεχνική θέλουμε. Για παράδειγμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε επί τόπου τη τεχνική της θεραπείας Γκεστάλτ του Φριτζ Πέρλς, χωρίς να χρειάζεται να περιμένουμε να ξυπνήσουμε για να ξαναπαίξουμε από την αρχή κάθε ρόλο του ονείρου μας. Μπορούμε να ρωτήσουμε επί τόπου μέσα στο συνειδητό όνειρό μας κάθε ηθοποιό και κομπάρσο του ονείρου μας να μας πει ποιός είναι και τι ακριβώς αντιπροσωπεύει. Οι δυνατότητές μας φαίνονται πραγματικά απεριόριστες. Οι ψυχολόγοι πιστεύουν ότι τα όνειρά μας είναι οι στοχασμοί του εσωτερικού μας μυαλού κι επομένως κάθε στοιχείο του ονείρου μας αποτελεί μια ιδιαίτερη όψη του εαυτού μας, παίζει κάποιο ρόλο στη λεπτομερή εξιστόρηση των στρατηγικών που θα χρησιμοποιήσουμε για την αντιμετώπιση της επόμενης μέρας, ή στη προσπάθειά μας να επιλύσουμε μερικά βασικά μας προβλήματα. Όσοι δέχονται αυτή τη προσέγγιση για τη λειτουργικότητα του ονείρου, τότε μπορούν να συμφωνήσουν με το Φριτζ Περλς που, παραφράζοντας το Φρόυντ, αποκάλεσε το όνειρο "Βασιλική Οδό προς την Ολοκλήρωση".

Ο Γιουνγκ κατέγραφε τα όνειρά του σε ένα σημειωματάριο, που έμεινε ιστορικά σαν το περίφημο Κόκκινο Βιβλίο του. Ένα από τα όνειρα που περιγράφει σε αυτό, θα μπορούσε να ήταν συνειδητό: Περπατούσα μόνος μου κατά μήκος ενός μικρού δρόμου σ' ένα λοφώδες τοπίο. Ο ήλιος έλαμπε και είχα μια πλατιά θέα προς όλες τις διευθύνσεις. Πλησίασα μετά ένα μικρό παρεκκλήσι στην άκρη του δρόμου. Με έκπληξη παρατήρησα ότι δεν υπήρχε εικόνα της Παναγίας πάνω στο Βωμό, ούτε ο Εσταυρωμένος, αλλά μόνο μια θαυμάσια ανθοθέτηση. Μετά όμως είδα ότι στο πάτωμα, μπροστά από το βωμό, ακριβώς απέναντί μου, στεκόταν ένας γιόγκι στη στάση του λωτού σε βαθύ διαλογισμό. Όταν τον κοίταξα από πιο κοντά, συνειδητοποίησα ότι είχε το πρόσωπό μου. Ένοιωσα τότε ένα δυνατό φόβο και ξύπνησα με τη σκέψη: "Ώστ’ έτσι, αυτός είναι που με διαλογίζεται. Βλέπει ένα όνειρο και το όνειρό του είμαι εγώ". Ήξερα ότι όταν αυτός ξυπνούσε, εγώ δε θα υπήρχα πια. Παρ' όλο που πολλοί ψυχολόγοι δέχονται τη θεραπευτική δύναμη και την ψυχολογική αξία των συνειδητών ονείρων, αντιδρούν στη χρησιμοποίησή τους για θεραπευτικούς σκοπούς. Ο λόγος είναι ότι πιστεύουν ότι με την παρέμβασή μας μπορεί να εξαφανίσουμε το "λανθάνον "ψυχολογικό φορτίο" που αυτά μεταφέρουν. Με άλλα λόγια οι συμβολικές και αρχετυπικές παραστάσεις που εμφανίζονται στα συνηθισμένα όνειρά μας θα μπορούσαν να προκαλέσουν με τον αποσυμβολισμό τους μια θεραπευτική αλλαγή σε μια ψυχολογικά άρρωστη συμπεριφορά μας, την οποία όμως θα μπορούσε να αποτρέψει η συνειδητή παρέμβασή μας στα όνειρά μας. Δε θα συμφωνήσουμε όμως με αυτούς τους ψυχολόγους, που ο βαθύτερος ίσως λόγος γι’ αυτή τους την άποψη είναι ο φόβος τους μήπως μείνουν χωρίς δουλειά, αν επεκταθεί η μόδα του συνειδητού ονείρου και η αυτοθεραπεία των ασθενών. Είναι προτιμότερο να μπορείς να επεμβαίνεις στα σενάρια των ονείρων σου και ν' αντιμετωπίζεις συνειδητά τους δαίμονες και τους αγγέλους του νου σου για να επαναπροσδιορίσεις και επανολοκληρώσεις τον εαυτό σου, από το να αφήσεις την όλη κατάσταση σε κάποιο ασαφές ψυχολογικό "φορτίο", που μπορεί και να μη λειτουργήσει. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας ανακαλύφθηκε ότι το συνειδητό όνειρο έχει πολλές θεραπευτικές δυνατότητες. Χρησιμοποιείται ήδη για την αντιμετώπιση των επαναλαμβανόμενων εφιαλτών, ιδίως σε παιδιά, τα οποία φαίνεται ότι είναι πιο ικανά από τους μεγάλους στο συνειδητό ονείρεμα. Πριν από 200 περίπου χρόνια ο Σκοτσέζος φιλόσοφος Τόμας Ρέιντ αντιμετώπισε μια σειρά από τρομακτικά όνειρα. Αποφάσισε ν' απαλλαγεί από αυτά. Άρχισε να υπενθυμίζει στον εαυτό του καθώς αποκοιμιόταν, ότι οτιδήποτε συνέβαινε στη διάρκεια του ύπνου του δε

θα ήταν παρά απλά ένα όνειρο και ότι στην πραγματικότητα δε διέτρεχε κανένα κίνδυνο. "Μετά από πολλές άκαρπες προσπάθειες να το θυμηθώ αυτό όταν εμφανιζόταν ο κίνδυνος, τελικά κατάφερα να γίνω συνειδητός και όταν γλιστρούσα από έναν γκρεμό σε μια άβυσσο, θυμόμουνα ότι ήταν ένα όνειρο και πηδούσα με τόλμη κάτω". Σήμερα η τεχνολογία μπορεί να μας βοηθήσει πιο άμεσα στην αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων. Μπορούμε να μάθουμε να πατάμε στον ύπνο μας ένα βομβητή τη στιγμή που αρχίζει το όνειρό μας, οπότε ένας τεχνικός μας στέλνει ένα σήμα για να μας υπενθυμίσει ότι μπορούμε να αλλάξουμε, αν θέλουμε, το περιεχόμενό του. Τα ίδια αποτελέσματα μπορούν να επιτευχθούν και με την ύπνωση δεκτικών ατόμων. Μπορεί να μας υποβληθεί η ιδέα ν' αποκτήσουμε συνείδηση τη στιγμή που αρχίζουμε να ονειρευόμαστε και ν' αντιμετωπίσουμε έτσι με θάρρος οποιοδήποτε πρόβλημα στο όνειρό μας.

Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΓΚΕΣΤΑΛΤ Δεν είμαι αυτός που όταν είμαι ξύπνιος Δεν ξέρω ποιος είμαι. Δεν είμαι αυτός που όταν είμαι Σε όνειρα και οράματα Νομίζει ότι έχει επιστρέψει στο βαθύτερο εαυτό του. Ντα Φρη Τζων Ο Φριτζ Περλς, όπως και ο Φρόυντ πίστευε ότι τα όνειρα αποτελούν τον καλύτερο δρόμο προς το ατομικό ασυνείδητο, αλλά κατάλαβε ότι με τη διανοητική και μόνο αναγνώριση του προβλήματός που μας αποκαλύπτουν, σπάνια μπορεί να επιτευχθεί μια αξιόλογη θεραπεία. Κατά τη γνώμη του το άτομο αποκαλύπτει καλύτερα τον εσωτερικό συμβολισμό του ονείρου του, όταν υποδυθεί κάθε ρόλο σε αυτό, αφού ο κάθε ρόλος αντανακλά μια όψη του εαυτού του. Τα περισσότερα σύγχρονα θεραπευτικά εργαστήρια χρησιμοποιούν αυτή ακριβώς την ενεργή συμμετοχή, ή ψυχόδραμα του ατόμου που παίζεται μετά το όνειρό του και η οποία μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα στην αποκάλυψη των εσωτερικών του συγκρούσεων, ιδίως όταν γίνεται μπροστά σε μια ομάδα ανθρώπων. Ποιος όμως είναι αυτός που δημιουργεί όλα αυτά τα σενάρια, όλα αυτά τα όνειρα; Μερικές φορές οι εικόνες που βλέπουμε είναι τόσο ξένες και άγνωστες, που δεν μπορεί να τις έχουμε δανειστεί από τη μνήμη μας. Ποιος τις ονειρεύεται λοιπόν; Το εγώ μας, ο νους μας, ο εαυτός μας, ή μήπως οι τυχαίες εκφορτίσεις του εγκεφάλου μας; Τα περισσότερα σύγχρονα εργαστήρια και θεραπείες προσπαθούν να ολοκληρώσουν την προσωπικότητα ακολουθώντας είτε το Βασιλικό Δρόμο του Γιουνγκ προς την Εξατομίκευση, ή το Δρόμο του Περλς προς την Ολοκλήρωση. Το πρόβλημα όμως είναι ότι στο σύγχρονο,

αγχωτικό κόσμο μας, δε ξέρουμε με τι μοιάζει ένα πλήρες και ολοκληρωμένο άτομο, ή ποιος είναι ο εαυτός, ή ο Εαυτός μας. Η ψυχολόγοι ανέλυαν πάντοτε τα όνειρα των ασθενών κι επομένως ξέρουμε ελάχιστα για τα όνειρα των υγιών ανθρώπων. Κανένας ψυχολόγος δεν έχει βρει ποτέ του ένα ολοκληρωμένο άτομο για να δημιουργήσει με βάση αυτό μια υγιή ψυχολογία. Αντίθετα όλες οι ψυχολογίες που ξέρουμε και χρησιμοποιούμε σήμερα βασίζονται στην ψυχοπαθολογία. Παρ’ όλη όμως την άγνοιά τους για το πώς είναι ή με τι μοιάζει ένα ολοκληρωμένο ανθρώπινο ον, οι σύγχρονοι θεραπευτές εξακολουθούν να προσπαθούν να το επιτύχουν στα εργαστήριά τους, καλυπτόμενοι πίσω από τις ηχηρές και στομφώδεις λέξεις του "εγώ", του "εαυτού" και του "Εαυτού", οι οποίες είναι όμως ομιχλώδεις, ασαφείς και αόριστες και υπονοούν πολλά, χωρίς να λένε στη πραγματικότητα τίποτα. Από την άλλη μεριά οι διάφορες ψυχολογικές θεωρίες θέλοντας να μείνουν όσο το δυνατόν πιο "επιστημονικές" και "αντικειμενικές" αρνούνται να περιλάβουν στις απόψεις τους για την ολοκλήρωση τις μυστικιστικές εμπειρίες της έκστασης και της φώτισης. Ο ίδιος ο Φριτζ Περλς, ο δημιουργός της θεραπείας γκεστάλτ κι ένας από τους μεγαλύτερους ψυχαναλυτές του αιώνα μας, έφτασε σε αδιέξοδο κατά το τέλος της ζωής του, εργαζόμενος πάνω στη δικιά του ψυχοπαθολογία: Όταν συγκεντρώνομαι στο σχιζοφρενικό υπόστρωμά μου, μπορώ να παραμένω όλο και πιο συνειδητός και να παρατηρώ τα χιλιάδες φαινόμενα. Τότε όμως είτε αποκοιμιέμαι, ή γίνομαι τόσο ανήσυχος και ταραγμένος, που δεν μπορώ να υποφέρω συνήθως αυτή τη διέγερση και περιπλανιέμαι τριγύρω σα χαμένος... Σύμφωνα με το Περλς, όλοι μας συμμετέχουμε με κάποιο τρόπο στην υγεία, στη νεύρωση και στη ψύχωση: "Στην υγεία είμαστε σε επαφή με τον κόσμο και με τον εαυτό μας, δηλαδή με την πραγματικότητα. Στην ψύχωση, είμαστε έξω από αυτή τη πραγματικότητας και σ' επαφή με τη μάγια, ένα ψευδαισθητικό σύστημα που επικεντρώνεται στο εγώ, όπως για παράδειγμα στα αισθήματα της μεγαλομανίας και της κατωτερότητας. Στη νεύρωση συμβαίνει μια συνεχής μάχη μεταξύ του εγώ και του εαυτού, μεταξύ της ψευδαίσθησης και της πραγματικότητας". Η μέθοδος του Περλς είναι να εξαντλήσει με κάποιο τρόπο το ψευδαισθητικό σύστημα του εγώ για να διαθέσει την ενέργειά του στον Εαυτό και να μπορέσει έτσι ν' αναπτυχθεί ο οργανισμός και να χρησιμοποιήσει όλο το φυσικό δυναμικό του. Το βασικό σημείο είναι να μπορείς να είσαι ένας πραγματικός, γνήσιος και ολοκληρωμένος εαυτός. Κάτι ανάλογο, με πιο μυστικιστικά ίσως λόγια αναφέρει και ο Δον Χουάν στο μαθητή του Καστανέντα: Η σημασία που δίνουμε στο εγώ

μας, η συνεχή τροφοδότησή του με το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας που διαθέτουμε, είναι αυτή που μας εμποδίζει να κάνουμε το άλμα προς τη γνώση, την ελευθερία και την ολοκλήρωση. Μόλις όμως κόψουμε τα φτερά της "αυτοανάκλασής" μας, έχουμε άμεσα στη διάθεσή μας την ενέργεια που αυτή απορροφούσε. Αυτή η αυξημένη ενέργεια μπορεί να μας χρησιμεύσει τώρα σαν ένα εφαλτήριο που θα μας εκτοξεύσει σε νέους ασύλληπτους κόσμους ελευθερίας και δύναμης. Και όσο για το ψυχόδραμα που παίζεται μετά το όνειρο κατά τη θεραπεία γκεστάλτ με σκοπό την ολοκλήρωση του ατόμου μπορεί να μας θυμίσει πάλι τα λόγια του Δον Χουάν: "..Το μεγάλο τεστ που επινόησαν οι "νέοι μάντεις" για τους μαθητευόμενούς τους, είναι να ξανακάνουν το ταξίδι που έκαναν τα σημεία συναρμογής τους (εστίασης της προσοχής τους), κάτω από την επίδραση του Ναγκουάλ. Αυτή η επανάληψη, όταν ολοκληρωθεί, ονομάζεται επίτευξη της ολοκλήρωσης του εαυτού σου". Τι όμως εννοεί ο Φριτζ Περλς με τον εαυτό; Σε αυτό μπορεί να μας απαντήσει ο Στρέφον Κάπλαν Ουίλιαμς, που θεωρείται από πολλούς σαν ο διάδοχος του Φριτζ Περλς στα θεραπευτικά εργαστήρια ονείρου: "Ο Εαυτός παρουσιάζει το όνειρο. Ο Εαυτός εργάζεται για να ολοκληρώσει και να μετασχηματίσει τη δυναμική μέσα μας που έχει προκληθεί από τον τρόπο της ζωής μας. Ο Εαυτός είναι που παρουσιάζει τα προβλήματα της ψυχής σε κάποιο θεραπευτικό πλαίσιο και ζητά βοήθεια από τη συνειδητή, ή την κατευθυνόμενη από το εγώ πλευρά της προσωπικότητάς μας. Ο Εαυτός είναι που αναρωτιέται και προκαλεί την επίγνωσή μας, τους τρόπους μας και τις επιλογές μας, παρουσιάζοντας άλλες πιο θεραπευτικές δυνατότητες στη συνείδησή μας. Το κάνει αυτό μέσω του ονείρου που μας κλονίζει, μας εκπλήσσει και μας γοητεύει με τη δυνατότητά του". Ο Ουίλιαμς συνδυάζει δυο βασικές μεθόδους στη θεραπεία του. Η μία είναι ο δρόμος του Γιουνγκ προς την εξατομίκευση και την πληρότητα και η άλλη μεταβάλλει την ονειρική κατάσταση χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους των φυλών Σεμόι της Μαλαισίας, που ονομάζονται "άνθρωποι των ονείρων". Ο Εαυτός όμως για τον οποίο μιλάει ο Περλς, ο Ουίλιαμς και οι άλλοι ψυχολόγοι είναι μια πολύ απατηλή παρουσία. Όταν αρχίσουμε να διερευνούμε τη φύση και την ουσία του στα συνειδητά όνειρά μας, θα συνειδητοποιήσουμε τελικά ότι είναι και αυτός μια ψευδαίσθηση, μια μάγια, μια πλάνη και μια απουσία, χωρίς καμιά ουσιαστική υπόσταση, αλλά ένα όνειρο και αυτός. Ο μόνος που είναι πραγματικός σε όλη αυτή τη διαδικασία είναι ο απρόσωπος παρατηρητής - συνείδηση, που παρατηρεί από απόσταση, από ένα ψηλό λόφο, όλα αυτά που διαδραματίζονται στη κοιλάδα. Μόνο αυτός είναι πραγματικός,

όλα τα άλλα είναι απεικάσματα, είδωλα και φαντάσματα, όνειρα και ψευδαισθήσεις. Την ιδέα του εαυτού την έχουμε δανεισθεί βασικά από την Ινδουιστική Βεδάντα. Σύμφωνα με αυτήν η βασική φύση του ανθρώπου, η ύστατη πραγματικότητά του, είναι το Άτμαν, μια μακάρια και ελεύθερη συνείδηση που περιλαμβάνει την εγωική ατομικότητα, αλλά είναι συγχρόνως η βασική ουσία όλων των όντων, άχωρη, άχρονη και πανταχού παρούσα. Το Άτμαν σήμαινε αρχικά πνοή, ή πνεύμα, αλλά έφτασε να σημαίνει τον Εαυτό, που είναι θείος και ανθρώπινος, πλήρης, ανεξάρτητος και ελεύθερος. "Ο Εαυτός είναι ο Κύριος όλων των πραγμάτων, ο Βασιλιάς όλων των πραγμάτων, όλα τα πράγματα περιέχονται μέσα του, όλοι οι Εαυτοί περιέχονται μέσα στον Εαυτό. Το ίδιο το Μπράχμαν είναι ο Εαυτός" (Καντόγκυα Ουπανισάντ). Το Άτμαν ή Εαυτός είναι έτσι το απόλυτο και αδιαίρετο Όλο, η υπέρτατη θεότητα, η ύστατη ουσία των πάντων. Όλ' αυτά βέβαια δύσκολα ταιριάζουν με τον Εαυτό του Ουίλιαμς, του Περλς, ή ακόμα του Γιουνγκ. Το πρόβλημά μας είναι ότι θέλουμε να είμαστε πλήρεις, ενιαίοι και ολοκληρωμένοι αλλά και συγχρόνως το πολεμούμε, αντιδρώντας κάθε στιγμή σε αυτό. Αυτή είναι η σχιζοφρένειά μας. Φοβόμαστε να εγκαταλείψουμε το μικρό, άχαρο, περιορισμένο, αλλά "γνωστό" εγώ μας και να διαλυθούμε στην άγνωστη ωκεάνια συνείδηση της πληρότητας, της μακαριότητας και της έκστασης. Η σταγόνα αντιστέκεται στον ωκεανό που θέλει να την απορροφήσει, ανεξάρτητα από το αν θα γινόταν έτσι και η ίδια ωκεανός. Φοβούμαστε την πραγματική φύση μας, το κβαντικό άλμα στην υπερσυνείδηση και μένουμε ταμπουρωμένοι στον απατηλό εαυτό μας. Φοβούμαστε την εγρήγορση, φοβούμαστε την ελευθερία και παραδιδόμαστε αμαχητί στον ύπνο και τα δεσμά της συνήθειας. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία της Βεδάντα αντικαθιστούμε το Άτμαν με το εγώ μας. Ο Όσσο (Ραντζνής) παρουσιάζει παρακάτω με ινδουιστικούς όρους τη διάκριση ανάμεσα στο εγώ και τον εαυτό και την αναγκαστική διάλυση και αποχώρηση και των δυο για την επίτευξη της ύστατης ελευθερίας: Οι Ινδουιστές χρησιμοποιούν δυο λέξεις: το αχαμκάρ το εγώ και την ασμίτα το είμαι, χωρίς το εγώ. Η ασμίτα είναι ένα πολύ σιωπηλό εγώ, κανείς δεν το αισθάνεται, δεν είναι επιθετικό, δεν αφήνει ίχνη πουθενά. Βρίσκεται όμως ακόμα εκεί. Νιώθεις ότι υπάρχεις. Είναι σα το Γάγγη που κυλάει ήρεμα και ειρηνικά, αλλά συνεχίζει να υπάρχει. Το "εγώ", το αχαμκάρ έχει φύγει μαζί με τη τρελά του. Η επιθετικότητα, η αγριάδα του δεν υπάρχει πια. Μια σιωπηλή όμως αίσθηση ότι υπάρχεις συνεχίζεται, γιατί το ποτάμι έχει όχθες, έχει σύνορα. Είναι ακόμα ξεχωριστό, έχει τη δική του ατομικότητα.

Με την αποχώρηση του εγώ, η προσωπικότητα πέφτει, αλλά η ατομικότητα παραμένει. Η προσωπικότητα είναι η εξωτερική ατομικότητα και η ατομικότητα η εσωτερική προσωπικότητα. Μετά όμως και η ατομικότητα χάνεται. Η τρίτη τώρα λέξη είναι άτμα. Το αχαμκάρ είναι το εγώ. Το "είμαι" είναι μόνο μια σκιά του. Μετά έρχεται η δεύτερη κατάσταση, η ασμίτα: τώρα το εγώ έχει φύγει, η αίσθηση του είμαι είναι ολοκληρωτική και όχι πια μια σκιά. Κι ύστερα έρχεται το άτμα: τώρα το "είμαι" έχει φύγει και αυτό...Το εγώ ήταν σα τα μαύρα σύννεφα στον ουρανό. Η αίσθηση του "είμαι" η ασμίτα ήταν σα τα άσπρα σύννεφα και το άτμα είναι σαν τον ουρανό χωρίς σύννεφα, μόνο ο ουρανός παραμένει...μόνο το είναι παραμένει, ένας άδειος καθρέφτης, ένας άδειος ουρανός, μια άδεια οντότητα. Ο Κρισναμούρτι λέει κάτι ανάλογο: Πρέπει να πάψετε να υπάρχετε εσείς, για να υπάρξει η πραγματικότητα...Ο εαυτός πρέπει να σταματήσει να υπάρχει, για να γεννηθεί το καινούργιο. Ο εαυτός είναι η ιδέα, το πρότυπο, η συσσώρευση των αναμνήσεων...Η προσκόλληση είναι μια αυταπάτη, είναι μια διαφυγή από τη κενότητα του εαυτού. Τα πράγματα στα οποία είμαστε προσκολλημένοι - χρήματα, άνθρωποι, ιδέες - αποκτούν μεγάλη σημασία για τον εαυτό, γιατί χωρίς αυτά τα πράγματα που γεμίζουν το κενό του, ο εαυτός δεν υπάρχει...Οι συσσωρεύσεις, οι αποθηκευμένες αναμνήσεις είναι το "εγώ"...Η ζωή αυτή καθ' εαυτή, δεν έχει σκοπό, δεν έχει τέρμα. Αλλ' η ατομική ύπαρξη έχει ένα σκοπό και αυτός είναι η πραγματοποίηση του καθαρού Είναι, στο οποίο δεν υπάρχει "εσύ" και "εγώ", στο οποίο δεν υπάρχει χωρισμός υποκειμένου και αντικειμένου, στο οποίο υπάρχει απόλυτη ενότητα ύπαρξης. Το εγώ δεν μπορεί να συναντήσει την αιωνιότητα με την ελπίδα να τη κατακτήσει. Δε θα τη βρει ποτέ. Οι θρησκείες που παρακινούν τους ανθρώπους να βρουν την αλήθεια, υπόσχοντάς τους για ανταμοιβή την αιώνια ζωή, ή απειλώντας τους με μια τιμωρία, έχουν δημιουργηθεί από το εγώ, που θέλει να εξακολουθεί να υπάρχει, που φοβάται και ελπίζει. Επομένως αυτές οι θρησκείες δεν έχουν καμιά σχέση με την αλήθεια. Η αιωνιότητα εργάζεται μέσα στον άνθρωπο για να ρίξει τα τείχη του εγώ. Όταν πέσουν αυτά τα τείχη, τότε παρουσιάζεται η αλήθεια. Την αντίσταση που προβάλει το εγώ σε αυτή την εργασία την ονομάζουν πόνο. Για να κατευνάσουν αυτό το πόνο, νομίζουν ότι πρέπει να συσσωρεύσουν αγαθά και πείρα, γιατί νομίζουν ότι το εγώ πρέπει να εξελιχθεί, να προοδεύσει, να πλουτίσει ...Όταν το εγώ εξαφανισθεί, ο άνθρωπος φτάνει στη τελειότητα και γίνεται όμοιος μ' ένα Χριστό, μ' ένα Βούδα...Για να γίνει αθάνατος δεν πρέπει να θέλει να διατηρήσει την ατομικότητά του, ούτε τη μοναδικότητά του, ούτε και πρέπει να θέλει να μεγαλώσει το εγώ του ή να θέλει να το αποθανατίσει σ' ένα θεό. Το αντίθετο, ο άν-

θρωπος πρέπει να φιλοδοξεί να χάσει την αίσθηση του εγώ, που του κρύβει την αλήθεια και τον εμποδίζει να φτάσει σε αυτή. Ο Ντα Φρη Τζων έχει ονομάσει όλες τις ιδέες μας για τον εαυτό μας "ο Νάρκισσος", ο οποίος "είναι η σμίκρυνση του κόσμου στη μορφή του δικού μας ξεχωριστού εαυτού. Οι παραδοσιακοί δρόμοι βλέπουν τη σωτηρία του είτε μέσα του, είτε έξω απ' αυτόν, αλλά δεν υπάρχει σωτηρία για τον Νάρκισσο. Ο Νάρκισσος πρέπει να πεθάνει. Η σωτηρία είναι η Πραγματικότητα, η οποία δεν έχει καμιά σχέση με τον Νάρκισσο. Όσο αυτός είναι ο Νάρκισσος, πρέπει να πεθάνει. Υπάρχει μόνον η πραγματικότητα, που δεν είναι ο Νάρκισσος. Έτσι λοιπόν η σωτηρία είναι η Πραγματικότητα, που είναι η κατανόηση. Η κατανόηση είναι η απουσία του Ναρκίσσου. Όπου υπάρχει η απουσία του Νάρκισσου, υπάρχει μόνον η Πραγματικότητα". Ενώ είναι αποδεκτό από τους υπαρξιακούς και τους θρησκευτικούς θεραπευτές ότι το εγώ είναι κακό και μια ψεύτικη αίσθηση του εαυτού, η ορολογία γίνεται ασαφής όταν φτάνει στον ίδιο τον Εαυτό. Ας μη δεχόμαστε όμως εύκολα αυτές τις διάφορες πομπώδεις ολιστικές λέξεις, που είναι ιδιαίτερα παραπλανητικές. Ο "εαυτός" ή ο "Εαυτός" ή ακόμα ο "ΕΑΥΤΟΣ" δεν υπάρχει στην ύστατη πραγματικότητα. Είναι απλώς τα τείχη της ασφάλειας που φτιάξαμε γύρω μας, οι θωρακίσεις μας, όπως θα έλεγε ο Βίλχεμ Ράιχ, για να μας προστατεύουν, μα τα οποία αποδείχθηκαν τελικά από φύλακες και προστάτες μας οι φρουροί που μας απαγορεύουν την έξοδο από τα στενά, ανήλια και ανυπόφορα κελιά μας. Είναι ο φόβος μας της διάλυσης, της εξαφάνισης της ατομικής μας ύπαρξης, η σταγόνα που αγωνιά να μην απορροφηθεί από τον ωκεανό και χάσει έτσι την ατομικότητά της. Με αυτό τον τρόπο αιχμαλωτιζόμαστε στις διάφορες θρησκείες που μας υπόσχονται διαιώνιση της ύπαρξής μας, ακόμα και "σωματική" αθανασία, με άλλα λόγια διαιώνιση μέχρι και όλων των μορφών της ατομικής μας ύπαρξης, άμα ακούσουμε τα προστάγματά τους, ή αντίθετα μας απειλούν με μια ολοκληρωτική εξαφάνιση του εγώ μας, ή πιο μνησίκακα και σαδιστικά με μια αιώνια τιμωρία με συνεχείς βασανισμούς μας από ορδές αλλοφρόνων εκδικητικών δαιμόνων, ταγμένων όπως φαίνεται τελικά στην υπηρεσία των ιερέων των οποίων αμφισβητούμε τα δόγματα. Με αυτό το τρόπο το δικό μας προσωπικό εγώ, θα πρέπει, αν θέλει να μη συνθλιβεί και να μην υποφέρει τα πάνδεινα στα κάτεργα της κολάσεως, να υποταχθεί στη θέληση του μεγάλου ΕΓΩ ενός προσωπικού κι εκδικητικού Θεού, που έχει προετοιμάσει ήδη τη σωτηρία για μερικές μόνο χιλιάδες "αγνά πρόβατα", ενώ τα κακόμοιρα δισεκατομμύρια "ερίφια" είναι καταδικασμένα στο πυρ το εξώτερον, στον "κλαυθμό, τον οδυρμό και τον τριγμό των οδόντων". Ακόμα και ο Τάνταλος, ο Ιξίωνας, ο Φλεγύας ή ο Σίσυφος, οι δεσμώτες αυτοί του Άδη της αρχαίας ελληνικής «μυθολογίας» έχουν να υποφέρουν λιγότερα από τα μαύρα ερίφια της μείζονας ανθρωπότητας.

Ας μη μας προκαλέσουν λοιπόν τα επόμενα λόγια του Όσσο, ενός από τους πιο ευφυείς και μεγαλύτερους πνευματικούς επαναστάτες του αιώνα μας, ο οποίος στο "Μανιφέστο του Ζεν" σφυροκοπάει ανελέητα τις θρησκείες, το "εγώ" και τον "εαυτό": Όλες οι θρησκείες μιλάνε για την απόρριψη του εγώ. Αυτό όμως δεν είναι παρά μια σκιά του Θεού. Ο Θεός είναι το εγώ του σύμπαντος, και το εγώ η προσωπικότητά σας. Όπως ακριβώς ο Θεός είναι, σύμφωνα με τις θρησκείες, το κέντρο του σύμπαντος, έτσι και το εγώ σας είναι το κέντρο του μυαλού σας, της προσωπικότητάς σας. Έτσι δεν μπορείτε να απορρίψετε το εγώ σας, αν δεν απορρίψετε μαζί και την ιδέα του Θεού. Δεν μπορείτε να απορρίψετε μια σκιά ή μια αντανάκλαση, εκτός αν καταστρέψτε την ίδια την πηγή της εκδήλωσής της. Έτσι οι θρησκείες σας λένε συνεχώς, αλλά για λάθος λόγους, ότι πρέπει να απαλλαχθείτε από το εγώ για να παραδοθείτε στο Θεό, στους ιερείς και σε κάθε είδους ανοησίες, θεολογίες, δεισιδαιμονίες και συστήματα πίστης. Δεν μπορείτε όμως να το κάνετε αυτό, γιατί το εγώ είναι μια αντανάκλαση του Θεού. Ο Θεός είναι ένα ψέμα, εκεί έξω στο σύμπαν, και το εγώ είναι ένα ψέμα μέσα στο μυαλό σας. Οι θρησκείες βάζουν την ανθρωπότητα σ' ένα μεγάλο δίλημμα. Συνεχίζουν να εξυμνούν το Θεό και να καταδικάζουν το εγώ. Δημιουργούν έτσι μια σχιζοφρενική κατάσταση στους ανθρώπους. Αυτοί προσπαθούν να διώξουν το εγώ, αλλά όσο πιο πολύ προσπαθούν, τόσο δυσκολότερο γίνεται να το απορρίψουν, γιατί ποιος θα το διώξει; Το ίδιο το εγώ προσπαθεί να διώξει τον εαυτό του. Ακόμα και στα πιο ταπεινά "θρησκευτικά" άτομα, το εγώ γίνεται πολύ λεπτό, αλλά δεν απορρίπτεται. Μπορείτε να το δείτε αυτό στα μάτια των αγίων σας. Ο Γκωτάμα Βούδα απέρριψε την ιδέα του Θεού, κι εντυπωσιάστηκε ότι με την εξαφάνισή του εξαφανίσθηκε και το εγώ του. Γι’ αυτό κι εγώ προσπαθώ ν' απομακρύνω το Θεό. Χωρίς την απομάκρυνση του Θεού δεν μπορείτε να απομακρύνετε το εγώ. Είναι η σκιά, στη μικρή λιμνούλα του μυαλού σας, του έσχατου ψέματος. Τότε, όταν το εγώ εξαφανίσθηκε μαζί με το Θεό, ο Βούδας κατάλαβε ότι πρέπει να απορριφθεί ακόμα και ο εαυτός... Ο Βούδας είναι ο μόνος άνθρωπος που είπε ότι αν δεν υπάρχει Θεός κι εγώ, τότε και ο εαυτός είναι επίσης αυθαίρετος και τεχνικός. Καθώς προχωρείτε βαθύτερα μέσα σας, ανακαλύπτετε ότι ο εαυτός σας εξαφανίζεται μέσα στην ωκεάνια συνείδηση. Δεν υπάρχει κανένας εαυτός. Δεν υπάρχετε σεις πια, μόνον η ύπαρξη υπάρχει. Έτσι εκείνο που προσφέρει το Ζεν είναι ουσιαστικά η ελευθερία από τον εαυτό. Έχετε ακούσει για άλλες ελευθερίες, αλλά η ελευθερία από τον εαυτό είναι η έσχατη ελευθερία: το να μην υπάρχεις και να επιτρέπεις στην ύπαρξη να εκφραστεί με όλο τον αυθορμητισμό και

το μεγαλείο της. Αλλά είναι η ύπαρξη, όχι εσείς κι εγώ. Είναι η ίδια η ζωή που χορεύει, όχι εσείς κι εγώ . Αυτό είναι το μανιφέστο του Ζεν: η ελευθερία από τον εαυτό. Και μόνο το Ζεν έχει επινοήσει σε αυτούς τους εικοσιπέντε αιώνες λεπτές μεθόδους για να σας κάνουν να συνειδητοποιείστε ότι δεν υπάρχετε, ότι είσαστε μια αυθαίρετη ιδέα. Καθώς προχωράτε πέρα από το μυαλό, εξαφανίζεται ακόμα και η ιδέα του "εγώ είμαι". Όταν εξαφανίζεται το εγώ και αρχίζετε να νοιώθετε μια βαθιά συγχώνευση με την ύπαρξη, χωρίς όρια, τότε μόνον έχει ανθίσει το Ζεν μέσα σας. Αλλά δεν έχει κανένα "Εγώ" στο κέντρο του, κανένα άτμαν, κανένα εαυτό. Ο Σωκράτης είχε πει: "Να γνωρίσεις τον εαυτό σου". Ο Γκωτάμα Βούδας είπε: "Να γνωρίσεις, απλά να γνωρίσεις, και δε θα βρεις τον εαυτό σου". Μπες βαθύτερα μέσα στη συνείδησή σου και ο εαυτός σου αρχίζει να λιώνει. Αυτός είναι ίσως ο λόγος που οι θρησκείες αποφεύγουν το διαλογισμό, γιατί αυτός καταστρέφει το Θεό, καταστρέφει το εγώ. Θα σας αφήσει σε μια απόλυτη κενότητα. Το μυαλό σας σάς κάνει απλώς να φοβάστε αυτή την κενότητα. Φοβάστε γιατί δεν την ξέρετε, γιατί την προσεγγίζετε μόνο διανοητικά: "Αν ο διαλογισμός με κάνει να εξαφανισθώ, τότε καλύτερα να παραμείνω στο μυαλό μου". Τουλάχιστον υπάρχετε, ίσως ψευδαισθητικά, ίσως σα μιαν ιδέα, αλλά υπάρχετε. Γιατί να κάνετε αυτή την ανούσια προσπάθεια να εξαφανισθείτε στην ανυπαρξία; Ο Σωκράτης ήταν μια μεγαλοφυΐα, αλλά παρόλα αυτά περιορισμένος στο μυαλό: "Γνώρισε τον εαυτό σου". Δεν υπάρχει κανένας εαυτός για να τον γνωρίσετε. Αυτό είναι το μανιφέστο του Ζεν. Δεν υπάρχει τίποτα να γνωρίσετε. Πρέπει απλά να γίνετε ένα με το όλον. Και δεν υπάρχει ανάγκη να φοβάστε. Αυτό είναι δυνατόν να το ζήσετε όταν βυθιστείτε ολοκληρωτικά μέσα σας, πέρα από τα όρια του μυαλού σας, στα ίδια τα μύχια του είναι σας, στην ίδια την πηγή της ζωής σας. Ξαφνικά συνειδητοποιείτε ότι η εικόνα του εαυτού σας ήταν αυθαίρετη. Δεν έχετε εικόνα, είσαστε απεριόριστοι. Ζείτε όμως σε ένα κλουβί. Τη στιγμή που θα καταλάβετε ότι οι πηγές σας είναι άπειρες, το κλουβί ξαφνικά θα εξαφανισθεί και ανοίγοντας τα φτερά σας θα εξαφανισθείτε κι εσείς στον απέραντο γαλανό ουρανό. Αυτή η εξαφάνιση είναι η ανάττα, είναι η ελευθερία από τον εαυτό σας. Αλλά δεν μπορείτε να το κάνετε αυτό με το νου σας, πρέπει να το κάνετε με το διαλογισμό. Το Ζεν είναι ένα άλλο όνομα για το διαλογισμό. Αυτή είναι η μόνη επανάσταση εναντίον του μυαλού, η μόνη επανάσταση για την απομάκρυνση όλων των περιορισμών που σας φυλακίζουν για να μπορέσετε να κάνετε το κβαντικό πήδημα προς την ανυπαρξία. Δεν είναι μια απλή υπόθεση. Όταν κάνετε το πήδημα, η

πρώτη εμπειρία που βιώνετε είναι η εξαφάνισή σας. Η τελευταία εμπειρία είναι ότι έχετε γίνει το όλον. Το Ζεν είναι η σωστή προσέγγιση προς την ύπαρξη, η έσχατη αλήθεια. Χωρίς να πιστεύεις τίποτα, χωρίς να είσαι ένας οπαδός μιας οποιασδήποτε θρησκείας ή φιλοσοφίας, εισέρχεσαι στο εσώτερο είναι σου, στην απέραντη κενότητα του όλου. Είναι η ίδια κενότητα από την οποία προήλθες και στην οποία θα ξαναεπιστρέψεις. Ολόκληρη η ύπαρξη γίνεται κατοικία σου και η καρδιά σου λιώνει μέσα στην παγκόσμια καρδιά. Εκεί ακριβώς συμβαίνει το Ζεν. Σε αυτό το λιώσιμο μέσα στο σύμπαν επιστρέφεις στην αρχική πηγή, φρέσκος, αιώνιος, άχρονος, ελεύθερος. Το μόνο πράγμα που χρειάζεται είναι η ελευθερία από τον εαυτό. Αυτή είναι η ουσία του Ζεν. Μπορείτε να διασχίσετε το μικρό διάστημα που χωρίζει το μυαλό σας από το μη-μυαλό σε μια μόνο στιγμή τρομακτικής έντασης και ετοιμότητας. Ή μπορείτε να το διασχίσετε σιγά - σιγά, διστακτικά, σταματώντας κάθε τόσο, φοβούμενοι ότι χάνετε το μυαλό σας, την ατομικότητά σας, ότι εξαφανίζονται όλα τα σύνορα. "Μα τι κάνω;", μπορεί να σκεφθείτε κάποια στιγμή: "μπορεί να τρελαθώ και να μην μπορέσω να ξαναεπιστρέψω στο μυαλό μου. Ποιος μπορεί να ξέρει από την αρχή τι πρόκειται να μου συμβεί; Εδώ τα πράγματα εξαφανίζονται...". Αν δώστε πολύ προσοχή στα πράγματα που εξαφανίζονται, μπορεί να σταματήσετε από φόβο. Ο Δάσκαλος συνεχίζει να εστιάζει το νου σας στα πράγματα που συμβαίνουν, όχι σε αυτά που εξαφανίζονται. Συνεχίζει να σας κάνει να κοιτάζετε την ευδαιμονία, τη σιωπή, την έκσταση που σας καταλαμβάνει. Τονίζει συνέχεια αυτό που συμβαίνει και όχι αυτό που απομακρύνεται: την ανησυχία, το άγχος, την αγωνία σας. Αυτό που εξαφανίζεται δεν αξίζει να το διατηρήσετε. Παρατηρήστε απλά αυτό που εμφανίζεται μέσα από την κενότητα.. Μαζεύετε λοιπόν θάρρος και γίνεστε πιο τολμηροί. Γνωρίζετε ότι τίποτα το κακό δεν πρόκειται να συμβεί. Με την παραμικρή κίνηση που κάνετε συμβαίνει κάτι διαρκώς μεγαλειωδέστερο. Και τελικά, όταν εισέρθετε στην ίδια την πηγή του είναι σας, πέφτει πάνω σας ολόκληρο το σύμπαν, όπως ακριβώς είπε ο Καβίρ προτού πεθάνει: "ολόκληρος ο ωκεανός έχει πέσει μέσα στη νέα σταγόνα. Το μυαλό είναι δυαδικό, διαιρεί πάντα τα πράγματα σε πολικά αντίθετα: τον κατακτητή και τον κατακτημένο τον παρατηρητή και το παρατηρούμενο, τη μέρα και τη νύχτα. Συνεχίζει να διαιρεί πράγματα που δεν διαιρούνται. Ούτε η μέρα διαχωρίζεται από τη νύχτα, ούτε η ζωή από το θάνατο. Είναι όλα μια ενέργεια. Αλλά το μυαλό συνεχίζει να διαιρεί το κάθε τι σε αντίθετα. Τίποτα δεν είναι αντίθετο στην ύπαρξη. Όλες οι αντιφάσεις είναι μόνο φαινομενικές. Βαθειά μέσα τους όλες οι αντιθέσεις συναντώνται.

Πειράζει που ο Χριστιανός μυστικιστής πιστεύει ότι είναι ενωμένος προσωπικά με το Θεό;" Ναι πειράζει. Το να είσαι προσωπικά ενωμένος με το Θεό είναι μια φαντασίωση. Ο άνθρωπος ζει σε μια παραίσθηση. Δε ζει μια αληθινή εμπειρία, αλλά μια που προβάλλεται από το σύστημα πίστης του σε ένα προσωπικό θεό. Η εμπειρία της σουνιάτα, της κενότητας, της ανυπαρξίας δεν είναι μια νοητική προβολή. Ένα μόνο πράγμα δεν μπορεί να προβάλλει το μυαλό: την κενότητα. Γιατί στην προσπάθειά του να προβάλλει την κενότητα θα πρέπει το ίδιο να κενωθεί εντελώς και να εξαφανισθεί. Το μυαλό είναι ένα συλλογικό όνομα για όλες τις σκέψεις σας. Αν συνεχίζετε να αδειάζετε το μυαλό σας, για να δημιουργήσετε κάτι ισοδύναμο με την κενότητα, τότε θα πρέπει να απορρίψετε το Θεό γιατί και αυτός είναι μια σκέψη. Τότε θα πρέπει να απορρίψετε την κόλαση και τον παράδεισο, γιατί και αυτές είναι σκέψεις. Μόλις φτάστε σ' ένα μυαλό χωρίς σκέψεις, τότε έχετε ξεπεράσει το μυαλό, τότε δεν υπάρχει πια μυαλό. Έχετε μπει στην κενότητα, αλλά δε θα βρείτε εκεί κανένα Θεό να σας περιμένει και να σας αγκαλιάσει. Οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο έχουν ζήσει σε κλουβιά λόγω ενός απλού ψυχολογικού γεγονότος: η σκλαβιά είναι βολική, ενώ η ελευθερία ένας απέραντος γαλάζιος ουρανός. Η σκλαβιά είναι η ασφάλεια του κλουβιού. Το πουλί στο κλουβί δε χρειάζεται να ανησυχεί για την τροφή του, για τους εχθρούς του και για τις αλλαγές των εποχών. Έχει όμως πουλήσει την ελευθερία του με αντάλλαγμα την ασφάλειά του. Η προσπάθεια του Ζεν είναι να σας βγάλει από τα κλουβιά σας. Αυτά έχουν ωραία ονόματα: Χριστιανισμός, Ινδουισμός, Ζαϊνισμός, Βουδισμός. Η προσπάθεια του Ζεν δεν ενδιαφέρεται για το είδος και το σχήμα του κλουβιού σας, αλλά για το πώς να πάψετε να ζείτε μέσα σε ένα κλουβί. Σας δίνετε ολόκληρο το σύμπαν. Δεν χρειάζεται να το αναζητήσετε, είναι ήδη εκεί πάλλοντας μέσα στην καρδιά σας. Αν έχετε οποιαδήποτε ιδέα γι’ αυτό που πρόκειται ν' ανακαλύψετε... και σ' αυτό σας βοηθάνε όλες οι θρησκείες...το μυαλό βλέπετε έχει την ικανότητα να δημιουργεί μια παραίσθηση της ιδέας. Τότε η ιδέα γίνεται για σας μια πραγματικότητα. Οι Χριστιανοί έχουν την εμπειρία του Χριστού, οι Βουδιστές του Βούδα, οι Ινδουιστές του Κρίσνα. Ποτέ δεν έρχεται ο Χριστός σε ένα Ινδουιστή. Ποτέ δεν έρχεται ο Μωάμεθ σε ένα Χριστιανό. Είναι παράξενο... Ο Μωάμεθ έρχεται μόνο στους Μωαμεθανούς, μόνο σε αυτούς που τον πιστεύουν. Θα ήταν πολύ καλό να μπορούσε για κάποιο διάστημα να έχει ο ένας οπαδός την εμπειρία του άλλου. Αν εμφανισθεί ο Χριστός σ' ένα Ινδουιστή, ο Ινδουιστής θα γίνει Χριστιανός. Αν παρουσιαστεί ο Κρίσνα σ' ένα Χριστιανό, αυτός θα ακολουθήσει την κίνηση του Χάρι

Κρίσνα. Αλλά ποτέ δε συμβαίνει αυτό! Δεν μπορεί να συμβεί, γιατί μεταφέρετε μια ορισμένη ιδέα, τόσο παγιωμένη μέσα σας, που ολόκληρο το μυαλό σας δημιουργεί ένα όνειρο. Το μυαλό έχει την ικανότητα να ονειρεύεται και να δημιουργεί παραισθήσεις και φαντασιώσεις. Αν δουλεύετε συνεχώς με μια ιδέα, αργά ή γρήγορα αυτή γίνεται ένα τόσο παγιωμένο πρόγραμμα, ώστε όταν κοιτάτε μέσα στη σιωπή παρουσιάζεται ξαφνικά μπροστά σας ο Χριστός. Αυτό "επιβεβαιώνει" την ιδέα σας και αρχίζει ένας φαύλος κύκλος. Επειδή βιώνετε το Χριστό μέσα στο μυαλό σας, η πίστη σας σε αυτόν δυναμώνεται. Τώρα δεν είναι πια απλή πίστη, έχετε την εμπειρία του. Τώρα ο Χριστός γίνεται όλο και πιο στερεός και πραγματικός, όλο και πιο ζωντανός. Κάθε φορά που εμφανίζεται μπροστά σας ανατροφοδοτεί το σύστημα της πίστης σας και γίνεστε όλο και πιο πεπεισμένοι, όλο και πιο φανατικοί. Σύντομα θα είσαστε σχεδόν παράφρονες. Θα αρχίστε να μιλάτε με το Χριστό και όχι μόνο θα μιλάτε, αλλά και θα σας απαντάει. Οποιοσδήποτε σας παρατηρήσει θα δει ότι εσείς οι ίδιος κάνετε τις ερωτήσεις και δίνετε τις απαντήσεις. Φαίνεστε σαν παρανοϊκός. Δεν μιλάτε σε κανέναν άλλο παρά στον ίδιο τον εαυτό σας. Έχετε μπει όμως τόσο βαθειά μέσα στην παραίσθησή σας μέσω αυτού του συστήματος επανανατροφοδότησης, που πιστεύετε ότι σας μιλάει ο ίδιος ο Χριστός. Και το πιο παράξενο πράγμα που μπορεί να σας παίξει το μυαλό σας σε αυτό το φαινόμενο είναι ότι, η φωνή σας όταν ερωτάτε είναι διαφορετική από αυτή που χρησιμοποιείτε όταν απαντάτε ο ίδιος, η οποία ακούγεται τότε απόκοσμη και θεϊκιά... Ο Σαίξπηρ έθεσε το ερώτημα "Να υπάρχεις ή να μην υπάρχεις;" Όλες οι θρησκείες είναι με το μέρος του πρώτου: να υπάρχεις. Μόνο το Ζεν είναι με το μεγάλο μυστήριο της μη -ύπαρξης. Το να είσαι είναι απλώς μια επέκταση του εγώ σου. Ο «εαυτός» σας είναι απλά ένα γυαλισμένο εγώ, τίποτ' άλλο. Ευλαβικός, ραφιναρισμένος, πολύ λεπτός, αλλά απλά ένα εγώ. Ο δάσκαλος επίσης του Ζεν Σέουνγκ Σαχν λέει τα εξής για το διαχωρισμό του "εγώ" από το "μη εγώ": Ο νους σας μπορεί να συγκριθεί με ένα καθρέφτη που αντανακλά οτιδήποτε εμφανιστεί μπροστά του. Από τη στιγμή που αρχίζετε να σκέπτεσθε και να εξασκείτε τη θέλησή σας, πέφτουν σκιές πάνω στο νου σας και παραμορφώνουν τις αντανακλάσεις. Την κατάσταση αυτή την ονομάζουμε αυταπάτη και είναι η βασική ασθένεια των ανθρώπινων όντων. Το πιο σοβαρό αποτέλεσμα αυτής της ασθένειας αυτής είναι ότι δημιουργεί ένα αίσθημα δυισμού το οποίο έχει σα συνέπεια το διαχωρισμό του "εγώ" από το μη - εγώ". Η αλήθεια είναι

ότι όλα είναι ένα και αυτό το ένα δεν είναι βέβαια το αριθμητικό ένα. Όταν βλέπει κάποιος λαθεμένα ότι περιβάλλεται από ένα κόσμο με διαφορετικά όντα, τότε γεννιέται μέσα του το αίσθημα του ανταγωνισμού και της απληστίας, που τον οδηγούν αναπόφευκτα στον πόνο Ας δούμε όμως τι λέει ο Δον Χουάν στον Καστανέντα για το εγώ, τους αυτοκατοπτρισμούς μας και το ξεμασκάρευμά τους: Ο παλιός άνθρωπος ήξερε με τον πιο άμεσο τρόπο τι να κάνει και πώς να το κάνει. Αλλά επειδή ακριβώς τα πήγαινε τόσο καλά, άρχισε να αναπτύσσει μια αίσθηση ατομικότητας, που του έδινε την αίσθηση ότι μπορούσε να προβλέπει και να προγραμματίζει τις πράξεις του. Έτσι εμφανίσθηκε η ιδέα του ανεξάρτητου ατόμου, ενός ατόμου που άρχισε να υπαγορεύει τη φύση και το σκοπό των πράξεων του ανθρώπου. Καθώς μεγάλωνε το αίσθημα της ατομικότητας ο άνθρωπος έχασε την επαφή του με τη σιωπηλή γνώση. Ο σύγχρονος άνθρωπος κληρονόμος αυτής της παράδοσης είναι τόσο απελπιστικά απομακρυσμένος από τη πηγή των πάντων, που το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να εκφράσει την απελπισία του με βίαιες και κυνικές πράξεις αυτοκαταστροφής ...Οι μάντεις είχαν ανακαλύψει ότι κάθε κίνηση του σημείου συναρμογής (εστίασης της προσοχής του) σήμαινε την απομάκρυνση από την υπερβολική απασχόληση με την ατομικότητα που ήταν το στίγμα του σύγχρονου ανθρώπου. Πίστευαν ότι ήταν η θέση αυτού του σημείου που έκανε το σύγχρονο άνθρωπο ένα καταστροφικό εγωιστή, μια ύπαρξη που έχει ενδιαφέρον μόνο για την εικόνα της. Έχοντας χάσει κάθε ελπίδα επιστροφής στη πηγή των πάντων, ο άνθρωπος αναζητούσε ανακούφιση στην ατομικότητά του και σε αυτή του τη προσπάθεια κατάφερε να σταθεροποιήσει το σημείο συναρμογής του στη θέση διαιώνισης της εικόνας του. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι κάθε απομάκρυνση αυτού του σημείου από τη συνηθισμένη του θέση, συνεπάγεται και μια αντίστοιχη απομάκρυνση από τον αυτοκατοπτρισμό του ανθρώπου και τη σημασία του εγώ του. Οι μάντεις έχουν ξεμασκαρέψει τη σημασία του εγώ και βρήκαν ότι ήταν η αυτολύπηση μασκαρεμένη σε κάτι άλλο. Δεν ακούγεται πιθανό, αλλά έτσι είναι. Η αυτολύπηση είναι ο πραγματικός εχθρός και η πηγή της δυστυχίας του ανθρώπου. Αν δε λυπόταν ο άνθρωπος τον εαυτό του, δε θα μπορούσε να τον θεωρεί σπουδαίο.. η φαινομενικά ανεξάρτητη φύση του εγώ είναι που δίνει την ψεύτικη αίσθηση της αξίας και σπουδαιότητάς του. Όλοι μας κουβαλάμε μαζί μας ένα μεταφορικό κοφτερό μαχαίρι: τις υποθέσεις της αυτοανάκλασής μας. Με το μαχαίρι αυτό κοβόμαστε μόνοι μας και αιμορραγούμε και η δουλειά της αυταρέσκειάς μας εί-

ναι να μας δίνει το αίσθημα ότι αιμορραγούμε όλοι μαζί, ότι μοιραζόμαστε δήθεν κάτι θαυμάσιο με τους άλλους: την ανθρώπινη φύση μας. Αν όμως το εξετάσουμε καλά, θα δούμε ότι μόνοι μας αιμορραγούμε, ότι δε μοιραζόμαστε τίποτα με κανένα και ότι όλα όσα κάνουμε είναι ένα παιχνίδι της αυτοανάκλασής μας. Η θέση της αυτοανάκλασης αναγκάζει το σημείο συναρμογής μας να συναρμολογήσει ένα κόσμο ψεύτικης ευσπλαχνίας, αλλά πραγματικής σκληράδας κι εγωκεντρισμού. Σε αυτό τον κόσμο τα μόνα πραγματικά συναισθήματα είναι εκείνα που βολεύουν αυτό που τα αισθάνεται...Εκείνο βασικά που επιδιώκει ένας δάσκαλος από τους μαθητές του είναι να σπάσουν το καθρέφτη της αυτοανάκλασής τους. Η μόνη βοήθεια που μπορεί πραγματικά τους προσφέρει είναι οι επιθέσεις που κάνει σε αυτό τον εσωτερικό τους καθρέφτη για να τους βοηθήσει να τον κομματιάσουν. Ο Βούδας αναφέρει μια ιστορία σχετικά με τη πρώτη εμφάνιση του εγώ, ή της πίστης στην ύπαρξη ενός ανεξάρτητου εαυτού στο σύμπαν μας. Σύμφωνα με αυτή η ανθρωπότητα κατοικούσε κάποτε σε ένα άλλο ηλιακό σύστημα, το οποίο όμως καταστράφηκε από εκρήξεις, όταν ο ήλιος του έγινε νόβα. Επειδή όμως οι άνθρωποι σε αυτό το σύστημα είχαν ασκήσει για πολλά χρόνια τις διδασκαλίες (το Ντάρμα) και είχαν συσσωρεύσει έτσι πολύ καλό κάρμα, ξαναγεννήθηκαν μετά την καταστροφή του κόσμου τους σε ένα από τα ανώτερα επίπεδα του Μορφικού Κόσμου (στο Αμπασβάρα του Ρουπαντάτου), όπου απόλαυσαν μεγάλη ευδαιμονία και μακαριότητα για πολλούς αιώνες. Αργότερα όταν το κάρμα τους ωρίμασε και άρχισε να εξελίσσεται τότε το ηλιακό μας σύστημα και η γη μας, μερικά απ' αυτά τα άτομα ξαναγεννήθηκαν στα χαμηλότερα τώρα επίπεδα του Μορφικού Κόσμου (στο Μπραχμαλόκα) κοντά στην εμφανιζόμενη γη. Το πρώτο απ' αυτά τα όντα που ξαναγεννήθηκε, βλέποντας να εξελίσσεται από κάτω του το ηλιακό σύστημα, νόμισε ότι το δημιούργησε ο ίδιος, οπότε αναφώνησε μ' ευχαρίστηση "Εγώ είμαι ο Δημιουργός!" Πίστεψε έτσι ότι ήταν ο πραγματικός δημιουργός του σύμπαντος που είδε γύρω του, γιατί δε θυμόταν την προέλευσή του και γεννήθηκε χωρίς γονείς. Αυτή ήταν σύμφωνα με το Βούδα η πρώτη εμφάνιση του εγώ στο σύμπαν μας. Στην πραγματικότητα όμως η εκδήλωση αυτού του σύμπαντος οφειλόταν στο συλλογικό κάρμα όλης αυτής της ομάδας και η δικιά του εκδήλωση σε μια φαινομενική γέννηση οφειλόταν στο δικό του συσσωρευμένο καλό κάρμα, που τότε ωρίμασε, γιατί υπήρχαν οι κατάλληλες δευτερεύουσες συνθήκες. Παρ' όλα αυτά αυτός επέμενε στην πλάνη του ότι ήταν ο πραγματικός δημιουργός του σύμπαντος, γιατί ήταν ο πρώτος που γεννήθηκε στο εξελισσόμενο ηλιακό μας σύστημα και δεν είδε άλλους εκεί πριν από αυτόν. Αγνοώντας έτσι την προέλευσή του έπεσε θύμα της υπερηφάνειάς του. Επειδή τώρα ή-

ταν ο πρώτος από τους Μπράχμες που ξαναγεννήθηκε στο Αμπασβάρα, έγινε γνωστός σαν ο Μαχαμπράχμα ή ο Θεός. Αφού έμεινε μόνος του στο μοναχικό μεγαλείο του για πολλούς αιώνες καθώς εξελισσόταν το ηλιακό σύστημα, άρχισε να νοιώθει μοναξιά και σκέφτηκε πόσο ωραίο θα ήταν αν υπήρχαν και άλλοι που θα μπορούσαν να αντανακλάσουν το μεγαλείο του. Κι εκείνη ακριβώς τη στιγμή, εξ' αιτίας της ωρίμανσης του δικού τους κάρμα, γεννήθηκαν στο Μπραχμαλόκα σαν Μπράχμες ένας μεγάλος αριθμός άλλων όντων από το Αμπασβάρα. Όταν τους είδε ο Μαχαμπράχμα νόμισε ότι εμφανίσθηκαν ακριβώς λόγω της επιθυμίας του και αναφώνησε πάλι με υπερηφάνεια: "Εγώ είμαι ο Θεός σας, ο Δημιουργός σας!". Τότε ο Μαχαμπράχμα οργάνωσε αυτές τις μυριάδες όντα που εμφανίζονταν στο χώρο γύρω του σε ουράνιες ιεραρχίες. Οι πρωτογεννημένοι και πιο ακτινοβόλοι από αυτούς δημιούργησαν μια ομάδα σαν οι προσωπικοί ιερείς και υπουργοί του, ενώ εκείνοι που γεννήθηκαν αργότερα έγιναν το περιβάλλον του. Με αυτό τον τρόπο περιβλήθηκε με ουράνιες ιεραρχίες, γεμίζοντας όλες τις γωνιές του ουρανού, πιστεύοντας πάντα ότι ήταν ο Κύριος και Δημιουργός τους. Σιγά - σιγά με το πέρασμα του χρόνου, λόγω της παρουσίας μιας σειράς από δευτερεύουσες αιτίες, μερικοί από αυτούς τους Μπράχμες μπήκαν στον κύκλο της υλικής ύπαρξης και άρχισαν να ξαναγεννιούνται πάνω στην επιφάνεια της νεοαναπτυσσόμενης γης, πρώτα σα ζώα και μετά σαν ανθρώπινα όντα...

ΟΝΕΙΡΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ Ξεκινάμε από μια σκοτεινή τρύπα, τη μήτρα. Πορευόμαστε προς μια άλλη σκοτεινή τρύπα, το μνήμα. Το μεταξύ τους διάστημα το λέμε ζωή Καζαντζάκης («Ασκητική) Τω όντι ω Σιμμία, οι ορθώς φιλοσοφούντες αποθνήσκειν μελετώσιν, και το τεθνάναι ήκιστα αυτοίς ανθρώπων φοβερόν" Σωκράτης (Πλάτωνος «Φαίδων», 67) Το να φιλοσοφείς σημαίνει το να μάθεις να πεθαίνεις.

Michel de Montaigne Η κλήση ενός μελλοντικού σαμάνου παρουσιάζει το κλασσικό τρίπτυχο όλων των μυητικών τελετών: δοκιμασία, θάνατος και ανάσταση. Η αρχική αρρώστια του υποψήφιου είναι ανάλογη της μυητικής δοκιμασίας, ενώ ο θάνατος και η αναγέννησή του σαμάνου σε

μια νέα μαγική προσωπικότητα αντιστοιχεί πλήρως στο συμβολικό θάνατο και τη μετέπειτα ανάσταση - θέωση του μύστη. Ο τυπικός θάνατος του σαμάνου είναι λοιπόν ένα αρχετυπικό θέμα σε όλες τις τελετές μύησης. Αυτός συμβαίνει στη διάρκεια έκστασης, οράματος ή συνειδητού ονείρου και είναι ιδιαίτερα βάναυσος και οδυνηρός. Το σώμα του κτυπιέται, βασανίζεται, κομματιάζεται, γδέρνεται, ξεσχίζεται, ψήνεται σε κατσαρόλα, του ανοίγουν τη κοιλιά με μαχαίρι, του εξαρθρώνουν τα μέλη, του ξεριζώνουν τα κόκαλα, του ανοίγουν το κεφάλι, του ρουφούν το αίμα του και όποια άλλη παραλλαγή βιαιότητας και βαναυσότητας μπορούμε να φανταστούμε. Όλα αυτά τα κάνουν τα κακά πνεύματα που προκαλούν τις ασθένειες στους ανθρώπους ή οι ψυχές άλλων πεθαμένων σαμάνων. Πολλές φορές τα πνεύματα αυτά γεύονται κανιβαλιστικά τη σάρκα του, αλλά δίνοντάς του έτσι την ικανότητα να θεραπεύει τις ασθένειες που αντιστοιχούν στο καθένα από αυτά. Μετά το πρωτόγονο και άγριο αυτό διαμελισμό και κανιβαλισμό, τα κόκαλά του ξαναμπαίνουν στη θέση τους, νέα όργανα αντικαθιστούν τα παλιά και ο αναγεννημένος και αναστημένος πλέον σαμάνος μπορεί να εξασκήσει τις μαγικές του ικανότητες. Οι Αρούντα της Βόρειας Αυστραλίας πιστεύουν ότι ο υποψήφιος επιλέγεται από τα πνεύματα του Ονειρικού Χρόνου, που ρίχνουν ένα αόρατο δόρυ που τρυπά το λαιμό και τη γλώσσα του, κι ένα άλλο που διαπερνά το κεφάλι του από το ένα αυτί μέχρι το άλλο. Μετά τα πνεύματα βάζουν νέα όργανα στο ονειρικό πτώμα του και χώνουν κρυστάλλους στους καρπούς και στο τρίτο μάτι του, που θα τον βοηθήσουν αργότερα στη μαγική του δύναμη. Στην Ινδονησία τα πνεύματα ανοίγουν σ' ένα όνειρο το κεφάλι του σαμάνου Ιβάν, απομακρύνουν τον εγκέφαλό του και τον πλένουν προσεκτικά για ν' αποκτήσει καθαρή όραση, του βάζουν χρυσή άμμο στα μάτια για να μπορεί να βλέπει τη ψυχή, τοποθετούν αιχμηρούς γάντζους στα δάκτυλά του για να συλλαμβάνει τις περιπλανόμενες ψυχές και να τις κρατά σταθερά και ρίχνουν ένα βέλος στην καρδιά του για να τον κάνει σπλαχνικό προς τον άρρωστο και τον ανθρώπινο πόνο. Λέγεται ότι η δοκιμασία του σαμάνου διαρκεί 3 - 7 ημέρες, στη διάρκεια των οποίων ο υποψήφιος μένει χωρίς φαγητό και νερό σ' ένα απομονωμένο μέρος, σχεδόν σαν πεθαμένος, με τα χέρια και την όψη του μελανά, την αναπνοή του αδύναμη και με ελάχιστους κτύπους στη καρδιά του. Αφού λοιπόν ο σαμάνος έχει πεθάνει και έχει ξαναγεννηθεί και έχει μάθει συγχρόνως στη διάρκεια της εμπειρίας του και της εξάσκησης της σαμανικής τέχνης του όλα τα μυστικά του κόσμου των πνευμάτων και των ψυχών, είναι το πιο κατάλληλο άτομο για να συνοδεύσει τις ψυχές των πεθαμένων στο ταξίδι τους στον άλλο κόσμο. Έτσι

σε όλες τις σαμανιστικές παραδόσεις συναντάμε την ιδιότητα αυτή του σαμάνου σαν οδηγού και συνοδού των ψυχών των νεκρών στον άλλο κόσμο (ψυχοπομπός), όπου τις βοηθάει πολλές φορές να συναντήσουν τις ψυχές των συγγενών και των φίλων τους που έχουν πεθάνει πριν απ' αυτούς. Η συνοδεία αυτή γίνεται συνήθως σε μια κατάσταση συνειδητού ονείρου κατά την οποία ο σαμάνος έρχεται σ' επαφή με τη ψυχή του πεθαμένου και τη καθοδηγεί στον νέο τόπο της. Στο Θιβέτ ο Λάμα καθοδηγεί τη ψυχή του νεκρού ψιθυρίζοντας στο αυτί του το κεφάλαιο της Θιβετανικής Βίβλου των Νεκρών, που αντιστοιχεί στο ιδιαίτερο στάδιο του θανάτου που περνά αυτός εκείνη τη στιγμή. Πιστεύεται ότι ο νεκρός μπορεί να βοηθηθεί με το άκουσμα αυτών των διδασκαλιών γιατί η συνείδησή του είναι πολύ πιο διαυγής τότε (λόγω της απουσίας του υλικού του σώματος) απ' ό,τι στην περίοδο της ζωής του. Επομένως μπορεί να κατανοήσει εύκολα τις διδασκαλίες που ακούει και ν' απελευθερωθεί. "Ανεβαίνουν από τα χώματα οι γενεές των ανθρώπων και ξαναπέφτουν πάλι στα χώματα", λέει ο Καζαντζάκης στην "Ασκητική" του. Ποιο όμως κομμάτι μας πεθαίνει στο θάνατό μας; το εγώ μας, ο εαυτός μας, κάτι άλλο; Μήπως διαλυόμαστε, εκμηδενιζόμαστε τελείως, χωρίς καμιά δυνατότητα επανόδου μας στη ζωή; Ποιος ξέρει; ποιος επισκέφθηκε τα βασίλεια του θανάτου κι επέστρεψε νικητής από αυτά και μπορεί να μας εξιστορήσει τι ακριβώς συμβαίνει, τι θα συναντήσουμε εκεί όταν πεθάνουμε; Υπάρχει μήπως κανένας σύγχρονος Ορφέας, Οδυσσέας, Ηρακλής ή Θησέας για να μας μιλήσει για τις εμπειρίες του στους καταχθόνιους κόσμους του Άδη; Μήπως θα πεθάνει μόνο ο ψευδαισθητικός εαυτός μας και θα αφυπνιστούμε σε μια πιο ελεύθερη και ευτυχισμένη κατάσταση; Άλλωστε δεν υπάρχουν μόνο οι σκοτεινοί τόποι του βασιλείου των σκιών του φοβερού Αϊδωνέα, αλλά και τα Ηλύσια πεδία και οι Νήσοι των Μακάρων, όπου ο Αχιλλέας και ο πανώριος Ωρίωνας χαίρονται ανέμελα και μακάρια μια αιώνια ζωή. Σε ποιον από τους δυο τόπους θα καταλήξουμε και γιατί; "Κι ερωτούμε, κι ερωτώ, ώσπου μια χούφτα χώμα να μας σφραγίσει το στόμα. Μα είναι απάντηση αυτό;", αναρωτιέται ένας νεοέλληνας ποιητής. "Ύπνος θανάτω διδυμάοσιν", ο ύπνος είναι ο δίδυμος αδελφός του θανάτου μας λέει ο Όμηρος. Ο Ηράκλειτος πάλι έχει τη δική του άποψη: "Τους ανθρώπους τους περιμένουν μετά το θάνατό τους, όσα ούτε ελπίζουν, ούτε φαντάζονται" (απόσπασμα 27), ή πιο αινιγματικά: "Ο άνθρωπος όταν ζει και κοιμάται έρχεται σ' επαφή με το θάνατο, ενώ στην κατάσταση της εγρήγορσης έρχεται σ' επαφή με τον ύπνο" (απόσπασμα 26), ή ακόμα πιο διαλεκτικά: "οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοι, γιατί η ζωή των πρώτων είναι ο θάνατος των δεύτερων και η ζωή των δεύτερων είναι ο θάνατος των πρώτων" (απόσπασμα 62). Από την άλλη μεριά ο Απόστολος Παύλος

μας λέει ότι "Καθ' ημέραν αποθνήσκω", πεθαίνει δηλαδή κάθε μέρα. Τι άραγε εννοεί; Ένα αγιορείτικο ρητό αναφέρει ότι "άμα πεθάνεις πριν πεθάνεις, τότε δε θα πεθάνεις, όταν πεθάνεις". Τι εννοεί και αυτό; Σαν πολύ αινιγματικός και αντιφατικός μας φαίνεται ο θάνατος. Από την άλλη μεριά ο σοφός και ο μυημένος είναι σαφείς και κατηγορηματικοί: "Ο θάνατος είναι ένα όνειρο, το οποίο ο σοφός και ο μύστης δε δημιουργούν πια". Στη Βουδιστική Νταμαπάντα διαβάζουμε: Αυτός που βλέπει τον κόσμο με το ίδιο τρόπο που βλέπει ένα όνειρο, μπορεί να μη δει πια το βασίλειο του θανάτου... Η προσοχή είναι ο δρόμος για την απελευθέρωση από το θάνατο. Η έλειψη στοχασμού οδηγεί στο θάνατο. Όσοι είναι εγρηγορότες δεν πεθαίνουν. Όσοι τους λείπει η προσοχή, είναι ήδη σαν πεθαμένοι. Σύμφωνα με το Βουδισμό αυτό που πραγματικά πεθαίνει, αλλά και που στη συνέχεια αναγεννάται, είναι το ψευδαισθητικό εγώ μας, μια καρμική αλυσίδα τάσεων και συνηθειών που μας δένει με το Τροχό της Σαμσάρα και μας κάνει να παλινδρομούμε σε μια ατέρμονη ταλάντωση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Η αλυσίδα αυτή μπορεί να σπάσει μόνο με το διαλογισμό, με την κυριαρχία του συνειδητού ονείρου ή στο θάνατό μας, όταν καταφέρουμε να αναγνωρίσουμε όλες τις φαντασμαγορικές παραστάσεις και προβολές του νου μας σαν την ακτινοβολία της ίδιας της απόλυτης φύσης του κι έτσι ν' απελευθερωθούμε. Μια και οι Θιβετανοί Βουδιστές είναι αυτοί που έχουν ανάγει μετά από αιώνες άσκησης και παρατήρησης το θάνατο σε μια πραγματική επιστήμη, αξεπέραστη απ' οποιαδήποτε άλλη θρησκεία ή φιλοσοφία, αναλύοντας με αφάνταστες λεπτομέρειες τα στάδια και τις εμπειρίες του, τις οποίες γνώσεις τους έχουν συνοψίσει στην περίφημη Θιβετανική Βίβλο των Νεκρών, θα περιοριστούμε σε αυτές στις απόψεις τους, τις οποίες θα παρουσιάσουμε κάπως περιληπτικά παρακάτω. Όταν θα έχουμε παρουσιάσει πλήρως αυτές τις διδασκαλίες, τότε θα έχουμε απαντήσεις συγχρόνως και σε όλα τα προηγούμενα ερωτήματα που θέσαμε.

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΙΣ ΒΟΥΔΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ Έξω του κόσμου το αποθανόν ου πίπτει Μάρκος Αυρήλιος

Τις πιο φιλοσοφικές, αναλυτικές κι εμπεριστατωμένες διδασκαλίες για το θάνατο και τα στάδιά του τις συναντάμε στο Θιβετανικό Βουδισμό και ιδιαίτερα στη σχολή του Τζόγκσεν, την αρχαιότερη σχολή διαλογισμού του Θιβέτ. Οι διδασκαλίες αυτές προέρχονται από το αρχαίο βασίλειο της Οργκυέν, Βορειοδυτικά της Ινδίας και γύρω από το βουνό Καϊλάς, το κέντρο της αρχαίας παράδοσης των Μπόνπο. Ο Κάραμπ Ντόρτζε, ο πρώτος δάσκαλος του Τζόγκσεν, μετέδωσε αυτές τις διδασκαλίες στον περίφημο γιόγκι Πάντμα Σαμπάβα, ο οποίος τις μετέφερε κατά τον όγδοο αιώνα στο Θιβέτ. Αυτές οι παραδόσεις αποτελούν τη βασική πηγή της Θιβετανικής Βίβλου των Νεκρών.

Ο Κάραμπ Ντόρτζε

ΤΑ ΜΠΑΡΝΤΟ Ο θάνατος δεν αποτελεί για τους Θιβετανούς μια μόνιμη και τελεσίδικη κατάσταση, αλλά ένα μεταβατικό στάδιο μέχρι την επόμενη επαναγέννηση. Το μεταβατικό αυτό στάδιο κατά το οποίο το σώμα είναι νεκρό και αποσυντίθεται, αλλά η συνείδηση του νεκρού συνεχίζει να βιώνει διάφορες εμπειρίες, το ονομάζουν γενικά Μπάρντο. Ο θάνατος το Μπάρντο και η επαναγέννηση δε συμβαίνουν μόνο στο τέλος της ζωής μας, αλλά σε κάθε στιγμή της ύπαρξής μας, όπως μεταξύ δυο αναπνοών μας, δυο σκέψεών μας, ή μεταξύ δυο στιγμών συνειδητότητάς μας. Το κενό διάστημα ανάμεσα σε δυο σκέψεις κρύβει την εμπειρία της πραγματικής μας κατάστασης, τη συνειδη-

τότητα εκείνη και παρουσία που βιώνουμε με το διαλογισμό μας. Σύμφωνα λοιπόν με το Βουδισμό δεν υπάρχει μόνο ένα μπάρντο, ή ενδιάμεση κατάσταση, αλλά άπειρες ενδιάμεσες καταστάσεις, γεννήσεις, θάνατοι, επαναγεννήσεις μέσα στο διαρκώς μεταβαλλόμενο ρεύμα της συνειδητότητάς μας. Η απελευθέρωση λοιπόν μπορεί τελικά να επιτευχθεί σε οποιαδήποτε στιγμή, ή, σύμφωνα με τη διάσημη Βουδιστική φράση, "ανάμεσα σε δύο αναπνοές". Οι Θιβετανοί δέχονται πάντως έξη κύρια Μπάρντο: το Μπάρντο της συνηθισμένης κατάστασης της Εγρήγορσης, το Μπάρντο της Ονειρικής Κατάστασης, το Μπάρντο του Διαλογισμού, το Μπάρντο της Ώρας του Θανάτου, το Μπάρντο της Πραγματικότητας και το Μπάρντο της Επαναγέννησης του ατόμου μέσα σε αυτό που οι Θιβετανοί Βουδιστές βλέπουν σαν τον Τροχό της Σαμσάρα, ή τον αέναο φαύλο κύκλο της εξαρτημένης ύπαρξης. Οι διδασκαλίες που αφορούν το θάνατο και τα όσα συμβαίνουν σε αυτόν αναφέρονται στα τρία τελευταία μπάρντο.

Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ Σύμφωνα με το Βουδισμό η ζωή και ο θάνατος συμβαίνουν μέσα στο νου μας, συνείδησή μας ή πνεύμα μας και πουθενά αλλού. Ο ίδιος ο νους έχει διάφορες όψεις, από τις οποίες οι δυο είναι ξεχωριστές. Η πρώτη από αυτές είναι ο συνηθισμένος νους μας, τον οποίο οι Θιβετανοί ονομάζουν σεμ. Σεμ είναι ο διακριτικός και δυαδικός νους, που μπορεί να λειτουργήσει μόνο με ένα "εξωτερικό" (στη πραγματικότητα προβαλλόμενο από τον ίδιο) πλαίσιο αναφοράς. Είναι το μυαλό που σκέπτεται, σχεδιάζει, επιθυμεί, θυμώνει, δημιουργεί, ταυτίζεται και προσκολλιέται σε διάφορες σκέψεις και συναισθήματα και που αγωνίζεται διαρκώς να επιβεβαιώσει την "ύπαρξή" του. Ο νους αυτός είναι το μόνιμο θύμα των εξωτερικών επιδράσεων, των συνηθειών και των συνθηκών. Οι δάσκαλοι τον παρομοιάζουν με ένα αναμμένο κερί στον άνεμο, ευάλωτος σε όλες τις περιστάσεις. Από την άλλη μεριά υπάρχει η φύση του νου, η έσχατη ουσία του, όπου δε συμβαίνει ποτέ καμιά μεταβολή και κανένας θάνατος. Προς το παρόν αυτή κρύβεται μέσα στο συνηθισμένο νου μας, καλυπτόμενη και περιβαλλόμενη από το στρόβιλο των σκέψεων και των συναισθήματών μας. Όπως όμως ένας δυνατός άνεμος μπορεί να διώξει τα σύννεφα και να αποκαλύψει τον ήλιο κι ένα πεντακάθαρο ουρανό, έτσι και σε μερικές ειδικές περιστάσεις, μπορούμε να έχουμε μερικές αναλαμπές αυτής της πραγματικής φύσης του νου μας. Η φύση του νου ονομάζεται στα Θιβετανικά Ρίγκπα και είναι μια αρχέγονη, καθαρή επίγνωση, που είναι συγχρόνως ευφυής, ακτινοβόλα και πάντα αφυπνισμένη. Δεν πρέπει όμως να κάνουμε το λάθος να νομίσουμε ότι η φύση του νου αφορά αποκλειστικά το δικό μας μόνο νου. Στην πραγματικότητα είναι η φύση των πάντων. Το να

καταλάβουμε τη φύση το νου είναι ισοδύναμο με το να καταλάβουμε τη φύση όλων των πραγμάτων.

ΤΟ ΜΠΑΡΝΤΟ ΤΗΣ ΩΡΑΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Κοινωνία ψυχής και σώματι διαλύσεως ουκ έστιν κρείττον. (Η ένωση της ψυχής με το σώμα δεν είναι ανώτερη από τη διάλυσή τους) Πλάτων Τώρα που προβάλλει μπροστά μου το Μπάρντο της Ώρας του Θανάτου, θα εγκαταλείψω κάθε επιθυμία και προσκόλληση. Θα μπω αδιάσπαστος στην καθαρή συνείδηση της διδασκαλίας και θα εκσφενδονίσω τη συνείδησή μου στο χώρο της αγέννητης ίγκπα. Καθώς εγκαταλείπω αυτό το σύνθετο σάρκινο σώμα θα ξέρω ότι δεν είναι παρά μια προσωρινή ψευδαίσθηση. Η διαδικασία του θανάτου αποτελείται από δυο στάδια: την εξωτερική και την εσωτερική διάλυση. Κατά το πρώτο διαλύονται στην αρχή οι αισθήσεις μας και μετά τα λεπτά στοιχεία του σώματός μας και κατά το δεύτερο οι χονδροειδείς και λεπτές σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Από τα πέντε αυτά στοιχεία (γη, νερό, φωτιά, αέρας και διάστημα) σχηματίζεται και διατηρείται το σώμα μας κι επομένως όταν αυτά διαλύονται, πεθαίνουμε. Σύμφωνα με το ψυχοφυσικό σύστημα που χρησιμοποιούν οι Θιβετανοί, το σώμα μας αποτελείται από ένα δυναμικό δίκτυο λεπτών καναλιών, ανέμων και ουσιών, που είναι ανάλογο με το σύστημα των μεσημβρινών και της ενέργειας του τσι που χρησιμοποιεί η Κινέζικη ιατρική και ο βελονισμός. Από τα 72.000 λεπτά κανάλια που υπάρχουν στο σώμα μας τρία μόνο είναι τα βασικά. Αυτά είναι το κεντρικό κανάλι, που διατρέχει παράλληλα την σπονδυλική μας στήλη και το αριστερό και το δεξιό απ' αυτό. Τα δυο τελευταία, τυλίγονται σπειροειδώς γύρω από το κεντρικό κανάλι, σχηματίζοντας έτσι μια σειρά από "κόμβους". Κατά μήκος τώρα του κεντρικού καναλιού βρίσκεται ένας αριθμός τσάκρας ή ενεργειακών κέντρων, από τα οποία διακλαδίζονται τα κανάλια σε πλήθος άλλων μικρότερων καναλιών. Μέσα σ' αυτά τα κανάλια ρέουν οι άνεμοι, ή ο εσωτερικός αέρας (πράνα). Αυτοί είναι πέντε κύριοι και πέντε διακλαδιζόμενοι. Κάθε κύριος άνεμος υποστηρίζει ένα στοιχείο και είναι υπεύθυνος για μια λειτουργία του φυσικού μας σώματος. Οι διακλαδιζόμενοι άνεμοι βοηθούν στη λειτουργία των αισθήσεών μας. Οι άνεμοι που ρέουν μέσα στο κεντρικό κανάλι ονομάζονται "άνεμοι της σοφίας", ενώ

όλοι οι υπόλοιποι θεωρούνται ακάθαρτοι, γιατί ενεργοποιούν μορφές αρνητικής δυαδικής σκέψης. Οι "ουσίες" τώρα περιέχονται μέσα στα κανάλια. Υπάρχουν κόκκινες και άσπρες ουσίες. Η λευκή ουσία, την οποία θεωρείται ότι κληρονομήσαμε από το πατέρα μας βρίσκεται στη κορυφή το κεφαλιού μας και η κόκκινη ουσία, που κληρονομήσαμε από τη μητέρα μας, στο κέντρο λίγο πιο κάτω από τον αφαλό μας. Στη προχωρημένη ταντρική άσκηση ο γιόγκι οραματίζεται όλο αυτό το σύστημα με μεγάλη ακρίβεια και με τη δύναμη του διαλογισμού του αναγκάζει τους ανέμους να μπουν και να διαλυθούν μέσα στο κεντρικό κανάλι. Με αυτό το τρόπο μπορεί να έχει μια άμεση πραγμάτωση της φωτεινότητας του "Καθαρού Φωτός", δηλαδή της αληθινής φύσης του νου. Αυτό μπορεί να γίνει, γιατί όπως λέγεται η συνείδηση "καβαλάει στον άνεμο". Όταν λοιπόν ο γιόγκι εστιάζει τη συνείδησή του σε ένα ιδιαίτερο σημείο του σώματός του, φέρνει τους ανέμους εκεί. Με αυτό το τρόπο ο γιόγκι μιμείται αυτό που γίνεται στο θάνατο, όταν λύνονται οι κόμβοι στα κανάλια, οι άνεμοι ρέουν μέσα στο κεντρικό κανάλι κι επιτυγχάνεται στιγμιαία η εμπειρία της φώτισης. Ο ασκητής προσπαθεί να διατηρήσει τη συνείδηση αυτών των μεταβολών και όταν αποκοιμιέται, γιατί οι διαρκώς εμβαθυνόμενες αυτές καταστάσεις συνείδησης δε συμβαίνουν μόνον όταν πεθαίνουμε. Συμβαίνουν επίσης, αν και συνήθως απαρατήρητες, και όταν αποκοιμόμαστε, ή κάθε φορά που περνάμε από τα πιο χονδροειδή στα πιο λεπτά επίπεδα συνείδησης. Στη διαδικασία του θανάτου καθώς εξαφανίζονται οι άνεμοι, σταματούν οι σωματικές λειτουργίες και οι αισθήσεις μας. Τα ενεργειακά κέντρα καταρρέουν και τα στοιχεία χωρίς τους υποστηρικτικούς ανέμους τους διαλύονται κατά σειρά από το χονδροειδέστερο προς τα λεπτότερο. Το αποτέλεσμα είναι ότι κάθε στάδιο της διάλυσης έχει μια φυσιολογική και μια ψυχολογική επίδραση πάνω μας και συνοδεύεται από αντίστοιχα εξωτερικά σημάδια και από εσωτερικές εμπειρίες. Στην αρχή διαλύονται οι αισθήσεις μας. Πρώτη διαλύεται η αίσθηση της ακοής και ακολουθούν κατά σειρά οι αισθήσεις της όρασης, της οσμής, της γεύσης και της αφής. Στη συνέχεια διαλύονται τα στοιχεία. Πρώτα διαλύεται το στοιχείο της γης μέσα στο στοιχείο του νερού (με εσωτερικό σημάδι το όραμα ενός τρεμοφέγγοντος αντικατοπτρισμού). Μετά το στοιχείο του νερού μέσα στο στοιχείο της φωτιάς (με εσωτερικό σημάδι το όραμα μιας ομίχλης με στροβιλιζόμενες τούφες καπνού). Ύστερα το στοιχείο της φωτιάς μέσα στο στοιχείο του αέρα (με εσωτερικό σημάδι κόκκινοι σπινθήρες που χορεύουν σα πυγολαμπίδες πάνω από μια φωτιά) και τέλος το στοιχείο του αέρα μέσα στο στοιχείο του διαστήματος (με εσωτερικό σημάδι το όραμα ενός αναμμένου πυρσού ή μιας λάμπας, με μια κόκκινη λάμψη). Με τη διάλυση του στοιχείου του αέρα σταματά η αναπνοή

μας και είμαστε έτσι για τη σύγχρονη ιατρική κλινικά νεκροί. Οι Θιβετανοί όμως θεωρούν ότι συνεχίζεται μια εσωτερική διαδικασία, που μπορεί να διαρκέσει περίπου είκοσι λεπτά. Σε μερικές όμως περιπτώσεις η διάρκεια αυτής της "εσωτερικής αναπνοής" είναι πολύ μικρότερη. Ακολουθεί η εσωτερική διάλυση κατά την οποία διαλύονται οι χονδροειδείς και λεπτές σκέψεις μας και τα συναισθήματά μας. Αυτή περιλαμβάνει τρία στάδια. Κατά το πρώτο στάδιο της Εμφάνισης, μετά την απομάκρυνση του αντίστοιχου ανέμου που την κρατούσε στο τσάκρα της κεφαλής, η λευκή ουσία που κληρονομήσαμε από τον πατέρα μας κατεβαίνει το κεντρικό κανάλι προς το μέρος της καρδιάς μας. Το εξωτερικό σημάδι αυτής της διαδικασίας είναι μια εμπειρία "λευκότητας" σαν ένα καθαρό ουρανό στο φως του φεγγαριού. Το εσωτερικό σημάδι είναι ότι η συνείδησή μας γίνεται πολύ διαυγής και σταματούν όλες οι νοητικές καταστάσεις που προκαλούνται από θυμό. Κατά το δεύτερο στάδιο της Αύξησης, μετά την απομάκρυνση του ανέμου που τη κρατούσε στο τσάκρα που βρίσκεται τέσσερα δάκτυλα κάτω από τον αφαλό μας, η ουσία της μητέρας μας αρχίζει να ανεβαίνει το κεντρικό κανάλι. Το εξωτερικό σημάδι είναι τώρα μια εμπειρία "κοκκινότητας", σαν τον ήλιο που λάμπει σε ένα καθαρό ουρανό. Το εσωτερικό σημάδι είναι η εμπειρία μιας μεγάλης μακαριότητας, καθώς σταματούν όλες οι νοητικές καταστάσεις που προκαλούνται από την επιθυμία. Στο τρίτο στάδιο της Πλήρους Επίτευξης η λευκή και η κόκκινη ουσία συναντιώνται στην καρδιά μας και η συνείδησή μας εγκλείεται ανάμεσά τους. Το εξωτερικό σημάδι είναι τώρα μια "μαυρίλα", σαν ένα άδειο ουρανό καλυμμένο από απόλυτο σκοτάδι και το εσωτερικό η εμπειρία μιας κατάστασης χωρίς σκέψεις. Οι νοητικές καταστάσεις που προκύπτουν από την άγνοια και τη πλάνη εξαφανίζονται. Όλα τα ζωντανά όντα, ακόμα και τα μικρότερα έντομα, περνούν από αυτή τη διαδικασία. της διάλυσης. Αυτή συμβαίνει ακόμα και στην περίπτωση ενός ξαφνικού θανάτου από ατύχημα, αλλά πολύ πιο γρήγορα τότε. Όταν λοιπόν πεθαίνουμε είναι σα να επιστρέφουμε στην πρωταρχική μας κατάσταση, καθώς ο νους και το σώμα μας διαλύονται. Τα τρία λεγόμενα "δηλητήρια", ο θυμός, η επιθυμία και η άγνοια, εξαφανίζονται και αποκαλύπτεται έτσι η πραγματική αρχέγονη φύση μας. Μια παρόμοια κατάσταση μπορεί να συμβεί με το διαλογισμό όταν έχουμε τις εμπειρίες της μακαριότητας, της διαύγειας και της απουσίας των σκέψεων, που δείχνουν με τη σειρά τους, ότι η επιθυμία, ο θυμός και η άγνοια έχουν προσωρινά εξαφανισθεί. Ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβουμε τη διαδικασία του θανάτου με την εξωτερική και την εσωτερική του διάλυση, είναι σα μια βαθμιαία ανάπτυξη και ανάδυση όλο και πιο λεπτών καταστάσεων

συνείδησης, μέχρι την εμφάνιση της Βασικής Φωτεινότητας, ή αλλιώς του Καθαρού Φωτός.

Η ΒΑΣΙΚΗ ΦΩΤΕΙΝΟΤΗΤΑ Μετά τη διάλυση των αισθήσεών μας, των λεπτών στοιχείων του σώματός μας και των αρνητικών συναισθημάτων του θυμού, της επιθυμίας και της άγνοιας, δεν υπάρχει πια τίποτα που να συσκοτίζει το φωτισμένο νου μας και να κρύβει την πραγματική φύση μας. Αποκαλύπτεται έτσι η αρχέγονη φύση μας σαν ένα πεντακάθαρο ασυννέφιαστο ουρανό. Το στάδιο αυτό ονομάζεται η "Εμφάνιση της Βασικής Φωτεινότητας" ή του "Καθαρού Φωτός" και η ίδια η συνείδηση διαλύεται τότε μέσα στο στοιχείο του διαστήματος. Λέγεται ότι αυτή η κατάσταση εκφράζει την φωτεινή καθαρότητα της πραγματικής φύσης του νου μας, τη πλήρη ελευθερία του από το σκοτάδι της άγνοιας και τη συσκότιση. Δεν πρέπει να τη συγχέουμε όμως με το φυσικό φως που ξέρουμε, ούτε με τις φωτεινές εμπειρίες που εμφανίζονται στο επόμενο Μπάρντο της Πραγματικότητας. Η Βασική Φωτεινότητα που εμφανίζεται στο θάνατό μας είναι η φυσική ακτινοβολία της σοφίας της φύσης του πνεύματός μας. Η ανάδυσή της τη στιγμή του θανάτου μας μάς προσφέρει μια μεγάλη ευκαιρία για απελευθέρωση, αλλά μόνον όταν έχουμε ασκηθεί προς το σκοπό αυτό στη διάρκεια της ζωής μας. Για έναν ασκητή η Βασική Φωτεινότητα διαρκεί όσο μπορεί αυτός να μείνει αδιάσπαστος μέσα της. Για τους περισσότερους όμως ανθρώπους διαρκεί μονάχα μια στιγμή. Οι περισσότεροι από μας δεν αναγνωρίζουμε καν τη Βασική μας Φωτεινότητα και βυθιζόμαστε σε μια κατάσταση ασυνειδησίας, η οποία μπορεί να διαρκέσει μέχρι τρισήμιση ημέρες. Τότε είναι που η συνείδηση αφήνει τελικά το σώμα μας. Στο Θιβέτ έτσι συνηθίζουν να μη αγγίζουν ή ενοχλούν το σώμα του νεκρού για τρεις μέρες μετά το θάνατό του. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους ασκητές, οι οποίοι μπορεί να έχουν συγχωνευθεί με τη Βασική Φωτεινότητα. Πιστεύουν ότι αν θιχτεί το σώμα σε κάποιο μέρος του, π.χ. αν του γίνει μια ένεση, τότε μπορεί αυτό να τραβήξει τη συνείδηση του ατόμου σε αυτό το σημείο και να την κάνει να βγει μετά από το κοντινότερο άνοιγμα, αντί από την κορυφή του κεφαλιού, προκαλώντας έτσι μια δυσμενή επαναγέννηση.

ΤΟ ΜΠΑΡΝΤΟ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Τώρα που ανατέλλει από πάνω μου το Μπάρντο της Νταρμάτα, θα εγκαταλείψω κάθε φόβο και τρόμο.

Θα αναγνωρίσω οτιδήποτε εμφανίζεται σαν την εκδήλωση της φύσης του πνεύματός μου. Και θα γνωρίζω ότι αυτή είναι η φυσική εμφάνιση αυτού Του μπάρντο. Τώρα που έχω φθάσει σε αυτό το κρίσιμο σημείο, Δε θα φοβηθώ τις ήμερες και τι άγριες θεότητες που προβάλουν από τη φύση του ίδιου μου του νου. Όταν αναδύεται η Βασική Φωτεινότητα τη στιγμή του θανάτου, ο έμπειρος ασκητής θα έχει πλήρη επίγνωσή της και θα συγχωνευθεί μαζί της επιτυγχάνοντας έτσι τη φώτιση. Όταν αποτύχουμε όμως να την αναγνωρίσουμε, τότε θα αντιμετωπίσουμε το επόμενο μπάρντο, το φωτεινό Μπάρντο της Πραγματικότητας ή Μπάρντο της Νταρμάτα. Η Σανσκριτική λέξη νταρμάτα σημαίνει την έμφυτη φύση του κάθε τι, την ουσία των πραγμάτων όπως αυτά είναι, με άλλα λόγια τη φύση της πραγματικότητας, την αληθινή φύση της φαινομενικής ύπαρξης. ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΟΥ ΜΠΑΡΝΤΟ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Είδαμε ότι το στάδιο της διάλυσης τελειώνει με την εμπειρία της "Πλήρους Επίτευξης", που περιγράφεται σαν ένα ουρανό καλυμμένο από σκοτάδι. Η εμφάνιση μετά της Βασικής Φωτεινότητας είναι σαν τη καθαρότητα του ασυννέφιαστου ουρανού, πριν ακριβώς την αυγή. Τώρα αρχίζει να ανατέλλει σιγά - σιγά με όλη του τη λάμψη ο ήλιος της Πραγματικότητας φωτίζοντας όλο το πεδίο. Η φυσική ακτινοβολία της φύσης του πνεύματός μας εκδηλώνεται αυθόρμητα λάμποντας αστραφτερά σα φως και ενέργεια. Όπως ακριβώς ο ήλιος ανατέλλει στον καθαρό και άδειο ουρανό, έτσι και τα φωτεινά φαινόμενα του Μπάρντο της Πραγματικότητας αναδύονται από το χώρο της Βασικής Φωτεινότητας που διαποτίζει τα πάντα. Το Μπάρντο της Πραγματικότητας είναι ένα στάδιο στη βαθμιαία αποκάλυψη του νου μας και της θεμελιώδους φύσης μας. Μέσα από αυτή τη διάσταση φωτός και ενέργειας ο νους μας ξετυλίγεται από την αγνότερη κατάστασή του, τη Βασική Φωτεινότητα, προς την εκδήλωσή του σα μορφή στο επόμενο Μπάρντο της Επαναγέννησης. Το Μπάρντο της Πραγματικότητας περιλαμβάνει τέσσερα στάδια, καθένα από τα οποία μας προσφέρει μια ακόμη ευκαιρία για απελευθέρωση. Αν δεν αρπάξουμε αυτή την ευκαιρία, τότε θα εκδηλωθεί το επόμενο ακριβώς στάδιο. ΠΡΩΤΟ ΣΤΑΔΙΟ - Η ΦΩΤΕΙΝΟΤΗΤΑ

Στο Μπάρντο της Πραγματικότητας, αναλαμβάνουμε ένα φωτεινό σώμα. Το πρώτο στάδιο αυτού του μπάρντο είναι όταν "ο χώρος διαλύεται σε φωτεινότητα". Ξαφνικά αποκτάμε τη συνείδηση ενός ροϊκού και δονητικού κόσμου γεμάτου ήχους, φως και χρώματα. Όλες οι συνηθισμένες μορφές του γνωστού περιβάλλοντός μας έχουν διαλυθεί σε ένα τοπίο φωτός που περιλαμβάνει τα πάντα. Η Θιβετανική Βίβλος των Νεκρών το αναφέρει σαν ένα αντικατοπτρισμό σε μια πεδιάδα μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού. Τα χρώματα αυτού του φωτεινού τοπίου εκφράζουν τις έμφυτες στοιχειακές ιδιότητες του νου μας. Αντιλαμβανόμαστε το διάστημα σαν ένα μπλε φως, το νερό σαν ένα λευκό φως, τη γη σαν ένα κίτρινο φως, τη φωτιά σαν ένα κόκκινο φως και τον αέρα σαν ένα πράσινο φως. Για τους περισσότερους από μας το Μπάρντο της Πραγματικότητας θα περάσει από δίπλα μας σαν αστραπή, χωρίς να γνωρίζουμε καν τι έχει συμβεί. Μόνον ένας εκπαιδευμένος ασκητής θα μπορέσει να αναγνωρίσει όλα αυτά τα φωτεινά φαινόμενα σαν τη φύση του πνεύματός του κι έτσι να απελευθερωθεί. ΔΕΥΤΕΡΟ ΣΤΑΔΙΟ - Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ, ΟΙ ΘΕΟΤΗΤΕΣ Αν δεν μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε αυτή την κατάσταση σαν την αυθόρμητη εκδήλωση της φύσης του νου μας, τότε οι απλές ακτίνες και τα χρώματα θ' αρχίσουν να ενώνονται σε φωτεινά σημεία ή σφαίρες φωτός διαφόρων μεγεθών, που ονομάζονται τίγκλε. Μέσα σε αυτές τις φωτεινές σφαίρες εμφανίζονται οι "μαντάλες των ειρηνικών και άγριων θεοτήτων" σαν τεράστιες σφαιρικές συγκεντρώσεις φωτός που καταλαμβάνουν ολόκληρο το χώρο. Στο δεύτερο δηλαδή στάδιο η φωτεινότητα εκδηλώνεται με τη μορφή φωτισμένων όντων ή θεοτήτων διαφόρων μεγεθών, χρωμάτων, μορφής και χαρακτηριστικών. Το λαμπερό φως που ακτινοβολούν αυτές οι μορφές είναι εκθαμβωτικό, ο ήχος τρομακτικός και οι φωτεινές ακτίνες σαν ακτίνες λέιζερ που εισχωρούν στα πάντα. Αυτές είναι οι ειρηνικές και οι άγριες θεότητες που απεικονίζονται στη Θιβετανική Βίβλο των Νεκρών. Το όραμα αυτό μας καταλαμβάνει με τέτοια ένταση, που αν δεν μπορέσουμε ν' αναγνωρίσουμε τη πραγματική φύση του, θα μας παρουσιαστεί σαν κάτι το τρομακτικό και απειλητικό. Μπορεί να μας καταλάβει φόβος και πανικός και να λιποθυμήσουμε. Λεπτές ακτίνες φωτός εκπέμπονται από τις θεότητες κι εμάς ενώνοντας την καρδιά μας μαζί τους. Αμέτρητες φωτεινές σφαίρες εμφανίζονται στις ακτίνες τους, που αυξάνουν και μετά "κυλούν προς τα πάνω" καθώς οι θεότητες διαλύονται μέσα μας, ΤΡΙΤΟ ΣΤΑΔΙΟ - Η ΣΟΦΙΑ Αν αποτύχουμε πάλι να αναγνωρίσουμε αυτή την κατάσταση, εκδηλώνεται το επόμενο στάδιο, κατά το οποίο η "Ενοποίηση διαλύεται σε Σοφία". Μια άλλη λεπτή ακτίνα φωτός ξεπηδά από την καρδιά

μας ξετυλίγοντας ένα τεράστιο όραμα από χρωματιστούς τάπητες φωτός και από αστραφτερά φωτεινά τίγκλε, που εκφράζουν τις λεγόμενες Πέντε Σοφίες: τη Σοφία του Χώρου που Περιβάλλει τα Πάντα (βαθύ μπλε φως), τη Σα Καθρέπτη Σοφία (λευκό φως), την Εξισωτική Σοφία (κίτρινο φως), τη Διακριτική Σοφία (κόκκινο φως) και τη Σοφία που Εκπληρώνει τα Πάντα (πράσινο φως). Η τελευταία εμφανίζεται μόνο κατά τη στιγμή της φώτισης. ΤΕΤΑΡΤΟ ΣΤΑΔΙΟ - Η ΑΥΘΟΡΜΗΤΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ Στο τέταρτο αυτό στάδιο του Μπάρντο της Πραγματικότητας η Σοφία διαλύεται σε "Αυθόρμητη Παρουσία". Τώρα προβάλλει σε μια τρομερή εκδήλωση όλη η πραγματικότητα. Πρώτα εμφανίζεται η κατάσταση της αρχέγονης φύσης μας σαν ένα πεντακάθαρο ανοιχτό ουρανό. Μετά εμφανίζονται οι ειρηνικές και οι άγριες θεότητες, ακολουθούμενες από τα Φωτισμένα (Βουδικά) βασίλεια και κάτω από αυτά τα έξη βασίλεια της εξαρτημένης φαινομενικής (σαμσαρικής) ύπαρξης. Η απεραντοσύνη αυτού του οράματος υπερβαίνει κάθε φαντασία μας. Παρουσιάζονται όλες οι δυνατότητες, από τη σοφία και την απελευθέρωση, μέχρι τη σύγχυση και την επαναγέννηση. Σε αυτό το σημείο βρίσκουμε να έχουμε την ικανότητα της διόρασης και της ανάμνησης. Για παράδειγμα, θα γνωρίζουμε πλήρως τις προηγούμενες και τις μελλοντικές ζωές μας, τα έξη βασίλεια της ύπαρξης, και θα μπορούμε να βλέπουμε μέσα στο νου των άλλων. Σε μια στιγμή θα θυμηθούμε ζωντανά όλες τις διδασκαλίες έχουμε ακούσει. Ακόμα και διδασκαλίες που δεν έχουμε ακούσει ποτέ, θα αφυπνιστούν μέσα στο νου μας. Μετά όλο το όραμα διαλύεται στην πρωταρχική του ουσία, "σα μια τέντα που καταρρέει μόλις κοπούν τα σχοινιά της". Αν μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε αυτές τις εκδηλώσεις σαν την ακτινοβολία της φύσης του πνεύματός μας, τότε θ' απελευθερωθούμε. Χωρίς όμως την εμπειρία της άσκησης (του Τόγκελ στο Τζόγκσεν ή του Γιντάμ στο Ταντρικό Βουδισμό), δε θα μπορούμε να κοιτάξουμε τα οράματα των θεοτήτων, που είναι "λαμπερά σαν τον ήλιο". Αντίθετα, λόγω των συνηθειών και των τάσεων των προηγούμενων ζωών μας, το βλέμμα μας θα τραβηχτεί προς τα κάτω, προς τα έξη βασίλεια της σαμσαρικής ύπαρξης, που θα μας δελεάσουν να ξαναπέσουμε στο τροχό της εξαρτημένης ύπαρξης. Όλα τα εκτυφλωτικά φαινόμενα του Μπάρντο της Πραγματικότητας δεν είναι παρά η ακτινοβολία της φύσης του πνεύματός μας, η αυθόρμητη έκφρασή του. Έτσι όσο τρομακτικά και να είναι, όπως λέει η Θιβετανική Βίβλος των Νεκρών, αυτά δε πρέπει να μας φοβίσουν περισσότερο από ό,τι ένα ψεύτικο λιοντάρι. Για να είμαστε όμως ακριβείς, δεν μπορούμε να ονομάσουμε αυτά τα φαινόμενα "οράματα" ή "εμπειρίες", γιατί τόσο το όραμα όσο και η εμπειρία εξαρτώνται από μια δυαδική σχέση ανάμεσα σε ένα παρατηρητή και σε κάτι πα-

ρατηρούμενο. Αν μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τα φαινόμενα του Μπάρντο της Πραγματικότητας σαν την ενέργεια της σοφίας του νου μας, τότε δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στον παρατηρητή και στο παρατηρούμενο φαινόμενο και υπάρχει έτσι μια εμπειρία μη δυαδικότητας. Το να ζήσουμε πλήρως αυτή την εμπειρία ισοδυναμεί με το να πετύχουμε την απελευθέρωση. Τώρα όμως που δεν έχουμε τη γείωση και τη προστασία ενός φυσικού σώματος ή ενός "εξωτερικού" κόσμου, τα φωτεινά φαινόμενα του Μπάρντο της Πραγματικότητας θα μας φαίνονται σαν τελείως πραγματικά και "έξω" από μας. Έτσι είναι εύκολο να παραπλανηθούμε. Μόνο η αναγνώριση της πραγματικής φύσης όλων αυτών των παραστάσεων και προβολών του νου μας θα μπορέσει να μας οδηγήσει στη απελευθέρωση, διαφορετικά θα βρεθούμε πάλι στο φαύλο κύκλο των διαδοχικών επαναγεννήσεων. Μαζί με το εκτυφλωτικό φως της Σοφίας εκδηλώνονται και άλλα αμυδρά, ανακουφιστικά φώτα και ήχοι, λιγότερο έντονοι απ' αυτό. Αυτά τα θολά και ομιχλώδη φώτα είναι οι ασυνείδητες τάσεις μας που έχουν συσσωρευθεί από τα έξη αρνητικά συναισθήματα ή "δηλητήρια" του θυμού, της απληστίας, της άγνοιας, της επιθυμίας, της ζήλειας και της υπερηφάνειας. Αυτά είναι που δημιουργούν τα έξη βασίλεια της εξαρτημένης ύπαρξης: τη κόλαση, το βασίλειο των πεινασμένων φαντασμάτων, το βασίλειο των ζώων, το ανθρώπινο βασίλειο, το βασίλειο των ημιθέων ή τιτάνων και το βασίλειο των θεών. Αν δεν έχουμε κάνει άσκηση για ν' αναγνωρίσουμε και σταθεροποιήσουμε τη φύση του νου μας στη διάρκεια της ζωής μας, θα τραβηχθούμε ενστικτωδώς προς αυτά τα αμυδρά φώτα των έξη βασιλείων. Απειλούμενος από τη μεγάλη λαμπρότητα της Σοφίας ο νους μας υποχωρεί. Τα ευχάριστα φώτα, η πρόσκληση των τάσεων και των συνηθειών μας, μας δελεάζουν προς μια επαναγέννηση, η οποία θα προσδιοριστεί από το ιδιαίτερο αρνητικό συναίσθημα (από τα έξη προηγούμενα) που κυριαρχεί στο κάρμα μας και στο ρεύμα της συνείδητότητάς μας. Όσον αφορά τώρα το αν οι άγριες και ήρεμες θεότητες του Μπάρντο της Πραγματικότητες θα εκδηλωθούν και σ' ένα Δυτικό άτομο, οι δάσκαλοι αναφέρουν ότι αυτές οι εκδηλώσεις είναι έμφυτες και ανεξάρτητες και υπάρχουν σε όλους μας. Η εμφάνισής τους δεν εξαρτάται από την ιδιαίτερη πνευματική κατανόηση που μπορεί να έχουμε. Δεν ανήκουν μόνο στους Θιβετανούς, αλλά είναι μια παγκόσμια και βασική εμπειρία. Ο τρόπος όμως που τις αντιλαμβανόμαστε εξαρτάται από την ιδιαίτερη κουλτούρα μας. Εφόσον αυτές είναι από τη φύση τους απεριόριστες, μπορούν να εκδηλωθούν με οποιαδήποτε μορφή. Έτσι μπορούν να πάρουν τις πιο γνώριμες μορφές για μας. Για παράδειγμα οι Χριστιανοί ασκητές μπορούν να τις αντιληφθούν σαν τη μορφή του Χριστού ή της Παναγίας. Σε οποιαδήποτε μορφή όμως και αν εμφανιστούν αυτές οι θεότητες, εκείνο που είναι σημα-

ντικό είναι ν' αναγνωρίσουμε ότι δεν υπάρχει καμιά διαφορά στη βασική φύση τους. Οι ταντρικοί ασκητές της παράδοσης του Μαχαμούντρα χρησιμοποιούν την άσκηση του Γιντάμ για ν' αναγνωρίσουν τις εμφανίσεις του Μπάρντο της Πραγματικότητας. Το Γιντάμ είναι μια άσκηση μ' ένα ιδιαίτερο Βούδα ή θεότητα με τον οποίο ο ασκητής έχει μια ιδιαίτερη καρμική σχέση και ο οποίος αντιπροσωπεύει γι' αυτόν την ενσωμάτωση όλης της αλήθειας. Με την εξάσκησή του στη δημιουργία και την επαναπορρόφηση αυτής της θεότητας στη διάρκεια του οραματισμού του, ο ασκητής συνειδητοποιεί ότι ο νους του που αντιλαμβάνεται τη θεότητα και η ίδια η θεότητα είναι ένα πράγμα. Έτσι οι ταντρικοί ασκητές αντί να αντιληφθούν τις εκδηλώσεις του Μπάρντο της Πραγματικότητας σαν εξωτερικά φαινόμενα, τις συσχετίζουν με την άσκηση του Γιντάμ τους, ενωνόμενοι και συγχωνευόμενοι μαζί τους. Εφόσον στην άσκησή τους έχουν αναγνωρίσει το Γιντάμ τους σαν τη φυσική ακτινοβολία του φωτισμένου νου τους, βλέπουν αυτές τις εκδηλώσεις με αυτή την αναγνώριση και τις αφήνουν να εμφανισθούν σαν η θεότητα. Με αυτή την καθαρή αντίληψη, ο ασκητής αναγνωρίζει οτιδήποτε συμβαίνει στο μπάρντο σαν την εκδήλωση του Γιντάμ του και με τη δύναμη της άσκησής του απελευθερώνεται. Αυτός είναι ο λόγος που οι Θιβετανοί συμβουλεύουν τους απλούς ανθρώπους που δε ξέρουν την άσκηση του Γιντάμ να θεωρήσουν και ν' αναγνωρίσουν άμεσα και ουσιαστικά οποιεσδήποτε εμφανίσεις προβάλουν κατά το θάνατό τους σαν τον Αβαλοκιτεσβάρα, το Βούδα του ελέους, τον Πάντμα Σαμπάβα, ή τον Αμιτάμπα, με τους οποίους είναι αυτοί περισσότερο εξοικειωμένοι.

ΤΟ ΜΠΑΡΝΤΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ Ουδαμόθεν άλλοθεν γίγνονται οι ζώντες ή εκ των τεθνεώτων Πλάτων (Φαίδρος) Μηδέ διαφέρειν ζην ή τεθνάναι Πύρρων Για τους περισσότερους ανθρώπους η εμπειρία του θανάτου σημαίνει το πέρασμα σε μια κατάσταση λησμονιάς. Τα τρία στάδια της εσωτερικής διάλυσης μπορεί να είναι τόσο γρήγορα "όσο τρεις στράκες των δακτύλων". Η λευκή και η κόκκινη ενέργεια του πατέρα και της μητέρας μας συναντιώνται στην καρδιά μας κι εμφανίζεται η μαύρη εμπειρία της "πλήρους επίτευξης". Στη συνέχεια προβάλει η Βασική Φωτεινότητα, αλλ' αποτυγχάνουμε να την αναγνωρίσουμε και πέφτουμε στο ασυνείδητο. Αυτή είναι η πρώτη αποτυχία αναγνώρισης,

ή στάδιο άγνοιάς μας (στα Θιβετανικά Μα Ρίγκπα, το αντίθετο της Ρίγκπα). Αυτή σημειώνει μέσα μας την έναρξη ενός άλλου κύκλου εξαρτημένης ύπαρξης, που διακόπηκε για μια στιγμή κατά την ώρα του θανάτου. Τότε συμβαίνει το Μπάρντο της Πραγματικότητας που και αυτό αναλάμπει απλώς και φεύγει, χωρίς να το αναγνωρίσουμε. Αυτή είναι η δεύτερη αποτυχία αναγνώρισης, το δεύτερο στάδιο άγνοιάς μας. Το πρώτο πράγμα που αντιλαμβανόμαστε τότε είναι "σαν να ξαναχωρίζεται ο ουρανός από τη γη". Ξυπνάμε ξαφνικά στην ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στο θάνατο και σε μια καινούργια επαναγέννηση. Αυτό ονομάζεται Μπάρντο της Επαναγέννησης και είναι το τρίτο Μπάρντο του θανάτου. Μετά την αποτυχία μας να αναγνωρίσουμε τη Βασική Φωτεινότητα και το Μπάρντο της Πραγματικότητας ενεργοποιούνται και επαναφυπνίζονται όλες οι συνηθισμένες τάσεις μας. Εφόσον εδώ ο νους μας δεν περιορίζεται και δεν εμποδίζεται πια από το φυσικό μας σώμα, υπάρχουν άπειρες δυνατότητες για επαναγέννησή μας στα διάφορα βασίλεια. Το κύριο χαρακτηριστικό εδώ είναι ότι ο νους μας αναλαμβάνει τον κυρίαρχο ρόλο, ενώ το Μπάρντο της Πραγματικότητας ξετυλίχθηκε στο βασίλειο της Φύσης του νου μας (Ρίγκπα). Έτσι ενώ στο Μπάρντο της Πραγματικότητας έχουμε ένα σώμα φωτός, στο Μπάρντο της Επαναγέννησης έχουμε ένα νοητικό σώμα. Στο Μπάρντο της Επαναγέννησης ο νους μας έχει απέραντη διαύγεια και άπειρη κινητικότητα, αλλά η κατεύθυνση προς την οποία κινείται προσδιορίζεται αποκλειστικά από τις τάσεις του προηγούμενου κάρμα μας. Έτσι όλα όσα συμβαίνουν σε αυτό είναι το άμεσο αποτέλεσμα των προηγούμενων πράξεών μας, χωρίς τη δυνατότητα καμιάς συνειδητής απόφασης από μέρους μας. Απλά παρασυρόμαστε εδώ κι εκεί από τον άνεμο του κάρμα. Αυτό που συμβαίνει τώρα είναι μια αντίστροφη διαδικασία από τη διάλυση. Ξαναεμφανίζονται οι "άνεμοι" και μαζί με αυτούς οι νοητικές καταστάσεις που συνδέονται με την άγνοια, την επιθυμία και το θυμό. Μετά, επειδή η ανάμνηση του περασμένου καρμικού σώματός μας είναι ακόμα φρέσκια στο νου μας, αναλαμβάνουμε ένα "νοητικό σώμα". ΤΟ ΝΟΗΤΙΚΟ ΣΩΜΑ ΜΑΣ Το νοητικό σώμα μας στο Μπάρντο της Επαναγέννησης έχει ορισμένες χαρακτηριστικές ιδιότητες. Πρώτα απ' όλα έχει όλες τις αισθήσεις του. Είναι εξαιρετικά ελαφρύ και ευκίνητο και η συνείδησή του είναι επτά φορές πιο ισχυρή απ' ό,τι στη διάρκεια της ζωής μας. Έχει επίσης ένα είδος διόρασης, που δεν είναι συνειδητή, αλλά του δίνει τη δυνατότητα να διαβάζει το μυαλό των άλλων. Στην αρχή έχει την ίδια μορφή με το σώμα που είχαμε στη προηγούμενη ζωή μας, αλλά είναι πολύ νέο και χωρίς κανένα φυσικό ελάττωμα. Λόγω της συνε-

χούς σκέψης (καρμικός άνεμος), το νοητικό σώμα μας δεν μπορεί να μείνει ακίνητο ούτε για μια στιγμή. Βρίσκεται σε μια ακατάπαυστη κίνηση. Μπορεί να πάει οπουδήποτε θέλει χωρίς κανένα εμπόδιο, απλά και μόνο με τη σκέψη του. Επειδή δεν έχει υλική υπόσταση, μπορεί να περάσει μέσα από τοίχους και βουνά. Μπορεί επίσης να βλέπει μέσα από τα τρισδιάστατα αντικείμενα. Επειδή όμως μας λείπει η πατρική και η μητρική ουσία του φυσικού μας σώματος, δεν έχουμε πια το φως του ήλιου ή της σελήνης, αλλά μια αμυδρή μόνο λάμψη που φωτίζει το χώρο που βρίσκεται ακριβώς μπροστά μας. Μπορούμε να δούμε τα άλλα όντα του μπάρντο, εκτός αυτά που έχουν το είδος της διόρασης που αναπτύσσεται με το βαθύ διαλογισμό. Έτσι μπορούμε να συναντήσουμε και να συζητήσουμε για μερικές φευγαλέες στιγμές με πολλούς άλλους ανθρώπους που έχουν πεθάνει πριν από μας. Λόγω της παρουσίας των πέντε στοιχείων στη δομή του νοητικού μας σώματος, αυτό φαίνεται σαν στερεό και νοιώθουμε ακόμα και τσιμπήματα πείνας. Οι διδασκαλίες λένε ότι το νοητικό σώμα τρέφεται από οσμές και καμμένες προσφορές και μπορεί να ωφεληθεί από προσφορές που αφιερώνονται ειδικά στο όνομά του. Η δραστηριότητά του είναι πολύ γρήγορη. Η μία σκέψη διαδέχεται γρήγορα την άλλη και μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα συγχρόνως. Ο νους μας συνεχίζει να προσκολλιέται στα παλιά πρότυπα και συνήθειές του, ιδιαίτερα στις εμπειρίες του, πιστεύοντάς τες σαν τελείως πραγματικές. ΟΙ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΤΟΥ ΜΠΑΡΝΤΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ Κατά τις πρώτες βδομάδες του μπάρντο έχουμε την εντύπωση ότι είμαστε άνδρες και γυναίκες, όπως ακριβώς και στην προηγούμενη ζωή μας. Δεν συνειδητοποιούμε ότι είμαστε νεκροί. Γυρίζουμε στο σπίτι μας για να συναντήσουμε την οικογένειά μας και τους αγαπημένους μας. Προσπαθούμε να τους μιλήσουμε, να τους αγγίξουμε στον ώμο. Αλλά αυτοί δεν απαντούν, ή ακόμα δείχνουν σα να μην αισθάνονται τη παρουσία μας. Όσο σκληρά και αν προσπαθούμε, τίποτα δεν μπορεί να τους κάνει να μας παρατηρήσουν. Τους παρακολουθούμε ανήμποροι να κλαίνε και να κάθονται συντετριμμένοι από τον θάνατό μας. Προσπαθούμε χωρίς επιτυχία να χρησιμοποιήσουμε αυτά που μας ανήκουν. Η θέση μας δεν διατηρείται πια στο τραπέζι κι έχουν γίνει μερικές αλλαγές που μας αποστερούν από τα πράγματά μας. Νιώθουμε θυμωμένοι, πληγωμένοι και απογοητευμένοι. Αν είμαστε πολύ προσκολλημένοι στο σώμα μας, μπορεί ακόμα να προσπαθήσουμε μάταια να ξαναμπούμε ή να πλανηθούμε πάνω από αυτό. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις το νοητικό σώμα μας μπορεί να κάθεται κοντά στα υπάρχοντά του ή στο σώμα του για βδομάδες ή ακόμα για χρόνια. Παρ' όλα αυτά μπορεί να μην καταλάβουμε ότι είμαστε νεκροί. Μόνον όταν δούμε ότι δεν αφήνουμε σκιά, ότι δεν σχηματί-

ζουμε είδωλο στον καθρέφτη, ή ότι δεν αφήνουμε αποτυπώματα στο έδαφος, θα το καταλάβουμε. Το σοκ που θα πάθουμε τότε μπορεί να είναι τόσο μεγάλο, που να μας κάνει να λιποθυμήσουμε. Στο Μπάρντο της Επαναγέννησης ξαναζούμε με την παραμικρή τους λεπτομέρεια όλες τις εμπειρίες της προηγούμενης ζωής μας, έστω κι αν αυτές ήταν ξεχασμένες στη μνήμη μας και ξαναεπισκεπτόμαστε τόπους που, όπως λένε οι δάσκαλοι, δεν κάναμε τίποτα παραπάνω από το να φτύσουμε απλώς στο έδαφος. Κάθε επτά μέρες είμαστε αναγκασμένοι να περάσουμε από την εμπειρία του θανάτου μας για μια ακόμη φορά, με όλο τον πόνο του. Αν ο θάνατός μας ήταν ειρηνικός,, επαναλαμβάνεται η ειρηνική κατάσταση του νου μας. Αν ήταν βασανιστικός, επαναλαμβάνεται το μαρτύριό μας. Και ας μη ξεχνάμε ότι η συνείδησή μας είναι τώρα επτά φορές πιο έντονη απ' ό,τι στη διάρκεια της ζωής μας και ότι επιστρέφει με βιαιότητα όλο το αρνητικό κάρμα των προηγούμενων ζωών μας. Η συνεχής μοναχική μας περιπλάνηση στον κόσμο του μπάρντο μοιάζει μ' ένα εφιάλτη που βλέπουμε σ' ένα όνειρό μας και πιστεύουμε ότι έχουμε ένα φυσικό σώμα και ότι υπάρχουμε πραγματικά. Όλες όμως οι εμπειρίες αυτού του μπάρντο προβάλλουν από το νου μας, δημιουργημένες από το κάρμα μας και τις παλιές μας συνήθειες. Οι άνεμοι των στοιχείων επιστρέφουν και ακούμε ήχους που προκαλούν τα τέσσερα στοιχεία. Υπάρχει ο ήχος μιας χιονοστιβάδας που πέφτει συνεχώς πίσω μας, ο ήχος ενός μεγάλου ορμητικού ποταμού, ο ήχος μιας τεράστιας εκθαμβωτικής φωτιάς σαν ένα ηφαίστειο και ο ήχος μιας μεγάλης θύελλας. Ενώ προσπαθούμε να διαφύγουμε από αυτούς μέσα στο τρομακτικό σκοτάδι, λέγεται ότι ανοίγουν μπροστά μας τρεις "βαθιές και τρομερές" άβυσσοι: μια άσπρη, μια κόκκινη και μια μαύρη. Αυτές, όπως μας λέει η Θιβετανική Βίβλο των Νεκρών, είναι ο θυμός μας, η επιθυμίας μας και η άγνοιά μας. Βρισκόμαστε μέσα σε παγωμένες καταρρακτώδεις βροχές, σε θύελλες από πύον και αίμα, τρομαγμένοι από τις απειλητικές κραυγές απεσαρκωμένων όντων και κυνηγημένοι από σαρκοβόρους δαίμονες και ανθρωποφάγα κτήνη (Καθαρτήριο...). Παρασυρόμαστε αμείλικτα από τον άνεμο του κάρμα, ανίκανοι να κρατηθούμε από οπουδήποτε. Κατειλημμένοι από φόβο περιπλανιόμαστε άσκοπα και απελπισμένοι μέσα στο σκοτάδι του μπάρντο. Βασανιζόμενοι από πείνα και δίψα, ζητάμε καταφύγιο εδώ κι εκεί. Οι αντιλήψεις του μυαλού μας αλλάζουν τη κάθε στιγμή, προβάλλοντάς μας εναλλασσόμενες καταστάσεις λύπης και χαράς. Εμφανίζεται στο νου μας η επιθυμία για ένα φυσικό σώμα, αλλά δεν μπορούμε να βρούμε κανένα και αυτό μας κάνει να θλιβόμαστε ακόμα περισσότερο. Ολόκληρο το τοπίο και το περιβάλλον δημιουργείται από το κάρμα μας και ο κόσμος του μπάρντο κατοικείται από τις εφιαλτικές εικόνες των δικών μας ψευδαισθήσεων. Αν η βασική τάση στη ζωή μας ήταν θετική, η αντίληψη και εμπειρία μας στο μπάρντο θα είναι

αναμεμιγμένη με μακαριότητα και ευτυχία, ενώ αν ζήσαμε μια βλαβερή ζωή οι εμπειρίες μας θα είναι οδυνηρές. Έτσι οι Θιβετανοί λένε ότι οι ψαράδες, οι κρεοπώληδες και οι κυνηγοί κυνηγούνται από θηριώδεις απομιμίσεις των προηγούμενων θυμάτων τους. Η ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΠΑΡΝΤΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ Ολόκληρο το Μπάρντο της Επαναγέννησης διαρκεί κατά μέσο όρο 49 ημέρες και κατά ελάχιστο μια βδομάδα. Παρουσιάζει όμως διακυμάνσεις, όπως και η ζωή μας, όπου άλλοι πεθαίνουν υπέργηροι και άλλοι πολλοί νέοι.. Μερικοί ακόμα μπορούν να κολλήσουν στο μπάρντο και να γίνουν πνεύματα ή φαντάσματα. Στη διάρκεια των 21 πρώτων ημερών εξακολουθούμε να θυμόμαστε έντονα τη προηγούμενη ζωή μας κι επομένως αυτή είναι η πιο σημαντική περίοδος για να μπορέσουν οι ζωντανοί να βοηθήσουν ένα νεκρό άτομο. Μετά απ' αυτή αρχίζει να σχηματοποιείται και να κυριαρχεί η μελλοντική ζωή μας. Πρέπει να περιμένουμε στο μπάρντο μέχρι να μπορέσουμε να κάνουμε μια καρμική σύνδεση με τους μελλοντικούς γονείς μας. Υπάρχουν όμως δυο ειδικές περιπτώσεις που δε χρειάζεται να περιμένουμε σε αυτή την ενδιάμεση κατάσταση, γιατί η δύναμη του κάρμα μας παρασέρνει αμέσως στην επόμενη επαναγέννηση. Η πρώτη είναι όταν έχουμε ζήσει εξαιρετικά θετικές ζωές κι έχουμε εκπαιδεύσει το νου μας στην πνευματική άσκηση, οπότε η δύναμη της πραγμάτωσής μας μάς φέρνει κατευθείαν σε μια καλή επαναγέννηση. Η δεύτερη περίπτωση είναι όταν ζήσαμε μια αρνητική και επιβλαβή ζωή, οπότε σπρωχνόμαστε γρήγορα στην επόμενη δυσμενή επαναγέννησή μας, όποια και να είναι αυτή. Η ΕΠΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Όσο πλησιάζει η στιγμή για να ξαναγεννηθούμε, τόσο μεγαλώνει και η επιθυμία μας για ένα υλικό σώμα και ψάχνουμε να βρούμε κάποιο διαθέσιμο. Αρχίζουν τότε να εμφανίζονται διάφορα σημάδια που μας προειδοποιούν για το βασίλειο που πιθανώς θα ξαναγεννηθούμε. Φώτα με διαφορετικά χρώματα λάμπουν από τα έξη βασίλεια της ύπαρξης και θα νιώσουμε να τραβιόμαστε προς το ένα ή το άλλο, ανάλογα με το αρνητικό συναίσθημα που κυριαρχεί στο νου μας. Μόλις έχουμε τραβηχτεί σε ένα από αυτά τα φώτα, είναι πολύ δύσκολο να επιστρέψουμε. Τότε θα εμφανισθούν εικόνες και οράματα, που συνδέονται με τα διάφορα βασίλεια της ύπαρξης . Παρασυρόμενοι από τον άνεμο του κάρμα θα φτάσουμε μετά σε ένα μέρος όπου οι μελλοντικοί γονείς μας κάνουν έρωτα. Βλέποντάς τους, θα τραβηχτούμε συναισθηματικά εκεί και λόγω παλιών καρμι-

κών σχέσεων μαζί τους θα αρχίσουμε να νιώθουμε μια ισχυρή έλξη ή αποστροφή. Η έλξη και επιθυμία για τη μητέρα με έχθρα ή ζήλεια για τον πατέρα θα μας κάνουν να ξαναγεννηθούμε σαν αγόρι και το αντίστροφο σαν κορίτσι. Αν παραδοθούμε όμως σε αυτά τα ισχυρά πάθη, όχι μόνο θα ξαναγεννηθούμε, αλλά αυτό το ίδιο το συναίσθημα μπορεί να μας οδηγήσει σε ένα κατώτερο βασίλειο. Η καλύτερο μέθοδος για να μη ξεναγεννηθούμε είναι να εγκαταλείψουμε τα συναισθήματα της επιθυμίας, του θυμού ή της ζήλειας, ν' αναγνωρίσουμε ότι όλες οι εμπειρίες του μπάρντο είναι ψεύτικες και φασματικές και να αναπαυθούμε τελικά μέσα στη φύση του πνεύματός μας. Μια άλλη μέθοδος είναι να δούμε τους μελλοντικούς γονείς μας σαν το Βούδα, το δάσκαλό μας ή τη θεότητα του Γιντάμ, ενώ απαρνιόμαστε τα βασίλεια της επιθυμίας και σκεπτόμαστε τα αγνά Βουδικά βασίλεια. Αν αποτύχουμε όμως στις προσπάθειές μας, τότε το μόνο που μας μένει ακόμα να προσπαθήσουμε είναι να γεννηθούμε στο ανθρώπινο βασίλειο, γιατί μόνο σ' αυτό είναι ευνοϊκές οι συνθήκες για μια πνευματική πρόοδο. Αν επιτύχουμε να κατευθύνουμε το νου μας σε μια ανθρώπινη γέννηση, τότε θα έχουμε κάνει ένα πλήρη κύκλο. Βλέποντας τους γονείς μας να κάνουν έρωτα, ο νους μας τραβιέται προς τα κει και μπαίνει μέσα στη μήτρα. Αυτό σημειώνει το τέλος του Μπάρντο της Επαναγέννησης καθώς ο νους μας ξαναζεί γρήγορα τα σημάδια των σταδίων της διάλυσης και την εμφάνιση της Βασικής Φωτεινότητας. Μετά εμφανίζεται πάλι η μαύρη εμπειρία της πλήρους επίτευξης και την ίδια στιγμή συνδεόμαστε με τη καινούργια μήτρα. Έτσι η ζωή ξεκινάει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που τελειώνει, δηλαδή με τη Βασική Φωτεινότητα. Συνοψίζοντας, βλέπουμε ότι ο θάνατος περιλαμβάνει τρία βασικά στάδια. Στο πρώτο, μετά τη διάλυση των στοιχείων, των αισθήσεων και των σκέψεών μας, προβάλλει για μια στιγμή η Βασική Φωτεινότητα, η ύστατη φύση του νου. Στο δεύτερο εκδηλώνεται, γρήγορα πάλι, η ακτινοβολία αυτής της φύσης του νου με ήχους, φώτα και χρώματα. Τέλος στο τρίτο στάδιο επιστρέφει ο συνηθισμένος νους και αναλαμβάνει τη μορφή του νοητικού σώματος, το οποίο ακολουθεί τις υπαγορεύσεις του προηγούμενου κάρμα μας, με άλλα λόγια τις παλιές τάσεις και συνήθειές μας. Αυτές κάνουν το συνηθισμένο νου μας να προσκολληθεί στις ψευδαισθητικές εμπειρίες του μπάρντο και να τις θεωρήσει σαν υλικές και πραγματικές. Σύμφωνα τώρα με τις διδασκαλίες τα τρία αυτά στάδια δεν εμφανίζονται μόνον στη διαδικασία του θανάτου, αλλά και στον ύπνο μας, στις σκέψεις μας, στα συναισθήματά μας και σε κάθε ξεχωριστό επίπεδο της συνειδητής εμπειρίας μας.

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΥΠΝΟ Πρώτο Στάδιο Όταν αποκοιμόμαστε οι αισθήσεις και τα χονδροειδέστερα στρώματα της συνείδησής μας διαλύονται κι εμφανίζεται βαθμιαία η έσχατη φύση του νου μας, η Βασική Φωτεινότητα Δεύτερο Στάδιο Μετά υπάρχει μια διάσταση της συνείδησής μας που αντιστοιχεί στο Μπάρντο της Πραγματικότητας, η οποία είναι τόσο λεπτή, που συνήθως είμαστε εντελώς ασυνείδητοι για την ύπαρξή της. Πόσοι άλλωστε από μας είμαστε συνειδητοί στο χρονικό διάστημα πριν αρχίσουν τα όνειρά μας; Τρίτο Στάδιο Οι περισσότεροι από μας το μόνο που αντιλαμβανόμαστε είναι το επόμενο στάδιο, όταν ο νους μας ξαναγίνει ενεργητικός και αρχίσουμε να ονειρευόμαστε, που αντιστοιχεί στο Μπάρντο της Επαναγέννησης. Εδώ αναλαμβάνουμε ένα ονειρικό σώμα και περνάμε διάφορες εμπειρίες που σχετίζονται ως επί τι πλείστον με τις συνήθειες και τις δραστηριότητές μας στην κατάσταση της εγρήγορσης. Συνήθως θεωρούμε όλες αυτές τις εμπειρίες μας σα πραγματικές, χωρίς να συνειδητοποιούμε ότι ονειρευόμαστε. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ Η ίδια ακριβώς διαδικασία μπορεί να αναγνωριστεί στη λειτουργία της σκέψης μας και στα συναισθήματά μας και στον τρόπο που αυτά εμφανίζονται: Πρώτο Στάδιο Η Βασική Φωτεινότητα είναι η απόλυτη, έσχατη ή απόλυτη φύση του νου (Ρίγκπα) που υπάρχει πριν από κάθε σκέψη ή συναίσθημα. Δεύτερο Στάδιο Μέσα στον απόλυτο χώρο της ανακινείται μια βασική ενέργεια, η αυθόρμητη ακτινοβολία της φύσης του νου, η οποία αρχίζει να εκδηλώνεται σαν η βάση, το δυναμικό και το καύσιμο για την ακατέργαστη συγκίνηση. Τρίτο Στάδιο Αυτή η ενέργεια μπορεί να πάρει μετά τις μορφές των συναισθημάτων και των σκέψεών μας, που τελικά μας ωθούν σε δράση και μας κάνουν να συσσωρεύουμε κάρμα. Όπως ακριβώς το εξηγεί ένας μεγάλος Θιβετανός Διδάσκαλος: Αν κοιτάξουμε από κοντά ένα συναίσθημα χαράς ή θυμού, θα δούμε ότι υπάρχει πάντοτε ένα διάστημα ή κενό προτού αυτό αρχίσει να εμφανίζεται. Αυτή η κυοφορούσα στιγμή, προτού εκδηλωθεί η ενέργεια της συγκίνησης, είναι μια στιγμή καθαρής και αγνής παρουσίας στην οποία θα μπορούσαμε, αν αφήναμε τον εαυτό μας, να έχουμε μια αναλαμπή της πραγματικής φύσης του νου μας. Για μια στιγμή

διαλύεται η μαγεία της άγνοιας. Ελευθερωνόμαστε πλήρως από κάθε ανάγκη και προσκόλληση και ακόμα και η έννοια "προσκόλληση" γίνεται γελοία και περιττή. Αντί όμως να αγκαλιάσουμε την "κενότητα" αυτού του διαστήματος, στην οποία θα μπορούσαμε ν' ανακαλύψουμε την μακαριότητα της ύπαρξης, ελεύθεροι και ξαλαφρωμένοι από οποιαδήποτε ιδέα, αναφορά, ή έννοια, προσκολλιόμαστε στην αμφίβολη ασφάλεια του γνωστού και ανακουφιστικού δράματος των συγκινήσεών μας, παρασυρόμενοι από τις ισχυρές τάσεις και συνήθειές μας. Αυτός είναι ο τρόπος που μια έμφυτα ανεξάρτητη ενέργεια, που αναδύεται από τη φύση του νου, κρυσταλλοποιείται τελικά στη μορφή μιας συγκίνησης, και ο τρόπος που η βασική αγνότητά της κηλιδώνεται και παραμορφώνεται από τη εξαρτημένη μας όραση, δημιουργώντας μια συνεχή πηγή διασπάσεων και ψευδαισθήσεων. Παραφράζοντας λοιπόν τον Απόστολο Παύλο θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν πεθαίνουμε κάθε ημέρα, όπως ο ίδιος λέει, αλλά ΚΑΘΕ ΣΤΙΜΗ, γιατί τα τρία στάδια του θανάτου εμφανίζονται ακριβώς σε κάθε στιγμή συνειδητότητάς μας. Πάνω σε αυτό ας θυμηθούμε λίγα λόγια του Κρισναμούρτι σχετικά με την απελευθέρωσή μας από το "φορτίο της μνήμης": "Πόσο απαραίτητο είναι να πεθαίνει κανείς κάθε μέρα, να πεθαίνει κάθε λεπτό για το κάθε τι, για τα πολλά χθες και για τη στιγμή που μόλις διάβηκε! Δίχως θάνατο δεν υπάρχει ανανέωση, δίχως θάνατο δεν υπάρχει δημιουργία. Το φορτίο του παρελθόντος γεννάει τη δική του συνέχιση, και η έγνοια του χθες δίνει καινούργια ζωή στην έγνοια του σήμερα. Το χθες διαιωνίζεται στο σήμερα και το αύριο είναι ακόμα χθες. Δεν υπάρχει λυτρωμός από αυτή τη συνέχιση παρά μονάχα στο θάνατο. Υπάρχει χαρά στο να πεθαίνεις. Τούτο το νέο πρωινό, φρέσκο και καθάριο, είναι ελεύθερο από το φως και το σκοτάδι του χθες, εκείνου του πουλιού το τραγούδι για πρώτη φορά ακούγεται και ο θόρυβος αυτών των παιδιών δεν είναι εκείνος ο χτεσινός. Κουβαλάμε τη μνήμη του χθες και σκοτεινιάζει το είναι μας. Εφόσον ο νους είναι η αυτόματη μηχανή της μνήμης, δεν μπορεί να γνωρίσει το ξαλάφρωμα, τη γαλήνη, τη σιωπή. Φθείρει τον εαυτό του ασταμάτητα. Η κάθαρση του νου είναι η γαλήνη της καρδιάς". Τα ίδια στάδια μπορούμε να παρατηρήσουμε και στο διαλογισμό: Πρώτο Στάδιο Καθώς οι σκέψεις και τα συναισθήματα βαθμιαία διαλύονται μέσα στη φύση του νου μας, μπορούμε να ρίξουμε μια στιγμιαία ματιά στη φύση του, στη Ρίγκπα, την αρχέγονη κατάσταση. Δεύτερο Στάδιο

Τότε αποκτάμε επίγνωση ότι από την ακινησία και την ηρεμία της φύσης του νου εμφανίζεται μια κίνηση, μια ακατέργαστη ενέργεια, η ίδια η ακτινοβολία της. Τρίτο Στάδιο Αν υπεισέλθει οποιαδήποτε προσκόλληση στην εμφάνιση αυτής της ενέργειας, αυτή αναπόφευκτα θα κρυσταλλοποιηθεί σε σκεπτομορφές, οι οποίες με τη σειρά τους θα μας μεταφέρουν πίσω στην εννοιολογική και τη νοητική δραστηριότητα. Ο βαθύτερος σκοπός του διαλογισμού είναι να μπορούμε να παραμείνουμε αδιάσπαστοι στην κατάσταση της Ρίγκπα και να συνειδητοποιήσουμε ότι ο,τιδήποτε εμφανίζεται στο νου μας δεν είναι τίποτα άλλο από την εκδήλωση αυτής της Ρίγκπα, της έσχατης φύσης του νου μας. Έτσι όταν είμαστε στην κατάσταση της Ρίγκπα και εμφανιστούν διάφορες σκέψεις και συναισθήματα, τ' αναγνωρίζουμε γι’ αυτό ακριβώς που είναι και συνεχίζουμε να παραμένουμε στην ίδια κατάσταση της αδιάσπαστης φωτεινότητας. Αν όμως χάσουμε την παρουσία αυτής της αγνής επίγνωσης της Ρίγκπα, και αποτύχουμε ν' αναγνωρίσουμε τη πραγματική φύση των εμφανίσεων του νου μας, τότε αυτές θα παρουσιαστούν σαν κάτι ξεχωριστό από μας και θα δημιουργηθεί έτσι η διαδικότητα. Αυτός ο διαχωρισμός ανάμεσα σε μας και στις εμφανίσεις του νου μας γίνεται ιδιαίτερα θεαματικός κατά το θάνατό μας. Αυτός είναι ο λόγος που οι εκδηλώσεις ήχου, φωτός και ακτίνων στο Μπάρντο της Πραγματικότητας εκλαμβάνονται συνήθως από μας σα συγκλονιστικά εξωτερικά φαινόμενα που μας συμβαίνουν. Τι διαφορετικό λοιπόν θα μπορούσαμε να κάνουμε σε μια τέτοια περίπτωση από το να προσπαθήσουμε να ξεφύγουμε από την λαμπερή ακτινοβολία των ειρηνικών και άγριων θεοτήτων και να τρέξουμε προς τα αμυδρά, σαγηνευτικά και γνώριμα φώτα των έξη βασιλείων της ύπαρξης;

Η ΔΥΤΙΚΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Η Δυτική εσωτερική παράδοση (όπως και η Θεοσοφία) δέχεται ότι ο άνθρωπος εκτός από το φυσικό του σώμα έχει και άλλα λεπτότερα "σώματα" με τα οποία δρα στα "ανώτερα πεδία". Το αμέσως επόμενο από το φυσικό σώμα είναι το λεγόμενο "διπλό αιθερικό", ένα σύστημα ηλεκτρομαγνητικών τάσεων που συγκρατεί σαν ένα δίκτυ όλα τα κύτταρα του φυσικού σώματος, ενώ συγχρόνως τους προσφέρει ζωτικότητα (πράνα) που αντλεί από τον ήλιο. Η ζωτική αυτή ενέργεια εμποδίζει την αποσύνθεση του σώματος και διατηρεί ενωμένα τα συστατικά της οργανικής ύλης στις πολύπλοκες ενώσεις τους. Μετά υπάρχει το "αστρικό" ή συναισθηματικό σώμα, που μας δίνει την ικανότητα να δρούμε στο "αστρικό πεδίο" των επιθυμιών και των συγκινήσεων. Σε αυτό ακριβώς το πεδίο πηγαίνουμε στον ύπνο μας και μετά το θάνατό μας. Επόμενο στη σειρά είναι το νοητικό σώμα, που μας δίνει την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε και να

σκεπτόμαστε. Εκτός από αυτά υπάρχουν και άλλα ανώτερα σώματα ή φορείς της συνείδησής μας, τα οποία όμως προς το παρόν δε μας ενδιαφέρουν. Αμέσως μετά τον θάνατο βυθιζόμαστε σε ένα ύπνο καθώς αρχίζουν οι διαδικασίες αποχωρισμού της ψυχής από το σώμα μας. Για τις εξελιγμένες όμως ψυχές ο θάνατος δεν είναι παρά ένας συνειδητός ύπνος, το ίδιο ακριβώς με το συνειδητό ονείρεμα. Επομένως περνάνε με πλήρη συνείδηση αυτό το στάδιο. Η κατώτερη συνείδησή μας είναι αναισθητοποιημένη κι έτσι δεν αντιλαμβανόμαστε τις φυσικές διεργασίες του θανάτου. Όταν ολοκληρωθεί ο αποχωρισμός της ψυχής από το σώμα μας, θα ξυπνήσουμε σε μια άλλη διάσταση, σε ένα ανώτερο επίπεδο. Το καινούργιο περιβάλλον μας θα μας φανεί λίγο - πολύ γνωστό, γιατί έτσι κι αλλιώς το επισκεπτόμασταν κάθε βράδυ στον ύπνο μας, όταν ήμασταν ζωντανοί. Πολλές φορές ο νεκρός βλέπει ένα εκτυφλωτικό φως και αντικρίζει θαμπά τα πρόσωπα διάφορων φίλων και συγγενών του που έχουν πεθάνει πριν απ' αυτόν. Αυτοί θα τον καλωσορίσουν και θα τον βοηθήσουν στο νέο του περιβάλλον. Μετά από ένα σύντομο διάστημα σε αυτή την ενδιάμεση κατάσταση η ψυχή περνάει από το Καθαρτήριο, το οποίο δεν αποτελεί κανενός είδους τιμωρία, ούτε και κρατά αιώνια. Απλά η ψυχή εξαναγκάζεται ν' αντικρύσει τις πράξεις που έκανε στη διάρκεια της ενσάρκωσή της. Το Καθαρτήριο δεν είναι ένας συγκεκριμένος τόπος, αλλά μια κατάσταση συνείδησης. Επειδή όμως στα εσωτερικά πεδία όλα τα άτομα με την ίδια νοοτροπία έλκονται μεταξύ τους, μπορούμε να πούμε ότι το Καθαρτήριο ανήκει σε μια ορισμένη αστρική "τοποθεσία". Πρέπει να θεωρούμε τους νεκρούς σα ζωντανούς σε μια άλλη συνειδησιακή κατάσταση και όχι σε κάποιο άλλο τόπο. Αν μπορούσαμε να συντονιστούμε στη συχνότητά τους, θα μπορούσαμε να τους ακούσουμε και να τους μιλήσουμε. Στη πραγματικότητα μπορούμε να τους μιλήσουμε πολύ πιο εύκολα απ' όσο να τους ακούσουμε, γιατί ο νεκρός επειδή είναι ασώματος είναι από τη φύση του "ψυχικός". Για αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στις σκέψεις μας για τους νεκρούς και να προσπαθούμε να ξεπερνάμε τη θλίψη μας συνηθίζοντας στην ιδέα της αποχώρησής τους. Η αποχώρηση της ψυχής σε πρώτη φάση σημαίνει το θάνατο μόνο του κεντρικού νευρικού συστήματος, γιατί ένα μεγάλο μέρος οργανικής ζωής συνεχίζει να παραμένει στο σώμα. Το σώμα δεν απονεκρώνεται μονομιάς. Πραγματικά μερικές μέρες πριν το θάνατο ή και πιο πριν η ψυχή μπορεί να βρίσκεται ήδη έξω από το σώμα και να αιωρείται στην άκρη της "ασημένιας χορδής", αρκετά εκατοστά πάνω από το κρεβάτι. Μοιάζει με ένα φάντασμα που κοιμάται και είναι ορατή σε κάθε ψυχικό. Για όσο διάστημα διαρκεί αυτή η κατάσταση επικρατεί σε όλα τα επίπεδα μια βαθιά αναισθησία και έλλειψη πό-

νου. Μόνον όταν σπάσει η ασημένια χορδή αποχωρεί η ψυχή κι επέρχεται ο πραγματικός θάνατος. Η ΑΣΗΜΕΝΙΑ ΧΟΡΔΗ Όταν οι ανώτεροι φορείς της συνείδησής μας αφήνουν το φυσικό σώμα μας, εξακολουθούν να συνδέονται μαζί του με μια λεπτή, αστραφτερή, ασημένια χορδή που μοιάζει πολύ με δυο ανάποδα εξάρια, το ένα όρθιο και το άλλο οριζόντιο, που συνδέονται μεταξύ τους στην άκρη της κουλούρας τους. Το ένα άκρο είναι προσδεμένο στην καρδιά μέσω του "σπερματικού ατόμου". Το σπάσιμο αυτού του σπερματικού ατόμου είναι που κάνει την καρδιά να σταματήσει. Η ίδια η χορδή δε σπάζει, μέχρι να παρουσιαστεί το πανόραμα της προηγούμενης ζωής που περιέχεται στο αιθερικό σώμα. ΤΟ ΜΟΝΙΜΟ Η ΣΠΕΡΜΑΤΙΚΟ ΑΤΟΜΟ Όταν ένα άτομο πεθαίνει οι ανώτεροι φορείς του, το αιθερικό, αστρικό και νοητικό του σώμα αφήνουν το φυσικό του σώμα με μια σπειροειδή κίνηση, παίρνοντας μαζί τους τη δύναμη ή "ψυχή" ενός ιδιαίτερου φυσικού ατόμου. Όλες οι εμπειρίες του φυσικού σώματος στην προηγούμενη ζωή έχουν εντυπωθεί σε αυτό το ιδιαίτερο άτομο. Ενώ όλα τα άλλα άτομα του φυσικού σώματος έχουν με τον καιρό ανανεωθεί, αυτό το μόνιμο άτομο παραμένει σταθερό όχι μόνο για μια ζωή, αλλά για όλα τα φυσικά σώματα που χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τώρα από αυτή την ιδιαίτερη ψυχή. Αυτό θα χρησιμεύσει αργότερα σαν ο πυρήνας γύρω από τον οποίο θα δομηθεί το νέο φυσικό σώμα που θα χρησιμοποιήσει η ψυχή στην επόμενη ενσάρκωσή της. Γι' αυτό ονομάζεται "Σπερματικό ή Μόνιμο Άτομο". Στη διάρκεια της ζωής το σπερματικό άτομο βρίσκεται στην αριστερή κοιλία της καρδιάς , κοντά στην κορυφή. Στο θάνατο ανέρχεται προς τον εγκέφαλο μέσω του πνευμογαστρικού νεύρου, εγκαταλείποντας μαζί με τους ανώτερους φορείς το φυσικό σώμα μέσα από τις ραφές των βρεγματικών οστών με το ινιακόν οστούν. Πρέπει να προσέξουμε να μην αποτεφρώσουμε ή βαλσαμώσουμε το σώμα πριν περάσουν τρεις τουλάχιστον μέρες μετά το θάνατο, γιατί το αιθερικό σώμα μαζί με τα άλλα ανώτερα σώματα εξακολουθούν να συνδέονται με το φυσικό σώμα μέσω της ασημένιας χορδής, κι επομένως οποιαδήποτε βλάβη του φυσικού σώματος μπορεί να γίνει αισθητή στον άνθρωπο. Η αποτέφρωση πρέπει να αποφευχθεί επίσης κατά τις τρεις πρώτες μέρες μετά το θάνατο γιατί αυτή έχει την τάση να διαλύει το αιθερι-

κό σώμα, το οποίο θα πρέπει να παραμείνει ανέπαφο μέχρι να χαραχθεί το πανόραμα της προηγούμενης ζωής πάνω στο αστρικό σώμα. Όταν ο άνθρωπος ελευθερωθεί από το φυσικό του σώμα, η πνευματική του ικανότητα επιστρέφει σε κάποιο βαθμό και μπορεί να διαβάσει τις εικόνες που προβάλλονται πάνω στον ανακλαστικό αιθέρα του ζωτικού του σώματος, που είναι η έδρα του υποσυνειδήτου του. Ολόκληρη η ζωή του περνά τότε σαν πανόραμα μπροστά από τα μάτια του κατ' αντίστροφη σειρά, με πρώτα τα τελευταία γεγονότα της ζωής του. Θυμάται τα πάντα. Βλέπει τις εικόνες καθώς περνούν και τις εντυπώνει στους ανώτερους φορείς του, αλλά δεν έχει κανένα συναίσθημα γι’ αυτές εκείνη τη στιγμή. Θ' αντιμετωπίσει τις ίδιες εικόνες αργότερα στον Αστρικό Κόσμο, όπου θα μπορεί να συναισθάνεται και να επιθυμεί. Το πανόραμα αυτό μπορεί να διαρκέσει από μερικές ώρες μέχρι αρκετές μέρες, ανάλογα με το πόσο χρόνο μπορεί να μείνει ξύπνιος ο άνθρωπος για να το παρακολουθήσει. Όσο ο άνθρωπος δε βυθίζεται σε ύπνο, το πανόραμα διαρκεί. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει όταν κάποιος πνίγεται ή πέφτει από ένα ύψος. Και σε αυτές τις περιπτώσεις το αιθερικό σώμα αφήνει το φυσικό σώμα και ο άθρωπος βλέπει τη ζωή του μέσα σε μια αναλαμπή, γιατί χάνει αμέσως τη συνείδησή του. Όταν η αντοχή του ζωτικού σώματος φτάσει στο όριο της, αυτό καταρρέει, τερματίζει το πανόραμα και αναγκάζει τον άνθρωπο να αποσυρθεί στον αστρικό κόσμο. Η ασημένια χορδή σπάει στο σημείο της ένωσης των δυο "εξαριών" και το αιθερικό σώμα παύει να διαπερνά πια το φυσικό σώμα και ίπταται απλώς πάνω από αυτό. Παραμένει πλανώμενο πάνω από τον τάφο, αποσυντιθέμενο συγχρόνως με το φυσικό σώμα. Η εγκατάλειψη του αιθερικού σώματος από την ψυχή είναι ανάλογη με την απόρριψη του φυσικού σώματος. Παίρνονται μαζί οι δυνάμεις ενός ιδιαίτερου αιθερικού ατόμου που θα χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή του αιθερικού σώματος της επόμενης ενσάρκωσης. Έτσι με την είσοδό του στον αστρικό κόσμο ο άνθρωπος έχει εκτός από το αστρικό και το νοητικό του σώμα τα σπερματικά άτομα του φυσικού και του αιθερικού του σώματος. ΤΟ ΑΣΤΡΙΚΟ ΠΕΔΙΟ - ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ Το αιθερικό σώμα εξασθενίζει σιγά - σιγά και εξαφανίζεται απαρατήρητο, ενώ η ψυχή περνάει στην κατάσταση συνείδησης που οι αποκρυφιστές ονομάζουν αστρικό πεδίο. Εκεί η ψυχή αρχίζει σύντομα να ονειρεύεται. Οι μνήμες της γήινης ζωής είναι ακόμα ζωντανές, αν

και κάπως αχνές και απόμακρες, όπως οι αναμνήσεις των πρώτων παιδικών χρόνων. Δεν ονειρεύεται όμως αυτά τα γεγονότα με τον τρόπο που τα βλέπουμε εμείς. Μια και βρίσκεται στον κόσμο της επιθυμίας τα βλέπει όλα από την άποψη των εκπληρωμένων ή απωθημένων επιθυμιών. Παρ' όλο που ο εγκέφαλος είναι νεκρός και δεν εδρεύει σε αυτόν καμιά μορφή συνείδησης, η ψυχή έχει συνείδηση της τωρινής της κατάστασης. Εκτυλίσσεται μπροστά της ένα φαντασμαγορικό όνειρο της προηγούμενης ζωής της, ενώ είναι συγχρόνως σε επαφή με τα ανώτερα πνευματικά επίπεδα. Γίνεται έτσι μια σκληρή μάχη ανάμεσα στις ανώτερες και τις κατώτερες όψεις της. Η μάχη αυτή είναι υποκειμενική κι εκφράζεται στις εικόνες του αστρικού ονείρου. Λέμε τότε ότι η ψυχή είναι στο Καθαρτήριο, που δεν είναι παρά η υποχρεωτική συνειδητοποίηση των παραμπτωμάτων μας. Στο καθαρτήριο διδάσκεται ότι κάθε παράπτωμα, κάθε απόκλιση από τα πνευματικά δεδομένα οδηγεί αναπόφευκτα στον πόνο. Η ψυχή αισθάνεται ότι θα αισθανόταν αν βρισκόταν πραγματικά στην κατάσταση που παρουσιάζεται στο όνειρό της. Οι εσωτεριστές δε δέχονται το αφιλοσόφητο δόγμα της αιώνιας τιμωρίας που διδάσκει η εξωτερική θρησκεία. Κανένας ψυχικός δεν επιβεβαίωσε αυτό το "πιστεύω". Κανένα από τα πνεύματα που επέστρεψαν από τον άλλο κόσμο δεν ανέφερε ποτέ κάτι τέτοιο. Το καθαρτήριο δεν έχει καμιά σχέση με τις φλόγες του αιώνιου μαρτυρίου, αλλά με τα εξαγνιστικά πυρά που καθαρίζουν τη ψυχή καίγοντας τις άχρηστες ουσίες της. Δεν καίγονται βέβαια μονομιάς όλα τα αρνητικά στοιχεία μιας εξέλιξης, γιατί ελάχιστες ψυχές μπορούν να αντέξουν αυτή τη δοκιμασία. Από κάθε κάθαρση που περνάμε μας δείχνονται μόνον εκείνα που μπορούμε να αντέξουμε και να ωφεληθούμε από αυτά. Μας επιτρέπεται να σβήσουμε ένα ορισμένο μόνο μέρος του κάρμα μας και να επανέλθουμε στη γη με το υπόλοιπο φορτωμένο στην πλάτη μας. Το κάρμα μας για το οποίο δεν έχουμε εξιλεωθεί προκαλεί τις οδύνες μας στην επόμενη ζωή μας. Έτσι σταδιακά με όσα αντιλαμβανόμαστε στο Καθαρτήριο και με όσα διορθώνουμε όσο είμαστε στη γη, αντισταθμίζουμε το κάρμα μας και αποκαθιστούμε την ισορροπία. Με αυτό τον τρόπο αναπτύσσεται η ζωή. Στο αστρικό επίπεδο δεν υπάρχει ο χώρος και ο χρόνος όπως εμείς τον αντιλαμβανόμαστε. Υπάρχει όμως μια "διάθεση" που κάνει όλους όσους βρίσκονται στην ίδια συγκινησιακή κατάσταση να έλκονται μεταξύ τους και να δημιουργούν έτσι όλοι μαζί μια ατμόσφαιρα "κόλασης", εφόσον διακατέχονται από ακόρεστα πάθη. Έτσι είμαστε υποχρεωμένοι να ζήσουμε και το παραμικρό μας ελάττωμα μέσα σε μια ψυχική ατμόσφαιρα στην οποία αμέτρητες ψυχές εκφράζουν το ίδιο ελάττωμα σε όλες τις διαβαθμίσεις του. Πάντως το Καθαρτήριο δεν παίζει τον ρόλο του τιμωρού ή του εκδικητή, αλλά του γιατρού

της ψυχής. Ο καυτηριασμός στην πυρά της κόλασης καθαρίζει τις μολυσμένες πληγές που μας έχει αφήσει η ζωή. Μετά από αυτό τον καυτηριασμό έρχεται η θεραπεία της κάθαρσης. Ενώ τώρα το Καθαρτήριο είναι το όνειρό μας για μεταμέλεια και εξαγνισμό, ο Παράδεισος είναι το επόμενο όνειρό μας για την εκπλήρωση των προσδοκιών μας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο παράδεισος και η κόλαση είναι καταστάσεις συνείδησης και όχι συγκεκριμένοι τόποι. Στα κατώτερα πεδία του παράδεισου οι ψυχές αναπαύονται και αναρρώνουν, καθώς ονειρεύονται ευχάριστα όνειρα που τις καταπραΰνουν και τις κάνουν ευτυχισμένες. Όσα αντιληφθήκαμε στη γήινη ζωή μας, αλλ' αποτύχαμε να τα αποκτήσουμε, εκπληρώνονται στον Παράδεισο. Αυτή η υποκειμενική επίτευξη αναπλάθει τις ικανότητές μας κι επιστρέφουμε στην ενσάρκωση έχοντας σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα μας τη δύναμη της επίτευξης. Αφού η ψυχή ζήσει για κάποιο διάστημα στο αστρικό πεδίο, θ' αποχωρήσει και από εκεί (δεύτερος θάνατος ή αστρικός θάνατος) και θα μεταφέρει τη συνείδησή της στο αμέσως ανώτερο νοητικό πεδίο, όπου θα μπορεί να συνεχίζει να σκέπτεται, όχι όμως και να επιθυμεί, αφού δε θα έχει πια αστρικό σώμα. Αφού ζήσει για κάποιο διάστημα κι εκεί, θ' αποβάλλει και το τρίτο της ένδυμα (τρίτος ή νοητικός θάνατος), ολοκληρώνοντας έτσι την πλήρη διάλυση της προσωπικότητας. Στη συνέχεια βλέποντας οράματα διάφορων ζευγαριών που κάνουν έρωτα θα τραβηχτεί καρμικά σε ένα από αυτά και μπαίνοντας στη μήτρα κατά τη στιγμή της σύλληψης θα ενσαρκωθεί τελικά σε ένα νέο σώμα που θα την βοηθήσει να συνεχίσει την εξέλιξή της.

ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΟΞΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα, ψυχή και είδωλο, το οποίο έλεγαν και φάσμα ή σκιά. Αυτό δεν ήταν ούτε σώμα ούτε ψυχή, αλλά ένα φάντασμα με τη μορφή του σώματος. Γι’ αυτό ο Οδυσσέας βρήκε το είδωλο του Ηρακλή στον Άδη, ενώ η ψυχή του ήταν στον Ουρανό, όπου έγινε και θεός, ενώ το σώμα του είχε καεί στην Οίτη. Ο νεκρός μετά το θάνατό του οδηγόταν από τον ψυχοπομπό Ερμή στον Άδη, αφού διέσχιζε το ποταμό Αχέροντα με τη βάρκα του Χάροντα. Ο Άδης αποτελείτο γενικά από τέσσερα μέρη: το Δικαστήριο, το Καθαρτήριο, τον Τάρταρο και τα Ηλύσια Πεδία. Το Δικαστήριο ήταν σε ένα ελεύθερο τόπο όπου βρίσκονταν και τα ανάκτορα του Πλούτωνα και οι κατοικίες των Μοιρών και των υπόλοιπων θεών του Άδη. Ανάλογα με τη κρίση που έδιναν στο Δικαστήριο οι δικαστές του Άδη Μίνωας, Ραδάμανθυς και Αιακός, ο νεκρός προχωρούσε με-

τά προς το Καθαρτήριο ή το Τάρταρο. Το Καθαρτήριο ήταν ένα μέρος στο οποίο έμεναν για ορισμένο χρόνο οι ψυχές για να καθαριστούν από τα αμαρτήματά τους. Ο Τάρταρος ήταν το δεσμωτήριο του Άδη στο οποίο φυλακίζονταν και τιμωρούνταν οι αμαρτωλοί. Σε αυτόν έμεναν μόνιμα μόνον όσοι είχαν καταδικαστεί από τους θεούς σε αιώνια τιμωρία όπως οι Γίγαντες, οι Τιτάνες, οι Δαναΐδες, οι Αλωάδες, ο Τιτυός, ο Τυφώνας, ο Σαλμωνέας, ο Τάνταλος, ο Ιξίωνας, ο Φλεγύας, ο Σίσυφος και ο Ασκάλαφος. Τέλος τα Ηλύσια Πεδία ήταν ένα πολύ ευχάριστο και όμορφο μέρος που προοριζόταν μόνο για τους ήρωες, τους ευσεβείς και τους δίκαιους. Σε αυτά οι λίγοι εκλεκτοί ζούσαν μια μακάρια και ανέμελη ζωή σε τελείως ιδανικές συνθήκες. Στον Άδη οι νεκροί δεν διατηρούσαν καμιά δύναμη ζωής. Ήσαν απλά είδωλα, σκιές, χωρίς νου και φωνή. Δεν είχαν σάρκα και οστά, αλλά διατηρούσαν το σχήμα του σώματος.

Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΒΙΒΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ Σύμφωνα με την Αιγυπτιακή Βίβλο Των Νεκρών, ο νεκρός αμέσως μετά το θάνατό του, εισέρχεται στο "πλήρες φως της ημέρας", που αντιστοιχεί άμεσα στο "Καθαρό Φως" της αντίστοιχης Θιβετανικής Βίβλου. Μετά από αυτό διέπλεε με τη βάρκα του Θεού - Ρα τον υποχθόνιο Νείλο, αντιμετωπίζοντας τις παγίδες και τα εμπόδια του Δράκοντα του Σκότους Άποφη. Έπρεπε να γνωρίζει τους μαγικούς τύπους και τις προσευχές για να αντιμετωπίσει όλους αυτούς τους κινδύνους. Έπρεπε επίσης να ξέρει τα ονόματα όλων των θεών και των δαιμόνων, που θα συναντούσε στο δρόμο του και να μπορεί να τους αναγνωρίζει από τα χαρακτηριστικά τους. Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί στο Μπάρντο της Πραγματικότητας, στη διάρκεια του οποίου προβάλλονται από τη συνείδηση του νεκρού οι Ειρηνικές και Άγριες θεότητες. Τελικά αν ο νεκρός περνούσε με επιτυχία αυτό το στάδιο, έφτανε στη Μεγάλη Αίθουσα του Δυτικού Βασιλείου, όπου δικαζόταν από τον Θεό - κριτή Όσιρη ενώπιον των 48 θεών -δικαστών, και ζυγιζόταν η καρδιά του στο ζυγό της δικαιοσύνης με αντίβαρο ένα φτερό. Αν η κρίση ήταν ευνοϊκή του την ξανάδιναν, ώστε με την παλιά του μορφή να γίνει ένα νέο και αθάνατο ον και αυτός. Του δινόταν επίσης ένας κλήρος στην εύφορη πεδιάδα του Αάλου για να την μετατρέψει σε κήπο και να τον καλλιεργεί όπως στη γη. ΟΙ ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ Επιθανάτιες εμπειρίες ονομάζουμε τις εμπειρίες που αναφέρουν οι άνθρωποι που επιζούν μετά από ένα διαπιστωμένο αρχικά κλινικό θάνατό τους. Η ιστορία έχει να μας αναφέρει πολλά τέτοια περιστατικά. Υπάρχουν αναφορές από τον Πλάτωνα, το Πάπα Γρηγόριο το

Μέγα, από μερικούς δασκάλους των Σούφι, τον Τολστόι και το Γιουνγκ. Τα τελευταία είκοσι χρόνια με τη πρόοδο της ιατρικής έχουν αναφερθεί πάρα πολλές τέτοιες περιπτώσεις. Για πολλούς ο πιο σύντομος ίσως τρόπος για να γνωρίσουμε το θάνατο από πρώτο χέρι, ενόσω παραμένουμε ζωντανοί, είναι οι εξωσωματικές και οι επιθανάτιες εμπειρίες. Οι εξωσωματικές εμπειρίες μοιάζουν πάρα πολύ με τις εμπειρίες συνειδητών ονείρων. Από την άλλη μεριά όταν επιστρέφουμε στη ζωή, ενώ έχουμε ανακηρυχθεί κλινικά νεκροί, αυτό δε σημαίνει αναγκαστικά ότι είχαμε πεθάνει. Ο εγκέφαλός μας εξακολουθεί να λειτουργεί, αρκετά πυρετωδώς, για μισή ακόμα περίπου ώρα μετά το σταμάτημα της καρδιάς μας. Μπορούμε να έχουμε πάντως επιθανάτια εμπειρία και σ' ένα συνειδητό όνειρο. Οι επιθανάτιες εμπειρίες είναι γενικά πολύ περισσότερες απ' όσες νομίζαμε. Έχει βρεθεί ότι το 5 περίπου τοις εκατό των ανθρώπων στην Ευρώπη και στην Αμερική έχουν στη ζωή τους κάποιο είδος επιθανάτιας εμπειρίας. Σύμφωνα με τους Όσις και Χάραλντον που μελέτησαν περισσότερες από 800 τέτοιες περιπτώσεις στην Ινδία και στην Αμερική, οι επιθανάτιες εμπειρίες μοιάζουν πάρα πολύ με αυτές που περιγράφονται στη Θιβετανική Βίβλο των Νεκρών. Θα δούμε στη συνέχεια κατά πόσο αυτό μπορεί να ισχύει. Θ' αναφέρουμε στην αρχή ένα παράδειγμα επιθανάτιας εμπειρίας που αναφέρει ο Πλάτωνας διανθισμένο με τα μυθολογικά στοιχεία της εποχής. Ο Ηρ, ο Αρμένιος σκοτώθηκε στο πόλεμο. Όταν μετά από δέκα μέρες ήρθαν να πάρουν τα σώματα των νεκρών, ήταν όλα σε πλήρη αποσύνθεση, εκτός από το δικό του που ήταν ακόμα σώο και ακέραιο. Το μετέφεραν τότε στη πατρίδα του για να το κάψουν, αλλά ενώ βρισκόταν στη πυρά τη δωδεκάτη ακριβώς μέρα από το θάνατό του, ξαναγύρισε στη ζωή και διηγήθηκε στους έκπληκτους παρευρισκόμενους όλα όσα είχε δει στον άλλο κόσμο. Με το που βγήκε λοιπόν η ψυχή του από το σώμα του ξεκίνησε μαζί με πολλούς άλλους κι έφτασαν σε ένα θαυμάσιο τόπο όπου είδαν δυο χάσματα στη γη, κοντά το ένα στο άλλο, και δυο άλλα πάνω στον ουρανό, απέναντι ακριβώς από τα πρώτα. Ανάμεσα σε αυτά καθόντουσαν δικαστές που εξέδιδαν την απόφασή τους. Οι δίκαιοι διατάσσονταν να ακολουθήσουν το δεξιό μονοπάτι προς τον ουρανό, αφού προηγουμένως τους κρεμούσαν μπροστά μια πινακίδα που σημείωνε την απόφαση των δικαστών. Οι άδικοι από την άλλη μεριά διατάσσονταν να πορευθούν προς τα κάτω και αριστερά, αφού κρεμούσαν και σ' αυτούς μια παρόμοια πινακίδα, αλλά η οποία σημείωνε από πίσω όλες τις πράξεις τους. Όταν παρουσιάστηκε και ο ίδιος του είπαν ότι οφείλει να ξαναγυρίσει στη ζωή και να πει στους ανθρώπους όλα όσα συνέβαιναν εκεί και για το σκοπό αυτό τον διέταξαν να παραμείνει για κά-

ποιο διάστημα για να μπορέσει να παρατηρήσει και να ακούσει τα πάντα. Στην αρχή λοιπόν είδε τις ψυχές που δικάστηκαν ν' αναχωρούν προ τα αντίστοιχα χάσματα του ουρανού και της γης, ενώ από τα άλλα δύο χάσματα είδε απ' αυτό μεν που ήταν στη γη να ανεβαίνουν άλλες ψυχές γεμάτες σκόνη και ακαθαρσία και από το άλλο του ουρανού να κατεβαίνουν άλλες ωραίες και καθαρές ψυχές. Όλες φαινόντουσαν σα να έρχονται από ένα μακρινό δρόμο για να κατασκηνώσουν στον όμορφο εκείνο λειμώνα. Όσες απ' αυτές γνωρίζονταν μεταξύ τους αντάλλασσαν εγκάρδιους χαιρετισμούς και ζητούσαν η μια από την άλλη πληροφορίες, οι μεν από τον ουρανό και οι άλλες από τη γη. Διηγούντο λοιπόν οι πρώτες με δάκρυα και λυγμούς όσα έπαθαν και είδαν κατά τη πορεία τους κάτω από τη γη, η οποία διήρκεσε χίλια χρόνια, και οι άλλες που έφτασαν από τον ουρανό, τις μοναδικές ηδονές που απόλαυσαν, και την απερίγραπτη ομορφιά των διάφορων θεαμάτων που είδαν.... Αφού παρέμειναν επτά μέρες σ' εκείνο το λειμώνα, αναχώρησαν την όγδοη από κει και μετά από μια πορεία τεσσάρων ημερών έφθαναν σε ένα τόπο από τον οποίο έβλεπαν ένα φως που διέσχιζε ολόκληρο τον ουρανό και τη γη σα μια στήλη, όμοιο με τη ίριδα, αλλά λαμπρότερο και καθαρότερο απ' αυτή. Έφτασαν τελικά σε αυτό το φως μετά την πορεία μιας ακόμα μέρας και είδαν εκεί ότι τα άκρα του ουρανού τελείωναν στη μέση αυτού του φωτός, το οποίο χρησίμευε σα σύνδεσμός του ουρανού και περιέβαλε ολόκληρη τη περιφέρειά του. Από τα άκρα του κρεμόταν η άτρακτος της Ανάγκης, που έδινε την κίνηση σε όλες τις ουράνιες περιστροφές... Γύρω από την άτρακτο και σε ίσες αποστάσεις καθόντουσαν πάνω σε θρόνους οι τρεις Μοίρες, κόρες της Ανάγκης, η Λάχεση, η Κλωθώ και η Άτροπος και τραγουδούσαν η Λάχεση τα παρελθόντα, η Κλωθώ τα παρόντα και η Άτροπος τα μέλλοντα. Όταν έφτασαν εκεί οι ψυχές έπρεπε να παρουσιαστούν μπροστά στη Λάχεση και στην αρχή ένας προφήτης υπέδειξε στη καθεμιά τη θέση της και τη σειρά της και αφού πήρε από τα γόνατα της Λάχεσης διάφορους κλήρους και παραδείγματα ανθρωπίνων βίων, ανέβηκε πάνω σ' ένα ψηλό βήμα και είπε: "Η παρθένα Λάχεση, η κόρη της Ανάγκης σας λέει τα εξής: Ψυχές εφήμερες, πρόκειται να αρχίστε μια άλλη περίοδο ζωής, μέσα σε ένα θνητό σώμα. Δε θα σας εκλέξει η τύχη, αλλά εσείς θα εκλέξετε τη τύχη σας. Ο πρώτος που θα υποδείξει ο κλήρος θα εκλέξει πρώτος το βίο του, τον οποίο αμετάκλειτα θα πρέπει μετά να ακολουθήσει. Ο καθένας είναι υπεύθυνος για την εκλογή του. Ο θεός είναι αναίτιος". Αφού είπε αυτά, έριξε πάνω στις ψυχές τους κλήρους, και η καθεμία πήρε αυτόν που έπεσε μπροστά της, εκτός από τον Ήρα, στον οποίο απαγορεύθηκε να πάρει. Ο καθένας λοιπόν γνώριζε από το κλήρο του ποια είναι η σειρά του για

να εκλέξει. Στη συνέχεια ο προφήτης έβαλε μπροστά τους κατά γης τα παραδείγματα των βίων, τα οποία ήταν πολύ περισσότερα από τον αριθμό των ψυχών που επρόκειτο να διαλέξουν και διαφόρων ειδών. Υπήρχαν οι ζωές όλων των ζώων και όλων των ανθρώπων. Υπήρχαν έτσι ανάμεσά τους τυραννίδες, μερικές ισόβιες και άλλες καταλυόμενες που οδηγούσαν τελικά το τύραννο στη φτώχεια, την εξορία και την επαιτεία. Υπήρχαν ακόμη ζωές επιφανών ανθρώπων, άλλων για την ομορφιά τους και άλλων για την καταγωγή τους και τις αρετές των προγόνων τους καθώς επίσης και τελείως ασήμων ανθρώπων. Δεν υπήρχε όμως ορισμένη τάξη για τις ψυχές, γιατί καθεμιά έπρεπε να μεταβάλλει τη φύση της ανάλογα με την εκλογή που θα έκανε. Άλλωστε τα πλούτη και η φτώχεια ήσαν μοιρασμένα σε όλες τις ζωές, σε μερικές χωρίς καμιά διάκριση και σε άλλες σε μια δίκαιη αναλογία. Και τότε ο προφήτης είπε προς τις ψυχές: "Όποιος μείνει τελευταίος, αρκεί να κάνει την εκλογή του με περίσκεψη, και του επιφυλάσσεται μια ζωή υποφερτή, που θα εξαρτηθεί από την καλή του θέληση να μην είναι κακή. Αυτός που θα κάνει πρώτος την εκλογή, ας προσέξει, και ο τελευταίος ας μην απελπίζεται". Και αφού είπε αυτά, ο πρώτος στον οποίο έλαχε ο κλήρος διάλεξε χωρίς περίσκεψη τη μεγαλύτερη τυραννίδα, παρασυρθείς από αφροσύνη και απληστία. Εντούτοις ήταν από εκείνους που προέρχονταν από τον ουρανό και είχε ζήσει στη προηγούμενη ζωή του σε μια σωστή κοινωνία και είχε επιδείξει και αρετή, αλλά από συνήθεια, όχι από φιλοσοφία. Και πολλές άλλες ψυχές που επέστρεφαν από τον ουρανό απατώνταν στην εκλογή τους, γιατί δεν είχαν τη πείρα για τα άσχημα της ζωής. Αντίθετα όσοι επέστρεφαν από τον υπόγειο δρόμο, επειδή και οι ίδιοι είχαν υποφέρει και άλλους είχαν δει να υποφέρουν, δεν έκαναν απερίσκεπτα την εκλογή τους. Γι' αυτό το λόγο, ανεξάρτητα από τη τύχη του κλήρου, συνέβαινε οι περισσότερες ψυχές να μεταβάλλουν τη ζωή τους από το καλό στο κακό και αντίθετα. Το όλο θέμα σου προκαλούσε οίκτο και γέλιο, γιατί οι ψυχές έκαναν την εκλογή τους οδηγούμενες ως επί το πλείστον από τις συνήθειες της προηγούμενης ζωής τους. Ο Ορφέας διάλεξε έτσι τη ζωή κύκνου, γιατί μισούσε τις γυναίκες, αφού βρήκε το θάνατο από αυτές. Ο Αίαντας ο Τελαμώνιος διάλεξε μια ζωή λιονταριού, γιατί θυμήθηκε τη κρίση των όπλων και δε θέλησε να γίνει άνθρωπος. Ο Αγαμέμνονας έγινε αετός, από απέχθεια για την ανθρώπινη ζωή ύστερα από αυτά που είχε πάθει. Η Αταλάντη διάλεξε τη ζωή ενός αθλητή, γιατί αναλογίστηκε τις μεγάλες τιμές των αθλητών.... Τελευταίος διάλεξε ο Οδυσσέας, ο οποίος θυμούμενος όλες τις ταλαιπωρίες του και απεχθανόμενος κάθε φιλοδοξία, αναζητούσε για πολύ χρόνο τη κατάλληλη ζωή και τελικά ανακάλυψε την ήσυχη ζωή ενός απλού ιδιώτη, την οποία είχαν περιφρονήσει όλες οι άλλες ψυχές και όταν μάλιστα

είδε αυτή τη ζωή φώναξε ότι την ίδια θα διάλεγε, ακόμα κι όταν διάλεγε πρώτος. Από τα ζώα τώρα άλλα μετέβαλαν τη ζωή τους στη ανθρώπινη και άλλα παρέμειναν ζώα, διαλέγοντας τα άδικα τα άγρια ζώα, ενώ τα δίκαια τα ήμερα. Αφού όλες οι ψυχές πήραν τις ζωές τους με τη σειρά που υπέδειξε ο κλήρος τους, ήλθαν με την ίδια τάξη μπροστά στη Λάχεση, η οποία έδωσε στη καθεμία το δαίμονα που διάλεξε, για να της χρησιμεύει σα φύλακας στη νέα της ζωή και να τη βοηθά να εκπληρώσει το προορισμό της εκλογής της. Αυτός οδήγησε στην αρχή τη ψυχή προς τη Κλωθώ, για να επικυρώσει με το χέρι της και με μια στροφή της ατράκτου τη μοίρα που εξέλεξε, και μετά την έφερνε στην Άτροπο, η οποία έγνεθε το νήμα κι έκανε με αυτό τον τρόπο αμετάκλητα όσα έκλωσε η κλωθώ. Από κει, χωρίς να τις επιτραπεί πια να στραφούν προς τα πίσω, προχώρησαν προς τα μπρος, περνώντας κάτω από το θρόνο της Ανάγκης. Αφού πέρασαν όλες, προχώρησαν προς το πεδίο της λήθης όπου επικρατούσε ένας φοβερός και πνιγηρός καύσωνας, γιατί δεν υπήρχε κανένα δένδρο και κανένα άλλο φυτό. Όταν έφτασε το βράδυ κατασκήνωσαν κοντά στο ποταμό Αμέλητα, του οποίου το νερό δεν μπορεί να κρατήσει κανένα δοχείο. Κάθε ψυχή ήταν υποχρεωμένη να πιει ορισμένη ποσότητα από αυτό το νερό, αλλά μερικές δεν είχαν τη φρόνηση να κρατηθούν και ήπιαν περισσότερο, οπότε ξέχασαν αμέσως όλα όσα τους είχαν συμβεί. Μετά κοιμήθηκαν και κατά τα μεσάνυχτα ακούστηκε μια φοβερή βροντή, συνοδευόμενη από σεισμό. Τότε ξαφνικά όλες αυτές οι ψυχές εκσφενδονίσθηκαν σα διάττοντες αστέρες, άλλη εδώ και άλλη εκεί, στα διάφορα μέρη που επρόκειτο ν' αρχίσει η καινούργια τους ζωή. Στον Ήρα όμως απαγορεύθηκε να πιει από το νερό του Αμέλητα. Από που όμως και πώς ξαναγύρισε η ψυχή στο σώμα του αυτός δεν ήξερε, αλλά ξαφνικά άνοιξε το πρωί τα μάτια του και είδε ότι βρισκόταν ξαπλωμένος πάνω στη πυρά... Πολλές αναφορές από επιθανάτιες εμπειρίες μας λένε ότι ο "πεθαμένος" στην αρχή πλανιέται πάνω από το σώμα του, γνωρίζοντας τι ακριβώς συμβαίνει. Το Σκοτάδι και το Τούνελ Έχουμε δει ότι η τελική φάση του σταδίου της διάλυσης στο Μπάρντο της Ώρας του Θανάτου είναι η μαύρη εμπειρία της "πλήρους επίτευξης", που μοιάζει μ' ένα αδειανό ουρανό σκεπασμένο από απόλυτο σκοτάδι. Αναφέρεται επίσης σα μια στιγμή χαράς και μακαριότητας. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά τώρα των επιθανάτιων εμπειριών είναι η αίσθηση μιας κίνησης με μεγάλη ταχύτητα, χωρίς αίσθηση βάρους, μέσα από ένα σκοτεινό χώρο, ένα "ειρηνικό και όμορφο σκοτάδι" διασχίζοντας ένα μακρύ σκοτεινό τούνελ.

Το Εκτυφλωτικό Φως Αυτοί που καταφέρνουν να φθάσουν ως το τέλος του τούνελ βρίσκουν σχεδόν πάντα ένα κόσμο εκτυφλωτικού φωτός. Αναφέρουμε παρακάτω μια από τις περιγραφές αυτού του φαινομένου: Πέρα μακριά μπορείς να δεις στην άκρη του τούνελ ένα άσπρο φως, αλλ' αυτό είναι τόσο πολύ μακριά που μπορώ να το συγκρίνω μόνο με το να κοιτάω ψηλά τον ουρανό και να βλέπω μακριά ένα μοναδικό άστρο. Οπτικά όμως πρέπει να θυμάσαι ότι βλέπεις μέσα από ένα τούνελ και αυτό το φως γεμίζει την άκρη του τούνελ. Συγκεντρώνεσαι λοιπόν σε αυτή τη κουκίδα φωτός, γιατί καθώς προωθείσαι μπροστά με μεγάλη ταχύτητα περιμένεις κάποτε να το φθάσεις. Βαθμιαία αυτό γίνεται μεγαλύτερο. Όλη η διαδικασία φαίνεται να διαρκεί περίπου ένα λεπτό. Καθώς οδηγείσαι σιγά - σιγά κοντύτερα στο λαμπρό αυτό φως, δε νιώθεις απότομα το τέλος του τούνελ, αλλά μια συγχώνευσή του με αυτό το φως. Τώρα το τούνελ είναι πίσω σου και μπροστά σου είναι το υπέροχο αυτό, όμορφο και ακτινοβόλο φως. Η λαμπρότητά του είναι πολύ μεγάλη, μεγαλύτερη από κάποιο φως που θα σε τύφλωνε αμέσως, αλλά κατά περίεργο τρόπο δε βλάπτει τα μάτια σου. Ξέρουμε ότι κατά τη στιγμή του θανάτου λάμπει η Βασική Φωτεινότητα ή το Καθαρό Φως της φύσης του νου σε όλο το μεγαλείο της. Μπορεί να έχει αυτή σχέση με το φως στην άκρη του τούνελ κατά τις επιθανάτιες εμπειρίες; Μήπως τα άτομα αυτά πριν τη μεγαλοπρεπή εμφάνιση του απέραντου ήλιου της φύσης του νου παίρνουν μια αναλαμπή των πρώτων πρωινών ακτίνων του; Τα περισσότερα άτομα μιλούν με τα καλύτερα λόγια για την ομορφιά, την αγάπη, την ειρήνη, τη μακαριότητα και τη σοφία που συνάντησαν στις επιθανάτιες εμπειρίες τους. Θα πρέπει λοιπόν αυτά τα άτομα να είχαν μερικές αναλαμπές από την ακτινοβολία της φύσης του νου. Αυτό δε σημαίνει βέβαια ότι όποιος πεθάνει θα ζήσει οπωσδήποτε τέτοιες μακάριες καταστάσεις. Ο πόνος που προσπαθούμε να αποφύγουμε στη ζωή καταφεύγοντας μερικές φορές στη λύτρωση του θανάτου, μπορεί να μας κάνει να υποφέρουμε ακόμα πιο βαθειά, καθόσον θα βρεθούμε παρασυρμένοι από τον άνεμο του κάρμα των παλιών συνηθειών και προσκολλήσεών μας, με μια συνείδηση, όπως έχουμε ήδη πει, πολύ πιο έντονη από αυτή στη διάρκεια της ζωής μας. Ο Μέλβιν Ρόουζ, που έχει ειδικευθεί στις επιθανάτιες εμπειρίες παιδιών, σημειώνει ότι όλες σχεδόν οι επιθανάτιες εμπειρίες των παιδιών και το 25% περίπου των ενήλικων περιλαμβάνουν μέσα τους το στοιχείο του φωτός. Όλοι αναφέρουν ότι το φως εμφανίζεται στα τελευταία στάδια της επιθανάτιας εμπειρίας, μετά από μια εξωσωματική εμπειρία ή μετά από το ταξίδι στο σκοτεινό τούνελ.

Τελικά το άτομο φθάνοντας στο εκτυφλωτικό φως στο τέλος του τούνελ συναντιέται με φίλους, συγγενείς, ή με κάποιο είδος φιλικού οδηγού. Ο κόσμος γύρω του παίρνει σιγά - σιγά τότε σχήμα και μορφή. Είναι συνήθως παραδεισένιος και συνεπής με το πολιτιστικό του υπόβαθρο. Μερικές φορές το άτομο ακούει μια "κοσμική μουσική", που δεν είναι τόσο μια μελωδία, όσο ένας συνδυασμός συχνοτήτων. Σε πειράματα υπνωτισμού σε επιθανάτιες καταστάσεις, τα άτομα ανέφεραν όλες τις κλασσικές παραστάσεις μιας επιθανάτιας εμπειρίας μαζί με τη δίοδο μέσα από ένα τούνελ, μέσα από νερό, ή πάνω από μια γέφυρα και της συνάντησής τους σε αυτό το μέρος με πεθαμένους από παλιά συγγενείς τους, φίλους τους, ή φωτεινούς οδηγούς. Ένα άλλο κλασσικό χαρακτηριστικό στις επιθανάτιες εμπειρίες είναι η στιγμιαία ανασκόπηση της ζωής του "πεθαμένου", σαν το πνιγμένο που, όπως λέγεται, βλέπει τη ζωή του να περνά σα μια αναλαμπή μπροστά από τα μάτια του. Αναφέρεται ότι σε αυτές τις ταχύτατες αναδρομές το άτομο θυμάται πλήρως όλες τις στιγμές και όλα τα συναισθήματα της ζωής του, από τη πιο σπουδαία μέχρι τη πιο ασήμαντη. Είναι σα μια δέσμη λέιζερ να σκανάρει αστραπιαία τον σκληρό δίσκο των αποθηκευμένων μνημών από τη μια ως την άλλη άκρη. Η αναδρομή της ζωής που συμβαίνει στις επιθανάτιες εμπειρίες δείχνει τη τρομακτική ισχύ του κάρμα και την αδυναμία διαφυγής μας από τις συνέπειές του. Το τελευταίο βασικό χαρακτηριστικό των επιθανάτιων εμπειριών είναι ότι επιφέρει μια πλήρη μεταμόρφωση στη ζωή των ατόμων που την έζησαν. Μπορεί τα άτομα να μη χάνουν το φόβο τους για το πόνο του θανάτου, αλλά χάνουν σίγουρα το φόβο τους για τον ίδιο το θάνατο. Γίνονται πιο ανεκτικοί και αγαπητοί και αρχίζουν να ενδιαφέρονται για τις πνευματικές αξίες, αποφεύγοντας συνήθως τα αυστηρά δόγματα των διάφορων θρησκειών. Εκτός από τις εμπειρίες του σκοταδιού και της φωτεινότητας που αναφέραμε και για τις οποίες μπορούμε να βρούμε αντίστοιχες στο Μπάρντο της Ώρας του Θανάτου, υπάρχουν ομοιότητες των επιθανάτιων εμπειριών και με το Μπάρντο της Επαναγέννησης. Οι ομοιότητες αυτές είναι: 1) η εξωσωματική εμπειρία κατά την οποία το άτομο μπορεί να δει το σώμα του και το περιβάλλον γύρω του. 2) Η αδυναμία επικοινωνίας με τους συγγενείς και τους φίλους τους που βλέπουν στο φυσικό κόσμο 3) Το τέλειο σώμα, η κινητικότητα και η διόραση που παρουσιάζουν στη μεταθανάτια εμπειρία τους, που αντιστοιχούν πλήρως στις ιδιότητες του νοητικού σώματος στο Μπάρντο της Επαναγέννησης 4) η συνάντηση με άλλους πεθαμένους στο κόσμο του θανάτου 5) το ταξίδι σε διαφορετικά βασίλεια (π.χ. τα οράματα των έξη βασιλείων της σαμσαρικής ύπαρξης στη διάρκεια του Μπάρντο της Επαναγέννησης) και 6) Διάφορα δαιμονικά οράμα-

τα. Δεν είναι όλες οι επιθανάτιες εμπειρίες θετικές. Μερικοί άνθρωποι αναφέρουν εμπειρίες φόβου, πανικού, μοναξιάς, θλίψης και απελπισίας. Μερικά πάλι άτομα έχουν διάφορα δαιμονικά οράματα, π.χ. τόπων με έντονο κρύο ή ανυπόφορη ζέστη και άκουσμα φωνών αγρίων θηρίων ή βασανιστικών στεναγμών. Υπάρχουν λοιπόν σημαντικές ομοιότητες ανάμεσα στις επιθανάτιες εμπειρίες και στις διδασκαλίες του μπάρντο. Υπάρχουν όμως και σημαντικές διαφορές. Η μεγαλύτερη από αυτές είναι ότι όσοι έχουν επιθανάτιες εμπειρίες βέβαια δεν πεθαίνουν, ενώ αντίθετα οι διδασκαλίες περιγράφουν τι συμβαίνει στους ανθρώπους καθώς πεθαίνουν, μετά το πραγματικό φυσικό τους θάνατο και προτού ξαναγεννηθούν. Οι επιθανάτιες εμπειρίες από την άλλη μεριά διαρκούν μερικές φορές για ένα μόνο λεπτό, που δείχνει ότι το άτομο δεν έχει προχωρήσει ιδιαίτερα βαθειά στη διαδικασία του θανάτου. Μερικοί Θιβετανοί δάσκαλοι θεωρούν ότι οι επιθανάτιες εμπειρίες αναφέρονται πάντα στο φυσικό μπάρντο αυτής της ζωής. Μπορεί να στέκονται στο κατώφλι των μπάρντο του θανάτου, αλλά στη πραγματικότητα δεν τα έχουν επισκεφθεί κι έχουν επιστρέψει. Ό,τι και να βιώνουν συνεχίζουν να βρίσκονται στο φυσικό μπάρντο αυτής της ζωής. Μερικοί ερευνητές των επιθανάτιων εμπειριών τις θεωρούν σα μια φυσική, ψυχολογική διαδικασία που σχετίζεται με το θάνατο, τη γνώση της οποίας πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους που πεθαίνουν. Άλλοι πιστεύουν ότι η επιστήμη πρέπει να τις εξετάσει σοβαρά, γιατί έτσι μπορεί να εξελιχθεί και η ίδια περισσότερο. Τέλος άλλοι πιστεύουν ότι οι επιθανάτιες εμπειρίες δείχνουν ότι η ανθρωπότητα προσπαθεί συλλογικά να αφυπνιστεί σε ένα ανώτερο επίπεδο συνείδησης και ότι η επιθανάτια εμπειρία μπορεί να θεωρηθεί σα μια κατάλληλη μέθοδος για να φέρει σε κάποιο χρονικό διάστημα αυτή τη μεταμόρφωση σ' εκατομμύρια άτομα. Η Κρίση Πολλές αρχαίες θρησκείες αναφέρουν μια σκηνή μεταθανάτιας κρίσης, όπου η ψυχή του νεκρού κρίνεται για τις καλές και τις κακές του πράξεις. Είτε είναι ο Μίνωας, ο Ραδάμανθυς και ο Αιακός της Ελληνικής μυθολογίας, είτε ο Όσιρης, ο Άνουβης και η ομήγυρης των θεών της Αιγύπτου που τον κρίνουν, το θέμα είναι πάντα το ίδιο: ο νεκρός κρίνεται για τις πράξεις του στη προηγούμενη ζωή του και ανάλογα τιμωρείται ή ανταμείβεται. Η κρίση τώρα αυτή μοιάζει αρκετά με το πανόραμα της ζωής που παρουσιάζεται στις επιθανάτιες εμπειρίες. Όπως αναφέρει επιγραμματικά μια γυναίκα που αντιμετώπισε μια παρόμοια κρίση: "Σου δείχνεται όλη η ζωή σου κι εσύ

αποφασίζεις. Εσύ κρίνεις τον εαυτό σου. Σου έχουν συγχωρεθεί όλες σου οι αμαρτίες, αλλά μπορείς εσύ να συγχωρέσεις τον εαυτό σου για τα πράγματα που δεν έκανες και έπρεπε να είχες κάνει, ή για τα άσχημα πράγματα που έκανες στη ζωή σου; Μπορείς να συγχωρέσεις τον εαυτό σου; Αυτή είναι η κρίση!". Έτσι η κρίση συμβαίνει απλά μέσα στο νου μας. Εμείς είμαστε ο κρινόμενος κι εμείς ο κριτής κι εκείνο που μετρά τελικά είναι το κίνητρο πίσω από κάθε πράξη μας. Το συμπέρασμα είναι ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις πράξεις που έχουμε κάνει, με άλλα λόγια από το κάρμα μας. Εμείς οι ίδιοι είμαστε υπεύθυνοι, όχι μόνο γι' αυτή τη ζωή, αλλά και για όλες τις προηγούμενες και επόμενες ζωές μας.

ΟΝΕΙΡΑ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ Ο νους δεν είναι ούτε μέσα ούτε έξω Ούτε είναι αναμεμιγμένος με άλλα πράγματα, ούτε ξεχωριστός από αυτά Δεν είναι κάτι οτιδήποτε και συνεπώς Τα όντα είναι από τη φύση τους στη Νιρβάνα. ΣΑΝΤΙΝΕΒΑ Όταν εμφανισθεί το όνειρο Μην είσαι ασυνείδητος σαν πτώμα, Μπες στη σφαίρα της αδιασάλευτης προσοχής. Αναγνώρισε τα όνειρά σου και μετάβαλε την πλάνη σε φώτιση. Μην κοιμάσαι σαν το ζώο. Κάνε την άσκηση που αναμιγνύει τον ύπνο με την πραγματικότητα. Μια Θιβετανική Βουδιστική Προσευχή Ερχόμαστε τώρα στο Βασιλικό δρόμο προς την Αφύπνιση, το δρόμο του μυστικιστή και του σοφού. Εδώ το συνειδητό όνειρο ή οι εξωσωματικές εμπειρίες αποτελούν τα αρχικά μόνο βήματα και μας βοηθούν βασικά στην αναγνώριση της ψευδαισθητικής επίσης κατάστασης του κόσμου της εγρήγορσης. Δεν αποτελούν πανάκεια και δεν μπορούν να μας οδηγήσουν από μόνες τους στην Αφύπνιση. Η τελευταία είναι μια πιο σύνθετη διαδικασία που απαιτεί τη συνεργασία και άλλων μεθόδων και ιδιαίτερα του διαλογισμού, μέσω του οποίου θα μπορέσουμε ν' αναγνωρίσουμε τη πραγματική φύση του νου μας και να σταθεροποιήσουμε την ακτινοβόλα παρουσία του στη συνείδησή μας. Για το διαλογισμό όμως θα μιλήσουμε ειδικότερα στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. Προς το παρόν θα πρέπει να μιλήσουμε λίγο για τις εξωσωματικές εμπειρίες, ή "αστρικές προβολές", που μοιάζουν πολύ με το συνειδητό ονείρεμα. Επειδή όμως ο χώρος δράσης τους είναι σύμφωνα με τους αποκρυφιστές και εσωτεριστές το λεγόμενο "αστρικό" πεδίο, θα πρέπει να πούμε λίγα πράγματα και Γι’ αυτό.

Οι εσωτεριστές, αποκρυφιστές και θεόσοφοι δέχονται γενικά επτά πεδία, επίπεδα ή Κόσμους Ύπαρξης, το καθένα από τα οποία αποτελείται από επτά επίσης "υποπεδία" ή "υποεπίπεδα". Τα πεδία αυτά και τα υποπεδία τους σχηματίζονται από ύλη διαφορετικής πυκνότητας και συχνότητας, από το πιο φυσικό μέχρι το έσχατο πνευματικό ή Θεϊκό. Τα "ανώτερα" πεδία αποτελούνται από πιο λεπτή ύλη η οποία κραδαίνεται σε πολύ υψηλές συχνότητες, ενώ τα "κατώτερα" από πιο χονδροειδή και πυκνή ύλη, σε χαμηλότερες συχνότητες κραδασμού. Τα ανώτερα επίπεδα ύπαρξης αναφέρονται σα Κοσμικά Επίπεδα και αποτελούν διαβαθμίσεις της ευρύτερης συμπαντικής συνείδησης. Στο δικό μας ηλιακό σύστημα η ανώτερη συνείδηση που μπορεί να επιτύχει ένα ον είναι η συνείδηση του "Ηλιακού Λόγου", του θεού του συστήματός μας. Πέρα όμως απ' αυτόν υπάρχουν άλλα πιο εξελιγμένα όντα και πάνω απ' όλα αυτά ο Ένας απόλυτος Υπερβατικός Θεός, που αντιστοιχεί στο πρώτο ή ανώτερο από τα επτά Κοσμικά επίπεδα. Το δικό μας ηλιακό σύστημα βρίσκεται στη κατώτερη τάξη της κοσμικής διάταξης και αποτελεί το έβδομο (ή Φυσικό) Κοσμικό επίπεδο, τα επτά υποεπίπεδα του οποίου αντανακλούν σε μια κατώτερη κλίμακα τα επτά ανώτερα Κοσμικά Επίπεδα. Τα Επτά Κοσμικά Επίπεδα είναι το Κοσμικό Λογοϊκό, Θεϊκό ή Παραμπραχμανικό (Adi), το Κοσμικό Εναδικό (Anupadaka), το Κοσμικό Νιρβανικό ή Ατμικό (Atma), Το Κοσμικό Βουδικό (Buddhi), το Κοσμικό Νοητικό (Manas), το Κοσμικό Αστρικό (Kama Rupa, Linga Sharira) και τελευταίο το Κοσμικό Φυσικό του συστήματός μας. Όλοι αυτοί οι Κόσμοι ή Επίπεδα δεν είναι μακριά ο ένας από τον άλλο, αλλά αλληλοδιεισδύουν μεταξύ τους, έτσι ώστε οι λεπτότεροι να διαποτίζουν και να περιβάλλουν τους πυκνότερους, με τον ίδιο τρόπο που το νερό διαποτίζει και περιβάλλει συγχρόνως ένα σφουγγάρι που είναι βυθισμένο μέσα του, ενώ το ίδιο το σφουγγάρι διαποτίζεται και περιβάλλεται επίσης από τον αέρα. Μια και τα ανώτερα έξη Κοσμικά Επίπεδα είναι πέρα από κάθε κατανόησή μας, εξετάζουμε μόνο το έβδομο Κοσμικό Επίπεδο του συστήματός μας. Αυτό όπως και όλοι οι Κόσμοι υποδιαιρείται σε επτά υποεπίπεδα, τα οποία, όπως είπαμε, αποτελούν μια αντανάκλαση των επτά Κοσμικών επιπέδων. Το πρώτο Επίπεδο του κόσμου μας και πρώτο υποεπίπεδο του Φυσικού Κοσμικού Επιπέδου είναι το Θείο ή Λογοϊκό επίπεδο (του "Θεού" ή "Λόγου" του συστήματός μας). Το πεδίο αυτό ονομάζεται επίσης Θάλασσα του Πυρός ή Πρώτος Κοσμικός Αιθέρας. Το δεύτερο Επίπεδο του συστήματός μας και δεύτερο υποεπίπεδο του Κοσμικού Φυσικού Επιπέδου είναι το Εναδικό επίπεδο. Ονομάζεται επίσης Ακάσα ή Δεύτερος Κοσμικός Αιθέρας ή ακόμα Κόσμος των Παρθένων Πνευμάτων. Το τρίτο Επίπεδο του συστήματός μας και τρίτο υποεπίπεδο του Κοσμικού Φυσικού Επιπέδου είναι το Νιρβανικό, Ατμικό, ή

Πνευματικό Επίπεδο ή ακόμα Ο Κόσμος του Θείου Πνεύματος. Αυτό αντιστοιχεί στο Στοιχείο του Αιθέρα και αποτελεί επίσης τον Τρίτο Κοσμικό Αιθέρα. Τέταρτο Επίπεδο του συστήματός μας και τέταρτο υποεπίπεδο του Κοσμικού Φυσικού Επιπέδου είναι το Βουδικό ή Ενορατικό Επίπεδο ή Ο Κόσμος του Πνεύματος της Ζωής. Αυτό αντιστοιχεί στο Στοιχείο του Αέρα και αποτελεί τον Τέταρτο Κοσμικό Αιθέρα. Πέμπτο Επίπεδο του συστήματός μας και πέμπτο υποεπίπεδο του Κοσμικού Φυσικού Επιπέδου είναι το Νοητικό Επίπεδο ή Ο Κόσμος της Σκέψης. Αυτό αντιστοιχεί στο Στοιχείο της Φωτιάς ή στο Κοσμικό Αεριώδες. Το Νοητικό επίπεδο, όπως και όλα τα προηγούμενα επίπεδα του συστήματός μας, αποτελείται από επτά υποεπίπεδα, από τα οποία τα τρία ανώτερα αποτελούν τον Κόσμο της Αφηρημένης Σκέψης ή το λεγόμενο Αιτιατό Πεδίο και τα τέσσερα κατώτερα τον Κόσμο της Συγκεκριμένης Σκέψης. Συγκεκριμένα το πρώτο υποπεδίο αποτελεί τη σπερματική ιδέα της μορφής στο ορυκτό, φυτικό, ζωικό και ανθρώπινο βασίλειο. Το δεύτερο υποπεδίο αποτελεί την σπερματική ιδέα της ζωής στο φυτό, το ζώο και τον άνθρωπο. Το τρίτο υποπεδίο αποτελεί τη σπερματική ιδέα της επιθυμίας και του συναισθήματος στο ζώο και στον άνθρωπο. Το τέταρτο υποπεδίο περιέχει τις αρχετυπικές δυνάμεις και τον ανθρώπινο νου. Θεωρείται το σημείο εστίασης δια μέσου του οποίου το πνεύμα αντανακλάται στην ύλη. Το πέμπτο υποεπίπεδο περιέχει τα αρχέτυπα της επιθυμίας και της συγκίνησης, το έκτο τα αρχέτυπα της παγκόσμιας ζωτικότητας και το έβδομο τα αρχέτυπα της μορφής. Το έκτο Επίπεδο του συστήματός μας και έκτο υποεπίπεδο του Κοσμικού Φυσικού Επιπέδου είναι το Αστρικό ή Συναισθηματικό Επίπεδο, ή Ο Κόσμος των Επιθυμιών, ή ακόμα το Αστρικό Φως. Αυτό αντιστοιχεί στο Στοιχείο του Νερού και αποτελεί επίσης το Κοσμικό Υγρό. Αποτελείται και αυτό από επτά υποεπίπεδα. Το πρώτο υποεπίπεδο περιλαμβάνει τη δύναμη της ψυχής, το δεύτερο το φως της ψυχής και το τρίτο τη ζωή της ψυχής. Αυτά τα τρία μαζί θεωρείται ότι αποτελούν την Ελκτική δύναμη αυτού του επιπέδου. Το τέταρτο υποεπίπεδο περιλαμβάνει το συναίσθημα που εκδηλώνεται σαν ενδιαφέρον ή αδιαφορία. Το πέμπτο υποεπίπεδο τις επιθυμίες, το έκτο την ικανότητα εντύπωσης και το έβδομο το πάθος και την κατώτερη επιθυμία. Τα τρία τελευταία υποεπίπεδα αποτελούν μαζί την Απωστική Δύναμη αυτού του Επιπέδου. Το έβδομο Επίπεδο του συστήματός μας και έβδομο υποεπίπεδο του Κοσμικού Φυσικού επιπέδου είναι το γνωστό μας Φυσικό Επίπεδο ή Ο Φυσικός Κόσμος. Διακρίνεται και αυτός σε επτά υποδιαιρέσεις ή υποεπίπεδα. Το πρώτο υποεπίπεδο περιλαμβάνει τον ανακλαστικό αιθέρα (αιθερική περιοχή), η αλλιώς τη μνήμη της φύσης. Το δεύτερο το φωτεινό αιθέρα (υπερθαιρική περιοχή), ή μέσο της αισθητικής αντίληψης, το τρίτο το ζωτικό αιθέρα (υποατομική περιοχή), ή μέσο

διαιώνισης του είδους και το τέταρτο το χημικό αιθέρα (ατομική περιοχή), ή το μέσο αφομοίωσης και απέκκρισης. Οι τέσσερες αυτές ανώτερες περιοχές ή υποπεδία αποτελούν μαζί το λεγόμενο Αιθερικό Πεδίο. Το πέμπτο υποεπίπεδο περιλαμβάνει τα αέρια, το έκτο τα υγρά και το έβδομο τα στερεά. Τα τρία τελευταία αποτελούν μαζί τη λεγόμενη Χημική Περιοχή. Σύμφωνα με τον Παράκελσο στον ύπνο μας το αστρικό σώμα μας "ελευθερώνεται και μπορεί λόγω της ελαστικότητάς του να μετεωριστεί πάνω από το κοιμισμένο σώμα μας, η ν' ανυψωθεί για να συζητήσει με τους αστρικούς γονείς του, ή ακόμη για να επικοινωνήσει με τους αδελφούς του σε μεγάλες αποστάσεις. Τα όνειρα προφητικού χαρακτήρα και η πρόγνωση είναι ικανότητες του αστρικού μας σώματος". Προαισθήματα πάντως έχουν και τα ζώα, γιατί και αυτά διαθέτουν αστρικό σώμα. Πιστεύεται ότι στο αστρικό φως αποτυπώνονται οι εντυπώσεις όλων των σκέψεων και των πράξεων που έχουμε κάνει και ότι ένας οραματιστής μπορεί να δει σε αυτό τις εικόνες μελλοντικών γεγονότων, που είναι αποτελέσματα ξεχασμένων αιτιών. Το αστρικό φως είναι δηλαδή η μεγάλη αποθήκη όπου αποθηκεύονται όλες οι εγγραφές της ζωής μας με τη παραμικρή τους λεπτομέρεια, γι' αυτό και έχει ονομαστεί Μνήμη της Φύσης ή Θησαυροφυλάκιο των Εικόνων. Ο πνιγόμενος άνθρωπος που σε μια αναλαμπή βλέπει όλη τη περασμένη ζωή του με όλες τις λεπτομέρειές της, διαβάζει απλώς τις ήδη υπάρχουσες εικόνες στο αστρικό φως. Το ίδιο συμβαίνει και με τα μέρη, σκηνές, συζητήσεις που μας φαίνονται γνωστά, ενώ δεν τα έχουμε επισκεφθεί, δει ή ακούσει άλλη φορά. Κάθε φορά που μας διαπερνά μια συγκίνηση, η αστρική ύλη μας πάλλεται εκπέμποντας αστρικά κύματα, τα οποία ακολουθούν όλους του γνωστούς νόμους των κυμάτων. Ισχύει όμως και το αντίστροφο, όταν δηλαδή πάλλεται η αστρική ύλη μας με ένα ιδιαίτερο τρόπο, εμφανίζονται στη συνείδησή μας ανάλογα συναισθήματα. Η αστρική ύλη που διαπερνά το σώμα μας εκτείνεται και πέρα από αυτό, αποτελώντας έτσι ένα μέρος της αύρας μας. Κάθε φορά που το αστρικό σώμα μας αποχωρίζεται από το φυσικό σώμα μας, παίρνει τη μορφή του τελευταίου. Σε κανονικές όμως συνθήκες διαποτίζει απλά το φυσικό σώμα μας, αφομοιωνόμενο μαζί του. Το αστρικό σώμα μας δεν είναι τόσο εξελιγμένο όσο το φυσικό μας σώμα. Έτσι σε φυσιολογικές συνθήκες δεν εμφανίζονται οι αστρικές αισθήσεις μας. Μπορούν όμως να εμφανισθούν σε περιπτώσεις νευρικής υπερέντασης ή εξασθένισής μας, οπότε μπορεί να γίνουμε ξαφνικά διορατικοί ή διακουστικοί. Το παραλήρημα μετά από υψηλό πυρέτιο δείχνει ότι αστρικό σώμα μας εξουσιάζει προς στιγμή το αδύναμο φυσικό μας σώμα και αποτυπώνει στον εξασθενημένο εγκέ-

φαλό μας τις εντυπώσεις του από το αστρικό πεδίο. Η ρητορική επίσης μπορεί να διεγείρει τις συγκινήσεις μας, επιδρώντας άμεσα στο αστρικό μας σώμα (το θυμικό μας, όπως επίσης αυτό λέγεται) κάνοντάς μας να χειροκροτήσουμε στο τέλος με φρενίτιδα κι ενθουσιασμό τον ομιλητή μας ή ακόμα να παρασυρθούμε σε δράση απ' αυτόν. "Η ιδέα", όπως είχε πει ο Λένιν, "όταν πέσει στη μάζα μετατρέπεται σε υλική δύναμη". Σε αυτές τις περιπτώσεις πέφτουμε θύματα της αστρικής δίνης, ή, όπως θα έλεγε ο Ελιφάς Λεβί, της συμφόρησης του αστρικού φωτός. Ο πανικός είναι επίσης μια μορφή αστρικής δίνης, που μπορεί να επηρεάσει μια ομάδα ανθρώπων. Όταν επίσης ένας ασθενής πάθει μια νευρική κρίση, τον απομονώνουν γρήγορα, για να μη επηρεάσει και τους υπόλοιπους ασθενείς. Επίσης οι εύθυμοι και χαρούμενοι άνθρωποι μας επηρεάζουν συνήθως θετικά στη ψυχολογία, ενώ οι σκυθρωποί και κατσούφηδες μας κάνουν να αισθανόμαστε μελαγχολικά. Η αστρική προβολή στις εξωσωματικές και στις επιθανάτιες εμπειρίες, μοιάζει πάρα πολύ με το συνειδητό ονείρεμα. Οι ενορατικοί βλέπουν πολλές φορές το αστρικό σώμα ενός ανθρώπου σα μια αυγοειδή χρωματιστή ημιδιαφανή μπάλα. Μετά από ένα ραντεβού που είχε ορίσει ο Όλιβερ Φοξ με ένα φίλο του στο αστρικό επίπεδο, ο φίλος του εμφανίσθηκε ξαφνικά μπροστά του με ένα λευκό μανδύα μέσα σε ένα λαμπερό ωοειδές έγχρωμο σύννεφο φωτός και στάθηκε κοντά στο κρεβάτι του κοιτάζοντάς τον. Ο Ιρλανδός οραματιστής Τζώρτζ Ράσελ περιγράφει πως είδε μια ανάλογη μορφή: "Στην αρχή υπήρχε ένα εκθαμβωτικό φως και μετά είδα ότι αυτό προερχόταν από την καρδιά μιας υψηλής φιγούρας, με σώμα από ημιδιαφανή, ή ιριδίζοντα αέρα. Η μορφή αυτή λουζόταν από ένα ακτινοβόλο φως που φαινόταν να βγαίνει από την καρδιά της. Γύρω από το κεφάλι αυτού του όντος και μέσα από τα κυματιστά φωτεινά μαλλιά του, που ήσαν απλωμένα γύρω από το σώμα του σα ζωντανές χρυσαφένιες κλωστές, εμφανίσθηκαν διάφορες φλεγόμενες, πτεροειδείς αύρες. Από το ίδιο το ον φάνηκε να εκπέμπεται φως προς κάθε κατεύθυνση. Το όραμα μου άφησε μια ασυνήθιστη αίσθηση ελαφρότητας, χαράς και έκστασης". Μια έρευνα που έγινε στις Η.Π.Α. έδειξε ότι το 40% των ερωτηθέντων είχε κάποτε μια εξωσωματική εμπειρία, ή πίστευε ότι είχε αποκτήσει ξαφνικά ένα δεύτερο, μη φυσικό σώμα. Πολλοί από αυτούς θεωρούσαν το αστρικό σώμα τους σαν το πραγματικό τους εαυτό και το φυσικό τους σώμα σαν ένα απλό φορέα για την αντίληψη. Ανάλογα με τις θρησκευτικές τους ιδέες θεωρούσαν το αστρικό σώμα τους σαν ένα πνευματικό σώμα, σαν τον ανώτερο εαυτό τους, ή σαν την ψυχή τους. Ο βασικός τώρα κανόνας για να προκαλέσουμε μια αστρική προβολή είναι να χαλαρώσουμε βαθειά και διατηρώντας αδρανές το σώμα μας

και το νου μας άγρυπνο να προσπαθήσουμε να προβάλουμε προς τα έξω με τη θέλησή μας το αστρικό σώμα μας. Τεχνικές αστρικής προβολής θα αναφέρουμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. Το 1929 οι Χήργουρντ Κόρινγκτον και Σύλβαν Μούλτουν δημοσίευσαν ένα βιβλίο με τον τίτλο "Η προβολή του Αστρικού Σώματος". Σε αυτό ισχυρίστηκαν ότι όλοι μας μπορούμε να κάνουμε ένα αστρικό ταξίδι, αρκεί να έχουμε μια ισχυρή πρόθεση προς το σκοπό αυτό. Η άποψή τους ήταν ότι το αστρικό σώμα συμπίπτει στη διάρκεια της εγρήγορσης με το φυσικό σώμα μας, αλλά στον ύπνο αποσύρεται από αυτό, αιωρούμενο συνήθως από πάνω του, χωρίς να είναι ούτε συνειδητό, ούτε ελεγχόμενο. Ο Μούλτουν ανέπτυξε διάφορες μεθόδους αστρικής προβολής, αλλά επέμενε ότι το αστρικό σώμα συνδέεται πάντοτε με το φυσικό με μια ασημένια χορδή, η οποία αν κοπεί, καταλήγει αμέσως στο θάνατο. Όταν το αστρικό σώμα είναι σε μια απόσταση δύο περίπου μέτρων από το κρεβάτι, σηκώνεται απότομα όρθιο και μπορεί μετά να κινηθεί ελεύθερο. Ιδιαίτερα ικανός στα αστρικά ταξίδια απεδείχθη και ο Ρόμπερτ Μονρόε, ο οποίος αντελήφθηκε γρήγορα το ασυνήθιστο αυτών των εμπειριών και άρχισε να κρατά από την αρχή συστηματικές σημειώσεις. Συνεργάστηκε για ένα χρόνο (1965 -1966) με το παραψυχολόγο Δρ Ταρτ του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, με τον οποίο προσπάθησε να κάνει αστρικές προβολές σ' εργαστηριακές συνθήκες. Τα εγκεφαλογραφήματα στη διάρκεια των εξωσωματικών του εμπειριών έδειξαν την ίδια ακριβώς μορφή με αυτά της ονειρικής κατάστασης και συνοδεύονταν από γρήγορες κινήσεις των ματιών του. Όπως όμως παρατηρεί ο Δρ Ταρτ είναι υπεραπλούστευση να θεωρήσουμε τις εξωσωματικές εμπειρίες του Μονρόε σαν όνειρα για τους εξής βασικούς λόγους: 1) Ο ίδιος ο Μονρόε ξεχωρίζει αυστηρά τα όνειρά του από τις εξωσωματικές εμπειρίες του 2) Σπάνια θυμάται τα όνειρά του από τότε που άρχισαν οι εξωσωματικές εμπειρίες του 3) Οι κινήσεις των ματιών του ήταν πάρα πολύ πιο γρήγορες απ' ό,τι στις φυσιολογικές περιπτώσεις και 4)Πολλές εξωσωματικές εμπειρίες του Μονρόε έχουν συμβεί σχεδόν αμέσως με το που αποκοιμάται. Ξέρουμε όμως ότι εξαιρετικά σπάνιο να συμβεί η ονειρική κατάσταση πριν περάσουν 80-90 λεπτά βραδέος ύπνου χωρίς όνειρα. Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να πει ότι οι εμπειρίες του Μονρόε είναι συνειδητά όνειρα, υπάρχει όμως πάλι το πρόβλημα ότι αυτές συμβαίνουν μερικές φορές πολύ γρήγορα, σχεδόν αυτόματα, χωρίς να ακολουθούν το συνηθισμένο κύκλο του ύπνου. Στην αρχή ο Μονρόε περιορίστηκε στο χώρο του δωματίου του για να εξοικειωθεί με τη τεχνική του και με την αίσθηση του να παραμένει έξω από το σώμα του. Γυρνώντας έτσι με το "δεύτερο" σώμα του, όπως αποκαλούσε το αστρικό του σώμα, μέσα στο δωμάτιό του, παρατηρούσε σε αυτό διάφορες αδιόρατες λεπτομέρειες, τις οποίες ήλεγχε μετά για την πραγματικότητά τους όταν ξαναεπέστρεφε στο

σώμα του. Αφού εξοικειώθηκε αρκετά πήρε θάρρος και βγαίνοντας από το ταβάνι του σπιτιού του άρχισε να ταξιδεύει στον έξω χώρο. Επισκέφθηκε έτσι διάφορα μέρη για τα οποία, εφόσον του ήταν γνωστά και προσιτά, έκανε επίσης το "τεστ πραγματικότητας". Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν οι επισκέψεις του σε φίλους του, που μπορούσε εύκολα να επαληθεύσει εκ των υστέρων τι έκαναν όταν τους παρατηρούσε με το δεύτερο σώμα του. Προσπάθησε μάλιστα να προκαλέσει κάποια "φυσικά" αποτελέσματα ώστε να κάνει τους φίλους του ν' αντιληφθούν τη παρουσία του και μερικές φορές τα κατάφερε! Αργότερα ονόμασε όλο το πεδίο αυτό της δραστηριότητάς του Περιοχή Ι (Locale I). Σιγά - σιγά όμως άρχισε να τραβά τη προσοχή του ένα νέο πεδίο γεγονότων, το οποίο περιέγραψε σαν: Ένα μη υλικό περιβάλλον με νόμους ύλης και κίνησης που έχουν ελάχιστη σχέση με το φυσικό κόσμο. Μια απεραντοσύνη που τα όρια της είναι άγνωστα, που έχει βάθος και διάσταση ακατανόητη για τον πεπερασμένο συνειδητό νου. Σε αυτή την απεραντοσύνη βρίσκονται όλες οι όψεις που αποδίδουμε στον Παράδεισο και στην Κόλαση. Κατοικείται, αν αυτή είναι η σωστή λέξη, από οντότητες με διάφορους βαθμούς ευφυΐας, με τις οποίες είναι δυνατή η επικοινωνία. Ο γνωστός γραμμικός χρόνος δεν υπάρχει εκεί. Υπάρχει μια ακολουθία γεγονότων, ένα παρελθόν κι ένα μέλλον, αλλά και τα δυο συγχωνεύονται στο "τώρα". Οι μετρήσεις σε μικροδευτερόλεπτα και σε χιλιετίες είναι εντελώς άχρηστες. Στην Περιοχή ΙΙ ισχύει ένας βασικός νόμος, που ξεπερνάει κάθε άλλο. Εδώ η σκέψη είναι η αστείρευτη πηγή ύπαρξης, είναι η ζωτική δημιουργική δύναμη που παράγει ενέργεια, μορφοποιεί την ύλη και προσφέρει κανάλια αντίληψης κι επικοινωνίας. Στη Περιοχή ΙΙ όπως σκέπτεσαι έτσι είσαι. Σε αυτό το περιβάλλον δεν υπάρχουν μηχανικές συσκευές. Τ' αυτοκίνητα, τα πλοία, τα αεροπλάνα, ή οι πύραυλοι δε χρειάζονται. Σκέφτεσαι τη κίνηση και αυτή είναι γεγονός. Δε χρειάζεται κανένα τηλέφωνο, ράδιο, τηλεόραση ή άλλη συσκευή επικοινωνίας. Η επικοινωνία είναι άμεση. Δε χρειάζονται αγροί, κήποι, ράντζα ζώων, εργοστάσια επεξεργασίας. Σε όλες τις πειραματικές επισκέψεις μου δεν αποδείχθηκαν ενεργειακές ανάγκες τροφής. Το πώς αντικαθίσταται η ενέργεια δεν είναι γνωστό. Η σκέψη είναι η μοναδική δύναμη που ικανοποιεί κάθε ανάγκη ή επιθυμία σου και αυτό που σκέπτεσαι γίνεται η πράξη σου, η θέση σου και η κατάστασή σου με τη μεγαλύτερη δυνατή πραγματικότητα... Στη Περιοχή ΙΙ η πραγματικότητα συνίσταται από τις βαθύτερες επιθυμίες μας και τους πιο φρενήρεις φόβους μας. Η σκέψη είναι πράξη. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Μονρόε επισκέφθηκε τόσο το αστρικό πεδίο (Περιοχή Ι) όσο και το νοητικό πεδίο (Περιοχή ΙΙ). Σύμφωνα με αυτόν η Περιοχή ΙΙ είναι το "φυσικό" περιβάλλον του δεύτερου (αστρικού) σώματος. Ο Μονρόε ίδρυσε το 1971 το Ίδρυμα Μονρόε, το οποίο έχει σα σκοπό "την εξερεύνηση των διάφορων καταστάσεων

της συνείδησης" και σα βασικό του αξίωμα ότι "η εστιασμένη συνείδηση περιλαμβάνει όλες τις λύσεις για τα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης". Τα προγράμματα του Ιδρύματος γίνονται στο Nancy Penn Center στη Virginia, όπου μπορεί να μάθει κανείς σχετικά εύκολα και σε ιδανικές συνθήκες τα ταξίδια στο αστρικό και στο νοητικό πεδίο. Ο ίδιος ο Μονρόε πέθανε το 1995 Το νοητικό σώμα είναι το σώμα της δύναμης που χρησιμοποιούν οι μάγοι και οι σαμάνοι. Πρέπει να το προσέχουμε ιδιαίτερα, γιατί μπορεί ν' αποβεί επικίνδυνο. Στο νοητικό κόσμο η σκέψη μας είναι μια απτή πραγματικότητα, που σημαίνει ότι πρέπει να είμαστε σε διαρκή ετοιμότητα κι επαγρύπνηση, για να μη εξωτερικεύσουμε τις νοητικές οπτασίες μας. Όταν κοιμόμαστε το αστρικό μας σώμα, όπως και κάθε άλλο λεπτότερο περίβλημά μας, εγκαταλείπει το φυσικό σώμα μας. Σύμφωνα τώρα με την Αννί Μπεσάντ "υπάρχουν τρεις κατηγορίες ονείρων. Η πρώτη περιλαμβάνει τα όνειρα που δεν έχουν καμιά συνοχή και αποτελούν ένα τυχαίο μωσαϊκό ή μοντάζ διάφορων ασύνδετων περασμένων γεγονότων της ζωής μας. Τα όνειρα αυτά οφείλονται συνήθως σε οργανικές αιτίες και δεν έχουν κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μετά υπάρχουν τα όνειρα που προέρχονται επίσης από το φυσικό μας σώμα, αλλά ανήκουν περισσότερο στο αιθερικό τμήμα του. Έχουν γίνει πολλά πειράματα σχετικά με όνειρα που προκαλούνται από ένα σοκ. Για παράδειγμα όταν άγγιξαν στον αυχένα ένα άνθρωπο που κοιμόταν, αυτός ξύπνησε και είπε: "Έβλεπα ένα τρομακτικό όνειρο. Ονειρευόμουν πως είχα σκοτώσει κάποιον και πως γι' αυτό το φόνο με είχαν πάει στο δικαστήριο, όπου με δίκασαν και με οδήγησαν μετά στο κελί της φυλακής μου και από κει στη λαιμητόμο. Τη στιγμή ακριβώς που το λεπίδι άγγιζε στο λαιμό μου, ξύπνησα". Όλο αυτό το δραματικό όνειρο είχε δημιουργηθεί από ένα απλό άγγιγμα στον αυχένα. Και αυτά όμως τα όνειρα δε θεωρούνται σημαντικά. Δημιουργούνται συνήθως από μια εξωτερική αιτία, όχι πάντα φυσική, και μπορούν να διακοπούν από μια σκέψη που διασχίζει ξαφνικά το νου μας". Και μιλώντας παρακάτω ξεκάθαρα για τα συνειδητά όνειρα η Αννί Μπεσάντ σημειώνει: Υπάρχει όμως και μια τρίτη κατηγορία ονείρων, που είναι οι αληθινές εμπειρίες του ανθρώπου έξω από το φυσικό του εγκέφαλο, οι εμπειρίες του πραγματικού ανθρώπου, περιβεβλημένου με τη λεπτή αστρική ουσία και αφυπνισμένου μέσα στον αστρικό κόσμο. Είναι τα μόνα όνειρα που έχουν αξία και που όταν ξυπνάμε μας φαίνονται σα ζωντανά. Μέσω των ονείρων αυτών μπορούμε να αποκτούμε γνώσεις, που δε μας είναι εύκολο να συλλάβουμε, όταν είμαστε ξύπνοι.

Στη συνέχεια η Αννί Μπεσάντ αναφέρει μια τεχνική που είναι κοινό χαρακτηριστικό όλων των μεθόδων συνειδητού ονειρέματος που θα αναφέρουμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου μας: Δεν είναι δύσκολο να δοκιμάσει ο καθένας αυτή την εμπειρία. Αν π.χ. σας ενδιαφέρουν τα μαθηματικά ή υπάρχει κάποιο άλλο θέμα που αναζητάτε τη λύση του, συγκρατήστε απλά αυτό το θέμα στο νου σας τη στιγμή που πάτε να κοιμηθείτε. Μη το σκέπτεστε έντονα, γιατί μπορεί να σας κάνει ν' αγρυπνήστε, χρησιμοποιείστε απλά το νου σας σαν ένα κουτί. Τοποθετείστε το θέμα σας, την απορία σας μέσα στο κουτί του νου σας και μην ασχολείστε πια με αυτό. Το πρωί όταν ξυπνήστε θα έχετε τη λύση του. Αν θελήστε να πειραματισθείτε πάνω σε αυτό, να έχετε πάντα κοντά στο κρεβάτι σας χαρτί και μολύβι και να σημειώστε πριν ακόμη ξυπνήστε καλά τη λύση του προβλήματός σας. Αν ξυπνήστε τελείως μπορεί να ξεχάσετε το όνειρό σας. Ο Ρόμπερτ Λουί Στήβενσον, ο συγγραφέας του βιβλίου Δρ Τζέκυλ και Κος Χάυντ, μας λέει ότι το θέμα του βιβλίου του τού υποβλήθηκε μια νύχτα από το οικογενειακό του "πνεύμα". Ο Μότσαρτ, ο μεγάλος μουσουργός, έλεγε ότι άκουγε τις μεγάλες συνθέσεις του στον ύπνο του και ξυπνώντας τις κατέγραφε νότα προς νότα. Ο μεγάλος ποιητής Τέννυσον είχε και αυτός παρόμοιες εμπειρίες. Επαναλαμβάνοντας συνεχώς το όνομά του, κατόρθωνε να μπαίνει σε μια κατάσταση ύπνωσης και να εισχωρεί σε ένα κόσμο που δύσκολα περιγράφεται, στον οποίο όλα έμοιαζαν φωτεινά, ο θάνατος δεν υπήρχε και η μόνη αληθινή ζωή ήταν η απώλεια της προσωπικότητας. Στη συνέχεια η Αννί Μπεσάντ μιλάει για τη δυνατότητα αστρικής επικοινωνίας με αγαπημένα μας πρόσωπα που έχουν πεθάνει με την ίδια ακριβώς μέθοδο: Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει μ' εκείνους που αγαπούσαμε και εξακολουθούμε να αγαπάμε και από τους οποίους μας έχει χωρίσει ο θάνατος. Κάποτε τους ονειρευόμαστε. Στη πραγματικότητα δεν πρόκειται για όνειρο, για φαντασία μας, αλλά για μια πραγματική συνάντησή μας με αυτά τα άτομα στο αστρικό επίπεδο. Σκεφθείτε λοιπόν και πάλι πριν αποκοιμηθείτε τα πρόσωπα που είχατε αγαπήσει και αφήστε το νου σας ελεύθερο να προσηλωθεί στην ανάμνησή τους. Στη διάρκεια του ύπνου θα βρεθείτε και πάλι μαζί τους. Και μόνον όταν φτάσει η ώρα να επιστρέψτε στη συνειδητή ζωή, η οποία θεωρείται σαν ύπνος στους ανώτερους κόσμους, θα σας νιώσουν ξαφνικά να ξαναπέφτετε σε ύπνο, αφού δε θα είστε πια ευαίσθητοι στην επαφή ή στη παρουσία τους. Μπορούμε ακόμη και να τους βοηθήσουμε με αυτό τον τρόπο. Γιατί αν αναπτυχθεί κανείς προς αυτή τη κατεύθυνση, θα γίνει τελικά αυτό που εννοούμε με την έκφραση "αφυπνισμένος" στο αστρικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι οι αστρικές του αισθήσεις αρχίζουν να αναπτύσσονται προς τα έξω και αρχίζει σιγά -

σιγά να αισθάνεται, να ακούει, να δρα και να μιλάει το ίδιο ελεύθερα, όπως κι εδώ κάτω, ή μάλλον πολύ πιο ελεύθερα από εδώ κάτω. Και όταν αποκτηθεί τελικά η ανώτερη αυτή συνειδητότητα, θα πάψει κανείς να φοβάται το θάνατο, γιατί θα ξέρει ότι ο κόσμος που εισχωρεί κάθε νύχτα τις ώρες του ύπνου του, θα γίνει αργότερα η μεταθανάτια κατοικία του. Οι Ινδοί ονομάζουν αυτό τον κόσμο Καμαλόκα, τόπο της επιθυμίας και είναι πράγματι η περιοχή του συναισθήματος και της συγκίνησης. Με το θάνατο όπως είπαμε δεν αφήνει κανείς παρά μονάχα το φυσικό του σώμα, όπως ακριβώς το άφηνε κατά την ώρα του ύπνου του για να περάσει στον αστρικό κόσμο, που ήταν έτσι γνωστός του από τη περίοδο της φυσικής ζωής του. Όταν ο άνθρωπος αφυπνιστεί μέσα σε αυτή τη νέα περιοχή, μετά το σύντομο ύπνο που ονομάζουμε θάνατο, ξαναβρίσκει τον εαυτό του όμοιο με εκείνο που ζούσε στο φυσικό κόσμο, με τις ίδιες συγκινήσεις, τις ίδιες σκέψεις και τις ίδιες γνώσεις. Δε θα έχει μεταβληθεί σε τίποτα. Οι καινούργιες όμως συνθήκες ζωής όπου θα βρεθεί θα εξαρτηθούν απόλυτα από τον τρόπο που είχε ζήσει εδώ κάτω. Η εσωτερική επιστήμη μας λέει ότι η υπόφυση έχει προορισμό να μεταφέρει στον άνθρωπο τη γνώση των φαινομένων του αστρικού κόσμου. Θα είναι μελλοντικά το όργανο εκείνης της αίσθησης με την οποία θα είναι αντιληπτό την ώρα της εγρήγορσης το αστρικό πεδίο. Σύμφωνα πάλι με την εσωτερική επιστήμη η επίφυση έχει προορισμό να φέρει τον εγκέφαλο σε επικοινωνία με το νοητικό κόσμο και τότε ο άνθρωπος θα μπορεί να γνωρίζει και να παρατηρεί σε εγρήγορση τα φαινόμενα του αστρικού και του νοητικού κόσμου. Οι Βεδαντιστές δέχονται τέσσερες καταστάσεις συνείδησης: την εγρήγορση, τον ύπνο με όνειρα, τον ύπνο χωρίς όνειρα και μια τέταρτη, τη Τουρίγια, που τις ξεπερνά όλες και θα μπορούσε να ονομαστεί καθολική, υπερβατική ή απόλυτη συνείδηση. Αφού ο γιόγκι αφυπνιστεί με κατάλληλες ασκήσεις στις τρεις πρώτες καταστάσεις φτάνει τελικά στη πλήρη Αφύπνιση της Τουρίγια και μπορεί έτσι να ονομαστεί Φωτισμένος ή Αφυπνισμένος. Οι τρεις πρώτες καταστάσεις συνείδησης αντιπροσωπεύονται με τα τρία γράμματα της ιερής λέξης AUM, ενώ ο ίδιος ήχος του Ωμ, ο ενωτικός ήχος των τριών αυτών γραμμάτων, αντιπροσωπεύει τη κατάσταση της παγκόσμιας συνείδησης. Ειδικά το A αντιπροσωπεύει τη γνωστή κατάσταση της εγρήγορσης, το U την ονειρική κατάσταση και το M το βαθύ ύπνο χωρίς όνειρα. Ενώ ο σαμάνος χρησιμοποιεί το συνειδητό όνειρο σαν ένα μέσο ολοκλήρωσης και θεραπείας, είτε του ίδιου, είτε του λαού του, ο μυστικιστής το χρησιμοποιεί απλώς σαν ένα πρώτο βήμα για την αφύπνισή του. Η παρουσία της συνείδησής του την ώρα του ύπνου του, αρχίζει να επηρεάζει σιγά-σιγά και τον ύπνο της "εγρήγορσης", υποσκάπτοντας τη "ουσιαστικότητα" του εγώ του. Όταν το εγώ δια-

λυθεί πλήρως κι εξαφανισθεί, τότε δε θα υπάρχει πια διάκριση ανάμεσα στο καθρέφτη, τη διαύγειά του (την ικανότητά του να αντανακλά) και τις αντανακλάσεις του και ο παρατηρητής, η παρατήρηση και το παρατηρούμενο θα έχουν γίνει για πρώτη φορά ένα. Τότε ακριβώς επιτυγχάνεται η πραγματική Αφύπνιση και η Φώτιση και τότε ακριβώς σταματούν τα όνειρα. Όπως σημειώνει ο μεγάλος Ταοϊστής δάσκαλος Λάο Τσε: Όταν το πνεύμα μας είναι εστιασμένο, η φαντασία και το όνειρο ελαττώνονται από μόνα τους... Αξίζει να πούμε ότι οι Αληθινοί Άνθρωποι της παλιάς εποχής ξεχνούσαν τον εαυτό τους όταν ήταν ξύπνιοι και δεν ονειρευόντουσαν όταν κοιμόντουσαν. Ο επίσης μεγάλος Ταοϊστής δάσκαλος Τσανγκ Τσε, μεταγενέστερος του Λάο Τσε (έζησε στη Κίνα τον 4ο αιώνα π.χ.) ονειρεύτηκε στον ύπνο του ότι ήταν πεταλούδα. Το ερώτημα που έθεσε όταν ξύπνησε ήταν, αν ήταν αυτός που ονειρεύτηκε ότι ήταν πεταλούδα και μετά ξύπνησε, ή μήπως ήταν μια πεταλούδα που ονειρευόταν ότι είναι αυτός και ότι είχε δήθεν ξυπνήσει. Τελικά ποιος ονειρεύεται ποιον; Κι εδώ θυμόμαστε το Δον Χουάν που έθεσε το ίδιο θέμα σε σχέση με το φυσικό σώμα και το "αντίγραφο", "ονειρικό", "δεύτερο" ή "αστρικό" σώμα, όπως με διάφορα ονόματα ονομάζεται: Το αντίγραφο είναι ένα όνειρο...Το αντίγραφο είναι ο εαυτός μας. Ο εαυτός μας ονειρεύεται το αντίγραφο... Αν έχει μάθει να ονειρεύεται το αντίγραφο, ο εαυτός μας φθάνει στο σταυροδρόμι αυτό κι έρχεται μια στιγμή που συνειδητοποιεί ότι το αντίγραφο είναι που ονειρεύεται τον εαυτό μας. Ο εαυτός μας δεν είναι παρά ένα όνειρο και το αντίγραφό μας μάς ονειρεύεται, όπως τ' ονειρευόμαστε κι εμείς. Άλλού πάλι ο Τσουάνγκ Τσε σημειώνει: Αυτοί που ονειρεύονται ένα συμπόσιο τη νύχτα, μπορεί το επόμενο πρωί να ουρλιάζουν και να θρηνούν. Αυτοί που ονειρεύονται ότι ουρλιάζουν και θρηνούν μπορεί το πρωί να βγουν να κυνηγήσουν. Όταν ονειρεύονται δεν ξέρουν ότι ονειρεύονται. Μπορεί ακόμα μέσα στο όνειρό τους να ερμηνεύουν όνειρα. Μόνον όταν είναι ξύπνιοι αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι ονειρεύθηκαν. Σιγά - σιγά έρχεται η μεγάλη αφύπνιση και τότε θα ανακαλύψουμε ότι η ίδια η ζωή είναι ένα όνειρο. Εν τω μεταξύ οι ανόητοι νομίζουν ότι είναι ξύπνιοι, ότι γνωρίζουν. Με όμορφες διακρίσεις, ξεχωρίζουν τους πρίγκιπες από τους υπηρέτες. Τι ανόητο! Ο Κομφούκιος κι εσείς είσαστε σ' ένα όνειρο. Όταν το λέω αυτό εννοώ ότι κι εγώ είμαι σ' ένα όνειρο. Παρόμοια ο Σωκράτης στο "Θεαίτητο" του Πλάτωνα ρωτά το Θεαίτητο: "Τι ακριβώς απόδειξη θα μπορούσες να δώσεις αυτή τη στιγμή Θεαίτητε, αν κάποιος μας ρωτούσε αν κοιμόμαστε και οι σκέψεις μας

είναι ένα όνειρο, ή αν είμαστε ξύπνιοι και συζητάμε μεταξύ μας σε μια κατάσταση εγρήγορσης;" Και όταν ο Θεαίτητος παραδέχεται ότι θα μπορούσαν κάλλιστα να ονειρεύονται και οι δυο, ο Σωκράτης επισημαίνει: "Βλέπεις λοιπόν Θεαίτητε, είναι ακόμα ανοιχτό το θέμα για το αν είμαστε ξύπνιοι, ή απλώς ονειρευόμαστε". Ο μυστικιστές μπορούν να επιμένουν όσο θέλουν ότι ο κόσμος της εγρήγορσης είναι ένα άλλο όνειρο, αλλά τι λένε οι επιστήμονές μας Γι’ αυτό τον ισχυρισμό; Θα εξερευνήσουμε σε συντομία το βασίλειο της σύγχρονης φυσικής και της νευροφυσιολογίας, για να δούμε αν υπάρχει περίπτωση να συμφωνήσουν σε αυτό οι σύγχρονοι επιστήμονες.

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Κινείται, δεν κινείται Είναι μακριά, είναι κοντά. Είναι μέσα σε όλα, και βρίσκεται έξω απ' όλα Ουπανισάδες Οι σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες μας βεβαιώνουν ότι ο κόσμος δεν είναι τόσο υλικός, στερεός και συμπαγής, όσο φανταζόμαστε και ότι στη τελική του ανάλυση αποτελείται από πράγματα που δεν μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά και τα οποία δεν υπάρχουν, αλλά δείχνουν μάλλον μια τάση να υπάρξουν. Ο παρατηρητής - συνείδηση φαίνεται να παίζει τελικά ένα πρωτεύοντα ρόλο στη πειραματική διαδικασία και τη δημιουργία της "αντικειμενικής" πραγματικότητας. Δεν υπάρχει αμερόληπτη παρατήρηση και ο ρόλος του επιστήμονα γίνεται όλο και πιο υποκειμενικός. Η αιτιότητα αμφισβητείται και τα φαινόμενα μπορούν να αναλυθούν και να εξηγηθούν πια μόνο με στατιστικούς όρους. Τίποτα δεν είναι βέβαιο. Κυριαρχεί παντού η αβεβαιότητα και η απροσδιοριστία. Όλα δείχνουν, αν και οι επιστήμονες δε τολμούν ακόμα να το παραδεχθούν, ότι η συνείδηση είναι ο βασικός, αν όχι ο μοναδικός, υπαίτιος για τη δημιουργία του κόσμου. Μέχρι τώρα ο παρατηρητής είχε θεωρηθεί αμέτοχος και "έξω" από τα φαινόμενα που παρατηρούσε και ποτέ η συνείδηση δεν είχε συμπεριληφθεί σαν όρος μιας μαθηματικής εξίσωσης. Η μελέτη όμως των υποατομικών φαινομένων, της ίδιας της έσχατης δομής της ύλης, απέδειξε ότι δεν υπάρχει καμιά ιδανική γυάλινη οθόνη που να μπορεί να απομονώσει τον παρατηρητή από το φαινόμενο, επιτρέποντάς του έτσι την αντικειμενική και αμερόληπτη παρατήρηση, αλλ' αντίθετα αυτός, αδιάφορα από τις επιθυμίες και προσδοκίες του, είναι συμμέτοχος στην όλη διαδικασία, επηρεάζοντας διαρκώς τα αποτελέσματα των πειραμάτων του.

Τα όρια και οι διακρίσεις έτσι ανάμεσα στο παρατηρητή και το παρατηρούμενο φαινόμενο γίνονται διαρκώς ασαφέστερα και η επιστήμη πλησιάζει πια τη μεταφυσική. Οι σύγχρονες θεωρίες μας λένε ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε τη βολική ασφάλεια μιας μηχανιστικής, ντετερμινιστικής και αιτιατής πραγματικότητας και ν' αποδεχθούμε το αναμφισβήτητο πια γεγονός ενός λειτουργικού, ολιστικού και απρόβλεπτου σύμπαντος. Όπως σημείωσε ο αστρονόμος Σερ Τζέιμς Τζηνς το 1932: Το σύμπαν αρχίζει να φαίνεται περισσότερο σα μια μεγαλοπρεπής σκέψη, παρά σα μια μηχανή. Ο νους δε φαίνεται πια σαν ένας τυχαίος απρόσκλητος επισκέπτης στο βασίλειο της ύλης. Αρχίζουμε να υποπτευόμαστε ότι οφείλουμε μάλλον να τον χαιρετήσουμε σαν το δημιουργό και κυβερνήτη αυτού του βασιλείου. Φαίνεται πως η επιστήμη περνά σήμερα μια κρίση επαναπροσδιορισμού των αξιών και των πιστεύω της.. Η ύλη και η συνείδηση αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο σαν ένα συνεχές και ενιαίο πεδίο. Ο νους και το σύμπαν φαίνονται σαν ένα απέραντο ενεργειακό πεδίο που αποτελείται από πολλά άλλα αλληλοσυμπλεκόμενα πεδία, τα οποία συμβάλλουν μεταξύ τους δημιουργώντας αυτό που αναγνωρίζουμε σήμερα σα φαινομενικό, υλικό σύμπαν. Η θεωρία της σχετικότητας απέδειξε ότι δεν μπορούμε να υποθέτουμε πια ότι ένα οποιοδήποτε γεγονός καταλαμβάνει μια ιδιαίτερη θέση στο χωρόχρονο. Δεν μπορούμε να μιλάμε για το σύμπαν σε μια δεδομένη χρονική στιγμή με απόλυτο τρόπο. Δεν υπάρχει απόλυτος χώρος ούτε απόλυτος χρόνος, ανεξάρτητος από τον παρατηρητή. Στον κβαντικό κόσμο δεν υπάρχει χρόνος πριν και μετά και οι ερωτήσεις σχετικά με το πότε, ή το πού, δεν έχουν κανένα νόημα. Οι θεωρητικοί φυσικοί δεν πιστεύουν πια στον αντικειμενικό κόσμο του χώρου και του χρόνου, τον οποίο και θεωρούν ανύπαρκτο. Η επιστήμη μπορεί να εργάζεται μόνο με πιθανότητες και όχι με δεδομένα, τα οποία είναι τελικά μια πλάνη. Κανείς θεωρητικός της κβαντομηχανικής δε μιλά πια για απίθανα πράγματα. Έχουν αναπτύξει όλοι ένα είδος μυστικισμού και τους είναι δύσκολο να ξεχωρίσουν τη φυσική από τη μεταφυσική. Ο φυσικός Τζακ Σαρφάτι προχωρά μάλιστα και σε μια θεωρία για την εξήγηση όλων των μεταφυσικών φαινομένων: Πιστεύω ότι η παραμόρφωση του χώρου και του χρόνου από τη βαρύτητα, όπως την καθόρισε η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν μπορεί να μας δώσει μια πιθανή επιστημονική εξήγηση των φαινομένων της προφητείας, των αναδρομών σε "προηγούμενες ζωές", της διαίσθησης και της αστρικής προβολής, αρκεί να δεχθούμε ότι η ατομική συνειδητότητα έχει την ικανότητα να αλλοιώνει το

πεδίο βιοβαρύτητας ενός ζωντανού οργανισμού που και αυτό το πεδίο βιοβαρύτητας παραμορφώνει τον τοπικό αντικειμενικό χωρόχρονο του συνειδητού παρατηρητή. Σύμφωνα με τον Τζων Γκίμπριν το γεγονός ότι η παρουσία ενός παρατηρητή είναι αρκετή για να προκαλέσει την πτώση ενός συστήματος σε μια από τις διάφορες πιθανές καταστάσεις του, μας αναγκάζει να δεχθούμε την ύπαρξη ενός μηχανισμού ψυχοφυσικής αλληλεπίδρασης, που αν ανιχνευθεί θα μπορέσει να εξηγήσει τα πάντα από τα άτακτα πνεύματα μέχρι τα λυγισμένα κουτάλια του Γκέλλερ. Βλέπουμε λοιπόν ότι πολλοί φυσικοί έχουν αρχίσει να μπαίνουν πια για τα καλά στο χώρο της μεταφυσικής. Ας δούμε όμως τώρα τις επιστημονικές θεωρίες θα μας απασχολήσουν παρακάτω: 1) Στο επίπεδο της νευροφυσιολογίας η θεωρία του Καρλ Πρίμπραμ για ένα ολογραφικό σύμπαν στο οποίο ο εγκέφαλος φαίνεται να ενεργεί σα μια ακτίνα λέιζερ και συγχρόνως σα μια ολογραφική πλάκα.

2) Στο επίπεδο της φυσικής η κβαντομηχανική και οι διάφορες ερμηνείες της.

3)Η θεωρία του φυσικού Ντέιβιντ Μπωμ για την εμπλεκόμενη και την αναπτυσσόμενη τάξη.

4) Η θεωρία των εκτικών ή μορφογενετικών πεδίων του βιοχημικού Ρούπερτ Σελντρέικ. *εκτικός: από το έξη = συνήθεια. Αυτός δηλαδή που έχει δημιουργηθεί από τη συνήθεια, από μια επαναλαμβανόμενη πράξη.

ΤΟ ΟΛΟΓΡΑΜΜΑ Έκανα ένα περίπατο. Ξαφνικά στάθηκα ακίνητος, γεμάτος με τη συνειδητοποίηση ότι δεν είχα σώμα ή μυαλό. Όλα όσα μπορούσα να δω ήταν ένα μεγάλο φωτεινό Όλον, πανταχού παρόν, τέλεια διαυγές και γαλήνιο. Ήταν σαν ένα καθρέφτη που περιβάλει τα πάντα, από τον οποίο προβάλλονται τα βουνά και οι ποταμοί της γης. Αισθάνθηκα τόσο διαυγής και διαφανής σαν το σώμα και το μυαλό μου να μην υπήρχαν καθόλου. Περιγραφή ενός σατόρι.

Η αρχική ιδέα ότι το σύμπαν μοιάζει με μια ολογραφική διαδικασία αναπτύχθηκε στην πραγματικότητα από την προσπάθεια απάντησης σε ερωτήματα του τύπου του πού και πώς αποθηκεύονται οι μνήμες μας στον εγκέφαλό μας. Η αρχική έρευνα για τις λειτουργίες του εγκεφάλου είχε αποδείξει ότι αποθηκεύουμε με κάποιο θαυμαστό τρόπο όλα ουσιαστικά τα συμβάντα της ζωής μας, από τα πιο τετριμμένα γεγονότα μέχρι τα πιο σημαντικά. Με την ύπνωση ή με τη διέγερση ορισμένων περιοχών του εγκεφάλου μας με ηλεκτρικά φορτία, μπορούμε να θυμηθούμε έντονα λεπτομέρειες γεγονότων που έχουμε ξεχάσει εντελώς. Εκείνο που μπέρδεψε βασικά τους νευροφυσιολόγους ήταν ότι όλες αυτές οι πληροφορίες χρειάζονταν ένα σημαντικό χώρο αποθήκευσης. Πρέπει να υπάρχουν όμως όρια στο διαθέσιμο χώρο, που καθορίζονται από το μέγεθος του ίδιου του εγκεφάλου μας. Οι μνήμες μας όμως ήταν πάρα πολλές για να μπορέσουν να χωρέσουν στο κρανίο μας. Έπρεπε να υπάρχει μια άλλη εξήγηση. Η ολογραφία είναι βασικά ένα φαινόμενο συμβολής. Όπως μια χούφτα πέτρες που ρίχνονται στην επιφάνεια μιας λιμνούλας δημιουργούν πολλά συγκεντρικά κύματα που συναντώνται και συμβάλουν μεταξύ τους, έτσι και η ολογραφία είναι ένα φαινόμενο συμβολής των κυμάτων του φωτός. Ένα ολόγραμμα δημιουργείται όταν μια ακτίνα ένα λέιζερ χωριστεί σε δυο ακτίνες (μέσω π.χ. ενός διπλοθλαστικού κρυστάλλου), από τις οποίες η μια ανακλάται από το αντικείμενο και η άλλη κατευθύνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να συναντηθεί με το ανακλώμενο φως της πρώτης και να δημιουργηθούν έτσι κροσσοί συμβολής που αντιγράφονται στην φωτοευαίσθητη επιφάνεια ενός φιλμ. Η εικόνα στο φιλμ είναι μια ανακατασκευή των κυματισμών που δημιούργησαν τα βότσαλα στη λίμνη και ακόμα, όταν το φως μιας άλλης ακτίνας λέιζερ φωτίσει το φιλμ, εμφανίζεται μια τρισδιάστατη εικόνα του αρχικού αντικειμένου. Μπορεί κανείς να κινηθεί γύρω από αυτή την παράξενη τρισδιάστατη εικόνα σα να ήταν η αρχική, βλέποντας ακόμα και τις πλάγιες όψεις της, που κανονικά κρύβονται από μια πρόσθια θέα. Εκείνο που εντυπωσίασε ιδιαίτερα τον νευροφυσιολόγο Καρλ Πρίμπραμ ήταν η ικανότητα του ολογραφικού φιλμ να διατηρεί τις πληροφορίες του, ακόμα κι όταν κοπεί σε πολλά κομμάτια. Και το πιο μικροσκοπικό ακόμα κομμάτι του ολογραφικού φιλμ μπορεί να προβάλλει ολόκληρο το αντικείμενο, με μια μόνο ελάττωση της ευκρίνειας της εικόνας. Αντίθετα έτσι απ' όλες τις άλλες γνωστές συσκευές αντιγραφής, όπως π.χ. το φωτογραφικό φιλμ, ή ένα CD, κάθε κομμάτι του ολογραφικού φιλμ περιέχει όλες τις πληροφορίες που είναι αντιγραμμένες σε ολόκληρο το φιλμ.

Έχει υποτεθεί ότι οι τα ηλεκτρικά μηνύματα που ανταλλάσσουν μεταξύ τους οι δενδροειδείς κλάδοι των νευρονίων του εγκεφάλου μας δημιουργούν κροσσούς συμβολής ανάλογους με τα ολογράμματα. Με αυτό το τρόπο δημιουργείται μέσα στον εγκέφαλό μας ένα διαρκώς κινούμενο πολυδιάστατο ολόγραμμα, που αντιπροσωπεύει τη πολυπλοκότητα του μυαλού μας και δημιουργεί τις ιδέες μας για το κόσμο γύρω μας. Η πραγματικότητα είναι έτσι μια περιοχή συχνοτήτων και ο εγκέφαλός μας ένας κωδικοποιητής, που μετατρέπει αυτές τις συχνότητες στις εικόνες του "εξωτερικού" κόσμου. Με αυτό το μοντέλο μπορούμε να εξηγήσουμε την αποθήκευση ενός τόσο μεγάλου όγκου πληροφοριών στο μικροσκοπικό γι' αυτή τη χρήση κρανίο μας. Όχι μόνον μπορούν ν' αποθηκευθούν τεράστιες πληροφορίες σε ένα ολογραφικό φιλμ, αλλά εάν μεταβληθεί, ακόμα και κατ' ελάχιστα, η γωνία προσπτώσεως των ακτίνων του λέιζερ, μπορούμε να αντιγράψουμε και άλλες εικόνες στο ίδιο φιλμ. Το μόνο που χρειάζεται για ν' ανακτήσουμε όλες αυτές τις εικόνες, είναι να φωτίσουμε το φιλμ με την ίδια αρχική γωνία με την οποία λήφθηκε η φωτογραφία. Ο Καρλ Πρίμπραμ πρότεινε ότι μια ανάλογη διαδικασία μπορεί να συμβαίνει και στον εγκέφαλό μας και ότι το ίδιο συμβαίνει όταν ξεχνάμε, ή ανακαλούμε διάφορες εμπειρίες μας, ή όταν συσχετίζουμε διάφορες μνήμες που συνδέονται ελάχιστα μεταξύ τους. Όπως ακριβώς ένα κομμάτι ολογραφικού φιλμ που φωτίζεται από μια ακτίνα λέιζερ, αποκαλύπτει ένα διαφορετικό σύνολο εικόνων, ανάλογα με τη γωνία προσπτώσεως της ακτίνας, έτσι και ανάλογα με πώς φωτίζει ο νους μας το αντίστοιχο εσωτερικό μας φιλμ, θυμόμαστε ή ξεχνάμε τις προσωπικές ή τις συλλογικές μνήμες μας. Με ανάλογο τρόπο η μετακίνηση του σημείου εστίασης της προσοχής μας, που αναφέρει ο Καστανέντα, μπορεί να φωτίσει ένα νέο σύνολο "απορροιών" στο ολογραφικό πεδίο της φύσης και να αντιληφθούμε έτσι ένα εντελώς καινούργιο κόσμο. Σε σχέση τώρα με το πώς ερμηνεύει το μυαλό μας το "πεδίο συχνοτήτων" της πραγματικότητας, ο κυβερνητιστής Χάιντς Φον Φέρστερ σημειώνει: Το μυαλό μας δεν συλλαμβάνει ό,τι παράγεται στον κόσμο, αλλά ό,τι πιστεύουμε ότι υπάρχει. Δε θα πρέπει να μας εκπλήσει αυτή η διαπίστωση γιατί εκεί έξω στον κόσμο, δεν υπάρχει φως ούτε χρώμα, αλλά μόνο ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Εκεί έξω δεν υπάρχει ήχος ούτε μουσική, αλλά μόνο περιοδικές διακυμάνσεις της πίεσης του αέρα. Εκεί έξω δεν υπάρχει ούτε κρύο, ούτε ζέστη, αλλά μόνο μόρια αέρα με μικρή ή μεγάλη κινητική ενέργεια. Και βέβαια εκεί έξω, δεν υπάρχει ούτε πόνος. Και ο Τόμας Έλλιοτ συμπληρώνει: "Εμείς είμαστε η μουσική, όσο η μουσική διαρκεί".

Ο αμφιβληστροειδής χιτώνας των ματιών μας και το τύμπανο των αυτιών μας είναι κατάλληλα όργανα για να συλλαμβάνουμε τις οπτικές και τις ακουστικές συχνότητες. Όταν όμως συλλάβουμε μια τέτοια συχνότητα, η αντίληψή μας δεν είναι άμεση και ακαριαία, τη στιγμή ακριβώς που τη συλλαμβάνουμε, αλλά μεσολαβεί κάποιος ελάχιστος χρόνος για να μεταφερθεί το μήνυμα στο εσωτερικό του εγκεφάλου μας και να "ερμηνευθεί" εκεί από τους κατάλληλους νευρικούς υποδοχείς. Το γεγονός ότι η διέγερση δε βιώνεται άμεσα σα κραδασμός, έτσι όπως ακριβώς είναι, αλλά με μια χρονική καθυστέρηση, για να ερμηνευθεί και να μετατραπεί σε κάτι άλλο πιο "κατανοητό" για μας, δείχνει ότι η προκαλούμενη στη συνέχεια αντίληψη είναι ένας μετασχηματισμός, μια προβολή, μια απεικόνιση της αρχικής διέγερσης και με τίποτα η πιστή αντιγραφή της. Με αυτή την έννοια τίποτα από όσα αντιλαμβανόμαστε δεν είναι πραγματικό. Ο εγκέφαλός μας διαθέτει ένα πρόγραμμα ερμηνείας της πραγματικότητας, είναι ένα φίλτρο συχνοτήτων, που μετασχηματίζει την είσοδο σε μια κατανοητή μορφή. Η διαδικασία αυτή της τροποποίησης και αλλοίωσης του αρχικού σήματος μέσω της παρεμβολής ενός οργάνου λέγεται στη φυσική συγκερασμός. Το αντίστροφο πρόβλημα του αποσυγκερασμού, το να βρεις δηλαδή το σήμα εισόδου από την έξοδο και τον τρόπο "απόκρισης" του οργανισμού (την κρουστική συνάρτηση του φίλτρου, όπως λέγεται στη φυσική), εφαρμόζοντας ένα αντίστροφο μετασχηματισμό, είναι γενικά άλυτο, ακόμα και στη περίπτωση ενός γραμμικού φίλτρου (που είναι η πιο ευνοϊκή περίπτωση). Με άλλα λόγια είναι αδύνατο να καταλάβεις ποια ήταν η πραγματικότητα από τη μορφή της ψευδαίσθησης που βιώνεις, έστω και αν ήξερες όλες τις παραμέτρους που χρησιμοποιεί για την "ερμηνεία" του ο εγκέφαλός σου. Μόνο άμα κατορθώναμε να απομονώσουμε το σήμα εισόδου, εμποδίζοντας την εκφόρτιση των νευρονίων προς το εσωτερικό του εγκεφάλου και μεταφέρουμε τη συνείδησή μας στα ευαίσθητα κωνάρια του αμφιβληστροειδούς ή στο τύμπανο του αυτιού μας, θα μπορούσαμε ίσως μετά από άσκηση να νιώσουμε την άμεση αίσθηση του ενεργειακού πεδίου της πραγματικότητας. Η ψευδαίσθηση που γενικά βιώνουμε από το κωδικοποιημένο σήμα του εγκεφάλου μας μοιάζει με τη ψευδαίσθηση του ολογράμματος, που έχει όλα τα χαρακτηριστικά ύπαρξης στο χώρο, αλλά είναι εντούτοις απατηλό, εμφανιζόμενο εκεί όπου δεν υπάρχει, με τον ίδιο τρόπο που το είδωλο φαίνεται να είναι πίσω από την επιφάνεια του καθρέπτη, ή που ο ζεστός αέρας της ερήμου δημιουργεί τη ψευδαίσθηση μιας όασης. Θα μπορούσαν άραγε οι εικόνες που αντιλαμβανόμαστε να είναι ένα είδος ολογράμματος; Ο Φρεντ Άλαν Γουλφ δίνει μια λογική εξήγηση των συνειδητών ονείρων με τη βοήθεια του ολογραφικού μοντέλου. Το ολογραφικό

φιλμ δημιουργεί στην πραγματικότητα δυο είδωλα. Το ένα είναι φανταστικό, εμφανίζεται πίσω από το φιλμ και δημιουργείται από τις αποκλείνουσες φωτεινές ακτίνες. Μπροστά όμως από το φιλμ, δημιουργείται από τις συγκλίνουσες ακτίνες ένα άλλο, πραγματικό είδωλο. Αυτό δεν είναι συνήθως ορατό, εκτός κι αν ριχτούν μέσα του διάφορα σωματίδια σκόνης. Σύμφωνα τώρα με το Γουλφ όλα τα όνειρα είναι εσωτερικά ολογράμματα, αλλά τα συνηθισμένα όνειρά μας είναι φανταστικά είδωλα, στο πίσω μέρος του εσωτερικού φιλμ του εγκεφάλου μας. Από την άλλη μεριά η έντονη πραγματικότητα των συνειδητών ονείρων μας θα μπορούσε να εξηγηθεί από την πιθανή ικανότητα του εγκεφάλου μας να δημιουργεί πραγματικά είδωλα. Ο Γουλφ προχωρά ακόμα περισσότερο και λέει ότι αν ο ονειρικός παρατηρητής περπατήσει στο μέρος που εστιάζονται τα κύματα, αυτός θα "βρεθεί μέσα στη σκηνή" και η σκηνή εστιαζόμενη θα τον "περιέχει". Πρέπει πάντως να τονίσουμε ότι δε δέχονται όλοι οι νευροφυσιολόγοι την ολογραφική εξήγηση της πραγματικότητας.

Η ΝΕΑ ΦΥΣΙΚΗ Το μεγαλύτερο επίτευγμα της φυσικής του 20ου αιώνα δεν είναι η θεωρία της σχετικότητας, που ενώνει τον χώρο με το χρόνο, ούτε η θεωρία των κβάντα που ερμηνεύει τη φαινομενική άρνηση των νόμων της αιτιότητας, ούτε η διάσπαση του ατόμου που αποκάλυψε ότι τα πράγματα δεν είναι όπως μοιάζουν να είναι, αλλά η γενική παραδοχή του γεγονότος ότι δεν έχουμε ακόμα αποκαταστήσει την επαφή μας με την απώτερη πραγματικότητα. Εξακολουθούμε να βρισκόμαστε στη σπηλιά μας, με την πλάτη στραμμένη προς το φως και το μόνο που βλέπουμε είναι οι σκιές στον τοίχο. Τζέιμς Τζιν Το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα η φυσική είναι ότι αμφισβητείται ουσιαστικά το ίδιο το δόγμα της επιστήμης, ότι δηλαδή αυτή είναι όσον το δυνατόν πιο αντικειμενική και αμερόληπτη στην εξέταση των φαινομένων. Σύμφωνα με τη σύγχρονη φυσική ο παρατηρητής συμμετέχει πάντοτε στη διαδικασία της παρατήρησης κι επηρεάζει τα αποτελέσματά της. Η κβαντική φυσική γεννήθηκε από τη μελέτη του τρόπου αλληλεπίδρασης της ακτινοβολίας και της ύλης. Άρχισε με το Πλανκ, τον Αϊνστάιν και τον Μπορ και θεμελιώθηκε σε μια πλήρη και συνεπή θεωρία από τους μεγάλους φυσικούς της δεκαετίας του '30, Χάιζενμπεργκ, Μπορν, Ντιράκ και Σρέντιγκερ. Το 1927 ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ διατύπωσε τη περίφημη Αρχή της Αβεβαιότητας ή Απροσδιοριστίας, η οποία έθεσε ένα αξεπέραστο όριο στις μέχρι τότε κλασσι-

κές αντιλήψεις μας και αντικατέστησε τη μηχανική και τη βεβαιότητα με τη στατιστική και τη πιθανότητα. Σύμφωνα με αυτή είναι αδύνατον να γνωρίζουμε συγχρόνως τη θέση και την ταχύτητα ενός υποατομικού σωματιδίου. Όσο δηλαδή καλύτερα προσδιορίζουμε τη θέση του, τόσο μεγαλύτερο σφάλμα κάνουμε στο προσδιορισμό της ταχύτητάς του και το αντίστροφο. Και αυτό δεν ισχύει μόνο γι' αυτά τα δυο μεγέθη, αλλά το ίδιο ισχύει και για το ζευγάρι ενέργεια χρόνος. Όσο καλύτερα προσδιορίζουμε το ένα, τόσο χειρότερα γνωρίζουμε το άλλο. Με βάση αυτή την αρχή εξηγούνται σήμερα οι δυνάμεις στη φύση, η διάσπαση των ραδιενεργών πυρήνων, η ενέργεια που μας παρέχει ο ήλιος και πολλά άλλα. Με βάση αυτή την αρχή μπορεί να δημιουργηθεί ένα σωματίδιο από το κενό, από το τίποτα, δανειζόμενο την απαραίτητη ενέργεια που χρειάζεται προς το σκοπό από την ίδια "την αρχή της αβεβαιότητας" και στη συνέχεια να εξαφανισθεί ενωνόμενο μ' ένα αντισωματίδιό του, πριν ο κόσμος πάρει μυρουδιά ότι διαταράχθηκε η αρχή διατήρησης της ενέργειας. Ο αρχαίος κλασσικός αφορισμός "Μηδέν εκ του μηδενός γίγνεσθαι, μηδέν εις το μηδέν φθείρεσθαι", δηλαδή ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει από το μηδέν, από το τίποτα ή να εξαφανισθεί στο τίποτα, δεν ισχύει στη κβαντική φυσική. Χιλιάδες πειράματα έχουν επαληθεύσει τη συνεχή δημιουργία και εξαφάνιση σωματιδίων από το κενό και μέσα στο κενό. Ένα φωτόνιο που δεν υπάρχει δημιουργεί ένα ζευγάρι ηλεκτρονίου - ποζιτρονίου, το οποίο εξαφανίζεται για να δημιουργήσει το φωτόνιο που τα είχε αρχικά δημιουργήσει! Σύμφωνα με μια σύγχρονη θεωρία της κοσμογονίας το σύμπαν δημιουργήθηκε από το κενό με βάση την αρχή της αβεβαιότητας! (με φυσικούς όρους το σύμπαν είναι μια κβαντική διακύμανση του κενού) Λέγεται ότι όλα τα "παράδοξα" της κβαντικής φυσικής ανάγονται τελικά σ' ένα και μοναδικό παράδοξο. Αυτό είναι το περίφημο πρόβλημα των δύο οπών. Ας φανταστούμε ότι έχουμε ένα πυροβόλο ηλεκτρονίων (ή φωτονίων), μετά ένα τοίχο με δυο μικρές τρύπες και μετά ένα άλλο τοίχο μ' ένα ανιχνευτή. Έστω τώρα ότι το πυροβόλο εκπέμπει ένα ηλεκτρόνιο προς το μέρος του τοίχου με τις οπές. Στον απέναντι τοίχο παίρνουμε τότε φαινόμενα συμβολής σαν το ηλεκτρόνιο να πέρασε και από τις δυο τρύπες συγχρόνως! Αυτό μας φαίνεται παράξενο και γι' αυτό αποφασίζουμε να ελέγξουμε με δυο ανιχνευτές που τοποθετούμε κοντά στις τρύπες από ποια τρύπα περνάει τελικά το ηλεκτρόνιο. Τώρα που το παρακολουθούμε το ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται όπως όλα τα σωστά σωματίδια. Περνάει από μια μόνο τρύπα κάθε φορά που κάνουμε το πείραμα και ποτέ και από τις δυο, ενώ τα φαινόμενα συμβολής εξαφανίζονται! Αποφασίζουμε να το κοροϊδεύσουμε λίγο και Γι’ αυτό κλείνουμε τη μία τρύπα. Το ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται σα να γνωρίζει ποια τρύπα είναι κλειστή και ποια ανοιχτή. Αποφασίζουμε να κλείσουμε τη μια τρύπα ενώ αυτό κινείται και δεν έχει περάσει ακόμα. Άδικος ο κόπος, το

ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται ανάλογα με τη κατάσταση που επικρατεί τη στιγμή που πάει να περάσει. Δοκιμάζουμε με κάποιο έξυπνο κόλπο να το "κρυφοκοιτάξουμε" ενώ περνάει. Το ηλεκτρόνιο συμπεριφέρεται πάλι σα σωματίδιο. Και ποια εξήγηση δίνει η φυσική γι' αυτά τα παράξενα πράγματα; Σύμφωνα με την ερμηνεία της Κοπεγχάγης το ηλεκτρόνιο τη στιγμή που εγκαταλείπει τον εκτοξευτή αντικαθίσταται από μια ομάδα φασματικών ηλεκτρονίων, που το καθένα ακολουθεί διαφορετική πορεία προς τον ανιχνευτή. Τα φαντάσματα αυτά συμβάλλουν μεταξύ τους και δημιουργούνται έτσι τα φαινόμενα συμβολής, όταν δεν παρατηρούμε τι κάνει το ηλεκτρόνιο. Όταν όμως παρατηρούμε το ηλεκτρόνιο, τότε όλα τα φαντάσματα εξαφανίζονται, εκτός από ένα, που υλοποιείται σαν ένα πραγματικό σωματίδιο. Χρησιμοποιώντας όρους της κυματομηχανικής αυτό σημαίνει ότι το κοίταγμά μας ισοδυναμεί με την εξαφάνιση όλων των δυνατών κυμάτων πιθανότητας, εκτός από ένα πακέτο κυμάτων που περιγράφει ένα πραγματικό ηλεκτρόνιο. Όταν σταματήσουμε τώρα να κοιτάμε το ηλεκτρόνιο, αυτό χωρίζεται πάλι σε μια νέα ομάδα σωματιδίων - φαντασμάτων που το καθένα ακολουθεί το δικό του μονοπάτι πθανοτήτων στο κβαντικό κόσμο. Με άλλα λόγια τίποτα δεν είναι πραγματικό μέχρι να το κοιτάξουμε και παύει να είναι πραγματικό μόλις σταματήσουμε να το κοιτάμε. Από την άλλη μεριά σύμφωνα με τη θεωρία των πολλαπλών ή παράλληλων κόσμων του Χουγκ Έβερετ όταν ένα σωματίδιο, όπως π.χ. το ηλεκτρόνιο αντιμετωπίζει μια κβαντική επιλογή, να περάσει για παράδειγμα από την τρύπα Α ή την τρύπα Β, τότε όχι μόνον αυτό αλλά και ολόκληρο το σύμπαν χωρίζεται σε δυο μέρη. Στο ένα σύμπαν το σωματίδιο περνά από την τρύπα Α, ενώ στο άλλο περνά από την τρύπα Β. Στο κάθε σύμπαν τώρα υπάρχει ένας παρατηρητής που το βλέπει να περνά από την αντίστοιχη τρύπα. Από κει και πέρα τα δυο σύμπαντα παραμένουν πλήρως χωρισμένα, χωρίς να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Σύμφωνα με την ερμηνεία του Έβερετ η επιλογή μας είναι αυτή που καθορίζει ποιόν από τους κβαντικούς κόσμους μετρούμε (επιλέγουμε) στα πειράματά μας κι επομένως σε ποιον κατοικούμε και όχι η τύχη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί ο Αϊνστάιν και άλλοι μεγάλοι φυσικοί δε δέχθηκαν στην αρχή τις συγκλονιστικές συνέπειες της κβαντικής θεωρίας. Πίστευε ότι υπήρχαν κάποιες "κρυφές παράμετροι" που μας διέφευγαν και που, όταν τις βρίσκαμε ο κόσμος θα γινόταν και πάλι ντετερμινιστικός και προβλέψιμος και όχι απροσδιόριστος και απρόβλεπτος όπως τον εννοούσε η κβαντική θεωρία. Είναι γνωστός ο αφορισμός του: "Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το σύμπαν", στον οποίο ο Μπορ απάντησε: "Και όμως παίζει!" και όπως αποδείχθηκε μέχρι τώρα, ογδόντα περίπου χρόνια μετά τη κόντρα τους, ο Μπορ είχε δίκιο και ο Αϊνστάιν άδικο.

Ένας άλλος μεγάλος φυσικός και θεμελιωτής ο ίδιος της κβαντικής θεωρίας, ο Σρέντιγκερ, πολέμησε και αυτός παρ' όλα αυτά με πάθος τις συνέπειές της. Όλοι θα έχουν ακούσει το περίφημο "πείραμα σκέψης" που επινόησε με ήρωα μια γάτα. Μια γάτα λοιπόν είναι μέσα σε ένα κλουβί όπου υπάρχει επίσης ένα ραδιενεργό υλικό, ένας ανιχνευτής σωματιδίων κι ένα μπουκάλι με δηλητήριο. Ο ανιχνευτής λειτουργεί για ένα μικρό χρονικό διάστημα και αν ανιχνεύσει τότε κάποιο σωματίδιο που εκπέμφθηκε από το ραδιενεργό υλικό, μια αυτόματη διάταξη σπάει το μπουκάλι με το δηλητήριο και η γάτα πεθαίνει. Σε ποια λοιπόν κατάσταση βρίσκεται η γάτα όταν δεν κοιτάμε το κουτί; Δεν θα μπορούσαμε βέβαια, σύμφωνα με το Σρέντιγκερ, να πούμε ότι είναι νεκροζώντανη. Θα πρέπει να είναι ή ζωντανή, αν στον αντίστοιχο χρόνο δεν ανιχνεύθηκε σωματίδιο, ή νεκρή, αν ανιχνεύθηκε. Άρα κάτι δεν πάει καλά με τις κβαντικές ερμηνείες. Ξέρετε πως απαντούν στο Σρέντιγκερ οι φυσικοί που δέχονται την ερμηνεία της Κοπεγχάγης; Η γάτα δεν είναι ούτε ζωντανή, ούτε νεκρή, μέχρι να παρατηρήσουμε το κουτί. Όσο δεν το παρατηρούμε αυτή παραμένει σε μια απροσδιόριστη κατάσταση. Καμιά από τις δυνατότητες που υπάρχουν Γι’ αυτή (ζωντανή ή νεκρή) δεν είναι πραγματική, εκτός αν παρατηρηθεί. Η ραδιενεργή διάσπαση ούτε έχει συμβεί, ούτε δεν έχει συμβεί και η γάτα ούτε έχει πεθάνει ούτε είναι ζωντανή, μέχρι να κοιτάξουμε στο εσωτερικό του κουτιού και να δούμε τι έγινε. Ό,τι βλέπουμε είναι ό,τι παίρνουμε. Τίποτα δεν είναι αληθινό! Και αν θέλουμε να μάθουμε τι λέει η θεωρία των πολλαπλών κόσμων γι' αυτή την περίπτωση σύμφωνα με αυτή το σύμπαν έχει χωρισθεί σε δυο σύμπαντα στο ένα από τα οποία η γάτα είναι ζωντανή και στο άλλο νεκρή. Τελικά κοιτώντας στο κουτί να δούμε ποιο ακριβώς από τα δυο συμβαίνει, επιλέγουμε να μεταφέρουμε τη συνείδησή μας σε ένα από τα δυο αυτά σύμπαντα, για τους δικούς μας λόγους. Με άλλα λόγια ή τίποτα δεν είναι αληθινό και δεν πραγματοποιείται μέχρι να παρατηρηθεί (Ερμηνεία Κοπεγχάγης), ή όλα είναι αληθινά και όλα πραγματοποιούνται (Θεωρία πολλαπλών κόσμων) Σύμφωνα με το νομπελίστα φυσικό Ευγένιο Βίγκνερ χωρίς μια σαφή αναφορά στη συνείδηση οι επιστήμονες δεν μπορούν να περιγράψουν πλήρως τα φαινόμενα της κβαντικής φυσικής. Πρότεινε μάλιστα να επανεξετασθεί ριζικά η σχέση ανάμεσα στη συνείδηση και σε ό,τι γνωρίζουμε σαν αντικειμενική πραγματικότητα. Ο φυσικός Τζων Γουίλερ αναφέρει το παράδειγμα του παιχνιδιού των είκοσι ερωτήσεων που είχε παίξει κάποτε μαζί με τους φίλους του. Στην αρχή αναγκάστηκε να βγει από το δωμάτιο, για να τους επιτρέψει να βάλουν με άνεση το αντικείμενο που έπρεπε να ανακαλύψει. Περίμενε πολύ και σκέφθηκε ότι θα του βάζανε κάποια δύσκολη λέξη, ή θα του έστηναν καμιά κομπίνα. Κάποια στιγμή όμως

τον φώναξαν να μπει μέσα και άρχισε το παιχνίδι. Στην αρχή οι απαντήσεις ερχόντουσαν γρήγορα (Είναι ζώο; Έχει χρώμα;), αλλά καθώς το παιχνίδι προχωρούσε, αργούσαν όλο και πιο πολύ. Οι φίλοι του είχαν συμφωνήσει να μη βάλουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, αλλά κάθε φορά που θα ρωτιόταν κάποιος να έδινε μια σωστή απάντηση για κάποιο πραγματικό αντικείμενο που θα συμφωνούσε με όλες τις προηγούμενες απαντήσεις. Καθώς προχωρούσε το παιχνίδι γινόταν δυσκολότερο τόσο γι' αυτόν που ρωτούσε όσο και γι' αυτόν που απαντούσε. Όπως έχουμε μια ιδέα για τον πραγματικό κόσμο, ακόμα κι όταν δεν τον κοιτάμε, έτσι και ο Γουίλερ φαντάστηκε ότι υπήρχε μια πραγματική απάντηση για το αντικείμενο που προσπαθούσε να βρει. Δεν υπήρχε όμως. Το μόνο που ήταν πραγματικό ήταν οι απαντήσεις στις ερωτήσεις, με τον ίδιο τρόπο που τα μόνα πράγματα που γνωρίζουμε για τον κβαντικό κόσμο είναι τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας. Η τελική ερώτηση: το σύννεφο; και η απάντηση : ναι! είχαν κατά κάποιο τρόπο δημιουργηθεί από τη σειρά των ερωτήσεων, με τον ίδιο τρόπο που δημιουργείται το ηλεκτρόνιο από τη διαδικασία της πειραματικής διερεύνησης των συστατικών της ύλης. Αν η σειρά των ερωτήσεων ήταν διαφορετική, τότε το "πραγματικό" αντικείμενο θα ήταν και αυτό διαφορετικό! Και ο Τζων Γκίμπριν που αναφέρει τη παραπάνω ιστορία, συμπληρώνει: Με αυτή την έννοια κανένα φαινόμενο δεν είναι πραγματικό φαινόμενο μέχρι να καταστεί ένα καταγεγραμμένο φαινόμενο. Η ιστορία δεν έχει νόημα, το παρελθόν δεν υπάρχει, παρά μόνο με τον τρόπο που είναι καταγεγραμμένο στο παρόν. Με κανένα τρόπο δεν μπορούμε να πούμε τι κάνει ένα σωματίδιο μέχρι αυτό να καταγραφεί, όπως δεν μπορούμε να πούμε ποια λέξη βάλανε οι φίλοι μας μέχρι να τελειώσει το παιχνίδι. Αν τώρα μας πουν κάποιοι ότι όλα αυτά είναι θεωρητικολογίες και δεν έχουν καμιά σχέση με την καθημερινή πραγματικότητα του μακρόκοσμου, μπορούμε να τους απαντήσουμε ότι ο μακρόκοσμος αποτελείται από σωματίδια που ακολουθούν τους κβαντικούς νόμους. Με αυτή την έννοια κάθε τι που ονομάζουμε πραγματικό αποτελείται από πράγματα που δεν μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά.

Η ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΗ ΤΑΞΗ Ο μεγαλύτερος μάγος θα ήταν κάποιος που θα μάγευε τον εαυτό του στο σημείο να δεχθεί τις φαντασμαγορίες του σαν αυτόνομα φαντάσματα. Μήπως αυτή δεν είναι η περίπτωσή μας; Έτσι νομίζω. Έχουμε ονειρευθεί τον κόσμο μας. Τον έχουμε ονειρευθεί σαν διαρκή,

μυστήριο, ορατό, πανταχού παρόν στο χώρο και σταθερό στο χρόνο, αλλά έχουμε συγκατατεθεί σε αραιά κι αιώνια διαστήματα παραλόγου στην αρχιτεκτονική του, ώστε να μπορέσουμε ν' αναγνωρίσουμε ότι είναι ψεύτικος. Τζωρτζ Λουί Μπόργκες (Άλλες Ιερές Εξετάσεις)

Το μοντέλο του σύμπαντος που παρουσίασε ο διάσημος φυσικός Ντέιβιντ Μπωμ περιλαμβάνει δυο αρχές ή "τάξεις": την εκδηλωμένη πραγματικότητα, την οποία αυτός ονόμασε "εκτυλισσόμενη" ή "αναπτυσσόμενη" τάξη και μια δεύτερη βαθύτερη αρχή που δημιουργεί τη πρώτη, την οποία ονόμασε "τυλισσόμενη" τάξη. Ολόκληρο το σύμπαν είναι το αποτέλεσμα μιας ατέλειωτης σύμπτυξης και ανάπτυξης των δυο αυτών αρχών σα μια αέναη εισπνοή κι εκπνοή. Με φιλοσοφικούς όρους θα μπορούσαμε να τις ονομάσουμε καλύτερα σαν εξελισσόμενη και ενελισσόμενη τάξη Σ' ένα από τα αγαπημένα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Ντέιβιντ Μπωμ για να δείξει τη θεωρία του, μια σταγόνα μπογιάς πέφτει μέσα στη γλυκερίνη που συγκρατείται ανάμεσα σε δυο περιστρεφόμενους γυάλινους κυλίνδρους. Καθώς περιστρέφεται ο ένας κύλινδρος η σταγόνα απλώνεται, μέχρις ότου δημιουργήσει ένα ομογενές μίγμα με τη γλυκερίνη. Αν όμως αντιστραφεί μετά η φορά περιστροφής, ξαναεμφανίζεται η αρχική σταγόνα. Ο Μπωμ υποστηρίζει ότι και η ύπαρξη εκτυλίσσεται και ενελίσσεται μ' έναν ανάλογο τρόπο. Το μοντέλο του Μπωμ προτείνει ότι η συνείδηση μπορεί να θεωρηθεί σα μια πιο λεπτή μορφή ύλης, που υπάρχει σε διάφορους βαθμούς τύλιξης και εκτύλιξης. Αποδεικνύει επίσης ότι είναι ανούσιο να προσπαθούμε να ταξινομήσουμε το σύμπαν σε "ζωντανά πράγματα" και "νεκρή ύλη", γιατί όλα είναι αλληλένδετα μεταξύ τους. Ο Μπωμ, ακολουθώντας το παράδειγμα μιας νέας γενιάς μυστικιστών επιστημόνων, υποστηρίζει την απατηλή φύση του καθημερινού κόσμου και την ενότητα και ολότητα όλων των πραγμάτων σ' ένα αιώνιο παρόν, μια ολοκίνηση. Οι Σούφι του Ισλάμ εκφράζουν το ίδιο πράγμα με το μυστικιστικό διάγραμμα του σταυρού. Σε αυτό ο οριζόντιος άξονας δείχνει τον κόσμο του χώρου και του χρόνου, τη φαινομενική ύπαρξη, που προχωρεί γραμμικά από το παρελθόν προς το μέλλον. Μπορεί να θεωρηθεί σαν η εκτυλισσόμενη τάξη του σύμπαντος. Το κάθετο τμήμα του σταυρού τέμνει αυτό το γραμμικό επίπεδο στο "τώρα" και παριστάνει αντίστοιχα την αιώνια, άχρονη, τυλισσόμενη τάξη. Όταν στεκόμαστε στο κατώφλι των δυο τάξεων είμαστε στη ζωντανή στιγμή του παρόντος, παρατηρώντας την ατέλειωτη διαδικασία εκτύλιξης καθώς περνά από το παρελθόν στο μέλλον. Σε αυτό το σημείο η συνείδησή μας παρακολουθεί το φασματικό κόσμο της πλάνης χωρίς να ταυτίζεται με αυτόν. Το ίδιο ακριβώς μπορούμε να επιτύχουμε και με τα συνειδητά όνειρα.

Ο Σουάμι Βιβεκανάντα λέει στις ομιλίες του για τη Τζνιάνα Γιόγκα ότι ο χρόνος, ο χώρος και η αιτιότητα είναι σαν γυαλιά μέσα από τα οποία βλέπουμε το απόλυτο, αλλά για το ίδιο το απόλυτο δεν υπάρχει χρόνος, χώρος ή αιτιότητα. Αυτό που ονομάζουμε αιτιότητα αρχίζει μετά τον εκφυλισμό του απόλυτου στο φαινομενικό σύμπαν και όχι πριν. Ένας στίχος του Ζεν μας προτρέπει: "Στάσου γαλήνιος μέσα στη μοναδικότητα της στιγμής" κι ένας άλλος μας εξηγεί: "Όσο θα παραμένεις στο ένα ή στο άλλο άκρο, ποτέ δε θα νοιώσεις τη μοναδικότητα. Ένας τρίτος τέλος μας νουθετεί: "Μην κάνεις κρίσεις που περιορίζουν την πληρότητα της εμπειρίας σου και διασπούν την ενότητά σου". Ο δάσκαλος του Ζεν Σουνρύου Σουζούκι σημειώνει επίσης: Στο μυαλό του αρχάριου υπάρχουν πολλές δυνατότητες, αλλά στου πεπειραμένου ελάχιστες. Όλες οι σκέψεις που εστιάζονται στο εγώ περιορίζουν τον απέραντο νου μας. Το μυαλό του αρχάριου είναι κοντά στην υπερβατική απειρία του πρωτογενούς πνεύματος (την κατάσταση όπου ο νους είναι πλήρης και αδιαίρετος), γιατί δεν είναι γεμάτο από προκατασκευασμένες ιδέες, αλλά είναι ανοιχτό και εγρηγορό και θαυμαστά κενό να δεχθεί όλες τις δυνατότητες. Το να είσαι αρχάριος είναι το αληθινό μυστικό της ζωής. Στο βασίλειο της σκέψης υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στην ενότητα και την ποικιλία. Αλλά στην πραγματική εμπειρία, η ποικιλία και η ενότητα είναι το ίδιο πράγμα. Η ενότητα, ολιστικότητα και μη διαχωρισιμότητα του κόσμου διαποτίζει επίσης τα λόγια του τρίτου Πατριάρχη του Ζεν, Σοσάν: Ο Μεγάλος Δρόμος δεν είναι δύσκολος Γι’ αυτούς που δεν έχουν προτιμήσεις. Όταν απουσιάζει η αγάπη και το μίσος όλα γίνονται καθαρά και ανεπιτήδευτα. Κάνε όμως την παραμικρή διάκριση και ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα. Αν θες να δεις την αλήθεια, να μην έχεις καμιά άποψη, ούτε υπέρ, ούτε κατά. Ο αγώνας γι' αυτό που επιθυμεί κάποιος κι εναντίον αυτού το οποίο αποστρέφεται, είναι η μεγάλη αρρώστια του μυαλού. Και στους "Στίχους για ένα Αφοσιωμένο Νου" συνεχίζει πάνω στην ίδια ιδέα της ολιστικότητας και μη διαιρετότητας των πάντων: Σε αυτόν τον κόσμο του ταυτού δεν υπάρχει ούτε εαυτός, ούτε άλλος από τον εαυτό. Για να έρθεις σε αρμονία μ' αυτή την πραγματικότητα, όταν εμφανισθούν στο μυαλό σου αμφιβολίες πες απλά: "Όχι δυο". Σε αυτό το "όχι δυο", τίποτα δεν είναι ξεχωριστό, τίποτα δεν αποκλείεται.

Σε σχέση με την έλλειψη προτιμήσεων και επιλογών που συσκοτίζουν το νου ο επίσης μεγάλος δάσκαλος του Ζεν Λιν-Τσι (Ριντζάι) αναφέρει: Ακόμα και αν ο ουρανός και η γη κατέρρεαν, δε θα ανησυχούσα. Ακόμα κι αν εμφανιζόντουσαν μπροστά μου όλοι οι Βούδες , δε θα χαιρόμουν. Ακόμα και αν φανερωνόντουσαν μπροστά μου οι τρεις κολάσεις, δε θα φοβόμουν. Γιατί; Γιατί δεν υπάρχει τίποτα που ν' αποστρέφομαι. Το μυαλό μας είναι λοιπόν που κάνει τις διακρίσεις, που ερμηνεύει, που κωδικοποιεί την ολογραφική πραγματικότητα και το πεδίο συχνοτήτων σύμφωνα με τα προκατασκευασμένα του πρότυπα για ό,τι νομίζει ότι είναι, ή που οφείλει να είναι η πραγματικότητα. Είναι ο διακριτικός, δυαδικός, εννοιολογικός νους μας, που χωρίζει, κομματιάζει, διαιρεί και απομονώνει τα πράγματα, εμποδίζοντάς μας να βιώσουμε την ολότητα της ύπαρξης. Αυτός είναι που δημιουργεί τη δυαδικότητα και τη διάκριση με αποκορύφωμα την αυθαίρετη, ποταπή και υπερφίαλη διαίρεση του κόσμου σε εαυτό και μη - εαυτό. Αυτός είναι που αγωνίζεται κάθε στιγμή μέσω ενός ακατάπαυστου εσωτερικού διαλόγου να αυτοεπιβεβαιώσει την εγωική του ύπαρξη. Αυτός είναι που δημιουργεί την πολλαπλότητα και το διαφορισμό της κατά τα άλλα ενιαίας, πλήρους, ολιστικής και ακατακερμάτιστης πραγματικότητας. Ο μικρός , κοινός, συνηθισμένος νους μας είναι η ρίζα όλων των προβλημάτων. Αυτή τη ρίζα πρέπει να κόψουμε για να εκδηλωθεί ο ακτινοβόλος ήλιος της φύσης του πνεύματός μας, η μία ενιαία, ολιστική και αδιαίρετη πραγματικότητα, που επισκιάζεται προς το παρόν από τα σύννεφα της άγνοιας της δυαδιστικής, εγωικής μας συνείδησης. Σε πολλές αφηγήσεις των ψυχικών και των σαμάνων μπορούμε να βρούμε μια λιγότερο φιλτραρισμένη άποψη της πραγματικότητας. Πρώτα απ' όλα, όλοι τους περιγράφουν τον εσωτερικό τους κόσμο σαν ένα σύμπαν φωτός. Μερικοί μάλιστα (π.χ. ο Δον Χουάν) μιλούν για αλληλοσυνδεόμενες ίνες φωτεινής συνείδησης που δημιουργούν ένα τεράστιο πεδίο ενεργειακών εκπορεύσεων. Οι άνθρωποι βλέπονται πολλές φορές σα διαφανείς, δονούμενες λεπτές ίνες φωτός, που μπλέκονται μεταξύ τους δημιουργώντας ένα ιστό στη μορφή ενός μετεωριζόμενου φωτεινού αυγού. Από αυτό το αυγό πηγάζουν χιλιάδες μακριές, λεπτές, φωτεινές ίνες που προχωρούν προς όλες τις διευθύνσεις. Στην Ινδία τις ονομάζουν "τα μαλλιά του Σίβα". Στην εξωτερική επιφάνεια αυτού του φωτεινού κουκουλιού υπάρχει ένα σημείο έντονης φωτεινότητας όπου συναντιώνται όλες αυτές οι ίνες. Η ακριβής θέσης του διαφέρει ανάλογα με τη παράδοση. Ο Δον Χουάν, που αναφέρεται στην Ινδιάνικη παράδοση των Τολτέκων μάγων, το τοποθετεί στο ύψος του ώμου, σε απόσταση 15 περίπου

εκατοστών απ' αυτόν και τ' ονομάζει "σημείο συναρμογής", γιατί συνδυάζει τις εσωτερικές και τις εξωτερικές ενεργειακές εκπορεύσεις που φωτίζονται απ' αυτό κι επιτυγχάνεται έτσι η αντίληψη. Στην Ινδουιστική Βεδάντα αυτό βρίσκεται στη καρδιά, ενώ στην Ινδουιστική Τάντρα είναι το τρίτο μάτι. Ο Σούφι μυστικιστής του 15ου αιώνα Σαμσοντίν Λαχιτζί ένιωσε σ' ένα συνειδητό όνειρό του ότι "ολόκληρο το σύμπαν αποτελείται από φως". Πολλές ακτίνες φωτός ενώθηκαν μέσα του και τον τράβηξαν γρήγορα προς τα πάνω. Αφού έφτασε σε αυτό που ονομάζει "Σφαίρα των Σφαιρών", βρέθηκε να καλύπτεται από ένα εξωκοσμικό φως κι ένοιωσε εκμηδενισμένος, σα να μην υπήρχε καθόλου. Μόλις όμως είχε ανακαλύψει την ανώτερη ύπαρξή του μέσα στο Θεό, αναγνώρισε ότι αυτό το απόλυτο φως ήταν ο ίδιος: "Αυτό που πληροί το σύμπαν, είμαι εγώ. Δεν υπάρχει τίποτα άλλο εκτός από μένα. Το αιώνιο Όν, ο Δημιουργός του Σύμπαντος είναι Εγώ". Συνήθως ο οραματιστής που έρχεται σ' επαφή με τέτοιες ακατανόητες πληροφορίες ανακαλύπτει ότι οι φωτεινές εικόνες σιγά - σιγά υποχωρούν για να γίνουν πιο αναγνωρίσιμα αντικείμενα, καθώς το μυαλό του αδυνατώντας να κατανοήσει τον κόσμο με αυτό το νέο, φωτεινό και χαοτικό τρόπο, τον μετατρέπει τελικά σε κάτι γνωστό. Το ίδιο συμβαίνει και στις επιθανάτιες εμπειρίες όταν τα άτομα θυμούνται την έντονη φωτεινότητα που αντιμετώπισαν στην άκρη του τούνελ σαν π.χ. τους δυνατούς προβολείς ενός αυτοκινήτου που έπεσαν ξαφνικά πάνω τους. ΜΕ ΤΗΝ ΕΣΤΙΑΣΜΕΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΑΣ

ΣΚΕΨΗ

ΜΑΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΜΕ ΤΗ

Εκείνοι που πιστεύουν στην ύπαρξη είναι ανόητοι σαν τα ζώα Αλλά εκείνοι που πιστεύουν στην ανυπαρξία είναι ακόμα χειρότεροι. Τα Βασιλικά Τραγούδια του Σαράχα (Θιβέτ 12ος αιώνας) Όλοι μας είμαστε πεπεισμένοι με κάποιο μεταφυσικό τρόπο για τη δύναμη της σκέψης μας. Παρ' όλο που είμαστε όμως διαισθητικά πεπεισμένοι ότι η σκέψη είναι πράξη, όσες φορές και αν δοκιμάσαμε να φερθούμε σα μικροί μάγοι και να κάνουμε το κόσμο να ταιριάξει με τις επιθυμίες μας, αποτύχαμε παταγωδώς και απογοητευθήκαμε. Παρ' όλες όμως τις αποτυχίες μας η πίστη μας για τη δύναμη της σκέψης παραμένει και αυτό πρέπει να οφείλεται σε κάποιες μάλλον φευγαλέες αναμνήσεις μας από τη ζωή μας στο νοητικό πεδίο στη διάρκεια προηγούμενων μεταθανάτιων εμπειριών μας. Γιατί λοιπόν αποτυγχάνουμε κάθε φορά που προσπαθούμε να υλοποιήσουμε τις σκέψεις μας; Βασικά τις περισσότερες φορές οι σκέψεις μας είναι ασυνάρτητες και αλληλοσυγκρουόμενες. Μετά πρέπει να ξέρουμε ότι δεν αρκεί να σκεφτούμε απλά ένα πράγμα για να το κάνουμε να

συμβεί. Δεν είναι τόσο εύκολο, δε βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή στο νοητικό πεδίο. Χρειάζεται μια ιδιαίτερη προσπάθεια κι επιμονή και μια καθαρή, συνεκτική και σαφή έκφραση των επιθυμιών μας. Πρέπει να εκδηλώσουμε μια ισχυρή πρόθεση για να μπορέσουμε να διεισδύσουμε στα βαθύτερα στρώματα της τυλισσόμενης τάξης από τα οποία εκτυλίσσεται η αναπτυσσόμενη τάξη στην οποία βρισκόμαστε. Χρειάζεται μια άκαμπτη επιμονή στη προσπάθειά μας και οι σκέψεις μας να εκφραστούν με έφεση και δυναμισμό. Πρέπει να τις φορτίσουμε με ενέργεια για να μπορέσουν να φέρουν σε πέρας το έργο τους. Τα βασικά λοιπόν σημεία της υλικής επίτευξης είναι: σαφήνεια σκέψης, εστίαση της προσοχής, ενεργητική εκπόρευση και επανειλημμένη και σε τακτά χρονικά διαστήματα επανατροφοδότηση και ενίσχυση της προελαύνουσας σκεπτομορφής μέχρι τη τελική υλοποίησή της. Αργότερα θ' αναφέρουμε και άλλες λεπτομέρειες. Σύμφωνα με τους Πέρσες Σούφι του 12 ου αιώνα η πραγματικότητα είναι μια σειρά επιπέδων ύπαρξης, ή Χανταράτ. Αυτό που είναι κοντύτερα στο δικό μας, αλλά σε ένα βαθύτερο επίπεδο, αποτελεί την αιτία του εκδηλωμένου κόσμου μας. Σε αυτό η νοητική ύλη αποκτά ουσία. Αυτοί πιστεύουν ότι άμα στείλουμε μια εστιασμένη σκεπτομορφή σε αυτό το βασίλειο, αυτή θα εκδηλωθεί σα μια ουσιαστική πραγματικότητα στο σύμπαν μας. Ο έλεγχος όμως της σκεπτομορφής γίνεται γι' αυτούς τους Σούφι από το κέντρο της καρδιάς. Ο Ντέιβιντ Μπωμ επισημαίνει ότι "Κάθε πράξη αρχίζει με μια εκδηλωμένη πρόθεση μέσα στην ενελισσόμενη τάξη". Μόλις δηλαδή εκφράσουμε δυναμικά και καθαρά τη θέλησή μας να συμβεί ένα πράγμα, η αναπτυσσόμενη τάξη προχωρά σταθερά προς την πραγματοποίησή του. Αυτή είναι και η βασική μέθοδος για να έχουμε συνειδητά όνειρα. Εκφράζουμε απλώς δυναμικά τη πρόθεσή μας να μας συμβεί αυτό αρκετές φορές την ημέρα και προτού κοιμηθούμε. Άμα στείλουμε ένα καθαρό και σαφές μήνυμα στην ενελισσόμενη τάξη, η θέλησή μας θα πραγματοποιηθεί. Ο ίδιος τρόπος μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την επιλογή, ενόσω είμαστε ξύπνοι, ενός ιδιαίτερου θέματος που θέλουμε να ονειρευτούμε το βράδυ, αν και θα θαυμάσουμε γενικότερα τις λεπτομέρειες του ονείρου μας. Η ίδια μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί και στη εγρήγορσή μας για να ορίσουμε με τη θέλησή μας τη γενική κατεύθυνση της ζωής μας, αφήνοντας τις λεπτομέρειες ν' ακολουθήσουν το δικό τους δρόμο. Βλέπουμε λοιπόν ότι η δημιουργική φαντασία μας κινητοποιεί τη σκεπτομορφή μας, κάνοντάς τη να εκδηλωθεί τελικά στο εκτυλισσόμενο πεδίο. Στο πεδίο της ενελισσόμενης τάξης η φαντασία και η πραγματικότητα είναι ένα. Έτσι οι καθαρές και συνεκτικές εικόνες του μυαλού μας μπορούν τελικά να εκδηλωθούν σαν πραγματικότητα στο σώμα μας.

Αυτό ακριβώς συμβαίνει στις θεραπείες με ασκήσεις οραματισμού ή με βιοανάδραση. Αν για παράδειγμα ένας ασθενής με καρκίνο οραματισθεί ένα μηχανισμό καταστροφής των καρκινικών κυττάρων του, με τη σύγχρονη αντικατάστασή τους από άλλα νέα και υγιή κύτταρα, μπορεί τελικά να θεραπευθεί. Έχει αναφερθεί θεραπεία μικρού παιδιού από καρκίνο, το οποίο οραματιζόταν τα λευκά του αιμοσφαίρια σαν σταυροφόρους που έπλητταν και σκότωναν με τις λόγχες τους τα καρκινικά του κύτταρα. Άλλοι οραματίζονται φωτεινές ακτίνες λέιζερ να κάνουν την ίδια δουλειά. Το βασικό σημείο είναι ο άρρωστος να μην είναι σε πάρα πολύ προχωρημένο στάδιο και να έχει τη θέληση ν' αγωνιστεί για τη ζωή του, με άλλα λόγια να επιμείνει στην αυτοθεραπεία του. Στην Αμερική υπάρχουν ειδικές κλινικές που χρησιμοποιούν ασκήσεις οραματισμού για τη θεραπεία τέτοιων ανίατων νοσημάτων. Ο νους μας τελικά επηρεάζει την ύλη. Οι τεκμηριωμένες θεραπείες ασθενών με τέτοιους, ανορθόδοξους για την κλασσική ιατρική, τρόπους είναι τόσες πολλές που πρέπει να τις λάβουμε σοβαρά υπ' όψη μας. Όταν ο ασθενής πιστεύει ότι θεραπεύεται, τότε και το πιο άχρηστο χάπι μπορεί να τον βοηθήσει. Αντίθετα αν έχει χάσει τις ελπίδες του κι έχει παραδοθεί στο μοιραίο, ακόμα και το ισχυρότερο φάρμακο δε θα του προσφέρει τίποτα. Ξέρουμε πάρα πολλές περιπτώσεις ασθενών που θεραπεύτηκαν με πλασέμπο (αβλαβή χάπια χωρίς καμιά θεραπευτικά αξία), απλά και μόνο γιατί πίστεψαν ότι ήταν ένα πολύ ισχυρό φάρμακο, ιδιαίτερα κατάλληλο για τη θεραπεία τους. Όταν καταφέρουμε να ξεπεράσουμε το σκεπτικισμό μας και στείλουμε ένα καθαρό μήνυμα θεραπείας στην ενελισσόμενη τάξη, θα εκδηλώσουμε αυτή τη θεραπεία και στο φαινομενικό κόσμο. Η ύπνωση είναι μια άλλη επίσης ισχυρή μέθοδος για να εμφυτεύσουμε στο νου μας την πρόθεση της θεραπείας, ή για να τον κάνουμε να αντιληφθεί διαφορετικά την πραγματικότητα. Δυστυχώς όμως οι περισσότεροι από μας δε πιστεύουμε στην ύπαρξη της ενελισσόμενης τάξης, στο κόσμο των αιτίων που μπορούν να φέρουν υλικά αποτελέσματα στο φαινομενικό κόσμο του εκτυλισσόμενου πεδίου μας, που αποτελεί για μας τη μόνη πραγματικότητα. Έχοντας χάσει από πολύ καιρό κάθε επαφή με τα βαθύτερα επίπεδα της ύπαρξης, είμαστε πια τόσο εξοικειωμένοι με τη ψευδαισθητικές οπτασίες μας, που τις θεωρούμε αντικειμενικές και αυτόνομες, αρνούμενοι να παραδεχθούμε την απατηλότητά τους. Η συνήθεια έχει δημιουργήσει αόρατα δεσμά γύρω μας και μας έχει καθηλώσει σ' ένα κόσμο μοναξιάς και ανίας με κυρίαρχη την αιώνια μονότονη προβολή των προεγγραφών μας. Λέγεται ότι για να αποφασίσει κάποιος ν' απελευθερωθεί, πρέπει πρώτα απ' όλα να καταλάβει ότι είναι φυλακισμένος. Δυστυχώς όμως οι περισσότεροι από μας δεν το καταλαβαίνουμε αυτό και απορούμε όταν κάποιος μας παρουσιάσει το ζήτημα. "Τα δεσμά", λέει ο Καζαντζάκης, "είναι βιωτική ανάγκη για το πλήθος. Δεν τα νιώθει, γιατί δεν κινείται!". Κινούμενοι λοιπόν ελά-

χιστα, ανάμεσα στους στενούς τοίχους της φυλακής μας, αλλάζοντας από συνήθεια κατεύθυνση κάθε φορά που τους πλησιάζουμε αρκετά, έχουμε φτάσει να μην τους βλέπουμε. Και γίναμε ξαφνικά ελεύθεροι! Δεν υπάρχουν τοίχοι! Δεν υπάρχουν αφέντες! Πώς λοιπόν να θελήσουμε ν' απελευθερωθούμε, αφού ήδη νιώθουμε ελεύθεροι; Δε μας ενδιαφέρουν αυτές οι κουλτουριάρικες θεωρίες. Κοιτάξτε να ελευθερωθείτε εσείς που νιώθετε σκλαβωμένοι, εμάς αφήστε μας ήσυχους, είμαστε ήδη ελεύθεροι! Το πρώτο σημαντικό βήμα που πρέπει λοιπόν να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να κινηθούμε κάπως περισσότερο, λίγο μακρύτερα απ' ό,τι έχουμε επιτρέψει μέχρι τώρα στον εαυτό μας και τότε οι τοίχοι θα παρουσιαστούν, οι αφέντες θα προβάλλουν υλικότατοι στο δρόμο μας. Τώρα που επιτέλους κινηθήκαμε θα νιώσουμε τα δεσμά μας και θα θελήσουμε αυτόματα κι ενστικτωδώς ν' απελευθερωθούμε απ' αυτά. Τα πράγματα δεν είναι όμως τόσο εύκολα. Χρειάζεται δουλειά και πίσω από τον πρώτο τοίχο που θα ξεπεράσουμε υπάρχει ένας άλλος τοίχος και μετά άλλος τοίχος και άλλος τοίχος. Ή θα βαλθούμε να ξεπερνάμε τους τοίχους ένα - ένα, ή θ' αναζητήσουμε μια μέθοδο για να τους ανατινάξουμε όλους μονομιάς. Αυτή η μέθοδος είναι η Φώτιση, είναι η απελευθέρωση από τα δεσμά του εαυτού μας, από τα δεσμά της συνήθειας, είναι το ξεπέρασμα του μικρού, περιορισμένου, συνηθισμένου μυαλού μας και την αντικατάστασή του από τη Μεγάλο Μυαλό, όπως το ονομάζουν μερικοί δάσκαλοι, από τη πραγματική Φύση του Πνεύματός μας. Για να δούμε όμως πώς καταφέρνουν οι συνήθειες να μας δεσμεύουν. Ας δούμε τι λέει πάνω σε αυτό το θέμα ο βιοχημικός Ρούμερτ Σελντρέικ.

ΤΑ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ Το 1981 ο Άγγλος βιολόγος Ρούπερτ Σελντρέϊκ δημοσίευσε μια διατριβή με τίτλο "Μια Νέα Επιστήμη της Ζωής". Σε αυτή πρότεινε μια καινούργια βιολογική αρχή, τη "διαμορφωτική αιτία", η οποία λειτουργεί μέσα από "μορφογενετικά πεδία", τα οποία δεν αποτελούνται από ενέργεια ή ύλη και είναι ανεπηρέαστα από το χώρο και το χρόνο. Σύμφωνα με τη θεωρία του είναι ευκολότερο να κάνουμε κάτι που το έχουμε ήδη κάνει, ακόμα κι όταν δεν υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στις δυο προσπάθειές μας να το κάνουμε. Η μνήμη είναι συσσωρευτική στη φύση, γιατί με την επανάληψη τα πράγματα αποκτούν όλο και ισχυρότερες συνήθειες. Τελικά τα πράγματα είναι έτσι όπως είναι, γιατί ήσαν προηγουμένως έτσι όπως ήσαν. Όταν μια τέτοια επανάληψη έχει συμβεί για δισεκατομμύρια χρόνια, όπως στη περίπτωση ενός ατόμου υδρογόνου, τότε η φύση αυτής της συνήθειας είναι τόσο βαθειά ριζωμένη, που είναι ουσιαστικά αμετάβλητη και αιώνια. Έτσι η ύλη μπορεί να θεωρηθεί σαν

ένα είδος συνήθειας, μια νευρωτικά συσσωρευμένη μνήμη, που έχει κρυσταλλοποιηθεί μέσα στο κατά τα άλλα διαρκώς μεταβαλλόμενο ρεύμα της πραγματικότητας. Τα πειράματα έδειξαν ότι, ενώ μερικές φορές χρειαζόμαστε πολύ χρόνο για να φτιάξουμε κρυστάλλους από μια νέα ουσία, όταν φτιάξουμε τους πρώτους, μετά γίνεται διαρκώς ευκολότερο να φτιάξουμε τους επόμενους, ακόμα κι όταν τα πειράματα γίνουν σ' ένα τελείως διαφορετικό μέρος. Σύμφωνα με τον Σελτρέϊκ η κρυσταλλοποίηση μιας ουσίας διευκολύνεται από το απλό γεγονός ότι αυτή έχει ήδη κρυσταλλοποιηθεί και στο παρελθόν. Και όσο πιο συχνά κρυσταλλοποιείται, τόσο μεγαλύτερη θα είναι αυτή η επίδραση, επειδή οι αυξανόμενες ποσότητες των παλιών κρυστάλλων θα ενισχύουν το μορφογενετικό πεδίο που είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία αυτής της μορφής. Με άλλα λόγια οι κρύσταλλοι παίρνουν αυτή τη μορφή επειδή συντονίζονται σε αλληλεγγύη με τους άλλους κρυστάλλους του είδους τους. Το όμοιο γεννάει το όμοιο, έστω και αν αυτό συμβαίνει ανεξάρτητα από το χώρο και το χρόνο. Τα μορφογενετικά πεδία χρειάζονται πάντως κάποιο χρόνο για να συσσωρεύσουν αρκετή μνήμη και να επιβάλουν έτσι ένα σχήμα ή μια μορφή που έχουμε συνηθίσει. Ο Σέλτρεϊκ έκανε ένα πείραμα με μια ομάδα Εγγλέζων στους οποίους έδωσε να αποστηθίσουν τρία γιαπωνέζικα δίστιχα. Το πρώτο δίστιχο δεν είχε νόημα, το δεύτερο το είχε μόλις συνθέσει ένας γιαπωνέζος ποιητής, ενώ το τρίτο ήταν ένα παραδοσιακό δίστιχο που επαναλαμβάνανε γενιές γιαπωνεζόπαιδων. Κανείς απ' όσους λάβανε μέρος στο πείραμα δεν καταλάβαινε τα Γιαπωνέζικα, ούτε μπορούσε να ξεχωρίσει τη μία ρίμα από την άλλη. Παρ' όλα αυτά δεν άργησαν να διαπιστώσουν ότι μπορούσαν να αποστηθίσουν το ένα δίστιχο πολύ πιο εύκολα από τα άλλα δυο. Και φυσικά ήταν το παιδικό παραδοσιακό δίστιχο, που σύμφωνα με το Σελτρεϊκ είχε ενισχυθεί από τη συνεχή επανάληψή του εδώ κι εκατοντάδες χρόνια. Ο ίδιος ο Σέλντρεϊκ συνάντησε μεγάλη αντίδραση από την καθιερωμένη επιστημονική κοινότητα. Το σοβαρό κατά τα άλλα περιοδικό Nature πρότεινε να ριχτεί το βιβλίο του στη φωτιά. Είναι η μοίρα, όπως τονίζει ο Τόμας Χένρυ Χάξλεϋ, των νέων αληθειών να ξεκινάνε πάντα σαν αιρέσεις. Αυτό όμως είναι αναμενόμενο, γιατί τα μορφογενετικά πεδία είναι ιδιαίτερα παγιωμένα γύρω από τις ιδέες. Οι πιο δύσκολες συνήθειες ν' αλλάξουν είναι οι παραδόσεις. Έτσι κι αλλιώς όλοι μας ερεθιζόμαστε και αντιδρούμε παράλογα, όταν προσπαθήσει κάποιος να μεταβάλλει τις καθιερωμένες απόψεις μας και τα δόγματά μας. Όλες οι μεγάλες ανακαλύψεις και οι καινούργιες ιδέες αντιμετωπίζουν στην αρχή μια παθιασμένη άρνηση. Κουβαλάμε όλοι μας το προγραμματισμό της συνήθειας του μορφογεννετικού πεδίου των παγιωμένων ιδεών μας που ενισχύθηκαν από

εκατοντάδες γενεές προγόνων μας. Πώς να δεχθούμε ένα ενιαίο, ολιστικό και ροϊκό σύμπαν; Πώς να δούμε την ύπαρξη σα μια πολλαπλότητα παράλληλων κόσμων ή σα μια τεράστια ολογραφική κίνηση μέσα σε μια άχωρη και άχρονη αιωνιότητα; Τι και αν οι φυσικοί ή οι μυστικιστές μας πουν ότι η πραγματικότητα είναι ένα απέραντο δίκτυο συνειδητής ενέργειας και ότι όλα τα στερεά γνωστά μας πράγματα είναι μια ψευδαίσθηση; Μπορούμε να το αισθανθούμε αυτό πραγματικά; Το πρόγραμμά μας δε θα μας άφηνε ποτέ. Το εκτικό πεδίο που έχουμε ν' αντιμετωπίσουμε είναι πολύ ισχυρό. Χρειαζόμαστε μια χαλύβδινη θέληση, ένα καθάριο νου και μια νηφάλια συνείδηση για να πολεμήσουμε τις "οργανωμένες" ιδέες μέσα και έξω από μας. Με αποκρυφιστικούς όρους έχουμε να τα βάλουμε μ' ένα ισχυρό μαγνητικό ρεύμα που διατηρείται και ενισχύεται με την επανάληψη των ίδιων πρακτικών και αν δεν είμαστε προσεκτικοί, μπορεί να κεραυνοβοληθούμε, όπως επισημαίνει ο Ελιφάς Λεβί, από ένα πραγματικό μαγνητικό κεραυνό, αν δεν μπορέσουμε να το συντρίψουμε ή να το αδρανοποιήσουμε (τέτοιος ήταν και ο "κεραυνός" που έπληξε το παθιασμένο Σαούλ που ήθελε να πολεμήσει τη νέα θρησκεία και ο οποίος έγινε στη συνέχεια ο παθιασμένος πάλι, υπερασπιστής της όμως τώρα Παύλος). Εκείνο βασικά που πρέπει να κάνουμε είναι να τεθούμε οι ίδιοι εκτός της μαγνητικής αλυσίδας αυτού του ρεύματος, που σημαίνει να κόψουμε κάθε επαφή με αυτό, να παύσουμε να το τροφοδοτούμε και ενισχύουμε οι ίδιοι με τα λόγια, τις πράξεις μας και τις ιδέες μας. ΤΟ ΕΚΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ ΜΑΣ Γιατί το μάτι βλέπει ένα πράγμα καθαρότερα στα όνειρα απ' ότι όταν το μυαλό είναι ξύπνιο; Λεονάρντο Ντα Βίντσι Όλοι μας αντιλαμβανόμαστε λίγο - πολύ το κόσμο με τον ίδιο τρόπο και αυτός είναι ένας σοβαρός λόγος για να θεωρήσουμε οι περισσότεροι από μας ότι ο κόσμος είναι πράγματι έτσι όπως τον βλέπουμε, όχι μια προβολή του νου μας, αλλά συμπαγής, στέρεος και αντικειμενικός. Δεν μπορούν να κάνουν όλοι λάθος! Αν μας ρίξουν μια πέτρα στο κεφάλι, θ' αποδειχθεί άμεσα ότι η πέτρα δεν είναι όνειρο, αλλά μια ωδυνηρή για μας πραγματικότητα. Γιατί λοιπόν ν' αμπελοφιλοσοφούμε; Πρώτα απ' όλα το να έχουν οι περισσότεροι από μας την ίδια γνώμη, δε σημαίνει αναγκαστικά ότι έχουν και δίκιο (ούτε βέβαια και το αντίθετο). Ουκ εν τω πολλώ το ευ! Το μηδέν πολλαπλασιαζόμενο επί οποιονδήποτε μεγάλο αριθμό δίνει πάλι μηδέν και μια ομαδική παραίσθηση δεν μπορεί να αποτελεί τα εχέγγυα μιας αντικειμενικής πραγματικότητας. Το μεσαίωνα χιλιάδες άνθρωποι έβλεπαν στην ατμόσφαιρα κάθε λογής οράματα. Οι διάβολοι και οι άγγελοι στα σύννεφα ήταν μια εποχή μια καθημερινή εμπειρία του

κόσμου. Ο ομαδικός παραλογισμός, η αστρική αυτή δίνη διαλύθηκε, μόνον όταν ο αυτοκράτορας διέταξε να θανατώνεται όποιος έβλεπε τέτοια οράματα, οπότε βέβαια οι άνθρωποι έπαυσαν πια να τα βλέπουν... Από την άλλη μεριά ας φανταστούμε ότι όλοι μας είμαστε προγραμματισμένοι με το ίδιο σόφτγουερ. Δε θα βλέπαμε τότε όλοι μας με τον ίδιο τρόπο τα πράγματα και θα τα εξηγούσαμε ανάλογα; Δε θα είμαστε δέσμιοι του προγράμματός μας και των εσωτερικών εντολών του; Ναι, αλλ' αυτό δε σημαίνει βέβαια ότι τα πράγματα είναι αναγκαστικά έτσι. Η απόδειξη της δυνατότητας του παραλογισμού δε σημαίνει και ότι παραλογιζόμαστε. Και με μια κριτήρια θα μπορούσαμε να κρίνουμε τι τελικά συμβαίνει; Μόνο με το κριτήριο των πολλών, που μας διαβεβαιώνουν ότι ο κόσμος είναι στέρεος και συμπαγής, ή μήπως ελέγχοντας συγχρόνως και αναλύοντας αυτούς που θεωρούν τους εαυτούς τους αποπρογραμματισμένους, με άλλα λόγια τους μάγους και τους μυστικιστές; Αν υπάρχουν άνθρωποι που έχουν ξεφύγει από τα δεσμά του εκτικού πεδίου στο οποίο είμαστε όλοι εγκλωβισμένοι και αισθάνονται, αντίθετα από μας, ένα ροϊκό, παλλόμενο κι ενεργειακό σύμπαν και θεωρούν ψευδαισθήσεις τις διάφορες περιγραφές μας για αυτό και οι οποίοι μάλιστα μπορούν να επεμβαίνουν με τη θέλησή τους ενάντια στους καθιερωμένους νόμους αυτού του σύμπαντος, τότε δεν αξίζει να ελέγξουμε τα επιχειρήματα και τις τεχνικές τους, μήπως πειστούμε και αποπρογραμματιστούμε κι εμείς; Και γιατί να χάσουμε το καιρό μας με κάτι τέτοιο; Αν δεν έχουμε ήδη νιώσει ότι κάτι δεν πάει καλά με το κόσμο μας και με τις αντιλήψεις μας γι' αυτόν, τότε δεν υπάρχει περίπτωση ν' ακούσουμε τις αδύναμες φωνές αυτών των ανθρώπων κι επομένως δεν υπάρχει πρόβλημα. Θα συνεχίσουμε με τον ίδιο εκτικό, προγραμματισμένο τρόπο τη ζωή μας. Αν όμως την ψάχνουμε παραπέρα..., τότε οι φωνές τους θα ενισχυθούν και θ' αρχίσουν να διαπερνούν τα ευαίσθητα και δεκτικά πια αυτιά μας, καλώντας μας σε εγρήγορση. Και τι μας λένε αυτές οι φωνές; Πως είμαστε όλοι μας φυλακισμένοι σ' ένα εκτικό πεδίο, που στηρίζεται και διατηρείται απ' ολόκληρη την κοινωνία μας και τις απόψεις της. Είμαστε απεριόριστοι και όμως έχουμε κατά περίεργο τρόπο εγκλωβιστεί σε μια φασματική, περιορισμένη εικόνα που οι ίδιοι δημιουργήσαμε. Είμαστε φυλακισμένοι μέσα στη δικιά μας περιγραφή για το σύμπαν, ενώ αυτοί προσπαθούν να βγουν απ' όλες τις φυλακές της αντίληψής τους. Το μόνο στο οποίο διαφέρει ο μάγος από το μυστικιστή είναι ότι αυτός αναζητά καινούργιους πνευματικούς κόσμους, από τους οποίους να πάρει δύναμη και ενέργεια για τον εαυτό του και την κοινωνία του, ενώ ο μυστικιστής ενδιαφέρεται για το ίδιο το μυστήριο της ύπαρξης και την πλήρη αφύπνισή του. Ο προηγούμενος όμως προγραμματισμός μας έχει βαθιές ρίζες, έχει γίνει μετά από αιώνες συνήθειας ένα με το πετσί μας. Έτσι ακόμα και όταν κατορθώσουμε σα μάγοι πια ή μυστικιστές να σπάσουμε το πρόγραμμα και να αισθανθούμε άμεσα

τα ενεργειακά πεδία του σύμπαντος, θα υπάρχουν κάποιες στιγμές που θα παρεισδύσουν οι παλιές ερμηνείες μας αποτέλεσμα της υποδομής και της ανατροφής που λάβαμε από τη κοινωνία μας. Θα δούμε έτσι το Χριστό, τη Παναγία, έναν Άγγελο φωτός, μια Ηλιακή Γυναίκα, τα πνεύματα Μίμι, τη Θεά της Γης ή ένα γέροντα Σοφό. Χρειάζεται μια διαρκή εγρήγορση κι ένας εκτεταμένος αποπρογραμματισμός για να μη παρεισφρύσουν οι ερμηνείες μας και οι προβολές μας. Τελικά όλα φαίνονται να εξαρτώνται από τη θέση του σημείου εστίασης της προσοχής μας, του σημείου "συναρμογής" του Δον Χουάν, που αναφέρει ο Καστανέντα. Η θέση του σημείου αυτού καθορίζει και τη μορφή της πραγματικότητας που αντιλαμβανόμαστε. Έχοντας μείνει για χιλιετηρίδες στην ίδια μόνιμη θέση πάνω στο φωτεινό ενεργειακό μας σώμα, αναπαραγάγει τη μονότονη πραγματικότητα του καθημερινού κόσμου μας. Από μικροί μαθαίνουμε από τους γονείς μας και το περιβάλλον μας να τοποθετούμε κι εμείς τα σημεία μας στην ίδια θέση με τη μείζονα ανθρωπότητα και βέβαια ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε είναι ο ίδιος με αυτή! Το όμοιο γεννάει όμοιο, που λέει και ο Σελτρέϊκ. Τα μορφογεννητικά πεδία ενισχύονται από γενιά σε γενιά με τη συνεχή επανάληψη και αποδοχή των διδαγμάτων και απόψεων της προηγούμενης, κρυσταλλοποιούμενα τελικά σε μια υλική, "αντικειμενική" πραγματικότητα. Αν μπορέσουμε όμως μετά από άσκηση ή από κάποιο τυχαίο συμβάν να μετακινήσουμε τα σημεία συναρμογής της αντίληψής μας μακριά από τη συνηθισμένη μόνιμη θέση τους, τότε ο κόσμος θα καταρρεύσει και θα βρεθούμε σε μια εντελώς καινούργια πραγματικότητα, με άλλους νόμους και ιδιότητες. Κρατώντας τα σημεία της προσοχής μας καθηλωμένα στη συνηθισμένη θέση τους προστατευόμαστε απλώς από τους κινδύνους του αγνώστου. Νιώθουμε ασφαλείς στο γνώριμο και μονότονο περιβάλλον μας. Από την άλλη μεριά μια άβυσσος χάσκει ορθάνοιχτη μπροστά μας. Καλά λοιπόν κάνουμε και φράζουμε μια και για πάντα το άνοιγμά της. Πληρώνουμε όμως πολύ ακριβά το φόβο του αγνώστου, το φόβο της ελευθερίας. Αντικαθιστούμε την ελευθερία μας και τη πλησμονή της ζωής με την ασφάλεια των πληκτικών και μονότονων τοίχων της φυλακής μας. Πρέπει να γίνουμε πιο χαλαροί, πιο ροϊκοί, πιο ανασφαλείς, λιγότερο προγραμματισμένοι, πιο ανοιχτοί, πιο απρόβλεπτοι, για να επιτρέψουμε στα σημεία της προσοχής μας να μετακινηθούν και σε άλλες θέσεις και να μας αποδείξουν έτσι την υποκειμενικότητα των αντιλήψεών μας. Με άλλα λόγια πρέπει να εγκαταλείψουμε το παλιό εαυτό μας, τις αλυσίδες της συνήθειας που μας κρατούν συντονισμένους σε ένα και μοναδικό κανάλι του μυαλού μας και να τολμήσουμε να πατήσουμε ένα άλλο κουμπί του mind-control μας για να μας αποκαλυφθεί επιτέλους η πραγματικότητα και άλλων καναλιών και άλλων προγραμμάτων και δυνατοτήτων στο πολυκαναλικό και πολυδιάστατο σύστημα του εγκεφάλου μας. "Πρέπει να πεθάνουμε

πριν πεθάνουμε για να μη πεθάνουμε όταν πεθάνουμε", όπως λέει το αγειορίτικο και όχι μόνο ρητό. Το εγώ μας όμως, οι παλιές βαθειά ριζωμένες απόψεις μας, δε θέλει να πεθάνει, αρνείται πεισματικά να μας εγκαταλείψει και αυτός είναι ο λόγος που οι περισσότεροι από μας χρειαζόμαστε κάποιο δάσκαλο να μας βοηθήσει στα πρώτα μας τουλάχιστον βήματα. Χρειαζόμαστε κάποιο που του έχουμε απεριόριστη εμπιστοσύνη να σφυροκοπήσει ανελέητα το εγώ μας και τις παλιές απόψεις μας για να τα κάνει να υποχωρήσουν και τελικά να μας εγκαταλείψουν. Γι' αυτό πολύ δάσκαλοι, ιδίως οι παραδοσιακοί δάσκαλοι του Ζεν, δείχνουν μια φαινομενικά σκληρή συμπεριφορά προς τους μαθητές τους. Ο μυστικιστής βαδίζει το δρόμο του αφήματος, ενώ ο αποκρυφιστής το δρόμο της θέλησης. Ο μυστικιστής δε πολεμά, δε προσπαθεί να κολυμπήσει κόντρα στο ρεύμα, αφήνεται να παρασυρθεί από το ποταμό. Έτσι κι αλλιώς όλοι οι ποταμοί οδηγούν στη θάλασσα, ποιος ο λόγος λοιπόν να μάχεται, αφού ο τελικός σκοπός του είναι η ένωσή του με τον ωκεανό; Ο μυστικιστής δεν ενδιαφέρεται να μεγαλώσει το χώρο της φυλακής του, να προσθέσει και άλλα δωμάτια σε αυτόν και άλλα κανάλια και άλλα προγράμματα και άλλους κόσμους για να έχει όλο και μεγαλύτερη δυνατότητα επιλογής. Θέλει να κλείσει τη τηλεόραση και να ανοίξει τα μάτια του, όπως προτρέπει ένα αναρχικό γκράφιτι. Ο σκοπός του είναι η πλήρης Αφύπνιση, η τέλεια Ελευθερία, η απόλυτη Συνείδηση. Δεν έχει περιπετειώδες πνεύμα, δε θέλει να γνωρίσει και να κατακτήσει και άλλους κόσμους, αναζητεί απλώς το τρόπο για να ξεφύγει μια και καλή από τη φυλακή του και απ' όλους τους περιορισμούς του. "Ελευθερία για τους περισσότερους", λέει ο Καζαντζάκης, "είναι να μακραίνει το σχοινί του αφέντη. Τρέχουν τότε και χοροπηδούν σε πλατύτερο αλώνι και τ' ονομάζουν αυτό ελευθερία". Ο μυστικιστής όμως θέλει να ανακαλύψει τον αφέντη του και όχι να κάνει πιο ευρύχωρο το αλώνι του και πιο άνετα τα χοροπηδήματά του. Αρπάζει το σχοινί που τον δένει και προχωρεί ανάποδα προς τον αφέντη του. Αυτός είναι το μοναδικό του πρόβλημα. Αυτόν θέλει να εξαφανίσει. Καμιά γλυκιά σκλαβιά ή περίτεχνα διακοσμημένα αλώνια δεν μπορούν να τον δελεάσουν. Τ' άστρα αναζητά η ψυχή του. Δεν του φτάνουν λίγες σταγόνες νερού, θέλει τον ωκεανό για να ξεδιψάσει! Ο αποκρυφιστής από την άλλη μεριά είναι συγχρόνως και μάγος, είναι κατακτητής, σκαπανέας και εξερευνητής νέων κόσμων και οριζόντων. Θέλει να γευτεί πλήρως το ποτάμι της ύπαρξης, δε βιάζεται να φτάσει. Συνεχίζει να διατηρεί ένα λεπτό εγώ μέσα του, φοβάται τον ωκεανό, την απόλυτη ελευθερία, την απόλυτη συνείδηση, γιατί όλα αυτά του μυρίζουν από μακριά την ανυπαρξία του εαυτού του. Αναλαμβάνει λοιπόν να εξερευνήσει όλους τους φαινομενικούς κόσμους, να μετακινήσει το σημείο συναρμογής του σε όλες τις δυνατές θέσεις του, να ζήσει και να δει όλα τα δυνατά όνειρα, πιστεύοντας ότι παρ' όλα αυτά θα συνεχίζει να αναγνωρίζει τη μη ουσιαστι-

κή φύση τους. Είναι διψασμένος για ζωή, περισσότερη ζωή, ισχυρότερα συναισθήματα και πιο δυνατές εμπειρίες. Το όραμά του δεν είναι η αρχέγονη Φωτεινότητα, η ύστατη πραγμάτωση της προαιώνιας φύσης του, η απόλυτη ελευθερία και συνείδηση, αλλά η Παγκόσμια Περιπέτεια. Δε θέλει ν' αφήσει, να εγκαταλείψει τίποτα, αλλά να γεμίσει με τα πάντα. Δεν τον ενδιαφέρει η Νιρβάνα, αλλά η πληρότητα και μεστότητα της Ζωής. Εγκαταλείπει και αυτός σαν το μυστικιστή τον παλιό, περιορισμένο εαυτό του, απλά και μόνο γιατί είναι ανόητο να τον διατηρεί. Τον εμποδίζει να ζήσει, να ταξιδεύσει στους εκατοντάδες άλλους κόσμους που τον περιμένουν για να ζήσει εκεί ανείπωτες περιπέτειες. Είναι κατεξοχήν μάγος και γνωρίζει να θυσιάζει το μικρότερο καλό για χάρη του μεγαλύτερου και ευρύτερου καλού. Προχωράει στο δρόμο του με τη θέληση, με την άκαμπτη και πεισματική επιμονή, με χαλύβδινα νεύρα και αυτοσυγκράτηση μέχρι να ευδοκιμήσουν οι προσπάθειές του. Το πρόβλημά του είναι ότι μετά από τόσες και τόσες νικηφόρες μάχες με πρωταγωνιστή τη θέλησή του έχει συσσωρεύσει ένα ισχυρό εγώ, το οποίο πριν ακριβώς τη φώτιση είναι δύσκολο να εγκαταλείψει, γι' αυτό και συνήθως δε φωτίζεται. Κατέχει δύναμη, αλλά όχι πλήρη ελευθερία, είναι μάγος και μυημένος, αλλά όχι μύστης! Οι περισσότεροι μάγοι χάνουν το τρένο, εκεί δίπλα στο σταθμό. Η περιπετειώδης φύση τους δεν τους αφήνει να το περιμένουν πολύ ώρα, τελικά το μόνο που αξίζει για αυτούς είναι η Ζωή και όχι η Φώτιση! Ο μυστικιστής δε θέλει ν' αποσπάται από τη συγχώνευσή του με την ύστατη φύση του. Ο αποκρυφιστής και ο μάγος θέλει να ξέρει απλώς ότι είναι αποσπασμένος. Αυτή είναι η διαφορά τους, η Γιόγκα και η Τάντρα, η προσπάθεια και το άφημα. "Χωρίς να κάνεις καμιά προσπάθεια, αλλά παραμένοντας χαλαρός και φυσικός μπορείς να σπάσεις τα δεσμά σου και να κερδίσεις έτσι την απελευθέρωση", αναφέρει το Θιβετανικό τραγούδι του Μαχαμούντρα. Εντούτοις οι δυο αυτοί δρόμοι δεν είναι εντελώς ξεκάθαροι. Και ο μυστικιστής χρειάζεται ένα ορισμένο βαθμό θέλησης, σταθερότητας κι επιμονής στις ασκήσεις του μέχρι αυτές να καρποφορήσουν και ο αποκρυφιστής πολλές φορές αφήνεται γαλήνιος και χαλαρός να παρασυρθεί από το ρεύμα, ν' αναπαυθεί γλυκά μετά τη τελευταία μάχη. Το καλύτερο που θα έκανε ένας μαθητής είναι να συνδυάσει και τις δυο μεθόδους μέσα του με το σωστό τρόπο, δίνοντας όμως κατά την άποψή μου τα ηνία και τη καθοδήγηση στη μυστικιστική πλευρά του νου του για να αποφύγει τις υπερβολές και το χάσιμο του δρόμου από την περιπετειώδη αποκρυφιστική πλευρά του. Η θεωρία που πρεσβεύει ο αποκρυφιστής είναι ότι μπορεί μεν να ενισχύει με τις προσπάθειες και τις επιτυχίες του το εγώ του, αλλά όσο πιο κρυσταλλοποιημένο είναι το εγώ, τόσο πιο εύκολα μπορεί να θρυμματισθεί. Μόνο που ο αποκρυφιστής ξεχνάει ή δεν μπορεί

να το θρυμματίσει ο ίδιος, γιατί δεν το βλέπει και χρειάζεται προς το σκοπό αυτό ένας κατάλληλος δάσκαλος μ' ένα δυνατό σφυρί. Ο μεγάλος Ινδός μυστικιστής Σρι Ραμακρίσνα ήταν τόσο προσκολλημένος στον οραματισμό της θεάς Κάλι, που την έβλεπε παντού ακόμα κι όταν ήταν ξύπνιος. Η εικόνα της ήταν το ίδιο ζωντανή και πραγματική όπως όλα τα πράγματα γύρω του. Ο δάσκαλός του τον διέταξε τότε να εγκαταλείψει το όραμά του, αλλά ο Ραμακρίσνα δεν μπορούσε να καταστρέψει την αγαπημένη του θεά. Ο γέρος δάσκαλός του άρπαξε τότε ένα σπασμένο ποτήρι από το δρόμο κι έκανε μια βαθειά τομή στο μέτωπό του Ραμακρίσνα στη θέση του τρίτου ματιού του, αναγκάζοντάς τον να βγει από την εκστατική, αλλά εντούτοις ψευδαισθητική του κατάσταση. Πόσοι όμως από μας έχουμε δίπλα μας ένα τέτοιο δάσκαλο, που ξέρει όλα τα εμπόδια και τους κινδύνους στο δρόμο μας, για να μας βοηθήσει στις δύσκολες στιγμές μας; Και αν δεν τον έχουμε, ποιος τότε θα θρυμματίσει το συσσωρευμένο εγώ μας; Το ίδο πρόβλημα αντιμετωπίζουμε και με τη πρόοδό μας στο συνειδητό ονείρεμα. Το εγώ μας διαρκώς ενισχύεται και θα πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση για να μπορέσουμε να το αντιμετωπίσουμε.

Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗΣ Έχουμε ήδη αναφέρει για την ισχυρή πρόθεση που πρέπει να εκδηλώσουμε για να διεισδύσει μια σκεπτομορφή μας στο πεδίο της εμπλεκόμενης τάξης και να μπορέσει τελικά να υλοποιηθεί στο κόσμο μας, Ο Δον Χουάν έχει επινοήσει τον όρο "άκαμπτος σκοπός", μια ιδιότητα που εκφράζουν οι ξεροκέφαλοι άνθρωποι, που δεν ταλαντεύονται και δεν υποχωρούν μέχρι να πραγματωθεί ο σκοπός τους. "Θέληση", επισημαίνει ο Δον Χουάν στον Καστανέντα, "είναι εκείνο που σε κάνεις να επιτυγχάνεις, ακόμα κι όταν η λογική σου σού λέει ότι θ' αποτύχεις". Στο σημείο αυτό θα αναφέρουμε τη διδασκαλία που έλαβε η μεγάλη αποκρυφίστρια Ντιόν Φόρτσιουν από τα εσωτερικά πεδία σχετικά με το νόμο του περιορισμού, ή αλλιώς το νόμο της πραγμάτωσης: Για να πετύχεις το σκοπό σου, πρέπει να τον σκιαγραφείς και να περιορίζεσαι σε αυτόν, απορρίπτοντας κάθε τι το άσχετο. Να σημειώσεις ότι η πρώτη διαδικασία στην επίκληση της δύναμης είναι η απόρριψη όλων όσων είναι άσχετα με αυτήν. Αυτό είναι ένα άλλο όνομα για την συγκέντρωση. Όταν επιθυμείς να φέρεις σε πέρας ένα έργο, πρώτα να σκέφτεσαι το θέμα σε όλες του τις λεπτομέρειες, σκιαγραφώντας καθαρά το σκοπό που έχεις σχεδιάσει να επιτύχεις. Στη συνέχεια να μελετάς τα μέσα με τα οποία μπορείς να επιτύχεις το σκοπό σου. Κατόπιν προ-

χωράς στην εξάλειψη κάθε επιθυμίας για οτιδήποτε δε συνδέεται με αυτό το σκοπό. Με άλλα λόγια γίνεσαι μονομερής και μονοκόμματος. Μπορείς, κάνοντάς το αυτό, να παραμερίσεις ακόμα και ορισμένους φυσιολογικούς ανθρώπινους σκοπούς. Βάλε τους κατά μέρος, με τον όρο ότι την κατάλληλη στιγμή θα ληφθούν υπ' όψη οι απαιτήσεις τους. Μετά προχώρησε ανελέητα στον αυτοπεριορισμό σου στο θέμα που σ' ενδιαφέρει, ώστε να μην έχεις παρά μια μονάχα επιθυμία και όλα τα άλλα να είναι δευτερεύοντα. Μην σκέπτεσαι τίποτα άλλο και μην ονειρεύεσαι τίποτα άλλο μέχρι να φτάσεις στο σκοπό σου. Έχοντας κάνει ένα ολοκληρωμένο περίγραμμα της επιθυμίας σου κι έχοντας περιορίσει το περιεχόμενο της συνείδησής σου, επικαλέσου τη δύναμη για την εκτέλεση του έργου σου, και το θέλημά σου θα πραγματοποιηθεί αστραπιαία. Εξονυχιστική προετοιμασία σημαίνει γρήγορη εκπλήρωση. Στην προετοιμασία αφιερώνεται συνήθως ανεπαρκής χρόνος, γι' αυτό και τα αποτελέσματα είναι φτωχά. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάς ότι η ισορροπία της φύσης σου θα καταστραφεί αν αυτός ο περιορισμός της συνείδησής σου συνεχιστεί για πολύ. Επομένως μάθε να εναλλάσσεις τις περιόδους συγκέντρωσης με περιόδους αποκέντρωσης, ή επέκτασης. Η έλλειψη σωστής αναλογίας οδηγεί στο φανατισμό και στην απώλεια της ισορροπίας. Να θυμάσαι όμως πάντα πως σε όλα τα εγχειρήματα, ο περιορισμός είναι το μυστικό της δύναμης. Για τον ίδιο θέμα αναφέρουμε και μερικές σκέψεις του περιώνυμου μάγου Ελιφάς Λεβί: Η θέληση του ανθρώπου που εκδηλώνεται με την πράξη μπορεί να παρομοιαστεί με την οβίδα που ποτέ δεν οπισθοχωρεί μπροστά από το εμπόδιο. Όταν εκτινάσσεται με σφοδρότητα, το διαπερνά και χάνεται πίσω του. Εάν όμως ξεκινήσει με υπομονή και επιμονή ποτέ δεν χάνεται, αλλά μοιάζει με το κύμα που επανερχόμενο ολοένα στο ίδιο εμπόδιο κατατρώει και αυτόν ακόμα το γρανίτη. Για να μπορούμε πρέπει να πιστεύουμε ότι μπορούμε και η πίστη αυτή να μετατραπεί αμέσως σε έργα. Η πίστη ούτε καν προσπαθεί. Ξεκινά με τη βεβαιότητα ότι θα αποπερατώσει το αναληφθέν έργο κι εργάζεται με σταθερότητα, σαν να είχε την παντοδυναμία κάτω από τις διαταγές της και την αιωνιότητα μπροστά απ' αυτήν. Τολμήστε να διατυπώστε σαφώς την επιθυμία σας, όποια και να είναι και μετά τεθείτε αμέσως στο έργο και μη σταματήσετε να ενεργείτε προς την ίδια κατεύθυνση και προς τον ίδιο σκοπό. Εκείνο που επιθυμείτε τελικά θα πραγματοποιηθεί.

Συνήθως βομβαρδίζουμε αυτή την ενελισσόμενη τάξη με μια πολύπλοκη και μπερδεμένη αλυσίδα σκέψεων, που είναι συχνά αντιφατικές. Το αποτέλεσμα είναι να αποκαλύπτεται ένα εξίσου πολύπλοκο και μπερδεμένο μοντέλο της ζωής μας. Αν όμως αυτές οι σκέψεις περιοριστούν σε ένα μοναδικό συνεκτικό πρότυπο, σα μια δέσμη ακτίνων λέιζερ, τότε το αποτέλεσμα θα εμφανιστεί με τον ίδιο ακριβώς συνεκτικό τρόπο και στον κόσμο της εκδήλωσης. Τελικά όπως σκεπτόμαστε έτσι, ακριβώς γίνεται και ο κόσμος μας, ακολουθώντας τις σκεπτομορφές μας. Η θέληση, η άκαμπτη πρόθεση και η επιμονή, εκφράζουν βασικά ένα ενεργειακό δυναμικό. Πρέπει να έχουμε ιδιαίτερα υψηλή ενέργεια για να είμαστε μάγοι ή μυστικιστές. Το μεγαλύτερο τώρα μέρος της ενέργειάς μας καταναλώνεται για τη διατήρηση του κόσμου μας και της απατηλής ιδέας που έχουμε για τον εαυτό μας. Χάνουμε έτσι συνεχώς ενέργεια και αποστραγγισμένοι δεν μπορούμε να προκαλέσουμε τελικά ούτε ένα τόσο απλό φαινόμενο όπως το συνειδητό όνειρο. Πρέπει να σταματήσουμε τις ενεργειακές μας διαρροές, πρέπει να περιορίσουμε το εγώ μας για να μας αποδοθεί η περίσσεια ενέργεια που αυτό δαπανά καθημερινά για την αυτοδιαιώνιση της εικόνας του, για να μπορέσουμε να τη χρησιμοποιήσουμε τελικά σε πράξεις θέλησης κι ελευθερίας.

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΗΘΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΡΟΗΣ Ο κόσμος μας, λέει ο Δον Χουάν, αναγκάζεται να συμμορφωθεί με τη περιγραφή που έχουμε Γι’ αυτόν. Δεν είναι πραγματικός, αντανακλά απλώς τη κοσμοθεώρησή μας. Αν είναι πράγματι έτσι, τότε δε παρατηρούμε απλά το κόσμο, αλλά συμμετέχουμε και στη δημιουργία του. Ο κόσμος είναι αυτός που είναι, γιατί λέμε συνεχώς στον εαυτό μας ότι είναι έτσι. Άμα θέλουμε να παύσει να είναι όπως το βλέπουμε, αρκεί να σταματήσουμε τον ακατάπαυστο εσωτερικό μας διάλογο με τον οποίο τον αναδημιουργούμε κάθε στιγμή. Έχουμε συνηθίσει να μιλάμε διαρκώς με τον εαυτό μας. Ακόμα και όταν εξωτερικά σιωπούμε, υπάρχει μια οχλαγωγία μέσα μας, διάφορες σκέψεις, πεποιθήσεις, μνήμες, απόψεις περιγραφές που μας ωθούν να δούμε τα πράγματα έτσι όπως τελικά τα βλέπουμε. Φοβόμαστε ένα άδειο, τελείως σιωπηλό μυαλό, γιατί μοιάζει με το θάνατο, με το θάνατο του εγώ μας. Ποιος ξέρει τι μπορεί να κρύβει η κενότητα... Ας μείνουμε καλύτερα στο γνώριμο περιβάλλον της συνεχούς σκέψης. Η μια σκέψη μας διαδέχεται έτσι την άλλη χωρίς καμιά διακοπή. Πραγματικά υπάρχει πολύ φασαρία και θόρυβος μέσα μας. Και η μουσική ακόμα χρειάζεται τη παύση. Τίποτα δεν είναι συνεχές στη φύση, κυριαρχεί παντού η ασυνέχεια: το κύμα και η παύση. Το ηλε-

κτρικό φως φαίνεται σα συνεχές, αλλά αναβοσβήνει 50 φορές το δευτερόλεπτο. Απλά το μάτι μας λόγω του φαινομένου του μετεικάσματος διατηρεί κάθε οπτικό ερέθισμα για ένα δέκατο του δευτερολέπτου. Μέσα σε ένα δέκατο όμως του δευτερολέπτου το φως έχει ήδη αναβοσβήσει πέντε φορές. Το κενό, το σκοτάδι μένει απαρατήρητο και μένει μόνο η απατηλή εντύπωση ενός συνεχούς φωτός. Αλλά και το φυσικό φως του ήλιου δεν είναι συνεχές. Η θεωρία των κβάντα αυτό ακριβώς μας λέει, ότι το φως εκπέμπεται και απορροφάται ασυνεχώς, κατά διακεκριμένες ποσότητες που τις ονομάζουμε κβάντα φωτός ή φωτόνια. Τίποτα στη φύση δεν είναι συνεχές, τίποτα δεν υπάρχει που να μη περιέχει απαραίτητα μέσα του και το κενό. Και όμως οι σκέψεις μας φαίνονται να είναι συνεχείς, ποτέ το μυαλό μας δε σταματά, ποτέ δε νιώνουμε την αίσθηση της παύσης των σκέψεων, τη κενότητα. Ο λόγος είναι απλός: ταυτιζόμαστε απλώς με τις σκέψεις μας, προσκολλιόμαστε σε αυτές και οδηγούμαστε σε μια ατέρμονη αλυσίδα δευτερογενών, τριτογενών κ.λ.π. σκέψεων, χωρίς καμιά διέξοδο, χωρίς καμιά αναλαμπή της ανακουφιστικής ηρεμίας της κενότητας. Η κενότητα είναι που εξαφανίζει το κόσμο, που τον κάνει να καταρρεύσει, να συρρικνωθεί. Αυτό είναι το μεγάλο μαγικό εργαλείο της μεταμόρφωσής μας. Αυτή αποτελεί την είσοδό μας στη μαγεία, σύμφωνα με τα λόγια του Δον Χουάν. Σε αυτή ακριβώς αποσκοπεί και ο διαλογισμός. Τι κάνουμε αλήθεια με το διαλογισμό; Είναι απλό, παρακολουθούμε απλώς τις σκέψεις μας καθώς εμφανίζονται στο νου μας, χωρίς να ταυτιζόμαστε μαζί τους και χωρίς να τις ακολουθούμε. Τις αφήνουμε να περάσουν μπροστά από τον εσωτερικό μας καθρέφτη χωρίς καμιά προσκόλληση. Αφού λοιπόν δεν τις τροφοδοτούμε με το ενδιαφέρον μας και με τη ταύτισή μας, αυτές σιγά -σιγά αραιώνουν και νάσου προβάλλει το κενό, η διακοπή, το διάλειμμα: μια σκέψη έφυγε και η επόμενη δεν έχει εμφανισθεί ακόμα κι εμείς βιώνουμε για πρώτη φορά την εμπειρία της ανυπαρξίας των σκέψεων, βιώνουμε τη κενότητα. Είχαμε νομίσει μέχρι τώρα ότι η συνείδηση είναι αλληλένδετη με τη σκέψη και δεν μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι μπορεί να υπάρχει συνείδηση χωρίς σκέψη. Και όμως έτσι είναι! Βιώνοντας την κενότητα, την απουσία σκέψεων από το μυαλό μας, ανακαλύπτουμε για πρώτη φορά τι σημαίνει διαυγής και καθάρια συνείδηση. Η ένταση της συνείδησης δεκαπλασιάζεται. Είμαστε πλήρως εγρηγορότες για τα πάντα και όμως το μυαλό μας κοιμάται. Συνάμα για πρώτη φορά βιώνουμε μια πρωτόγνωρη αίσθηση νηφαλιότητας, μακαριότητας κι ευδαιμονίας. Είναι ένας συνεχής οργασμός, χωρίς εντάσεις και παροξυσμούς, ένας οργασμός "κοιλάδας" και όχι ύψους, ιλίγγου και πτώσεως... Αυτή είναι η πραγματική φύση μας, αυτή η ακτινοβόλα κενότητα, αλλά και η πιο καθάρια μορφή συνείδησης που έχουμε γνωρίσει μέχρι τώρα. Για πρώτη φορά είμαστε πραγματικά παρόντες και πραγματικοί. Απ' αυτή την αρχέγονη κενότητα πηγάζουν όλα τα πράγματα. Απ' αυτή αναδύονται όλες οι σκέψεις μας και σ' αυτή πάλι επαναπορροφώ-

νται, αν δεν τις τροφοδοτήσουμε με το ενδιαφέρον μας. Αυτή είναι η σιωπηλή γνώση που αναφέρουν οι δάσκαλοι ότι διέθετε κάποτε στο παρελθόν της η ανθρωπότητα, πριν τη πτώση της στο λόγο και στην έννοια. Να γνωρίζεις και να αντιλαμβάνεσαι και να επικοινωνείς χωρίς σκέψεις, χωρίς λόγια. Ο σκοπός του ασκητή, του διαλογιζόμενου είναι να μεταφέρει αυτή τη γνώση και την εμπειρία της φύσης του πνεύματός του στη καθημερινή του ζωή, να την αναμίξει δηλαδή με όλες του τις δραστηριότητες. Αυτό σημαίνει να ξαναμάθει να περπατά, να τρώει, να ντύνεται, να εργάζεται και να κοιμάται με τη συνεχή παρουσία της αρχέγονης φύσης του. Όταν καταφέρει να είναι συνεχώς παρών και εγρηγορώς σε άμεση επαφή με την ουσία της φύσης του σε όλες τις δραστηριότητές του, τότε είναι φωτισμένος, τότε έχει αφυπνιστεί, τότε η κίνηση και η σκέψη δεν εμποδίζουν πια την ακτινοβολία και ηρεμία του πνεύματός του, τότε έχει απελευθερωθεί. Όπως λέει ο Μιλαρέπα: Όταν κρατάς το νου σου χαλαρωμένο και ροϊκό σαν το ήρεμο νερό ενός ποταμού, αντανακλάται μέσα σου η Πραγματικότητα. Το τραγούδι πάλι του Μαχαμούντρα, που λέγεται ότι έδωσε ο μεγάλος Βουδιστής δάσκαλος Τιλόπα στο μαθητή του Ναρόπα, και το οποίο μιλάει για την επίτευξη της απελευθέρωσης, αναφέρει: Άμα θες να επιτύχεις τον υπερβατικό νου και τη μη-δράση, κόψε τη ρίζα του μυαλού σου και άσε τη συνείδησή σου να παραμείνει γυμνή. Άσε τα ακάθαρτα νερά της νοητικής σου δραστηριότητας να κατασιγάσουν. Μην προσπαθήσεις να σταματήσεις τις προβολές, αλλά άφησέ τες να ηρεμήσουν από μόνες τους... Όταν τα δένδρα βγάζουν κλαριά και φύλλα, Άμα κόψεις τις ρίζες τους, τα φύλλα και τα κλαριά θα μαραθούν. Παρόμοια, άμα κόψεις τη ρίζα του μυαλού σου, Θα υποχωρήσουν όλες οι νοητικές δραστηριότητες. Και πώς θα κόψουμε τη ρίζα του μυαλού μας; Συνεχίζει ο Τιλόπα: Όταν ο νους παρατηρεί το νου, όλες οι νοητικές δραστηριότητες θα σταματήσουν, θα βρεθείς σε μια κατάσταση μη-σκέψης Και θα πραγματώσεις την αφυπνισμένη κατάσταση. Αυτός ακριβώς είναι ο τρόπος για ν' αφυπνιστούμε: να παρατηρούμε το νου μας με το νου μας, αφήνοντας τις σκέψεις μας να κατασιγά-

σουν από μόνες τους. Αυτό ακριβώς είναι ο διαλογισμός. Και όσο για τη φώτιση ή Απελευθέρωση (Μαχαμούντρα) ο Τιλόπα λέει: Όταν ο νους δεν έχει σκοπό, τότε πραγματώνει το Μαχαμούντρα. Μπορούμε τώρα πολύ καλά να καταλάβουμε πού βρίσκεται το εκτικό και παγιωμένο και πού το ροϊκό και μακάριο. Η ταύτισή μας και προσκόλλησή μας με τις σκέψεις που προβάλλουν στο νου μας και ο διαιωνιζόμενος με αυτό το τρόπο "εσωτερικός" μας διάλογος, είναι η εκτική μας συμπεριφορά, ο κόσμος της πλάνης και του ονείρου, ο φαινομενικός, μονότονος κόσμος μας, κι εμείς τελικά οι δημιουργοί του. Ο άλλος κόσμος με τη παρουσία της αληθινής φύσης του πνεύματός μας, χωρίς ν' ακολουθούμε τις σκέψεις μας και χωρίς να ταυτιζόμαστε μαζί τους, αλλά έχοντας εντούτοις πλήρη συνείδηση της παρουσίας τους και της πραγματικής φύσης τους, είναι ο ροϊκός και ολιστικός κόσμος της μόνης πραγματικότητας, ο κόσμος του θαύματος και της ευδαιμονίας. Σε αυτό τον ενιαίο και αδιαίρετο κόσμο της συνεχούς παρουσίας της φύσης του πνεύματός μας είναι που μπορούν να καταλυθούν όλοι οι λεγόμενοι φυσικοί νόμοι και να συμβούν τα θαυμαστά εκείνα γεγονότα που έχουμε ακούσει μερικές φορές να λέγονται για τους φωτισμένους, όπως π.χ. το πέταγμα ή μετεώριση, το πέρασμα μέσα από τοίχους εν πλήρη σώματι, η διάλυση του φαινομενικού σώματος στα πέντε στοιχεία και η εξαφάνιση του χωρίς φυσικά ίχνη θανάτου, η ταυτόχρονη παρουσία σε διάφορα μέρη, η τηλεπάθεια, η τηλεμεταφορά και πολλά άλλα. ΤΟ ΛΟΥΝΓΚ –ΓΚΟΜ Μια από τις ικανότητες που αποκτούν οι Θιβετανοί γιόγκι με τους ειδικούς διαλογισμούς τους είναι να διασχίζουν με μεγάλη ταχύτητα τεράστιες αποστάσεις. Για να αποκτήσει κάποιος αυτή την ικανότητα του "λουνγκ-γκομ" πρέπει να εξασκηθεί για τρισήμιση χρόνια με ειδικές αναπνοές και οραματισμούς μέσα σε απόλυτο σκοτάδι. Η Αλεξάνδρα Ντέιβιντ - Νηλ*, που ταξίδεψε στο Θιβέτ κατά τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, μας λέει πως είδε ένα μοναχό από το μοναστήρι Τσαγκ να μετακινείται πάνω από το έδαφος με καταπληκτική ταχύτητα. "Έβλεπα καθαρά το ήρεμο πρόσωπό του και τα μεγάλα μάτια του ανοιχτά, καρφωμένα σε κάποιο σημείο μέσα στο διάστημα. Ο μοναχός δεν έτρεχε. Ανασηκωνόταν κάθε τόσο από το έδαφος και προχωρούσε με πηδήματα. Έμοιαζε με μια μπάλα που προχωράει με διαδοχικά γκελ και σε κάθε ανασήκωμα ξετυλίγεται στην όρθια μορφή ενός ανθρώπου". Η συγγραφέας μας πληροφορεί ότι οι εξασκημένοι αυτοί μοναχοί καλύπτουν μια απόσταση 500 χιλιομέτρων μέσα σε τριάντα ώρες χωρίς διακοπή. Αυτό σημαίνει ότι κινούνται με μια ταχύτητα 17 χιλιομέτρων την ώρα πάνω σε οποιοδήποτε έδαφος. Οι μαραθωνοδρόμοι μας τρέχουν με 19 χιλιόμετρα την ώρα, αλλά μόνο για δυο ώρες και πάνω σε καλούς δρόμους.

* Γαλλίδα. Ήταν η πρώτη Δυτική γυναίκα που μπήκε στη Λάσα (το 1923). Είχε μεταμφιεστεί σ' ένα προσκυνητή. Έμαθε τη γλώσσα, μελέτησε κοντά σ' έναν ερημίτη στα Ιμαλάια σε ύψος 4.000 μέτρων κι έγινε Βουδίστρια ηγουμένη. ΤΟ ΤΟΥΜΟ Μια άλλη Θιβετανική άσκηση είναι το "τούμο". Με το τούμο ο ασκητής καταφέρνει να νικήσει το αίσθημα του κρύου και αυτό έχει μεγάλη αξία για το Θιβέτ, που βρίσκεται σε υψόμετρο 3.000 μέτρων. Οι μαθητευόμεναι διδάσκονται ένα πολύπλοκο σύστημα από αναπνοές και ασκήσεις διαλογισμού. Στη συνέχεια αποσύρονται σε απομονωμένες κρύες περιοχές για να εξασκηθούν. Καθημερινά πλένονται σε παγωμένα νερά και μετά κάθονται γυμνοί πάνω στο χιόνι. Η εκπαίδευση τελειώνει μ' ένα είδος εξέτασης που γίνεται μια σεληνόφωτη παγωμένη νύχτα του χειμώνα με δυνατό άνεμο κοντά στην όχθη ενός ποταμού ή μιας λίμνης. Αν τα νερά είναι παγωμένα, ανοίγουν μια τρύπα στο πάγο. Οι νεόφυτοι κάθονται σταυροπόδι στο έδαφος και γυμνοί. Κομμάτια υφάσματος βουτούνται μέσα στο παγωμένο νερό τα οποία ο μαθητής πρέπει να στεγνώσει με τη ψυχική θερμότητα που έχει αναπτύξει με τη βοήθεια της άσκησής του. Νικητής αναδεικνύεται αυτός που θα στεγνώσει τα περισσότερα. Λέγεται ότι μερικοί στεγνώνουν μέχρι και σαράντα σε μια βραδιά, αν και ακούγεται κάπως υπερβολικό. Σύμφωνα με το κανόνα πρέπει να στεγνώσει κάποιος τρία τουλάχιστον σεντόνια για να θεωρηθεί κανονικός Ρέπα και από τότε μπορεί να φοράει το λευκό βαμβακερό ένδυμα που είναι σύμβολο της ικανότητάς του στο τούμο. Ρέπα σημαίνει ακριβώς κάποιος που φοράει μόνο ένα βαμβακερό ρούχο σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μέρη. Μερικοί πάντως γνώστες του τούμο αποβάλλουν και το βαμβακερό ρούχο και ζουν τελείως γυμνοί στις ψηλές βουνοκορφές και για μεγάλες περιόδους, ή ακόμα και για ολόκληρη τη ζωή τους. ΟΙ ΤΟΥΛΠΑ Οι Θιβετανοί διακρίνουν δύο είδη ψυχικών φαινομένων: Α) Αυτά που προκαλούνται ασυνείδητα από ένα ή περισσότερα άτομα και Β) αυτά που προκαλούνται συνειδητά με σκοπό να επιφέρουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Αυτά γενικά, αν και όχι πάντα, γίνονται από ένα και μόνο άτομο. Το άτομο αυτό μπορεί να είναι ένα ανθρώπινο ή μη ανθρώπινο ον (από τις έξη τάξεις των αισθανόμενων όντων που δέχονται οι Θιβετανοί). Όποιος όμως και να είναι ο δημιουργός αυτών των φαινομένων, αυτά προκαλούνται πάντα με την ίδια διαδικασία. Μέσω μιας ιδιαίτερα ισχυρής νοητικής συγκέντρω-

σης παράγεται μια μορφή ενέργειας που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διάφορους σκοπούς. Το είδος του ψυχικού φαινομένου που θα προκληθεί εξαρτάται από τη δύναμη αυτής της ενέργειας και από τη κατεύθυνση που θα της δοθεί. Υπάρχουν τέσσερα βασικά είδη ψυχικών φαινομένων: 1) Όταν ένα αντικείμενο φορτίζεται με τη προηγούμενη εστιασμένη νοητική ενέργεια. Το αντικείμενο μπορεί να λειτουργήσει τότε σαν ένας συσσωρευτής ενέργειας και να αποδώσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αυτή την ενέργεια (αυξάνοντας π.χ. τη ζωτικότητα κάποιου που το αγγίζει) 2)Όταν η μεταβιβαζόμενη ενέργεια στο αντικείμενο κατά κάποιο τρόπο το εμψυχώνει και το καθιστά ικανό να εκτελέσει ορισμένες πράξεις κατά διαταγή του κατασκευαστή του.

3)Όταν χωρίς τη βοήθεια κανενός αντικειμένου η ενέργεια που δημιουργείται από τη συγκέντρωση των σκέψεων, μπορεί να μεταφερθεί σε κάποια μακρινότερα μέρη. Εκεί αυτή μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους, π.χ. να προκαλέσει ψυχικά φαινόμενα ή να ακολουθήσει τη κατεύθυνση που της έχει δοθεί.

4)Καλά εκπαιδευμένοι γιόγκι μπορούν να δημιουργήσουν με τον οραματισμό τους ένα είδος υλικού και πραγματικού φαντάσματος. Το φάντασμα αυτό μπορεί να είναι ένας άνθρωπος, μία θεότητα, ένα ζώο, ένα άψυχο αντικείμενο, ένα τοπίο κ.λ.π. Αυτά τα φαντάσματα μπορεί να είναι τελείως απτά και αντικειμενικά με όλες τις ιδιότητες των όντων ή των πραγμάτων για τα οποία δημιουργήθηκαν. Π.χ. ένα άλογο-φάντασμα θα χλιμιντρίσει και ο φασματικός καβαλάρης του θα κατέβει από το ζώο του για να μιλήσει σ' ένα ταξιδιώτη στο δρόμο και θα συμπεριφέρεται από κάθε άποψη σαν ένα πραγματικό άτομο. Ένα πάλι φασματικό σπίτι θα προσφέρει καταφύγιο σε πραγματικούς ανθρώπους κ.λ.π. Αυτοί οι τούλπα δημιουργούνται από μια πανίσχυρη συγκέντρωση της σκέψης. Η άσκηση είναι πάντως επικίνδυνη για όσους δεν έχουν φθάσει σε ένα ανώτερο νοητικό και πνευματικό επίπεδο και δεν έχουν πλήρη γνώση των ψυχικών δυνάμεων που χρησιμοποιούν. Από τη στιγμή που ο τούλπα έχει αποκτήσει αρκετή ζωτικότητα, ώστε να μπορεί να παίξει το ρόλο της αληθινής οντότητας, τείνει να ελευθερωθεί από τον έλεγχο του δημιουργού του. Οι Θιβετανοί λένε ότι αυτό συμβαίνει σχεδόν μηχανικά, σαν το παιδί που εγκαταλείπει τη μήτρα της μάνας του, όταν είναι ικανό να ζήσει χωριστά απ' αυτή. Μερικές φορές το φάντασμα επαναστατεί εναντίον του δημιουργού του και ακούγονται ιστορίες για ασυνήθιστες μάχες όπου ο μάγος πληγώθηκε σοβαρά ή ακόμη σκοτώθηκε από το δημιούργημά του.

Οι Θιβετανοί μάγοι αναφέρουν επίσης περιπτώσεις όπου ο τούλπα στέλνεται να εκπληρώσει μια αποστολή, αλλά δεν επιστρέφει πίσω και περιφέρεται σα μια ημισυνείδητη πονηρή μαριονέτα. Λέγεται ότι το ίδιο πράγμα συμβαίνει και όταν ο δημιουργός του τούλπα πεθάνει πριν προλάβει να το διαλύσει. Κατά κανόνα όμως το φάντασμα είτε εξαφανίζεται ξαφνικά με το θάνατο του μάγου ή χάνεται βαθμιαία σαν ένα σώμα που αφανίζεται από έλλειψη τροφής. Υπάρχουν πάντως τούλπα που φτιάχνονται ειδικά για να επιβιώσουν μετά το θάνατο του δημιουργού τους. Η ίδια η Αλεξάνδρα Ντέιβιντ-Νηλ θέλοντας να δοκιμάσει από πρώτο χέρι τις ιστορίες για τους τούλπα κατάφερε μετά από επίμονες ασκήσεις οραματισμού να δημιουργήσει το σχετικά αβλαβές φάντασμα ενός μοναχού που φαινόταν να την ακολουθεί στα ταξίδια της. Τον παρατήρησαν πολλοί άλλοι τα τριγυρνά στα καραβάνια, ζώντας όπως φαίνεται μια εντελώς ανεξάρτητη ζωή. Η ίδια η Αλεξάνδρα τον ένοιωθε μερικές φορές τόσο υλικό, που μπορούσε να τον αγγίξει. Όταν όμως προσπάθησε να τον διαλύσει χρειάστηκε πολύ περισσότερο χρόνο απ' όσο έκανε για να τον δημιουργήσει. Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΤΣΕ Η Θιβετανική άσκηση του τσε έχει σα σκοπό να μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε τη προσκόλληση στο σώμα μας και το εγώ μας κάνοντας μια νοητική προσφορά του φυσικού μας σώματος. Την άσκηση αυτή την πήρε η μεγάλη Θιβετανή ασκήτρια Μάτσιγκ Λάπντρον (10551149) από τους δυο βασικούς (ριζικούς) δασκάλους της και την ανέπτυξε στη σημερινή της μορφή, συνδυάζοντας στοιχεία από τις σαμανιστικές παραδόσεις των Μπόνπο, της Βουδιστικής σούτρα της Υπερβατικής Σοφίας (Πραζναπαραμίτρα) και τις διδασκαλίες του Τζόγκσεν, κάνοντάς τη μ' αυτό το τρόπο ένα πλήρη εσωτερικό δρόμο. Η άσκηση όμως του τσε μπορεί να συνδυαστεί και με άλλες ασκήσεις. Η άσκηση γίνεται συνήθως σε μοναχικά και απομονωμένα μέρη όπως σπηλιές και κορυφές βουνών αλλά ιδιαίτερα σε νεκροταφεία και νεκροφυλάκεια τη νύχτα, όπου η τρομακτική ενέργεια αυτών των τόπων έχει σα σκοπό να εντείνει την αίσθηση του ασκητή, ο οποίος καθισμένος μόνος στο σκοτάδι προσκαλεί όλους εκείνους με τους οποίους συνδέεται με καρμικές οφειλές καθώς και όλους τους άγριους δαίμονες να έρθουν και να δεχθούν σ' ένα άγριο κι αιματηρό συμπόσιο τη προσφορά του σώματός του. Έχουμε ένα βασικό ένστικτο αυτοπροστασίας που μας ωθεί να προστατεύσουμε τον εαυτό μας από κάθε πιθανή βλάβη. Η διαρκής όμως προσπάθεια να προστατεύουμε τον εαυτό μας μάς προξενεί τελικά περισσότερο προβλήματα, γιατί μας προσδένει στη στενή δυα-

διστική αντίληψη του εαυτού μας και των άλλων. Με την άσκηση του τσε προσκαλώντας ό,τι φοβόμαστε περισσότερο και προσφέροντας απλόχερα αυτό που θέλουμε συνήθως πάνω απ' όλα να προστατεύσουμε, κατορθώνουμε να ξεπεράσουμε τις προσκολλήσεις μας στο εγώ και στο σώμα μας. Τσε σημαίνει κόβω, αλλά είναι η προσκόλλησή μας και όχι το σώμα μας που πρέπει να κοπεί. Το ανθρώπινο σώμα θεωρείται στη Θιβετανική παράδοση ένα πολύτιμο εργαλείο για την επίτευξη της φώτισης. Η Αλεξάνδρα Ντείβιντ-Νηλ μας περιγράφει συνοπτικά αυτή την άσκηση: Ο ασκητής πρέπει να μάθει το τελετουργικό χορό, τα βήματα του οποίου σχηματίζουν γεωμετρικά σχήματα, να πηδάει και να βηματίζει, ενώ κρατάει συγχρόνως το τέμπο της τελετουργικής απαγγελίας στην οποία ποδοπατάει όλα τα πάθη του και θυσιάζει τον εγωισμό του. Μαθαίνει επίσης να κρατάει και να χειρίζεται ένα καμπανάκι (ντόρντζε) και το μαγικό εγχειρίδιο, να κτυπάει ρυθμικά ένα είδος μικρού τυμπάνου (νταμαρού) και να φυσάει με μια τρομπέτα φτιαγμένη από ανθρώπινο μηριαίο οστού (κανγκλίνγκ). Όλα αυτά προετοιμαζόμενος για το φοβερό συμπόσιο στο οποίο θα προσφέρει το σώμα του για να το καταβροχθίσουν οι πεινασμένοι δαίμονες. Ο ασκητής αρχίζει την άσκηση του τσε φυσώντας τη κοκάλινη τρομπέτα του και προσκαλώντας τους πεινασμένους δαίμονες στο συμπόσιο που πρόκειται να τους προσφέρει. Φαντάζεται μια θηλυκή θεότητα, που αντιπροσωπεύει τη θέλησή του, ν' αναδύεται από τη κορυφή του κεφαλιού του και να στέκεται μπροστά του μ' ένα ξίφος στο χέρι της. Μ' ένα κτύπημα αυτή του κόβει το κεφάλι. Ύστερα ενώ οι ομάδες των δαιμόνων συγκεντρώνονται τριγύρω για το τσιμπούσι, η θεά του κόβει τα άκρα, τον γδέρνει και του ανοίγει τη κοιλιά. Καθώς τα έντερα πετάγονται έξω, το αίμα κυλάει σαν ποτάμι και οι φοβεροί καλεσμένοι τσιμπούν εδώ κι εκεί, μασουλάνε θορυβώδη, ενώ ο ασκητής τους διεγείρει και τους παρακινεί με τα τελετουργικά λόγια της άσκησης χωρίς ενδοιασμούς. Το "κόκκινο αυτό γεύμα" ακολουθείται από το "μαύρο γεύμα" η μυστική σημασία του οποίου αποκαλύπτεται μόνο σε όσους έχουν λάβει μια ανώτερη μύηση. Το όραμα του δαιμονικού συμποσίου χάνεται, τα γέλια και οι κραυγές των δαιμόνων σβήνουν. Η έσχατη μοναξιά σ' ένα θλιβερό τοπίο διαδέχεται το αλλόκοτο όργιο τους και η έξαρση του ασκητή υποχωρεί βαθμιαία. Στη συνέχεια ο ασκητής οραματίζεται ότι έχει γίνει ένας μικρός σωρός από απανθρακωμένα ανθρώπινα οστά που αναδύεται από μια λίμνη μαύρης λάσπης. Πρέπει τώρα να αντιληφθεί ότι η ίδια η ιδέα της θυσίας δεν είναι παρά μια πλάνη, ένα παρακλάδι της τυφλής αλαζο-

νείας του. Στη πραγματικότητα δεν έχει τίποτα να εγκαταλείψει, γιατί ο ίδιος δεν είναι τίποτα. Με αυτή τη σιωπηλή απάρνησή του ο ασκητής τελειώνει τη τελετή. Η άσκηση του τσε θέλει πολύ γερά νεύρα γιατί κτυπά κατευθείαν στη ρίζα του προβλήματός μας και γι' αυτό ή θα μας θεραπεύσει γρηγορότερα απ' οποιαδήποτε άλλη άσκηση, ή θα μας τρελάνει. Υπάρχουν πολλές καταγεγραμμένες περιπτώσεις ασκητών που τρελαθήκαν ή και πέθαναν από συγκοπή την ώρα της άσκησης, γιατί τα φαντάσματα που κάλεσαν πήραν σάρκα και οστά στη φαντασία τους και άρχισαν πραγματικά να τους τρώνε. Υπάρχουν ακόμα περιπτώσεις που ασκητές του τσε βρέθηκαν με κομμένο το κεφάλι ή καταφαγωμένοι. Η δύναμη της οξυμμένης φαντασίας, της αυθυποβολής, είναι τρομακτική. Αποτελεί υλική πραγματικότητα. Αν δεν έχουμε τη νηφαλιότητα να καταλάβουμε ότι όλα αυτά είναι προβολές του νου μας και ότι τελικά εμείς τρώμε τον εαυτό μας, η άσκηση μπορεί να γίνει ένας τρομακτικός εφιάλτης και οι ονειρικές οπτασίες που προσκαλούμε πραγματικές οντότητες που μας κατασπαράσσουν. Ακόμα και μια στιγμή διάσπασης, απουσίας της συνείδησής μας και μη αναγνώρισης του τι πραγματικά συμβαίνει, μπορεί ν' αποδειχθεί μοιραία για μας. Είναι πραγματικά μια άγρια και τρομακτική άσκηση που μας βάζει το μαχαίρι μέχρι το κόκαλο ζητώντας συγχρόνως την πλήρη εγρήγορση και αυταρπάνησή μας. Θα πρέπει να ξέρουμε πάντως ότι οι Θιβετανοί Τσένπας χρειάζονται πέντε τουλάχιστον χρόνια άσκησης σε ειδικές σχολές, ή μαζί με καθιερωμένους ασκητές, πριν θεωρηθούν έτοιμοι να συναντήσουν αυτούς τους δαίμονες, πόσο μάλλον να τους επιτρέψουν να κατασπαράξουν το ονειρικό σώμα τους. Και ο μεγάλος Θιβετανός γιόγκι Μιλαρέπα συνάντησε μια φορά δαιμόνους όταν επέστρεφε στη σπηλιά του. Οι δαίμονες κατέστρεφαν το μικρό απόθεμα τροφής και τα βιβλία του. Τους εξόρκισε χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Τότε προσπάθησε να συζητήσει λογικά μαζί τους: Ούτε όμως οι απειλές, ούτε οι συζητήσεις είχαν καμιά επίδραση πάνω τους και αυτοί συνέχιζαν το καταστροφικό έργο τους. Τότε ο Μιλαρέπα, που είχε συνειδητοποιήσει στο μεταξύ καλύτερα την κατάστασή του, είπε στον εαυτό του: "Α ρε Μίλα (το υπόλοιπο τμήμα "ρέπα" του ονόματός του προέρχεται από το ότι ήταν γνώστης του τούμο), ξόδευσες τόσα χρόνια στο διαλογισμό και συνεχίζεις να πιστεύεις σε δαιμόνους; Δεν ξες ότι είναι δικά σου δημιουργήματα και υπάρχουν μόνο στο μυαλό σου;" Απευθυνόμενος μετά προς τους δαίμονες τους είπε: "Κάντε λοιπόν ό,τι θέλετε". Αμέσως οι δαίμονες εξαφανίσθηκαν. Εμείς οι ίδιοι λοιπόν τροφοδοτούμε με τη προσοχή μας αυτά τα φαντάσματα και δίνουμε ενέργεια στη φαινομενική τους ύπαρξη. Όταν τα αγνοήσουμε θα εξαφανισθούν.

ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΕΣ ΔΑΙΜΟΝΕΣ

Σύμφωνα με τη Μάτσιγκ Λάπντρον, ο ασκητής του Τσε πρέπει να αντιμετωπίσει τέσσερες ονειρικούς δαίμονες που είναι οι λειτουργίες του ψεύτικου εαυτού του. Ο πρώτος είναι ο "Δαίμονας που Μπλοκάρει τις Αισθήσεις". Όταν βλέπουμε κάτι αμέσως τίθεται σε κίνηση μια σειρά διαδικασιών. Διάφορες σκέψεις και μνήμες γι' αυτό το αντικείμενο έρχονται αμέσως στο μυαλό μας. Δημιουργούνται έτσι συσχετίσεις, λέξεις και ιδέες, επιθυμίες και κρίσεις γι' αυτό το πράγμα. Έτσι χάνουμε την πραγματική αντίληψή του αντικειμένου και προσκολλιόμαστε πάνω του. Αυτό είναι το πρώτο εκτικό πεδίο. Ο δεύτερος είναι ο "Δαίμονας που δεν Μπορεί να Ελεγχθεί". Αυτός είναι η ακατάπαυστη παρέλαση των σκέψεών μας, που ακολουθούν η μία την άλλη χωρίς διακοπή. Ο νους μας περιπλανιέται άσκοπα από τη μια σκέψη στην άλλη και διασπόμενοι χάνουμε εντελώς την επίγνωσή μας. Αυτό είναι το δεύτερο εκτικό πεδίο. Ο τρίτος είναι "Ο Δαίμονας της Ευχαρίστησης". Αυτός φανερώνεται όταν βρίσκουμε κάτι ευχάριστο και κάνουμε οτιδήποτε για να επιμηκύνουμε τη διάρκειά του. Η επιθυμία μας γίνεται τότε μια προσκόλληση και μια εκτική συμπεριφορά που συσκοτίζει το νου μας. Ο τέταρτος είναι "Ο Δαίμονας του Εγώ", που προγραμματίζει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο διακρίνοντας συνεχώς τον "εαυτό" από τον "μη-εαυτό". Αυτός μας εμποδίζει να καταλάβουμε την ουσιαστική ενότητα όλης της ύπαρξης. Είναι η χειρότερη ίσως συνήθειά μας και η πιο δύσκολη βέβαια να ξεπεραστεί.

ΠΡΟΣΚΑΛΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΜΑΣ Ας δούμε όμως πως θ' αντιμετωπίσουμε τους δικούς μας προσωπικούς δαίμονες σ' ένα συνειδητό όνειρό μας. Συνήθως η απλή αναγνώριση της φασματικής φύσης τους είναι αρκετή για να μας κάνει να ξεπεράσουμε τους φόβους μας. Μερικές όμως φορές μπορεί να μη πειστούμε εντελώς για τη φασματικότητά τους, επειδή μας φαίνονται ιδιαίτερα τρομακτικοί και πραγματικοί και φοβόμαστε μήπως έχουμε ρθει σ' επαφή με τη κόλαση ή με κάποια άλλη ξεχωριστή πραγματικότητα και η οντότητα αυτή μπορεί να μας βλάψει πραγματικά. Και σε αυτή τη περίπτωση πάντως πρέπει να αναλογισθούμε τις διδασκαλίες που μας λένε ότι δεν υπάρχει καμιά αντικειμενική πραγματικότητα και ότι τα πάντα είναι τελικά προβολές του νου μας. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να είμαστε πιο συνειδητοί μέσα στο όνειρό μας για να μπορέσουμε ν' αναγνωρίσουμε τη πραγματική μας κατάσταση. Αν όμως δεν μπορούμε να ελέγξουμε το φόβο μας, τότε μπορούμε να δοκιμάσουμε το γέλιο, μια αίσθηση χιούμορ που καλό είναι να διατηρούμε πάντα στο όνειρό μας, η οποία διαλύει τη σοβα-

ρότητα της κατάστασης και βοηθάει τη κατανόησή μας. Μπορούμε ακόμα να δοκιμάσουμε την αγάπη μας για το τέρας. Το αγκάλιασμα και η αποδοχή της τρομακτικής αυτής μορφής μπορεί να μας φέρει μια αίσθηση ανακούφισης σα να απωθούσαμε ένα μέρος του εαυτού μας. Αγκαλιάζοντας το τέρας ανακαλύπτουμε πολλές φορές το μη αποδεκτό μέρος του εαυτού μας που απορρίπταμε. Μπορούμε ακόμα να του μιλήσουμε και να το ρωτήσουμε ποιος είναι. Το όνομά του είναι συνήθως πολύ αποκαλυπτικό. Το ρωτάμε επίσης γιατί προσπαθεί να μας τρομάξει, ή τι προσπαθεί να κάνει και πώς μπορούμε να το βοηθήσουμε. Αν είμαστε αρκετά θαρραλέοι, μπορούμε να καλέσουμε τους μεγαλύτερους φόβους μας σ' ένα συνειδητό όνειρό μας. Πρέπει να ξέρουμε όμως ότι αυτό μπορεί να είναι το ίδιο τρομακτικό όσο και οι εμπειρίες του χορευτή του Τσε και γι' αυτό θα πρέπει να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι προς το σκοπό αυτό. Πρέπει να έχουμε αποκτήσει με την εξάσκηση τη νηφαλιότητα εκείνη και τη συνεχή εγρήγορση που θα μας επιτρέπει ν' αναγνωρίζουμε κάθε στιγμή τη φασματικότητα του επικαλούμενου δαίμονα, ο οποίος διαφορετικά μπορεί ν' αποδειχθεί ιδιαίτερα απειλητικός για μας και να μας κάνει να ξυπνήσουμε κατατρομαγμένοι. Μπορούμε επίσης να καλέσουμε, αν θέλουμε, τους χειρότερος εχθρούς μας στ' όνειρό μας και να τους αντιμετωπίσουμε με χιούμορ, σοφία και έλεος. Ή ακόμα μπορούμε να καλέσουμε, αντίθετα, ένα αγαπημένο μας πρόσωπο ή κάποιο σοφό άνθρωπο. Καλό θα ήταν σε αυτές τις περιπτώσεις να κάνουμε ένα "τεστ πραγματικότητας" για να διακρίνουμε τις πιθανές διαφορές ανάμεσα στο πρωτότυπο και το ονειρικό του αντίγραφο. Πάντα όμως υπάρχει η πιθανότητα να έχουμε καλέσει το πραγματικό πρόσωπο και όχι κάποια φασματική προβολή του στο υποσυνείδητό μας.

Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑΣ Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε στα συνειδητά όνειρά μας είναι να μπορούμε να παραμένουμε συνειδητοί. Μπορεί για κάποιο διάστημα να ήμασταν συνειδητοί, αλλά παρατηρούμε ότι σιγά - σιγά παρασυρόμαστε σε μια νάρκη και βυθιζόμαστε στο ασυνείδητο. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορούμε να δοκιμάσουμε μια έντονη δραστηριότητα που θα μας βοηθήσει να διατηρήσουμε τη συνείδησή μας. Για παράδειγμα μπορούμε να δοκιμάσουμε να περιστραφούμε σα σβούρα. Αυτό μας θυμίζει της τεχνική του τάγματος Μεχλεβί των Σούφηδων, τους περίφημους στροβιλιζόμενους Δερβίσηδες, οι οποίοι διαλογίζονται περιστρεφόμενοι μέσα στο χορό τους. Μπορούμε να δοκιμάσουμε όμως και οποιαδήποτε άλλη έντονη δραστηριότητα, η οποία θα μας κρατήσει τελικά σε εγρήγορση στο όνειρό μας.

ΟΝΕΙΡΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Στην αρχή τα ποτάμια είναι ποτάμια και τα βουνά, βουνά Στη μέση του δρόμου τα ποτάμια δεν είναι πια ποτάμια και τα βουνά δεν είναι πια βουνά. Στο τέλος τα ποτάμια ξαναγίνονται ποτάμια και τα βουνά είναι ξανά βουνά. Ένα ρητό του Ζεν Υπάρχει μια πολύ όμορφη παλιά Ταοϊστική ιστορία για το πόσο πραγματικά μπορούν να μας φανούν τα όνειρά μας και να μας μπερδεύσουν και να μην ξέρουμε τελικά ποια είναι η αλήθεια και ποια η πραγματικότητα, αν ήμασταν εμείς που ονειρευόμαστε τη πεταλούδα ή μήπως η πεταλούδα ονειρεύεται εμάς. Ήταν λοιπόν κάποτε ένας άνθρωπος από το Τσενγκ. Αυτός σκότωσε ένα ελάφι, αλλά επειδή φοβήθηκε ότι μπορεί να το έβρισκε κάποιος άλλος, το έκρυψε σ' ένα χαντάκι και γύρισε στο σπίτι του. Αργότερα όμως που επέστρεψε να πάρει το ζώο δεν το βρήκε στο μέρος που το είχε βάλει. Συμπέρανε λοιπόν ότι όλη την ιστορία την είχε δει στο όνειρό του. Ένας διαβάτης στο δρόμο που τον άκουσε να μουρμουρίζει στον εαυτό του Γι’ αυτό το ζήτημα, ακολούθησε τα λόγια του και βρήκε το ελάφι. Όταν επέστρεψε στο σπίτι του είπε λοιπόν στη γυναίκα του: " Πριν από λίγο ένας ξυλοκόπος ονειρεύθηκε ότι είχε πιάσει ένα ελάφι, αλλά δεν ήξερε πού ήταν. Το βρήκα όμως εγώ. Το όνειρό του ήταν πραγματικό". "Μήπως εσύ ονειρεύθηκες ότι είδες το ξυλοκόπο να πιάνει το ελάφι; Αφού βρήκες πράγματι το ελάφι, δε σημαίνει αυτό ότι το όνειρό σου βγήκε πραγματικό;", του είπε η γυναίκα του. "Το μόνο που ξέρω είναι ότι έχω το ελάφι. Τι με νοιάζει ποιος από μας ονειρευόταν;", απάντησε ο άνδρας της. Όταν ο ξυλοκόπος πήγε σπίτι του και κοιμήθηκε είδε ένα όνειρο για το μέρος που είχε κρύψει το ελάφι και για τον άνθρωπο που το βρήκε. Το επόμενο πρωί, οδηγημένος από το όνειρό του πήγε σε αυτόν και του ζήτησε το ελάφι του. Ο άλλος όμως δεν του το έδινε γιατί το θεωρούσε δικό του κι έτσι αναγκάστηκε να καταφύγει στο δικαστή. Ο δικαστής αφού άκουσε την ιστορία είπε: "Αν έπιασες πράγματι εσύ το ελάφι, τότε κάνεις λάθος να λες ότι ονειρευόσουν. Αν τώρα ονειρευόσουν, κάνεις λάθος να λες ότι αυτό σου συνέβη πραγματι-

κά. Ο άλλος άνθρωπος αμφισβητεί αυτό σου το δικαίωμα. Η γυναίκα του λέει ότι το αναγνώρισε στο όνειρό του σαν το ελάφι ενός άλλου ανθρώπου, αλλά όμως αρνείται την ύπαρξη αυτού του ανθρώπου. Το μόνο που ξέρω είναι ότι έχουμε ένα ελάφι, σας προτείνω λοιπόν να το χωρίσετε στη μέση". Όταν αναφέρθηκε το γεγονός στον Κύριο του Τσενγκ, αυτός αμέσως σχολίασε: "Αλλοίμονο! Ο δικαστής ονειρεύεται ότι έχει χωρίσει στη μέση το ελάφι κάποιου". Ο Πρωθυπουργός του οποίου ζητήθηκε η συμβουλή είπε: "Είναι πέρα από τις δυνατότητές μου να ξεχωρίσω το όνειρο από την πραγματικότητα. Μόνον ο Κίτρινος Αυτοκράτορας, ή ο Κομφούκιος, θα μπορούσε να σας συμβουλεύσει και αυτοί είναι πεθαμένοι. Προς το παρόν λοιπόν μπορούμε να εμπιστευθούμε την κρίση του δικαστή". Ανάλογο πρόβλημα χωρίς να μπορεί να ξεχωρίσει το όνειρο από τη πραγματικότητα αντιμετώπισε πριν 2.500 χρόνια και ο μαθητής του Βούδα Σαριπούτα. Κάποια στιγμή αυτός άρχισε να βλέπει διάφορα παράξενα οράματα. Έβλεπε γύρω του θεούς, δαίμονες και άλλα όντα. Τα οράματά του ήταν τόσο πραγματικά, που αρνήθηκε να δεχθεί την άποψη του Βούδα ότι ήταν απλές φασματικές προβολές του νου του. Για το Σαριπούτα ήταν το ίδιο πραγματικά με το Βούδα που μιλούσε εκείνη τη στιγμή. Ο Βούδας του εξήγησε τότε ότι όταν η προσοχή κάποιου είναι στραμμένη στο τρίτο μάτι του, τα όνειρα μπορούν να φαίνονται πραγματικά, όπως και η πραγματικότητα μπορεί να φαίνεται σαν όνειρο. Αυτό είναι ένα πραγματικό δίλημμα που αντιμετωπίζουν οι γιόγκι και οι συνειδητοί ονειρευτές. Μπερδεύουν το όνειρο με τη πραγματικότητα, δεν μπορούν να ξεχωρίσουν ποιο είναι το ένα και ποιο το άλλο. Και τα δυο φαίνονται τόσο γνήσια και πραγματικά. Παρ' όλο που μπορεί να μας φαίνεται παράξενο, είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν όλοι όσοι εστιάζονται στο τρίτο μάτι τους. Την ίδια ακριβώς αμηχανία νοιώθουν και οι συνειδητοί ονειρευτές, οι οποίοι όλο και δυσκολότερα μπορούν να ξεχωρίσουν το όνειρο από την εγρήγορση. Τελικά τι συμβαίνει; Το τρίτο μάτι μας δημιουργεί τη φαντασμαγορία όλων αυτών των κόσμων, ή μήπως τα πράγματα είναι πιο απλά με μια καθαρά βιολογική και φυσιολογική σημασία από τη μαγική και μυστικιστική τους πλευρά που θέλουν να μας παρουσιάσουν οι διάφοροι αιθεροβάμονες "εσωτεριστές"; Μήπως τελικά τα δικά τους μυστικιστικά ταξίδια σε άλλους κόσμους είναι ψευδαίσθηση και όχι η δική μας αντίληψη για ένα και μοναδικό πραγματικό κόσμο; Ή μήπως όλη τη δουλειά τη κάνει το σημείο συναρμογής μας που εστιάζεται σαν ακτίνα λέιζερ πάνω στο ολογραφικό πεδίο του σύμπαντος, τον κόσμο των "απορροιών του Αετού", όπως το θέτει ο Δον Χουάν, κι ευθυγραμμίζοντας κάθε φορά νέες εσωτερικές κι εξωτερικές απόρροιες μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε άλλες πραγματικότητες;

Μπορεί οι περισσότεροι από μας να έχουμε ξεκαθαρισμένες απόψεις για το τι είναι πραγματικό και τι φανταστικό και ονειρικό. Μπορεί όμως αυτό να οφείλεται στο ότι οι εμπειρίες μας είναι περιορισμένες και το βάθος των εννοιών που χρησιμοποιούμε αρκετά ρηχό. Αν είχαμε την εμπειρία του συνειδητού ονείρου και μας ρωτούσε κάποιος μόλις ξυπνούσαμε να του ορίσουμε τι εννοούμε με το όνειρο και τη πραγματικότητα, μπορεί να βρισκόμασταν σε μεγάλη αμηχανία. Μπορεί να είχαμε ονειρευθεί ήδη δυο φορές ότι είχαμε ξυπνήσει, για να καταλάβουμε αμέσως μετά ότι συνεχίζαμε να ονειρευόμαστε. Πώς θα μπορούσαμε να είμαστε σίγουροι ότι δεν ονειρευόμαστε και τη στιγμή αυτή που μας ρωτάνε αυτά τα πράγματα; Από την άλλη μεριά μπορεί να λέγαμε ότι η ονειρική κατάσταση ήταν πολύ πιο ζωντανή από τον κόσμο στον οποίον ξυπνήσαμε. Δύσκολα θα μπορούσαμε ν' αποδείξουμε ότι ο κόσμος στον οποίο βρισκόμαστε είναι πιο πραγματικός από τους προηγούμενους. Αυτό είναι λοιπόν το δίλημμα που αντιμετωπίζει ο συνειδητός ονειρευτής. Το ίδιο ακριβώς πρόβλημα αντιμετωπίζει ο σαμάνος, ο μυστικιστής και ο σχιζοφρενής. Η εμπειρία των συνειδητών ονείρων είναι συναρπαστική και συντριπτική. Μας κάνει ν' αναθεωρήσουμε όλες τις ιδέες μας για τη φύση της πραγματικότητας και της φαντασίας. Τα σύνορά τους δεν είναι πια τόσο απλά και σαφή και η παράνοια αρχίζει να κτυπά τη πόρτα μας. Μπορούμε λοιπόν να συνοψίσουμε τι ακριβώς συμβαίνει με τη κατάστασή μας. Γεννιόμαστε με τα σημεία συναρμογής μας ευκίνητα και ροϊκά. Στην αρχή είμαστε απλά μια παρατηρούσα συνείδηση. Σιγά σιγά αποκτάμε μνήμες και προγραμματιζόμαστε, χωρίς να το θέλουμε ή να μας ρωτήσει κανείς, σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα. Υπάρχει μια κρίσιμη στιγμή στη ζωή μας που το σημείο συναρμογής μας σταθεροποιείται στην ίδια θέση με τους γονείς μας και με τη μείζονα ανθρωπότητα. Από τη στιγμή εκείνη κι έπειτα είμαστε ένα πλήρως προσαρμοσμένο άτομο που αντιλαμβάνεται αυτά που προγραμματίσθηκε να αντιλαμβάνεται. Το μορφογεννητικό πεδίο της ενταγμένης και διαμορφωμένης ανθρωπότητας βοήθησε στη παραγωγή ενός καινούργιου τέλειου αντιγράφου και ενισχύθηκε συγχρόνως απ' αυτή τη διαδικασία. Το όμοιο γεννάει το όμοιο. Το κωδικοποιημένο μυαλό μας προβάλλει πια σταθερά τις προκατασκευασμένες εικόνες του, που ενισχύονται ακόμα περισσότερο από τις ταυτόσημες προβολές των άλλων. Αντιλαμβανόμενοι τις αντιλήψεις μας κάνουμε το όνειρο μια παγιωμένη και αναμφισβήτητη πραγματικότητα Αν το μυαλό μας δεν έχει να επεξεργαστεί "εξωτερικά" ερεθίσματα, αρχίζει να δημιουργεί τη δικιά του πραγματικότητα, την οποία μετά και πιστεύει. Πειράματα που έχουν γίνει με άτομα σε δεξαμενές αισθητηριακής απομόνωσης, αποδεικνύουν ότι ο εγκέφαλος αρχίζει να δημιουργεί τους δικούς του πλήρους κόσμους. Τα άτομα αυτά δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν τον "πραγματικό" κόσμο από την ψευ-

δαίσθηση. Ένας από τους λόγους αυτής της σύγχυσης είναι το γεγονός ότι η ευαισθησία του εγκεφάλου για τις αλλαγές που συμβαίνουν μέσα του είναι 10.000 φορές μεγαλύτερη απ' ό,τι για τις μεταβολές που συμβαίνουν στους εξωτερικούς υποδοχείς του. Με άλλα λόγια είμαστε καλύτερα εφοδιασμένοι από τη φύση ν' αντιλαμβανόμαστε τους εσωτερικούς κόσμους μας, απ' ό,τι τον εξωτερικό κόσμο.

Η ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η εικονική πραγματικότητα στη γλώσσα των υπολογιστών είναι ένα σύστημα που επιτρέπει σε ένα ή περισσότερους χρήστες ν' αλληλεπιδρούν με ένα κόσμο προσομοίωσης της καθημερινής πραγματικότητας, ο οποίος δημιουργείται από μαθηματικά μοντέλα και προγράμματα υπολογιστών. Οι χρήστες μπορούν να βλέπουν τρισδιάστατες εικόνες, να ακούν κανονικά τους ήχους, να αγγίζουν τα εικονικά αντικείμενα, να τα σηκώνουν και να τα χειρίζονται όπως περίπου και στη καθημερινή ζωή. Οι χρησιμοποιούμενες συσκευές αλληλεπίδρασης εκτός από τις εικόνες, τους ήχους και τις αισθήσεις που μεταδίδουν από τον εικονικό κόσμο στους χρήστες, στέλνουν επίσης την ομιλία και τις κινήσεις τους στα προγράμματα προσομοίωσης. Υπάρχει έτσι μια πλήρη επικοινωνία του χρήστη με τον εικονικό κόσμο, η οποία ελάχιστα διαφέρει προς το παρόν από την καθημερινή πραγματικότητα. Με την εξέλιξη το σύστημα της εικονικής πραγματικότητας θα αποτελέσει μια πλήρη και τέλεια προσομοίωση του καθημερινού κόσμου μας. Ήδη οι θεραπευτές χρησιμοποιούν την εικονική πραγματικότητα για τη θεραπεία της υψοφοβίας και άλλων ασθενειών. Ασθενείς επίσης με μυική δυστροφία μαθαίνουν να χρησιμοποιούν το αναπηρικό καροτσάκι με τη βοήθεια του συστήματος της εικονικής πραγματικότητας. Οι μελλοντικές εφαρμογές του συστήματος είναι πολυπληθείς και χρησιμότατες. Οι χειρούργοι θα μπορούν να σχεδιάζουν και να κάνουν εικονικές εγχειρήσεις σε εικονικούς αρρώστους αντί για πραγματικά άτομα. Οι αρχιτέκτονες θα μπορούν να δείξουν στους πελάτες το σπίτι τους όπως ακριβώς θα είναι, προτού αυτό κτιστεί. Οι εκπαιδευόμενοι θα μπορούν να μαθαίνουν την οδήγηση του αεροπλάνου και άλλων πολύπλοκων συσκευών σ' ένα περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας κ.λ.π. Θα μπορούμε επίσης να γνωρίσουμε με αυτό το τρόπο οποιαδήποτε όμορφη γυναίκα ή άνδρα θέλουμε, να κάνουμε έρωτα μαζί του, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα και διάφορες πολύπλοκες καταστάσεις κοινωνικής συμπεριφοράς και να ικανοποιήσουμε γενικά όλες μας τις αισθήσεις. Θα μπορούμε επίσης να διαλέξουμε να επισκεφθούμε ένα όμορφο μέρος, να κάνουμε μαγεμένες καλοκαιρινές διακοπές και να ξεκουραστούμε όσο θέλουμε εκεί που θέλουμε. Όλ' αυτά είναι τόσο πραγματικά και τα ψυχολογικά αποτελέσματά τους τόσο θεραπευτι-

κά και συγκλονιστικά, που θα έχουμε πια αποδείξει πρακτικά και επιστημονικά την ικανότητα του εγκεφάλου μας να δημιουργεί πολλούς φανταστικούς κόσμους, το ίδιο πραγματικούς με το καθημερινό. Προς το παρόν που η προσομοίωση του καθημερινού κόσμου δεν είναι ακόμα 100% τέλεια, ο χρήστης μπορεί να έχει μια ελάχιστη αναγνώριση της κατάστασής του. Όταν όμως το σύστημα βελτιωθεί πλήρως θα πέφτει στο ασυνείδητο όπως και στα συνηθισμένα όνειρα και θα θεωρεί τα διαδραματιζόμενα σαν τελείως αληθινά. Εδώ βρίσκεται και η διαφορά με το συνειδητό όνειρο, στο οποίο είμαστε εγρηγορότες και αναγνωρίζουμε κάθε στιγμή τη φασματικότητα του ονείρου μας. Βέβαια το σύστημα της εικονικής πραγματικότητας μπορεί να χρησιμοποιηθεί με έξυπνο τρόπο, ώστε να μάθουμε να διατηρούμε και σε αυτό τη συνείδησή μας, όπως και στα συνειδητά όνειρα. Πάλι όμως θα παραμένει η διαφορά ότι αυτό που βλέπουμε είναι κατά ένα μεγάλο βαθμό προεπιλεγμένο από το πρόγραμμα του υπολογιστή, αν και υπάρχουν κάποια περιθώρια προσωπικής έκφρασης και διαφορετικού σεναρίου, ανάλογα με το τρόπο που αλληλεπιδρούμε με το κόσμο της εικονικής πραγματικότητας. Στα συνειδητά όμως όνειρά μας, μπορούμε, όπως ξέρουμε, να διαλέξουμε εμείς το σενάριο που θα δούμε και τους τόπους που θα επισκεφθούμε.

Η ΑΦΥΠΝΙΣΗ Η ελάχιστη έκφραση αλλαγής του καιρού, μια απαλή βροχή ή μια ευγενική αύρα, με αγγίζει σαν ένα θαύμα απαράμιλλης ομορφιάς και καλοσύνης. Δεν υπάρχει τίποτα να κάνω, το να είμαι απλώς εκεί είναι πλήρες. Περιγραφή ενός σατόρι Θεωρείται γενικά ότι ο καθημερινός κόσμος μας είναι ένα κατασκεύασμα της συλλογικής και ατομικής φαντασίας μας. Ποιος όμως είναι ο κόσμος της πραγματικότητας στην οποία αναμένεται τελικά να ξυπνήσουμε; Για να το δούμε αυτό πρέπει να καταλάβουμε πώς αποκοιμηθήκαμε. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του Δον Χουάν ο κόσμος της καθημερινής ζωής αποτελείται από δυο σημεία αναφοράς. Για παράδειγμα έχουμε το εδώ κι εκεί, το μέσα κι έξω, το πάνω και κάτω, το καλό και το κακό κ.ο.κ. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι η αντίληψη της ζωής μας είναι διδιάσταστη. Τίποτα απ' όσα αντιλαμβανόμαστε να κάνουμε δεν έχει βάθος. Ο δάσκαλός μας κάνει ό,τι μπορεί για να ενθαρρύνει την ελεύθερη κίνηση του σημείου συναρμογής μας, ώστε να μπορέσει αυτό να φτάσει στη θέση του τρίτου σημείου, που είναι η θέση της "σιωπηλής γνώσης". Όταν το σημείο συναρμογής μας φτάνει στη θέση της σιωπηλής γνώσης τότε μπορούμε να βρεθούμε σε

δύο τόπους συγχρόνως, ικανοποιείται δηλαδή συγχρόνως το εδώ και το εκεί. Το τρίτο αυτό σημείο αναφοράς θεωρείται σαν η ελευθερία της αντίληψής μας, ο σκοπός, το πνεύμα, "η πράξη του να ξεπερνάμε τα όρια μας και να αγγίζουμε το ασύλληπτο". Η ανθρωπότητα βρίσκεται τώρα στο πρώτο σημείο, τη λογική, αλλά δε βρίσκονται τα σημεία συναρμογής όλων των ανθρώπων ακριβώς στη θέση της λογικής. Όσων βρίσκονται ακριβώς σε αυτή τη θέση, είναι οι πραγματικοί αρχηγοί της ανθρωπότητας. Τις περισσότερες φορές είναι άγνωστοι άνθρωποι που η μεγαλοφυΐα τους είναι η εξάσκηση της λογικής τους. Υπήρξε όμως κάποια άλλη εποχή που η ανθρωπότητα βρισκόταν στο τρίτο σημείο, το σημείο της σιωπηλής γνώσης, που ήταν τότε το πρώτο σημείο. Μετά όμως μετακινήθηκε στη θέση της λογικής. Πάλι τότε δε βρίσκονταν τα σημεία όλων των ανθρώπων στη θέση της σιωπηλής γνώσης. Οι πραγματικοί αρχηγοί της ανθρωπότητας είναι πάντα οι λίγοι εκείνοι άνθρωποι που το σημείο συναρμογής τους τυχαίνει να είναι ακριβώς στη θέση της λογικής ή ακριβώς στη θέση της σιωπηλής γνώσης. Οι υπόλοιποι είναι απλοί θεατές. Την εποχή μας είναι οι λάτρεις της λογικής. Στο παρελθόν ήσαν οι λάτρεις της σιωπηλής γνώσης. Είναι πάντα εκείνοι που θαυμάζουν και υμνούν τους ήρωες της κάθε θέσης. Η ανθρωπότητα πάντως έχει περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της στη θέση της σιωπηλής γνώσης και έτσι εξηγείται η λαχτάρα μας γι' αυτή. Μόνο ένας άνθρωπος που είναι πρότυπο λογικής μπορεί να γίνει πρότυπο σιωπηλής γνώσης. Μόνο αυτοί που βρίσκονται ακριβώς στη μια θέση, μπορούν να αντιληφθούν ακριβώς και την άλλη. Με αυτό τον τρόπο φτάσαμε στην εποχή της λογικής. Η θέση της λογικής είχε προβλεφθεί με ακρίβεια από τη θέση της σιωπηλής γνώσης Η μονόδρομη γέφυρα από τη σιωπηλή γνώση στη λογική ονομάζεται "έννοια". Είναι η έννοια που οι πραγματικοί άνθρωποι της σιωπηλής γνώσης είχαν για τη πηγή της γνώσης τους. Η άλλη μονόδρομη γέφυρα από τη λογική στη σιωπηλή γνώση ονομάζεται "καθαρή κατανόηση". Είναι ο υπερκορεσμός της λογικής που λέει στους ανθρώπους της λογικής ότι αυτή δεν είναι παρά ένα απλό νησί ανάμεσα σε αμέτρητα άλλα. Ο άνθρωπος που διαθέτει και τις δυο αυτές μονόδρομες γέφυρες είναι σε άμεση επαφή με το πνεύμα, τη ζωτική δύναμη που κάνει δυνατές και τις δυο αυτές θέσεις. Στο μύθο της δημιουργίας οι Ινδιάνοι Ουιτότο της Κολομβίας λένε ότι ο Λόγος γέννησε τον Πατέρα. Αλλά όλα ήσαν φαντάσματα. Ο Πατέρας άγγιξε την ψευδαίσθηση, αλλά τίποτα δεν ήταν πραγματικό. Ο Πατέρας λέγεται Νάι-μου-ένα, αυτός που είναι ή βλέπει ένα όνειρο. Μόνο με το ονείρεμα μπορεί αυτός να διατηρήσει τον αντι-

κατοπτρισμό του σώματός του καθώς σκέπτεται τη δυσχερή θέση του, αφού δεν υπήρχε τίποτα για να στηρίξει τα οράματά του. Τελικά αυτός προσκόλλησε την ψευδαίσθηση στην κλωστή ενός ονείρου του και την κράτησε εκεί με τη βοήθεια της αναπνοής του. Διερεύνησε τα βάθη της εκδήλωσης, αλλά δεν υπήρχε τίποτα εκεί, γιατί τίποτα δεν ήταν πραγματικό. Έδεσε μετά την ψευδαίσθηση στην κλωστή του ονείρου του και πίεσε τη μαγική ουσία πάνω της. Με τη βοήθεια τότε του ονείρου του την κράτησε σα μια τούφα από βαμβάκι. Μετά έπιασε τη βάση του αντικατοπτρισμού του και πατώντας πάνω της επανειλημμένα, έκατσε τελικά πάνω στην ονειρευόμενη γη του". Η αυτοκράτειρα Γου τον 7ο αιώνα δεν μπορούσε να καταλάβει τη Βουδιστική ιδέα ότι το σύμπαν είναι σαν ένα τεράστιο δίκτυο από πετράδια που αντανακλά το ένα το άλλο. Ο δάσκαλος Φα-Τσανγκ ανέλαβε να τις εξηγήσει με μια παραστατική επίδειξη τι εννοούσε ο Βουδισμός. Προς το σκοπό αυτό κράτησε ένα καντήλι στη μέση ενός δωματίου, που ήταν γεμάτο με καθρέφτες. "Αυτό", είπε στην αυτοκράτειρα, "αντιπροσωπεύει τη σχέση του Ενός με τα πολλά". Μετά τοποθέτησε ένα κρύσταλλο στο κέντρο του δωματίου και είπε ότι αυτός αντανακλούσε τα πολλά στο Ένα. Στη συνέχεια πρόσθεσε ότι αυτή ήταν μια μερική μόνον αλήθεια, γιατί ολόκληρο το μοντέλο θα έπρεπε να κινείται για να δείξει το δυναμισμό του. Σύμφωνα με τον Ινδό μυστικιστή Ραμάνα Μαχάρσι το κέντρο στο οποίο αποσύρεται ο νους μας μετά τη δραστηριότητά του στον εγκέφαλο είναι η καρδιά. Αυτή δεν είναι το τσάκρα της καρδιάς, ούτε η φυσική καρδιά μας, αλλά βρίσκεται στο δεξιό μέρος του στήθους μας.. Στο έργο του «Σρι Ραμάνα Γκιτά», το Τραγούδι του Ραμάνα, αυτός γράφει: Το σύμπαν δεν είναι τίποτ' άλλο από το μυαλό και το μυαλό τίποτ' άλλο από την Καρδιά. Όπως ο ήλιος φωτίζει το φεγγάρι, έτσι και η Καρδιά φωτίζει το μυαλό. Όποιος δεν έχει τη βάση του στην Καρδιά, αντιλαμβάνεται μόνον το μυαλό, όπως ακριβώς αντιλαμβανόμαστε μόνο το φως του φεγγαριού όταν απουσιάζει ο ήλιος. Μην αντιλαμβανόμενος ότι η πηγή του φωτός είναι ο πραγματικός του εαυτός και αντιλαμβανόμενος τα αντικείμενα μέσω του μυαλού του, σαν ξεχωριστά από τον ίδιο, ο αδαής εξαπατάται Ο Φωτισμένος που υπάρχει μέσα στην Καρδιά, βλέπει το φως του μυαλού του ν' απορροφάται από το φως της Καρδιάς, όπως το φως του φεγγαριού απορροφάται από το φως της ημέρας.

Η ιδέα ότι ο ορών και το ορώμενο είναι διαφορετικά βρίσκεται μέσα στο μυαλό μας. Για όσους κατοικούν στην Καρδιά ο ορών και το ορώμενο είναι το ίδιο πράγμα. Επειδή είμαστε λοιπόν αδαείς εξαπατόμαστε, μ' άλλα λόγια ονειρευόμαστε. Επειδή αντιλαμβανόμαστε τ' αντικείμενα με το μυαλό μας, σαν ξεχωριστά από μας, ονειρευόμαστε τόσο στον ύπνο μας, όσο και στο ξύπνιο μας. Ποιος όμως είμαστε τελικά όταν ονειρευόμαστε; Ο ονειρικός εαυτός μας που φαίνεται να δρα μέσα στο όνειρό μας, ή το άτομο που είναι ξαπλωμένο στο κρεβάτι και ονειρεύεται; Συνήθως βλέπουμε τα όνειρά μας με τη μορφή ενός βασικού χαρακτήρα με τον οποίο ταυτιζόμαστε. Άλλες φορές μπορεί ο χαρακτήρας αυτός να είναι ένα τρίτο πρόσωπο ή ένας παράξενος συνδυασμός των δύο αυτών περιπτώσεων. Όπως και να είναι πάντως η προσωπικότητα αυτή είναι φανταστική, απλά την ονειρευόμαστε. Στα συνηθισμένα βέβαια όνειρά μας τη θεωρούμε πραγματική και ταυτιζόμαστε μαζί της. Στο συνειδητό τώρα όνειρο πρέπει να διατηρήσουμε μια εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στη ταύτισή μας με την ονειρική προσωπικότητά μας, που μετέχει στο όνειρο και με το παρατηρητή του ονείρου, που δε μετέχει. Αν ταυτιστούμε πολύ με τον ονειρικό εαυτό μας, τότε θα πέσουμε γρήγορα στην ασυνείδητη κατάσταση και θα έχουμε τελικά ένα συνηθισμένο όνειρο. Πρέπει να διατηρήσουμε μια απόσπαση απ' αυτόν. Να είμαστε ηθοποιοί, αλλά και να μη ταυτιζόμαστε τελείως με τους ρόλους μας, να μπορούμε να τους παρακολουθούμε συγχρόνως και σα θεατές. Χρειαζόμαστε αυτή τη λεπτή ισορροπία, αυτό το είδος της "ελεγχόμενης τρέλας", όπως θα έλεγε ο Δον Χουάν. Να είμαστε σε αυτό τον κόσμο, αλλά και συγχρόνως να μην ανήκουμε σε αυτόν. Βέβαια αν μπορούμε να είμαστε διαρκώς στη θέση του παρατηρητή, κάποια στιγμή τα όνειρα θα εξαφανισθούν. Χρειάζονται ένα κομμάτι ταύτισής μας με αυτά για να μπορούν να συνεχίζονται. Άμα παύσουμε να τα τροφοδοτούμε, απλώς εξαφανίζονται, όπως ακριβώς εξαφανίζονται και οι σκέψεις μας με το διαλογισμό και βιώνουμε την εμπειρία της κενότητας, της διαύγειας και της ευδαιμονίας. Η μερική έστω ταύτιση με τον ονειρικό εαυτό μας, ενώ συνεχίζουμε να διατηρούμε την επίγνωση ότι ονειρευόμαστε, μπορεί να μας οδηγήσει στο γνωστό παράδοξο των ψεύτικων αφυπνίσεων, που έχουμε ήδη αναφέρει. Με άλλα λόγια να νομίζουμε ότι έχουμε ξυπνήσει, για να συνειδητοποιήσουμε σε λίγο ότι ονειρευθήκαμε ότι ξυπνήσαμε και στη πραγματικότητα συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε. Μπορεί να μας συμβούν πολλές τέτοιες ψεύτικες αφυπνίσεις σ' ένα συνειδητό όνειρο και όταν τελικά ξυπνήσουμε να μην είμαστε για κάποιο διάστημα και τόσο σίγουροι γι' αυτό και να χρειαστεί να τσιμπηθούμε για να το διαπιστώσουμε.

Στην αρχή βέβαια κάνουμε το λάθος να θεωρήσουμε τον ονειρικό εαυτό μας σαν το "πραγματικό" εαυτό μας, ο οποίος όμως κοιμάται στο κρεβάτι μας και όλα αυτά συμβαίνουν κάπου αλλού. Στη συνέχεια όμως μαθαίνουμε να μη μπερδεύουμε τις δυο αυτές προσωπικότητες. Ο Στέφεν Λαμπέρζ, που έχει πάνω από 1.000 καταγεγραμμένα συνειδητά όνειρα στο ενεργητικό του επισημαίνει ότι στην αρχή τα συνειδητά όνειρα ερμηνεύονται σαν "...το όνειρό μου. Αλλά δεν είναι το ονειρικό εγώ ο ονειρευτής. Από το να ονειρεύεται αυτό, μάλλον το ονειρεύεται κάποιος άλλος. Το αφώτιστο αλλά ημιδιαυγές αστρικό εγώ λαθεμένα πιστεύει ότι είναι η μόνη πραγματικότητα, της οποίας όλες οι άλλες ονειρικές μορφές είναι απλώς προβολές". Στην αρχή θα προσπαθήσουμε να παίξουμε με τη δυνατότητα που μας προσφέρουν τα συνειδητά όνειρα για να ικανοποιήσουμε όλες τις κρυφές επιθυμίες μας και τα πάθη μας. Γρήγορα όμως θα βαρεθούμε και θα μας ελκύσει η σκέψη να μάθουμε περισσότερα για τον ονειρικό εαυτό μας. Θ' ανακαλύψουμε έτσι ότι αυτός είναι μια ψευδαίσθηση, μια μορφή απλώς του ονείρου μας και ότι ο δημιουργός του ονείρου δεν αποτελεί μέρος του ονείρου, αλλά είναι ο κοιμισμένος εαυτός μας. Παύοντας να ταυτιζόμαστε έτσι με τον ονειρικό εαυτό μας, μπορούμε ν' αρχίσουμε να βλέπουμε τις σκηνές μέσ' από τα μάτια άλλων ονειρικών χαρακτήρων, παίρνοντας τους δικούς τους ρόλους και γνωρίζοντας συγχρόνως ότι όλοι τους είναι φανταστικοί. Το πράγμα όμως δεν είναι τόσο εύκολο με το πιο συμπαγές εγώ της "εγρήγορσης", που αποτελεί το σώμα μας και τη προσωπικότητά μας, το οποίο υποθέσαμε σαν το δημιουργό των ονείρων μας και με το οποίο εξακολουθούμε να ταυτιζόμαστε. Σιγά - σιγά καθώς έρχεται ο κορεσμός και από το συνειδητό έλεγχο των ονείρων μας, αρχίζουμε να τα παρακολουθούμε με πλήρη συνείδηση καθώς προβάλλονται στο νου μας, χωρίς να ταυτιζόμαστε με αυτά και χωρίς να τα ακολουθούμε. Με αυτό το τρόπο αρχίζουν να εμφανίζονται διάφορες εκστατικές καταστάσεις στη συνείδησή μας, καθώς παρατηρούμε τα εμφανιζόμενα πια κενά μεταξύ των ονειρικών εικόνων και βιώνουμε την εμπειρία της κενότητας. Βαθμιαία με την εξάσκηση σε αυτού του είδους την ενεργητική παρατήρηση χωρίς συμμετοχή οι ονειρικές εικόνες ελαττώνονται, η κενότητα, διαύγεια και μακαριότητα διευρύνονται και φτάνουν στο τέλος να καταλάβουν όλο το κύκλο του ύπνου σε μια συνεχή συγχώνευση με τη Καθαρό Φως, τη Βασική Φωτεινότητα της ύστατης φύσης του νου μας. Τότε όμως θα είμαστε φωτισμένοι και τα όνειρα θα εξαφανισθούν για πάντα. Θα ξαπλώνουμε, θα ξεκουραζόμαστε, αλλά δε θα ξαναονειρευτούμε ποτέ πια. Αυτή η αγνή παρατήρηση, η άμεση και διαυγής, χωρίς σκέψεις και εννοιολογικούς συσχετισμούς, η συνεχής παρουσία της ξάστερης γυμνής και απροϊδέαστης συνείδησής μας στη κάθε παρούσα στιγμή

είναι η φύση μας, είναι ο πραγματικός δημιουργός όλων των φαινομένων και ονείρων και είναι από τη φύση της κενή και ακτινοβόλα. Όλα τ' άλλα είναι ψευδαισθήσεις. Ο σκοπός δεν είναι να προσπαθήσουμε να επιβάλλουμε κάτι στο μυαλό μας, όπως π.χ. το να μη σκέφτεται, για να βιώσει με αυτό το τρόπο τη κενότητα. Κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, το μυαλό μας θ' αντιδράσει και οι σκέψεις μας θα πολλαπλασιαστούν. Μια Θιβετανική ιστορία αναφέρει ότι όταν επισκέφθηκε ένας άνθρωπος το φωτισμένο δάσκαλο Τιλόπα στη σπηλιά του και του ζήτησε τι να κάνει για να φωτισθεί, αυτός του απάντησε να μη σκέπτεται για μια βδομάδα τις μαϊμούδες. "Μα δε σκέφτομαι και τώρα τις μαϊμούδες και όμως δεν είμαι φωτισμένος", του είπε ο άνθρωπος. "Καλά συνέχισε να μη τις σκέφτεσαι για μια βδομάδα και μετά έλα να με δεις", του είπε ο Τιλόπα. Ο άνθρωπος ήταν απορημένος, παρ' όλα αυτά συμμορφώθηκε με την εντολή και προσπάθησε να μη σκέφτεται τις μαϊμούδες. Όσο όμως προσπαθούσε τόσο περισσότερες μαϊμούδες εμφανίζονταν στο μυαλό του. Κόντευε να τρελαθεί. Προτού τελειώσει λοιπόν η βδομάδα πήγε πίσω στο Τιλόπα και του ζήτησε να τον απαλλάξει από τις μαϊμούδες, που δεν τον άφηναν ήσυχο ούτε καν στον ύπνο του. Έτσι είναι το μυαλό, άμα του πεις ή το πιέσεις να μη κάνει κάτι, τότε είναι που το παρακάνει. Δεν είναι αυτή η μέθοδος για να τιθασευτεί. Δε χρειάζεται κανενός είδους θέληση και προσπάθεια, αλλά απλή χαλάρωση και παρακολούθησή του από το ίδιο, χωρίς να ταυτίζεται και να συμμετέχει σε αυτά που παρατηρεί, χωρίς να συνεχίζει την εσωτερική αναταραχή. Χαλαρώνει απλά και ηρεμεί χωρίς ενδιαφέρον για δράση ή για κάτι άλλο από εκείνο που κάνει εκείνη τη στιγμή και τα νερά καταλαγιάζουν, οι σκέψεις εξαφανίζονται από μόνες τους, αφού δεν τις τροφοδοτεί πια με τη προσοχή του και μπορεί να εμφανισθεί πια λαμπερός ο ακτινοβόλος ήλιος της πραγματικής φύσης του.

ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΟΝΕΙΡΟ Πίνουμε κρασί στα όνειρά μας και την αυγή δακρύζουμε. Χύνουμε δάκρυα στα όνειρά μας και την αυγή πάμε για κυνήγι. Ενώ ονειρευόμαστε δεν ξέρουμε ότι ονειρευόμαστε και στη μέση ενός ονείρου ερμηνεύουμε ένα άλλο όνειρο μέσα σε αυτό. Μόνον όταν ξυπνήσουμε ξέρουμε ότι ονειρευόμασταν. Μόνο στην τελική αφύπνιση θα ξέρουμε ότι αυτή είναι το έσχατο όνειρο. Τσουάνγκ Τσε Αντίθετα από τη Δυτική επιστήμη που μόλις τη τελευταία δεκαετία ανακάλυψε τη δυνατότητα του συνειδητού ονείρου, η πιο μυστικιστική Ανατολή το χρησιμοποιούσε πάντοτε σα μια από τις βασικές ασκήσεις για την αφύπνιση και την απελευθέρωση. Η αδιαφορία ή

παράβλεψη αυτή της Δύσης οφείλεται βασικά στην απέχθεια του Χριστιανισμού για τις ασυνήθιστες καταστάσεις και ιδίως αυτές που δεν αναφέρει η εκκλησιαστική ιστορία. Το συνειδητό ονείρεμα θεωρήθηκε έτσι μια πρακτική που σχετιζόταν περισσότερο με τη μαγεία και τον αποκρυφισμό. Οι βασικές παραδόσεις της Ανατολής θεωρούσαν πάντα το κόσμο μας σαν ένα όνειρο, μια ψευδαίσθηση. Είναι γνωστή η Ινδουιστική άποψη της Μάγια, ότι δηλαδή κάθε τι που αντιλαμβανόμαστε είναι στην πραγματικότητα μια ψευδαίσθηση, ένα όνειρο, ένα είδος παιχνιδιού που παίζει ο Θεός. Υποτίθεται ότι η πρωταρχική θεότητα ένιωθε ανία και μοναξιά και Γι’ αυτό χωρίστηκε σε διάφορα μέρη, που ξέχασαν όμως τη πραγματική φύση τους και παίζουν ένα είδος κρυφτού με το Θεό μέσα σε ένα σύμπαν ονείρων. Έτσι κι αλλιώς όλοι μας ονειρευόμαστε, το ό,τι δε θυμόμαστε μερικοί τα όνειρά μας είναι άλλος λόγος. Και οι τυφλοί και οι κουφοί ονειρεύονται. Μόνο οι φωτισμένοι δεν ονειρεύονται. Όλοι μας επίσης μπορούμε να μάθουμε να έχουμε συνειδητά όνειρα, αν και κάποιοι από μας είναι περισσότερο φυσικά προικισμένοι προς το σκοπό αυτό. Η ίδια η εμπειρία του συνειδητού ονείρου είναι συγκλονιστική και μπορεί να επηρεάσει και το συνηθισμένο κόσμο της εγρήγορσης. Δε θα φωτισθούμε βέβαια απ' αυτό, αλλά θα μεταβάλλει ριζικά τις αντιλήψεις μας για τη φύση του εαυτού μας και της πραγματικότητας. Επιδεικνύοντας μια σταθερή πρόθεση, μια άκαμπτη αλλιώς επιμονή για την πρόκληση ενός συνειδητού ονείρου, ή ακολουθώντας τις μεθόδους που θα αναφέρουμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, θα κατορθώσουμε κάποια στιγμή να δοκιμάσουμε κι εμείς τη συναρπαστική αυτή εμπειρία. Από την άλλη μεριά ξέρουμε ότι καθώς ο κύκλος του ύπνου πλησιάζει προς το τέλος του, ο χρόνος ονειρέματος γίνεται μέγιστος κι επομένως οι πιο πιθανές στιγμές για να έχουμε ένα συνειδητό όνειρο είναι κατά τις πρώτες πρωινές ώρες. Στην αρχή ενώ κοιμόμαστε είμαστε σε μια ασυνείδητη κατάσταση, ταυτιζόμενοι πλήρως με το περιεχόμενο του ονείρου μας, που το θεωρούμε σαν τελείως πραγματικό. Κάποια στιγμή όμως κάτι παράξενο συμβαίνει που δεν "κολλάει" με την όλη κατάσταση και συνειδητοποιούμε αμέσως ότι ονειρευόμαστε. Όπως θα δούμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους για την πρόκληση ενός συνειδητού ονείρου είναι ν' αναγνωρίσουμε ότι ονειρευόμαστε τη στιγμή που θα παρατηρήσουμε κάποιο παράξενο ή ασυνήθιστο στοιχείο στο όνειρό μας. Τη στιγμή που αναγνωρίζουμε συνειδητά ότι ονειρευόμαστε, το όνειρό μας γίνεται διαυγές, ζωηρό και ιδιαίτερα πραγματικό. Παρ' όλα αυτά εξακολουθούμε να γνωρίζουμε ότι ονειρευόμαστε και αυτή εί-

ναι μια σημαντική διαφορά από τη συνηθισμένη κατάσταση της εγρήγορσης. Πρέπει να διατηρήσουμε αυτή την αυξημένη εγρήγορση και προσοχή κατά την οποία δεν ταυτιζόμαστε με το περιεχόμενο του ονείρου μας ή με τον ονειρικό εαυτό μας, αν δε θέλουμε να ξαναπέσουμε στο συνηθισμένο ασυνείδητο ονείρεμα. Το επόμενο στάδιο, μετά την αναγνώρισή μας ότι ονειρευόμαστε, είναι να μεταβάλουμε το όνειρό μας σε οτιδήποτε μας αρέσει. Μια και έχουμε τον πλήρη έλεγχο του ονείρου μας, μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε θέλουμε. Θα μπορούσαμε για παράδειγμα να πετάξουμε, ή να περάσουμε μέσα από έναν τοίχο. Μπορούμε ακόμα, αν θέλουμε, να επισκεφθούμε άλλους κόσμους. Αφού ικανοποιήσουμε για ένα διάστημα τις επιθυμίες μας και τη περιέργειά μας, προσπαθούμε στη συνέχεια να ξεπεράσουμε στα όνειρά μας όλους τους περιορισμούς της λογικής μας, αναλαμβάνοντας σε αυτά αφάνταστα και αδιανόητα κατορθώματα που προκαλούν όλους τους φυσικούς νόμους και όλες τις θεωρήσεις μας. Για παράδειγμα μπορούμε να πολλαπλασιαστούμε σε εκατομμύρια αντίγραφα του εαυτού μας και να γεμίσουμε με αυτά ολόκληρο το σύμπαν, να γίνουμε βουνό, δένδρο, ζώο, πολύ μικρός, τεράστιος κ.ο.κ. Πρέπει να δοκιμάσουμε τις πιο απίθανες και ασύλληπτες καταστάσεις , γιατί μόνον έτσι θα μπορέσουμε να ταράξουμε γερά το οικοδόμημα της λογικής μας και να προκαλέσουμε τελικά την αφύπνισή μας και στο κόσμο της "εγρήγορσης". Μετά απ' όλα αυτά τα αφάνταστα κατορθώματά μας αρχίζουμε να αδιαφορούμε για τα όνειρά μας και τα παρακολουθούμε απλώς, χωρίς να προσπαθούμε να τα ελέγξουμε ή να συμμετέχουμε με οποιοδήποτε τρόπο σε αυτά. Τ' αφήνουμε απλώς να έρχονται και να παρέρχονται από μόνα τους, χωρίς να τα ακολουθούμε. Με αυτό το τρόπο αρχίζουμε να βιώνουμε διάφορες εκστατικές καταστάσεις διαύγειας, κενότητας και μακαριότητας μέχρι να εξαφανισθούν τελείως τα όνειρά μας, παραμένοντας εντούτοις συνεχώς συνειδητοί και εγρηγορότες σ' όλη τη διάρκεια του ύπνου μας. Αυτός είναι ο πλήρης κύκλος των συνειδητών ονείρων που μπορούμε να διανύσουμε.

ΟΙ ΨΕΥΤΙΚΕΣ ΑΦΥΠΝΙΣΕΙΣ Ένα συνηθισμένο φαινόμενο που θ' αντιμετωπίσουμε και το οποίο το έχουμε ήδη αναφέρει είναι το ψεύτικο ξύπνημά μας στη διάρκεια του ονείρου μας. Μπορεί για παράδειγμα να δούμε στο όνειρό μας όλες τις λεπτομέρειες ενός καθημερινού ξυπνήματός μας, το πώς σηκωνόμαστε, πάμε στη τουαλέτα, πλενόμαστε, τρώμε το πρωινό μας, ντυνόμαστε και ξεκινάμε για το γραφείο μας. Οι λεπτομέρειες μπορεί να είναι τόσο μεγάλες και το όνειρό μας τόσο ζωντανό, που

να μη καταλάβουμε στην αρχή ότι συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε. Στη συνέχεια κάτι συμβαίνει στο όνειρό μας που δεν "κολλάει" με το υποτιθέμενο ξύπνημά μας και καταλαβαίνουμε τότε ότι εξακολουθούμε να ονειρευόμαστε. Μπορούν να μας συμβούν πολλά τέτοια ψεύτικα ξυπνήματα στη σειρά στη διάρκεια μιας νύχτας. Στην αρχή δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, εφόσον βρισκόμαστε στο γνώριμο περιβάλλον του δωματίου μας, αν είμαστε ξύπνιοι ή αν συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε. Με την εξάσκηση όμως θα μάθουμε να ελέγχουμε τη πραγματικότητα με διάφορους τρόπους. Αν π.χ. μπορούμε να πετάξουμε, τότε σίγουρα συνεχίζουμε να ονειρευόμαστε, ενώ αν τσιμπηθούμε και πονέσουμε, θα είμαστε ξύπνιοι. Δεν αποκλείεται βέβαια σε ένα πολύ προχωρημένο στάδιο να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση για την οποία δε θα υπάρχει εύκολη απάντηση σε αυτό το ερώτημα. ΟΙ ΥΠΝΟΠΟΜΠΩΔΕΙΣ ΠΑΡΑΙΣΘΗΣΕΙΣ Μερικές φορές μπορεί να ξυπνήσουμε κανονικά στο συνηθισμένο κόσμο μας και παρ' όλα αυτά να μεταφέρουμε μαζί μας μερικές πολύ υλικές εικόνες του προηγούμενου ονείρου μας. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι τόσο ασυνήθιστο και ονομάζεται υπνοπομπώδεις παραισθήσεις και σχετίζεται με το γεγονός ότι ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί για κάποιο λόγο να μετακινηθεί ακαριαία από το όνειρο στην εγρήγορση. Η αλλόκοτη πραγματικότητα αυτών των οραμάτων μέσα στα στοιχεία του συνηθισμένου κόσμου μας, προκαλεί για μια ακόμη φορά τη λογική μας για την υποτιθέμενη σταθερότητα του περιβάλλοντός μας.

Η ΛΗΘΗ ΜΕΤΑ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ Διαρκώς ξεχνάμε. Στα όνειρά μας ξεχνάμε τη ζωή της εγρήγορσης και στην εγρήγορση τα όνειρα της περασμένης νύχτας. Συνήθως μόλις ξυπνήσουμε θυμόμαστε για μερικά δευτερόλεπτα το τελευταίο τουλάχιστον μέρος του ονείρου μας, αλλά εάν αφήσουμε να περάσει κι άλλος χρόνος και μιλήσουμε ή σηκωθούμε από το κρεβάτι μας, το ξεχνάμε εντελώς, παρ’ όλη τη προσπάθειά που μπορεί να κάνουμε μετά για να το θυμηθούμε. Είναι περίεργο, ενώ όταν ονειρευόμαστε έχουμε μια συνεχή πρόσβαση στο "σκληρό δίσκο" του εγκεφάλου μας, απ' όπου ανακαλούμε συνεχώς μνήμες για να γεμίσουμε τα σενάρια των ονείρων μας, όταν ξυπνήσουμε είμαστε εντελώς ανίκανοι να συλλάβουμε όλες αυτές τις μνήμες. Οι αναλυτές υπολογίζουν ότι πάνω από το 95% της ονειρικής μνήμης χάνεται με το ξύπνημα. Είναι σαν η κατάσταση της εγρήγορσης ν' απαγορεύει τη προσπέλασή μας στις ονειρικές μνήμες μας, εκτός από τα λίγα αυτά δευτερόλεπτα αμέσως μόλις ξυπνήσουμε. Όταν δεν βιαστούμε να σηκωθού-

με από το κρεβάτι μας και προσπαθήσουμε να θυμηθούμε όλες τις λεπτομέρειες του ονείρου μας, έχοντας μάλιστα δίπλα μας ένα μολύβι και χαρτί για να το καταγράψουμε, τότε τα πράγματα γίνονται ευκολότερα καθώς η μια μνήμη βοηθά συνειρμικά στην ενθύμηση της άλλης. Όταν βέβαια τα όνειρά μας είναι ιδιαίτερα ζωντανά, τα θυμόμαστε σχετικά εύκολα με μικρή μόνο προσπάθεια. Μπορεί ο λόγος της λήθης μας να μην είναι βιολογικός, αλλά εκπαιδευτικός και κοινωνικός. Στη Δύση γενικά δεν εκτιμάμε ιδιαίτερα τα όνειρα, τουλάχιστον όχι τόσο όσο σε άλλους πολιτισμούς. Θα μπορούσαμε να σημειώσουμε πάντως ότι πριν τη βιομηχανική επανάσταση, οι άνθρωποι τα θυμόντουσαν σχετικά εύκολα. Φαίνεται πως παίζει ρόλο και ο αγχωτικός τρόπος της ζωής μας που μας αναγκάζει να πεταγόμαστε γρήγορα από το κρεβάτι μας, τρέχοντας για τη δουλειά μας, αδιαφορώντας για τις εμπειρίες της νυκτερινής μας ζωής. Με αυτό το τρόπο βέβαια δεν καλλιεργούμε την ανάμνηση των ονείρων μας και αυτή λόγω αχρησίας μας εγκαταλείπει. Βασικά πρέπει να κρατάμε ένα ημερολόγιο των ονείρων μας. Μόλις αρχίσουμε να θυμόμαστε με αρκετές λεπτομέρειες τα όνειρά μας, θα μεγαλώσει η αυτοπεποίθησή μας και αυτό θα διευκολύνει ακόμα περισσότερο την ενθύμησή τους. Άλλες τεχνικές για την ενθύμηση των ονείρων μας θ' αντιμετωπίσουμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται βασικά σε δύο είδη αναγνωστών: αυτούς που θέλουν να έχουν μερικές απλές γνώσεις γι' αυτό το φαινόμενο και αυτούς που θέλουν να το βιώσουν πραγματικά. Στο πρώτο μέρος του παρουσιάσαμε διάφορες θεωρίες και υποθέσεις για τα όνειρα και τον τρόπο δημιουργίας τους. Στο δεύτερο θα παρουσιάσουμε μια σειρά ασκήσεων απ' όλες σχεδόν τις παραδόσεις Γι’ αυτούς που θέλουν να μάθουν να ονειρεύονται συνειδητά. Θα πρέπει πάντως να προσέξουμε, γιατί πολλές από αυτές τις ασκήσεις μπορούν να προκαλέσουν άμεσα την κοσμοθεώρησή μας. Από την άλλη μεριά το να μην τις δοκιμάσουμε, γιατί το μόνο που μας ενδιαφέρει είναι η απλή γνώση του θέματος, σημαίνει να είμαστε δοκησίσοφοι, κατά την Πλατωνική έννοια. Αν τώρα αποφασίσουμε να γνωρίσουμε άμεσα και από πρώτο χέρι την εμπειρία του συνειδητού ονείρου, θα πρέπει να ξέρουμε ότι σπάνια υπάρχει κάτι πολύ καλό που να μπορεί ν' αποκτηθεί πολύ εύκολα. Η μαθητεία μας δε θα είναι αναγκαστικά τόσο εύκολη και γρήγορη. Πρέπει να επιμείνουμε αρκετό καιρό μέχρι να δείξει μια άσκηση τ' αποτελέσματά της. Χρειαζόμαστε έφεση, υπομονή, επιμονή και νηφαλιότητα για να πετύχουμε τελικά το σκοπό μας. Όποιος θέλει να έχει συνειδητά όνειρα με την πρώτη κι' όλας άσκηση ή από την πρώτη κι' όλας βδομάδα, καλύτερα ας μη διαβάσει καθόλου το υπόλοιπο μέρος του βιβλίου.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ερχόμαστε τώρα στις διάφορες ασκήσεις για το συνειδητό ονείρεμα. Στην αρχή θα παρουσιάσουμε μερικές απλές προκαταρκτικές ασκήσεις τις οποίες καλό είναι να τις χρησιμοποιήσουμε όλοι σα μια αρχική βάση για το ξεκίνημά μας. Θα μας βοηθήσουν αρκετά στις μετέπειτα πιο πολύπλοκες ασκήσεις μας. Οι υπόλοιπες ασκήσεις που θα παρουσιάσουμε προέρχονται απ' όλες σχεδόν τις παραδόσεις και δε χρειάζεται να τις ακολουθήσουμε όλες. Μπορούμε να διαλέξουμε αυτήν ή αυτές που ταιριάζουν καλύτερα στην ψυχολογία μας και να τους αφιερωθούμε όμως με υπομονή κι επιμονή μέχρι να καρποφορήσουν. Πρέπει να εγκαταλείψουμε τη φαστφουντάδικη νοοτροπία και τα άμεσα και γρήγορα αποτελέσματα. Οι μαθητές του Γκουρντζίεφ χρειαζόντουσαν έξη τουλάχιστον μήνες εντατικής άσκησης, για να έχουν και την παραμικρή ακόμα εμπειρία ενός συνειδητού ονείρου. Ο ίδιος ο Στέφεν Λαμπέρζ χρειάστηκε 2,5 περίπου χρόνια για να μπορεί να έχει κανονικά συνειδητά όνειρα. Από την άλλη μεριά ο Φρειδερίκος Μύερς, ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Βρετανικής Κοινωνίας Ψυχικών Ερευνών, κατάφερε με μια απαράμιλλη υπομονή και επιμονή να έχει τρία μόνο συνειδητά όνειρα μέσα σε 3.000 προσπάθειες. Αν και θεωρούσε ότι δεν είχε τα απαραίτητα ψυχικά προσόντα για περισσότερα, κατάφερε να ενθουσιαστεί και να επισημάνει το 1887 ότι είμαστε πολύ νωθροί με τα όνειρά μας και χάνουμε ανεκτίμητες ευκαιρίες πειραματισμού, επειδή μας λείπει η θέληση και η αποφασιστικότητα. Πρέπει να δείξουμε πάντως ιδιαίτερη προσοχή στις διάφορες πιο "εσωτερικές" ασκήσεις, οι οποίες, ας σημειωθεί, δεν είναι για τους απερίσκεπτους, τους δειλούς και τους ασταθείς, που δε θα μπορέσουν ν' αντέξουν τις κλονιστικές εμπειρίες τους. Θ' απομακρυνθούμε για πρώτη φορά από τα ασφαλή τείχη του γνώριμου περιβάλλοντος μας για να εξερευνήσουμε μια εντελώς άγνωστη περιοχή. Ο κίνδυνος μπορεί να παραμονεύει σε κάθε μας βήμα. Ο Φρόυντ είχε πει κάποτε ότι εκείνο που κάνει βασικά η ψυχανάλυση είναι να επαναφέρει τα

άρρωστα ψυχικά άτομα στη συνηθισμένη τρέλα της ανθρωπότητας. Έχουν ξεφύγει από τη συνηθισμένη τρέλα όλων μας, έχουν αποκτήσει μια δική τους προσωπική τρέλα, την οποία όμως δεν μπορούν να αντέξουν, να την ολοκληρώνουν με τη ζωή τους και γι' αυτό είναι άρρωστοι. Θα πρέπει λοιπόν να τους γυρίσουμε πίσω στη συνηθισμένη τρέλα της ανθρωπότητας, αυτή τουλάχιστον μπορούν να την αντέξουν. Έτσι θα κάνουμε κι εμείς, θα εγκαταλείψουμε τη τρέλα της ανθρωπότητας για μια δική μας προσωπική τρέλα, την οποία όμως θα πρέπει να ξέρουμε να ολοκληρώσουμε με τη ζωή μας, αν δε θέλουμε να καταλήξουμε ψυχωτικοί, σχιζοφρενείς και ανισόρροποι. Δεν μπορούν λοιπόν να δοκιμάσουν όλοι ξαφνικά την εγκατάλειψη του κλουβιού. Θα πρέπει πρώτα να μάθουν να πετούν καλά και μετά ας το αποφασίσουν. Το άγνωστο είναι μαγικό, συναρπαστικό, αλλά και επικίνδυνο για τους ανέτοιμους, τους απερίσκεπτους και τους ασταθείς. Τα πρόβατα που φεύγουν από το μαντρί τα τρώει ο λύκος, λέει μια λαϊκή παροιμία. Μα και αυτά που δε φεύγουν, μένουν πάντα πρόβατα και τα τρώει στο τέλος ο τσοπάνος. Καλύτερα να μάθουμε ν' αντιμετωπίζουμε τους λύκους του αγνώστου. Ο κόσμος του μαντριού είναι πολύ άχαρος και περιορισμένος. Όποιοι όμως δεν είναι αποφασισμένοι και κατάλληλα προετοιμασμένοι ν' αντιμετωπίσουν τους κινδύνους της ελευθερίας, ας προετοιμαστούν μέχρι να τα καταφέρουν. Και ποια είναι αυτή η φοβερή προετοιμασία που χρειάζεται; Αρχικά δυο συνειδητοποιήσεις: 1) Ότι όλα τελικά τα φαινόμενα είναι από τη φύση τους κενά, χωρίς ουσία και υπόσταση, απλές προβολές του νου μας.

2) Ότι και ο εαυτός μας είναι επίσης κενός, χωρίς καμιά ουσία και υπόσταση. Επομένως, αφού η κενότητα δεν μπορεί να βλάψει τη κενότητα, πρέπει να υπάρχει αφοβία και θάρρος μπροστά σε οποιαδήποτε εμπειρία. Πρακτικά τώρα ένας μόνον κανόνας: Να περιορίζουμε όσο μπορούμε καθημερινά τη σημασία και τη σπουδαιότητα του εαυτού μας. Όχι ότι θα το παίζουμε άγιοι και ταπεινόφρονες, αλλά η συνειδητοποίηση της κενότητάς του θα πρέπει να περνάει και σε πρακτική εφαρμογή, η οποία με τη σειρά της θα ενισχύει τη συνειδητοποίησή μας. Εδώ χρειάζεται οπωσδήποτε η άσκηση του διαλογισμού, γιατί μόνο αυτή μπορεί να μας αποδείξει έμπρακτα και όχι με θεωρητικολογίες και σκέψεις δανεισμένες από άλλους την ανυπαρξία του εαυτού μας. Η ενέργεια που θα απελευθερωθεί από την περιστολή του εγώ μας θα μας δώσει στη συνέχεια τη σταθερότητα, τη νηφαλιότητα, το θάρρος και το υψηλό δυναμικό που χρειαζόμαστε για να δοκιμάσου-

με και να φέρουμε σε πέρας οποιαδήποτε άσκηση. Τις απλές όμως ασκήσεις που δεν αποσκοπούν άμεσα στην απελευθέρωσή μας, αλλά στο να μάθουμε απλώς να έχουμε συνειδητά όνειρα μπορούμε να τις δοκιμάσουμε όλοι. Αν πάντως δοκιμάσουμε οποιαδήποτε στιγμή μια ανυπόφορη κατάσταση, θα πρέπει να σταματήσουμε αμέσως την άσκησή μας και να κάνουμε το διαλογισμό της παρακολούθησης των σκέψεών μας καθώς έρχονται και φεύγουν, χωρίς να τις ακολουθούμε και χωρίς να ταυτιζόμαστε μαζί τους. Αυτό θα φέρει διαύγεια στο νου μας και μια αίσθηση ηρεμίας. Γενικά πρέπει να αποφεύγουμε να ταυτιζόμαστε μ' οτιδήποτε βλέπουμε και να διατηρούμε όσο το δυνατόν μια συνεχή παρουσία της συνειδητότητάς μας. Τέλος υπενθυμίζουμε ότι μας βοηθάει επίσης πολύ μια αίσθηση χιούμορ που μπορούμε να έχουμε για τις "πνευματικές" μας προσπάθειές και στην αντιμετώπιση των τρομακτικών εμπειριών μας. Χιούμορ για τις πρώτες σημαίνει αυτοσαρκασμός, που μειώνει την αίσθηση της σημασίας του εγώ και για τις δεύτερες αυθόρμητο γέλιο για την υποτιθέμενη σοβαρότητα και κρισιμότητα της κατάστασης, που διαλύει την ονειρική ψευδαίσθηση και διατηρεί την ηρεμία του πνεύματός μας.

ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΕΣ

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Παρ' όλο που ο καθένας μπορεί να μάθει να ονειρεύεται συνειδητά, ο Στέφεν Λαμπέρζ τονίζει ότι η κυριαρχία του φαινομένου εξαρτάται από τρεις παράγοντες: το κίνητρο, την πειθαρχία στην άσκηση και την έμφυτη ικανότητά μας. Επίσης απαιτείται μια σχετική ευκολία στην ενθύμηση των ονείρων μας. Όσο πιο συχνά θυμόμαστε τα συνηθισμένα όνειρά μας και όσο πιο λεπτομερής γίνεται η ανάμνησή μας, τόσο πιο πιθανόν είναι να έχουμε συνειδητά όνειρα. Το επόμενο στάδιο είναι να αναπτύξουμε μια κριτική ικανότητα για να εξετάζουμε τη κατάσταση της συνείδησής μας όταν είμαστε ξύπνιοι. Π.χ. κάνουμε συχνά αυτό που ο Λαμπέρζ ονομάζει "τεστ πραγματικότητας" κι εξετάζουμε το περιβάλλον μας για "ονειρικά σημάδια", δηλαδή για ασυνήθιστα ή εντελώς απίθανα φαινόμενα στην καθημερινή μας ζωή. Αν αποκτήσουμε τη συνήθεια αυτής της άσκησης όταν είμαστε ξύπνιοι, τότε είναι πολύ πιθανό να τη κάνουμε και όταν ονειρευόμαστε. Το τρίτο στάδιο στη διαδικασία μάθησης περιλαμβάνει τη χρησιμοποίηση τεχνικών επαγωγής.

Ι. Η ΕΝΘΥΜΗΣΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

1. ΤΟ ΚΡΑΤΗΜΑ ΕΝΟΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ Βασικά πρέπει ν' αρχίζουμε πάντα με μια σταθερή αποφασιστικότητα, που εκφράζεται με θετικές βεβαιώσεις στη διάρκεια της ημέρας και προτού κοιμηθούμε ότι θα έχουμε σήμερα ένα συνειδητό όνειρο. Το πρώτο εμπόδιο που αντιμετωπίζουμε είναι η λήθη της προηγούμενης κατάστασής μας καθώς μετακινούμαστε από την εγρήγορση στον ύπνο και αντιστρόφως. Για να ξεπεράσουμε αυτό το εμπόδιο χρησιμοποιούμε διάφορα μνημονικά τεχνάσματα, το πιο βασικό από τα οποία είναι η μεθοδική τήρηση ενός ημερολογίου για τα όνειρά μας. Πρέπει να έχουμε πάντα κοντά στο κρεβάτι μας μολύβι και χαρτί, ή ένα μαγνητόφωνο. Αν κοιμόμαστε μαζί με κάποιον άλλο, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα μικρό φως για να μην τον ξυπνήσουμε. Το σημειωματάριό μας πρέπει να είναι αρκετά μικρό για να χωράει κάτω από το μαξιλάρι μας, ή για να το μεταφέρουμε μαζί μας στη διάρκεια της ημέρας, για την περίπτωση που θα προκαλέσει κάτι την ανάμνηση ενός προηγούμενου ονείρου μας. Τόσο το μολύβι, όσο και το σημειωματάριό μας, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο για την καταγραφή των ονείρων μας. Μικρές τελετουργίες σαν κι αυτή δημιουργούν την αίσθηση ενός μοναδικού, ιδιαίτερου και προσωπικού πράγματος. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και η θέα αυτών των αντικειμένων, που έχουν τον ιδιαίτερο σκοπό τους, μπορεί να προκαλέσει συνειρμικά στο μυαλό μας την ανάμνηση ενός προηγούμενου ονείρου μας. Αποφασίζουμε συνειδητά ότι στο ημερολόγιο αυτό θα γράφουμε όλες τις λεπτομέρειες των ονείρων μας. Δε χρειάζεται πάντως να είμαστε ανυπόμονοι. Έτσι κι αλλιώς χρόνια τώρα αμελούσαμε τα όνειρά μας. Καλό είναι να ξέρουμε πάντως ότι οι αναμνήσεις των ονείρων μας εντάσσονται πάντα σε ένα γενικό πλαίσιο. Καμιά μνήμη δεν είναι τελείως ξεκομμένη από μόνη της. Όταν λοιπόν ανασχηματίσουμε το γενικό πλαίσιο του ονείρου μας, θα θυμηθούμε πολλές λεπτομέρειές του, που τώρα μας διαφεύγουν.

2. ΜΕΡΙΚΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΠΡΟΤΟΥ ΚΟΙΜΗΘΟΥΜΕ Δεν πρέπει να ξαπλώνουμε στο κρεβάτι μας κουρασμένοι, να έχουμε πιει αλκοόλ ή να έχουμε πάρει υπνωτικά χάπια. Όταν ξαπλώσουμε, χαλαρώνουμε και αφήνουμε το νου μας να ηρεμήσει απ' όλες τις έγνοιες της προηγούμενης μέρας. Αν δεν ξέρουμε πως να χαλαρώσουμε, μπορούμε να κάνουμε μερικές ρυθμικές αναπνοές. Αναπνέουμε αργά μετρώντας μέχρι το πέντε και μετά εκπνέουμε με τον ίδιο τρόπο, μετρώντας πάλι μέχρι το πέντε. Το επαναλαμβάνουμε αυτό μέχρι να νιώσουμε ότι χαλαρώνουμε. Ένας άλλος τρόπος είναι να

τεντώσουμε στην αρχή έναν - έναν τους μυς του σώματός μας εισπνέοντας, και μετά να τους αφήσουμε να χαλαρώσουν καθώς εκπνέουμε. Αρχίζουμε από τα πόδια μας και προχωράμε σιγά - σιγά προς το κεφάλι μας.

3. Η ΗΡΕΜΗ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ Αν θέλουμε να έχουμε πρόοδο στην άσκησή μας θα πρέπει να δημιουργήσουμε ένα ήρεμο περιβάλλον γύρω μας. Το δωμάτιο που κοιμόμαστε θα πρέπει να είναι φωτεινό με ήρεμα χρώματα και να μυρίζει, αν θέλουμε, κάποιο θυμίαμα. Βότανα όπως το θυμάρι και η λεβάντα κάτω από το μαξιλάρι μας, βοηθούν στο φυσικό και ήρεμο ύπνο μας, όπως και το ζεστό μπάνιο προτού κοιμηθούμε. Μερικοί ψυχικοί συνιστούν να πιούμε ένα ποτήρι νερό με μια χούφτα πιπερόριζα σε σκόνη, που όπως πιστεύουν καθαρίζει την αύρα μας. Σε μια ήρεμη και ήσυχη κατάσταση βεβαιώνουμε τον εαυτό μας ότι θα θυμηθούμε τα όνειρα που θα έχουμε τη νύχτα. Και για να υποβάλουμε καλύτερα αυτή την εντολή στο μυαλό μας, τη γράφουμε.

4. Η ΑΥΘΥΠΟΒΟΛΗ ΜΑΣ Η βεβαίωση που κάνουμε στον εαυτό μας ότι θα θυμηθούμε τα όνειρά μας απαιτεί την σταθερή αποφασιστικότητά μας και τη πλήρη μας συμμετοχή. Δε λέμε αυτές τις λέξεις απλώς για να τις ακούσουμε, αλλά τους προσδίδουμε συναίσθημα και ψυχική ενέργεια για να βυθιστούν μέσα μας και τελικά να καρποφορήσουν. Αυτό δηλαδή που να κάνουμε είναι μια μορφή αυθυποβολής κι επομένως μπορεί να μας βοηθήσει οποιαδήποτε ανάλογη μέθοδο γνωρίζουμε. Εκείνο βασικά που μας ενδιαφέρει στη παρούσα φάση είναι να κάνουμε το μήνυμά μας να εισχωρήσει όσο πιο βαθιά γίνεται μέσα μας. Η επίμονη εντολή είναι από τις πιο σπουδαίες μεθόδους που γνωρίζουμε για το συνειδητό ονείρεμα.

5. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΟΜΑΣΤΕ Δεν κοιμόμαστε όλοι με τον ίδιο τρόπο και ο τρόπος που κοιμόμαστε μπορεί να επηρεάσει τις ιδιαίτερες ασκήσεις που θα χρησιμοποιήσουμε. Μερικοί από μας κοιμόμαστε αμέσως με το που κλείνουμε τα μάτια μας και μερικοί άλλοι χρειαζόμαστε ώρες για να κοιμηθούμε. Άλλοι πάλι μπορεί να κοιμόμαστε άστατα και κάθε τόσο να ξυπνάμε, ενώ μερικοί άλλοι να μην καταλαβαίνουν τίποτα, ακόμα κι όταν χτυπάνε νταούλια. Αν κοιμόμαστε εύκολα και κάνουμε προτού κοιμηθούμε μια απλή άσκηση οραματισμού, μόλις αποσπαστούμε για ένα δευτερόλεπτο από την άσκηση, θ' αρχίσουμε αμέσως να ροχαλίζουμε. Αντίθετα, αν κοιμόμαστε δύσκολα η ίδια άσκηση μπορεί να μας

κάνει ανήσυχους και να μην μπορέσουμε να κοιμηθούμε ολόκληρη τη νύχτα. Ανάλογα λοιπόν με το τρόπο που κοιμόμαστε θα πρέπει να επιλέξουμε και την άσκησή μας. Μετά υπάρχει η βαρυστομαχιά μας. Πολλοί από μας έχουμε πρόβλημα με το στομάχι μας καθώς πέφτουμε να κοιμηθούμε. Οι Θιβετανοί έχουν ειδικά χάπια από Άγαρ 35 για όσους υποφέρουν από χρόνιους σπασμούς στο στομάχι τους και δεν μπορούν να χαλαρώσουν. Όσοι έχουν αυτό το πρόβλημα, καλό είναι να κοιμούνται νωρίς και σε ζεστό περιβάλλον. Μπορεί να τους βοηθήσει επίσης η βιταμίνη Β6. Οι ερευνητές έχουν αναφέρει ότι η έλλειψή της κάνει για κάποιο άγνωστο λόγο πιο δύσκολη την ενθύμηση των ονείρων μας.

6. Η ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗΣ ΗΜΕΡΑΣ Πριν κοιμηθούμε καθόμαστε ξαπλωμένοι με τα μάτια κλειστά και θυμόμαστε τα γεγονότα της προηγούμενης μέρας. Αρχίζουμε από το βράδυ και προχωρώντας προς τα πίσω φτάνουμε μέχρι το πρωί, ενθυμούμενοι τον τρόπο που ξυπνήσαμε και τις σκέψεις που κάναμε τότε. Γενικά είμαστε τελείως δεκτικοί και δεν κρίνουμε τίποτα. Παρατηρούμε απλώς ήρεμα τα γεγονότα που προβάλουν στο νου μας, χωρίς να ταυτιζόμαστε με αυτά. Με αυτό το τρόπο βελτιώνεται η ποιότητα των ονείρων μας κι ελαττώνονται οι ανόητες εικόνες που μαζεύονται στο μυαλό μας στη διάρκεια της ημέρας. Στο τέλος της άσκησης μπορούμε αν θέλουμε να οραματισθούμε ότι βάζουμε όλες τις εμπειρίες της ημέρας μέσα σ' ένα μπαλόνι, που το αφήνουμε ν' ανέβει ψηλά στον ουρανό, ή μέσα σ' ένα μπουκάλι που το πετάμε σε μια φανταστική θάλασσα. Αυτό μας βοηθά να θυμόμαστε καλύτερα τα όνειρά μας. Όπως μαθαίνουμε από τα χειρόγραφα της νεκρής θάλασσας οι κοινότητες των Εσσαίων στους βιβλικούς χρόνους πίστευαν ότι ο ύπνος είναι ένας μικρός θάνατος και τον μεταχειρίζονταν έτσι με μεγάλο σεβασμό. Επειδή πίστευαν ότι μπορεί να μην ξύπναγαν από τον ύπνο τους το επόμενο πρωί, όταν τελικά ξυπνούσαν, το χαιρόντουσαν σα μια καινούργια ζωή, σα μια νέα γέννηση. Φαίνεται μάλιστα ότι φρόντιζαν να μην αφήσουν καμιά εκκρεμή υπόθεση πίσω τους. Προτού κοιμηθούν έπρεπε να διευθετήσουν όλες τις διαφωνίες τους και να συγχωρήσει ο ένας τον άλλον για τα λάθη του, για να μπορέσουν να κοιμηθούν χωρίς έγνοιες. Αυτός είναι βέβαια ένας πάρα πολύ καλός τρόπος για να έχουμε καθαρότερα και βαθύτερα όνειρα.

7. Ο ΧΡΗΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΛΕΠΟΥΣ

Μπορούμε αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε τη παρακάτω όμορφή άσκηση της φυλής Ντόγκεν της Β.Δ Αφρικής, προσαρμόζοντάς την κατάλληλα σύμφωνα με τις απαιτήσεις μας. Όταν ένα άτομο αυτής της φυλής ζητήσει τη βοήθεια ενός σοφού για κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημά του, αυτός του λέει να χαράξει πάνω στην άμμο έξω από το σπίτι του ένα μεγάλο κύκλο και να "τακτοποιήσει" μέσα σ' αυτόν τη ζωή του. Με αυτό εννοεί να διευθετήσει ο μαντευόμενος με τον τρόπο που θέλει μέσα σε αυτόν τον κύκλο διάφορες πέτρες και κομμάτια ξύλων που αντιπροσωπεύουν την οικογένειά του, τα ζώα του, τους συγγενείς του, τους φίλους του και τους εχθρούς του. Μπορεί επίσης να παραστήσει με μια πέτρα κάποιο πνευματικό πρόβλημα που τον απασχολεί, ή μια ιδιαίτερα δύσκολη απόφαση που πρέπει να πάρει. Μόλις ο άνθρωπος "τακτοποιήσει", όπως αυτός θέλει, τη ζωή του μέσα σε αυτό τον κύκλο, ο μάντης τοποθετεί μέσα του μερικές κούπες προσφοράς από κρέας και άλλες τροφές και ο μαντευόμενος πάει να κοιμηθεί. Αυτή η άσκηση έχει μια πολύ ψυχολογική σημασία. Πρώτα απ' όλα το άτομο έχει αποφασίσει να βρει μια λύση για το πρόβλημά του και έχει παρουσιάσει ολόκληρη τη ζωή του μπροστά στα μάτια του. Όλα είναι καθαρά και ξάστερα στο μυαλό του. Μετά κοιμάται "μαζί με το πρόβλημά του" και το επόμενο πρωί που ξυπνάει επιθεωρεί μαζί με τον μάντη όλη τη προηγούμενη διευθέτηση. Τη νύχτα ήλθαν αλεπούδες να φάνε την τροφή από τις κούπες και χτυπώντας πάνω σε μερικές πέτρες και κλαδιά άφησαν κάποια ίχνη και σημάδια πάνω στην άμμο. Αφού συμβουλευθεί αυτά τα φυσικά ίχνη και τα όνειρα του ανθρώπου ο μάντης δίνει μετά τον ανάλογο χρησμό. Τα ψυχολογικά προτερήματα αυτής της μεθόδου είναι προφανή.

8. ΟΤΑΝ ΞΥΠΝΑΜΕ Όλες οι προηγούμενες προετοιμασίες μας φτάνουν στο αποκορύφωμά τους το πρωί που ξυπνάμε. Δεν πρέπει να ανοίξουμε τότε αμέσως τα μάτια μας, ή αν το ξεχνάμε, να έχουμε κάποιο αντικείμενο κοντά στο κρεβάτι μας που να διεγείρει αμέσως τη μνήμη μας. Είναι καλό να το έχουμε ετοιμάσει από την προηγούμενη νύχτα, πριν πέσουμε να κοιμηθούμε, λέγοντας στον εαυτό μας, ότι όταν το δούμε το πρωί, θα θυμηθούμε αμέσως τα όνειρά μας. Διαφορετικά με τα μάτια ακόμα κλειστά, προσπαθούμε να θυμηθούμε και το παραμικρό ακόμα κομμάτι του ονείρου μας, που θα λειτουργήσει σαν ένας μαγνήτης για το υπόλοιπο μέρος του. Όλοι μας ξέρουμε πόσο εφήμερα μπορούν να γίνουν τα όνειρά μας, όταν θέλουμε πραγματικά να τα θυμηθούμε. Δείχνουν σα να διαλύονται, εξαφανίζονται αφήνοντάς μας μετέωρους, μ' ένα αίσθημα κε-

νότητας. Για να ξανασυλλάβουμε αυτές τις μνήμες, πρέπει να τις αφήσουμε να αναδυθούν βαθμιαία και αυθόρμητα μέσα στη συνείδησή μας. Το να προσπαθήσουμε να τις κυνηγήσουμε ανελέητα είναι μάταιο. Έτσι απλά χαλαρώνουμε και περιμένουμε με τα μάτια κλειστά κάποια ορισμένη ένδειξη. Αποφεύγουμε ν' ακολουθήσουμε τις σκέψεις μας που μας φέρνουν στις πρωινές μας συνήθειες. Καθόμαστε απλά ήσυχα, περιμένοντας ήρεμα κάποιο σημάδι του ονείρου μας και ξαφνικά αυτό θα φανερωθεί. Αν δε μας έρχονται εικόνες, τότε γράφουμε στο σημειωματάριό μας το είδος των παραστάσεων που έχουμε κατά τις ώρες της εγρήγορσής μας. Δε χρειάζεται να βιαζόμαστε. Δίνουμε ένα όνομα σε κάθε όνειρό μας και γράφουμε την ημερομηνία. Γράφουμε σ' ένα κατάλογο όλες τις λεπτομέρειες για το ποια άτομα ήταν σ' αυτό, τι φορούσαν, τα ιδιαίτερα αντικείμενα, ή προφανή σύμβολα σε αυτό και τη γενικότερη συναισθηματική μας κατάσταση. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει αν αυτό που ονειρευόμαστε φαίνεται στην αρχή κάπως ανιαρό. Όταν θα το έχουμε γράψει όλο, θα συνειδητοποιήσουμε ξαφνικά ότι ήταν μοναδικό και αποκαλυπτικό. Και πράγματι είναι.

9. ΕΠΙΛΥΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΟΝ ΥΠΝΟ ΜΑΣ Διαλέγουμε ένα θέμα που μας απασχολεί ιδιαίτερα όταν είμαστε ξύπνιοι. Μπορεί να είναι ένα πρόβλημα με την υγεία μας, ή με κάποια σχέση μας, ή μ' ένα συγκεκριμένο δίλημμα που αντιμετωπίζουμε. Όποιο και να είναι το πρόβλημά μας, βρίσκουμε κάποιο χρόνο την ημέρα για να ασχοληθούμε μαζί του. Αφού το εξετάσουμε απ' όλες τις πλευρές του λέμε μετά στον εαυτό μας ότι θα το λύσουμε σήμερα το βράδυ στον ύπνο μας και ότι θα θυμηθούμε τη λύση του μόλις ξυπνήσουμε το πρωί. Το επόμενο πρωί γράφουμε ό,τι θυμόμαστε. Μπορεί να είχαμε ένα καθαρό και ξάστερο όνειρο σε σχέση με το πρόβλημά μας. Μπορεί όμως οι ονειρικές εικόνες να μην ήταν τόσο άμεσες και σαφείς. Μπορεί πάλι να ξυπνήσουμε με τη λύση του προβλήματος μας, χωρίς να θυμόμαστε ότι το έχουμε ονειρευθεί. Όπως και να είναι, δεν πρέπει να περιμένουμε στιγμιαία αποτελέσματα, αν και θα έχουμε σίγουρα μια θετική απάντηση μέσα σε μια βδομάδα. Η απλή αυτή άσκηση όταν γίνεται τακτικά θα αυξήσει την ικανότητά μας να θυμόμαστε τα όνειρά μας και θα μας βοηθήσει να λύσουμε πολλά προβλήματά μας, ξεκαθαρίζοντας διάφορες μπερδεμένες καταστάσεις της καθημερινής μας ζωής. Οι προηγούμενες ασκήσεις είναι απλά μια προετοιμασία για τις επόμενες και μας βοηθούν να ξεπεράσουμε το εμπόδιο της αμνησίας. Θα πρέπει να ξέρουμε ότι το συνειδητό ονείρεμα δεν είναι μια εύκο-

λη διαδικασία και χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία δε θα μπορέσουμε να έχουμε την εμπειρία του.

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ Το βασικό μυστικό στη πρόκληση συνειδητών ονείρων είναι η σταθερή και άκαμπτη θέληση και αποφασιστικότητά μας προς το σκοπό αυτό. Υπάρχουν εντούτοις μερικές απλές ασκήσεις που μπορούν να μας βοηθήσουν ν' αναγνωρίσουμε ότι ονειρευόμαστε. Αργότερα μπορούμε, αν θέλουμε, να τις εγκαταλείψουμε.

I. ΕΣΤΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΜΑΣ ΣΕ ΕΝΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ ΜΑΣ Προσπαθούμε να θυμηθούμε τα πιο σημαντικά, ζωντανά, ή επαναλαμβανόμενα, όνειρα που έχουμε δει μέχρι τώρα, είτε σαν παιδιά, είτε σαν ενήλικοι. Μπορεί να χρειαστεί να προσπαθήσουμε αρκετά, αλλά με την επιμονή μας θ' αρχίσουν να μας έρχονται κάποια αποσπασματικά στοιχεία τους. Τα σημειώνουμε όλα περιληπτικά, σαν ένα μέσο για να θυμηθούμε περισσότερα. Χωρίς να προσπαθήσουμε να τα αναλύσουμε, ψάχνουμε να βρούμε κάποιο στοιχείο στις καταστάσεις, ή στις εικόνες, που ν' αναφέρεται χαρακτηριστικά σε μας. Μπορεί να είναι ότι έχουμε συνήθως όνειρα που μας κυνηγάνε, ή στα οποία βρισκόμαστε σε καταστάσεις αμηχανίας. Μπορεί τα όνειρά μας να είναι απλοϊκά, ή πολύ σοβαρά. Όποια και να είναι η περίπτωση, πρέπει να θυμηθούμε το είδος των ονείρων που συνήθως έχουμε. Αν υπάρχει ένα επαναλαμβανόμενο σενάριο, ή κάποιο το οποίο μας ελκύει περισσότερο, τότε το εξερευνούμε πιο προσεκτικά. Αυτό θα είναι ένα γνώριμο σημείο στο οποίο να κατευθύνουμε την προσοχή μας. Μετά δίνουμε στον εαυτό μας την εντολή να πάμε σε αυτό το μέρος στα όνειρά μας και όταν το κάνουμε να θυμηθούμε όλα όσα θα συμβούν εκεί. Αυτός είναι ένας πολύ απλός αλλά αποτελεσματικός τρόπος για να εστιάσουμε την προσοχή μας σε ένα ιδιαίτερο σημείο του ονείρου μας. Μπορεί να είναι ένα παράξενο τοπίο, ή ένα ιδιαίτερο δωμάτιο σε ένα παλιό σπίτι, με πόρτες που δεν έχουμε ανοίξει ποτέ. Μπορεί πολλά όνειρά μας να συμβαίνουν σε μια ιδιαίτερη πόλη. Όποιο και να είναι αυτό το μέρος, ή η κατάσταση, προσπαθούμε να συγκεντρωθούμε πάνω του, ενώ λέμε στον εαυτό μας, ότι αυτό θα είναι το μέρος, που θα είμαστε συνειδητοί, την επόμενη φορά που θα το ονειρευτούμε. Αυτή η απλή μέθοδος εμφύτευσης της ιδέας ότι όταν βρεθούμε σε αυτό το μέρος θα θυμηθούμε ότι ονειρευόμαστε, είναι μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους για το συνειδητό ονείρεμα.

ΙΙ. ΤΟ ΤΕΣΤ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Ένας χρήσιμος κανόνας είναι να συνηθίσουμε να ελέγχουμε την πραγματικότητα του κάθε συμβάντος στο όνειρό μας. Ρωτάμε τον εαυτό μας αν ονειρευόμαστε ή όχι, ή αν αυτό που ονειρευόμαστε έχει καμιά πραγματικότητα μέσα του. Εξετάζουμε προσεκτικά και εξονυχιστικά το όνειρό μας σε κάθε του λεπτομέρεια. Στρέφουμε όλη την προσοχή μας σε αυτή την ίδια την ουσία του ονειρικού κόσμου και των κατοίκων του, συμπεριλαμβανομένου του εαυτού μας. Ο έλεγχος της πραγματικότητας του παρατηρητή είτε στο όνειρο, είτε στην κατάσταση της εγρήγορσης, μπορεί να μας οδηγήσει σε απρόσμενα αποτελέσματα. ΙΙΙ. Η ΑΣΚΗΣΗ MILD Αυτή είναι η πιο αποτελεσματική μέθοδος που έχει επινοήσει ο Στέφεν Λαμπέρζ. Η MILD, που σημαίνει Μνημονική Πρόκληση Συνειδητών Ονείρων (Mnemonic Induction of Lucid Dreams) , είναι μια πολύ απλή άσκηση. Βασίζεται στην ικανότητά μας να θυμόμαστε διάφορα πράγματα συνδυάζοντάς τα με άλλα πράγματα που μπορούμε να θυμηθούμε ή να παρατηρήσουμε ευκολότερα. Όταν π.χ. κοιτάζουμε τον κόμπο στο μαντήλι μας, θυμόμαστε να κάνουμε ένα σπουδαίο τηλεφώνημα ή να πληρώσουμε το λογαριασμό μας. Δημιουργούμε μια νοητική σύνδεση μεταξύ αυτού που θέλουμε να κάνουμε και των περιστάσεων στις οποίες σκοπεύουμε να το κάνουμε. Όπως μας λέει ο Λαμπέρζ ο οραματισμός που χρησιμοποιεί για να οργανώσει τη σκόπιμη προσπάθειά του είναι ο εξής: "Την επόμενη φορά που θα ονειρεύομαι, θέλω να θυμηθώ ν' αναγνωρίσω το γεγονός ότι ονειρεύομαι". Το "πότε" και το "τι" αυτής της σκόπιμης πράξης μου πρέπει να καθοριστούν με σαφήνεια". "Εκδηλώνω αυτή την πρόθεση είτε αμέσως μετά την ξύπνημά μου από μια προηγούμενη περίοδο REM, ή μετά από μια περίοδο πλήρους εγρήγορσης, με τον τρόπο που περιγράφεται παρακάτω. Ένα σημαντικό σημείο εδώ είναι ότι για να επιτύχω το επιθυμητό αποτέλεσμα πρέπει να κάνω κάτι παραπάνω από το να απαγγείλω απλώς αυτή τη φράση. Πρέπει να έχω πραγματικά την πρόθεση να προκαλέσω ένα συνειδητό όνειρο. Η όλη μέθοδος είναι αναλυτικά η εξής: 1) Ξυπνάμε μια περίπου ώρα νωρίτερα απ' ό,τι συνήθως το πρωί, κατά προτίμηση μετά από ένα καλό ύπνο επτά ή οκτώ ωρών και προσπαθούμε να θυμηθούμε με λεπτομέρειες το τελευταίο μας όνειρο

2) Μετά, ενώ είμαστε ξαπλωμένοι αναπαυτικά και χαλαρωμένοι βεβαιώνουμε στον εαυτό μας για τη πρόθεσή μας να θυμηθούμε ν' αναγνωρίσουμε την επόμενη φορά ότι ονειρευόμαστε.

3) Οραματιζόμαστε τον εαυτό μας να επιστρέφει στο όνειρο που μόλις είχαμε, μόνον που αυτή τη φορά τον βλέπουμε να συνειδητοποιεί ότι ονειρευόμαστε. Μετά το φανταζόμαστε να κάνει μια προεπιλεγμένη πράξη που θα μας άρεσε να κάνουμε, όπως για παράδειγμα να πετάξουμε.

4) Επαναλαμβάνουμε αρκετές φορές τα στάδια 2 και 3 μέχρι να νοιώσουμε ότι η πρόθεσή μας έχει εστιαστεί με καθαρότητα και σαφήνεια, ή μέχρι τελικά ν' αποκοιμηθούμε. Αν δείξουμε επιμονή σε αυτή την άσκηση, σύντομα θα βρεθούμε σ' ένα ονειρικό περιβάλλον όπου θα θυμηθούμε ν' αποκτήσουμε συνείδηση. Ο Λαμπέρζ κάνει έναν πολύ ενδιαφέροντα συνειρμό: Αυτό που κάνουμε σε αυτή την άσκηση είναι πολύ ανάλογο με αυτό που κάνουμε όταν αποφασίζουμε να ξυπνήσουμε μια ορισμένη ώρα το πρωί. Η ικανότητά μας να βάζουμε ένα εσωτερικό ξυπνητήρι για να ξυπνήσουμε από τα όνειρά μας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τον ίδιο τρόπο για να ξυπνήσουμε μέσα σε αυτά!

ΣΑΜΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ Α. ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ Πριν πέσουμε για ύπνο, καλό είναι να έχουμε μια κασέτα με ήχο τυμπάνου ή γενικά έναν επαναλαμβανόμενο ήχο. Προτού κοιμηθούμε χαλαρώνουμε στο σκοτάδι ή βάζουμε ένα μαντήλι πάνω στα μάτια μας. Οραματιζόμαστε τότε ότι περνάμε μέσα από ένα μακρύ τούνελ προς ένα φως που διακρίνεται στην άλλη άκρη του. Ο ήχος του τυμπάνου μας τραβά με διαρκώς μεγαλύτερη ταχύτητα προς αυτή την άκρη. Καθώς βγαίνουμε στη φωτεινή ομίχλη καλούμε ένα σύμμαχο ή φύλακα να μας βοηθήσει στην εξερεύνηση αυτού του βασιλείου. Περιμένουμε χωρίς βιασύνη να εμφανισθεί ο σύμμαχος και δεν μας εκπλήσσει η μορφή με την οποία θα μας παρουσιαστεί. Τον αφήνουμε απλά να πάρει ό,τι μορφή θέλει, χωρίς να φοβηθούμε άμα έχει μια τρομακτική εμφάνιση. Στην πραγματικότητα πολλοί σαμάνοι ισχυρίζονται ότι όσο πιο τρομακτικός είναι ο σύμμαχος ή το ζώο τοτέμ, τόσο δυνατότερο είναι και το όραμά τους. Αφήνουμε το γεγονός να ξετυλιχθεί και όταν νιώσουμε ότι τελείωσε αποχαιρετάμε το σύμμαχο, ευχαριστώντας τον που μας βοήθησε και τον παρακαλούμε να μας συναντήσει στον επικείμενο ύπνο μας.

Επιστρέφουμε στο τούνελ και περιμένουμε να μας πάρει ο ύπνος με την αποφασιστικότητα ότι η ίδια σειρά γεγονότων θα συνεχιστεί και στο όνειρό μας, αλλά αυτή τη φορά τη στιγμή που θα δούμε το σύμμαχο, θα γίνουμε αμέσως συνειδητοί. Αν καταφέρουμε αργότερα να προκαλέσουμε ένα συνειδητό όνειρο η δύναμη και η πραγματικότητά του θα είναι πολύ μεγαλύτερη απ' ότι στον προηγούμενο καθοδηγούμενο οραματισμό μας. Ας είμαστε λοιπόν προετοιμασμένοι για την περίπτωση που θα εμφανισθεί ένα πολύ πραγματικό ζώο - τοτέμ ή ένας σύμμαχος. Μετά τη συνάντησή μας με το σύμμαχο αποφεύγουμε να ελέγξουμε το όνειρό μας. Το αφήνουμε να ξετυλιχθεί από μόνο του παρατηρώντας το με προσοχή. Θυμόμαστε διαρκώς ότι είναι ένα όνειρο και παρ' όλα αυτά θαυμάζουμε τις διάφορες λεπτομέρειες και την απρόσμενη τροπή που μπορούν να πάρουν τα γεγονότα. Ξέρουμε πάντως ότι μπορούμε να το αλλάξουμε, αν δεν μας αρέσει η κατεύθυνσή που ακολουθεί. ΤΟ ΦΩΤΕΙΝΟ ΣΩΜΑ Ενώ είμαστε σε ένα συνειδητό όνειρο στρέφουμε την προσοχή μας πάνω στο σώμα μας. Κοιτάμε να δούμε τι είδος σώματος έχουμε. Το κάνουμε αυτό χωρίς βιασύνη και αν χρειαστεί κοιταζόμαστε σ' ένα καθρέφτη. Μπορεί να βλέπουμε ήδη ένα ενεργειακό σώμα, αλλά αν δεν το βλέπουμε, μπορούμε να επιδιώξουμε ένα και αυτό θα εκδηλωθεί. Το πως θα εκδηλωθεί είναι μια εντελώς προσωπική μας υπόθεση. Αν δούμε μια έντονη φωτεινότητα σε κάποιο σημείο της περιφέρειάς του, στρέφουμε την προσοχή μας σε αυτό και παρατηρούμε τι ακριβώς συμβαίνει. Πειραματιζόμαστε με αυτό το νέο σώμα μας, κοιτώντας το στον καθρέπτη ή απομακρύνοντάς το από μας σαν ένα ανάγλυφο φως. Όταν ικανοποιηθούμε με τη μορφή του, προσπαθούμε να το χρησιμοποιήσουμε, μπαίνοντας μέσα στην αύρα του και βλέποντας μέσα από την φωτεινότητά του. Σημειώνουμε από ποιο μέρος της καινούργιας μας ανατομίας "βλέπουμε" και απολαμβάνουμε την έκπληξή μας Γι’ αυτό που βλέπουμε. Παρακάτω δίνουμε δυο καθοδηγούμενους οραματισμούς. Αυτοί θα μας βοηθήσουν να έχουμε ένα ενεργητικό ρόλο στην αναγνώριση και διευκρίνηση των συμβόλων και εικόνων του οραματισμού μας. ΚΑΘΟΔΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ Ι Ο καθοδηγούμενος οραματισμός είναι μια σημαντική μέθοδος που μας δίνει μια ιδιαίτερη αίσθηση του συνειδητού ονείρου. Προς το

σκοπό αυτό χρειαζόμαστε τη βοήθεια δυο φίλων μας. Είναι ιδανικό να εναλλάσσουμε μεταξύ μας τους ρόλους του καθοδηγητή, του ονειρευτή και του γραμματέα σε αυτό το μικρό εργαστήρι ονείρων. Ο ονειρευόμενος πρέπει να είναι ξαπλωμένος σε μια αναπαυτική θέση με σκεπασμένα τα μάτια του. Ο οδηγός του τρίβει τότε απαλά με δεξιόστροφη κίνηση την κορυφή του κεφαλιού, ενώ ο γραμματέας κάνει μασάζ στα πέλματα των ποδιών του κατά την αντίθετη φορά. Αυτό κατευνάζει και χαλαρώνει το σώμα του ονειρευόμενου και πρέπει να γίνει σιωπηλά για τρία περίπου λεπτά. Μετά ο οδηγός τον καθοδηγεί ήσυχα να φαντασθεί την ενέργεια που υπάρχει στα πόδια του να εκτείνεται προς τα έξω σε μια απόσταση οκτώ περίπου εκατοστών. Ο ονειρευόμενος πρέπει να κινείται όσο το δυνατόν λιγότερο, και να επισημαίνει την εκτέλεση κάθε οδηγίας με το σήκωμα ενός δακτύλου του. Ο οδηγός τον καθοδηγεί μετά να επιστρέψει την ενέργεια στην κανονική θέση της. Το ίδιο γίνεται και με το κεφάλι του, επεκτείνοντας την ενέργειά του κατά οκτώ περίπου εκατοστά και φέρνοντάς την μετά πίσω στην κανονική της θέση. Η ίδια διαδικασία επαναλαμβάνεται, αλλά με αύξηση κάθε φορά της απόστασης, πρώτα στα 16 εκατοστά, μετά στα 30 εκατοστά και τέλος στα 90 εκατοστά. Σε κάθε περίπτωση η ενέργεια ξαναφέρνεται στην κανονική θέση της. Ο οδηγός δίνει μετά εντολή στο άτομο να επεκτείνει την ενέργειά του σε μια απόσταση 90 εκατοστών απ' ολόκληρο το σώμα του και μετά μέχρι τους τοίχους του δωματίου. Όταν συμβεί αυτό, του λέει να την αφήσει να ανέβει μέχρι το ταβάνι. Σε αυτό το σημείο, εφόσον ο ονειρευόμενος έχει μπει με επιτυχία στην κατάσταση του οραματισμού κι επιβεβαιώνει την αυθεντικότητα της εμπειρίας του, ο οδηγός αρχίζει να κατευθύνει την προσοχή του. Στην αντίθετη περίπτωση συνεχίζει τη συνεδρία ρωτώντας τον που και που αν οι οραματισμοί του έγιναν καθαρότεροι και αυθεντικότεροι. Στη πραγματικότητα ο οδηγός γνωρίζει διαισθητικά πότε συμβαίνει αυτό καθώς προχωρά η συνεδρία. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι αυτή είναι μια αμφίδρομη διαδικασία, στην οποία οι ερωτήσεις αναγκάζουν τους μετέχοντες να έχουν επίγνωση αυτού που τους συμβαίνει. Το άτομο έχει την τάση να παρασυρθεί σε μια ονειροπόληση, χάνοντας εντελώς την προσοχή και τη συνειδητότητά του καθώς ταυτίζεται με τις διάφορες σκέψεις και παραστάσεις του. Όταν καταφέρει να προκαλέσει πραγματικά ένα συνειδητό όνειρο, τότε χρειάζεται την ίδια ακριβώς προσοχή για να μη γλιστρήσει στην ασυνειδησία. Μια ερώτηση που μπορεί να γίνει στον ονειρευόμενο είναι για το τι βλέπει στο ταβάνι, ή αν χρειάζεται να περιστραφεί, ή να πλανηθεί όρθιος. Λεπτομέρειες του περιβάλλοντος που εκμαιεύονται με αυτόν

τον τρόπο έχουν σα σκοπό να τον διατηρήσουν στο κτίσιμο του οραματισμού του, μέχρι να φανεί ότι αυτός αναλαμβάνει τη δικιά του ονειρική ζωή. Συνήθως μέχρι τώρα ο ονειρευόμενος είναι έτοιμος να πάει οπουδήποτε και να κάνει οτιδήποτε θα τον ευχαριστούσε. Ο οδηγός μπορεί να του υποβάλει την ιδέα ότι μπορεί, αν θέλει, να πετάξει σε άλλα γνωστά ή άγνωστα μέρη, ή να ταξιδέψει στ' άστρα. Δεν πρέπει να του επιβάλει όμως μια ορισμένη κατεύθυνση, αλλά να τον κινήσει απαλά και σταθερά με μικρές εισηγήσεις, επιβεβαιώνοντας πάντα ότι του αρέσει να κάνει αυτό που του λέει. Τον ρωτάει τι ρούχα φοράει, αν του αρέσουν και τι έχει στα πόδια του. Αν φορά παπούτσια, με τι μοιάζουν, ή σε ποια περίοδο της ιστορίας ανήκουν. Συχνά σε αυτό το σημείο ο ονειρευόμενος δοκιμάζει την πρώτη του μεγάλη έκπληξη, γιατί μπορεί να έχει τα πόδια ενός μικρού παιδιού, ή μαύρα πόδια , ενώ ο ίδιος να είναι λευκός, ή το αντίθετο. Όταν αντιμετωπίσει μια τέτοια γοητευτική τροπή των γεγονότων, καθώς αρχίζει να κατακτά τον οραματισμό του, μπορεί να δείξει μια ορισμένη απροθυμία να συνεχίσει να μιλά και να γίνει νευρικός για ό,τι θεωρεί σα μια αδιάκριτη παρείσδυση στον εσωτερικό του κόσμο. Η διαδικασία όμως εξασφαλίζει να μη χαθεί αυτός στο όνειρό του και να ξεχάσει εντελώς τι συμβαίνει. Πρέπει λοιπόν να γίνει αυτό σαφές από την αρχή για να αποφευχθούν τα μπερδέματα κατά την ώρα της πραγματικής συνεδρίας. Ο σκοπός του γραμματέα είναι να γράφει ό,τι λέγεται. Αυτό μπορεί να γίνει ευκολότερα με μια μαγνητοταινία. Είναι καλό επίσης να γραφτούν παρατηρήσεις σχετικά με τις συναισθηματικές αντιδράσεις του ονειρευόμενου, που μπορεί να δείχνονται με ανησυχία, χαμόγελο, ή ύπνο REM. Και οι τρεις συμμετέχοντες μπορούν να ωφεληθούν από αυτή την εμπειρία, Γι’ αυτό δεν πρέπει να είμαστε αδιάφοροι αν η ονειρική παράσταση φαίνεται στην αρχή σκοτεινή, ή επαναλαμβανόμενη. Το πιθανότερο είναι να κρύβει μεγάλες εκπλήξεις και απροσδόκητες τροπές. Ο οδηγός πρέπει να προσπαθήσει να κάνει τον ονειρευόμενο να προσδιορίσει την ημερομηνία, ή τη χρονική περίοδο της σκηνής που παρατηρεί, την ακριβή τοποθεσία της και αν αυτή εκτυλίσσεται σε ένα αγροτικό τοπίο, ένα βουνό, μια πόλη, ή ένα χωριό. Πρέπει να τον αφήσει να περιγράψει με λεπτομέρειες τα κτίρια, τα δένδρα, τα ρούχα που φοράει ο κόσμος, το είδος των πλασμάτων, ή ατόμων που συναντά, και τη συμπεριφορά τους προς αυτόν. Δεν πρέπει να κάνει απλές ερωτήσεις στον ονειρευόμενο και καλό είναι να του υποδείξει ότι μπορεί αν θέλει να μετακινηθεί για να παρατηρήσει τη σκηνή από μια διαφορετική γωνία, ή ακόμα με τα μάτια μιας άλλης μορφής του ονείρου του. Πολλές φορές ο ονειρευόμενος κοιτώντας από μια τέτοια θέση τον εαυτό του δοκιμάζει μια

μεγάλη έκπληξη. Γιατί η εικόνα του δεν είναι όπως ακριβώς την περίμενε. Ολόκληρη η άσκηση εξαρτάται πολύ από τη δημιουργικότητα, την ευφυΐα και την ευαισθησία του οδηγού σε σχέση με την παράσταση του ονειρευόμενου. Είναι έτσι σημαντικό ο οδηγός να δείχνει συγκρότηση κι ενδιαφέρον. Ένας ανιαρός οδηγός μπορεί να καταστρέψει ολόκληρη τη συνεδρία, γιατί ο ονειρευόμενος βρίσκεται σε μια πολύ ευαίσθητη κατάσταση και καταλαβαίνει σχεδόν υπερφυσικά και το παραμικρό συναισθηματικό ίχνος στη συμπεριφορά και στη φωνή του οδηγού. Μερικές φορές το άτομο έχει την εμπειρία μιας "άλλης ζωής", που μπορεί να είναι πολύ ζωντανή ή ακόμα απειλητική. Αν ο ονειρευόμενος φοβάται, ή αντικρίζει κάποια θηριώδη μορφή, πρέπει ο οδηγός απλά και σταθερά να του θυμίσει ότι δεν βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση, αλλά έχει τον πλήρη έλεγχο του ονείρου του. Μπορεί να αντικρίσει το θηρίο άφοβα και να εξετάσει προσεκτικά όλες τις λεπτομέρειές του, ή να το εξαφανίσει εντελώς από το όνειρό του. Αντιμετωπίζοντας τον τρόμο του ο ονειρευόμενος συνειδητοποιεί πολλές φορές τους κρυμμένους φόβους του, ακόμα και αν το θέμα της άσκησης δεν είναι η ερμηνεία του ονείρου του, αλλά το να αποκτήσει συνείδηση της διαδικασίας και να συνηθίσει να αλληλεπιδρά με το περιεχόμενο του ονείρου του σε ένα ασφαλές περιβάλλον. Στο τέλος της συνεδρίας είναι σημαντικό να καθοδηγήσουμε τον ονειρευόμενο με ήρεμα βήματα προς τα πίσω. Του θυμίζουμε απλά την αντίστροφη διαδικασία , μέσα από την οροφή του σπιτιού και μετά μέσα στο σώμα του. Μόλις επιστρέψει στο σώμα του, του λέμε ότι πρόκειται να μετρήσουμε μέχρι το δέκα και τότε ακριβώς θα ανοίξει τα μάτια του, όπως και τελικά γίνεται. ΚΑΘΟΔΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ ΙΙ Αυτός ο οραματισμός γίνεται καλύτερα με δυο ανθρώπους, τον ένα να καθοδηγεί και τον άλλο με κλειστά τα μάτια να μπαίνει στην ονειρική κατάσταση. Η χρήση λέξεων στο πρώτο μέρος αυτής της άσκησης είναι σημαντική, γιατί γειώνει κατά κάποιο τρόπο τον ονειρευόμενο και τον εμποδίζει να παρασυρθεί άσκοπα και να χαθεί, ξεχνώντας τα πάντα. Αν θέλουμε πάντως μπορούμε να δοκιμάσουμε και μόνοι μας μ' ένα μολύβι και χαρτί. Διαβάζουμε τότε κάθε σύντομη οδηγία και γράφουμε μετά όσο πιο καθαρά γίνεται και με λεπτομέρειες οτιδήποτε βλέπουμε, μέχρι να μας ειπωθεί να προχωρήσουμε από μόνοι μας. Είναι καλύτερο να το κάνουμε αυτό πριν ξαπλώσουμε, χρησιμοποιώντας για το γράψιμο το φως ενός καντηλιού, ή έναν απαλό φωτισμό .

"Περπατάς προς μια μικρή δασώδη περιοχή. Είναι άνοιξη και τα λουλούδια στους αγρούς και τα λιβάδια γύρω σου είναι ανθισμένα με όμορφα και ζωντανά χρώματα. Η δασώδης περιοχή είναι στην πλευρά ενός λόφου κι ένα μικρό μονοπάτι ξεκινά από το μέρος που βρίσκεσαι προς αυτήν. Ένα απαλό αεράκι σου φέρνει μια υπέροχη μυρωδιά από βότανα και αγριολούλουδα, ενώ ο ήλιος ζεσταίνει την πλάτη σου. Πιο μακριά βλέπεις ένα ψηλό βουνό να λάμπει μέσα στην καθαρή ατμόσφαιρα." Κλείστε τα μάτια σας και φανταστείτε όλη αυτή τη σκηνή. Όταν την έχετε σταθεροποιήσει στο μυαλό σας, γράψτε τις βασικές της λεπτομέρειες. Αν σας έρχεται να ξανακοιτάξετε, κάντε το και προσθέστε αυτά που βλέπετε στην εικόνα σας. Σκεφθείτε αν είναι ένα γνωστό τοπίο, ή ένα τελείως άγνωστο μέρος. Υπάρχουν ζώα, πουλιά, ή ακόμα άνθρωποι εκεί; Είσαστε μόνοι σας, ή μαζί με κάποιον άλλον; "Συνεχίζεις να περπατάς στο μονοπάτι μέσα στο ίδιο το δάσος. Παρατηρείς όλη τη νέα ανάπτυξη των φυτών και των λουλουδιών κάτω από τα δένδρα. Υπάρχουν πολλές καμπανούλες και πασχαλούδες γύρω τους. Μπορεί το φως του ήλιου να φτάνει στο έδαφος, ή τα δένδρα να είναι τόσο ψηλά και πυκνά, που το δάσος να είναι πολύ σκοτεινό. Περπατάς ήρεμα γνωρίζοντας ότι τίποτα δεν μπορεί να σε ενοχλήσει ή απειλήσει πραγματικά, γιατί ξέρεις ότι είσαι ξύπνιος όταν το κάνεις αυτό. Απόλαυσε τη σκηνή καθώς προχωράς βαθύτερα μέσα στο δάσος." Γράψτε τι αισθάνεστε μπαίνοντας σε αυτό το μέρος. Αν είναι φιλικό, ή απειλητικό. Αν παρατηρείτε άλλον άνθρωπο, ή ζώο γύρω σας, και αν αυτός είναι φιλικός, ή εχθρικός. Να θυμάστε ότι δε χρειάζεται να αντιδράσετε σε οποιαδήποτε απειλητική συμπεριφορά τους, γιατί έχετε τον πλήρη έλεγχο της κατάστασης και μπορείτε, αν θέλετε, να γίνετε αόρατος. Όταν αρχίστε να βλέπετε φως στην άλλη άκρη του δάσους, σαν το μονοπάτι να συνεχίζει πέρα απ' αυτό, σταματήστε να γράφετε. "Βγαίνεις τώρα από το δάσος και μ' έκπληξη παρατηρείς ότι έχεις ανέβει κάμποσο το βουνό. Μπροστά σου βρίσκεται το στόμιο μιας σπηλιάς, γύρω από την οποία ελίσσεται το μονοπάτι τραβώντας προς την κορυφή του βουνού. Από τη μια μεριά θες να εξερευνήσεις τη σπηλιά και από την άλλη να συνεχίσεις το δρόμο σου προς την κορυφή του βουνού, που δε φαίνεται τόσο μακριά όσο αρχικά νόμιζες. Πλησιάζοντας το στόμιο της σπηλιάς βλέπεις σκαλοπάτια να κατεβαίνουν μέσα στο βράχο, αλλά δεν μπορείς να δεις που οδηγούν. Διάλεξε ποιο δρόμο θα πάρεις!" Περιγράψτε τη σκηνή μαζί με τα συναισθήματά σας όταν πρόκειται να διαλέξτε αν θα προχωρήσετε μέσα στο βουνό, ή αν θα ανεβείτε

στην κορυφή του. Μετά καθίστε στην πιο άνετη στάση που μπορείτε να βρείτε είτε ξαπλώνοντας κάτω, είτε σε στάση διαλογισμού, κλείστε τα μάτια σας και ακολουθήστε την επιλογή σας. Μην κρίνετε, ή αναλύετε, ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο λογοκρίνετε τον εαυτό σας ή τους άλλους που μπορεί να συναντήσετε. Να γνωρίζετε απλώς ότι είσαστε σε ένα βαθύ ονειροπόλημα, οπουδήποτε μπορεί να είναι αυτό, ενθυμούμενοι συγχρόνως ότι υπάρχετε σωματικά σε ένα άλλο τόπο, χρόνο, ή κόσμο, στο σπίτι σας. Κατά παράξενο τρόπο εκείνο το σώμα φαίνεται να είναι κοιμισμένο, ενώ εσείς είστε ξύπνιος κι εκδράμετε στα βουνά. Αφήστε το επεισόδιο να ξετυλιχτεί, χωρίς να ελέγχετε, ή διασκευάζετε τα γεγονότα. Παραμείνετε απλώς ένας παρατηρητής σε οτιδήποτε σας συμβαίνει. Όταν αισθανθείτε ότι το γεγονός τελείωσε, ή ότι έχει χάσει την έντασή του, επιστρέψτε σιγά - σιγά στο σώμα σας, στο δωμάτιό σας. Προσέξτε όσο το δυνατόν περισσότερο τη στιγμή που αφήνετε το όνειρό σας και τον τρόπο με τον οποίο "ξυπνάτε". Γράψτε όλο το σενάριο, ενώ είναι ακόμα φρέσκο στη μνήμη σας και ξαπλώστε μετά να κοιμηθείτε. Καθώς αποκοιμιέστε, θυμηθείτε πως αρχίσατε να βυθίζεστε στον οραματισμό σας. Όταν ξυπνήστε το επόμενο πρωί, θυμίστε επίσης στον εαυτό σας, πως επιστέψατε στο σώμα σας μετά τον καθοδηγούμενο οραματισμό σας. Αυτό μπορεί να σας κάνει να συνειδητοποιήσετε τη φύση της αλλαγής από το όνειρο στην κατάσταση της εγρήγορσης και αντιστρόφως. Μια και αυτή είναι μια παραπλανητικά εύκολη και παρ' όλα αυτά δυνατή άσκηση, προσπαθήστε να επαναλάβετε τον οραματισμό σας με διαφορετικά φινάλε, ή ακόμα σενάρια. Για παράδειγμα θα μπορούσατε να ξεκινήστε σε μια πόλη προχωρώντας με τα πόδια προς ένα ιδιαίτερο σπίτι. Μπορείτε να ελέγξτε τον καιρό, την κίνηση, αν τα καταστήματα είναι ανοιχτά και πόσοι άνθρωποι βρίσκονται στους δρόμους. Αν μπείτε σε ένα σπίτι, ή κτίριο θα μπορούσατε να πάτε στην ταράτσα, ή στο υπόγειο και ν' αρχίστε την περιπέτειά σας από αυτό το σημείο. Εναλλακτικά θα μπορούσατε να αρχίστε σε μια άλλη ιστορική περίοδο στο παρελθόν, ή στο μέλλον. Παρόμοια ένας πολύ δυνατός οραματισμός είναι να κάνετε βαρκάδα σε μια πολύ μυστηριώδη λίμνη και να διαλέξτε ακόμα να κολυμπήσετε, ή να πετάξετε από πάνω της. Όποια και να είναι η σκηνή που σας αρέσει, δώστε στον εαυτό σας την επιλογή να πάτε ψηλότερα, ή βαθύτερα. Ο συμβολισμός δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Παρατηρήστε τις λεπτομέρειες και πολυπλοκότητα της υπόθεσης, των ηθοποιών και του φόντου. Πάνω απ' όλα να προσέχετε την αλλαγή της κάθε κατάστασης και να διατηρείτε τη συνείδησή σας ότι ονειρευόσαστε. Το πως θα είναι το όνειρό σας, εξαρτάται τελείως από σας. Ό,τι και να συμβεί θα εί-

ναι αποκαλυπτικό. Θα ανακαλύψτε απρόσμενες κι ευφυείς εικόνες και παραστάσεις στο όνειρό σας. Θα εκπλαγείτε από το πόσο δημιουργικό και πλούσιο μπορεί αυτό να είναι. Αν προσπαθούσατε να γράψετε ένα τέτοιο σενάριο συνειδητά, θα αποτυγχάνατε παταγωδώς. Εντούτοις ο καθένας μας μπορεί να δημιουργήσει εύκολα ένα μικρό αριστούργημα με την απλή αυτή μέθοδο. Αν διαλέξτε να εργασθείτε μαζί με κάποιον άλλο, τότε θα πρέπει αυτός να σας καθοδηγήσει στα τρία πρώτα στάδια, στα οποία περιγράφετε κάθε τι που βιώνετε, και να σας αφήσει μετά να τελειώστε μόνοι σας την υπόθεση. Όταν επιστρέψτε, μπορείτε να του πείτε, αν θέλετε, το όνειρό σας. Επιτρέψτε στον ονειρευόμενο να διακρίνει το συμβολισμό και να τον ερμηνεύσει με το δικό του τρόπο, χωρίς καμιά πίεση ή ανάμιξη από μέρους σας.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΣΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΒΟΛΗΣ Ι. Η ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΥΠΟΦΥΣΗΣ Χαλαρώνουμε και αρχίζουμε να οραματιζόμαστε μια φανταστική πόρτα μέσα στο μυαλό μας. Η αναπνοή μας πρέπει να είναι βαθιά και κανονική και τα μάτια μας στραμμένα προς τα πίσω, προς ένα σημείο ανάμεσα στα φρύδια μας. Μετά από λίγο θα εμφανισθεί ένα ήρεμο μούδιασμα στο σώμα μας, αρχίζοντας πιθανά από τα πόδια μας. Μερικοί μπορεί να το νοιώσουμε αυτό σα μια μυϊκή ακαμψία, που μπορεί να είναι στην αρχή πολύ οδυνηρή, με ιδιαίτερη ένταση στα σαγόνια μας. Στην αρχή νοιώθουμε μια πίεση στο κεφάλι μας, αλλά όταν επιμείνουμε το δωμάτιο θα γεμίσει από μια θαμπή ακτινοβολία, συνοδευόμενη από σύντομες αναλαμπές φωτός κι έναν αυξανόμενο θόρυβο. Ο θόρυβος αυτός μπορεί να φτάσει μερικές φορές σ' εκκωφαντικά ύψη. Μπορεί τώρα να νοιώθουμε ότι έχουμε δυο σώματα, ένα στατικό, εξωτερικό σώμα κι ένα πιο λεπτό εσωτερικό, που μπορεί να φαίνεται ότι είναι παγιδευμένο μέσα του. Το τέχνασμα είναι να οραματισθούμε ενεργητικά το λεπτό σώμα μας να φεύγει από την πόρτα του μυαλού μας. Ο ασώματος εαυτός μας συγκεντρώνεται στον αδένα της υπόφυσης, σα να ετοιμάζεται να φύγει από την πόρτα. Αυτός ο αδένας βρίσκεται στο κέντρο του εγκεφάλου μας κι έχει συσχετισθεί από πολλούς με το τρίτο μάτι. Κάποτε μάλιστα νομίζανε ότι ήταν η έδρα της ψυχής. Ο φωτισμός τώρα γύρω μας γίνεται πολύ έντονος και ο θόρυβος αυξάνει, μέχρις ότου έχουμε μια παράξενη αίσθηση ότι περνάμε μέσα απ' αυτή τη "Πόρτα της Επίφυσης" και μ' ένα "μπαμ" την έχουμε

διαβεί. Ο θόρυβος τότε σταματά, το φως ηρεμεί και μπορούμε, όπως αναφέρει και ο Όλιβερ Φοξ, να σηκωθούμε άνετα από το κρεβάτι μας και να περπατήσουμε μακριά, αφήνοντας το εκστασιασμένο σώμα μας πάνω στο κρεβάτι μας. ΙΙ. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΥΣΑΥΓΗΣ Η άσκηση αυτή δεν είναι πλήρης αλλά μας δίνει μια ακόμα ιδέα για τον τρόπο που μπορούμε να προκαλέσουμε μια "αστρική προβολή". Χαλαρώνουμε το σώμα μας και οραματιζόμαστε ένα ακτινοβόλο λευκό φως να κατεβαίνει δια μέσου της σπονδυλικής μας στήλης προς τα πόδια μας. Όταν αυτό φτάσει στα πόδια μας το εξακοντίζουμε σα μια περιστρεφόμενη δίνη προς το κεφάλι μας, αφήνοντας με αυτό τον τρόπο αδρανές και ναρκωμένο το σώμα μας. Τελικά μόνο το κεφάλι μας μένει ξύπνιο καθώς μπαίνουμε σε μια ζώνη λυκόφωτος ανάμεσα στον ύπνο και το συνειδητό ονείρεμα. Στη συνέχεια οραματιζόμαστε διάφορα σύμβολα και χρώματα για καθένα από τα τέσσερα στοιχεία ή το πέμπτο στοιχείο του πνεύματος, τα οποία μας δίνουν μια κατεύθυνση για το μέρος που θέλουμε να επισκεφθούμε. ΙΙΙ. Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ROBERT MONROE Παρακάτω παρουσιάζουμε μια πλήρη μέθοδο αστρικής προβολής, όπως ακριβώς τη δίνει ο ίδιος ο Ρόμπερτ Μονρόε στο βιβλίο του «Journeys Out Of the Body» ΤΟ ΕΜΠΟΔΙΟ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια που αντιμετωπίζουμε στις εξωσωματικές εμπειρίες μας είναι ο τυφλός και παράλογος φόβος μας, που εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε πανικό ή τρόμο. Ο φόβος αυτός έχει πολλές όψεις. Πρώτος και μεγαλύτερος είναι ο φόβος του θανάτου. Ανεξάρτητα από το πόσο θαρραλέοι και εκπαιδευμένοι μπορεί να είμαστε, οι πρώτες αντιδράσεις μας είναι αυτόματες και ανεξέλεγκτες. Νομίζουμε ότι πεθαίνουμε πραγματικά και προσπαθούμε με τρόμο να ξαναμπούμε μέσα στο σώμα μας. Ο ίδιος ο Μονρόε χρειάστηκε να βγει 18 με 20 φορές έξω από το σώμα του και για λίγα μόνο δευτερόλεπτα για να βρει τελικά αρκετό θάρρος για να παρατηρήσει αντικειμενικά τα γεγονότα. Πάρα πολλά όμως άτομα σταματούν με τη πρώτη ή τη δεύτερη φορά, ανίκανα να ξεπεράσουν αυτό το φόβο. Μια άλλη πλευρά του φόβου μας, που συνδέεται επίσης με το φόβο του θανάτου, είναι ο κίνδυνος να μην μπορέσουμε να ξαναγυρίσουμε στο σώμα μας. Ο Μονρόε αναφέρει ότι αυτός ήταν ο βασικός φό-

βος του για αρκετά χρόνια. Τελικά τον ξεπέρασε με τη λογική ότι είχε ήδη βγει και επιστρέψει εκατοντάδες φορές χωρίς κανένα πρόβλημα, οπότε η μεγαλύτερη πιθανότητα ήταν να ξανασυνέβαινε το ίδιο και την επόμενη φορά. Ο τρίτος βασικός φόβος είναι ο φόβος του αγνώστου. Το καινούργιο περιβάλλον μας είναι εντελώς άγνωστο με τελείως διαφορετικούς νόμους απ' αυτούς που ξέρουμε. Δεν υπάρχουν χάρτες και οδηγοί, ούτε και κανένας για να μας βοηθήσει. Όπως παρατηρεί ο Μονρόε "πολλοί ιεραπόστολοι έχουν σκοτωθεί σε μια ξένη χώρα κάτω από παρόμοιες συνθήκες!" Ο τρίτος αυτός φόβος δεν εξαφανίζεται εντελώς, γιατί το άγνωστο συνεχίζει να παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστο, ανεξάρτητα από το πόσες φορές το έχουμε επισκεφθεί. Ένας άλλος φόβος είναι τα αποτελέσματα που μπορεί να έχουν αυτές οι εμπειρίες μας πάνω στη φυσική και διανοητική μας συγκρότηση. Παρ' όλο που μπορεί να γνωρίζουμε πολλά για διάφορες φυσικές και διανοητικές ασθένειες, δεν ξέρουμε απολύτως τίποτα για την παθολογία του αστρικού μας σώματος. Για να αντιμετωπίσουμε αυτό το βασικό εμπόδιο του φόβου, πέρα από το λογικό έλεγχο των διαδικασιών που προσπαθούμε να έχουμε, είναι πολύ σημαντικό να προχωρήσουμε στα πρώτα μας βήματα πολύ προσεκτικά για να εξοικειωθούμε σιγά - σιγά με το καινούργιο μας περιβάλλον. Η ΜΕΘΟΔΟΣ 1. ΧΑΛΑΡΩΣΗ Το πρώτο βασικό βήμα για μια αστρική προβολή είναι να μπορούμε να χαλαρώνουμε φυσικά και νοητικά, χωρίς άγχος χρόνου και χωρίς να μας απασχολεί καμιά ιδιαίτερη ανάγκη. Τα σχετικά βιβλία του εμπορίου αναφέρουν πολλές τεχνικές χαλάρωσης από τις οποίες μπορούμε να διαλέξουμε εκείνη που μας ταιριάζει καλύτερα. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΛΥΚΟΦΩΤΟΣ Το πιο σημαντικό πράγμα είναι να μπορέσουμε να διατηρήσουμε μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην εγρήγορση και στον ύπνο. Ξαπλώνουμε λοιπόν στο κρεβάτι μας και χαλαρώνουμε. Καθώς αρχίζουμε ν' αποκοιμόμαστε, κρατάμε το νου μας συγκεντρωμένο σ' ένα οποιοδήποτε αντικείμενο, έχοντας κλειστά τα μάτια μας. Όταν θα μπορούμε να παραμείνουμε για πολύ χρόνο σε αυτή την ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ εγρήγορσης και ύπνου χωρίς ν' αποκοιμηθούμε, τότε θα έχουμε περάσει το πρώτο στάδιο. Αρκετές φορές πάντως θ' αποκοιμηθούμε, αλλ' αυτό δεν πρέπει να μας ενοχλήσει. Πρέπει να

επιμείνουμε μέχρι να καταφέρουμε να παραμένουμε άνετα σε αυτή τη κατάσταση. Αν γινόμαστε νευρικοί με τη προσπάθειά μας να κρατηθούμε σε αυτή την ενδιάμεση κατάσταση, μπορούμε να διακόψουμε την άσκησή μας, να σηκωθούμε, να βαδίσουμε για λίγο μέχρι να μας φύγει η νευρικότητα και μετά να ξαναξαπλώσουμε και να ξαναδοκιμάσουμε. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Απλά δεν είχαμε τη κατάλληλη διάθεση. Μόλις έχουμε επιτύχει αυτό το πρώτο στάδιο Α, δηλαδή να μπορούμε να παραμένουμε ήρεμα στην ενδιάμεση κατάσταση για αρκετό χρόνο, κρατώντας το νου μας σε μια μόνο σκέψη, είμαστε έτοιμοι για το επόμενο βήμα. Το στάδιο Β είναι παρόμοιο, αλλά τώρα δε σκεπτόμαστε τίποτα. Παραμένουμε στην ίδια κατάσταση μεταξύ εγρήγορσης και ύπνου και κοιτάμε το σκοτάδι μπροστά στα κλειστά μάτια μας. Μπορεί στην αρχή να έχουμε μερικές "νοητικές εικόνες", αλλ' αυτές δεν έχουν μεγάλη σημασία. Είναι συνήθως μορφές νευρικής εκφόρτισης και σχετίζονται με τις παραστάσεις που είχαμε τις προηγούμενες οκτώ με δέκα ώρες. Όσο πιο έντονη ήταν η συγκέντρωσή μας τότε, τόσο περισσότερος χρόνος χρειάζεται για να εξαφανισθούν αυτές οι εντυπώσεις. Θα έχουμε περάσει την κατάσταση Β όταν θα μπορούμε να παραμένουμε άνετα σε αυτή για αρκετό χρόνο μετά την εξάλειψη των προηγούμενων εντυπώσεων, κοιτώντας απλώς το σκοτάδι μπροστά στα μάτια μας. Το στάδιο Γ είναι μια συστηματική εμβάθυνση της συνείδησής μας, ενώ βρισκόμαστε στη κατάσταση Β. Σε κάθε άσκηση εγκαταλείπουμε προσεκτικά το σταθερό κράτημά μας στην ενδιάμεση κατάσταση και βυθιζόμαστε σιγά - σιγά σ' ένα βαθύτερο επίπεδο. Πρέπει να μάθουμε να δημιουργούμε διάφορους βαθμούς εμβάθυνσης της συνείδησής μας "βυθιζόμενοι" σ' ένα δοσμένο επίπεδο κι επιστρέφοντας πάλι με τη θέλησή μας. Θ' αναγνωρίσουμε αυτούς του βαθμούς εμβάθυνσης από την εξαφάνιση σιγά - σιγά των αισθήσεών μας. Η πρώτη που μας εγκαταλείπει είναι η αίσθηση της αφής και δεν αισθανόμαστε πια κανένα μέρος του σώματός μας. Σύντομα την ακολουθούν η οσμή και η γεύση, μετά η ακοή και τέλος η όραση (αν και μερικές φορές οι δυο τελευταίες είναι ανάποδα). Το στάδιο Δ είναι η επίτευξη του σταδίου Γ όταν είμαστε πλήρως αναπαυμένοι και αναζωογονημένοι και όχι κουρασμένοι και νυσταγμένοι, όπως στην αρχή της άσκησης. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται. Το να μπούμε στη κατάσταση χαλάρωσης με πλήρη εγρήγορση είναι ισοδύναμο με το να εξασφαλίσουμε τη διατήρηση ενός συνειδητού ελέγχου. Η καλύτερη στιγμή για την άσκηση του σταδίου Δ είναι αμέσως μετά το ξύπνημά μας. Αρχίζουμε την άσκηση πριν κινηθούμε στο κρεβάτι μας, ενώ το σώμα μας είναι ακόμα χαλαρωμένο από τον ύπνο και το μυαλό μας ε-

ντελώς ξύπνιο. Καλό είναι να μην έχουμε πιει πολλά υγρά προτού κοιμηθούμε, για να μη νοιώσουμε την ανάγκη να πάμε στη τουαλέτα μόλις ξυπνήσουμε. Γενικά πρέπει να αποφεύγουμε τη χρήση βαρβιτουρικών, υπνωτικών χαπιών ή αλκοόλ, γιατί μπορεί αυτά να βοηθούν τη χαλάρωση, αλλά προκαλούν ένα μεγαλύτερο βύθισμα με σημαντική απώλεια της συνείδησής μας.

2. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΡΑΔΑΣΜΩΝ Είναι πολύ σημαντικό να μπορέσουμε να επιτύχουμε αυτή τη κατάσταση. Μόλις το κατορθώσουμε, θα έχουμε περάσει ένα άλλο βασικό εμπόδιο. Δεν ξέρουμε πως ακριβώς λειτουργεί αυτή. Μοιάζει με το γύρισμα ενός ηλεκτρικού διακόπτη, χωρίς να ξέρουμε τι κάνει ο διακόπτης, από που έρχεται ο ηλεκτρισμός ή πως ενεργεί αυτός πάνω στη λάμπα. Πρώτα απ' όλα εξασφαλίζουμε ότι δε θα μας ενοχλήσει με οποιοδήποτε τρόπο (επίσκεψη, τηλέφωνο κ.λ.π.) κανείς. Δεν πρέπει να βάλουμε χρονικό όριο στην άσκησή μας. Δεν υπάρχει άλλη δραστηριότητα που θα μπορούσαμε να περάσουμε καλύτερα το χρόνο μας, ούτε υπάρχει κάτι που να μπορεί να διακόψει την άσκησή μας. Σκοτεινιάζουμε το δωμάτιό μας, έτσι ώστε να μη μπορούμε να δούμε φως μέσα από τα βλέφαρά μας. Δε χρησιμοποιούμε όμως ένα τελείως σκοτεινό δωμάτιο, γιατί δε θα έχουμε τότε ένα οπτικό σημείο αναφοράς. Βγάζουμε οποιαδήποτε κοσμήματα ή μεταλλικά αντικείμενα από το σώμα μας και ξαπλώνουμε σε μια άνετη στάση, αλλά με το σώμα μας στη κατεύθυνση του μαγνητικού άξονα με το κεφάλι μας στο μαγνητικό βορρά. Ξεσφίγγουμε τα ρούχα που μπορεί να φοράμε και βάζουμε ένα σκέπασμα από πάνω μας για να αισθανόμαστε λίγο πιο ζεστά απ' ό,τι συνήθως. Βεβαιωνόμαστε ότι τα χέρια, τα πόδια μας και ο λαιμός μας χαλαρώνουν σε μια στάση που δεν εμποδίζει τη κυκλοφορία του αίματός μας. Χρησιμοποιώντας οποιαδήποτε μέθοδο μας ταιριάζει καλύτερα φθάνουμε μέχρι το στάδιο Δ και παραμένουμε στο βαθύτερο δυνατό επίπεδο χαλάρωσης, χωρίς να εξασθενήσουμε τη συνείδησή μας. Όταν το έχουμε εξασφαλίσει αυτό, επαναλαμβάνουμε νοητικά ότι θα αντιληφθούμε συνειδητά και θα θυμηθούμε όλα όσα θα μας συμβούν στη διάρκεια αυτής της χαλάρωσης. Θα θυμηθούμε όμως πλήρως και με λεπτομέρειες μόνο όσα πράγματα είναι ωφέλημα για τη φυσική και τη νοητική μας ύπαρξη. Το επαναλαμβάνουμε αυτό πέντε φορές. Μετά αρχίζουμε ν' αναπνέουμε μέσα από το μισάνοιχτο στόμα μας.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΚΡΑΔΑΣΜΩΝ Καθώς συνεχίζουμε ν' αναπνέουμε μέσα από το μισάνοιχτο στόμα μας συγκεντρωνόμαστε στο σκοτάδι με κλειστά τα μάτια μας. Κοιτάζουμε μέσα στο σκοτάδι σε μια θέση τριάντα εκατοστών μακριά από το μέτωπό μας. Μετά μετακινούμε το σημείο της συγκέντρωσής μας στα ενενήντα εκατοστά και ύστερα στα εκατόν ογδόντα εκατοστά. Μένουμε για λίγο εκεί μέχρι να σταθεροποιηθεί το σημείο και μετά το στρέφουμε κατά 90ο προς τα πάνω, σε μια γραμμή παράλληλη προς το σώμα μας. Προσπαθούμε να φθάσουμε τους κραδασμούς σε αυτή τη θέση. Όταν τους βρούμε, τους τραβάμε νοητικά μέσα στο κεφάλι μας. Επειδή η προηγούμενη περιγραφή μπορεί να προκαλέσει πολλά ερωτήματα, ο Μονρόε δίνει και μια δεύτερη: Οραματιζόμαστε δυο γραμμές να εκτείνονται προς τα έξω από τα κλειστά μάτια μας. Τις σκεπτόμαστε ότι συγκλίνουν σε ένα σημείο τριάντα εκατοστά μακριά από το μέτωπό μας. Οραματιζόμαστε μια αντίσταση ή πίεση στο σημείο συνάντησής τους, σα να ενώνονται δυο ρευματοφόρα ηλεκτρικά σύρματα ή οι πόλοι ενός μαγνήτη. Μετά επεκτείνουμε το σημείο τομής τους προς τα έξω στα ενενήντα περίπου εκατοστά, ή στο μήκος του τεντωμένου χεριού μας. Λόγω της γωνιακής διαφοράς, η αίσθηση της πίεσης τώρα αλλάζει. Προκαλείται μια συμπίεση του χώρου μεταξύ των δυο συγκλινουσών γραμμών κι επομένως πρέπει ν' αυξηθεί η πίεση για να διατηρηθεί η σύγκλισή τους. Αφού δημιουργήσουμε και διατηρήσουμε το μήκος των ενενήντα εκατοστών, επεκτείνουμε μετά το σημείο τομής στα εκατόν ογδόντα εκατοστά μακριά από το κεφάλι μας, ή στις 30ο. (για να μπορούμε να οραματισθούμε με ακρίβεια τη γωνία των 30ο μπορούμε, αν θέλουμε, να κατασκευάσουμε, μία σ' ένα χαρτί και μετά να την απομνημονεύσουμε). Μόλις έχουμε μάθει να δημιουργούμε και να διατηρούμε τη γωνία των 30ο εξωτερικά (ή χονδρικά εκατόν ογδόντα εκατοστά μακριά μας), κάμπτουμε το σημείο τομής κατά 90ο (ή σε ένα "L") προς τα πάνω στη κατεύθυνση του κεφαλιού μας, αλλά παράλληλα προς τον άξονα του σώματός μας. Φθάνουμε νοητικά αυτό το σημείο τομής. Το νιώθουμε περισσότερο, μέχρι να πάρουμε μια αντίδραση. Είναι σα να έρχεται βρυχούμενο και με σφύριγμα ένα διογκούμενο κύμα από πύρινους σπινθήρες μέσα στο κεφάλι μας. Από κει απλώνεται σε ολόκληρο το σώμα μας, κάνοντάς το άκαμπτο και ακίνητο. Μόλις μάθουμε τη διαδικασία δε θα χρειάζεται να περάσουμε απ' όλα τα προηγούμενα στάδια. Θα σκεπτόμαστε απλώς τους κραδασμούς ενώ είμαστε σε μια χαλαρή κατάσταση και αυτοί αμέσως θα εμφανίζονται. Θα έχουμε δημιουργήσει ένα εξαρτημένο ανακλαστικό, ένα νευρικό μονοπάτι που θα μπορούμε ν' ακολουθήσουμε ξανά και ξανά. Μπορεί να μην το πετύχουμε αυτό με τη πρώτη φορά, αλλά η

πιθανότητα επιτυχίας μας αυξάνει με κάθε επόμενη προσπάθειά μας. Μόλις πάντως το επιτύχουμε, δε θα επαναλαμβάνεται πάντα με τη θέληση μας. Επεμβαίνουν πολλές ακόμη μεταβλητές τις οποίες θα πρέπει ν' απομονώσουμε και να αναγνωρίσουμε. Το φαινόμενο όμως θα συμβαίνει αρκετά συχνά για να μπορούμε να το μελετήσουμε.

3. Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΚΡΑΔΑΣΜΩΝ Όταν έχουμε φθάσει στη κατάσταση των κραδασμών μπορούμε να ακολουθήσουμε πια ορισμένες κατευθυντήριες γραμμές. Αυτό που βασικά αναζητάμε είναι ο συνειδητός έλεγχος αυτής της κατάστασης. Για να τον επιτύχουμε πρέπει ν' ακολουθήσουμε προσεκτικά και με την παρουσιαζόμενη σειρά τις αντίστοιχες διαδικασίες. Σημειώνουμε πάντως ότι η κατάσταση των κραδασμών δεν έχει καμιά βλαβερή επίδραση πάνω στο νου ή στο φυσικό μας σώμα. Η ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΜΑΣ Πρέπει να συνηθίσουμε αυτή την παράξενη κατάσταση. Δεν πρέπει να φοβηθούμε όταν νιώσουμε αυτά τα ισχυρά κύματα να διαπερνούν χωρίς πόνο το σώμα μας. Η καλύτερη μέθοδος είναι να μην κάνουμε τίποτα όταν μας συμβούν. Τα παρατηρούμε απλώς μέχρι να εξαφανιστούν. Αυτό συμβαίνει συνήθως σε πέντε λεπτά. Μετά από αρκετά τέτοια πειράματα καταλαβαίνουμε ότι δεν υπάρχει κανένας φόβος και ότι δεν "ηλεκτρολύεται" το σώμα μας. Προσπαθούμε να μη διασπάσουμε με το πανικό μας τη παραλυτική αυτή κατάσταση. Μπορούμε αν θέλουμε να το κάνουμε, αν ανασηκωθούμε π.χ. με μεγάλη δύναμη, αλλά θ' απογοητευθούμε με τον εαυτό μας που το κάναμε. Έτσι κι αλλιώς αυτό ακριβώς προσπαθούσαμε να επιτύχουμε. Ο ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΚΡΑΔΑΣΜΩΝ Μόλις έχουμε ελέγξει το φόβο μας, είμαστε έτοιμοι για μερικά βήματα ελέγχου. Στην αρχή "κατευθύνουμε" νοητικά αυτούς τους κραδασμούς, ή τους εξαναγκάζουμε, να μπουν όλοι μέσα στο κεφάλι μας. Μετά τους σπρώχνουμε προς τα κάτω μέχρι τα δάκτυλα των ποδιών μας και μετά πάλι πίσω στο κεφάλι μας. Τους κάνουμε ν' απλώνονται ρυθμικά σαν ένα κύμα πάνω στο σώμα μας, από το κεφάλι μέχρι τα πόδια μας και μετά πάλι πίσω. Αφού δώσουμε μια αρχική ώθηση σε αυτό το κύμα, το αφήνουμε μετά να προχωρήσει από μόνο του μέχρι να εξασθενίσει. Θα χρειαστούν δέκα περίπου δευτερόλεπτα, πέντε κάτω και πέντε πάνω, για να κάνει ένα πλήρη κύκλο από το κεφάλι μέχρι τα δάκτυλα των ποδιών μας και μετά πάλι πίσω. Εξασκούμαστε σε αυτό μέχρι το κύμα των κραδασμών ν' αρχίζει

αμέσως με τη νοητική μας εντολή και να κινείται μετά σταθερά μέχρι να εξασθενίσει. Μέχρι τώρα έχουμε παρατηρήσει μερικές φορές "τη τραχύτητα" αυτών των κραδασμών, σαν το σώμα μας να σείεται δυνατά μέχρι το μοριακό ή το ατομικό του επίπεδο. Αυτό είναι κάπως άβολο και θα νιώσουμε την επιθυμία να τους "εξομαλύνουμε". Μπορούμε να το κάνουμε αυτό αυξάνοντας νοητικά τη συχνότητά τους. Ο αρχικός ρυθμός τους φαίνεται να είναι της τάξης των 28 περίπου κύκλων το δευτερόλεπτο (αυτή είναι η συχνότητα των ίδιων των κραδασμών και όχι η συχνότητα της κυκλοφορίας τους από το κεφάλι μέχρι τα πόδια μας). Στην αρχή η αύξηση της συχνότητάς τους είναι μικρή, αλλά γρήγορα θα νιώσουμε ότι έχουν εξομαλυνθεί και δεν μας ενοχλούν πια. Είναι πολύ σημαντικό να αυξήσουμε τη συχνότητα των κραδασμών, γιατί αυτή είναι η μορφή που επιτρέπει τον αποχωρισμό μας από το φυσικό σώμα μας. Μόλις έχουμε θέσει την αρχική τους ώθηση, η επιτάχυνσή τους συνεχίζεται από μόνη της. Τελικά μπορεί να τους αισθανθούμε μόνο τη στιγμή που αρχίζουν. Αυτοί αυξάνουν μετά τη συχνότητά τους μέχρις ότου δεν τους αντιλαμβανόμαστε πια. Σε αυτή τη φάση αισθανόμαστε μια ζεστασιά κι ένα ελαφρό μυρμήγκιασμα στο σώμα μας. Όταν έχουμε επιτύχει με συνέπεια αυτό το στάδιο, είμαστε έτοιμοι για τα πρώτα πειράματα αποχωρισμού από το φυσικό σώμα μας. Πρέπει πάντως να ξέρουμε ότι πέρα από αυτό το σημείο, δεν υπάρχει επιστροφή. Θα υποχρεωθούμε ν' αποδεχθούμε τη πραγματικότητα αυτής της άλλης ύπαρξης. Το πως θα επηρεάσει αυτή τη προσωπικότητά μας, τη καθημερινή μας ζωή, το μέλλον μας και τις φιλοσοφίες μας εξαρτάται απολύτως από μας. Διότι μόλις έχουμε "ανοιχθεί" σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, δεν θα μπορούμε να τη σταματήσουμε εντελώς, όσο και αν προσπαθήσουμε. Μπορεί να την ξεχάσουμε για λίγο λόγω των έντονων καθημερινών προβλημάτων μας, αλλά θα μας ξαναπαρουσιαστεί. Δεν μπορούμε να είμαστε πάντα σ' επιφυλακή εναντίον της. Μόλις αρχίζουμε να κοιμόμαστε ή να ξυπνάμε ή όταν απλά χαλαρώνουμε, μπορεί να φανερωθεί ξαφνικά απρόσκλητο το κύμα των κραδασμών. Μπορούμε βέβαια να το σταματήσουμε, αλλά θα μας είναι τελικά πολύ κουραστικό να ενοχλούμαστε συνεχώς και κάποια στιγμή θα βρεθούμε σίγουρα πάλι έξω από το σώμα μας. Τελικά θα νιώθουμε σα να πολεμάμε τον ίδιο τον εαυτό μας. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΧΩΡΙΣΜΟΥ Στη κατάσταση των κραδασμών πρέπει να είμαστε όσο το δυνατόν πιο κοντά στη κατάσταση της "καμιάς σκέψης" ή της "μίας σκέψης"

(συγκέντρωση). Αν δεν είμαστε προσεκτικοί οι ανεξέλεγκτες σκέψεις μας μπορούν να μας οδηγήσουν σε ανεξήγητα ταξίδια σε μέρη και ανθρώπους που δεν ξέρουμε. Η πρώτη τώρα άσκηση αποχωρισμού μας από το φυσικό μας σώμα πρέπει να περιοριστεί σε χρόνο και σε δράση. Πρέπει στην αρχή να εξοικειωθούμε με το καινούργιο περιβάλλον μας και ν' αποκτήσουμε μια αίσθηση προσανατολισμού, ώστε να μη φοβόμαστε ή ανησυχούμε όταν βγαίνουμε από το σώμα μας. ΟΧΙ ΣΤΙΣ ΑΚΡΟΤΗΤΕΣ Η επόμενη άσκηση θα μας βοηθήσει να εξοικειωθούμε με την αίσθηση του "δεύτερου" ή αστρικού μας "σώματος", χωρίς να χρειαστεί να βγούμε πλήρως από το φυσικό μας σώμα. Η άσκηση αυτή είναι πολύ σημαντική, γιατί θα μας δώσει τη πρώτη επιβεβαίωση για την πραγματικότητα του αστρικού μας σώματος. Απλώνουμε λοιπόν νοητικά το δεξιό ή το αριστερό χέρι μας, χωρίς να κουνήσουμε το φυσικό χέρι μας, προς τα πλάγια προσπαθώντας να πιάσουμε οποιοδήποτε αντικείμενο θυμόμαστε ότι είναι μακρύτερα από την έκτασή του. Μπορούμε επίσης ν' απλώσουμε το χέρι μας χωρίς να έχουμε κανένα ιδιαίτερο αντικείμενο στο νου μας, που μπορεί να μας προϊδέαζε για το τι επρόκειτο να "αισθανθούμε" όταν θα το πιάναμε. Όταν απλώνουμε με αυτό το τρόπο το χέρι μας και δε νιώθουμε τίποτα, το απλώνουμε λίγο μακρύτερα. Συνεχίζουμε να το σπρώχνουμε απαλά, σα να το τεντώναμε, μέχρι να συναντήσει κάποιο υλικό αντικείμενο. Αν έχουμε προκαλέσει κανονικά τους κραδασμούς, τότε το χέρι μας κάποια στιγμή θα αισθανθεί ή θα αγγίξει κάτι. Όταν συμβεί αυτό, εξετάζουμε με την αφή μας αυτό το αντικείμενο, προσέχοντας τις ιδιαίτερες λεπτομέρειές του, που θα μπορούσαμε αργότερα ν' αναγνωρίσουμε. Σε αυτό το σημείο τίποτα δε θα φαίνεται ασυνήθιστο. Οι αισθήσεις μας θα μας πουν ότι αγγίζουμε το αντικείμενο με το φυσικό μας χέρι. Αφού εξοικειωθούμε με το αντικείμενο με το εκτεταμένο χέρι μας, τεντώνουμε το χέρι μας περισσότερο σπρώχνοντας το αντικείμενο με τις άκρες των δακτύλων μας. Στην αρχή θα αισθανθούμε μια αντίσταση. Σπρώχνουμε τότε λίγο δυνατότερα και ξεπερνάμε απαλά αυτή την αντίσταση. Θα αισθανθούμε τότε το χέρι μας να περνά μέσα από το αντικείμενο. Συνεχίζουμε να σπρώχνουμε μέχρι το χέρι μας να περάσει τελείως από αυτό και να συναντήσει ένα άλλο υλικό αντικείμενο. Εξετάζουμε με την αφή μας και το δεύτερο αυτό αντικείμενο. Μετά τραβάμε προσεκτικά το χέρι μας προς τα πίσω, μέσα από το πρώτο αντικείμενο και σιγά - σιγά στη κανονική του θέση, μέχρι να το νιώσουμε ότι βρίσκεται στο "σωστό" του μέρος.

Μετά απ' αυτό ελαττώνουμε τους κραδασμούς. Ο καλύτερος τρόπος για να το κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να κινήσουμε σιγά - σιγά το φυσικό μας σώμα. Σκεπτόμαστε το φυσικό σώμα μας και ανοίγουμε τα φυσικά μάτια μας. Επαναφέρουμε επίσης με τη θέλησή μας τις φυσικές αισθήσεις μας. Μόλις εξαλειφθούν τελείως οι κραδασμοί καθόμαστε για μερικά λεπτά εκεί που είμαστε και μετά σηκωνόμαστε. Βρίσκουμε το αντικείμενο που αισθανθήκαμε", εντοπίζοντάς το σε σχέση με τη θέση του εκτεταμένου χεριού μας όταν ήμασταν ξαπλωμένοι. Παρατηρούμε τις λεπτομέρειες και των δυο αντικειμένων, επισημαίνοντας αυτές που δε θα μπορούσαμε να είχαμε διακρίνει από απόσταση. Συγκρίνουμε τη φυσική τους αίσθηση με αυτό που αισθανθήκαμε κάτω από την επίδραση των κραδασμών. Εξετάζουμε αν γνωρίζαμε τη παρουσία ή τη θέση του δεύτερου αντικειμένου πριν το πείραμα. Ελέγχουμε επίσης τη γραμμή κατεύθυνσης από τη θέση που βρισκόταν το φυσικό χέρι μας μέχρι το πρώτο και μετά μέχρι το δεύτερο αντικείμενο. Είναι αυτή μια ευθεία γραμμή; Ελέγχουμε τ' αποτελέσματά μας. Ήταν το πρώτο αντικείμενο σε μια απόσταση που θα ήταν αδύνατο να το φθάσουμε χωρίς να κινήσουμε το φυσικό μας σώμα; Μήπως οι λεπτομέρειες του αντικειμένου, ιδιαίτερα οι μικρολεπτομέρειές του, συμπίπτουν με τις παρατηρήσεις που κάναμε; Κάνουμε τον ίδιο έλεγχο και με το δεύτερο αντικείμενο. Αν οι απαντήσεις μας είναι βεβαιωτικές, τότε είχαμε την πρώτη μας επιτυχία. Αν δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα γεγονότα, θα προσπαθήσουμε ξανά μια άλλη φορά. Αν έχουμε προκαλέσει πάντως τη κατάσταση των κραδασμών, η άσκηση θα έχει σίγουρα αποτελέσματα. Μπορούμε να κάνουμε ακόμα τη παρακάτω άσκηση. Αφού προκαλέσουμε τους κραδασμούς, και είμαστε ξαπλωμένοι στην πλάτη μας με τα χέρια στο πλάι μας ή πάνω στο στήθος μας, σηκώνουμε απαλά τα χέρια μας χωρίς να τα κοιτάμε και αγγίζουμε μαζί τα δάκτυλά μας. Το κάνουμε αυτό αρκετά τυχαία, αφηρημένα, και παρατηρούμε τι αισθανόμαστε. Μόλις έχουμε θηλυκώσει τα χέρια μας πάνω από το στήθος μας, τα κοιτάμε με κλειστά τα μάτια μας. Αν έχουμε προχωρήσει σωστά, θα δούμε τότε και τα φυσικά και τα αστρικά μας χέρια. Τα φυσικά χέρια μας θα αναπαύονται στο πλάι μας ή πάνω στο στήθος μας. Οι αισθητικές εντυπώσεις που θα έχουμε θα είναι με τα αστρικά μας χέρια πάνω από το φυσικό σώμα μας. Θα πρέπει να ελέγξουμε αυτό το φαινόμενο όσες φορές θέλουμε. Πρέπει να αποδείξουμε στον εαυτό μας ότι δεν κινούμε τα φυσικά μας χέρια, αλλά κάτι άλλο. Το κάνουμε αυτό με οποιοδήποτε τρόπο μπορεί να μας κάνει να βεβαιωθούμε πλήρως γι' αυτή την πραγματικότητα.

Είναι σημαντικό να επιστρέφουμε πάντα τα αστρικά χέρια μας στην αρχική τους θέση σε πλήρη ένωση με τα φυσικά μας χέρια, πριν "εξασθενίσουμε" τους κραδασμούς. Παρ' όλο που μπορεί να μη συμβεί τίποτα το σοβαρό αν δεν το κάνουμε, δεν είναι καλό να το ανακαλύψουμε σε αυτά τα πρώτα στάδια. Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΑΠΟΧΩΡΙΣΜΟΥ Η απλούστερη μέθοδος για ν' αποχωριστούμε από το φυσικό σώμα μας είναι η διαδικασία της "ανύψωσης". Ο σκοπός μας εδώ δεν είναι να ταξιδεύσουμε σε μακρινά μέρη, αλλά να εξοικειωθούμε με την αίσθηση του αποχωρισμού μας μέσα στο γνώριμο περιβάλλον του δωματίου μας. Για να βοηθηθούμε στον προσανατολισμό μας, είναι καλύτερο αυτές οι πρώτες ασκήσεις του πλήρους αποχωρισμού μας να γίνουν στη διάρκεια της ημέρας. Ελέγχουμε την ποσότητα του φωτός στο δωμάτιό μας ανάλογα με τις ανάγκες μας. Αποφεύγουμε πάντως τη χρησιμοποίηση ενός ηλεκτρικού φωτός. Ερχόμαστε τώρα στη κατάσταση των κραδασμών κι ελέγχουμε πλήρως τις σκέψεις μας. Πρόκειται να παραμείνουμε στα όρια του γνωστού δωματίου μας. Σκεπτόμαστε ότι γινόμαστε ελαφρύτεροι, ότι ανεβαίνουμε προς τα πάνω και το πόσο όμορφο είναι να αιωρηθούμε ψηλά από το σώμα μας. Πριν ακόμα ανυψωθούμε, ανταποκρινόμαστε θετικά σε αυτό. Αν συνεχίσουμε να έχουμε μόνο αυτές τις σκέψεις, θ' αποχωριστούμε ήρεμα από το φυσικό σώμα μας και θα ανυψωθούμε απαλά προς τα πάνω. Μπορεί πάντως να μην τα καταφέρουμε με τη πρώτη ή τη δεύτερη φορά. Αλλά εφόσον έχουμε κάνει τις προηγούμενες ασκήσεις, σίγουρα θα τα καταφέρουμε. Μια δεύτερη μέθοδο είναι η τεχνική της περιστροφής, σα να γυρίζαμε μπρούμυτα απαλά στο κρεβάτι μας για να νιώσουμε πιο άνετα. Δεν πρέπει όμως να κάνουμε καμιά προσπάθεια με τα χέρια μας ή τα πόδια μας για να βοηθήσουμε τον εαυτό μας να περιστραφεί. Σκεπτόμαστε απλά την όλη διαδικασία. Αρχίζουμε να περιστρεφόμαστε στρέφοντας στην αρχή το πάνω μέρος του σώματός μας, το κεφάλι και τους ώμους μας. Κινούμαστε σιγά - σιγά, εξασκώντας μια απαλή αλλά σταθερή πίεση. Είναι σημαντικό να περιστραφούμε αργά, για να μη χάσουμε το προσανατολισμό μας. Η ευκολία με την οποία περιστρεφόμαστε χωρίς τριβή ή αίσθηση βάρους, μας πληροφορεί ότι έχει αρχίσει ο αποχωρισμός μας. Στρεφόμαστε σιγά - σιγά μέχρι να νιώσουμε ότι έχουμε περιστραφεί κατά 180ο (ερχόμενοι δηλαδή πρόσωπο με πρόσωπο με το φυσικό μας σώμα). Μόλις φθάσουμε στις 180ο, σταματάμε με τη σκέψη μας την περιστροφή. Σκεπτόμαστε τότε ότι ανυψωνόμαστε, απομακρυνόμενοι με τη πλάτη μας από το φυσικό μας σώμα. Αν έχουμε επιτύχει την κα-

τάσταση των κραδασμών και αυτή η μέθοδος θα έχει σίγουρα αποτελέσματα. Η πρώτη από τις δυο αυτές τεχνικές αποχωρισμού πρέπει να προσπαθηθεί πριν τη δεύτερη. Στη συνέχεια αφού εξετάσουμε και ελέγξουμε και τις δυο, μπορούμε να χρησιμοποιούμε όποια νομίζουμε ότι είναι η πιο εύκολη για μας. ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΜΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ Μόλις έχουμε επιτύχει τον αποχωρισμό από το φυσικό μας σώμα, είναι πολύ σημαντικό να διατηρήσουμε τον πλήρη έλεγχο της κατάστασης. Ο μόνος τρόπος για να το κάνουμε αυτό είναι να παραμείνουμε στα αρχικά στάδια κοντά στο φυσικό μας σώμα. Ό,τι και να αισθανόμαστε, μένουμε κοντά σε αυτό. Δεν το κάνουμε γιατί υπάρχει κάποιος γνωστός κίνδυνος, αλλά για να εξοικειωθούμε σιγά σιγά και να καταλάβουμε έτσι τι ακριβώς συμβαίνει. Τα ανεξέλεγκτα ταξίδια σε αυτό το στάδιο μπορούν να μας δημιουργήσουν απρόβλεπτες καταστάσεις που θα μας αναγκάσουν να ξαναμάθουμε από την αρχή πολλά απ' όσα έχουμε ήδη μάθει. Σε αυτό το σημείο η βασική μας άσκηση είναι να επιστρέψουμε στο φυσικό μας σώμα. Διατηρούμε μια απόσταση ενενήντα το πολύ εκατοστών πάνω απ' αυτό. Δεν κάνουμε καμιά προσπάθεια να κινηθούμε πλευρικά ή περισσότερο "προς τα πάνω". Πώς ξέρουμε πόσο μακριά είμαστε; Και αυτό είναι κάτι που το αισθανόμαστε. Η όρασή μας είναι τώρα μηδενική. Έχουμε υποχρεώσει τον εαυτό μας να μην ανοίξουμε τα μάτια μας και τα κρατάμε προς το παρόν κλειστά. Μένουμε κοντά στο φυσικό μας σώμα. Έχοντας αυτό στο νου μας θα κρατηθούμε στη κατάλληλη απόσταση. Στις επόμενες τρεις ή τέσσερες ασκήσεις, δεν κάνουμε τίποτα άλλο από το να ασκούμαστε να βγαίνουμε "έξω" και να επιστρέφουμε πάλι στο φυσικό μας σώμα. Για να επιστρέψουμε, σκεπτόμαστε απλώς τον εαυτό μας πίσω στο φυσικό μας σώμα και θα επιστρέψουμε. Αν έχουμε χρησιμοποιήσει τη πρώτη μέθοδο αποχωρισμού, η επανολοκλήρωσή μας είναι σχετικά απλή. Όταν είμαστε σε πλήρη ευθυγράμμιση με το σώμα μας, μπορούμε να κινήσουμε οποιοδήποτε μέλος του και να επανεργοποιήσουμε τις αισθήσεις μας. Κάθε φορά που επιστρέφουμε, ανοίγουμε τα φυσικά μας μάτια και ανασηκωνόμαστε φυσικά, ώστε να ξέρουμε ότι είμαστε πάλι πλήρεις. Αυτό γίνεται για να εξασφαλίσουμε τον προσανατολισμό μας, ν' αποκτήσουμε εμπιστοσύνη ότι μπορούμε να επιστρέφουμε με τη θέλησή μας, και το πιο σπουδαίο, για να βεβαιώσουμε τον εαυτό μας για τη συνεχιζόμενη επαφή μας με τον υλικό κόσμο στον οποίο τώρα ανή-

κουμε. Ό,τι και να πιστεύουμε αυτή η καθησύχαση μας είναι πολύ απαραίτητη. Αν έχουμε εφαρμόσει τη μέθοδο της περιστροφής, κινούμαστε αργά προς το φυσικό μας σώμα και όταν αισθανθούμε ότι έχουμε πλήρη επαφή με αυτό, αρχίζουμε την περιστροφή μας για να ενωθούμε ξανά μαζί του. Δεν έχει σημασία αν συμπληρώσουμε τον κύκλο της περιστροφής στις 360ο ή αν τον αντιστρέψουμε και επιστρέψουμε με μια αντίθετη περιστροφή από την προηγούμενη με την οποία αποχωριστήκαμε από το φυσικό μας σώμα. Και στις δυο τεχνικές όταν είμαστε σε πλήρη σύνδεση με το φυσικό μας σώμα αισθανόμαστε ένα ελαφρύ τίναγμα σαν ένα "κλικ". Είναι δύσκολο να περιγραφεί αυτή η αίσθηση, αλλά θα την αναγνωρίσουμε. Μετά την επιστροφή μας περιμένουμε πάντα λίγα λεπτά πριν ανασηκωθούμε, κυρίως για να αποφύγουμε οποιαδήποτε ανησυχία μας. Δίνουμε στον εαυτό μας κάποιο χρόνο για να ξαναπροσαρμοσθούμε στο φυσικό περιβάλλον μας. Με το ανασηκωμά μας αποδεικνύουμε άμεσα τη συνέχειά μας. Θα έχουμε τελειώσει αυτό τον κύκλο όταν θα μπορούμε να αποχωριζόμαστε, να επιστρέφουμε στο φυσικό μας σώμα, ν' ανασηκωνόμαστε και να σημειώνουμε το χρόνο που πέρασε, να ξαναποχωριζόμαστε και να επιστρέφουμε για δεύτερη φορά στο φυσικό μας σώμα, χωρίς καμιά απώλεια στη συνέχεια της συνείδησής μας. Θα μας βοηθήσει σε αυτό αν σημειώνουμε το χρόνο που πέρασε μετά από κάθε αποχωρισμό μας. Το επόμενο βήμα στην εξοικείωσή μας είναι να αποχωριστούμε με τον ίδιο τρόπο από το φυσικό μας σώμα σε μια μεγαλύτερη τώρα απόσταση. Οποιαδήποτε απόσταση μέχρι τρία μέτρα θα είναι καλή. Έχουμε πάντα το νου μας εστιασμένο σε ένα και μόνο σκοπό, χωρίς περιπλανώμενες σκέψεις, ιδιαίτερα σε αυτές τις πιο εκτεταμένες τώρα ασκήσεις μας. Αφού έχουμε εξοικειωθεί με την αίσθηση του να έχουμε "αποχωριστεί" περισσότερο από το σώμα μας, λέμε νοητικά στον εαυτό μας ότι μπορούμε να δούμε. Δε σκεπτόμαστε τη πράξη του ν' ανοίξουμε τα μάτια μας, γιατί αυτό μπορεί να μας μεταφέρει πίσω στο φυσικό μας σώμα και να ελαττώσει τη συχνότητα των κραδασμών. Σκεπτόμαστε απλώς ότι βλέπουμε, ότι μπορούμε να δούμε, και θα δούμε. Δεν υπάρχει καμιά αίσθηση ανοίγματος των ματιών μας. Απλά η μαυρίλα μπροστά από τα μάτια μας ξαφνικά εξαφανίζεται. Στην αρχή η όρασή μας μπορεί να είναι αμυδρή και συγκεχυμένη όπως στο ημίφως ή μυωπική. Στη συνέχεια όμως θα γίνει πιο οξεία. Αν έχουμε εφαρμόσει σωστά τις προηγούμενες ασκήσεις, δε θα ανησυχήσουμε από τη θέα του φυσικού μας σώματος που βρίσκεται ξαπλωμένο από κάτω μας. Αφού ικανοποιηθούμε ότι είμαστε "εμείς"

εκεί κάτω ξαπλωμένοι, εξετάζουμε οπτικά το δωμάτιο από την προοπτική της θέσης μας. Μετά κινούμαστε νοητικά σιγά - σιγά προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Κινούμε τα χέρια και τα πόδια μας για να βεβαιωθούμε για τη κινητικότητά μας. Γυρίζουμε τριγύρω μένοντας όμως πάντα μέσα στη καθορισμένη απόσταση από το φυσικό μας σώμα. Σε αυτό το στάδιο μπορεί να νιώσουμε διάφορες πολύ ισχυρές επιθυμίες, που αποτελούν και το μεγαλύτερο πρόβλημά μας τώρα. Αυτές εμφανίζονται απρόσμενα και απρόσκλητα και μπορούν να μας βγάλουν εύκολα από τη λογική μας θέση. Το σημαντικό είναι να μην τις θεωρήσουμε σαν κακές ή λαθεμένες, αλλά να μάθουμε πως να τις αντιμετωπίζουμε. Δεν πρέπει ν' αρνηθούμε την ύπαρξή τους, αλλά να τις αναγνωρίσουμε σαν ένα βαθύ και ακέραιο μέρος του εαυτού μας, που δεν μπορούμε να διώξουμε με τη σκέψη μας. Μέχρι να το κάνουμε αυτό, θα είμαστε ανίκανοι να τις ελέγξουμε. Οι επιθυμίες αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν την ανάγκη μας να ξεφαντώσουμε και να οργιάσουμε στο καινούργιο μας περιβάλλον, μια πολύ έντονη σεξουαλικότητα αισθησιακής φύσης, μια ανάγκη για θρησκευτική έκσταση κ.α. Παρ' όλο που δεν είναι τόσο εύκολο, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να κυριαρχήσουμε με τη λογική μας και να μην παρασυρθούμε απ' αυτές τις επιθυμίες μας. Δεν μπορούμε να τις εξαφανίσουμε, αλλά μπορούμε να τις βάλουμε προς στιγμή κατά μέρος. Τους υποσχόμαστε ότι θα τις ικανοποιήσουμε στο μέλλον κι έτσι δε θα μας προβάλλουν αντίσταση. Έτσι κι αλλιώς χρόνια τώρα έχουν συνηθίσει στην αναβολή της ικανοποίησής τους. Όταν θα έχουμε ελέγξει λογικά αυτά τα άλλα μέρη του εαυτού μας, και θα το έχουμε αποδείξει αυτό πρακτικά πέντε μ' επτά φορές (ενώ είμαστε στο ίδιο δωμάτιο και κοντά στο σώμα μας), θα είμαστε έτοιμοι για πιο μακρινά και ειδικά ταξίδια. Υποτίθεται βέβαια ότι με όλα τα προηγούμενα που έχουμε κάνει μέχρι τώρα έχουμε ξεπεράσει τους περισσότερους φόβους μας. Αν δεν το έχουμε κάνει, τότε καλύτερα να επαναλάβουμε τις ασκήσεις που προκαλούν φόβο, μέχρι να τους ξεπεράσουμε. ΜΙΑ ΣΙΓΟΥΡΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ Όπως έχουμε ήδη πει ο φόβος μας ότι μπορεί να μη μπορέσουμε να επανέλθουμε στο φυσικό μας σώμα αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο για τον αποχωρισμό μας απ' αυτό. Πρώτα απ' όλα δεν πρέπει να μας πιάσει πανικός. Πρέπει να κυριαρχήσει η λογική μας. Ο τρόμος μας δυσκολεύει απλώς τη κατάσταση. Όπου και να είμαστε μπορούμε να σκεφθούμε απλώς το φυσικό μας σώμα και ν' αρχίσουμε να κινούμε νοητικά κάποιο μέρος του, για παράδειγμα ένα δάκτυλο του χεριού ή του ποδιού μας. Μπορούμε να πάρουμε εσκεμμένα μια βαθιά αναπνοή, να επανεργοποιήσουμε μια ή όλες τις αισθήσεις μας,

να κινήσουμε το σαγόνι μας, να καταπιούμε ή να κινήσουμε τη γλώσσα μας. Οποιαδήποτε κίνηση ή χρησιμοποίηση της ενέργειας του φυσικού μας σώματος μπορεί να μας κάνει να επιστρέψουμε γρήγορα σε αυτό. Αν αυτή δεν έχει άμεσο αποτέλεσμα, δοκιμάζουμε μια άλλη. Το μόνο τελικά θέμα είναι ποια μέθοδος είναι η καλύτερη για μας. Όταν εφαρμόζουμε αυτή τη τεχνική η επιστροφή μας είναι άμεση. Η επανολοκλήρωσή μας φαίνεται να είναι τότε στιγμιαία. Αυτή όμως η μέθοδος της άμεσης επιστροφής εξαφανίζει κάθε δυνατότητα επιλογής από μέρους μας. Μόλις τεθεί σε δράση, δεν μπορούμε να τη σταματήσουμε. Θα γυρίσουμε γρήγορα στο φυσικό μας σώμα, χωρίς να μπορούμε να γνωρίσουμε τι συμβαίνει και πως συμβαίνει. Καλύτερα λοιπόν να τη θεωρήσουμε σα μια μέθοδο επείγουσας περίπτωσης και όχι σαν ένα απαραίτητο βήμα στη μεθοδολογία μας. Στις συνηθισμένες συνθήκες θα πρέπει να σκεπτόμαστε ή να αισθανόμαστε τη κατεύθυνση του φυσικού μας σώματος. Χωρίς λοιπόν μεγάλη βιασύνη και με ένα ήρεμο και εκούσιο τρόπο αρχίζουμε να επιστρέφουμε σε αυτό. ΠΩΣ ΚΙΝΟΥΜΑΣΤΕ Είμαστε τώρα έτοιμοι για το σπουδαιότερο απ' όλα τα βήματα, "να πάμε" δηλαδή σε ένα μακρινό σημείο και να επιστρέψουμε. Δεν είναι συνετό να προσπαθήσουμε να κάνουμε αυτή την άσκηση, προτού ολοκληρώσουμε με άνεση όλες τις προηγούμενες ασκήσεις. Είναι πολύ σημαντικό να ακολουθήσουμε μια πλήρη και ολοκληρωμένη διαδικασία. Πρώτα απ' όλα σκεπτόμαστε το "σημείο που θέλουμε να πάμε". Ο κανόνας είναι να διαλέγουμε να "πάμε" σε ένα άτομο και όχι σε ένα μέρος. Μπορεί να καταφέρουμε και το τελευταίο, αν έχουμε μια βαθιά συναισθηματική προσκόλληση σε κάποιο μέρος, αλλά τα πειράματα που έκανε ο Μονρόε προς αυτή την κατεύθυνση είχαν ελάχιστη επιτυχία. Αυτό βέβαια μπορεί να οφειλόταν στη ιδιαίτερη δική του προσωπικότητα και μπορεί κάποιος άλλος να τα καταφέρει καλύτερα. Διαλέγουμε από την αρχή ένα ζωντανό άτομο που θέλουμε να επισκεφθούμε. Διαλέγουμε κάποιον που να τον ξέρουμε καλά. Δε θα πρέπει να τον πληροφορήσουμε για την άσκησή μας γιατί μπορεί να τον προϊδεάσουμε. Μπαίνουμε στη κατάσταση χαλάρωσης και στη κατάσταση των κραδασμών και στη συνέχεια απομακρυνόμαστε σε μια κοντινή απόσταση, 1,5 με 2 μέτρα από το φυσικό μας σώμα. Με την όρασή μας ακόμα αδρανή σκεπτόμαστε προσεκτικά το άτομο που πρόκειται να επισκεφθούμε. Δε σκεπτόμαστε μόνο το όνομα,

αλλά τη προσωπικότητα και το χαρακτήρα αυτού του ατόμου. Δεν προσπαθούμε να οραματισθούμε τη φυσική του μορφή, γιατί αυτό που θα μας ελκύσει είναι οι εσωτερικές του ιδιότητες και όχι τόσο τα φυσικά του χαρακτηριστικά. Καθώς σκεπτόμαστε αυτό το άτομο, κάνουμε σιγά - σιγά μια στροφή 360ο. Ενώ στρεφόμαστε θα "νιώσουμε" κάπου τη σωστή κατεύθυνση. Είναι μια διαίσθηση, μια βεβαιότητα που μας προσελκύει σαν ένας απαλός μαγνήτης. Μπορούμε αν θέλουμε να βεβαιωθούμε γι' αυτή τη κατεύθυνση. Προσπερνάμε καθώς στρεφόμαστε αυτό το σημείο και ξαναεπιστρέφουμε. Θα το νιώσουμε και πάλι πολύ δυνατά. Σταματούμε τότε, αντικρίζοντας αυτή τη κατεύθυνση. Σκεπτόμαστε ότι βλέπουμε και αρχίζουμε αμέσως να βλέπουμε. Για να κινηθούμε προς τον προορισμό μας, χρησιμοποιούμε τη μέθοδο του "τεντώματος" των χεριών που κάναμε στην πρώτη μας άσκηση. Η ευκολότερη μέθοδος είναι να βάλουμε τα αστρικά μας χέρια μας σαν ένα βουτηχτή πάνω από το κεφάλι μας σκεπτόμενοι το άτομο που θέλουμε να επισκεφθούμε και "τεντώνοντας" το σώμα μας προς αυτή τη κατεύθυνση. Μπορούμε να κινούμαστε γρήγορα ή αργά, ανάλογα με τη προσπάθεια που βάζουμε σε αυτό το "τέντωμά" μας. Όσο περισσότερο "τεντωνόμαστε" τόσο γρηγορότερα πηγαίνουμε. Όταν φθάσουμε στο προορισμό μας χωρίς να το αντιληφθούμε θα σταματήσουμε να "τεντωνόμαστε". Για να επιστρέψουμε χρησιμοποιούμε μια ανάλογη μέθοδο. Σκεπτόμαστε το φυσικό μας σώμα, τεντωνόμαστε κι επιστρέφουμε γρήγορα. Συνήθως δε χρειάζεται τίποτα παραπάνω από αυτό. ΜΙΑ ΑΣΚΗΣΗ ΓΚΕΣΤΑΛΤ Η παρακάτω άσκηση στηρίζεται στις "Θεραπείες Γκεστάλτ" του Φριτζ Περλς. Αυτή μπορεί να γίνει αμέσως μόλις ξυπνήσουμε από ένα μη συνειδητό. Πολύ πιο σημαντικό όμως είναι να τη κάνουμε στη διάρκεια ενός συνειδητού ονείρου. Ας εξετάσουμε αρχικά πως να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη μέθοδο σε ένα μη συνειδητό όνειρο. Ας υποθέσουμε ότι στο όνειρό μας βρισκόμαστε σ' ένα δάσος και αντικρίζουμε ένα σπίτι που μας φαίνεται κάπως μυστηριώδες και απειλητικό. Για κάποιο λόγο σκεπτόμαστε ότι πρόκειται να συναντήσουμε κάποιον εκεί, αλλά καθώς πλησιάζουμε την εξώπορτα χάνουμε την αυτοπεποίθησή μας. Χτυπάμε πάντως την πόρτα και μας ανοίγει ένας Άγγλος μπάτλερ, που μας καλωσορίζει με ένα πολύ φιλικό τρόπο και μας λέει ότι μας περιμένουν. Μπαίνουμε μέσα στο σπίτι και ανεβαίνουμε σιγά - σιγά την κύρια σκάλα, που είναι πολύ μεγάλη και διακοσμημένη θαυμάσια με μοτίβα της αρτ νουβώ. Αστράπτει εκπέμποντας μικρές λάμψεις. Καθώς φτάνουμε στο κεφαλόσκαλο

βλέπουμε με έκπληξη τριγύρω μας διάφορα άχρηστα αντικείμενα και παλιοπράματα, που καλύπτονται από ένα βαθύ στρώμα σκόνης και αράχνες. Περπατάμε μέσα απ' όλα αυτά τα πράγματα προς ένα διάδρομο και φτάνουμε τελικά μπροστά σε μια κλειστή πόρτα. Φοβόμαστε να την ανοίξουμε, γιατί δεν ξέρουμε τι μπορεί να μας περιμένει πίσω της. Τελικά παίρνουμε αρκετό θάρρος και την ανοίγουμε, προχωρώντας μέσα στο δωμάτιο. Με το που βρισκόμαστε εκεί, ξέρουμε αμέσως ότι είναι η κρεβατοκάμαρα του ιδιοκτήτη στο μπροστινό μέρος του σπιτιού. Στη μέση του δωματίου υπάρχει ένα τεράστιο κρεβάτι με τέσσερες στύλους που βαστάζουν ένα ουρανό, καλυμμένο μ' ένα γκρι πτυχωτό ύφασμα. Κάποιος κοιμάται στο κρεβάτι και έχει δίπλα του ένα βιβλίο. Προχωράμε ήσυχα προς το κρεβάτι, κοιτάμε το βιβλίο και βλέπουμε ότι αναφέρεται στο μεγάλο μυστικό που προσπαθούσαμε ν' ανακαλύψουμε σε όλη μας τη ζωή. Ελέγχουμε αν ο άνθρωπος κοιμάται βαθιά, για να μπορέσουμε να το διαβάσουμε. Παρατηρούμε με έκπληξη ότι το πρόσωπό του μας είναι γνωστό, αλλά δεν μπορούμε να θυμηθούμε που το έχουμε ξαναδεί. Κοιτάμε σε ένα τεράστιο καθρέφτη που κρέμεται στον τοίχο και βλέπουμε το είδωλό μας. Είναι το ίδιο πρόσωπο με του κοιμισμένου! Αμέσως ξυπνάμε από έκπληξη. Μπορούμε τώρα να κάνουμε αυτό που θα μπορούσε καλύτερα να περιγραφεί σαν ένα ψυχόδραμα. Παίζουμε το ρόλο κάθε εικόνας του ονείρου μας. Γινόμαστε το σπίτι με τα ξύλινα πατώματα και νοιώθουμε το μέγεθός του, την ιστορία του και τον αριθμό των δωματίων του. Αισθανόμαστε αν είναι χαρούμενο, ή λυπημένο και ποια γεγονότα έχουν δημιουργήσει αυτό το συναίσθημα. Κοιτάμε μια μορφή που πλησιάζει, η οποία φαίνεται κάπως φοβισμένη για το τι μπορεί να κρύβουμε. Μπορεί ακόμα να γνωρίζουμε τι θα ανακαλύψει αυτή η ονειρική φιγούρα. Μετά γινόμαστε με τη σειρά ο μπάτλερ, η σκάλα, το μυστικό βιβλίο και η κοιμισμένη μορφή πάνω στο κρεβάτι. Μπορούμε ν' ανακαλύψουμε τι ονειρεύεται ο κοιμισμένος. Ίσως να βλέπει το ίδιο όνειρο με μας. Αυτή η ενεργή συμμετοχή, μετά το τέλος του ονείρου, είναι τυπική στα περισσότερα σύγχρονα θεραπευτικά εργαστήρια. Αυτό το ξαναπαίξιμο του ονείρου μπορεί να βοηθήσει τρομερά στην αποκάλυψη των εσωτερικών μας συγκρούσεων, ιδιαίτερα όταν γίνεται μπροστά σε μια ομάδα ανθρώπων. Ξανασκεπτόμαστε τώρα το όνειρο σα να είμαστε συνειδητοί σε αυτό. Ας υποθέσουμε ότι τη στιγμή που βλέπουμε το σπίτι γινόμαστε συνειδητοί και ξέρουμε ότι ονειρευόμαστε. Ξέρουμε ότι αυτό είναι ένα ονειρικό σπίτι, μέσα σε ένα ονειρικό δάσος. Ξέρουμε επίσης ότι μπορούμε να το εξαφανίσουμε με μια κίνηση του ονειρικού χεριού μας. Νοιώθουμε την ένταση ενός πράγματος που μας περιμένει στο σπίτι

και είμαστε περίεργοι. Όμως δε φοβόμαστε , γιατί ξέρουμε ότι είναι ένα όνειρο. Όταν ο Μπάτλερ μας λέει ότι μας περίμεναν, μπορούμε να τον ρωτήσουμε ποιος μας περίμενε και η απάντησή του να διαφωτίσει περισσότερο την κατάσταση. Φανταστείτε να μας πει "ο εγκέφαλος". Αυτό θα μπορούσε να μας προειδοποιήσει για το τι αντιπροσωπεύει ολόκληρη η σκηνή. Όταν ανεβαίνουμε την πλούσια διακοσμημένη σκάλα, μπορούμε να την εξετάσουμε από πολύ κοντά και αν μπούμε στο ρόλο της να μάθουμε ότι αντιπροσωπεύει το στέλεχος του εγκεφάλου μας και ότι είμαστε έτοιμοι να μπούμε στο κρανίο μας. Μετά αρχίζουν όλα να τακτοποιούνται, γιατί μπαίνοντας στην μπροστινή κρεβατοκάμαρα, θα την αναγνωρίζαμε αμέσως σαν τον μετωπιαίο λοβό, και τις γκρι πτυχές πάνω από το κρεβάτι, σαν τις πολύπλοκες πτυχές του ίδιου του εγκεφάλου μας. Το βιβλίο στο κρεβάτι μπορεί τότε να μεταμορφωθεί σε ένα πολύτιμο λωτό, ή σ' έναν αδένα υπόφυσης και αντί να ξυπνήσουμε, μπορεί να προσπαθούσαμε να ξυπνήσουμε τον κοιμισμένο εαυτό μας.

ΜΕΤΡΩΝΤΑΣ ΠΡΟΒΑΤΑΚΙΑ Αυτή είναι μια παραλλαγή της παλιάς μεθόδου που χρησιμοποιούσαμε κάποτε για να μας πάρει ο ύπνος. Ενώ περιμένουμε να κοιμηθούμε, φανταζόμαστε μια σκηνή με πρόβατα που πηδούν ένα χαμηλό φράκτη. Δίνουμε χρόνο στον εαυτό μας να οραματισθούμε κάθε πρόβατο ξεχωριστά καθώς πηδάει το φράκτη και μετράμε σταθερά τον αριθμό τους. Έχουμε επίσης στο νου μας ότι αυτά είναι πρόβατα της φαντασίας μας, δημιουργημένα απλά από τον οραματισμό μας. Έτσι καθώς μετράμε θυμόμαστε "ένα πρόβατο που ονειρεύομαι, δύο πρόβατα που ονειρεύομαι...". Αυτό μας βοηθά να διατηρήσουμε μια άγρυπνη προσοχή, ενώ θυμόμαστε ότι όλα είναι ονειρικά. Αυτή η άσκηση μας βοηθά ν' αποκτήσουμε συνείδηση περισσότερο κατά το πρώτο στάδιο του ύπνου μας. Τα όνειρα όμως στην αρχή του ύπνου μας σπάνια διαρκούν παραπάνω από μερικά δευτερόλεπτα και συνδέονται συνήθως με υπναγωγικές παραστάσεις. Εντούτοις η άσκηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τα επόμενα στάδια του ύπνου μας. Είναι ιδιαίτερα κατάλληλη για όσους κοιμούνται εύκολα και γρήγορα κι έχουν υπναγωγικές παραστάσεις. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΓΚΟΥΡΝΤΖΙΕΦ

Η τεχνική αυτή του Γκουρντζίεφ προηγείται χρονικά κατά 70 περίπου χρόνια από αυτήν που περιγράφει ο Καστανέντα ότι του δόθηκε από τον Ινδιάνο δάσκαλό του Δον Χουάν. Βασικά είναι πολύ εύκολη. Το αντικείμενο της προσοχής μας είναι αδιάφορο, όσο αυτό μας είναι γνώριμο. Σε αυτή την περίπτωση είναι τα χέρια μας. Στη διάρκεια της ημέρας κοιτάμε σκόπιμα αρκετές φορές τα χέρια μας. Κλείνουμε τα μάτια μας και τα οραματιζόμαστε κάθε φορά που έχουμε ελεύθερο χρόνο. Τη νύχτα τώρα, ενώ περιμένουμε να μας πάρει ο ύπνος, θυμόμαστε τι κάναμε όλη τη μέρα και τα ξαναοραματιζόμαστε. Παίρνουμε μαζί μας την εικόνα τους και καθώς αποκοιμόμαστε λέμε στον εαυτό μας ότι άμα τα ξαναδούμε, θα ξέρουμε ότι ονειρευόμαστε και θ' αποκτήσουμε έτσι συνείδηση στο όνειρό μας. Είναι μια ιδιαίτερα απλή άσκηση, αλλά χρειάζεται κάποιο χρόνο για να δείξει τα αποτελέσματά της. Οι μαθητές του Γκουρντζίεφ αναφέρουν ότι χρειάστηκαν 3-6 μήνες για να έχουν οποιαδήποτε επιτυχία, η άσκηση όμως λειτουργεί κανονικά. Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ Οι περισσότεροι από μας έχουμε ένα αγαπημένο μέρος, που μπορεί να είναι ένα ανοιχτό τοπίο, η θάλασσα, ένα ποτάμι, ή μια πόλη. Αν είναι δυνατόν πηγαίνουμε εκεί και αφήνουμε τον εαυτό μας να διαποτισθεί πλήρως απ' αυτό το μέρος, από κάθε λεπτομέρειά του, κάθε μυρωδιά, γεύση και αίσθησή του. Καθώς το κάνουμε αυτό ρωτάμε τον εαυτό μας μήπως ονειρευόμαστε. Όταν ξαπλώσουμε κάποια στιγμή στο κρεβάτι μας για να κοιμηθούμε κρατάμε κάποιο ενθύμιο, μια φωτογραφία, ένα σχέδιο, ή κάποιο απλό αντικείμενο που περικλείει για μας όλη την ατμόσφαιρα αυτού του τόπου. Σκοπεύουμε να ξαναεπισκεφθούμε αυτό το μέρος στο όνειρό μας και βλέποντάς το να θυμηθούμε ότι ονειρευόμαστε. Αν δείξουμε επιμονή, η μέθοδος είναι συνήθως πολύ αποτελεσματική. Μόλις τα καταφέρουμε να επισκεφθούμε αυτό το μέρος και γίνουμε συνειδητοί, κάνουμε έναν τεστ πραγματικότητας σε κάθε τι που τραβά την προσοχή μας. Ας κοιτάξουμε με προσοχή τις λεπτομέρειες, σημειώνοντας τις διαφορές που μπορεί να θυμόμαστε από το πρωτότυπο. Πολλοί ονειρευτές πιστεύουν ότι κοιτάνε το πραγματικό τοπίο σε μια εξωσωματική κατάσταση. Ελέγχουμε τον εαυτό μας, τα ρούχα μας, αν είμαστε γυμνοί, ή το εντελώς άυλο σώμα μας. Διαλέγουμε μια λεπτομέρεια και την εξετάζουμε διεξοδικά. Βλέπουμε απλά πόσο πραγματική είναι. Το μέλλον μας επιφυλάσσει πάντα μια έκπληξη. Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΙΚΟΥ ΜΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ

Αυτή είναι μια πολύ απλή κι εντούτοις εξαιρετικά αποτελεσματική άσκηση για μερικούς από μας. Καθώς αποκοιμόμαστε, φανταζόμαστε ότι μια προβολή του σώματός μας ανεβαίνει προς τα πάνω, περνώντας μέσα από το ταβάνι του δωματίου μας και την οροφή του σπιτιού μας. Αυτή μπορεί να ταξιδέψει οπουδήποτε θέλουμε, αλλά είναι σημαντικό να είναι πολύ μακριά και να κάνει κάτι τελείως διαφορετικό από το ήδη ξαπλωμένο και κοιμισμένο σώμα μας. Αν μπορούμε να ταυτιστούμε με αυτό το προβαλλόμενο σώμα μας, τότε θα μας είναι ευκολότερο να συνειδητοποιήσουμε τα όνειρά μας. Η ΑΥΤΟΫΠΝΩΣΗ Στο πεδίο της ολιστικής θεραπείας υπάρχουν πολλές μέθοδοι αυτοϋπνωσης. Η απλούστερη είναι να καθίσουμε όσο πιο αναπαυτικά γίνεται και αρχίζοντας από τα πόδια μας να νοιώσουμε κάθε μυ και κάθε τμήμα των ποδιών και των αστραγάλων μας να τεντώνεται και μετά σιγά - σιγά να χαλαρώνει. Αισθανόμαστε αυτό το κύμα έντασης - χαλάρωσης να εξαπλώνεται απαλά στο σώμα μας. Το κάνουμε σιγά - σιγά, επιτρέποντας σε κάθε μέρος του σώματός μας να χαλαρώσει εντελώς. Όταν φθάσουμε στο κεφάλι μας λέμε στον εαυτό μας ότι θα μετρήσουμε ανάποδα από το 10 μέχρι το 0 και όταν φθάσουμε στο μηδέν θα βρεθούμε σε μια ελαφρά ύπνωση. Ξέρουμε ότι μπορούμε να βγούμε από αυτήν μετρώντας κανονικά από το 0 μέχρι το 10. Μόλις βρεθούμε σε αυτή την κατάσταση μπορούμε να δώσουμε οδηγίες στον εαυτό μας με όσο το δυνατόν πιο απλούς όρους, ότι θ' αναγνωρίσουμε και θα θυμηθούμε τα όνειρά μας. Μπορούμε να του πούμε επίσης ότι κάποια ώρα τη νύχτα θα ονειρευθούμε ένα ιδιαίτερο αντικείμενο. Είναι καλό να έχουμε ένα τέτοιο αντικείμενο κοντά στο κρεβάτι μας, για να μας θυμίζει την αποφασιστικότητά μας να ονειρευθούμε συνειδητά. Τη στιγμή που θα δούμε αυτό το αντικείμενο στο όνειρό μας, θα γίνουμε αμέσως συνειδητοί. Το διατηρούμε σε ένα ιδιαίτερο πλαίσιο και κάθε φορά που το κοιτάμε, όταν είμαστε ξύπνιοι, λέμε στον εαυτό μας ότι ονειρευόμαστε. Όταν έχουμε δώσει την εντολή στην υπνωτισμένη συνείδησή μας, την ενισχύουμε ήρεμα με απλή επανάληψη, ενώ νοιώθουμε μ' εμπιστοσύνη ότι το μήνυμά μας έπιασε τόπο. Η ΥΠΝΩΣΗ Μπορούμε επίσης να πάμε σε ένα αξιοσέβαστο υπνωτιστή, που θα μας βάλει σε μια βαθύτερη ίσως ύπνωση απ' ό,τι μόνοι μας. Αυτό θα είναι πολύ πιο αποτελεσματικό. Να είμαστε όμως σίγουροι για τους σκοπούς μας και ότι θα μεταφέρουμε στον υπνωτιστή αυτό ακριβώς

που θέλουμε να κάνουμε. Δε γνωρίζουν όλοι οι υπνωτιστές το συνειδητό ονείρεμα. Θα χρειαστεί να τους εξηγήσουμε τι ακριβώς εννοούμε με το να είμαστε ξύπνιοι στο όνειρό μας. Είναι καλύτερο να τους ρωτήσουμε, προτού κλείσουμε ένα ραντεβού μαζί τους, αν έχουν καμιά εμπειρία πάνω σε αυτό τον τομέα.

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΟΝΕΙΡΑ Ίσως αυτοί που μπορούν να ωφεληθούν περισσότερο από το συνειδητό ονείρεμα να είναι όσοι έχουν μια φυσική ανικανότητα, ή είναι κατάκοιτοι. Ο ανήμπορος, ο τυφλός, ο χωλός και όποιος έχει οποιαδήποτε εξασθενημένη αίσθηση, μπορεί να νοιώσει στο συνειδητό ονείρεμα μια ασυνήθιστη αίσθηση ελευθερίας. Μέσα σε αυτό η όρασή του μπορεί να αποκατασταθεί, η νιότη του να ανακτηθεί και η χαρά της ανανεωμένης ενέργειας να επιτρέψει στον ανάπηρο να ξανατρέξει στους αγρούς, νοιώθοντας τη δύναμη των ποδιών του. Με αυτές τις δυνατότητες που προσφέρει, οι οποίες φαίνονται πολύ πραγματικές και μπορούν να αγκαλιάσουν όλες τις αισθήσεις, το συνειδητό ονείρεμα μπορεί να θεραπεύσει τόσο το πνεύμα όσο και το σώμα μας. Όποιος ακολουθεί ένα πρόγραμμα βιοανάδρασης*, στο οποίο οραματίζεται π.χ. υγιή κύτταρα να αντικαθιστούν τους καρκινικούς όγκους, μπορεί να κερδίσει πάρα πολλά με το να ονειρεύεται συνειδητά αυτή τη διαδικασία. Όπως ακριβώς ένας διαλογιζόμενος μπορεί να μπει σε μια βαθύτερη κατάσταση, όταν ονειρεύεται συνειδητά, απ' ό,τι όταν διαλογίζεται ξύπνιος- οπότε έχει πολλές περισπάσεις έτσι και ο ασθενής που προσπαθεί να οραματισθεί τη θεραπεία του, αντιμετωπίζει συχνά πολλές εξωτερικές περισπάσεις, που τον εμποδίζουν να μπει βαθιά στον οραματισμό του. Το συνειδητό όνειρο αποφεύγει όλες τις αποσπάσεις, γιατί μόλις εδραιωθεί, με συνειδητή πρόθεση, η κατεύθυνση του ονείρου, το επεισόδιο ξετυλίγεται με τέτοια ένταση που αποκλείει κάθε περίσπαση. *Βιοανάδραση λέγεται η μέθοδος που μας επιτρέπει να μάθουμε, ή μάλλον να ξαναμάθουμε εκείνο που ξέρει κιόλας το σώμα μας, με το να συνδέουμε εσωτερικές διαδικασίες με μια εξωτερική οθόνη, ώστε να βλέπουμε ή ακούμε τι κάνουν τα όργανά μας. Αυτό είναι συνήθως αρκετό για να θέσει αυτές τις διαδικασίες κάτω από συνειδητό έλεγχο. Τα πιο χρήσιμα εργαλεία της βιοανάδρασης είναι ο ηλεκτροκαρδιογράφος που καταγράφει τους καρδιακούς παλμούς, ένας ηλεκτρομυελογράφος που μετράει τους σφυγμούς που συνδέονται με την μυϊκή ένταση, ένα όργανο που μετράει την αντίδραση της επιδερμίδας, μια θερμική αντίσταση για να μετρούνται τοπικά περιοχές του δέρματος κι ένας ηλεκτροεγκεφαλογράφος, που καταγράφει τις δραστηριότητες του εγκεφάλου. Η ικανότητα ρύθμισης της καρδιακής, μυϊκής και δερματικής αντίδρασης έχει αποδειχθεί

κλινικά χρήσιμη, μα το πιο συναρπαστικό απ' όλα είναι ο έλεγχος των εγκεφαλικών κυμάτων. Μια μέθοδος που μπορεί να βοηθήσει οποιονδήποτε έχει μια φυσική ανικανότητα, είναι να διαλέξει αυτός κάτι που δεν μπορεί να κάνει πια. Αυτό μπορεί να είναι οτιδήποτε, από το να τρέξει γρήγορα, κάτω από το ζεστό ήλιο, από την ακτή προς τη θάλασσα, μέχρι το να κάνει έρωτα. Διαλέξτε κάτι που θα απασχολήσει πλήρως όλες τις αισθήσεις σας. Σε τακτικά τώρα διαστήματα στη διάρκεια της ημέρας κλείστε τα μάτια σας και οραματισθείτε το ρόλο που θέλετε να παίξετε. Αν μπορείτε να βρείτε μια καρτποστάλ, μια φωτογραφία, ή κάποιο αντικείμενο, όπως ένα βότσαλο, που μπορεί να σας μεταφέρει μια ζωντανή εικόνα της ακτής που θέλετε να βρεθείτε, ας την έχετε κοντά σας. Πριν πάτε για ύπνο κρατήστε αυτή την εικόνα όσο πιο καθαρά μπορείτε στο μυαλό σας και βάλτε σκοπό να την ονειρευθείτε συνειδητά αυτή τη νύχτα. Αν της δώστε την αδιάσπαστη και προσηλωμένη προσοχή σας, αυτό τελικά θα συμβεί. Για να επιτευχθεί η κατάσταση του συνειδητού ονείρου πρέπει να ενισχυθούν με την επανάληψη και την επιμονή οι αντίστοιχες νευρικές συνδέσεις του εγκεφάλου. Μόλις εμφανισθεί το όνειρο κι έχετε απολαύσει την αίσθηση της φυσικής ελευθερίας και μια νέα υγεία, μπορείτε να εξετάσετε για κάποιο χρονικό διάστημα συνειδητά το σώμα σας, για να δείτε αν μπορείτε να κάνετε κάτι για να το θεραπεύσετε. Ένας τρόπος για να το κάνετε αυτό είναι να περιμένετε στην ακροθαλασσιά ξεχειλίζοντας από ενέργεια, την οποία θα θέλατε να μοιρασθείτε με κάποιον άλλο. Προχωράτε προς κάποιο κρεβάτι, που βρίσκεται κατά παράξενο τρόπο κοντά στη θάλασσα. Αναγνωρίζετε τον εαυτό σας ξαπλωμένο εκεί και νοιώθετε ότι μπορείτε περνώντας τα χέρια σας πάνω από το σώμα σας να διαγνώστε τη βαθύτερη φυσική σας ασθένεια. Χτυπάτε ελαφρά το μέρος του σώματός σας που χρειάζεται την ήδη υπεράφθονη ενέργειά σας, γνωρίζοντας, καθώς το κάνετε αυτό, ότι το θεραπεύετε με το άγγιγμά σας. Συνεχίζετε μέχρι η μορφή να ανταποκριθεί, αλλά μην αναμιχθείτε στη διαδικασία θέλοντας π.χ. να σηκωθεί αυτή από το κρεβάτι, ή να "πετάξει" ένα πόδι στη θέση ενός ακρωτηριασμένου μέλους. Αφήστε το ανίκανο φάσμα σας, ή φυσικό εαυτό σας να ενεργήσει από μόνος του. Μπορεί να ανακαλύψτε ότι ο άλλος "εαυτός σας" πετιέται ξαφνικά από το κρεβάτι και ορμά προς τη θάλασσα, ή κινείται λίγο και χαμογελά. Αφήστε να συμβεί οτιδήποτε και περιμένετε. Αν μπορείτε να επαναλάβετε αυτή την άσκηση με τακτικά όνειρα αυτής της φύσης, τότε θα έχετε στα χέρια σας την πιο ισχυρή θεραπευτική μέθοδο, γιατί θα έχετε "σκοπεύσει" στη θεραπεία σας, η οποία δεν μπορεί παρά να συμβεί και στην κατάσταση της εγρήγορσης. Παρ' όλο που η προετοιμασία και η επιμονή μπορεί να είναι δύσκολες, η ανταμοιβή είναι πραγματικά συνταρακτική.

ΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΙΓΚΥΑΝ ΜΠΑΪΡΑΒΑ ΤΑΝΤΡΑ Οι παρακάτω ασκήσεις προέρχονται από την Ινδουιστική Βίγκυαν Μπαϊράβα Τάντρα, στην οποία ο Σίβα απαντά στις ερωτήσεις που του θέτει η αγαπημένη του σύζυγος Ντέβι (Κάλι). Η Μπαϊράβα Τάντρα είναι επίσης γνωστή σαν "Οι Εκατόν Δώδεκα Ασκήσεις", γιατί δίνονται σε αυτήν 112 τεχνικές διαλογισμού. Οι Ινδουιστές Ταντρίκα πιστεύουν ότι αυτός είναι ένας καθορισμένος αριθμός και οι διαλογισμοί αυτοί δεν μπορούν να βελτιωθούν περισσότερο. Η Ντέβι φαίνεται να κάνει πολύ φιλοσοφικές ερωτήσεις, όπως "ποια είναι η πραγματικότητά σου, Κύριέ μου; στις οποίες ο Σίβα δεν απαντά με φιλοσοφικούς όρους, αλλά περιγράφει μια άσκηση που θα δώσει στον αναζητητή μια άμεση γεύση αυτής της πραγματικότητας. Δε δίνει στον ερωτώντα μια γνώση από δεύτερο χέρι, αλλά τον οδηγεί στην ίδια την εμπειρία, βοηθώντας τον να βυθιστεί μέσα της. Ο αναζητητής θα γνωρίζει τότε άμεσα και από πρώτο χέρι την απάντηση. Δεν πρόκειται λοιπόν για ένα σύστημα πίστης, αλλά για μια μετάδοση μέσα από τη χρησιμοποίηση μιας συγκεκριμένης μεθόδου. Και "μέθοδος" είναι ακριβώς μια από τις σημασίες της Τάντρα. Η πρώτη άσκηση της Μπαϊράβα Τάντρα αναφέρεται στην πρόκληση ενός συνειδητού ονείρου. Στην έβδομη σούτρα διαβάζουμε: Με ακαθόριστη αναπνοή στο κέντρο του μετώπου σου Καθώς αυτή φτάνει στη καρδιά τη στιγμή του ύπνου σου Θα ελέγξεις τα όνειρά σου και τον ίδιο το θάνατο. Για να κατανοηθεί όμως αυτή χρειάζεται η πέμπτη σούτρα: Η προσοχή σου ανάμεσα στα φρύδια σου ! Ο νους σου να είναι πριν τη σκέψη. Άσε τη μορφή να γεμίσει με την ουσία της αναπνοής μέχρι την κορυφή του κεφαλιού σου και ας καταιονίσει από εκεί το φως. Η προσοχή σου ανάμεσα στα φρύδια σου είναι μια απλή οδηγία για να εστιαστούμε στο τρίτο μάτι μας, ή σε αυτό που καταλαβαίνουμε τώρα σαν τον αδένα της υπόφυσης. Η σύγχρονη επιστήμη δεν έχει κατανοήσει στην πραγματικότητα τη λειτουργία του. Συνήθως είναι αδρανής στους ενήλικους, εκτός και αν ενεργοποιηθεί με κάποιο τρόπο. Αν κλείσουμε τα μάτια μας κι εστιαστούμε ανάμεσα στα φρύδια μας, θα νοιώσουμε ένα παράξενο τράβηγμα, σα να εντείνεται εκεί μια νέα περιοχή μυών. Μερικοί το νοιώθουν σαν ένταση, αλλά αν επιμείνουμε αυτός ο ελαφρύς πονοκέφαλος σιγά σιγά θα εξαφανισθεί, για να αντικατασταθεί από μια αίσθηση ισχυρής έλξης. Το σημείο αυτό είναι πολύ μαγνητικό και διψασμένο για προσοχή. Η προσοχή θέτει αυτόν τον διαφορετικά αδρανή αδένα σε λειτουργία. Ενώ συμβαίνει αυτό, είναι εξαιρετικά δύσκολο να έχουμε συνείδηση οποιουδήποτε άλλου μέρους του σώματός μας, ή να συγκεντρωθούμε σε οποιαδήποτε σκέψη μας.

Λέγεται ότι απ' όλες τις ασκήσεις διαλογισμού αυτός είναι ο πιο φυσικός τρόπος για να διαχωριστούμε από το φλύαρο μυαλό μας. Μπορεί να είναι όμως και από τους πιο παραπλανητικούς, γιατί το τρίτο μάτι προκαλεί μια ισχυρή εστίαση της φαντασίας μας. Υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα για τα πιο παράξενα γεγονότα που συνέβησαν σε ανθρώπους που άνοιξαν το τρίτο μάτι τους. Η φαντασία είναι μια πραγματική δύναμη, που μπορεί να προκαλέσει αυτό που θα ονομάζαμε ίσως κάποτε θαύματα. Η ύπνωση επίσης προκαλεί μια εστίαση στο τρίτο μάτι. Με το τρίτο μάτι δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα στο όνειρο και στην πραγματικότητα. Οι Ινδουιστές μυστικιστές ισχυρίζονται ότι αυτό είναι το κέντρο του θείου ονείρου και οτιδήποτε ονειρεύεσαι εκεί θα πραγματοποιηθεί. Αυτό ήταν το πρόβλημα που αντιμετώπισε ο Ραμακρίσνα όταν προσηλώθηκε τόσο πολύ στη θεά Κάλι που την εξωτερίκευσε και χρειάστηκε τη βίαιη επέμβαση του δασκάλου του για να διαλύσει την εικόνα της. Λόγω αυτού του κινδύνου οι επίδοξοι αναζητητές πρέπει να εξαγνιστούν απ' όλες τις ακαθαρσίες του νου τους, διαφορετικά οι πραγματοποιήσεις τους μπορεί να είναι καταστροφικές. Ο νους σου να είναι πριν τη σκέψη . Παρακολουθούμε απλώς τις σκέψεις μας, ενώ κρατάμε την προσοχή μας ανάμεσα στα φρύδια μας. Θα νοιώσουμε τότε τα δυο κλειστά μάτια μας να γυρίζουν προς τα πίσω στο κεφάλι μας και να σταθεροποιούνται στο αόρατο τρίτο μάτι μας. Κρατάμε την προσοχή μας σε αυτή την απλή πράξη και αφήνουμε τις σκέψεις μας να έρχονται και να φεύγουν σα να βρίσκονται σε μια μεγάλη απόσταση. Άσε τη μορφή να γεμίσει με την ουσία την αναπνοής μέχρι την κορυφή του κεφαλιού σου. Η "ουσία της αναπνοής" είναι η πράνα, ή ζωτική ενέργεια. Φανταζόμαστε χωρίς ένταση την πράνα να γεμίζει ολόκληρο το κεφάλι μας και να καταιονίζεται από την κορυφή του σαν ένα απαλό ντους φωτός. Αφήνουμε αυτό τον καταιονισμό φωτός να μας σκεπάσει κι αισθανόμαστε ότι καθαριζόμαστε και αναγεννιόμαστε. Είναι μια πραγματικά όμορφη εμπειρία. Επιστρέφουμε τώρα πάλι στην 7η σούτρα: Με ακαθόριστη αναπνοή στο κέντρο του μετώπου σου Καθώς αυτή φτάνει στη καρδιά τη στιγμή του ύπνου σου Θα ελέγξεις τα όνειρά σου και τον ίδιο το θάνατο. Έχουμε ήδη εξετάσει την πρώτη οδηγία. Έτσι αρχίζουμε από τη στιγμή του ύπνου μας. Το σημαντικό σημείο εδώ είναι να επιτρέψουμε στην αίσθηση της πράνα, που βιώσαμε για πρώτη φορά στο

τρίτο μάτι μας, να αρχίσει να ρέει τώρα από την καρδιά μας σε ολόκληρο το σώμα μας. Αφήνουμε να συμβεί αυτό ενώ αποκοιμόμαστε και θ' ανακαλύψουμε ότι θ' αποκτήσουμε συνείδηση στον ύπνο μας και θα μπορούμε να κατευθύνουμε με τη θέλησή μας τα όνειρά μας. Η ΠΤΩΣΗ ΣΤΟ ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΠΗΓΑΔΙ Η επόμενη τεχνική διαλογισμού του Σίβα είναι πολύ ειδική. Ενδιαφέρεται μόνο για την εμπειρία της πραγματικής μας κατάστασης: Τη στιγμή του ύπνου, όταν ο ύπνος δεν έχει ρθει ακόμα και η εξωτερική εγρήγορση εξαφανίζεται, σε αυτή τη στιγμή αποκαλύπτεται το Ον. Πόσοι από μας έχουμε δοκιμάσει μια ξαφνική αίσθηση πτώσης, τη στιγμή ακριβώς που αποκοιμόμαστε; Σε μερικούς αυτή η πτώση μπορεί να συνεχιστεί για ό,τι τους φαίνεται σα μια αιωνιότητα, πριν πεταχτούν τελικά από το κρεβάτι τους, νοιώθοντας την αδρεναλίνη σε ολόκληρο το σώμα τους. Οι Σούφι μυστικιστές έχουν ένα προπαρασκευαστικό στάδιο πριν προσπαθήσουν τη προηγούμενη άσκηση. Αυτό λέγεται "Πτώση Στο Σκοτεινό Πηγάδι". Φανταζόμαστε ότι πέφτουμε μέσα σ' ένα απύθμενο πηγάδι με δεμένα τα μάτια μας. Πέφτουμε συνεχώς, προχωρώντας βαθύτερα μέσα στο σκοτάδι. Βυθιζόμαστε μέσα σ' ένα άπειρο και αιώνιο κενό. Μόλις ξεπεράσουμε τον αρχικό φόβο μας, αρχίζουμε να νοιώθουμε μια ηρεμία και μια σιωπή, που γίνεται ολοένα βαθύτερη. Είναι πολύ όμορφο να αφήνουμε όλες τις προσκολλήσεις μας, όλα όσα μας είναι γνώριμα και συνηθισμένα. Προφανώς, μπορούμε οποιαδήποτε στιγμή να ανοίξουμε τα μάτια μας και ν' απομακρύνουμε το μαντήλι από αυτά, αλλά κάπου στο εσώτερο είναι μας η διαδικασία της πτώσης συνεχίζεται. Η άσκηση αυτή είναι απλώς μια προετοιμασία για την επόμενη κυρίως άσκηση. Τη στιγμή του ύπνου, όταν ο ύπνος δεν έχει ρθει ακόμα . Βρισκόμαστε σ' ένα κατώφλι, ένα σταυροδρόμι, όπου δεν είμαστε ούτε κοιμισμένοι, ούτε ξύπνιοι. Στο μικροσκοπικό αυτό κενό ανάμεσα στις δυο καταστάσεις μπορούμε να έχουμε μια αναλαμπή της πραγματικής φύσης μας. Όπως θα δούμε αργότερα ο ασκητής του Τζόγκσεν προσπαθεί να έχει συνείδηση αυτής της κατάστασης του καθαρού φωτός τη στιγμή που κοιμάται και αυτό τον βοηθάει δευτερευόντως να έχει συνείδηση και στα όνειρά του.

Καθώς χαλαρώνουμε και αποκοιμόμαστε προσπαθούμε να παραμείνουμε συνειδητοί. Δεν κάνουμε τίποτα, απλά περιμένουμε και παρακολουθούμε. Η στιγμή της αλλαγής από την εγρήγορση στον ύπνο είναι πολύ λεπτή, ένα μικροσκοπικό κενό. Μια άλλη από τις 112 ασκήσεις αναφέρεται στην παρατήρηση του κενού ανάμεσα στις αναπνοές. Είναι η ίδια ακριβώς διαδικασία. Το διάστημα στο οποίο μπορούμε να έχουμε μια αναλαμπή της πραγματικής φύσης μας είναι τόσο μικρό, που μας διαφεύγει πριν καλά - καλά το παρατηρήσουμε. Έρχεται όμως μια στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι δεν είμαστε ούτε κοιμισμένοι, ούτε ξύπνιοι. Βρισκόμαστε ξαφνικά σε ένα κενό, στην απέραντη κενότητα μιας αβύσσου. Είναι, όπως λέγεται, σα να μας χύνουν συγχρόνως βρασμένο και παγωμένο νερό. Μερικοί ασκητές λένε αισιόδοξα ότι χρειαζόμαστε τουλάχιστον τρεις μήνες για να έχουμε μια απλή αναλαμπή αυτής της κατάστασης. Συνήθως όμως χρειαζόμαστε πολύ περισσότερο χρόνο, αλλά αν δοθούμε πλήρως σε αυτή την άσκηση, μπορούμε να επιταχύνουμε τη διαδικασία. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΠΤΗ Αυτή είναι μια παραλλαγή μιας Ανατολικής μεθόδου, που είναι γνωστή σαν τρατάκ. Πριν πάμε για ύπνο βάζουμε ένα καθρέφτη με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούμε να κάτσουμε αναπαυτικά μπροστά του για μισή περίπου ώρα. Βάζουμε επίσης κοντά μας ένα αναμμένο καντήλι για να φωτίζεται καλά το πρόσωπό μας. Κοιτάμε μετά σταθερά το είδωλό μας μέσα στον καθρέφτη, χωρίς να ανοιγοκλείνουμε τα μάτια μας (Το κολλύριο μπορεί να μας βοηθήσει σε αυτό). Θα βρούμε ότι υπάρχει μια παράξενη σχέση ανάμεσα στις σκέψεις μας και το βλεφάρισμά μας και αυτή η τεχνική μας επιτρέπει να παρατηρούμε καθαρότερα, χωρίς να μας διασπούν οι διάφορες σκέψεις που έρχονται στο μυαλό μας. Κάποια στιγμή το πρόσωπο στον καθρέφτη θ' αρχίσει να αλλάζει, παίρνοντας διάφορες άλλες μορφές. Πολλοί πιστεύουν ότι αυτές αντιπροσωπεύουν διάφορες περασμένες ζωές τους. Όπως και να 'ναι, εμείς ενδιαφερόμαστε μόνο για το γεγονός ότι το πρόσωπο με το οποίο ταυτιζόμαστε, δεν είναι στην πραγματικότητα τόσο σταθερό. Βάζουμε επίσης σα σκοπό να ονειρευθούμε τη νύχτα ότι κοιτάμε σ' ένα καθρέφτη τον ονειρικό εαυτό μας. Παρακολουθούμε για λίγο τα πρόσωπα που αλλάζουν, πριν επιθυμήσουμε να δούμε το πραγματικό μας πρόσωπο. Προσπαθούμε να μην έχουμε προκατειλημμένες ιδέες που μπορούν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα. Θα παρατηρήσουμε ότι το είδωλο στον καθρέφτη εξαφανίζεται εντελώς. Στα συνειδητά όνειρά μας, ας προετοιμασθούμε για μια ακόμα μεγαλύτερη έκπληξη. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΕΝΤΑ

Πριν μπούμε στην άσκηση ονείρου που παρουσιάζει στα βιβλία του ο Καστανέντα θ' αναφέρουμε λίγα βασικά σημεία από το σύστημα του δασκάλου του Δον Χουάν. Σύμφωνα λοιπόν με τον Δον Χουάν: Η αλλαγή της ιδέας μας για τον κόσμο είναι το κεντρικό σημείο της μαγείας και το σταμάτημα του εσωτερικού διαλόγου μας είναι ο μόνος τρόπος για να το πετύχουμε. Με τον εσωτερικό διάλογο εδώ εννοείται το φλύαρο μυαλό μας που ποτέ δε σταματά, ακόμα και όταν είμαστε σιωπηλοί, και μεταπηδά συνεχώς από τη μια σκέψη στην άλλη. Όταν σταματήσει όμως αυτός ο εσωτερικός διάλογος τότε: Ο κόσμος καταρρέει και λάμπουν σπάνιες πλευρές του εαυτού μας, που ήταν σα να τις πλάκωναν προηγουμένως τα λόγια μας. Απλά ο γνωστός, καθημερινός κόσμος μας πρέπει να ταιριάζει στην περιγραφή που έχουμε Γι’ αυτόν. Με άλλα λόγια η περιγραφή αντανακλά τελικά τον εαυτό της. Εμείς όμως : Είμαστε φωτεινά όντα. Είμαστε δέκτες αντιλήψεων. Είμαστε μια συνείδηση. Δεν είμαστε αντικείμενα, δεν έχουμε τίποτα το στερεό. Είμαστε απεριόριστοι. Ο κόσμος των αντικειμένων και των στερεών είναι ο τρόπος που συμβαίνει το συμβατικό πέρασμά μας απ' αυτή τη γη. Είναι μόνο μια περιγραφή για να μας βοηθάει. Το ξεχνάμε όμως αυτό και παγιδευόμαστε σ' ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο σπάνια ξεφεύγουμε στη ζωή μας. Είμαστε δέκτες συναισθημάτων. Ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε είναι μια ψευδαίσθηση. Δημιουργήθηκε από μια περιγραφή που μας ειπώθηκε από τη στιγμή της γέννησής μας. Εμείς, τα φωτεινά όντα, γεννηθήκαμε με δυο δακτυλίδια δύναμης, αλλά χρησιμοποιούμε μόνο το ένα για να δημιουργήσουμε τον κόσμο. Αυτό είναι η λογική κι έχει για συντροφιά της την ομιλία. Συνωμοτούν και οι δυο τους και διατηρούν τον κόσμο. Έτσι ο κόσμος είναι στην ουσία αυτός ο κόσμος που θέλει να δεχθεί η λογική μας, δημιουργημένος από μια περιγραφή και τους δογματικούς και απαράβατους κανόνες της, που η λογική μαθαίνει να δέχεται και να υπερασπίζεται. Το μυστικό των φωτεινών όντων είναι ότι διαθέτουν κι ένα άλλο δακτυλίδι δύναμης, που ποτέ δε χρησιμοποιούν, τη θέληση. Το τέχνασμα του μάγου είναι το ίδιο με του μέσου ανθρώπου. Έχουν και οι δυο μια περιγραφή. Ο μέσος άνθρωπος τη στηρίζει στη λογική, ο μάγος στη θέληση. Και οι δυο έχουν τους κανόνες τους και οι κανόνες είναι αντιληπτοί, αλλά το πλεονέκτημα του μάγου είναι ότι η θέληση είναι πολύ πιο εκτενέστερη από τη λογική. "Οι μάγοι λένε ότι βρισκόμαστε σε μια φούσκα, που μπαίνουμε μέσα της τη στιγμή που γεννιόμαστε. Στην αρχή αυτή είναι ανοιχτή, αρ-

γότερα όμως κλείνει και μας περιβάλει. Αυτή η φούσκα είναι η αντίληψή μας. Μέσα της ζούμε όλη μας τη ζωή και ό,τι βλέπουμε στα τοιχώματά της είναι η ίδια η αντανάκλασή μας. Αυτό που αντανακλάται είναι η κοσμοθεώρησή μας. Αυτή η θεώρηση είναι πρώτα πρώτα μια περιγραφή, που μας δίνεται από τη στιγμή που γεννιόμαστε ,μέχρι που όλη η προσοχή μας ν' απορροφηθεί απ' αυτήν. Τότε η περιγραφή γίνεται κοσμοθεώρηση. Εδώ βέβαια θυμόμαστε τον Δεσμώτη του Σπηλαίου του Πλάτωνα, που το μόνο που μπορεί να δει στα τοιχώματα της σπηλιάς είναι οι δικές του σκιές που δημιουργεί η φωτιά πίσω από την πλάτη του. Το καθήκον τώρα του δασκάλου είναι να "αναδιατάξει την κοσμοθεώρηση του μαθητή και να την αναγκάσει να περιοριστεί στο δεξί μόνο μέρος της φούσκας. Από τη μια δείχνοντάς του το δρόμο του πολεμιστή τον σπρώχνει στη λογική, στη νηφαλιότητα, τη δύναμη του σώματος και του χαρακτήρα. Από την άλλη δείχνοντάς του απίστευτες, μα πραγματικές καταστάσεις, τον σπρώχνει να καταλάβει ότι η λογική του, αν και είναι ένα θαυμάσιο πράγμα, καλύπτει μια μικρή μόνον έκταση. Μόλις ο πολεμιστής βρεθεί αντιμέτωπος με την ανικανότητά του να κρίνει λογικά τα πάντα, θα προσπαθήσει να υπερασπίσει τη λογική του, και για το σκοπό αυτό θα συσπειρώσει το κάθε τι γύρω της. Ο δάσκαλος τον βοηθάει σε αυτό χτυπώντας ανελέητα όλη την κοσμοθεώρησή του, μέχρι αυτή να βρεθεί στο ένα μισό της φούσκας. Το άλλο μισό, που έχει ξεκαθαριστεί, ονομάζεται από τους μάγους θέληση. Το καθήκον τότε του ευεργέτη είναι ν' ανοίξει τη φούσκα απ' έξω στο ξεκαθαρισμένο μέρος. Μόλις σπάσει το περίβλημα ο πολεμιστής δεν είναι πια ο ίδιος. Η μισή φούσκα είναι το έσχατο κέντρο της λογικής. Η άλλη μισή είναι το έσχατο κέντρο της θέλησης. Σε αυτή τη διάταξη πρέπει να φθάσουμε. Κάθε άλλη τακτοποίηση είναι ανόητη, γιατί αντιβαίνει στη φύση μας. Μας στερεί τη μαγική μας κληρονομιά και μας μετατρέπει σε ένα τίποτα. Ο πραγματικός όμως σκοπός του ανθρώπου δεν είναι η μαγεία, γιατί και αυτή αποτελεί έναν, έστω και εκτενέστερο, περιορισμό, αλλά το πως να φτάσει στην "ολότητα του εαυτού του". Και θα φτάσει μόνον όταν "κατανοήσει βαθιά ότι ο κόσμος είναι μια θεώρηση, άσχετα αν αυτή είναι η θεώρηση ενός συνηθισμένου ανθρώπου ή ενός μάγου". Πρέπει να προχωρήσει πέρα και από τις δυο, πέρα από κάθε περιγραφή. Η ΑΣΚΗΣΗ Θα παρουσιάσουμε την άσκηση ονείρου του Δον Χουάν ως επί το πλείστον κατά τον αφηγηματικό τρόπο που παρουσιάζεται σε συνέχειες στα βιβλία του Καστανέντα, διαλέγοντας τα ουσιαστικά μόνο σημεία των αντίστοιχων αναφορών.

Το ν' αρχίσεις να ονειρεύεσαι σημαίνει να έχεις ένα γενικό και πραγματικό έλεγχο πάνω στην κατάσταση του ονείρου σου. Ο πολεμιστής μπορεί να δρα συνειδητά μέσα στο όνειρό του, μπορεί να εκλέγει και να απορρίπτει, μπορεί να επιλέγει από μια ποικιλία πραγμάτων εκείνα που οδηγούν στη δύναμη, ενώ στο συνηθισμένο όνειρο δεν μπορεί να δρα σκόπιμα. Πρέπει ν' αρχίσεις από κάτι πολύ απλό. Πρέπει να κοιτάζεις τα χέρια σου. Μπορείς να κοιτάζεις βέβαια ό,τι θες, αλλά με τα χέρια σου είναι το πιο εύκολο. Διάλεξε ό,τι θες. Ξεχώρισε ένα πράγμα εκ των προτέρων και βρέστο μετά στα όνειρά σου. Μίλησα για τα χέρια σου, γιατί τα έχεις πάντα πρόχειρα. Μόλις τώρα αυτά θ' αρχίσουν ν' αλλάζουν σχήμα, πρέπει ν' αποτραβήξεις το βλέμμα σου από πάνω τους και να διαλέξεις κάτι άλλο, και μετά να τα ξανακοιτάξεις. Χρειάζεται καιρός για να τελειοποιήσεις αυτή την τεχνική. Κάθε φορά που κοιτάζεις κάτι στα όνειρά σου, αυτό αλλάζει σχήμα. Η μέθοδος για να μάθεις να οργανώνεις τα όνειρά σου δεν είναι να κοιτάζεις τα πράγματα, αλλά να ενισχύεις και διατηρείς την εικόνα τους. Τότε δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα σε αυτό που κάνεις όταν κοιμάσαι και σε αυτό που κάνεις όταν είσαι ξύπνιος. Τα συνηθισμένα όνειρα γίνονται πολύ ζωντανά μόλις αρχίσει να ρυθμίζει κανείς το ονείρεμα. Αυτή η ζωντάνια και η σαφήνεια όμως αποτελούν μεγάλο εμπόδιο. Πρώτα - πρώτα πρέπει να συγκεντρώνεις το βλέμμα σου στα χέρια σου. Μετά στρέφεις το βλέμμα σου σε άλλα αντικείμενα και τα κοιτάζεις με σύντομες ματιές. Συγκέντρωσε το βλέμμα σου σε όσα περισσότερα αντικείμενα μπορείς. Να θυμάσαι ότι αν οι ματιές σου είναι σύντομες, οι εικόνες δεν μετατοπίζονται. Μετά επιστρέφεις πάλι στα χέρια σου. Κάθε φορά που επιστρέφεις στα χέρια σου, ανανεώνεις τη δύναμη που χρειάζεσαι για να ονειρεύεσαι, Γι’ αυτό στην αρχή μην κοιτάζεις πάρα πολλά πράγματα. Φτάνουν τέσσερα κάθε φορά. Αργότερα μπορείς να διευρύνεις το πεδίο, ώστε να καλύπτεις όλα όσα θέλεις, αλλά μόλις οι εικόνες αρχίζουν να μετατοπίζονται και χάνεις τον έλεγχο, να ξαναγυρίζεις στα χέρια σου. Όταν νοιώσεις ότι μπορείς να κοιτάς τα πράγματα απεριόριστα, θα είσαι έτοιμος για μια καινούργια τεχνική. Το επόμενο βήμα για τον έλεγχο του ονείρου είναι να μάθεις να ταξιδεύεις. Με τον ίδιο τρόπο που έμαθες να κοιτάζεις τα χέρια σου, μπορείς να θες να μάθεις να κινείσαι, να πηγαίνεις σε διάφορα μέρη. Στην αρχή θα πρέπει να καθορίζεις το μέρος που θες να πας. Διαλέγεις ένα πολύ γνωστό σου μέρος και ύστερα επιβάλεις στον εαυτό σου να πας εκεί.

Η τεχνική αυτή είναι πολύ δύσκολη. Πρέπει να μάθεις να κάνεις δυο πράγματα: να επιβάλεις στον εαυτό σου να πάει στο καθορισμένο σημείο, και μετά, όταν θα έχεις κατακτήσει αυτή την τεχνική, πρέπει να μάθεις να ελέγχεις τον ακριβή χρόνο του ταξιδιού σου. Το ονείρεμα είναι η μη - δράση των ονείρων και όταν προοδεύεις στη μη - δράση, θα προοδεύεις και στο ονείρεμα. Το θέμα είναι να μην πάψεις να ψάχνεις για τα χέρια σου, έστω και αν δεν πιστεύεις πως αυτό που κάνεις έχει κάποιο νόημα. Αν καταπιαστείς άμεσα με τη μη - δράση ο ίδιος, θα καταλάβεις μόνος σου τι πρέπει να κάνεις στο ονείρεμα. Ο μέσος άνθρωπος νοιάζεται για τα πράγματα αν είναι αληθινά ή ψεύτικα, ενώ ο πολεμιστής όχι. Ο μέσος άνθρωπος φέρεται με ένα ορισμένο τρόπο απέναντι στα πράγματα που νομίζει ότι είναι αληθινά και με ένα διαφορετικό τρόπο σε αυτά που νομίζει ότι είναι ψεύτικα. Αν του έχουν πει πως τα πράγματα είναι αληθινά, τότε δρα και πιστεύει σε αυτό που κάνει. Αν του έχουν πει πως είναι ψεύτικα, τότε δε νοιάζεται να δράσει, ή δεν πιστεύει σε αυτό που κάνει. Αντίθετα ο πολεμιστής ενεργεί και στις δυο περιπτώσεις. Αν τα πράγματα θεωρούνται αληθινά θα ενεργήσει για να κάνει δράση. Αν τα πράγματα θεωρούνται ψεύτικα, θα ενεργήσει και πάλι για να κάνει μη - δράση. Κοίταξε τη σκιά αυτού του βράχου. Η σκιά είναι ο βράχος και όμως δεν είναι. Το να παρατηρείς το βράχο είναι δράση, ενώ το να παρατηρείς τη σκιά είναι μη - δράση. Ο πολεμιστής εφαρμόζει τη μη - δράση σε όλα τα πράγματα του κόσμου. Η διδασκαλία τώρα του Δον Χουάν για την κυριαρχία της συνείδησης περιλαμβάνει τις εξής βασικές αρχές: 1. Το σύμπαν είναι μια άπειρη συσσώρευση ενεργειακών πεδίων που μοιάζουν με φωτεινές ίνες.

2. Αυτά τα ενεργειακά πεδία που ονομάζονται εκπορεύσεις του Αετού, ακτινοβολούνται από μια πηγή ασύλληπτων αναλογιών, που ονομάζεται μεταφορικά Αετός.

3. Οι άνθρωποι αποτελούνται επίσης από ένα πολύ μεγάλο αριθμό από αυτά τα ενεργειακά πεδία - ίνες. Οι εκπορεύσεις αυτές του Αετού σχηματίζουν μια έγκλειστη συσσώρευση που εμφανίζεται σα μια μπάλα φωτός στο μέγεθος του σώματος του ατόμου, με τα χέρια απλωμένα στο πλάι σαν ένα γιγάντιο φωτεινό αυγό.

4. Ένας μικρός μόνον αριθμός από τα ενεργειακά πεδία μέσα στην μπάλα είναι φωτισμένα από ένα σημείο έντονης φωτεινότητας πάνω στην επιφάνειά της.

5. Η ικανότητα αντίληψης ενεργοποιείται όταν η μικρή ομάδα ενεργειακών πεδίων που βρίσκεται στην άμεση γειτονιά του λαμπερού σημείου, εκτείνει το φως της για να φωτίσει ταυτόσημα ενεργειακά πεδία έξω από την μπάλα. Μια και τα μόνα ενεργειακά πεδία που μπορούν να γίνουν αντιληπτά είναι εκείνα που φωτίζονται από το λαμπερό σημείο, το σημείο αυτό στο οποίο "συναρμολογείται η αντίληψη", λέγεται απλά σημείο συναρμογής.

6. Το σημείο συναρμογής μπορεί να μετακινείται από τη θέση του στην επιφάνεια της φωτεινής σφαίρας, σε άλλα σημεία της επιφάνειας, ή του εσωτερικού της. Επειδή η λαμπρότητα του σημείου συναρμογής μπορεί να φωτίσει οποιοδήποτε ενεργειακό πεδίο με το οποίο έρχεται σε επαφή, όταν αυτό κινείται σε μια καινούργια θέση φωτίζει αυτόματα νέα ενεργειακά πεδία, κάνοντάς τα αντιληπτά. Η αντίληψη αυτή είναι γνωστή σαν "όραση".

7. Όταν το σημείο συναρμογής μετατοπίζεται, καθιστά δυνατή την αντίληψη ενός εντελώς διαφορετικού κόσμου, το ίδιο αντικειμενικού και δεδομένου με αυτό της συνηθισμένης αντίληψης. Οι μάντεις μπαίνουν σε αυτό τον καινούργιο κόσμο για να πάρουν ενέργεια, δύναμη και λύσεις σε γενικά ή ειδικά προβλήματα, ή για να αντιμετωπίσουν το αφάνταστο.

8. Ο στόχος των μάντεων είναι να φθάσουν σε μια κατάσταση πλήρους συνειδητοποίησης, ώστε να δοκιμάσουν όλες τις δυνατότητες αντίληψης που είναι δυνατές για τον άνθρωπο. Αυτή η κατάσταση συνειδητοποίησης συνεπάγεται ακόμα έναν εναλλακτικό τρόπο θανάτου. Οι πρακτικές τώρα τεχνικές για τη μετακίνηση του σημείου συναρμογής είναι η παραφύλαξη, ή ο έλεγχος της συμπεριφοράς και το ονείρεμα, ο έλεγχος και η χρησιμοποίηση των ονείρων. Το ονείρεμα είναι το αεροπλάνο του μάντη. Με αυτό μπορεί να προβάλει αυτό που οι μάντεις ονομάζουν ονειρικό σώμα, ή αντίγραφο και να βρίσκεται έτσι σε δυο μέρη συγχρόνως.. Το ονείρεμα έχει πέσει ίσως σε αχρηστία, γιατί μπορεί να διαταράξει την επισφαλή πνευματική ισορροπία των δεκτικών ατόμων. Η πνευματική ισορροπία δεν είναι τίποτ' άλλο από την σταθεροποίηση του σημείου συναρμογής σ' ένα σημείο που έχουμε συνηθίσει. Το ονείρεμα χρησιμοποιεί σεξουαλική ενέργεια και γι' αυτό θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα φειδωλοί στη σπατάλη της σεξουαλικής μας ενέργειας. Η ερωτική μας ενέργεια κυβερνάει το ονείρεμα. Ή κάνουμε έρωτα με την ερωτική μας ενέργεια, ή ονείρεμα. Δε γίνεται αλλιώς. Όταν η ερωτική μας ενέργεια καταναλώνεται στο σεξ και όχι

στο ονείρεμα, κινούμε το σημείο συναρμογής μας χωρίς σταματημό και χάνουμε το μυαλό μας. Η αντίληψη είναι ο άξονας όλων των πραγμάτων που είναι ή κάνει ο άνθρωπος και η αντίληψη εξαρτάται από τη θέση του σημείου συναρμογής. Αν το σημείο αυτό αλλάζει θέσεις, αλλάζει αντίστοιχα και η αντίληψη του κόσμου. Ο μάντης που ξέρει που ακριβώς να τοποθετήσει το σημείο συναρμογής του, μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Οι μάντεις νικούν το θάνατο και ο θάνατος αποδέχεται την ήττα του και αφήνει τους μάντεις ελεύθερους, χωρίς να τους προκαλέσει ξανά". Πόλεμος για έναν πολεμιστή είναι η ολική πάλη ενάντια στην ατομικότητά του που τον έχει στερήσει από τη δύναμή του. Η σημασία του εγώ είναι η δύναμη που γεννιέται από την εικόνα του ανθρώπου για τον εαυτό του. Αυτή η δύναμη είναι που κρατάει το σημείο συναρμογής καρφωμένο για την ώρα εκεί που βρίσκεται. Γι' αυτό το λόγο ο δρόμος του πολεμιστή είναι προς την εκθρόνιση της σημασίας του εγώ. Εκείνο που επιδιώκει ένας μάντης είναι το θρυμμάτισμα του εσωτερικού του καθρέφτη. Οι μάντεις επιμένουν ότι το μόνο που έχει σημασία είναι η μετακίνηση του σημείου συναρμογής και η μετακίνηση αυτή εξαρτάται από την αυξημένη ενέργεια και όχι από διδασκαλίες. Μόλις κοπούν τα φτερά του εγώ, η ενέργεια που απορροφούσε είναι αμέσως στη διάθεσή μας. Αυτή η αυξημένη ενέργεια, χρησιμεύει στη συνέχεια σαν εφαλτήριο που εκτοξεύει το σημείο συναρμογής μας αυτόματα και χωρίς καμιά προειδοποίηση σε ένα αφάνταστο ταξίδι. Η δυσκολία είναι ότι οι περισσότεροι από μας δεν μπορούμε να δεχθούμε ότι μας χρειάζονται μόνο τόσα λίγα πράγματα για να ξεκινήσουμε. Θέλουμε να περιμένουμε διδασκαλίες, οδηγίες, δασκάλους, καθηγητές. Και όταν μας λένε ότι δεν τα χρειαζόμαστε όλα αυτά, δεν το πιστεύουμε. Γινόμαστε νευρικοί, στη συνέχεια καχύποπτοι και στο τέλος θυμώνουμε και απογοητευόμαστε. Αν χρειαζόμαστε βοήθεια δεν είναι στις μεθόδους, αλλά στην έμφαση. Αν κάποιος μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να μειώσουμε τη σημασία του εγώ μας, τότε αυτό είναι πραγματική βοήθεια. Οι μάντεις λένε ότι δε χρειαζόμαστε κανένα να μας πείσει ότι ο κόσμος είναι απείρως πιο πολύπλοκος απ' ό,τι μπορούμε να φανταστούμε. Γιατί λοιπόν είμαστε εξαρτημένοι; Γιατί εκλιπαρούμε κάποιον να μας βοηθήσει, αφού μπορούμε να το κάνουμε μόνοι μας; Ένας υψηλός πυρετός μπορεί να μετακινήσει το σημείο συναρμογής. Το ίδιο μπορεί να κάνει η πείνα, ο φόβος, η αγάπη, το μίσος, ή ο μυστικισμός. Η μέθοδος που προτιμούν οι μάντεις είναι η πρόθεση ή

ο άκαμπτος σκοπός. Ο άκαμπτος σκοπός είναι μια μορφή που επιδεικνύουν οι ξεροκέφαλοι άνθρωποι. Ένας εξαιρετικά προσδιορισμένος σκοπός που δεν μπορεί να του αντισταθεί κανένα αντίθετο ενδιαφέρον ή επιθυμία. Το σημείο συναρμογής δε βρίσκεται στο σώμα μας, αλλά στο φωτεινό μας περίβλημα, στην αύρα μας. Το σημείο συναρμογής όλων των ζωντανών όντων δεν έχει μια μόνιμη θέση, αλλά αυτή δημιουργείται από τη συνήθεια. Από αυτό πηγάζει και η τεράστια σημασία που δίνουν οι μάντεις σε νέες ενέργειες και νέες πρακτικές που μπορούν να βοηθήσουν έτσι τη μετακίνηση του σημείου συναρμογής σε μια καινούργια θέση. Μόλις κατανοήσουμε ότι ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε είναι το αποτέλεσμα ότι τα σημεία συναρμογής μας είναι τοποθετημένα σε κάποιο σημείο του κουκουλιού μας (της αύρας μας), μπορούμε τότε να τα μετακινήσουμε κατά βούληση, σαν αποτέλεσμα νέων συνηθειών. Η ακριβής θέση του σημείου συναρμογής προσδιορίζεται από τη συνήθεια και τις επαναλαμβανόμενες ενέργειες. Πρώτα μαθαίνουμε ότι μπορεί να τοποθετηθεί εκεί και μετά το τοποθετούμε εκεί. Η εντολή μας γίνεται η εντολή του Αετού και το σημείο συναρμογής τοποθετείται εκεί. Σα νήπια έχουμε χιλιάδες διδασκάλους που μας διδάσκουν που να τοποθετήσουμε τα σημεία συναρμογής μας, τα οποία στην αρχή δεν είναι σταθερά. Μια μικρή μετακίνηση του σημείου συναρμογής εξηγείται σαν φαντασίωση, ενώ μια μεγάλη σαν παραίσθηση. Το ονείρεμα είναι από μόνο του ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους μετακίνησης του σημείου συναρμογής. Οι παλιοί μάντεις κατάλαβαν ότι στα όνειρά τους το σημείο συναρμογής μετακινείται ελαφρά προς τα αριστερά με ένα πολύ φυσιολογικό τρόπο . Οι μάντεις λέγοντας ονείρεμα εννοούν τον έλεγχο της φυσιολογικής μετακίνησης του σημείου συναρμογής, κατά τη διάρκεια του ύπνου. Το να ελεγχθεί όμως αυτή η μετακίνηση, δε σημαίνει ότι κατευθύνεται. Σημαίνει ότι το σημείο συναρμολόγησης κρατιέται σταθερό στη θέση που πήγε κατά τη διάρκεια του ύπνου, κάτι πολύ δύσκολο, που χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και αυτοσυγκέντρωση για να επιτευχθεί. Όσοι ονειρεύονται πρέπει να επιτύχουν μια πολύ λεπτή ισορροπία, μια και δεν μπορεί κανείς να επέμβει στα όνειρα, ούτε μπορούν αυτά να κατευθυνθούν από τη συνειδητή προσπάθεια του ονειρευτή. Και όμως η μετακίνηση του σημείου συναρμογής πρέπει να υπακούει

στην εντολή αυτού που ονειρεύεται, μια αντίφαση που δεν μπορεί να γίνει κατανοητή, αλλά πρέπει να λυθεί στην πράξη. Αφού παρατήρησαν αυτούς που ονειρεύονται οι παλιοί μάντεις βρήκαν τη λύση στο να αφήσουν τα όνειρα να ακολουθούν τη φυσική τους πορεία. Είχαν "δει" ότι σε μερικά όνειρα το σημείο συναρμογής μετακινιόταν σημαντικά βαθύτερα στην αριστερή πλευρά, απ' ότι σε άλλα όνειρα. Η παρατήρηση αυτή τους έφερε αντιμέτωπους με το ερώτημα, αν το περιεχόμενο των ονείρων κάνει το σημείο συναρμογής να μετακινείται, ή αν η μετακίνηση του σημείου συναρμογής είναι αυτή που προσδιορίζει το περιεχόμενο του ονείρου, ενεργοποιώντας αχρησιμοποίητες απόρροιες. Γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι η μετακίνηση του σημείου συναρμογής στην αριστερή πλευρά, είναι αυτή που προκαλεί τα όνειρα. Όσο μεγαλύτερη είναι η μετακίνηση, τόσο πιο έντονα και περίεργα είναι τα όνειρα. Μοιραία προσπάθησαν να ελέγξουν τα όνειρά τους, σκοπεύοντας να κάνουν τα σημεία συναρμογής τους να μετακινηθούν βαθιά στην αριστερή τους πλευρά. Όταν το δοκίμασαν, είδαν ότι όταν τα όνειρα επηρεάζονται συνειδητά, ή μισοσυνειδητά, το σημείο συναρμογής γυρίζει αμέσως στην κανονική του θέση. Μια και ήθελαν να το μετακινήσουν, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η επέμβαση στα όνειρα ήταν επέμβαση στη φυσιολογική μετατόπιση του σημείου συναρμογής. Μέχρι τώρα είχες καταλάβει το όνειρο σα μια μέθοδο ελέγχου των ονείρων και όλες οι ασκήσεις που σε είχα βάλει να κάνεις, όπως το να βρεις τα χέρια σου στα όνειρά σου, δεν είχαν σκοπό, αν κι έτσι έδειχναν, να σε μάθουν να ελέγχεις τα όνειρά σου. Αυτές οι ασκήσεις είχαν σκοπό να κρατήσουν το σημείο συγκέντρωσή σου εκεί που είχε μετακινηθεί κατά τη διάρκεια του ύπνου σου. Εκεί βρίσκεται το σημείο που οι ονειρευτές πρέπει να πετύχουν μια λεπτή ισορροπία. Το μόνο που μπορούν να κατευθύνουν είναι η ακινησία του σημείου συναρμογής τους. Οι μάντεις είναι ψαράδες που ψαρεύουν με μια πετονιά που πετιέται μόνη της όπου λάχει. Το μόνο που μπορούν να κάνουν, είναι να την κρατήσουν στο σημείο που βυθίζεται. Το μέρος που πηγαίνει το σημείο συναρμογής στη διάρκεια των ονείρων λέγεται θέση ονείρου. Οι παλιοί μάντεις είχαν γίνει τόσο ικανοί στη διατήρηση της θέσης ονείρου, ώστε ήταν σε θέση ακόμα και να ξυπνήσουν, ενώ τα σημεία συναρμογής τους ήταν αγκιστρωμένα εκεί. Οι παλιοί μάντεις αποκαλούσαν αυτή την κατάσταση "σώμα του ονείρου", επειδή το έλεγχαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δημιουργούν ένα νέο σώμα κάθε φορά που ξυπνούσαν σε μια νέα θέση ονείρου.

Σε προειδοποιώ για τις παγίδες του ονειρέματος, που είναι πραγματικά τρομακτικές. Στο ονείρεμα δεν υπάρχει τρόπο να κατευθύνεις την κίνηση του σημείου συναρμογής. Το μόνο που καθορίζει αυτή την κίνηση είναι η εσωτερική δύναμη ή αδυναμία αυτών που ονειρεύονται. Εκεί βρίσκεται η πρώτη παγίδα. Στην αρχή οι νέοι μάντεις δίσταζαν να χρησιμοποιήσουν το ονείρεμα. Πίστευαν ότι αυτό αντί να τους ενδυναμώνει, τους αποδυνάμωνε κάνοντάς τους παρορμητικούς και ιδιόρρυθμους. Προκειμένου ν' αντισταθμίσουν αυτή την επίδραση του ονείρου, αφού δεν μπορούσαν να μην το χρησιμοποιήσουν, οι νέοι μάντεις ανέπτυξαν ένα σύνθετο και πλούσιο σύστημα συμπεριφοράς που λέγεται ο τρόπος του πολεμιστή ή το μονοπάτι του πολεμιστή. Με αυτό το σύστημα οι νέοι μάντεις δυνάμωσαν και απέκτησαν την εσωτερική δύναμη για να καθοδηγήσουν την μετακίνηση του σημείου συναρμογής στα όνειρά τους. Πίστευαν πως μια άψογη ζωή, οδηγεί μοιραία σε νηφαλιότητα, που με τη σειρά της οδηγεί στη μετακίνηση του σημείου συναρμογής. Το μόνο που χρειάζεται είναι να είσαι άψογος και να έχεις ενέργεια. Για να ξεκινήσεις χρειάζεται μια και μόνο πράξη, που πρέπει να είναι σκόπιμη, ακριβής και διαρκής. Αν αυτή η πράξη επαναληφθεί αρκετά, αποκτάς μια αίσθηση επιμονής, που μπορεί να εφαρμοστεί στα πάντα. Αν επιτευχθεί αυτό, ο δρόμος είναι ελεύθερος. Το ένα οδηγεί στο άλλο, μέχρι που ο πολεμιστής συνειδητοποιεί τις δυνατότητές του. Οι παλιοί μάντεις συγκέντρωσαν όλες τις προσπάθειές τους στην εξερεύνηση και εκμετάλλευση του "σώματος του "ονείρου". Και κατάφεραν να το χρησιμοποιήσουν σαν ένα πιο πρακτικό σώμα, κάτι που σημαίνει ότι αναδημιούργησαν τους εαυτούς τους με όλο και πιο περίεργους τρόπους. Οι νέοι μάντεις ξέρουν ότι ολόκληρες ομάδες από τους παλιούς μάντεις ποτέ δεν ξαναγύρισαν, όταν ξύπνησαν σε μια "θέση ονείρου" της επιλογής τους. Κατά πάσα πιθανότητα πέθαναν σε αυτούς τους αδιανόητους κόσμους. Μπορεί όμως και να ζουν ακόμα σήμερα, ποιος ξέρει με ποια μορφή, σχήμα ή τρόπο. Οι παλιοί μάντεις επεδίωκαν ένα τέλειο αντίγραφο του σώματος και σχεδόν τα κατάφεραν. Το μόνο που δεν μπορούσαν να αντιγράψουν ήταν τα μάτια. Αντί για μάτια το "σώμα του ονείρου" είχε μόνο τη λάμψη της συνείδησης. Οι νέοι μάντεις δεν έδιναν δεκάρα για το τέλειο αντίγραφο του σώματος. Ούτε που τους ενδιέφερε ν' αντιγράψουν το σώμα τους. Αλλά κράτησαν τον όρο "σώμα ονείρου" που Γι’ αυτούς σημαίνει ένα αίσθημα, μια ενέργεια, που μεταφέρεται από τη μετακίνηση του σημείου συναρμογής σε οποιοδήποτε σημείο αυτού του κόσμου, ή ο-

πουδήποτε από τους επτά κόσμους που είναι διαθέσιμοι στον άνθρωπο. Η διαδικασία για να φτάσει κανείς στο σώμα του ονείρου αρχίζει με μια αρχική πράξη, που λόγω ότι είναι διαρκής, δημιουργεί επιμονή. Η επιμονή οδηγεί στην εσωτερική σιωπή, στην εσωτερική δύναμη που χρειάζεται για να κάνει το σημείο συναρμογής να μετακινηθεί στα όνειρα σε κατάλληλες θέσεις. Αυτή η διαδικασία είναι η προετοιμασία. Η ανάπτυξη του ελέγχου έρχεται αφού ολοκληρωθεί η προετοιμασία. Αποτελείται από τη συστηματική διατήρηση της "θέσης ονείρου", με το να κρατιέται κανείς επίμονα στο όνειρο. Η σταθερή εξάσκηση έχει σαν αποτέλεσμα να μπορεί να κρατά κανείς με μεγαλύτερη ευκολία νέες "θέσεις ονείρου" με νέα όνειρα, όχι τόσο γιατί αποκτά κανείς έλεγχο με την εξάσκηση, αλλά γιατί κάθε φορά που ασκείται αυτός ο έλεγχος, η εσωτερική δύναμη ενισχύεται. Με τη σειρά της η ενισχυμένη δύναμη κάνει τα σημεία συναρμογής να μετακινούνται σε "θέσεις ονείρου", πράγμα που είναι κατάλληλο για τη δημιουργία νηφαλιότητας. Έτσι μπορεί να χειριστεί κανείς όλο και πιο εύκολα τα όνειρα. Η εξέλιξη αυτών που ονειρεύονται είναι έμμεση. Γι’ αυτό οι νέοι μάντεις πιστεύουν ότι μπορούμε να ονειρευόμαστε μόνοι μας. Μια και το ονείρεμα χρησιμοποιεί μια φυσιολογική μετακίνηση του σημείου συναρμογής, δε θα πρέπει να χρειαζόμαστε κάποιον να μας βοηθάει. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι νηφαλιότητα, και κανείς δεν μπορεί να μας τη δώσει, εκτός από τον εαυτό μας. Χωρίς αυτήν η μετακίνηση του σημείου συναρμογής είναι χαοτική, όπως χαοτικά είναι και τα κανονικά μας όνειρα. Έτσι τελικά η διαδικασία για να φτάσει κανείς στο "σώμα του ονείρου" είναι να είναι άψογος στην καθημερινή του ζωή. Όταν επιτευχθεί η νηφαλιότητα και οι θέσεις ονείρου γίνουν όλο και πιο ισχυρές, το επόμενο στάδιο είναι να ξυπνήσει κανείς σε μια οποιαδήποτε θέση ονείρου. Αυτό αν και ακούγεται απλό, είναι στην πραγματικότητα πολύ περίπλοκο, τόσο περίπλοκο που χρειάζεται όχι μόνο νηφαλιότητα, αλλά και όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά της πολεμικότητας, ιδιαίτερα την "επιμονή". Η επιμονή σαν ο τελειότερος τρόπος ελέγχου της δύναμης της ευθυγράμμισης, είναι αυτή που, μέσω της νηφαλιότητας αυτού που ονειρεύεται, διατηρεί την ευθυγράμμιση των απορροιών που έχουν φωτισθεί από τη μετακίνηση του σημείου συναρμογής. Υπάρχει μια ακόμα χειρότερη παγίδα στο ονείρεμα, η ίδια η δύναμη του σώματος του ονείρου. Για παράδειγμα για ένα σώμα ονείρου είναι πολύ εύκολο να κοιτάζει για μεγάλες περιόδους τις απόρροιες

του Αετού, αλλά είναι και το ίδιο εύκολο να καταβροχθιστεί από αυτές. Οι μάντεις που κοίταζαν τις απόρροιες του Αετού χωρίς τα "σώματα ονείρου τους" πέθαναν, και αυτοί που τις κοίταζαν με τα "σώματα ονείρου" τους κάηκαν από την εσωτερική φλόγα. Οι νέοι μάντεις έλυσαν το πρόβλημα "βλέποντες" σε ομάδες. Ενώ ένας μάντης έβλεπε τις απόρροιες, οι άλλοι ήσαν έτοιμοι να τον σταματήσουν. Ονειρεύονταν δηλαδή μαζί. Είναι απόλυτα εφικτό για μια ομάδα να ενεργοποιήσει τις ίδιες απόρροιες. Στο ομαδικό όνειρο μερικοί από μας μπαίνουν μπροστά και ξαφνικά βρισκόμαστε να μοιραζόμαστε την ίδια άποψη με άλλους που "ονειρεύονται". Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η ανθρώπινη φύση μας μάς κάνει να ρίχνουμε αυτόματα τη λάμψη της συνείδησης πάνω στις ίδιες απόρροιες που χρησιμοποιούν και άλλα ανθρώπινα όντα. Ρυθμίζουμε τη θέση του σημείου συναρμογής, ώστε να ταιριάζει με τους άλλους γύρω μας. Το κάνουμε στην κανονική μας συνείδηση και το κάνουμε και όταν συμμετέχουμε σε ένα ομαδικό όνειρο. Η θέση του σημείου συναρμογής είναι το παν και ο κόσμος που μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε είναι τόσο πραγματικός, ώστε δεν αφήνει περιθώρια για οτιδήποτε άλλο εκτός από την πραγματικότητα. Η ευθυγράμμιση είναι μια μοναδική δύναμη, επειδή βοηθάει το σημείο συναρμογής να μετακινηθεί, ή το κρατάει ακίνητο στην αρχική θέση του. Η πλευρά της ευθυγράμμισης που κρατά το σημείο ακίνητο, είναι η "θέληση". Η πλευρά που το κάνει να μετακινείται είναι "η επιμονή", η προσωπική δύναμη που βρίσκεται στην υπηρεσία κάθε ατόμου. Όταν οι μάντεις μετακινούν τα σημεία συναρμογής τους, δεν αντιμετωπίζουν μια αυταπάτη, αντιμετωπίζουν έναν άλλο κόσμο. Αυτός ο κόσμος είναι το ίδιο πραγματικός με αυτόν που βλέπουμε τώρα, αλλά η νέα θέση των σημείων συναρμογής τους είναι βασικά μια αυταπάτη, όπως και η παλιά θέση. Οι νέοι μάντεις ανακάλυψαν ότι, αν το σημείο συναρμογής αναγκάζεται να μετακινείται μόνιμα μέσα στα πλαίσια του αγνώστου, αλλά αναγκάζεται και να επιστρέφει στα όρια του γνωστού, όταν ελευθερωθεί απότομα κινείται σαν αστραπή μέσα σε ολόκληρο το κουκούλι του ανθρώπου, ευθυγραμμίζοντας ταυτόχρονα όλες τις απόρροιες. Οι νέοι μάντεις καίγονται με τη δύναμη αυτής της ευθυγράμμισης, με τη δύναμη της "θέλησης", που έχουν μεταβάλει σε δύναμη "επιμονής" μέσω μιας ολόκληρης άψογης ζωής. Με αυτό τον τρόπο κερδίζουν την απόλυτη ελευθερία, την απόλυτη συνείδηση.

ΤΑΟΪΣΜΟΣ

ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΤΑΟΪΣΤΙΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΟΝΕΙΡΟΥ Οι ασκήσεις ονείρου στην Κίνα ανάγονται στα βάθη της αρχαιότητας. Λέγεται ότι οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Σανγκ πριν 3.500 χρόνια είχαν στην αυλή τους μια ομάδα ανθρώπων, τους Ζχάνγκ Μενγκ, που ασχολούντο αποκλειστικά με την ερμηνεία των ονείρων και τη μαντεία. Αυτοί εξηγούσαν μαζί με τους σαμάνους τα σημάδια που παρουσιάζονταν στα σύννεφα, στα διάφορα φυσικά φαινόμενα και στα όνειρα βοηθώντας έτσι τον αυτοκράτορα και τους αξιωματικούς της κυβέρνησης στις διάφορες επιλογές τους. Το ενδιαφέρον όμως για τις εμπειρίες της ονειρικής κατάστασης δεν περιοριζόταν μόνον στην κυβέρνηση. Υπήρχε τότε μια ομάδα ανθρώπων που ζούσαν απομονωμένοι στις απρόσιτες περιοχές των ιερών βουνών, οι οποίοι εξερεύνησαν πλήρως την ονειρική κατάσταση. Οι ασκητές αυτοί, που ζούσαν απλά σε αρμονία με τη φύση, ονομάστηκαν Ταοϊστές από τη λέξη Ταό, που σημαίνει το δρόμο ή το φυσικό τρόπο της ζωής. Το Κινέζικο ιδεόγραμμα για το Ταό παριστάνει το "κεφάλι" και το "πηγαίνω". Η ίδια η λέξη έχει μεταφραστεί με διάφορα νοήματα. Θα μπορούσαμε πάντως να θεωρήσουμε το κεφάλι σαν τη συνείδηση και το "πηγαίνω" σαν πορεία πάνω στο δρόμο, οπότε έχουμε την ιδέα του βαδίζω συνειδητά. Σύμφωνα με την αρχική φιλοσοφική σημασία του το Ταό είναι η ύστατη και απροσδιόριστη πραγματικότητα και μπορεί να θεωρηθεί κάτω από αυτή την έννοια σαν το αντίστοιχο του Ινδουιστικού Μπράχμαν και του Βουδιστικού Νταρμακάγια. Το Ταό είναι μια δυναμική εξελικτική διαδικασία στην οποία λαμβάνουν μέρος όλα τα πράγματα. Εκφράζει την πραγματικότητα του κόσμου σα μια συνεχή ροή και μεταβολή. Το βασικό χαρακτηριστικό του Ταό είναι η ανακύκλωση, η επαναφορά όπως λέει ο Λάο Τσε. Η ιδέα της ανακύκλωσης στην κίνησή του εκφράστηκε με τις δυο αντίθετες και συμπληρωματικές έννοιες του γιν και του γιανγκ, που το καθένα τους όταν φτάνει στο αποκορύφωμά του μετατρέπεται στο άλλο. Όλες οι εκδηλώσεις του Ταό δημιουργούνται από την αλληλεπίδραση των δυο αυτών βασικών εννοιών. Από πολύ παλιά τα δυο αυτά κοσμικά αντίθετα ταυτιστήκαν με το φως (γιανγκ) και το σκοτάδι (γιν), με τον ουρανό (γιανγκ) και τη γη (γιν), με το αρσενικό (γιανγκ) και το θηλυκό (γιν), με το θετικό (γιανγκ) και το αρνητικό (γιν) και με κάθε άλλο γενικά ζεύγος αντίθετων και συμπληρωματικών εννοιών. Η ζωή λέει ο Τσουάνγκ Τσε είναι η αρμονική ανάμιξη του γιν και του γιανγκ. Οι τροφές περιέχουν στοιχεία γιν και στοιχεία γιανγκ. Η σωστή διατροφή πρέπει να περιλαμβάνει στοιχεία γιν και γιανγκ στη σωστή αναλογία.

Η παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική στηρίζεται επίσης στα στοιχεία γιν και γιανγκ του ανθρώπινου σώματος. Κάθε αρρώστια θεωρείται λοιπόν σαν η διατάραξη της ισορροπίας ανάμεσα στα δυο αυτά στοιχεία. Τα όργανα επίσης του σώματος είναι άλλα γιν και άλλα γιανγκ. Η ισορροπία ανάμεσα στα διάφορα μέρη επιτυγχάνεται με τη συνεχόμενη ροή του τσι, της "ζωτικής ενέργειας", που κυκλοφορεί δια μέσου ενός συστήματος ειδικών διαδρομών, των "μεσημβρινών". Οι διαδρομές αυτές αλληλοσυσχετιζόμενες δημιουργούν τελικά ένα κλειστό κύκλωμα που περιλαμβάνει ολόκληρο το ανθρώπινο σώμα εσωτερικά κι εξωτερικά. Πάνω στις γραμμές των μεσημβρινών βρίσκονται τα σημεία του βελονισμού. Κάθε όργανο του σώματος διαθέτει ένα μεσημβρινό. Οι μεσημβρινοί γιν ανταποκρίνονται σε όργανα γιανγκ και αντιστρόφως. Αν σταματήσει η ροή του τσι ανάμεσα στα στοιχεία γιν και γιανγκ το άτομο αρρωσταίνει και η αποκατάσταση της υγείας του πραγματοποιείται με την τοποθέτηση μιας σειράς από βελόνες σε διάφορα σημεία του σώματος που διευκολύνουν και αποκαθιστούν τη ροή του τσι. Δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για τους αρχαίους Ταοϊστές, γιατί κρατούσαν μυστικές τις ασκήσεις τους. Αυτό συνέβαινε όχι γιατί αυτές ήταν επικίνδυνες, αλλά γιατί η ιδεολογία τους απαιτούσε την απομάκρυνσή τους από τη συνηθισμένη κοινωνία για να μπορέσουν να καλλιεργήσουν μια εντελώς διαφορετική άποψη από τους περισσότερους ανθρώπους. Με την πάροδο των αιώνων οι Ταοϊστές ανέπτυξαν ένα πολύ αποτελεσματικό και συνεπές σύστημα ασκήσεων που βοηθούσαν στην αποκάλυψη όλου του ανθρώπινου δυναμικού. Δεν ήσαν ικανοποιημένοι με το να έχουν μόνο μια καλή υγεία και να ζουν μια ήσυχη ζωή. Οι ασκήσεις τους ενδιαφέρονταν όχι μόνον για τη φυσιολογική πλευρά του ανθρώπου, αλλά ιδιαίτερα για την αόρατη εκείνη πλευρά που ονομάζουμε ενεργειακό σώμα. Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Μια βασική άποψη των Ταοϊστικών ασκήσεων είναι η ιδέα της ενέργειας ή ζωτικής δύναμης. Η ενέργεια κατανοείτο σα μια ζωτική δύναμη που αποτελεί τη βάση όλων των φαινομένων, φυσικών και πνευματικών. Αυτή η ενέργεια, που την ονόμασαν Τσι, εκδηλώνεται σε ένα ευρύ φάσμα διαφορετικών συχνοτήτων. Την πιο λεπτή και αόρατη όψη της, μπορούμε να την αντιληφθούμε μόνο με τις πιο εκλεπτυσμένες αισθήσεις μας σε καταστάσεις νοητικής ηρεμίας και έντονης επαγρύπνησης. Τις πιο πυκνότερες όψεις της τις αντιλαμβανόμαστε σα συγκινήσεις και συναισθήματα, ενώ οι πιο χονδροειδείς όψεις της αποτελούν τη στερεά ύλη.

Έχοντας την επίγνωση αυτής της ενέργειας που ζωογονεί τα πάντα οι Ταοϊστές προχώρησαν στην εξερεύνηση των μη - φυσικών όψεων της ζωτικής δύναμης. Το φυσικό σώμα που όλοι μας μπορούμε να αγγίξουμε και να αισθανθούμε είναι απλά η πυκνότερη περιοχή του ενεργειακού φάσματος. Εκτός όμως από αυτό υπάρχουν πολλές άλλες λεπτότερες περιοχές αυτού του φάσματος, που δε φτάνουν ποτέ στη στερεοποίηση. Κάθε φορά που ένας Ταοϊστής κάθεται για να ηρεμήσει το νου του και να διαλογιστεί συμβαίνει κάτι πολύ παράξενο. Οι πέντε αισθήσεις του και η προσοχή του αρχίζουν να μετατοπίζονται βαθμιαία από το πυκνό φυσικό σώμα του προς τις λεπτότερες όψεις του. Όσο περισσότερο χρόνο παραμένει αυτός ήρεμος χωρίς διασπαστικές σκέψεις και χωρίς να αρχίσει να νυστάζει, τόσο πιο εκλεπτυσμένη γίνεται η ευαισθησία του προς τη ζωτική δύναμη. Μερικοί αρχαίοι Ταοϊστές που συγκεντρώνονταν πολλές ώρες κάθε μέρα πάνω στην λεπτή τους ενέργεια, μπορούσαν να αισθανθούν την κυκλοφορία της ζωτικής δύναμης μέσα στο σώμα τους. Μετά από χρόνια άσκησης μπόρεσαν να χαρτογραφήσουν με ακρίβεια τη ροή της ζωτικής δύναμης στα λεπτότερα σώματά τους θεμελιώνοντας έτσι το σύστημα των ενεργειακών μεσημβρινών. Η ανακάλυψη των ενεργειακών μεσημβρινών εκλέπτυνε τις Ταοϊστικές ασκήσεις και σύντομα αυτές άρχισαν να παίζουν ένα σπουδαίο ρόλο στη θεραπεία των διάφορων ασθενειών του σώματος. Παρατηρήθηκε ότι όταν η ενέργεια εμποδιζόταν να φτάσει στα όργανα και στους αδένες, εμφανιζόταν με το χρόνο μια φυσική ασθένεια σε αυτές ακριβώς τις περιοχές. Για να διατηρήσουν την κυκλοφορία της ενέργειας στο βέλτιστο δυνατό επίπεδο οι Ταοϊστές δημιούργησαν μια μεγάλη ποικιλία ασκήσεων, διαιτητικών μεθόδων και διαλογισμών. Όμως η καλή κυκλοφορία δεν είναι αρκετή για τη διατήρηση της καλής υγείας. Οι Ταοϊστές παρατήρησαν ότι οι συναισθηματικές μας καταστάσεις επηρεάζουν πάρα πολύ την ποιότητα της ζωτικής ενέργειας που κυκλοφορεί στους μεσημβρινούς μας. Όταν είμαστε πολύ θυμωμένοι αυξάνεται ο ρυθμός της καρδιάς μας και η ταχύτητα κυκλοφορίας του αίματός μας. Συνήθως επιταχύνεται και ο ρυθμός της αναπνοής μας. Η θερμοκρασία του σώματός μας και ο τόνος των μυών μας αυξάνονται επίσης ανάλογα. Το σώμα μας βράζει κυριολεκτικά από ενέργεια. Η ενέργεια όμως αυτή είναι κατώτερης ποιότητας λόγω της αρνητικής επίδρασης του θυμού. Από την αρχαιότητα είχε παρατηρηθεί ότι όταν κάποιος ξαπλώσει θυμωμένος, πρώτα απ' όλα του είναι πολύ δύσκολο να κοιμηθεί. Βρίσκεται σε μια νοητική διέγερση και μιλάει επί ώρες με τον εαυτό του. Όταν τελικά τον καταβάλει η κούραση και αποκοιμηθεί, εμφανίζεται μια σειρά ονείρων στα οποία κυριαρχεί ο θυμός.

Εξερευνώντας το χώρο των λεπτών ενεργειών οι Ταοϊστές μπορούσαν να αισθάνονται που εμφανίζονται τα θετικά ή αρνητικά συναισθήματα στο σώμα. Στην περίπτωση του θυμού παρατήρησαν ότι συνέβαιναν τότε μεγάλες μεταβολές στο συκώτι. Όχι μόνο αυτό θερμαινόταν, αλλά μπορούσε επίσης να περιοριστεί και μπλοκαριστεί τόσο πολύ, ώστε χρειαζόταν τόση μεγάλη προσπάθεια για την κυκλοφορία της ζωτικής δύναμης, που ένοιωθε κανείς πόνο σε αυτή την περιοχή. Μετά την ανακάλυψη της μεγάλης επίδρασης που ασκούν οι συγκινήσεις στην ποιότητα και την κυκλοφορία της ζωτικής δύναμης, οι Ταοϊστές δημιούργησαν μια ολόκληρη σειρά ασκήσεων για τον εξευγενισμό των συγκινήσεων. Μια από τις πιο απλές ασκήσεις που ανακάλυψαν ήταν αυτή του εσωτερικού γέλιου, με το οποίο ο ασκητής στέλνει ένα γέλιο ευχαριστίας σε οποιοδήποτε μέρος του σώματός του μαζί με ένα συνεχές κύμα θετικών συναισθημάτων. Μια άλλη πολύ ισχυρή άσκηση ήταν αυτή των Έξη Θεραπευτικών Ήχων, κατά την οποία παράγονται ορισμένοι ήχοι που κάνουν τα ζωτικά όργανα να δονηθούν πιο αρμονικά απελευθερώνοντας με αυτό τον τρόπο τις εντάσεις και τα μπλοκαρισμένα συναισθήματα. ΟΙ ΣΥΓΚΙΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΕΜΑ Μια από τις μεγάλες ανακαλύψεις των αρχαίων ασκητών ήταν το γεγονός ότι αν κάνουμε καθημερινά ενεργειακές ασκήσεις, εξευγενίζοντας ιδιαίτερα τις συγκινήσεις μας, αλλάζει η ποιότητα και η ποσότητα των ονείρων μας. Αν κοιμηθούμε έχοντας καθαρίσει τα ζωτικά μας όργανα από τα διάφορα ανικανοποίητα συναισθήματά μας, τότε η ποσότητα των συγκινησιακών ονείρων μας και των εφιαλτών μας μειώνεται δραματικά, μερικές φορές μέχρι το σημείο της πλήρους εξαφάνισής τους. Αυτό δε σημαίνει ότι σταματάμε να ονειρευόμαστε, αλλά ότι αλλάζει η ποιότητα των ονείρων μας από την ένταση και την ανησυχία προς την αρμονία και την ευχαρίστηση. Ο ύπνος μας επιτρέπει να παίξουμε με πλήρη συνείδηση με το λεπτό, ενεργειακό μας σώμα και να κάνουμε διάφορες ενεργειακές ασκήσεις χωρίς τους περιορισμούς του φυσικού μας σώματος. Κάθε φορά που κοιμόμαστε η συνείδησή μας αλλάζει την εστίασή της από το φυσικό σώμα μας στο λεπτό ενεργειακό σώμα μας, που βρίσκεται στο άλλο άκρο του φάσματος. Ο ύπνος μας αναφέρεται πάντα στο φυσικό σώμα μας, γιατί το λεπτό σώμα μας δεν κοιμάται ποτέ. Η λεπτή ενέργειά μας λειτουργεί 24 ώρες το 24ωρο σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Μπορεί να μην είμαστε συνειδητοί όταν αλλάζουμε την εστίαση της συνείδησής μας προς το λεπτό σώμα μας, αλλά όλοι μας το κάνουμε αυτό πολλές φορές στη διάρκεια της εγρήγορσής μας. Για παράδειγ-

μα όταν ήμασταν παιδιά καθόμασταν μερικές φορές βαριεστημένοι στην τάξη μας, αδιάφοροι για αυτά που έλεγε ο δάσκαλός μας. Καθώς αυτός συνέχιζε να μιλάει αρχίσαμε να ταξιδεύουμε με τη φαντασία μας κάπου αλλού. Αν αυτή η ονειροπολησία μας συνεχιζόταν για πολύ ώρα ο δάσκαλος μας έκανε ξαφνικά μια ερώτηση, που μας ανάγκαζε να γυρίσουμε εσπευσμένα στην "πραγματικότητα", προσπαθώντας μάταια να απαντήσουμε στην ερώτησή του. Σε αυτές τις περιπτώσεις λέμε συνήθως ότι φανταζόμασταν κάτι εκείνη τη στιγμή. Ο Ταοϊστής δε θα το ονόμαζε αυτό φαντασία, αλλά μια αλλαγή της εστίασης της προσοχής μας από το φυσικό στο λεπτό σώμα μας, όπως ακριβώς και όταν ονειρευόμαστε στο κρεβάτι μας. Το ονείρεμα δεν είναι μια πράξη που περιορίζεται στον ύπνο μας. Στην πραγματικότητα ονειρευόμαστε 24 ώρες το 24ωρο. Ένα μέρος της συνείδησής μας που δεν ασχολείται εντελώς με το φυσικό επίπεδο και τα καθημερινά μας προβλήματα είναι εστιασμένο στις λεπτότερες όψεις του σώματος μας. Πολλές φορές την ημέρα αλλάζουμε τη νοητική μας εστίαση από τη χονδροειδή στην λεπτή πραγματικότητα και αντιστρόφως. Μπορεί για παράδειγμα να σκεφτόμασταν έντονα ένα φίλο μας που βρίσκεται μακριά μας κι εκείνη ακριβώς τη στιγμή να χτυπήσει το τηλέφωνο και να είναι αυτός. Συνήθως ονομάζουμε αυτά τα γεγονότα "συμπτώσεις", που δεν είναι όμως παρά μια λέξη για το ανεξήγητο. Για τους Ταοϊστές, οι οποίοι γνωρίζουν ολόκληρο το φάσμα της ζωτικής δύναμης, αυτό δεν είναι κάτι ανεξήγητο. Όταν μεταφέρουμε τη νοητική μας εστίαση σε κάποιον που βρίσκεται πολύ μακριά μας, εκείνη τη στιγμή είμαστε σε άμεση επαφή με το λεπτό του σώμα. Η γεωγραφική απόσταση δεν έχει καμιά σημασία. Ένα από τα βασικά πράγματα που ανακαλύπτουμε καθώς αρχίζουμε να αλλάζουμε τη νοητική μας εστίαση από το φυσικό προς το λεπτότερο ενεργειακό σώμα μας είναι ότι η ζωτική μας δύναμη δεν περιορίζεται από τη φυσική πραγματικότητα. Το φυσικό είναι ένα μικρό μόνο μέρος του ενεργειακού φάσματος. Το υπόλοιπο φάσμα λειτουργεί πέρα από το φυσικό. Έτσι η ενέργεια δεν περιορίζεται ούτε από το χώρο ούτε από το χρόνο. Κάθε φορά λοιπόν που αποκοιμόμαστε η συνείδησή μας εστιάζεται σε μια διάσταση που δεν περιορίζεται από το χρόνο και το χώρο. Όλοι μας έχουμε την εμπειρία ν' αλλάζουμε μέσα σε μια στιγμή στο όνειρό μας από τη μια κατάσταση στην άλλη και από τον ένα τόπο στον άλλο, εκμηδενίζοντας βασικά τις αποστάσεις. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΥΠΝΟΥ Ένας βασικός σκοπός των Ταοϊστικών ασκήσεων ονείρου είναι η ικανότητα να μπαίνουμε εσκεμμένα και με πλήρη συνείδηση στην ονειρική κατάσταση, σα μια πράξη ελεύθερης βούλησης. Συνήθως

καθώς αρχίζουμε να αποκοιμόμαστε και να χαλαρώνουμε οι αισθήσεις μας εγκαταλείπουν η μία μετά την άλλη τον κόσμο της εγρήγορσης και πέφτουμε σιγά -σιγά στο ασυνείδητο, μπαίνοντας σε μια ζώνη λυκόφωτος, την οποία διαδέχεται πολύ γρήγορα ένα ολοκληρωτικό σκοτάδι. Από εκείνη τη στιγμή μέχρι να ξυπνήσουμε, μετά από αρκετές ώρες, χάνουμε εντελώς τη συνείδησή μας για το που βρισκόμαστε ή για το ότι είμαστε κοιμισμένοι. Στην Ταοϊστική άσκηση ονείρου ένα από τα πρώτα πράγματα που κάνει ο ασκητής είναι να επιδιώξει με αποφασιστικότητα να παραμείνει συνειδητός στην ονειρική κατάσταση. Προς το σκοπό αυτό λέει με πλήρη συνείδηση στον εαυτό του προτού αποκοιμηθεί ότι θα αποκτήσει συνείδηση στον ύπνο του και θα θυμάται, όταν ξυπνήσει, τα όνειρά του. Η εντολή αυτή εκφράζει απλά τη θέλησή μας και την επαναλαμβάνουμε πολλές φορές με επίγνωση μέχρι να εντυπωθεί βαθιά στο μυαλό μας. Μόλις αποκοιμηθούμε αυτή λειτουργεί σαν ένα αναγνωριστικό σημείο που μας βοηθά να διαβούμε συνειδητά το κατώφλι του ασυνειδήτου. ΤΟ ΑΝΟΙΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΩΝ Η εντολή που δίνουμε στον εαυτό μας προτού κοιμηθούμε δεν είναι το πρώτο βήμα μας στην άσκηση ονείρου. Οι ασκήσεις ονείρου δεν απομονώνονται από τις άλλες Ταοϊστικές τεχνικές. Συνήθως ο μαθητής αρχίζει την εκπαίδευσή του μαθαίνοντας να επικοινωνεί με τη ζωτική του δύναμη μέσα από μια σειρά ασκήσεων που ανοίγουν τους ενεργειακούς μεσημβρινούς του. Μόνον όταν η ενέργεια κυκλοφορεί σωστά στους μεσημβρινούς κι έχει επιτευχθεί ένας βαθμός φυσικής και συναισθηματικής ισορροπίας ξεκινά αυτός τις ασκήσεις ονείρου. Από την αρχαία εποχή έχει ανακαλυφθεί ότι η ανισορροπία στην κυκλοφορία της ζωτικής δύναμης εκδηλώνεται πολύ καθαρά στην ποιότητα των ονείρων μας. Γενικά όταν ανοίγουν οι μεσημβρινοί και μαθαίνουμε να ρυθμίζουμε τις συγκινήσεις μας με ειδικές ενεργειακές ασκήσεις, ελαττώνονται τα συνηθισμένα όνειρά μας. Έχουμε ολοένα λιγότερα ανήσυχα όνειρα και αρχίζουν να εκδηλώνονται διαυγή όνειρα δυνατών εμπειριών. Για παράδειγμα ένας ασκητής που καταγράφει για χρόνια τα όνειρά του αναφέρει, μετά από αρκετούς μήνες διαλογισμών και έντονων ασκήσεων στους μεσημβρινούς, μερικά πολύ ασυνήθιστα όνειρα. Μετά από κάποιο καιρό εμφανίζεται επίσης μια μεγαλύτερη διαύγεια στα όνειρά του, τα οποία είναι τώρα πολύ πιο ζωντανά με μια αίσθηση μαγείας και υπέρβασης. Θεωρείται ότι στην Ταοϊστική άσκηση με τη βελτίωση της κυκλοφορίας της ενέργειάς μας και την εναρμόνιση των συναισθημάτων μας, αρχίζει να εκλεπτύνεται η ενέργειά μας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα

την καλύτερη φυσική και πνευματική υγεία μας. Με τη βελτίωση της ποιότητας της ενέργειάς μας αλλάζει επίσης και το δυναμικό μας. Το νευρικό μας σύστημα, ο εγκέφαλός μας, οι αδένες μας, τα ζωτικά μας όργανα λειτουργούν όλα με μια μεγαλύτερη αρμονία. Αντί να χρησιμοποιεί ένα μεγάλο μέρος της ζωτικότητάς του για την καταπολέμηση διαφόρων ασθενειών και να προσπαθεί να διατηρήσει μια ισορροπία μέσα στην κούραση και το άγχος, ο οργανισμός μας λειτουργεί με μια περίσσεια ενέργειας. Η περίσσεια ενέργειας είναι βασική για τη χρησιμοποίηση των ασκήσεων ονείρου. Ένας Ταοϊστής επενδύει πολλά χρόνια συνεχούς προσπάθειας για να προκαλέσει μια τέτοια κατάσταση. Αν κάνουμε τις ασκήσεις ονείρου όταν το σώμα μας είναι κουρασμένο και πολεμά τις διάφορες ανισορροπίες του, θ' ανακαλύψουμε ότι δε θα μας συμβεί τίποτα το ιδιαίτερο, γιατί ολόκληρη η ενέργειά μας θα χρησιμοποιείται για την ξεκούραση του νευρικού μας συστήματος και του εγκεφάλου μας. Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΗΡΕΜΙΑ Προκαταρκτικές για τις ασκήσεις ονείρου είναι και οι καταστάσεις νοητικής ηρεμίας που προκαλούνται με εκτενείς διαλογισμούς. Στο βαθύ διαλογισμό ο εγκέφαλός μας αλλάζει την κατάστασή του από τα κύματα Βήτα στα κύματα Άλφα και από τα βαθιά κύματα Άλφα και σε έμπειρους ασκητές στα κύματα Θήτα ή ακόμα στα Δέλτα. Αυτή η σειρά μεταβολών είναι ανάλογη με αυτή που συμβαίνει όταν αποκοιμόμαστε. Αυτό σημαίνει ότι ο έμπειρος διαλογιζόμενος έχει μάθει να "αποκοιμιέται" συνειδητά. Οι έμπειροι διαλογιζόμενοι χρειάζονται λιγότερο ύπνο από τους συνηθισμένους ανθρώπους. Με την πρόοδο της άσκησή τους μέσα σε λίγους μήνες αρχίζουν να κοιμούνται μια ώρα λιγότερο. Μερικοί προχωρημένοι ασκητές κοιμούνται τρεις με τέσσερες ώρες το πολύ, ενώ στο Ταοϊστικό σύστημα υπάρχουν πολλοί μεγάλοι σοφοί που ξεπέρασαν εντελώς την ανάγκη του ύπνου. ΑΥΞΑΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΝΟΗΤΙΚΗ ΜΑΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ Όταν ένας ασκητής φτάσει στο σημείο να αλλάζει το πρότυπο του ύπνου του με τις ασκήσεις συγκέντρωσης και κυκλοφορίας της ενέργειας, τότε έχει αυξήσει επίσης την ικανότητά του να παραμένει σε συγκέντρωση για μεγάλες χρονικές περιόδους. Στο διαλογισμό η προσοχή μας εστιάζεται στην αναπνοή μας, σ' ένα ενεργειακό κέντρο, η στην κυκλοφορία της ζωτικής δύναμης σε ένα μεσημβρινό. Με τα χρόνια ο ασκητής αποκτά μεγαλύτερη ικανότητα να διατηρεί τη συγκέντρωσή του χωρίς περισπάσεις. Αυτό αυξάνει τη νοητική του δύναμη και ενισχύει τη θέλησή του.

Στην άσκηση του ονείρου η θέλησή μας, που έχει ενισχυθεί με την άσκηση του διαλογισμού, αναπτύσσεται μετά ακόμα περισσότερο. Ο Ταοϊστής θέλει να εισέλθει με πλήρη συνείδηση στις συνήθως ασυνείδητες καταστάσεις του ύπνου. Η εντολή που δίνουμε στον εαυτό μας, προτού κοιμηθούμε, είναι το πρώτο στάδιο για την εκπαίδευση της θέλησής μας να παραμείνουμε συνειδητοί στην ονειρική κατάσταση. Αυτή η απλή εντολή δίνει τελικά τη δυνατότητα στη συνείδησή μας να επεκταθεί σε άγνωστες και απροσπέλαστες προηγουμένως περιοχές. Οι Ταοϊστές βλέπουν την άσκηση του ονείρου σα μια ευκαιρία για να εκπαιδεύσουν τη θέληση τους σε σχέση με τις λεπτότερες όψεις τους. Με άλλα λόγια η συνείδησή τους, που είναι συνήθως ενεργή μόνον στη διάρκεια της εγρήγορσης, μαθαίνει να είναι ενεργή και στον ύπνο. Η ΑΝΑΠΝΟΗ ΚΑΙ Η ΗΡΕΜΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ Οι αρχαίοι Ταοϊστές ανακάλυψαν ότι όταν ηρεμεί ο νους μας στη διάρκεια των διαλογισμών μας, συμβαίνει κάτι ανάλογο και με την αναπνοή μας. Η αναπνοή και η συνείδηση συνδέονται στενά και η μεταβολή των εγκεφαλικών κυμάτων που ακολουθεί έναν καλό διαλογισμό διευκολύνεται στην πραγματικότητα από μια αντίστοιχη αλλαγή στον τρόπο της αναπνοής μας. Η νοητική σύγχυση και ταραχή προκαλούνται συνήθως όταν είναι πολύ ενεργό το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου μας. Αυτό συμβαίνει όταν παράγουμε κύματα Βήτα. Όταν είναι ενεργοποιημένο το αριστερό ημισφαίριο, κυριαρχεί η αναπνοή από το δεξιό ρουθούνι μας. Στη διάρκεια της ημέρας αναπνέουμε πότε από το ένα ρουθούνι και πότε από το άλλο. Γενικά αναπνέουμε από το δεξιό ρουθούνι για 45 - 90 λεπτά, ενεργοποιώντας έτσι το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου μας. Μετά για μια σύντομη περίοδο 3 - 5 λεπτών αναπνέουμε και από τα δυο ρουθούνια, καθώς αναλαμβάνει τελικά δραστηριότητα το αριστερό ρουθούνι μας ενεργοποιώντας το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου μας. Όταν είναι ενεργό το δεξιό ημισφαίριο μπαίνουμε σε μια πιο χαλαρωμένη νοητική κατάσταση με λιγότερη ταραχή και νοητική δραστηριότητα. Για να βρεθούμε στο διαλογισμό μας σε μια κατάσταση ηρεμίας πρέπει να αλλάξει ο τρόπος της αναπνοής μας. Αν είναι ενεργό το αριστερό ημισφαίριό μας καθώς αναπνέουμε από το δεξιό ρουθούνι μας, η πρώτη αλλαγή που θα συμβεί θα είναι να αναπνέουμε τώρα από το αριστερό ρουθούνι μας, που θα μας φέρει σε μια πιο ήρεμη νοητική κατάσταση. Τελικά καθώς εμβαθύνει η άσκησή μας η ανα-

πνοή μας γίνεται και από τα δυο ρουθούνια μας. Αυτή είναι η κατάσταση στην οποία αρχίζουν να εμφανίζονται τα κύματα Άλφα, Θήτα και Δέλτα. Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΙΣΜΕΝΗΣ ΤΙΓΡΗΣ Στην άσκηση του ονείρου ο ασκητής θέλει να βρεθεί όσο πιο γρήγορα γίνεται στην κατάσταση της νοητικής ηρεμίας. Οι Ταοϊστές το καταφέρνουν με τη στάση "της κοιμισμένης Τίγρης". Κατ' αυτήν ξαπλώνουμε στο δεξιό πλευρό μας, βάζοντας το δεξί μας χέρι κάτω από το δεξί αυτί μας ή κάτω από το μαξιλάρι μας, ενώ έχουμε το αριστερό μας χέρι απλωμένο στην αριστερή μας πλευρά. Το δεξί μας πόδι είναι ελαφρά λυγισμένο στο γόνατο, στηρίζοντας το σώμα μας, ενώ το αριστερό είναι απλωμένο χωρίς να είναι τελείως τεντωμένο. Ο σκοπός αυτής της στάσης είναι να πιέζει τη δεξιά μεριά των πλευρών μας πάνω σε ορισμένα σημεία βελονισμού, που προκαλούν μια γρήγορη αλλαγή στην αναπνοή μας από το δεξιό στο αριστερό ρουθούνι μας. Σε αυτή τη στάση μπορούμε να μπούμε σε μια πιο ήρεμη νοητική κατάσταση και να προκαλέσουμε τελικά την αναπνοή και από τα δυο ρουθούνια μας. Η στάση της Κοιμισμένης Τίγρης δεν περιορίζεται μόνον σε ασκητές στην Κίνα. Η ίδια άσκηση χρησιμοποιείται στο Θιβέτ και στην Ινδία. Η ίδια στάση έχει βρεθεί και σε ένα άγαλμα της κοιμισμένης ιέρειας ή θεάς στο Υπόγειο στο νησί της Μάλτας που χρονολογείται κατά το 3800 - 3600 π.χ. Ο χώρος αυτός πιστεύεται ότι βοηθούσε τους ασκητές εκείνης της περιόδου να έχουν προφητικά και θεραπευτικά όνειρα. Η στάση της Κοιμισμένης Τίγρης δε χρησιμοποιείται μόνο στην άσκηση του ονείρου, αλλά είναι και η ιδανική στάση για την ώρα του θανάτου. Στην Ασιατική τέχνη ο Βούδας τη στιγμή του θανάτου του απεικονίζεται πάντοτε ξαπλωμένος στη δεξιά του πλευρά με το δεξί χέρι του κάτω από το δεξί του αυτί. Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑΣ Ο αρχάριος παίρνει λοιπόν τη στάση της Κοιμισμένης Τίγρης και δίνει στον εαυτό του την εντολή να παραμείνει συνειδητός στον ύπνο του και να θυμηθεί όταν ξυπνήσει τα όνειρά του. Ο δρόμος που έχει να διανύσει πάντως είναι δύσκολος και μακρύς. Στην αρχή δε συμβαίνει συνήθως τίποτα. Συνεχίζουμε να είμαστε ασυνείδητοι όπως και πάντα και αν μας απασχολήσει έντονα η επιτυχία της άσκησής μας, θα δυσκολευτούμε να κοιμηθούμε. Μπορεί ακόμα να ξυπνάμε συνέχεια, χωρίς να μπορέσουμε να ξεκουραστούμε καθόλου στον ύπνο μας.

Συνήθως ξαπλώνουμε να κοιμηθούμε επειδή δεν μπορούμε να παραμείνουμε άλλο ξύπνιοι, λόγω της κούρασης και της εξάντλησής μας. Οτιδήποτε συμβαίνει μετά είναι πέρα από το συνειδητό έλεγχό μας. Στην άσκηση του ονείρου το σενάριο είναι τελείως διαφορετικό. Ο ασκητής έχει ένα ξεκάθαρο σκοπό και δημιουργεί προσεκτικά τις κατάλληλες συνθήκες για την πραγματοποιησή του. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι ελέγχει συνεχώς κάθε τι που του συμβαίνει. Για να λειτουργήσει η άσκηση χρειάζεται κι ένας βαθμός αφήματος στο άγνωστο. Είναι σαν τον κολυμβητή που ελέγχει πλήρως τις κινήσεις του πάνω στην εξέδρα, αλλά κάποια στιγμή αφήνεται να πέσει κάτω στο νερό. Δίνουμε λοιπόν με πλήρη επίγνωση πολλές φορές στον εαυτό μας την εντολή να παραμείνουμε συνειδητοί στον ύπνο μας και μετά αφηνόμαστε στο άγνωστο, έτοιμοι να δεχθούμε οτιδήποτε μας συμβεί. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ Αν εστιαστούμε πάρα πολύ στην επιτυχία της άσκησής μας θα αντιμετωπίσουμε προβλήματα. Πρώτα απ' όλα γιατί θα νοιώσουμε απογοήτευση και ανυπομονησία όταν δε θα πετύχουμε εύκολα το σκοπό μας και μετά γιατί οι ενεργειακές ασκήσεις πρέπει να συνδυαστούν με το άφημα για να μπορέσουν να αποκαλύψουν ολόκληρο το δυναμικό τους. Είναι καλύτερο να αρχίσουμε την άσκηση του ονείρου με την απλή εντολή να θυμηθούμε τα όνειρά μας ή να ξυπνήσουμε απλά μια ορισμένη ώρα χωρίς να χρησιμοποιήσουμε ξυπνητήρι. Από αυτές τις απλές εντολές μπορούμε να οδηγηθούμε σιγά - σιγά στην πρόκληση ενός συνειδητού ονείρου. Η ικανότητα του να είμαστε συνειδητοί στα όνειρά μας απαιτεί η συνείδησή μας να είναι τόσο εστιασμένη, που όχι μόνο να παρακολουθεί το ξετύλιγμα του ονείρου μας, αλλά να μπορεί συγχρόνως να σταθεί κατά μέρος και να συνειδητοποιήσει ότι ονειρευόμαστε. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν υπάρχει περίσσεια ενέργειας και ο ύπνος δε χρησιμοποιείται μόνον για την ξεκούραση. Το σώμα μας πρέπει να είναι λοιπόν ξεκούραστο και ισορροπημένο για να κάνουμε την άσκηση του ονείρου. Αν είμαστε κουρασμένοι ή μεταφέρουμε ένα βαρύ φορτίο από διάφορα ανικανοποίητα συναισθήματα, η πρόοδός μας θα είναι πολύ αργή. ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ ΜΙΚΡΟΙ ΥΠΝΟΙ ΤΗΣ ΚΟΙΜΙΣΜΕΝΗΣ ΤΙΓΡΗΣ Γενικά υποτίθεται ότι η άσκηση του ονείρου γίνεται καλύτερα τη νύχτα. Οι Ταοϊστές όμως δεν είναι ικανοποιημένοι με το να έχουν

μία μόνον ευκαιρία την ημέρα για να μπουν συνειδητά στην ονειρική κατάσταση και Γι’ αυτό έχουν αναπτύξει από παλιά την άσκηση των πολλών μικρών ύπνων. Ο ασκητής παίρνει πολλούς μικρούς ύπνους στη διάρκεια της ημέρας οι οποίοι διαρκούν συνήθως από 15 λεπτά μέχρι μια ώρα. Η συχνότητά τους του επιτρέπει να αναπτύξει τις απαραίτητες ικανότητες για να μπει πολύ γρήγορα στην άσκηση του ονείρου. Σε αυτούς τους μικρούς ύπνους το σώμα του ξεκουράζεται πραγματικά και ο ύπνος του είναι εσκεμμένος και όχι από κούραση. Ένας από τους μεγαλύτερους Ταοϊστές ασκητές της γιόγκα του ονείρου ήταν ο Δάσκαλος Τσεν Τουάν της επαρχίας Χενάν της Κίνας. Αυτός έζησε κατά τον 10ο αιώνα και ασκήθηκε σε μια σπηλιά στο ιερό βουνό Χούα Σαν στη Δυτική Κίνα. Λέγεται ότι οι επισκέπτες του έπρεπε πολλές φορές να περιμένουν μέχρι αυτός να τελειώσει τους μικρούς ύπνους του. Λέγεται ακόμα ότι ο Τσεν Τουάν έφτασε στα ανώτερα επίπεδα των Ταοϊστικών ασκήσεων για την ονειρική κατάσταση και μπορούσε να περάσει μήνες σε ένα βαθύ συνειδητό ύπνο.

ΒΟΥΔΙΣΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Ερχόμαστε τώρα σε καθαρά μυστικιστικές ασκήσεις και η ορολογία και η γλώσσα μπορεί να μας φανούν κάπως παράξενες. Με λίγη όμως προσοχή θα μπορέσουμε να καταλάβουμε τη βαθύτερη σημασία τους. Όλες οι χρησιμοποιούμενες Θιβετανικές λέξεις θα εξηγηθούν συντόμως για όσους τις ακούνε για πρώτη φορά. Θ' αρχίσουμε πάντως με μια μικρή εισαγωγή για τη σχετική μας κατάσταση από το μεγάλο σύγχρονο Θιβετανό δάσκαλο του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου: Η εικόνα ενός κλουβιού χρησιμοποιείται πολλές φορές συμβολικά για να παρουσιάσει τη σχετική μας κατάσταση. Ο άνθρωπος είναι σαν ένα πουλί κλεισμένος μέσα σ' ένα κλουβί, που αντιπροσωπεύει όλους τους περιορισμούς του. Αυτό το κλουβί δεν είναι κάτι τρομερό για τον άνθρωπο, αλλά η συνηθισμένη κατάσταση μέσα στην οποία ζει. Το πρόβλημα είναι ότι δεν γνωρίζουμε την ύπαρξη αυτού του κλουβιού ή φοβόμαστε να το ανακαλύψουμε, γιατί από μικρά παιδιά μεγαλώσαμε μέσα του. Ας δούμε τώρα πως μπήκαμε μέσα σε αυτό το κλουβί. Τους πρώτους μήνες της ζωής μας, όταν δεν ξέρουμε ακόμη να μιλάμε και να σκεπτόμαστε οι ευτυχισμένοι γονείς μας μάς νανουρίζουν στην αγκαλιά τους και μας ψιθυρίζουν γλυκόλογα. Όταν όμως αρχίσουμε να περπατάμε και θέλουμε ν' αγγίξουμε ό,τι βλέπουμε μπροστά μας αρχίζουν οι απαγορεύσεις: "Μην αγγίζεις αυτό, μη πηγαίνεις εκεί κ.λ.π..

Σιγά - σιγά με την ανάπτυξή μας γίνεται μια προσπάθεια να περιοριστεί όλο και περισσότερο η έκφρασή μας, ο τρόπος που καθόμαστε στο τραπέζι, που τρώμε κ.ο.κ., μέχρι να γίνουμε ένα παιδί μοντέλο. Οι γονείς μας είναι περήφανοι Γι’ αυτό, αλλά εμείς οι κακόμοιροι έχουμε μπει τελείως στην νοοτροπία τους. Μαθαίνουμε να ζούμε κι εμείς στο κλουβί. Έξη χρονών αρχίζουμε το σχολείο, με όλους τους κανόνες και τους καταναγκασμούς του. Στην αρχή συναντάμε κάποιες δυσκολίες, αλλά τις ξεπερνάμε, και σιγά - σιγά συνηθίζουμε και σ' αυτό το κλουβί. Σήμερα χρειάζονται πολλά χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατασκευή αυτού του κλουβιού που μας είναι απαραίτητο για να μπορούμε να ζούμε στην κοινωνία. Υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες περιορισμού: οι πολιτικές ιδέες, τα θρησκευτικά πιστεύω, οι φιλικές σχέσεις, η εργασία κ.λ.π. Όταν το κλουβί έχει αναπτυχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό, είμαστε έτοιμοι να ζήσουμε κι αισθανόμαστε προστατευμένοι. Επιτέλους έχουμε γίνει ανεξάρτητοι: γνωρίζουμε που είναι το νερό, η τροφή κ.λ.π. Αυτή είναι η κατάστασή μας. Πρέπει να την ανακαλύψουμε παρατηρώντας τους ίδιους τους εαυτούς μας. Όταν γνωρίζουμε τους περιορισμούς μας, τότε υπάρχει δυνατότητα να τους ξεπεράσουμε. Ένα πουλί που ζει σ' ένα κλουβί γεννάει μέσα σ' αυτό τα μικρά του. Όταν αυτά έρθουν στο φως είναι εφοδιασμένα με φτερά. Παρ' όλο που δεν μπορούν να πετάξουν μέσα στο κλουβί, το γεγονός ότι γεννιούνται με φτερά αποδεικνύει ότι η πραγματική τους φύση είναι το ελεύθερο διάστημα του ουρανού. Παρ' όλα αυτά, αν βγουν ξαφνικά από το κλουβί, μπορεί να συναντήσουν πολλούς κινδύνους, γιατί δεν ξέρουν τι υπάρχει έξω από αυτό. Μπορεί να τα καταβροχθίσει ένα γεράκι ή να τα πιάσει μια γάτα. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να εξασκηθούν πρώτα να πετάνε σε περιορισμένο χώρο, μέχρις ότου αισθανθούν έτοιμα να πετάξουν μακριά. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σε μας. Ακόμα κι όταν είναι δύσκολο να ξεπεράσουμε αμέσως όλους τους περιορισμούς μας, είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι η πραγματική μας κατάσταση είναι πέρα από κάθε περιορισμό και ότι έχουμε την ικανότητα να την ξαναποκτήσουμε. Μπορούμε να μάθουμε να πετάμε πέρα από τα όρια της δυαδικής μας κατάστασης, μέχρι που να ετοιμαστούμε να την εγκαταλείψουμε για πάντα. Μπορούμε ν' αρχίσουμε αποκτώντας συνείδηση της εξαρτημένης μας ύπαρξης. Κατανόηση της αληθινής μας φύσης σημαίνει να καταλάβουμε τη σχετική μας κατάσταση και να μπορέσουμε να την επανολοκληρώσουμε με την ουσιαστική φύση της, ώστε να ξαναγίνουμε ο καθρέφτης που αντανακλά τα πάντα εκδηλώνοντας έτσι τη διαύγειά του.

ΤΟ ΤΖΟΓΚΣΕΝ

(Σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Θιβετανού Δασκάλου του Ναμκάι Νόρμπου) Η διδασκαλία του Τζόγκσεν αφορά βασικά την πρωταρχική μας κατάσταση, που είναι η ίδια η ουσιαστική φύση μας, πέρα από κάθε εννοιολογικό περιορισμό. Το να εισέλθουμε σε αυτή την κατάσταση σημαίνει το να βιώσουμε αυτό που πραγματικά είμαστε. Η συνήθης εγωική μας συνείδηση με τη δυαδική της θεώρηση μας εμποδίζει να ζήσουμε την εμπειρία της πραγματικής μας φύσης, που είναι ο χώρος της αρχέγονης κατάστασης. Το Τζόγκσεν αποτελεί την ουσία όλων των Θιβετανικών διδασκαλιών και θεωρείται σαν το Μονοπάτι της Αυτοαπελευθέρωσης. Σε αυτό δε χρειάζεται ο ασκητής να αρνηθεί, να εξαγνίσει, ή να μετασχηματίσει τίποτα. Η ίδια η συνηθισμένη του κατάσταση χρησιμοποιείται σαν ο δρόμος προς τη φώτιση. Δεν είναι οι συνθήκες που εμφανίζονται σαν η καρμική μας όραση, που μας παγιδεύουν στη δυαδική κατάσταση. Είναι η προσκόλλησή μας, που κάνει αυτό που εμφανίζεται να μας παγιδεύσει. Για να ξεπεράσουμε αυτή την προσκόλληση με τον ποιο γρήγορο και αποτελεσματικό τρόπο, πρέπει να βάλουμε στο παιχνίδι την αυθόρμητη ικανότητα του νου μας ν' αυτοαπελευθερώνεται. Αυτοαπελευθέρωση εδώ δε σημαίνει ότι υπάρχει κάποιος εαυτός, ή εγώ, που πρέπει να απελευθερωθεί, γιατί για το Τζόγκσεν δεν υπάρχει τέτοιος εαυτός σε κανένα φαινόμενο. Αυτοαπελευθέρωση εδώ σημαίνει ότι οτιδήποτε εκδηλώνεται στο πεδίο της εμπειρίας του ασκητή, αφήνεται να εμφανισθεί όπως ακριβώς είναι, χωρίς να κρίνεται σαν καλό ή κακό, σαν όμορφο ή άσχημο. Και την ίδια ακριβώς τη στιγμή, χωρίς καμιά προσπάθεια, έστω και θέληση, αν δεν υπάρχει προσκόλληση, οτιδήποτε είναι αυτό που εμφανίζεται, είτε σα σκέψη, ή σαν ένα φαινομενικό κόσμο, αυτόματα αυτοαπελευθερώνεται. Με αυτό τον τρόπο δε δίνεται ούτε καν μια ευκαιρία στη δυαδική όραση να βλαστήσει, πόσο μάλλον να ριζώσει και να αναπτυχθεί. Έτσι ο ασκητής ζει με το συνηθισμένο τρόπο τη ζωή του, χωρίς να χρειάζεται άλλο κανόνα εκτός από την συνειδητότητα. Παραμένει όμως πάντα στην κατάσταση της πρωταρχικής ενότητας, την οποία ολοκληρώνει με όλες τις εμπειρίες του, χωρίς να φαίνεται εξωτερικά ότι ασκείται. Αυτό εννοείται με την αυτοαπελευθέρωση, αυτό εννοείται με το όνομα του Τζόγκσεν, που σημαίνει "Μεγάλη Τελείωση", και αυτό εννοείται με το μη δυαδικό στοχασμό, ή απλά στοχασμό του Τζόγκσεν. Ο Βούδας μετέδωσε την Πραζναπαραμίτα, την υπερβατική σοφία, την κατάσταση πέρα από τις αντανακλάσεις, την κατάσταση της καθαρότητας και διαύγειας του καθρέφτη, που είναι η ουσία της ύπαρξής μας. Αυτήν ακριβώς την πρωταρχική ή αρχέγονη κατάστασή μας μεταδίδει η Βουδιστική διδασκαλία. Στη συνηθισμένη μας κατάσταση

περιοριζόμαστε από τη δυαδικότητα, τη μετενσάρκωση, τη σαμσάρα ή εξαρτημένη ύπαρξη, που μας οδηγεί πάντα προς τον πόνο. Αυτό που ονομάζουμε πραγμάτωση ή νιρβάνα, σημαίνει το να βγούμε απ' αυτή την δυαδική κατάσταση και να μπούμε στο επίπεδο της καθαρότητας και διαύγειας του καθρέφτη. Εντούτοις η μετενσάρκωση και η νιρβάνα δεν είναι τελικά δυο ξεχωριστές καταστάσεις, όπως και η κατάσταση της διαύγειας του καθρέφτη δεν μπορεί να βρεθεί πουθενά αλλού εκτός από τις αντανακλάσεις του. Οι αντανακλάσεις είναι ο καθρέφτης, αλλά υπάρχει μια σημαντική διαφορά: Αν πάρουμε ένα άτομο που βρίσκεται στην κατάσταση της καθαρότητας και διαύγειας του καθρέφτη, εκείνη τη στιγμή, όλα όσα αντανακλώνται σε αυτόν όμορφα ή άσχημα, ευχάριστα ή δυσάρεστα εκδηλώνονται σαν οι ιδιότητές του. Το άτομο δεν εξαρτιέται, δε διέπεται από αυτές τις αντανακλάσεις. Από την άλλη μεριά όμως αν αυτό το άτομο βρεθεί στην κατάσταση των αντανακλάσεων, χωρίς να γνωρίζει τι είναι οι αντανακλάσεις, τότε ζώντας σε αυτό το επίπεδο, αντιλαμβάνεται πάντα τις αντανακλάσεις σαν όμορφες και άσχημες, ή ευχάριστες και δυσάρεστες. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει δυαδικότητα και το άτομο έχει γίνει σκλάβος των αντανακλάσεων. * Κάραμπ Ντόρτζε ήταν ο πρώτος γήινος Διδάσκαλος της παράδοσης του Τζόγκσεν και γεννήθηκε στη λίμνη Ντανακόσα 28 χρόνια μετά την θάνατο του ιστορικού Βούδα (516 π.χ.). Αυτός μετέδωσε τη διδασκαλία του Τζόγκσεν στον Παντμασαμπάβα, που τη μετέφερε με τη σειρά του στο Θιβέτ. Πριν παρουσιάσουμε την άσκηση ονείρου του Τζόγκσεν θα παρουσιάσουμε την άσκηση της συγκέντρωσης (Σί-νε) με αντικείμενο και χωρίς αντικείμενο που χρησιμοποιούν όλες οι Βουδιστικές σχολές η οποία βοηθά πάρα πολύ την άσκηση του ονείρου, μαθαίνοντας τον μαθητή πως να συγκεντρώνεται και να διατηρεί συγχρόνως την παρουσία της συνειδητότητάς του. Με αυτό τον τρόπο ολόκληρη η ζωή του μαθητή μέρα και νύχτα μπαίνει σε άσκηση και μπορεί έτσι αυτός να φτάσει πολύ πιο γρήγορα στην πραγμάτωσή του. Όλες οι πληροφορίες Γι’ αυτές τις ασκήσεις προέρχονται από τις διδασκαλίες του σύγχρονου Θιβετανού δασκάλου του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου. Εάν εμφανισθεί μια σκέψη, παρατήρησε αυτό που εμφανίζεται. Αν δεν εμφανισθεί σκέψη, παρατήρησε αυτή την ήρεμη κατάσταση. Και οι δυο στιγμές είναι εξίσου κενές. Κάραμπ Ντόρτζε

Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΣΙ-ΝΕ

Α) Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΜΕ ΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Διακρίνουμε βασικά δυο είδη συγκέντρωσης: τη συγκέντρωση με ένα αντικείμενο και τη συγκέντρωση χωρίς αντικείμενο. Στη συγκέντρωση με ένα αντικείμενο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οποιοδήποτε αντικείμενο θέλουμε, εφ' όσον αυτό δεν προσβάλει την όρασή μας. Συνήθως χρησιμοποιούμε ένα γράμμα της αλφαβήτου, π.χ. το Α, που η θέα του και μόνο μας θυμίζει αυτόματα και τον ήχο του. Μπορούμε όμως να χρησιμοποιήσουμε και μια σφαίρα, ένα λουλούδι, ή ένα κερί. Το κερί χρησιμοποιείται συνήθως γιατί η διαρκώς κινούμενη φλόγα του μας κρατά σε μια κατάσταση εγρήγορσης και μας εμποδίζει ν' αποκοιμηθούμε. Αυτό όμως δε θα μας βοηθήσει αν είμαστε ταραγμένοι και νευρικοί. Σε αυτή την περίπτωση καλύτερα να συγκεντρωθούμε στο γράμμα Α. Αν είμαστε πολύ νευρικοί, τότε μπορούμε να εκφωνήσουμε δονητικά τον ήχο του Α, καθώς συγκεντρωνόμαστε πάνω του. Αν τώρα είμαστε κάπως πιο ισορροπημένοι, μπορούμε να συγκεντρωθούμε σε οτιδήποτε θέλουμε. Προσπαθούμε να συγκεντρωθούμε όσο πιο πολύ γίνεται πάνω σε αυτό το αντικείμενο, χωρίς ν' ανοιγοκλείνουμε τα μάτια μας. Πρέπει να συγκεντρωνόμαστε με σταθερότητα. Αν μας έρθουν δάκρυα, τα δεχόμαστε με υπομονή. Όταν συγκεντρωνόμαστε δεν πρέπει να ανοίγουμε πολύ τα μάτια μας, γιατί αυτό μπορεί να μας ενοχλήσει ή να μας δημιουργήσει μια ταραχή. Ούτε πρέπει τα μάτια μας να είναι πολύ κλειστά, γιατί αυτό θα μας φέρει υπνηλία. Υπνηλία μπορεί επίσης να δημιουργηθεί και όταν το αντικείμενο είναι πολύ χαμηλά. Σε αυτή την περίπτωση αλλάζουμε τη θέση του και το τοποθετούμε λίγο ψηλότερα. Εστιάζουμε απλώς τα μάτια μας πάνω στο αντικείμενο, χωρίς να το σκεπτόμαστε. Δεν αφηνόμαστε σε αυτό, ούτε και το εγκαταλείπουμε. Η συγκέντρωση μ' ένα αντικείμενο είναι μια ελεγχόμενη κατάσταση. Πρώτα απ' όλα ελέγχουμε το σώμα μας, τη στάση που καθόμαστε. Αυτή πρέπει να είναι βολική, γιατί διαφορετικά θα ενοχλούμαστε και δε θα μπορούμε να εστιαστούμε στο αντικείμενο. Μετά ελέγχουμε την αναπνοή μας, η οποία γίνεται σιγά - σιγά ήρεμη και απαλή. Τέλος ελέγχουμε το νου μας. Αυτό σημαίνει ότι δεν παρασυρόμαστε από τις διάφορες σκέψεις μας, δεν τις κρίνουμε, δεν τις ακολουθούμε, δεν ταυτιζόμαστε μαζί τους, αλλά ούτε και τις απαγορεύουμε. Τις αφήνουμε ελεύθερες, δεν τις μπλοκάρουμε, ούτε προσπαθούμε να τις αποφύγουμε. Δεν μας ενδιαφέρει αν είναι καλές ή κακές, ωραίες ή άσχημες. Απλά τις παρατηρούμε καθώς έρχονται και φεύγουν από μόνες τους. Συνεχίζουμε να αισθανόμαστε όμως την παρουσία του αντικειμένου και προσπαθούμε να συνεχίσουμε με αυτό τον τρόπο Αυτή είναι η άσκηση της Σί-νε.

Όταν συνεχίσουμε με αυτό τον τρόπο για κάποιο χρονικό διάστημα, μπορεί να φανεί ότι οι σκέψεις μας αυξήθηκαν αντί να ελαττωθούν, όπως κανονικά θα περιμέναμε από το σκοπό της συγκέντρωσης, που είναι η ηρεμία του νου μας. Η αλήθεια όμως είναι ότι δεν έχουμε περισσότερες σκέψεις, αλλά τώρα που ηρέμησε ο νους μας παρατηρούμε απλώς περισσότερες. Είναι όπως στην ταραγμένη θάλασσα που φαίνεται να έχει πολύ λίγα ψάρια, αλλά όταν είναι ήρεμη και διαυγής τα ψάρια είναι πολύ περισσότερα. Έτσι όταν βρεθούμε σε μια κατάσταση ηρεμίας, φαίνεται σα να υπάρχουν πολύ περισσότερες σκέψεις. Το σημαντικό όμως είναι να μην κάνουμε τίποτα με αυτές. Μετά πρέπει να ξέρουμε πως να ρυθμίζουμε τη συγκέντρωσή μας, που σημαίνει να μην είμαστε ούτε πολύ προσηλωμένοι, ούτε πολύ χαλαροί. Είναι όπως με τις χορδές της κιθάρας, που για να βγάλουν έναν όμορφο ήχο πρέπει να μην είναι ούτε πολύ τεντωμένες, ούτε πολύ χαλαρές και κρεμασμένες. Όταν συγκεντρωνόμαστε τώρα σε ένα αντικείμενο, μπορεί να παρατηρήσουμε κάποιες αλλαγές σε αυτό. Αν είναι ένα κόκκινο λουλούδι, μπορεί κάποια στιγμή αυτό να γίνει κίτρινο, ή να μετατραπεί στο πρόσωπο ενός ανθρώπου. Αν συγκεντρωνόμαστε πάνω σε ένα κερί, μπορεί η φλόγα του να γίνει τεράστια, ή μπορεί να εξαφανισθεί. Αν είμαστε συγκεντρωμένοι πάνω σε ένα γράμμα, μπορεί αυτό να γίνει ένα λουλούδι. Μπορούν να συμβούν πολλά τέτοια πράγματα. Όλα αυτά οφείλονται στο γεγονός ότι συγκεντρωνόμαστε με πολύ οξύτητα. Μπορεί όμως να συμβεί και το αντίθετο. Μπορεί να είμαστε πολύ χαλαρωμένοι. Κάνουμε συγκέντρωση και μας πιάνει μια νάρκη ή αποκοιμόμαστε. Ή μπαίνει κάποιος στο δωμάτιο και δεν τον παρατηρούμε. Ή μας λέει κάτι και δεν καταλαβαίνουμε τι μας είπε. Δεν τον ακούσαμε. Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι παρούσες οι αισθήσεις μας. Σε αυτή την περίπτωση είμαστε πολύ χαλαρωμένοι, πολύ ναρκωμένοι. Αυτό που πρέπει να κάνουμε τότε είναι πολύ ρυθμική αναπνοή και να σηκώσουμε λίγο ψηλότερα το αντικείμενο. Όταν συγκεντρωνόμαστε με αυτό τον τρόπο θα εμφανισθούν γρήγορα τα σημάδια της άσκησής μας (νυάμς). Μερικοί άνθρωποι μπορούν να βρουν ένα σημάδι σχεδόν αμέσως. Αλλά ακόμα και όταν δεν συμβεί αυτό, αν ασκηθούμε, θα βρούμε σίγουρα σε 2 ή 3 ημέρες κάποιο σημάδι. Υπάρχουν εξωτερικά και εσωτερικά σημάδια. Ένα εξωτερικό σημάδι είναι ότι δε νοιώθουμε καμιά δυσκολία, πάνω απ' όλα σωματική δυσκολία, να παραμείνουμε σε αυτή την κατάσταση για 1,2 ή ακόμα και 3 ώρες. Ή μπορεί να συμβεί κάτι διαφορετικό. Ενώ είμαστε συγκεντρωμένοι, ξεσπάμε ξαφνικά σε γέλια, χωρίς να ξέρουμε το γιατί, ή νοιώθουμε την παρόρμηση να αναπηδήσουμε, ή θέλουμε να τρέξουμε, ή πολλοί πάλι άνθρωποι ξεσπούν χωρίς κανένα λόγο σε δάκρυα. Δείχνει σα να συμβαίνει κάτι παράξενο. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι με τους οποίους μπορούν να εμφανι-

στούν αυτά τα σημάδια. Μπορεί το πρόσωπό μας να αλλάξει χρώμα, ή μπορεί να φαινόμαστε σα να έχουμε υψηλό πυρετό, ή μπορεί να αισθανόμαστε ότι δεν υπάρχει ψυχή στο σώμα μας. Όλα αυτά συμβαίνουν γιατί η πράνα, η φυσική μας ενέργεια είναι τώρα χαλαρωμένη. Μέχρι τώρα τη φορτώναμε, ποτέ δεν την είχαμε αφήσει να ηρεμήσει. Τη στιγμή λοιπόν αυτή που ηρεμούμε, μπορούν να εμφανισθούν αυτά τα σημάδια. Εκτός όμως από αυτά τα εξωτερικά σημάδια υπάρχουν και τα εσωτερικά σημάδια. Ένα εσωτερικό σημάδι δίνεται με το παράδειγμα της χελώνας που βρίσκεται μέσα σε ένα βάζο. Όταν μια χελώνα βρεθεί σε ένα τέτοιο περιορισμένο χώρο και αντιληφθεί ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτα, ηρεμεί. Αυτό σημαίνει ότι το σώμα, ο λόγος και το πνεύμα μας δεν αισθάνονται καμιά απολύτως ανάγκη για κίνηση ή διέγερση. Υπάρχει κι ένα άλλο παράδειγμα. Λέγεται ότι ο ασκητής είναι σαν ένα πουλάκι στον άνεμο. Ένα πουλάκι πάνω σε ένα μικρό κλαρί διατηρεί τη θέση του χωρίς καμιά ανησυχία, παρ' όλο που μπορεί να υπάρχουν γύρω του όλα τα είδη της κίνησης, πρώτα απ' όλα ο άνεμος, μαζί με το γεγονός ότι το πουλάκι μπορεί να τρέμει. Έτσι στην κατάσταση της Σί-νε στην οποία βρισκόμαστε, είμαστε σε ηρεμία, παρ' όλο που όλα γύρω μας βρίσκονται σε κίνηση. Υπάρχει ένα ακόμα παράδειγμα. Ο ασκητής είναι σα μια μέλισσα πάνω σε ένα λουλούδι, είναι δηλαδή σαν το πνεύμα μας να εξαρτάται πλήρως από το σημείο στο οποίο συγκεντρωνόμαστε. Υπάρχουν πολλά άλλα τέτοια παραδείγματα, αλλά εκείνο που έχει σημασία είναι να αισθανθούμε ότι μπορούμε να συνεχίσουμε σε αυτή την κατάσταση της Σί-νε, χωρίς να επηρεαζόμαστε ή να ενοχλούμαστε από αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Όλη αυτή η κίνηση δεν μπορεί να διακόψει τη συγκέντρωσή μας. Η Σί-νε (Zhi-gnas) είναι πάντως ένας πολύ γενικός όρος. Σί (Zhi) στα Θιβετανικά σημαίνει ηρεμία και νε (gnas) το να είσαι ή να βρεθείς σε κάτι. Έτσι Σί-νε (Zhi-gnas) σημαίνει να είσαι σε ηρεμία, το να βρεθείς σε μια κατάσταση ηρεμίας. Συνήθως όμως έρχονται πάντα σκέψεις στο νου μας. Κάποια στιγμή μια σκέψη εμφανίζεται και μετά αυτή εξαφανίζεται. Η κατάσταση από τη στιγμή που εξαφανίζεται μέχρι να εμφανισθεί η επόμενη σκέψη ονομάζεται Σί-νε. Μερικές φορές αυτή η κατάσταση της απουσίας σκέψης διαρκεί πολύ χρόνο και ονομάζεται Νέ-πα (gnas-pa). Στην αρχή της Σί-νε αυτό που αναζητάμε πάνω από όλα είναι η κατάσταση της Νέ-πα. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό είναι μόνον η αρχή. Δε σταματάμε σε αυτό, δε σταματάμε στην Νέ-πα, την ηρεμία του νου, διαφορετικά θα ήμασταν πολύ μακριά από τη διδασκαλία του Τζόγκσεν. Πρέπει να καταλάβουμε ότι όταν φθάσουμε στην κατάσταση της Νέ-πα είναι πολύ σημαντικό να έχουμε ένα νόημα. Όταν είμαστε χωρίς σκέψεις, ή έχουμε σκέψεις αλλά αυτές δε μας ενοχλούν, αυτό ονομάζεται Σίνε. Όταν τότε εμφανισθεί μια σκέψη, αυτό ονομάζεται γκιού - πα ('gyu-ba), που σημαίνει κίνηση. Τη στιγμή που εμφανίζεται αυτή η

κίνηση της σκέψης, υπάρχει αμέσως η αναγνώρισή της, η παρατήρησή της. Η αναγνώριση ότι υπάρχει αυτή η κίνηση δε σημαίνει ότι την κρίνουμε, αλλά ότι έχουμε απλώς την επίγνωσή της, τη συνείδησή της, αισθανόμαστε την παρουσία της και αυτό ονομάζεται στα Θιβετανικά Ρίγκ-πα. Υπάρχουν έτσι τρία στοιχεία. Το πρώτο είναι η νέ - πα, η απουσία σκέψης, η κατάσταση της ηρεμίας, στην οποία δεν υπάρχει καμιά σκέψη. Μετά εμφανίζεται μια σκέψη και αυτό είναι η γκιού-πα, η κίνηση, και αμέσως μόλις αυτή εμφανισθεί υπάρχει η αναγνώρισή της, η Ρίγκ-πα. Όταν υπάρχουν και τα τρία αυτά στοιχεία μαζί, τότε συνεχίζουμε σε αυτή την κατάσταση. Η συνέχεια και με τα τρία αυτά στοιχεία είναι αυτό που ονομάζουμε Σί-νε. Με αυτό τώρα το είδος της Σί-νε, το πιο πολύ που μπορούμε να φτάσουμε είναι να μπορούμε να μείνουμε σε αυτή την κατάσταση για πολύ χρόνο, χωρίς να ενοχλούμαστε από τις σκέψεις μας ή από την κίνηση γύρω μας. Αυτό είναι ο σκοπός μας. Γι' αυτό ασκούμαστε. Όταν έχουμε κάνει αρκετά αυτή την άσκηση, τότε προχωράμε στη Σί-νε χωρίς αντικείμενο. ΜΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΚΗΣΗ Ίσως έχουμε ακούσει για τα τρία ενεργειακά κανάλια του σώματός μας, τα δύο πλευρικά, την Ίντα και την Πιγκάλα και το μεσαίο, κεντρικό κανάλι της Σουσούμνα. Αυτά χρησιμοποιούνται συνήθως στις ασκήσεις αναπνοής και στη Ράτζα Γιόγκα. Σε αυτές τα δυο πλευρικά κανάλια θεωρείται ότι συνδέονται με τα δυο ρουθούνια μας και την καρμική αναπνοή μας. Στην παρακάτω όμως άσκηση, η οποία δεν είναι μια άσκηση αναπνοής, δε χρειάζεται να υποθέσουμε κάτι τέτοιο. Εδώ οραματιζόμαστε τα τρία κανάλια σαν επιμήκεις παράλληλους σωλήνες στο μέσον του σώματός μας, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους στο κάτω μέρος τους, τέσσερα περίπου δάκτυλα κάτω από τον αφαλό μας, ενώ στο πάνω μέρος τους φτάνουν μέχρι την κορυφή της κεφαλής μας όπου απλώς αποκόπτονται. Αυτοί δε συνδέονται με κανένα τρόπο με τα ρουθούνια μας. Στην αρχή συγκεντρωνόμαστε στο σώμα μας, που το αισθανόμαστε σα διαφανές, και μετά στα τρία αυτά ενεργειακά κανάλια. Δεν τα σκεπτόμαστε σαν κάτι το υλικό, αλλά σαν ένα μέσον για την κίνηση της ενέργειας. Δε μας ενδιαφέρει αν υπάρχει πραγματικά κάτι σε αυτό το μέρος του σώματός μας, ή αν τα κανάλια είναι αιθερικά ή οτιδήποτε άλλο σε σχέση με αυτά. Το μόνο που μας ενδιαφέρει είναι να έχουμε μια άσκηση που να λειτουργεί. Ξέρουμε ότι το φυσικό μας σώμα έχει τις ενέργειές του. Ξέρουμε επίσης ότι αυτό μοιάζει μ' ένα κορμό, Γι’ αυτό και θεωρούμε τα κανάλια σα σωλήνες. Αυτό είναι αρκετό. Το δεξιό κανάλι είναι το ηλιακό και το αριστερό το σεληνιακό, αντιστοιχώντας έτσι στη θετική και την αρνητική ενέργεια.

Οραματιζόμαστε τώρα στην κορυφή του αριστερού και του δεξιού καναλιού δυο μικρές χάνδρες ή μπαλίτσες που τρέμουν, τη μία κόκκινη και την άλλη άσπρη. Συγκεντρωνόμαστε πάνω τους καθώς τρέμουν πάνω από τα κανάλια και μετά καθώς κινούνται με την αναπνοή μας όταν εισπνέουμε. Στη συνέχεια τις βλέπουμε να ενώνονται στο κεντρικό κανάλι κάτω από τον αφαλό μας και μετά να σπρώχνονται με την αναπνοή μας προς τα πάνω, ενώ κρατάμε σε αυτό το σημείο λίγο την αναπνοή μας (κούμπακα). Εκείνο που κάνουμε στην άσκηση της κούμπακα είναι να σπρώχνουμε το διάφραγμά μας προς τα κάτω και μετά να σφίγγουμε τους γλουτούς μας και το περίνεο μας καθώς δίνουμε μια ώθηση προς τα πάνω μέσα από το κεντρικό κανάλι κρατώντας σε αυτό το σημείο την αναπνοή μας. Συγκεντρωνόμαστε πάνω σε αυτές τις δυο μπαλίτσες να ανεβαίνουν τώρα ενωμένες σιγά-σιγά το κεντρικό κανάλι μέχρις ότου φτάσουν στην κορυφή της κεφαλής μας. Μετά εκπνέουμε και επαναλαμβάνουμε αρκετές φορές. αυτή την άσκηση. Πρέπει να ξέρουμε ότι το κράτημα της αναπνοής μερικές φορές ωφελεί και μερικές άλλες βλάπτει. Πρέπει να είμαστε σίγουροι για το τι ακριβώς κάνουμε. Αν δεν έχουμε την εμπειρία αυτής της κρατημένης αναπνοής, μπορούμε να μην την κάνουμε. Συγκεντρωνόμαστε λοιπόν πάνω στις δυο μπαλίτσες, τις αφήνουμε να κατέβουν και να μπουν στο κεντρικό κανάλι, ενώ εισπνέουμε, και κρατάμε για λίγο την αναπνοή μας σε αυτό το σημείο. Μετά συγκεντρωνόμαστε πάνω τους καθώς ανεβαίνουν μέχρι να φτάσουν στην κορυφή του κεφαλιού μας και μετά εκπνέουμε. Το επαναλαμβάνουμε αυτό 10 - 20 φορές. Όταν έχουμε ασκηθεί αρκετά με αυτό τον τρόπο, στο τέλος, όταν αυτές οι μπαλίτσες μπουν στο κεντρικό κανάλι και αρχίσουν να ανεβαίνουν, όταν φτάσουν στο κέντρο περίπου του σώματός μας, ηχούμε ένα δυνατό και απότομο π'ετ (Phat). Τη στιγμή εκείνη οι μπαλίτσες εξαφανίζονται κι εμείς παραμένουμε στην κατάσταση της Σί-νε χωρίς αντικείμενο. Το επαναλαμβάνουμε αυτό 3 - 4 φορές. Μετά χωρίς να πούμε το π'ετ, εξασκούμαστε ξανά σε αυτή τη μέθοδο. Με αυτή την άσκηση μπορούμε να έχουμε γρήγορη πρόοδο και να φτάσουμε στη Σί-νε χωρίς αντικείμενο. Εκείνο που κάνουμε πάνω απ' όλα είναι να φορτίζουμε τα νυάμς (εμπειρίες της άσκησης) της αίσθησής μας. Θα καταλάβουμε επίσης πολλά πράγματα με την εμπειρία αυτής της άσκησης. Όποια νυάμς όμως και να εμφανισθούν, δεν πρέπει να προσκολληθούμε θετικά ή αρνητικά σε αυτά, γιατί αυτό θα εμποδίσει την άσκησή μας. Επίσης δεν τα φοβόμαστε, γιατί ξέρουμε ότι τα προκαλούμε εμείς οι ίδιοι με την άσκησή μας και δε μας έρχονται από κάπου αλλού. Αν έχουμε την επίγνωση του τι ακριβώς είναι τα νυάμς, τότε αυτά είναι πάντα θετικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι πάντα όμορφα και ευχάριστα. Πρέπει να έχουμε νυάμς, αλλά δεν τα περιμένουμε κι όλας. Αυτά τα νυάμς δεν είναι αναγκαστικά οράματα. Πάνω απ' όλα είναι μια αίσθηση. Π.χ. ενώ πάνε όλα καλά με την άσκησή μας, νοιώθουμε

ξαφνικά μια αίσθηση κενού, ότι δεν κάνουμε τίποτα, ότι δεν προχωράμε. Ή ένα είδος απόγνωσης. Πριν ήμασταν πραγματικά πνευματικοί, φτάναμε κάπου, αλλά τώρα τίποτα απολύτως. Αυτά είναι τυπικά νυάμς που πρέπει να περιμένουμε. Είναι πολύ καλό όταν εμφανίζονται πολλά νυάμς, γιατί με αυτό τον τρόπο εκδηλώνεται η πρόοδος στην άσκησή μας. Όταν δεν έχουμε καθόλου νυάμς, τότε πρέπει να καταλάβουμε ότι κάτι δεν πάει καλά με την άσκησή μας, και αυτός είναι ένας τρόπος για να την διευθετήσουμε. Η ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΧΩΡΙΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Όταν αρχίσουμε να έχουμε αρκετά εσωτερικά σημάδια ότι κάνουμε σωστά τη συγκέντρωση με ένα αντικείμενο, τότε μπορούμε να προχωρήσουμε στη συγκέντρωση χωρίς αντικείμενο. Η πρώτη είναι βασικά μια προετοιμασία για τη δεύτερη. Υπάρχουν όμως αρκετοί άνθρωποι που μπορούν να πετύχουν ευκολότερα τη συγκέντρωση χωρίς αντικείμενο. Αυτοί δε χρειάζεται να κάνουν την πρώτη άσκηση, μπορούν να αρχίσουν κατευθείαν με τη δεύτερη. Αν όμως στη συγκέντρωση χωρίς αντικείμενο αρχίζουμε να έχουμε δυσκολίες, ας πούμε μετά από τρία λεπτά, και αυτό επαναλαμβάνεται συνέχεια, τότε πρέπει να κάνουμε πολλές φορές τη συγκέντρωση με ένα αντικείμενο. Αν, αντίθετα, στην αρχή της συγκέντρωσης χωρίς αντικείμενο ενοχλούμαστε από σκέψεις, αλλά καθώς προχωράμε μας είναι ευκολότερο να παραμένουμε στην κατάσταση της ηρεμίας, τότε μπορούμε να προχωρήσουμε κατευθείαν με αυτή την άσκηση, χωρίς να περάσουμε από την πρώτη. Πρώτα απ' όλα βρίσκουμε ένα μέρος έξω από το σπίτι μας, στο ύπαιθρο. Το ιδανικό θα ήταν ένα βουνό. Μπορούμε όμως να είμαστε και σε μια πεδιάδα, ή οπουδήποτε αλλού έξω από το σπίτι μας. Μπορούμε επίσης να καθίσουμε σ' ένα πεζούλι, ή στην κορυφή μιας στέγης. Σε οποιαδήποτε περίπτωση κατευθύνουμε τη ματιά μας προς το διάστημα, τον ουρανό. Στην αρχή πρέπει να ελέγξουμε τη στάση μας, όπως και στην περίπτωση της συγκέντρωσης με ένα αντικείμενο. Καθόμαστε λοιπόν σε μια βολική στάση και χαλαρώνουμε για να βοηθήσουμε και το νου μας να χαλαρώσει από την ένταση που μπορεί να έχει. Μετά είναι πολύ σημαντικός ο τρόπος που κοιτάμε με τα μάτια μας. Εδώ δε συγκεντρωνόμαστε σε ένα αντικείμενο. Τα μάτια μας είναι τελείως ανοιχτά και ατενίζουν το διάστημα και τον ουρανό. Δεν κοιτάμε σ' ένα συγκεκριμένο σημείο. Στη συγκέντρωση με ένα αντικείμενο δώσαμε το παράδειγμα της μέλισσας που κάθεται πάνω σ' ένα λουλούδι, που σημαίνει ότι η παρουσία και η προσοχή μας βρισκόταν τότε εκεί ακριβώς που συγκεντρωνόταν η ματιά μας. Στη συγκέντρωση όμως χωρίς αντικείμενο ο νους μας δεν έχει κανένα στήριγμα, κανένα δεκανίκι. Δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερο να διατηρήσει. Αυτό σημαίνει ότι δεν σταθεροποιείται σε κανένα μέρος. Στη

διδασκαλία του Τζόγκσεν λέγεται ότι τα μάτια είναι η πόρτα της σοφίας. Όταν λοιπόν διαλογιζόμαστε τα έχουμε ανοιχτά. Όταν οραματιζόμαστε κάτι κλείνουμε συνήθως τα μάτια μας, γιατί είναι πολύ πιο εύκολο να οραματισθούμε κάτι με αυτό τον τρόπο. Τα διάφορα αντικείμενα γύρω μας εμποδίζουν διαφορετικά τον οραματισμό μας. Στην άσκηση όμως του Τζόγκσεν δεν υπάρχει τίποτα το ιδιαίτερο να δημιουργήσουμε, να σκεφθούμε, ή να οραματισθούμε. Δεν εγκαταλείπουμε τα πράγματα γύρω μας, γιατί όπως λέγεται αυτά είναι το στολίδι της κατάστασής μας. Γι’ αυτό τον λόγο τα μάτια μας είναι πάντα ανοιχτά. Όταν συγκεντρωνόμαστε στο χώρο, στο διάστημα, δεν πρέπει να κοιτάμε κατευθείαν στο φως. Έτσι όταν κάνουμε αυτή την άσκηση το πρωί με την ανατολή του ηλίου, κοιτάμε προς τη δύση και το αντίθετο κάνουμε το απόγευμα. Αποφεύγουμε πάντως να κάνουμε την άσκηση το μεσημέρι, όχι μόνο λόγω του έντονου τότε φωτός, αλλά και της σωματικής μας κατάστασης εκείνη την ώρα. Είναι μια στιγμή σχετικής υπνηλίας. Ένα από τα βασικά πράγματα που μας ενδιαφέρουν τώρα είναι η κατάσταση του νου μας. Εδώ ο νους μας πρέπει να είναι γυμνός, ελεύθερος από κάθε ιδέα υποκειμένου και αντικειμένου. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε επίσης για τη φρεσκάδα του νου. Ο φρέσκος νους δε διέπεται από το καλό και το κακό ή από οποιεσδήποτε κρίσεις πάνω σε αυτά. Αυτό σημαίνει ότι δεν εξαρτιόμαστε από τίποτα και αφήνουμε τα πράγματα έτσι όπως είναι. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι διασπόμαστε, αντίθετα έχουμε μια συνεχή παρουσία και εγρήγορση. Στη συγκέντρωση με ένα αντικείμενο, το αντικείμενο χρησιμεύει στο να διατηρήσει το νου μας προσηλωμένο εκεί, για να μη διασπόμαστε. Τώρα ακόμα και χωρίς αντικείμενο διατηρούμε την εγρήγορσή μας. Όταν συνεχίζουμε με αυτό τον τρόπο, το κάνουμε χωρίς να ασφυκτιούμε ή να εξαναγκάζουμε τον εαυτό μας, ξεκινώντας στην αρχή με σύντομες περιόδους. Στην αρχή η Σί-νε μας είναι μια τεχνητή Σί-νε, με την έννοια ότι εμείς την προκαλούμε με τη προσπάθειά μας. Σε αυτή την περίπτωση όταν χαλαρώσουμε το πνεύμα μας, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση ηρεμίας, αλλά όταν κινήσουμε λίγο το σώμα μας, μπορεί να χάσουμε αυτή την ηρεμία. Ή τη στιγμή που βρισκόμαστε σε αυτή τη Σί-νε, κάποιος κοντά μας κάνει ένα φοβερό θόρυβο και χάνουμε αμέσως την ηρεμία μας. Αυτό σημαίνει ότι η Σίνε μας είναι τεχνητή, φτιαχτή. Στην αρχή λοιπόν έχουμε αυτού του είδους τη Σί-νε. Αυτό όμως δεν είναι κακό, αλλά η βάση πάνω στην οποία θα προχωρήσουμε. Μετά η Σί-νε μας βελτιώνεται και κάποια στιγμή μπορούμε να μένουμε σε αυτή την κατάσταση μία ή ακόμα δύο ώρες, χωρίς να ενοχλούμαστε από οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας. Αυτό ονομάζεται φυσική Σί-νε. Με αυτό τον τρόπο βρισκόμαστε σε μια κατάσταση ηρεμίας ακόμα και όταν υπάρχουν πολλές σκέψεις ή κινήσεις γύρω μας. Η κατά-

στασή μας είναι σαν την ήρεμη θάλασσα. Η ήρεμη τώρα θάλασσα έχει δυο σημασίες. Η μία είναι ότι αυτή είναι καθαρή και διαυγής κι επομένως οτιδήποτε υπάρχει μέσα της εκδηλώνεται καθαρά και είναι τελείως ορατό. Η άλλη σημασία της σχετίζεται με την παράστασή της σαν ένα καθρέφτη. Αυτό σημαίνει ότι οι αντανακλάσεις των βουνών, τ' ουρανού, του ήλιου, των άστρων, ή οποιουδήποτε πράγματος είναι μπροστά της, εμφανίζονται καθαρά μέσα της. Μπορούμε να βελτιώσουμε ακόμα περισσότερο τη Σί-νε μας και να την κάνουμε να γίνεται αυτόματα, χωρίς καμιά προσπάθεια, ή άσκηση από μέρους μας. Αυτή η κατάσταση εμφανίζεται κάπως πιο αυθόρμητα και ονομάζεται τελική, σταθεροποιημένη Σί-νε. Αυτές οι καταστάσεις της Σί-νε αποτελούν τη βάση του διαλογισμού σε όλες τις Βουδιστικές διδασκαλίες. Όταν είμαστε σε αυτή την κατάσταση, μπορούμε να προχωρήσουμε μετά στην άσκηση του Τζόγκσεν. Όταν μιλάμε γενικά για τη Σί-νε, την κατάσταση της ηρεμίας, υπάρχει κι ένα άλλο όνομα που συνήθως αναφέρεται και αυτό είναι η Λάμ-τονγκ. Στη διδασκαλία του Τζόγκσεν η Λάμ-τονγκ είναι η παρουσία του νου, η συνειδητότητα, η γνώση της κατάστασής μας. Η ΥΠΝΩΤΙΚΗ ΣΙ-ΝΕ Αν τώρα κάποιος μείνει στη Σί-νε για την οποία μιλήσαμε και συνεχίσει σε αυτή την κατάσταση, θα πέσει σε ένα είδος υπνωτικής Σίνε. Οι Βουδιστικές σχολές μιλάνε για το nyan-thos 'gog-pa, το μπλοκάρισμα του Nyan-thos, ότι μπορεί να μείνει κάποιος δηλαδή μπλοκαρισμένος εκεί για εκατοντάδες χρόνια, συνεχίζοντας στην κατάσταση του διαλογισμού. Συνήθως λέγεται ότι αυτός αφυπνίζεται τελικά από έναν Μποδισάτβα. Αυτή η κατάσταση είναι μια υπνωτική Σί-νε. Δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι κακή, γιατί είναι σαν μια παύση και δεν συσσωρεύει κανείς σε αυτήν κάρμα. Δεν προχωρά όμως και προς την πραγμάτωση. Μένει κολλημένος σε μια κατάσταση μικρής διαύγειας. Υπάρχει και κάτι χειρότερο. Είναι κάποιος στην κατάσταση της Σί-νε με παρούσες τις αισθήσεις του. Ακόμα και αν είναι νυσταγμένος βρίσκεται σε μια ευνοϊκή κατάσταση της Σί-νε. Και αυτή όμως είναι μια υπνωτική Σί-νε, με την έννοια ότι αυτός δεν προοδεύει. Είναι σα να μη φτάνεις ποτέ στο σκοπό σου, γιατί σταμάτησες κάπου στο δρόμο σου και κόλλησες εκεί. Δεν είναι πολύ σοβαρό, αλλά μπορεί να γίνει αρκετά σοβαρό, αν για παράδειγμα μπλοκάρει κάποιος τις σκέψεις του, που είναι τελείως αρνητικό. Όποιος μπλοκάρει και αρνείται όλες τις σκέψεις του, αναζητώντας με αυτό τον τρόπο τη Σουνιάτα, την κενότητα, ή αυτός που κάνει ένα είδος υπνωτικής Σί-νε, χωρίς την παρουσία των αισθήσεών του, μπορεί να γίνει η αιτία για να ξαναγεννηθεί σαν ένα ον χωρίς μορφή.

Όταν ασκούμαστε λοιπόν στη Σί-νε, πρέπει να φτάσουμε σε μια ξύπνια, πολύ αφυπνισμένη Σί-νε. Δε χρειάζεται όμως να ανησυχούμε Γι’ αυτό από την αρχή, γιατί θα εμποδίσουμε με αυτό τον τρόπο την άσκησή μας. Πρώτα απ' όλα κάνουμε συγκέντρωση με ένα αντικείμενο και μετά συγκέντρωση χωρίς αντικείμενο. Ύστερα βρισκόμαστε σε μια κατάσταση σα μια ήρεμη θάλασσα, όπου δεν ενοχλούμαστε από διάφορες σκέψεις, ή από πράγματα που συμβαίνουν γύρω μας. Όταν φθάσουμε σε αυτό το είδος της Σί-νε, τότε είναι καιρός να σκεφτούμε το γεγονός ότι αυτή δεν πρέπει να είναι μια νωθρή, αλλά μια πολύ ξύπνια Σί-νε. Αλλά δεν αρκεί να το σκεφτούμε απλώς αυτό. Μπορούμε να κάνουμε μια άσκηση που λέγεται "Ένωση της Σίνε με τη Λάμ-τονγκ". Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΣΙ-ΝΕ ΜΕ ΤΗ ΛΑΜ-ΤΟΤΝΓΚ Πρέπει να ασκηθούμε σε ένα ανοιχτό μέρος όπου να μπορούμε να δούμε τον ουρανό και το διάστημα. Το ιδανικότερο είναι στη διάρκεια ενός αίθριου ουρανού. Όχι το μεσημέρι, για να μην ενοχληθούμε από το φως. Σε αυτή την περίπτωση κοιτάμε με εγρήγορση το χώρο, το κενό διάστημα με ανοιχτά τα μάτια μας. Αυτό ονομάζεται Ar-gad, που σημαίνει ότι δεν υπάρχει ένα ακριβές σημείο στο οποίο κοιτάμε, κοιτάμε απλά το κενό διάστημα. Το πρώτο πράγμα που μπορεί να μας έλθει είναι μια αίσθηση κενότητας, αλλά δεν πρέπει να αφεθούμε σε αυτή την αίσθηση, πρέπει να προχωρήσουμε παραπέρα. Όταν βρεθούμε σε αυτό το κενό διάστημα είναι σαν ο νους μας και η κατάστασή μας να έχουν μπει μέσα του. Σαν να μην υπάρχει διάκριση, δυο πράγματα εγώ ή η κατάστασή μου και ο κενός χώρος, αλλά ένα μόνο πράγμα. Βρίσκουμε έτσι ενωμένες την κατάσταση του χώρου και την κατάσταση του νου μας, τη συνείδησή μας. Όταν έχουμε μια πραγματική αίσθηση αυτής της ενότητας συνεχίζουμε σε αυτή την κατάσταση και οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας εκδηλώνεται αυτόματα σαν η ενέργειά μας. Δεν είναι ότι πρέπει να σκεφτούμε ότι είναι η ενέργειά μας, αλλά απλά έτσι τη νοιώθουμε, έτσι αυτή εκδηλώνεται αυτόματα. Με αυτό τον τρόπο αναπτύσσουμε μεγάλη διαύγεια και δεν βυθιζόμαστε σε μια υπνωτική Σί-νε. ΠΡΟΧΩΡΩΝΤΑΣ ΤΗ ΣΙ-ΝΕ ΑΚΟΜΑ ΜΑΚΡΥΤΕΡΑ Αν μερικές φορές φαίνεται να υπάρχει μια αίσθηση πολύ μεγάλης κενότητας, δεν πρέπει να μείνουμε αδιάφοροι. Κανονικά ένας ασκητής της Σί-νε δεν ενδιαφέρεται Γι’ αυτά που συμβαίνουν γύρω του, απλώς τα παρατηρεί. Είναι στην κατάσταση της ηρεμίας του νου, τίποτα δεν τον ενοχλεί, οτιδήποτε συμβαίνει, ας συμβεί, δεν τον απασχολεί, αυτός συνεχίζει απλώς στην κατάσταση της ηρεμίας. Αυτό είναι κανονικά το χαρακτηριστικό της Σί-νε. Τώρα όμως θα πρέπει να βρεθούμε σε μια άλλη κατάσταση. Αντί να παρατηρούμε την κί-

νηση, είμαστε το ίδιο με αυτό που κινείται. Είμαστε το ίδιο με αυτό που προβάλλει ο νους μας. Έστω για παράδειγμα ότι είμαστε στο κέντρο μιας λίμνης, που παριστάνει την κατάσταση της ηρεμίας μας. Ας πούμε ότι πάνω από αυτή τη λίμνη υπάρχουν πολλά πουλιά, μερικά από τα οποία πετάνε και μερικά άλλα κατεβαίνουν πάνω στην επιφάνεια της λίμνης. Υπάρχουν επίσης και ψάρια. Μερικά ψάρια πηδούν πάνω από το νερό και άλλα κολυμπούν από κάτω. Όλη αυτή η κίνηση συμβαίνει γύρω μας. Αυτό μπορεί να παραβληθεί με τις σκέψεις μας. Τώρα βρισκόμαστε σε αυτή την κατάσταση της ηρεμίας σα να ήμαστε στο κέντρο αυτής της λίμνης ή θάλασσας, μόνο που είμαστε συνειδητοί, παρατηρούμε όλα αυτά που συμβαίνουν, έχουμε την επίγνωσή τους, αλλά δε μας αγγίζουν. Είμαστε συνεχώς σταθεροί στην κατάστασή μας. Αυτό είναι που εννοούμε γενικά με τη Σί-νε. Αλλά αυτό για το οποίο μιλάμε τώρα είναι μια κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε όχι απλώς στο κέντρο της λίμνης, απ' όπου παρατηρούμε όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας, αλλά είμαστε το ίδιο με όλα αυτά κι έχουμε την πλήρη επίγνωσή τους. Είμαστε η λίμνη. Κι έχουμε μια πλήρη αίσθηση, μια πλήρη παρουσία όλων αυτών των πραγμάτων. Όταν εμφανίζεται μια σκέψη, εκείνο που συμβαίνει δεν είναι ότι είμαστε σε μια κατάσταση ηρεμίας κι έχουμε την επίγνωση αυτής της σκέψης μέσω της παρατήρησης, αλλά βρισκόμαστε επίσης και στην εμφάνιση αυτής της σκέψης. Υπάρχει μια φράση του Κάραμπ Ντόρτζε, του πρώτου δασκάλου του Τζόγκσεν, που λέει ότι όταν εμφανίζεται η σκέψη, ο ασκητής βρίσκεται σε αυτό που εμφανίζεται. Αν αυτή η σκέψη ελευθερωθεί, τότε αυτός βρίσκεται στην κατάσταση αυτού που ελευθερώνεται τότε. Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην κατάσταση της ηρεμίας, τη Σί-νε και την κατάσταση της εμφάνισης μιας σκέψης, που ονομάζεται συνήθως γκιού-πα, κίνηση. Το ότι δεν υπάρχει διαφορά δεν είναι μια ιδέα, αλλά ένα γεγονός της εμπειρίας μας, κάτι που οι ίδιοι ανακαλύπτουμε. ΟΤΑΝ ΔΕΝ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΠΟΛΛΑ ΝΥΑΜΣ Δεν πρέπει να νομίζουμε ότι η Σί-νε είναι μόνο μια κατάσταση στην οποία απουσιάζουν οι σκέψεις, αλλά πρέπει να τη θεωρούμε καλύτερα σα μια κατάσταση στην οποία ακόμα και όταν εμφανίζονται πολλές σκέψεις, αυτές δεν μπορούν να μας ενοχλήσουν. Αν συνεχίζουμε όμως σε αυτή την κατάσταση για όλη μας τη ζωή εκείνο που θα φτάσουμε θα είναι η υπνωτική Σί-νε. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να κάνουμε για χρόνια διαλογισμό και παρ' όλα αυτά να μην προοδεύουμε, ούτε να έχουμε την εμπειρία πολλών νυάμς. Τα νυάμς είναι τα αποτελέσματα της άσκησης. Υπάρχουν νυάμς της αίσθησης όπως το να βρεθούμε ξαφνικά πολύ ευτυχισμένοι, ή το αντίθετο, πολύ λυπημένοι. Υπάρχουν επίσης νυάμς της όρασης.

Μπορεί π.χ. ενώ βρισκόμαστε στην κατάσταση της Σί-νε να δούμε ξαφνικά τα πάντα γύρω μας να γεμίζουν φως και να εμφανίζεται ένα μεγάλο ουράνιο τόξο. Μπορεί να νομίζουμε ότι φανταζόμαστε αυτά τα πράγματα, αλλά για τον ασκητή αυτά είναι πραγματικά. Αν έχουμε ασκηθεί στη Σί-νε για πολύ καιρό και δεν έχουμε την εμπειρία των νυάμς, αυτό συμβαίνει γιατί η Σί-νε μας είναι μια υπνωτική Σίνε. Σε αυτή την περίπτωση είναι σημαντικό να μετακινηθούμε σε μια αφυπνισμένη Σί-νε. Αφυπνισμένη Σί-νε σημαίνει ότι ο ασκητής είναι η κατάστασή του, αυτός βρίσκει τον εαυτό του παντού, οπουδήποτε υπάρχει κίνηση. Αυτό είναι διαφορετικό από τον ασκητή που παρατηρεί από μια θέση όλα όσα συμβαίνουν γύρω του. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να κάνουμε την άσκηση της ένωσης της Σί-νε με τη Λάμ-τονγκ, το κοίταγμα στον ανοιχτό ουρανό, στο διάστημα και το διάστημα και η κατάστασή μας να ενοποιηθούν. Πρέπει επίσης να συνεχίσουμε με αυτή την αίσθηση της ενότητας. Όταν εμφανιστούν σκέψεις, δεν πρέπει απλώς να τις παρατηρούμε, αλλά να βρεθούμε στην ίδια την κατάστασή τους, καθώς αυτές κινούνται. Είμαστε σε μια κατάσταση ηρεμίας. Εκείνη τη στιγμή βλέπουμε ένα πουλί να έρχεται στο παράθυρο κι έχουμε αυτή τη σκέψη στο νου μας. Δεν είναι ότι είμαστε σε μια κατάσταση ηρεμίας και παρατηρούμε την εμφάνιση αυτής της σκέψης, αλλά είμαστε στην κατάσταση αυτής της ίδιας της σκέψης Η ΡΙΓΚ-ΠΑ, Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΓΡΗΓΟΡΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ Η Ρίγκ-πα είναι το αντίθετο της μα-ρίγκ-πα, που σημαίνει άγνοια. Γενικά θεωρείται ότι η βάση του δυαδισμού και της μετενσάρκωσης είναι η άγνοια. Όταν έχουμε την επίγνωση αυτής της κατάστασης, αυτό ονομάζεται ρίγκ-πα, γνώση. Η Ρίγκ-πα μοιάζει με την εμφάνιση του ήλιου στον ουρανό, ο οποίος χωρίς να εξαρτάται από τίποτα λάμπει με όλες τις ιδιότητές του. Όταν φτάνουμε με τη Σί-νε σε μια κατάσταση ηρεμίας, η Ρίγκ-πα είναι η παρουσία του νου μας που έχει την επίγνωση αυτής της ηρεμίας. Από την άλλη μεριά όταν βρεθούμε με τη Σί-νε στην κατάσταση της απουσίας των σκέψεων, η Ρίγκ-πα είναι αυτό που παρατηρεί, που έχει επίγνωση ότι δεν υπάρχουν σκέψεις. Έτσι η Ρίγκ-πα είναι αυτό που είναι παρόν την κάθε στιγμή και έχει επίγνωση της αντίστοιχης κατάστασης ηρεμίας, κίνησης, ή ενότητας, η αγνή και γυμνή παρατήρηση, η καθαρή παρουσία του πνεύματός μας εκείνη ακριβώς τη στιγμή. Σε αυτή βασικά την κατάσταση πρέπει να φτάσουμε και όχι τόσο στην κατάσταση της ηρεμίας ή της διαύγειας. Μια μέθοδος που μπορεί να μας βοηθήσει στην εμπειρία της Ρίγκ-πα είναι να ηχήσουμε, ενώ είμαστε σε μια κατάσταση ηρεμίας, απότομα και δυνατά τη λέξη Π'ετ (Phat). Αμέσως μετά την ήχησή της ο νους μας μπλοκάρεται εντελώς. Εκείνη τη στιγμή, μετά το μπλοκάρισμα

του νου μας, υπάρχει ένα είδος απουσίας του νου μας, που είναι το ίδιο με αυτό που ονομάζουμε νυάμς, αλλά δεν έχουμε ακόμα μπει σε καμιά διαδικασία σκέψης ή κρίσης, υπάρχει μόνο μια γυμνή παρουσία και αυτή η παρουσία είναι η κατάσταση της Ρίγκ-πα Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΣΙ-ΝΕ Όταν κάνουμε την άσκηση της Σί-νε με τη νάμκα-άρταντ (nammkha' Ar-gtad), ενοποιούμε τη Λάμ-τονγκ, την παρουσία του νου, με τη Σί-νε, την κατάσταση της ηρεμίας, ή αλλιώς τη συνείδησή μας με το ανοιχτό διάστημα. Όταν παραμένουμε στην ενοποιημένη αυτή κατάσταση, αυτό ονομάζεται διαλογισμός ή επίσης στοχασμός και αρχίζουμε έτσι να μπαίνουμε στην άσκηση του Τζόγκσεν. Όσα έχουμε πει μέχρι τώρα για τη Σί-νε είναι μια γενική άσκηση για όλες τις σχολές του Βουδισμού. Τα επόμενα όμως ανήκουν αποκλειστικά στο Ντζόγκσεν. Αν παρατηρήσουμε τώρα προσεκτικά φαίνεται σα να υπάρχει κάτι ακόμα να κάνουμε. Για παράδειγμα τη μια στιγμή παραμένουμε στην κατάσταση της Σί-νε και την άλλη δεν παραμένουμε. Είναι σα να υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή. Από τη μια μεριά πρέπει να διαλογιστούμε και από την άλλη να τελειώσουμε το διαλογισμό μας, ακόμα και αν ήμασταν συνέχεια μέχρι τώρα στην κατάσταση της ηρεμίας. Πρέπει να διαλύσουμε αυτή τη διαχωριστική γραμμή, αυτό το κάτι που τελειώνει εδώ και αρχίζει εκεί. Το να πρέπει να διαλογιστούμε ή το να είμαστε σε διαλογισμό, διαλύεται στο ότι δεν υπάρχει τίποτα να διαλογιστούμε. Αυτό δεν είναι μια διανοητική ιδέα, ή σκέψη. Όταν είμαστε σε διαλογισμό κι αισθανόμαστε ότι είμαστε σε διαλογισμό, στρέφουμε μετά την προσοχή μας προς αυτόν που διαλογίζεται. Όταν κάνουμε αυτή τη στροφή, τότε υπάρχει ένας άλλος τρόπος για να είμαστε παρόντες. Αυτός είναι η διάλυση, ο μη διαλογισμός. Δεν αρκεί όμως να διαλύσουμε το διαλογισμό, πρέπει να συνεχίσουμε μετά σε αυτή την κατάσταση. Με τη διάλυση της Σί-νε μπαίνουμε στην άσκηση του Τζόγκσεν. Αυτό που κάνουμε τώρα είναι να συνεχίζουμε σε αυτή τη διαλυμένη κατάσταση. Μόλις τώρα σκεπτόμαστε ότι είμαστε στην κατάσταση της Σί-νε, δηλαδή σε διαλογισμό και αυτή τη στιγμή παρατηρούμε ή αισθανόμαστε αυτόν που διαλογίζεται. Όταν έχουμε την αίσθηση αυτής της παρουσίας, αν το παρατηρήσουμε αυτό καλά και προσεκτικά, τότε είναι κάτι πολύ διαφορετικό από κει που ήμασταν πριν μια στιγμή όταν διαλογιζόμασταν. Και τώρα συνεχίζουμε σε αυτή την κατάσταση. Πρέπει να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τη διαφορά μεταξύ της διαλυμένης Σί-νε και του να παραμένουμε απλώς στην κατάσταση της Σί-νε. Μπορεί να μην είναι τόσο εύκολο να εξηγηθεί με λόγια, αλλά λίγο-πολύ παίρνουμε μια ιδέα και με την άσκηση θα καταλάβουμε πως ακριβώς γίνεται και τι συμβαίνει. Στην

αρχή πρέπει να δώσουμε μεγάλη σημασία στη διάλυση της Σί-νε, αλλά μετά από λίγο χρόνο δε θα μας ενδιαφέρει. Αυτή η στροφή, αυτός ο τρόπος του να είμαστε παρόντες και εγρηγορότες, συμβαίνει μετά σχεδόν αυτόματα. Τώρα πρέπει να προσπαθήσουμε να συνεχίσουμε με αυτό τον τρόπο όσο πιο πολύ μπορούμε. Όταν αυτή η κατάσταση μας γίνει αρκετά οικεία, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να την αναμίξουμε με την καθημερινή μας δραστηριότητα. Μετά λοιπόν από τη διαλυμένη Σί-νε έρχεται η αίσθηση της παρουσίας της διαλυμένης Σί-νε, η οποία πρέπει να αναμιχθεί με δραστηριότητα. Η απλή Σί-νε, σαν αυτή που φθάνουμε με τη συγκέντρωση σε ένα αντικείμενο, ή εκείνη η Σί-νε που είναι σα μια ήρεμη θάλασσα, δεν μπορεί να αναμιχθεί με δραστηριότητα. Χρειάζεται να διαλύσουμε πρώτα τη Σί-νε μας. Τώρα το να αναμίξουμε αυτή την κατάσταση με τις δραστηριότητές μας σημαίνει πρώτα απ' όλα ότι πρέπει να ξέρουμε τι δραστηριότητες υπάρχουν. Έτσι στην αρχή πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι έχουμε το σώμα μας, το λόγο και το πνεύμα μας. Όλα όσα κάνουμε, όλες οι δραστηριότητές μας, σχετίζονται με τα τρία αυτά στοιχεία. Οι δραστηριότητες τώρα μπορούν γενικά να χαρακτηριστούν σα θετικές, αρνητικές, ή ουδέτερες. Στην αρχή πρέπει να περιοριστούμε σε θετικές μόνο δραστηριότητες. Η δραστηριότητα τώρα του σώματός μας είναι η κίνηση. Μέχρι τώρα ό,τι κάναμε με τη Σί-νε μας ήταν να καθόμαστε ήσυχα. Τώρα το να μπούμε σε δραστηριότητα σημαίνει ν' αρχίσουμε να κινούμαστε και αυτό είναι αδύνατον, αν δε διαλυθεί προηγουμένως η Σί-νε. Όταν τώρα διαλύσουμε τη Σί-νε, μπορούμε να αρχίσουμε να κάνουμε διάφορες μικρές κινήσεις. Για παράδειγμα μέχρι τώρα καθόμασταν ακίνητοι, αλλά μπορούμε τώρα ν' αρχίσουμε να γυρίζουμε, ν' αλλάξουμε την κατεύθυνση της ματιάς μας και να κοιτάξουμε όχι μόνο ένα αντικείμενο, αλλά όλα τα αντικείμενα. Μπορούμε π.χ. να σηκωθούμε, μπορούμε να μάθουμε να περπατάμε, μπορούμε να μάθουμε σχετικά σύντομα να κάνουμε το κάθε τι και όλες τις θεωρούμενες καλές δραστηριότητες. Μετά σιγά - σιγά μπορούμε να αρχίσουμε να μαθαίνουμε όλες τις ουδέτερες δραστηριότητες ενώ είμαστε σε αυτή την κατάσταση και να κάνουμε όλα όσα συνήθως κάνουμε τότε. Στην αρχή δεν είναι εύκολο να το κάνουμε, αλλά δεν είναι και τόσο δύσκολο. Το μόνο που χρειάζεται είναι λίγη θέληση. Αλλά πρώτα απ' όλα πρέπει να ασκηθούμε αρκετά, που σημαίνει να κάνουμε αρκετή Σί-νε, τόσο με αντικείμενο όσο και χωρίς αντικείμενο, μέχρις ότου φτάσουμε σε αυτή τη διαλυμένη Σί-νε. Αν ασκούμαστε σωστά, τότε μπορεί να φτάσουμε στη διαλυμένη Σί-νε σε τρεις βδομάδες. Αν όμως είμαστε διασπασμένοι, δεν έχουμε καταλάβει, ή δεν κάνουμε αυτό που πρέπει, τότε μπορεί να περάσουν χρόνια χωρίς να επιτύχουμε τίποτα. Πρώτα απ' όλα πρέπει να καταλάβουμε καλά τι είναι αυτό που πρέπει να κάνουμε και μετά ότι πρέπει να το κάνουμε με σοβαρότητα.

Σε αυτή την περίπτωση δεν απαιτεί πολύ χρόνο. Αν δείξουμε λίγη θέληση θα βελτιωνόμαστε κάθε μέρα. Η ζωή μας είναι διαρκώς σε κίνηση. Τον περισσότερο τώρα χρόνο που κινούμαστε είμαστε διασπασμένοι. Αλλά όταν έχουμε κυριαρχήσει αυτή τη διαλυμένη Σί-νε, τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις στιγμές που δεν είμαστε διασπασμένοι για να ασκηθούμε στην καθημερινή μας ζωή. Έχουμε πει ότι πρέπει να σηκωθούμε, να κινηθούμε και ότι έχουμε όχι μόνο δραστηριότητες του σώματος αλλά και του λόγου μας. Ό,τι λέμε με τη φωνή μας πρέπει να μπει επίσης σε άσκηση. Ακόμα πιο πολύπλοκο είναι το πνεύμα μας. Όταν όμως κυριαρχήσουμε αρκετά αυτή τη διαλυμένη Σί-νε, θα μπορούμε να κυριαρχήσουμε και τις σκέψεις μας. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να μπει σε άσκηση ολόκληρη η καθημερινή μας δραστηριότητα. Όταν μπορούμε να είμαστε σε αυτή την κατάσταση, τότε πρέπει να είμαστε πάντα σε εγρήγορση και παρόντες. Δεν πρέπει όμως να συγχέουμε τη συνειδητότητά μας με την κατάσταση της διαλυμένης Σί-νε. Είναι δυο ξεχωριστά πράγματα. Όταν μιλάμε για συνειδητότητα* ή λέμε ότι πρέπει κάποιος να προσπαθήσει να έχει εγρήγορση και παρουσία αυτή την ίδια τη στιγμή, πολλοί μπορούν να σκεφτούν ότι είναι το ίδιο με το να βρίσκεσαι στην κατάσταση της διαλυμένης Σί-νε. Δεν είναι όμως το ίδιο, γιατί στη μια περίπτωση είμαστε στην κατάσταση της καθαρότητας και διαύγειας, στην κατάσταση του ίδιου του καθρέφτη, ενώ στην άλλη ότι είμαστε ακόμα ανάμεσα στις αντανακλάσεις. Όταν δεν μπορούμε να διαθέσουμε όλο το χρόνο μας στην κατάσταση της διαλυμένης Σί-νε, τότε είναι πολύ σημαντικό να προσπαθήσουμε να έχουμε συνεχή εγρήγορση και παρουσία. Αυτός είναι ο τρόπος για να συνδέσουμε την καθημερινής μας ζωή με την άσκησή μας και να επεκτείνουμε επίσης τη διαλυμένη Σί-νε. Το να προσπαθούμε να είμαστε παρόντες και συνειδητοί σημαίνει απλά να μη διασπόμαστε, να είμαστε πλήρως στη στιγμή. *Συνήθως νομίζουμε ότι με τη συνειδητότητα εννοούμε κάποια λογική σκέψη, αλλά η συνειδητότητα δε σημαίνει απλά αυτό. Σημαίνει πάνω απ' όλα γνώση και παρουσία αυτής της γνώσης στην παρούσα στιγμή.

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ

Σύμφωνα με τις Διδασκαλίες του Θιβετανού Δασκάλου του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου.

Υπάρχουν δυο ασκήσεις σε σχέση με την άσκηση της νύκτας: η μία γίνεται το βράδυ, προτού κοιμηθούμε και η άλλη το πρωί, αμέσως μόλις ξυπνήσουμε. Όταν κοιμόμαστε, οι αισθήσεις μας είναι ναρκωμένες. Αυτός είναι ο λόγος που κάνουμε την άσκηση λίγο προτού κοιμηθούμε. Στην αρχή χαλαρώνουμε, έχοντας όλες τις αισθήσεις μας σε μια κατάσταση στοχασμού. Δεν τις αφήνουμε δηλαδή να μας παγιδέψουν σε μια δυαδική κατάσταση. Πρέπει επίσης να ολοκληρώσουμε τη συγκέντρωσή μας με τον ύπνο μας. Όταν εστιαζόμαστε έντονα και με μεγάλη προσοχή σε ένα αντικείμενο, και μετά χαλαρώνουμε σιγά - σιγά την προσοχή μας, αυτή η άσκηση ονομάζεται στα Θιβετανικά σί-νε. Όταν όμως εργαζόμαστε περισσότερο με την κίνηση των σκέψεών μας, αυτό ονομάζεται λάμ-τονγκ. Εμείς τώρα εδώ κάνουμε σί-νε και μετά ολοκληρώνουμε τη συγκέντρωσή μας με τον ύπνο μας, κοιμόμαστε δηλαδή με την παρουσία αυτής της συγκέντρωσης. Και σε τι συγκεντρωνόμαστε; Λίγο προτού κοιμηθούμε, οραματιζόμαστε ένα λευκό Α, ή μια μικρή στρογγυλή χάντρα (τίγκ-λε) στο μέγεθος ενός μπιζελιού, με πέντε χρώματα σε σχήμα ουράνιου τόξου (μπλε, πράσινο, κόκκινο, κίτρινο και άσπρο, που αντιστοιχούν στα πέντε στοιχεία: Διάστημα, Αέρα, Φωτιά, Γη και Νερό) στο κέντρο ανάμεσα στα φρύδια μας. Στο Τζόγκσεν Ουπαντέσα οραματιζόμαστε αυτό το γράμμα, ή τη μικροσκοπική σφαίρα, στο κέντρο της καρδιάς, γιατί ο οραματισμός του στο τρίτο μάτι δίνει την αίσθηση μιας έντονης παρουσίας, που μπορεί να μας εμποδίσει να κοιμηθούμε. Εδώ όμως το οραματιζόμαστε στο κέντρο του μετώπου, γιατί με αυτό τον τρόπο ελέγχουμε αυτόματα τις ζωτικές ενέργειες (την πράνα). Αν είναι δύσκολο να οραματισθούμε το λευκό Α, θα πρέπει να κάνουμε κάποιες αλλαγές. Πρέπει να προχωράμε με επίγνωση. Δε ρυθμίζει η άσκηση το άτομο, αλλά το άτομο την άσκηση. Είναι άχρηστο να κάνουμε μια άσκηση, αν δεν μπορούμε να κοιμηθούμε μετά τον οραματισμό μας. Ούτε πρέπει ο οραματισμός μας να είναι πολύ φωτεινός, γιατί θα εμποδίσει τον εύκολο ύπνο μας. Ο οραματισμός ενός τίγκ-λε, ή αλλιώς μιας χάντρας ενός πεντάχρωμου ουρά-

νιου τόξου που μοιάζει με το αυγό ενός παγωνιού, είναι μια εναλλακτική άσκηση. Αν μπορούμε να οραματισθούμε αυτό το πεντάχρωμο τίγκ-λε, αυτό θα μας βοηθήσει να έχουμε τον έλεγχο των στοιχείων. Στην αρχή λοιπόν συγκεντρωνόμαστε πάνω σε αυτό το αντικείμενο και μετά χαλαρώνουμε λίγο, διαφορετικά δε θα μπορέσουμε να κοιμηθούμε.

Θιβετανικό Α

Τίγκ-λε

Όταν αποκοιμηθούμε με τις αισθήσεις μας πλήρως χαλαρωμένες, αλλά άγρυπνες, η επίγνωσή μας δε θα διαταραχθεί από διασπαστικές σκέψεις και θα εμφανισθεί το καθαρό ή φυσικό φως. Όταν συγκεντρωνόμαστε σε ένα μοναδικό αντικείμενο, τότε δεν μπορούν να εμφανιστούν εξωτερικές σκέψεις. Όταν όμως χαλαρώσουμε λίγο τη συγκέντρωσή μας, αυτές είναι εύκολο να εμφανισθούν και να μας παγιδέψουν. Δεν πρέπει να προσπαθήσουμε να τις εμποδίσουμε, αλλά άμα δεν έχουμε αρκετή συγκέντρωση, σίγουρα θα αποσπαστούμε. Θα παγιδευτούμε απ' αυτές και δεν θα κοιμηθούμε αμέσως. Αν όμως εξακολουθήσουμε να βρισκόμαστε σε μια χαλαρωμένη κατάσταση, θα κοιμηθούμε εύκολα. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε ολοκληρώσει αυτή την κατάσταση με τον ύπνο μας και αυτό ονομάζεται φυσικό (καθαρό) φως. Τότε θα βρεθούμε στην πραγματική κατάσταση της ύπαρξης, χωρίς τη διασπαστική δράση των σκέψεων. Τι πρέπει να κάνουμε όμως, όταν καταφέρουμε να κάνουμε τον οραματισμό, αλλά παρ' όλα αυτά δεν μπορούμε να κοιμηθούμε; Όταν είμαστε στο κρεβάτι μας, οι σκέψεις μας εξακολουθούν να έρχονται, γιατί το μυαλό μας συνεχίζει να λειτουργεί. Όταν λοιπόν εμφανισθεί μια σκέψη, εκείνη ακριβώς τη στιγμή, έχουμε την αντίληψη και την καθαρή επίγνωση της εμφάνισής της. Όμως δεν την ακολουθούμε, ούτε ταυτιζόμαστε με αυτή. Συνεχίζουμε σε αυτή την γυμνή και καθαρή παρουσία, ακόμα κι όταν παρουσιαστούν κι άλλες σκέψεις. Αυτή η διαδικασία με κανένα τρόπο δε θα μας εμποδίσει να κοιμηθούμε. Αν όμως φορτίσουμε το μυαλό μας με τις σκέψεις μας και παγιδευτούμε στο παιχνίδι τους, τότε δε θα μπορέσουμε να κοιμηθούμε. Η κατάσταση όμως της παρουσίας με κανένα τρόπο δε θα εμποδίσει τον ύπνο μας. Διατηρώντας λοιπόν μια άγρυπνη και δονητική πα-

ρουσία, σταθεροποιούμε την κατάσταση της νηφάλιας επίγνωσης και αποκοιμόμαστε. Η διαδικασία του ν' αποκοιμηθούμε μπορεί να μας φέρει στη διαύγεια της πραγματικής κατάστασης της ύπαρξης (νταρμαντάτου). Όλες οι αισθήσεις μας, όταν είμαστε σε μια κατάσταση παρουσίας, απορροφούνται στο νταρμαντάτου. Μέχρι να αποκοιμηθούμε πλήρως, μπορούμε να μείνουμε σε αυτή την κατάσταση του στοχασμού. Όταν αποκοιμόμαστε αποδεσμευόμαστε από τα καρμικά ίχνη του υλικού σώματος, τα καρμικά ίχνη της όρασης και τα καρμικά ίχνη της νοητικής λειτουργίας. Αυτά τα καρμικά ίχνη, στην κατάσταση της εγρήγορσης, εκδηλώνονται αντίστοιχα σαν το υλικό σώμα μας, τα εξωτερικά φαινόμενα που αντιλαμβανόμαστε και η λειτουργία του νου μας. Γιατί όμως λέμε ότι αποδεσμευόμαστε; Για παράδειγμα οι στέρεοι τοίχοι ενός δωματίου παριστάνουν υλικούς περιορισμούς. Δεν μπορεί να περάσει κανείς ελεύθερα από μέσα τους. Αν όμως είμαστε παρόντες στην κατάσταση της ρίγκ-πα, τότε δεν εξαρτιόμαστε από το υλικό σώμα μας. Όταν είμαστε σε αυτή την κατάσταση, υπάρχει ένας τρόπος για να ξεπεράσουμε αυτούς τους περιορισμούς και να βρεθούμε στην πραγματική κατάσταση της ύπαρξης. Πως γίνεται αυτό; Από τη στιγμή που αποκοιμόμαστε μέχρι τη στιγμή που αρχίζουμε να ονειρευόμαστε, δεν υπάρχει νοητική λειτουργία και βιώνουμε την παρουσία της πραγματικής κατάστασης της ύπαρξης. Σε αυτή θα αισθανθούμε ένα ορισμένο βαθμό συγχώνευσης με αυτό που ονομάζεται φυσικό (καθαρό) φως. Άμα γίνει αυτό, τότε θα μπορούμε, χωρίς καμιά επί πλέον προσπάθεια να έχουμε συνειδητά όνειρα και να ελέγχουμε το περιεχόμενό τους. Επί πλέον τη στιγμή του θανάτου μας, θα μπορέσουμε να πεθάνουμε με πλήρη παρουσία και συνειδητότητα. Όταν πεθάνουμε με παρουσία, τότε όλα τα φαινόμενα που εμφανίζονται στο Τσος-νυιντ Μπάρντο (το Μπάρντο της Πραγματικότητας), θα προβάλουν απλά σαν η εκδήλωση της αυθόρμητης αυτοτελείωσης και θα τ' αναγνωρίσουμε σαν τέτοια. Αυτές οι αυθόρμητα αυτοτελειωμένες ιδιότητες ανήκουν στο Σαμπογκακάγια (τη λεπτή διάσταση της ενέργειάς μας). Ο ύπνος είναι μια ανάλογη διαδικασία με το θάνατο κι επομένως η κυριαρχία της ονειρικής μας κατάστασης σε αυτή τη ζωή, θα μας βοηθήσει να κυριαρχήσουμε το θάνατο και στην κατάσταση του Μπάρντο. Το να αποκοιμηθούμε σε μια κατάσταση του φυσικού καθαρού φωτός είναι ισοδύναμο με την εμπειρία του Τσος-νυιντ Μπάρντο. Η επόμενη φάση είναι η έναρξη του ονείρου. Η ονειρική κατάσταση είναι ανάλογη του Σριντ-πα Μπάρντο, που λέγεται και Μπάρντο της Επαναγέννησης, γιατί αντιπροσωπεύει την έναρξη της διαδικασίας της επαναγέννησης. Όταν κάποιος έχει επίγνωση ότι είναι στο μπάρντο, τότε υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορεί να κάνει για να βελτιώσει την κατάστασή του. Όπως και στην ονειρική κατάσταση,

αυτός δεν εξαρτάται από κάποιο υλικό σώμα, παρ' όλο που συνεχίζουν να λειτουργούν οι αισθήσεις του. Έτσι ένας ασκητής θα είναι στο μπάρντο, εξ' αιτίας της άσκησης που έχει κάνει στη διάρκεια της ζωής του, σε μια πολύ καλύτερη κατάσταση και θα έχει μια πολύ μεγαλύτερη διαύγεια από ένα συνηθισμένο άτομο. Εξ' αιτίας αυτής της μεγαλύτερης διαύγειας, ο ασκητής θα μπορεί να κατανοήσει τη θέση του και τι συμβαίνει γύρω του. Δε θα παρασυρθεί έτσι στα τυφλά από τον άνεμο του κάρμα. Αυτή όμως η κατάσταση θα συμβεί μονάχα αν είναι κάποιος συνειδητός, ενόσω βρίσκεται στο μπάρντο. Αυτό είναι ανάλογο με το να έχει συνειδητά όνειρα, κι έτσι μπορεί να χρησιμοποιήσει την κατάσταση του ονείρου, για ν' αποκτήσει αυτή την ικανότητα στην καθημερινή του άσκηση. Στην κατάσταση της εγρήγορσης μπορούμε να βγούμε από ένα δωμάτιο μόνον από την πόρτα, αλλά στην ονειρική κατάσταση μπορούμε να περάσουμε μέσα από φαινομενικά συμπαγείς τοίχους. Αυτή η εμπειρία της ονειρικής κατάστασης είναι πολύ ευνοϊκή για το ξεπέρασμα των προσκολλήσεών μας στην καθημερινή μας ζωής, γιατί βιώνουμε έτσι άμεσα τη μη ουσιαστικότητα και απατηλότητα όλων των φαινομένων. Όταν βρεθούμε στην κατάσταση του φυσικού (καθαρού) φωτός, δεν εμφανίζονται πια διασπαστικές σκέψεις. Η κατάσταση της παρουσίας μας απορροφιέται μέσα στο καθαρό φως και βρισκόμαστε στην πραγματική κατάσταση της ύπαρξης. Είναι σαν ο μοναχογιός να συναντά τη μητέρα του, μετά από ένα μακρύ χωρισμό. Έτσι μιλάμε για το "Καθαρό Φως του Γιου", που βιώνουμε στην άσκηση στη διάρκεια της ζωής μας, και για το "Καθαρό Φως της Μητέρας", που βιώνουμε εδώ όταν αποκοιμόμαστε και ιδιαίτερα κατά τη στιγμή του θανάτου μας. Αυτή είναι η αρχή της επανολοκλήρωσης της ενέργειας. Σαν αποτέλεσμα της άσκησης του καθαρού φωτός αρχίζουμε να έχουμε συνειδητότητα στα όνειρά μας, αναγνωρίζοντάς τα σαν όνειρα, ενώ ακόμα κοιμόμαστε. Έτσι δε χρειαζόμαστε καμιά άλλη ειδική άσκηση ονείρου, ή γιόγκα. Επειδή δεν δεσμευόμαστε πια από ψευδαισθήσεις, τα όνειρά μας θα εμφανισθούν με ένα φιλικό και χρήσιμο τρόπο στην εκδήλωση της πρωταρχικής μας συνειδητότητας. Υπάρχουν δυο τρόποι για να κοιτάξουμε αυτό το ξεπέρασμα των ψευδαισθήσεων. Πρώτα απ' όλα, με το να αναγνωρίζουμε τα όνειρά μας σαν όνειρα, ενόσω κοιμόμαστε, συνειδητοποιούμε τη ψευδαισθητική φύση της ονειρικής κατάστασης και σιγά - σιγά την ψευδαισθητική φύση της καθημερινής μας ζωής. Δεύτερον δεν είμαστε πια σκλάβοι των ονείρων και του ύπνου. Συνήθως έχουμε την τάση να εξαρτιόμαστε στα όνειρά μας από τα ίδια πράγματα που εξαρτιόμαστε και στην καθημερινή μας ζωή. Έτσι με αυτή την άσκηση το ονείρεμα γίνεται ένας τρόπος για να εκδηλώσουμε την πρωταρχική μας διάσταση και την έμφυτη συνειδητότητά μας. Αυτό συνοψίζει την άσκηση της νύχτας.

Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΩΙΝΟΥ Υπάρχει όμως και μια άσκηση που πρέπει να κάνουμε το πρωί, μόλις ξυπνήσουμε. Το πρωί που ξυπνάμε, όταν έχουμε κάνει την άσκηση της νύχτας, εμφανίζεται μια πρωταρχική συνειδητότητα, που ξεπερνά κάθε νοητική διαδικασία. Μετά συνήθως επαναλειτουργεί ο νους και οι αισθήσεις μας, όπως ακριβώς σε ένα νεκρό άτομο που επαναγεννάται σε ένα καινούργιο σώμα. Αν όμως, από την άλλη μεριά, παραμείνουμε σε αυτή τη φυσική κατάσταση της αγνής παρουσίας, χωρίς καμιά διάσπαση και χωρίς κανένα κατασκευασμένο διαλογισμό, τότε θα εκδηλωθεί ήρεμα η έμφυτη φύση μας, ελεύθερη από οποιαδήποτε διασπαστική σκέψη. Σε αυτή την περίπτωση δεν εξαρτιόμαστε από οποιαδήποτε εξωτερικά φαινόμενα, ή από την κίνηση των σκέψεων. Αυτό είναι γνωστό σαν η κατάσταση του υπέρτατου Γκουρού Σαμανταμπάντρα. Ο Σαμανταμπάντρα αντιπροσωπεύει την αληθινή πρωταρχική μας κατάσταση, τον "εσωτερικό μας Γκουρού". Εδώ μπορούμε επίσης να κάνουμε μια ουσιαστική Γκουρού Γιόγκα. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η ίδια η κατάσταση της ρίγκ-πα είναι ταυτόσημη με την κατάσταση του Γκουρού, ή Διδασκάλου μας και δεν είναι άλλη από την έμφυτη πρωταρχική μας κατάσταση. Συνεπώς η Γκουρού Γιόγκα δεν είναι ένα ζήτημα ένωσης, ή συγχώνευσης δυο ξεχωριστών οντοτήτων, του Δάσκαλου και του μαθητή. Αυτοί είναι από την αρχή αδιαχώριστοι. Η εμπειρία της αναγνώρισης του αδιαχώριστου της κατάστασης του Δασκάλου και της δικής μας κατάστασης, είναι ο καλύτερος τρόπος για να κάνουμε Γκουρού Γιόγκα. Έτσι όταν ξυπνήσουμε το πρωί και βρεθούμε σε μια κατάσταση παρουσίας, κοιτάμε με γυμνή προσοχή μέσα σε αυτή την κατάσταση, για να δούμε τι μπορεί να υπάρχει εκεί. Αυτή τη στιγμή όμως της παρουσίας μας δε βρίσκουμε τίποτα που να μπορεί να αναγνωριστεί, ή να επιβεβαιωθεί σαν κάτι. Επί πλέον δε βρίσκουμε κανέναν που να διαλογίζεται. Με αυτό τον τρόπο αυτή η διαυγής και γυμνή αυτοδημιουργημένη πρωταρχική επίγνωση, που εμφανίζεται με το ξύπνημά μας και η οποία δεν ανακαλύπτει τίποτα αναγνωρίσιμο, αυτοαπελευθερώνεται καθώς εμφανίζεται. Παρουσιάζεται έτσι μια μη δυαδική πρωταρχική επίγνωση. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό σημείο στην άσκηση. Μπορεί εδώ να μιλάμε για το πρωινό ξύπνημα, αλλά στην πραγματικότητα θα πρέπει να κάνουμε αυτή την άσκηση κάθε στιγμή. Ο λόγος είναι ότι ακόμα και αν πιστεύουμε ότι είμαστε πλήρως στην κατάσταση της ρίγκ-πα, μπορεί να εξακολουθεί να υπάρχει σε αυτήν ένα είδος υπνηλίας. Για να την αντιμετωπίσουμε δεν χρειάζεται να ακολουθήσουμε κάποιο είδος στρατηγικής, να κάνουμε δηλαδή πρώτα αυτό και μετά εκείνο. Με την ίδια την παρουσία μας κατευθύνουμε τον εαυτό μας προς την κατάσταση της ρίγκ-πα. Αυτό δεν περιλαμβάνει καθόλου σκέψη, αλλά είναι ένας τρόπος για να βρεθούμε σε μια κατάσταση παρουσίας στην οποία υπάρχει μεγαλύτερη διαύγεια. Είναι ένας τρόπος "για να φρεσκάρουμε το στοχασμό

μας" και αναφέρεται με τον όρο αυτοδημιουργημένη πρωταρχική συνειδητότητα. Έτσι εμφανίζεται αυτή η μη δυαδική πρωταρχική συνειδητότητα κι εμφανιζόμενη αυτο-απελευθερώνεται. Εκείνη τη στιγμή ξεπερνώντας την καρμική όραση ενός αντικειμενικού κόσμου και όλες τις δυαδικές σκέψεις, εκδηλώνεται καθαρά μια πρωταρχική συνειδητότητα μη διάσπασης. Παραμένουμε σε αυτή τη συνειδητότητα, που είναι εντελώς ανεπηρέαστη από σκέψεις. Εφόσον είμαστε συνειδητοί με αυτό τον τρόπο, εκδηλώνεται μια πρωταρχική συνειδητότητα διαύγειας, αμόλυντη από διασπαστικές σκέψεις. Εφόσον επίσης δεν παραμένουμε στο δυαδικό επίπεδο του υποκειμένου και του αντικειμένου, εκδηλώνεται καθαρά μια πρωταρχική συνειδητότητα ευχάριστης αίσθησης. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΜΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ Αν ασκούμαστε με αυτό τον τρόπο μέρα και νύχτα, ολόκληρη η ζωή μας θα μπει σε στοχασμό. Σιγά - σιγά θα αυξηθεί η ικανότητά μας και θα εξοικειωθούμε με την άσκηση. Τότε θα εμφανισθούν τα πάθη μας, που μετατρεπόμενα σε σοφία, θα μας βοηθήσουν στο δρόμο μας. Επί πλέον θα αναπτύξουμε μια ορισμένη ικανότητα για να βοηθάμε τους άλλους. Το πόσο έχουμε εξοικειωθεί με την άσκηση μπορεί να μετρηθεί από το βαθμό ελέγχου που έχουμε στην ονειρική μας κατάσταση, αναγνωρίζοντας τα όνειρά μας σαν όνειρα, ενώ ονειρευόμαστε. Σιγά σιγά ξεπερνάμε τις προσκολλήσεις μας και δεν εξαρτιόμαστε πια από τις αισθήσεις του πόνου και της ευχαρίστησης. Είμαστε σε μια κατάσταση ολοκλήρωσης που ξεπερνά κάθε ιδέα ή κρίση. Επειδή είναι παρούσα η πρωταρχική μας συνειδητότητα, όλα τα φαινόμενα μπορούν να μας βοηθήσουν στο δρόμο μας. Συνεπώς μπορούμε να ξεπεράσουμε την ψευδαίσθηση και να βρεθούμε στην κατάσταση της νταρμάτα, στην αληθινή κατάσταση της ύπαρξης. Ο προχωρημένος ασκητής του Τζόγκσεν βρίσκεται στην πραγματική κατάσταση της ύπαρξης και παραμένει συνεχώς εκεί μέρα και νύχτα. Με αυτό τον τρόπο η φώτιση μπορεί να επιτευχθεί ακόμα και στο διάστημα μεταξύ δυο αναπνοών.

Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ (ΚΑΘΑΡΟΥ) ΦΩΤΟΣ (Από μια άλλη διδασκαλία του Θιβετανού δασκάλου του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου. Αναφέρεται στο ίδιο θέμα, αλλά έχει πολλά επιπλέον στοιχεία)

Για τη διδασκαλία του Τζόγκσεν η άσκηση του ονείρου είναι μια δευτερεύουσα άσκηση, που σημαίνει ότι αυτή μπορεί να εμφανισθεί αυθόρμητα και αυτόματα από την κύρια άσκηση, που ονομάζεται άσκηση του φυσικού (καθαρού) φωτός. Έτσι το πρώτο πράγμα που προσπαθούμε να κάνουμε είναι η άσκηση του φυσικού φωτός. Όταν κοιμόμαστε αυτό σημαίνει ότι οι αισθήσεις μας εξαφανίζονται μέσα μας. Απ' αυτό το σημείο μέχρι να αρχίσουν τα όνειρα υπάρχει μια μεταβατική κατάσταση. Αυτή η περίοδος μπορεί να είναι μικρή, ή μεγάλη. Μερικοί άνθρωποι αρχίζουν να ονειρεύονται αρκετά γρήγορα, αφού αποκοιμηθούν. Αυτό σημαίνει ότι η ονειρική κατάσταση άρχισε Γι’ αυτούς σχεδόν αμέσως. Αλλά τι σημαίνει ότι αρχίζει η ονειρική κατάσταση; Σημαίνει ότι ο νους τους αρχίζει να ξαναλειτουργεί. Τη μεταβατική αυτή περίοδο από τη στιγμή που αποκοιμόμαστε μέχρι τη στιγμή που αρχίζει να ξαναλειτουργεί ο νους μας, την ονομάζουμε κατάσταση του φυσικού (καθαρού) φωτός. Η κατάσταση αυτή μοιάζει με την κατάσταση του θανάτου. Όταν πεθαίνει ένα άτομο, όλα τα στοιχεία και οι αισθήσεις του εξαφανίζονται μέσα του και κάποια ορισμένη στιγμή αυτό χάνει τη συνείδησή του. Μέχρι τώρα ν' αρχίσει η κατάσταση του μπάρντο, υπάρχουν διάφορες εξηγήσεις που δίνονται Γι’ αυτή τη μεταβατική κατάσταση, εξηγήσεις που την ονομάζουν περίοδο των τεσσάρων ή των πέντε φώτων. Πιστεύεται ότι στη διάρκεια αυτής της περιόδου πραγματώνεται ένας ασκητής της Τάντρα. Το τελευταίο στάδιο αυτής της κατάστασης ονομάζεται στο Τζόγκσεν κατάσταση της αυτοτελείωσης. Θεωρείται πάντα ότι σε αυτή τη φάση ένας ασκητής του Τζόγκσεν πρέπει να πραγματωθεί, να εκδηλώσει δηλαδή την πραγματική φύση του. Μετά αρχίζει αυτό που ονομάζουμε Μπάρντο. Με την έναρξη της κατάστασης του Μπάρντο αρχίζει η λειτουργία του νου, αυτού που ονομάζεται νοητικό σώμα. Αυτό είναι τελείως ανάλογο με την έναρξη των ονείρων. Έτσι στην άσκηση πρέπει να έχετε συνείδηση και να κυριαρχήσετε αυτή την κατάσταση του φυσικού φωτός. Όταν έχετε παρουσία, δηλαδή επίγνωση αυτής της κατάστασης του φυσικού φωτός, τότε ακόμα και αν έρθει μετά η ονειρική κατάσταση, ακόμα κι αν έχετε πολλά όνειρα, θα γνωρίζετε ότι ονειρευόσαστε και θα μπορείτε να ελέγξετε αυτόματα τα όνειρά σας. Αυτό σημαίνει ότι δεν ελέγχει το όνειρο το άτομο, αλλά το άτομο το όνειρο. Γι’ αυτό το λόγο η άσκηση του ονείρου είναι δευτερεύουσα και για αυτό είναι σημαντικό να κάνετε την άσκηση του φυσικού φωτός. Σε οποιαδήποτε περίπτωση προτού αποκοιμηθείτε πρέπει να συγκεντρωθείτε. Συγκεντρώνεστε λοιπόν σε ένα λευκό Α στο κέντρο του σώματός σας. Μπορείτε αν θέλετε να χρησιμοποιείστε αντί του Θιβετανικού Α, το Λατινικό Α. Εκείνο που έχει σημασία είναι ο πρωταρ-

χικός ήχος Α στον οποίο αντιστοιχεί αυτό το γράμμα και όχι τόσο το σύμβολό του. Μπορεί να μην ξέρετε πως να οραματισθείτε. Πρέπει λοιπόν να μάθετε λίγα πράγματα για τον οραματισμό. Γράψτε ένα Α πάνω σε ένα κομμάτι χαρτί, βάλτε το μπροστά σας και κοιτάξτε το για λίγο. Μετά κλείστε τα μάτια σας και αυτό το Α θα εμφανισθεί μπροστά σας, πριν ακόμα λειτουργήσει το μυαλό σας. Θα έχετε έτσι μια κάπως πιο ακριβή εικόνα ή ιδέα για τον οραματισμό. Προσπαθείτε να συγκεντρωθείτε πάνω σε αυτό το λευκό Α, με τον ίδιο τρόπο που κάνουμε συνήθως συγκέντρωση. Συγκεντρωνόμαστε πάνω στην παρουσία αυτού του λευκού Α και παραμένουμε εκεί όσο μπορούμε. Μπορείτε επίσης να εξασκηθείτε κάπως για να έχετε μεγαλύτερη αίσθηση αυτής της παρουσίας. Μπορείτε να δείτε από αυτό το κεντρικό Α να πηγάζει ένα δεύτερο Α και από αυτό ένα τρίτο κ.ο.κ., σχηματίζοντας έτσι μια αλυσίδα από Α που ανέρχεται μέχρι την κορυφή του κεφαλιού σας. Μετά μπορείτε να ακολουθείστε τον αντίστροφο δρόμο εξαφανίζοντας σιγά - σιγά αυτά τα Α μέχρι να φτάσετε πάλι στο κεντρικό, λευκό, φωτεινό Α από το οποίο ξεκινήσατε. Μπορείτε να το επαναλάβετε αυτό, αν δεν κοιμόσαστε αμέσως. Ιδιαίτερα όταν έχετε την εμπειρία της προσπάθειας να συγκεντρωθείτε σε αυτό το Α, αλλά αποκοιμόσαστε γρήγορα, αισθανόμενοι με δυσκολία την παρουσία του, τότε είναι πολύ σημαντικό να κάνετε αυτή την αλυσίδα των Α, γιατί με αυτό τον τρόπο φορτίζετε τη διαύγειά σας. Το κάνετε αυτό έναν αριθμό φορών και το πιο σημαντικό είναι τη στιγμή που αποκοιμόσαστε να προσπαθήσετε να έχετε την αίσθηση της παρουσίας αυτού του Α. Δεν είναι ανάγκη να συγκεντρωθείτε πολύ έντονα πάνω σε αυτό το Α. Στην αρχή, ναι, εστιάζεστε με οξύτητα πάνω του, αλλά μετά χαλαρώνετε. Αυτό δε σημαίνει ότι το εγκαταλείπετε. Διατηρείτε μια αίσθηση της παρουσίας του και προσπαθείτε με αυτό τον τρόπο να αποκοιμηθείτε. Τι συμβαίνει όταν αποκοιμηθείτε με αυτό τον τρόπο; αποκοιμόσαστε με πλήρη συνειδητότητα. Αυτό σημαίνει ότι είσαστε σα μισοκοιμισμένος. Αλλά δεν είναι σαν εκείνες τις φορές που είχατε αρπάξει ένα κρύο, ή είχατε πυρετό, ή κάτι ανάλογο, και ήσασταν μισοκοιμισμένοι, αντιλαμβανόμενοι κάθε τι που συνέβαινε γύρω σας. Σε αυτή την περίπτωση κοιμάστε κανονικά. Είσαστε χαλαρωμένοι και ξυπνάτε αναζωογονημένοι. Αλλά ήσασταν ουσιαστικά ξύπνιοι και συνειδητοί στον ύπνο σας. Μπορεί να μη συμβεί σε όλους σας, αλλά σε μερικούς θα συμβεί. Αυτό σημαίνει ότι είναι εύκολο να αναγνωρίστε το γεγονός ότι ονειρευόσαστε. Αν αυτό δε συμβεί αμέσως, με την άσκηση θα φτάσετε γρήγορα σε αυτό το αποτέλεσμα. Αλλά ακόμα και αν αυτό το φυσικό φως δε συμβεί αμέσως, θ' αρχίσουν να εμφανίζονται τα πρώτα αποτελέσματα στα όνειρά σας. Μπο-

ρεί να αρχίστε να έχετε παράξενα όνειρα, που δεν έχουν καμιά σχέση με το παρελθόν σας και τα ίχνη που αφήνουν πίσω τους οι σκέψεις σας, αλλά συνδέονται περισσότερο με τη διαύγειά σας. Αυτό σημαίνει ότι αν έχετε κάνει την άσκηση του φυσικού φωτός, θα αρχίσουν να εκδηλώνονται πιο συχνά τα όνειρα της φυσικής σας διαύγειας. Σε αυτή την περίπτωση εκείνο που πρέπει να κάνετε είναι να προσπαθήσετε να αναγνωρίσετε ότι ονειρευόσαστε, όταν ονειρευόσαστε. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που το κάνουν αυτό φυσικά, αλλά και πολλοί άλλοι που δεν τα καταφέρνουν. Αν ασκηθείτε γενικά σε αυτή την κατάσταση του φυσικού φωτός, τότε θα είναι πολύ πιο εύκολο να επαναλάβετε αυτή την αναγνώριση και θα αποκτήστε σιγά σιγά μια σταθερή συνειδητότητα στα όνειρά σας. Θα γνωρίζετε δηλαδή ότι ονειρευόσαστε και θα μπορείτε έτσι να ονειρευτείτε ό,τι θέλετε, ή να διαλέξετε ένα θέμα που είχατε παρατήσει σε ένα προηγούμενο όνειρό σας. Με αυτό τον τρόπο θα γίνετε κύριος των ονείρων σας. Τι θα κάνετε όμως αν δεν φτάσετε σε αυτό το σημείο και αντιμετωπίζετε κάποιες δυσκολίες; αν δεν καταφέρετε, πρώτον να αναγνωρίσετε το φυσικό φως, ή δεύτερον να αναγνωρίσετε τα όνειρά σας, ή τρίτον είσαστε κάποιος που λέει ότι ποτέ δεν ονειρευόσαστε; Πρέπει τότε να συνεχίσετε να κάνετε την άσκηση του φυσικού φωτός, γιατί αυτό είναι το σημαντικό ζήτημα. Αν δε θυμόσαστε τα όνειρά σας, αυτό δε σημαίνει ότι δεν ονειρευόσαστε. Όταν μπορείτε να πείτε πραγματικά για κάποιον ότι δεν ονειρεύεται, τότε αυτός έχει ξεπεράσει τα όρια του νου του. Αλλά αυτό δεν είναι εύκολο. Το συνηθισμένο πράγμα είναι να μη θυμόσαστε τα όνειρά σας. Τότε θα πρέπει να βρείτε γιατί συμβαίνει αυτό. Μπορεί να κοιμόσαστε πολύ βαριά. Μπορεί να έχετε φάει βαριά τροφή. Μπορεί να έχετε εργαστεί σκληρά και να είσαστε καταπονημένοι. Μπορεί να είσαστε πολύ αδύνατοι σωματικά. Υπάρχει πάντα κάποιος λόγος. Πρέπει να βρείτε ποιος είναι ο βασικός λόγος για σας και να τον ξεπεράσετε. Πρέπει επίσης να κοιμόσαστε λίγο πιο ελαφριά. Για παράδειγμα αν έχετε συνηθίσει να κοιμόσαστε σε ένα πολύ σκοτεινό δωμάτιο, προσπαθήστε να έχετε ένα μικρό φως. Αν είσαστε συνηθισμένοι να κοιμόσαστε με το κεφάλι πολύ χαμηλά, προσπαθήστε να βάλετε το μαξιλάρι σας λίγο ψηλότερα. Γενικά πρέπει να προσπαθήστε να κάνετε τον ύπνο σας ελαφρύτερο και όταν ανακαλύψετε τις αιτίες, να είσαστε σίγουροι ότι θα αρχίστε να θυμόσαστε τα όνειρά σας. Αν δε θυμόσαστε καθαρά τα όνειρά σας, τότε πρέπει να συνεχίσετε να κάνετε ακόμα περισσότερο την άσκηση του φυσικού φωτός, χρησιμοποιώντας την αλυσίδα των Α που αναφέραμε. Με αυτό θα κα-

ταφέρετε να ονειρευτείτε και να θυμηθείτε με καθαρότητα τα όνειρά σας. Σε τι ωφελεί τώρα να θυμάται κάποιος τα όνειρά του; Όσο μεγαλύτερη συνειδητότητα έχετε, τόσο καθαρότερα είναι τα όνειρά σας και σε αυτό το σημείο μπορείτε να κάνετε μια άσκηση στο όνειρό σας. Για παράδειγμα αν έχετε αρκετή κυριαρχία στα όνειρά σας, τότε μπορείτε να τα αλλάξετε. Αν ονειρεύεστε κάτι άσχημο, μπορείτε να το αλλάξετε σε κάτι όμορφο, ή να διαλέξτε εσείς ένα θέμα για το όνειρό σας, ή μπορείτε να παίξετε με τη φαντασία σας και να επισκεφθείτε, για παράδειγμα, τον παράδεισο, ή να συναντήσετε κάποιον δάσκαλο. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορείτε να κάνετε και να εργαστείτε όσο θέλετε με τα όνειρά σας. Αυτό μπορεί να σας βοηθήσει επίσης να συνειδητοποιείστε την ψευδαίσθηση του κόσμου της εγρήγορσης. Πρέπει έτσι να μπορείτε να αναγνωρίστε ότι το όνειρό σας είναι ένα όνειρο και να προσπαθήστε μετά να ελέγξτε την κατάσταση. Για έναν ασκητή η άσκηση της νύχτας είναι πιο σημαντική από την άσκηση της ημέρας, γιατί προκαλεί μεγαλύτερη πρόοδο. Θα πρέπει όμως να μην εξαρτιέστε από τα όνειρά σας, όσο μυθώδη και αυτά να είναι, γιατί διαφορετικά θα βρεθείτε σε προβλήματα. Ποιος όμως είναι όμως ο σκοπός της αλλαγής των ονείρων μας; Αλλάζουμε τα όνειρά μας κυρίως για να ανακαλύψουμε ότι αυτά είναι μια ψευδαίσθηση. Σε όλες γενικά τις Βουδιστικές διδασκαλίες το πρώτο πράγμα για το οποίο μιλάμε είναι η ψευδαίσθηση. Η συνηθισμένη δήλωση είναι ότι όλα είναι μια πλάνη και τίποτα δεν είναι πραγματικό. Έστω για παράδειγμα ένα όνειρο. Όταν ξυπνάμε, καταλαβαίνουμε ότι ήταν μια ψευδαίσθηση, αλλά στη διάρκεια του ύπνου μας νομίζουμε συνήθως ότι είναι πραγματικό. Ανακαλύπτουμε τι είναι μόνον όταν ξυπνήσουμε. Το ίδιο ισχύει και για τον κόσμο της εγρήγορσης. Νομίζουμε ότι είναι πραγματικός. Ακόμα κι όταν τον ονομάζουμε ψευδαίσθηση, δεχόμαστε ορισμένα πράγματα, αρνούμαστε άλλα και συμπεριφερόμαστε σα να ήταν όντως πραγματικός. Έτσι σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ σημαντικό να ανακαλύψουμε τι είναι αληθινά πραγματικό. Το να προχωρήσουμε με το όνειρο σημαίνει, ότι με αυτό μπορούμε να έχουμε μια άμεση εμπειρία για το τι είναι ψευδαίσθηση και τι πραγματικότητα. Όταν αναγνωρίσουμε το όνειρο σαν όνειρο, ενώ ονειρευόμαστε, ανακαλύπτουμε ότι αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Δεν εγκαταλείπουμε όμως Γι’ αυτό το λόγο το όνειρο. Ζούμε μέσα του, γνωρίζοντας ότι είναι μια ψευδαίσθηση και το ελέγχουμε και το αλλάζουμε. Το αλλάζουμε γιατί μπορούμε να το αλλάξουμε και να το κάνουμε ό,τι θέλουμε, γιατί αυτό δεν είναι πραγματικό. Αν ήταν κάτι πραγματικό, στέρεο και σταθερό, τότε δε θα μπορούσαμε να το αλλάξουμε. Ανακαλύπτοντας την ψευδαίσθηση της ονειρικής μας κατάστασης μπορούμε μετά να ανακαλύψουμε και τον ψευδαισθητικό, ή ονειρικό χαρακτήρα

της κατάστασης της εγρήγορσης. Δε δραπετεύουμε από την πλάνη, αλλά και δεν αφήνουμε τους εαυτούς μας να διέπονται από πλάνες. Ξεπερνάμε αυτή την κατάσταση της προσκόλλησης. Αυτός είναι ουσιαστικά ο αντικειμενικός μας σκοπός. Όταν πεθαίνει κάποιος όλες οι αισθήσεις του εξαφανίζονται εσωτερικά. Μετά έχει ένα είδος λιποθυμίας. Για να ξαναξυπνήσει από αυτήν χρειάζεται λίγο χρόνο. Ξαναξυπνά βαθμιαία. Σιγά - σιγά αποκτά μια παρουσία και τελικά ο νους του αρχίζει να ξαναλειτουργεί. Στον Ταντρισμό όλος αυτός ο χρόνος ονομάζεται τα τέσσερα, ή τα πέντε φώτα. Όταν αυτά τελειώσουν, σβήσουν, τότε ξαναρχίζει η λειτουργία του νου και αυτό ονομάζεται κατάσταση του Μπάρντο. Έτσι ο χρόνος πριν από το Μπάρντο και μετά το θάνατο μπορεί να έχει μια μεγάλη, ή μικρή διάρκεια, και ονομάζεται κατάσταση του φυσικού φωτός. Το να έχουμε συνείδηση στα όνειρά μας σημαίνει ότι δεν εξαρτιόμαστε από αυτά. Όταν βλέπουμε όμορφα ή άσχημα είδωλα σ' έναν καθρέπτη, ξέρουμε ότι αυτά είναι αντανακλάσεις. Δεν έχουμε λοιπόν καμιά προσκόλληση. Το ίδιο ισχύει και με τα όνειρα. Όταν έχουμε συνείδηση ότι ονειρευόμαστε, τότε αδιάφορα αν το όνειρό μας είναι τραγικό ή ευχάριστο, έχουμε πάντα την επίγνωση ότι αυτό είναι ένα όνειρο. Στον Ταντρισμό υπάρχουν πολλές ειδικές ασκήσεις ονείρου. Αυτές είναι σα μια ειδική άσκηση για την κατάσταση του Μπάρντο. Αλλά στη διδασκαλία του Τζόγκσεν δεν είναι τόσο απαραίτητο να δεσμευθούμε ιδιαίτερα με τα όνειρα. Το όνειρο μπορεί να γίνει συνειδητό. Μπορούμε να το μετασχηματίσουμε, μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα, όταν αυτό κυβερνάται από το φυσικό φως. Οι άνδρες μπορούν να κοιμούνται στο δεξί πλευρό τους. Αν δεν υπάρχουν προβλήματα μπορούν να κλείσουν το αντίστοιχο ρουθούνι τους. Οι γυναίκες κάνουν το ανάποδο, γιατί γυναίκες και άνδρες είναι διαφορετικοί. Το κάνουμε αυτό, γιατί είναι ευκολότερο να βρεθούμε με αυτό τον τρόπο σε στοχασμό. Εντούτοις δεν είναι σημαντικό και αν δεν το κάνουμε. Αν δεν μπορούμε να κοιμηθούμε και κάνουμε πολύπλοκα πράγματα, αυτό όχι μόνο δε θα μας βοηθήσει, αλλά και θα χειροτερεύσει την κατάστασή μας. Έτσι αυτό το κάνουν μόνον αυτοί που κοιμούνται εύκολα. Μετά, αμέσως μόλις πέσουμε στο κρεβάτι, συγκεντρωνόμαστε στο κεντρικό κανάλι. Στο κάτω μέρος του υπάρχει ένα λευκό φωτεινό Α. Υπάρχει επίσης ένα άλλο λευκό φωτεινό Α στο κέντρο της κεφαλής μας. Μετά φανταζόμαστε μια αλυσίδα από λευκά Α να πηγάζει από το κεντρικό Α και να συνδέεται με το Α της κεφαλής. Με αυτό τον τρόπο συγκεντρωνόμαστε σε αυτό το Α. Όταν αρχίσουμε να αποκοιμόμαστε κάνουμε σιγά - σιγά τα Α να εξαφανιστούν. Αρχίζοντας από την κορυφή εξαφανίζουμε το ένα μέσα στο άλλο, μέχρι να φτάσουμε στο κεντρικό Α. Μετά με την παρουσία αυτού του κεντρικού Α

χαλαρώνουμε λίγο και αποκοιμόμαστε. Αν κοιμηθούμε με αυτό τον τρόπο, ακόμα και αν δεν τα καταφέρουμε την πρώτη φορά, σίγουρα μετά την τρίτη ή την τέταρτη φορά θα έχουμε εγρήγορση στον ύπνο μας. Όσοι δεν έχετε πρόβλημα να κοιμηθείτε, αλλά μετά από κάτι πολύπλοκο δεν μπορείτε να κοιμηθείτε, πρέπει προτού πάτε στο κρεβάτι σας να συγκεντρωθείτε στο κεντρικό κανάλι και στο κεντρικό λευκό Α. Από αυτό πηγάζει μια αλυσίδα από Α μέχρι το κέντρο της κεφαλής σας. Όταν ο οραματισμός είναι πολύ καθαρός εξαφανίζετε τα πάντα μέσα στο κεντρικό λευκό Α. Μετά επαναλαμβάνετε αυτή την άσκηση 2, ή 3 φορές. Στο τέλος αυτό το λευκό, φωτεινό, Α φωτίζει ολόκληρο το κεντρικό κανάλι σας. Συνεχίζετε για λίγο με την παρουσία του και μετά πηγαίνετε στο κρεβάτι σας. Εκεί, αν μπορείτε, οραματίζεστε αυτό το κεντρικό λευκό Α μέσα σε μια φωτεινή σφαίρα. Μετά χαλαρώνετε τελείως, χωρίς να σκέπτεστε άλλο πια το λευκό Α, αλλά διατηρώντας συνεχώς την παρουσία του. Ύστερα μπορείτε να κοιμηθείτε. Όσοι έχετε προβλήματα ύπνου, καλύτερα να μην κάνετε αυτή την άσκηση, γιατί μετά από κάποιες μέρες δεν θα μπορείτε να κοιμηθείτε και θα γίνετε νευρικοί. Υπάρχει όμως κάτι σημαντικό που μπορείτε να κάνετε. Ξαπλώνετε απλά στο κρεβάτι σας ειρηνικά, χωρίς να σκέπτεστε τίποτα. Κανείς δεν σας αναγκάζει να σκεφθείτε κάτι και όμως, όσο δεν κοιμάστε, έρχονται πάντα σκέψεις στο μυαλό σας. Σε αυτή την περίπτωση είναι καλύτερα να μη βάζετε καμιά λογική, να μην τις κρίνετε και να μην τις ακολουθείτε. Οποιαδήποτε σκέψη εμφανισθεί εκείνη τη στιγμή, απλώς την παρατηρείτε. Το να την παρατηρείτε δε σημαίνει να κάνετε κάτι ιδιαίτερο με αυτή. Είναι σα να βρισκόσαστε σε στοχασμό. Τότε αν έλθει μια άλλη, οποιαδήποτε σκέψη, εκείνη τη στιγμή έχετε την επίγνωση αυτής της σκέψης και την παρατηρείτε. Με αυτό τον τρόπο θα μπορέσετε να κοιμηθείτε. Μπορεί να το κάνει αυτό οποιοσδήποτε, χωρίς να δημιουργήσει κανένα πρόβλημα στον ύπνο του. Δε θα πρέπει να βιάζετε τον εαυτό σας στην αρχή, αν δεν τα καταφέρετε. Ακόμα και να ξεχάσετε την άσκηση μερικές φορές, τίποτα δε θα συμβεί. Οι περισσότεροι από σας μέχρι τώρα κοιμόντουσαν χωρίς να κάνουν τίποτα. Δεν πειράζουν λοιπόν και λίγες ακόμα νύχτες. Δεν είναι όμως καλό ν' αφήνετε πάντα κατά μέρος την άσκηση, χωρίς να ενδιαφέρεστε γι' αυτήν, γιατί τη νύχτα περνάει ένα σωρό χρόνος ανεκμετάλλευτος. Αν η άσκησή σας πηγαίνει καλά, θα το καταλάβετε γρήγορα από τα όνειρά σας. Σε αυτή την περίπτωση το πρώτο πράγμα που θα εκδηλωθεί είναι τα διαυγή όνειρα. Γενικά υπάρχουν τα όνειρα διαύγειας, τα όνειρα καρμικών ιχνών, σκέψεων και συνηθειών μας κ.λ.π. Πολλά όνειρα οφείλονται επίσης

στη σωματική μας κατάσταση. Αν έχουμε φάει πάρα πολύ και η τροφή δεν έχει χωνευτεί, βλέπουμε ένα χαρακτηριστικό όνειρο. Υπάρχει όμως ένα είδος ονείρου νωρίς το πρωί στο οποίο λειτουργεί περισσότερο η διαύγειά μας. Συμβαίνει νωρίς το πρωί, γιατί τότε ο ύπνος είναι ελαφρότερος. Είναι πολύ εύκολο να έχετε τότε διάφορα είδη ονείρων που να δείχνουν κάτι. Αυτά συνδέονται πάνω απ' όλα με πολλές πλευρές της άσκησής σας. Ένας από τους τρόπους που εκδηλώνονται τα νυάμς (χαρακτηριστικές εμπειρίες της άσκησης) είναι στα όνειρα. Μια άλλη ένδειξη είναι όταν αποκτάμε συνείδηση ότι ονειρευόμαστε. Αυτό σημαίνει ότι η πρακτική του καθαρού φωτός είναι τέλεια. Συνειδητότητα του ονείρου σημαίνει για παράδειγμα ότι όταν ονειρευόσαστε κάτι τρομακτικό και νοιώθετε φοβισμένοι, καταλαβαίνετε ότι ονειρευόσαστε και λέτε στον εαυτό σας: "Α, δεν είναι τίποτα κακό, απλά ονειρεύομαι Αν δεν ήταν όνειρο θα ήταν σίγουρα φοβερό, τώρα όμως που ξέρω ότι είναι όνειρο, ας προχωρήσω να δω τι θα συμβεί". Αυτό είναι το συνειδητό όνειρο. Η άσκηση όμως δε σημαίνει ότι περιμένουμε να μας συμβεί κάτι. Όταν ασκούμαστε, ελέγχουμε κάπως τα πράγματα. Έτσι όταν τα όνειρά μας είναι συνειδητά μπορούμε να τα μετασχηματίσουμε, να τα αλλάξουμε, να τα ξαναδούμε κ.ο.κ. Αυτό σημαίνει ότι η ικανότητα του φυσικού φωτός αναπτύσσεται. Όταν ονειρευόμαστε κάτι ευχάριστο ή δυσάρεστο, οτιδήποτε είναι αυτό, κάθε τόσο αναγνωρίζουμε καθαρά ότι ονειρευόμαστε. Μπορούμε τότε να αλλάξουμε το όνειρό μας. Δε μας αρέσει αυτό το όνειρο; μπορούμε τότε να διαλέξουμε να ονειρευθούμε ένα άλλο. Αυτό ακριβώς εννοούμε με το μετασχηματισμό του ονείρου. Μπορούμε να ξεπεράσουμε όλα τα όρια του νου μας. Για παράδειγμα είμαστε ένας άνθρωπος. Στο όνειρό μας όμως θα μπορούσαμε να έχουμε την ιδέα δυο εαυτών μας. Αυτό είναι αδύνατον τώρα, αλλά στο όνειρό μας, όταν είμαστε συνειδητοί ότι ονειρευόμαστε, είναι τελείως δυνατό. Μπορούμε ακόμα να πολλαπλασιαστούμε σε πολλά άτομα κ.ο.κ. Ο Μιλαρέπα μέσα στο κέρατο ενός γιακ, είναι για τη συνηθισμένη λογική μας μια πλήρης αντινομία. Αυτή η χρησιμοποίηση του ονείρου είναι ένας τρόπος για να ξεπεράσουμε τη λογική μας. Μπορούμε να μετασχηματίσουμε τα πάντα στα όνειρά μας. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να ελαττώσουμε την προσκόλλησή μας, όχι μόνον στο όνειρο, αλλά και στην καθημερινή μας ζωή. Για παράδειγμα την ημέρα, στην κατάσταση της εγρήγορσης, άμα κάνει κάποιος μια άσκηση οραματισμού ή μετασχηματισμού, τη ζει σαν ένα είδος φαντασίας. Τα υλικά αντικείμενα με τα οποία το σώμα έχει μια υλική, σωματική επαφή είναι συμπαγή και αυτό μας περιορίζει πάρα πολύ. Το ίδιο ισχύει και για τα συνηθισμένα μας όνειρα.

Για παράδειγμα αν σε ένα συνηθισμένο όνειρο ανεβαίνετε τη σκάλα για το επόμενο πάτωμα, ακολουθείτε αυτό το δρόμο, γιατί έτσι σας αναγκάζουν οι συνήθειές σας και οι περιορισμοί σας. Αν όμως έχετε επίγνωση ότι ονειρευόσαστε, τότε μπορεί να σκεφθείτε: "Μα είναι όνειρο. Αφού δεν είναι πραγματικό ότι ανεβαίνω τα σκαλοπάτια, γιατί τότε να μη δοκιμάσω μια άλλη, πιο ανορθόδοξη μέθοδο, που να μη με περιορίζει; Γιατί να μη μεταφερθώ άμεσα και στη στιγμή στον πάνω όροφο, ή γιατί να μην πετάξω μέχρι εκεί;" Ο νους σας μπορεί εύκολα να το κάνει. Σε ένα όνειρο που έχετε επίγνωση ότι ονειρευόσαστε, μπορείτε να εφαρμόστε εύκολα όλα τα είδη μετασχηματισμού. Υπάρχουν εκατοντάδες πράγματα που δεν μπορούμε να ζήσουμε στην καθημερινή μας ζωή, αλλά που μπορούμε να τα ζήσουμε σε ένα όνειρο. Όταν ασκείται κάποιος στο όνειρο έχει τριπλάσια ή τετραπλάσια ικανότητα ανάπτυξης κι εμβάθυνσης απ' ότι κατά την άσκηση της ημέρας. Το ίδιο ισχύει και με τις ασκήσεις μετασχηματισμού. Μπορείτε να κάνετε πάρα πολλά για να τις αναπτύξετε στα όνειρά σας. Και όταν έχετε εξοικειωθεί πολύ με τα όνειρά σας, θα μπορέσετε να επηρεάσετε και την κατάσταση της εγρήγορσης, γιατί και αυτή είναι ένα όνειρο. Μετά κάποια ορισμένη στιγμή το πρωί ξυπνάμε. Το ξύπνημα είναι σαν την ανάληψη της καρμικής όρασης μετά την κατάσταση του Μπάρντο, στην οποία περίπτωση σημαίνει τη διαδικασία της επαναγέννησης. Είναι το ίδιο ακριβώς πράγμα, ξυπνάμε και αρχίζει να ξαναλειτουργεί η καρμική μας όραση. Είναι κάτι που μας συμβαίνει κάθε μέρα. Σε αυτή την περίπτωση το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσπαθήσουμε να κάνουμε είναι να δούμε, αν έχουμε ή όχι την παρουσία του Α, με την οποία κοιμηθήκαμε την προηγούμενη νύχτα. Ή αν αποκοιμηθήκαμε παρατηρώντας μια σκέψη, αν ξυπνήσαμε με την παρουσία της. Αν δεν είσαστε εξοικειωμένοι με αυτή την άσκηση, τότε σίγουρα δεν πρόκειται να θυμηθείτε για 7 - 8 ημέρες, τη στιγμή που ξυπνάτε, αν είχατε ή όχι την παρουσία του Α. Αν ρωτήσουν κάποιον τι σκέπτεται το πρωί αμέσως μόλις ξυπνήσει, θα του ήταν πολύ δύσκολο να απαντήσει. Ένας όμως πραγματικός ασκητής, μπορεί να απαντήσει ότι ξυπνά με την παρουσία του Α. Οποιοσδήποτε δεν ξυπνά με αυτό τον τρόπο, θα πρέπει να εκπαιδευτεί λίγο περισσότερο. Αμέσως μόλις ξυπνάμε ηχούμε το Α. Συγκεντρωνόμαστε πάνω σ' ένα λευκό Α στο κέντρο του σώματός μας. Αλλά αν κοιμόμαστε μαζί με κάποιον άλλον, ή στην περίπτωση δυο συζύγων, ποιος ξέρει αν είναι και οι δυο ασκητές; ή ποιος ξέρει ποιος ξυπνάει πρώτος; Αν ξυπνήσει πρώτος ο άνδρας και ηχήσει το Α, μπορεί ν' ανησυχήσει τη γυναίκα του. Μπορεί να δημιουργηθεί τότε πρόβλημα. Θα πρέπει έτσι να έχουμε επίγνωσή του τι ακριβώς κάνουμε.

Πολλοί ασκητές και δάσκαλοι, μόλις ξυπνάνε, αντί να ηχήσουν το Α, παίρνουν μια βαθιά εισπνοή βγάζοντας με το σώμα τους ένα δασύ ήχο "Α" και με αυτό τον τρόπο προσπαθούν να έχουν αμέσως την παρουσία του Α. Αυτός είναι επίσης ένας πολύ σημαντικός τρόπος για να συνδεθούμε με την άσκηση της νύχτας. Υπάρχει επίσης ένας άλλος τρόπος: συγκεντρωνόμαστε αμέσως σ' ένα Α στην κορυφή του κεντρικού καναλιού και μετά χαλαρώνουμε. Μερικές φορές μπορεί να θέλουμε να οραματισθούμε ότι από αυτό το κεντρικό Α πηγάζει ένα άλλο Α που προχωράει μακριά στο διάστημα. Το κοιτάμε καθώς απομακρύνεται στο διάστημα και κοιτάμε τον εαυτό μας στο διάστημα. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να συνεχίσουμε σε στοχασμό, ολοκληρώνοντας υποκείμενο και αντικείμενο, εαυτό και χώρο, αρχίζοντας με αυτό τον τρόπο τη μέρα μας. Και αυτή είναι μια πολύ σημαντική μέθοδος για να μας βοηθήσει να θυμηθούμε την παρουσία του Α. Αν ασκηθούμε με αυτό τον τρόπο, τότε σύντομα θα έχουμε σίγουρα την παρουσία του Α όταν πάμε να κοιμηθούμε . Μετά μπαίνουμε στη καθημερινή μας ζωή και ξέρουμε ότι ο καθένας μας έχει τις ασχολίες του. Αυτό που πρέπει πάντως να θυμόμαστε είναι να μην είμαστε διασπασμένοι. Αυτό μπορούμε να το εφαρμόσουμε σε οποιαδήποτε στιγμή. Αν συνεχίσουμε να μην έχουμε διαυγή όνειρα, τότε προτού κοιμηθούμε συγκεντρωνόμαστε σ' ένα κόκκινο Α, ή μια κόκκινη σφαίρα στο κέντρο του λαιμού μας, αντί για το προηγούμενο λευκό Α. Αυτό το Α στο οποίο συγκεντρωνόμαστε, είναι ένα σύμβολο της ενέργειας. Αν συγκεντρωθούμε όσο μπορούμε σε αυτό και μετά πέσουμε να κοιμηθούμε, τότε ελέγχουμε την ενέργειά μας. Με αυτό τον τρόπο είναι ευκολότερο να έχουμε διαυγή όνειρα.

ΜΙ-ΛΑΜ Ή Η ΓΙΟΓΚΑ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ (Μια ακόμα διδασκαλία από το Θιβετανό δάσκαλο του Τζόγκσεν Ναμκάι Νόρμπου) Προετοιμασία Για να εργαστεί κανείς αποτελεσματικά πάνω στα όνειρα, πρέπει αρχικά να συγκεντρωθεί για μια ορισμένη περίοδο στις Έξη Συλλαβές* και στον εξαγνισμό τους. Αφού το κάνει αυτό, για κάποιο διάστημα, μπορεί να του εμφανισθούν πολλά ταραγμένα όνειρα (αυτό μπορεί να μη συμβεί αν ο ύπνος του είναι πολύ βαθύς για να μπορέσει να τα θυμηθεί). Σε αυτό το σημείο η προετοιμασία είναι πλήρης και μπορεί να προχωρήσει έπειτα κανονικά στην άσκηση του ονείρου.

*Οι Έξη αυτές Συλλαβές χρησιμοποιούνται για την Κάθαρση των Έξη Λόκας, ή Βασιλείων ύπαρξης, τα οποία αντιστοιχούν στα πέντε βασικά πάθη: της Υπερηφάνειας (Βασίλειο των Θεών), της Ζήλιας (Βασίλειο των Ασούρας, ή Ημιθέων), της Άγνοιας (Βασίλειο των Ζώων), της Πλεονεξίας (Βασίλειο των Πρέτας, ή Πεινασμένων Φαντασμάτων) και του Θυμού ή της Οργής (Βασίλειο της Κόλασης). Απομένει τώρα το Ανθρώπινο Βασίλειο στο οποίο κυριαρχούν και τα πέντε αυτά πάθη συγχρόνως. Το Βασίλειο των Θεών αντιπροσωπεύεται από τη σπερματική συλλαβή Ah (κορυφή του κεφαλιού, χρώμα λευκό) , το Βασίλειο των Ασούρας από τη σπερματική συλλαβή Su (τσάκρα λαιμού, χρώμα απαλό κίτρινο), το Ανθρώπινο Βασίλειο από τη σπερματική συλλαβή Nri (καρδιά, χρώμα μπλε), το Βασίλειο των Ζώων από τη σπερματική συλλαβή Tri (αφαλός, χρώμα πράσινο), το Βασίλειο των Πρέτας από τη σπερματική συλλαβή Pre (μυστικό κέντρο ή κέντρο γεννητικών οργάνων, χρώμα απαλό κόκκινο) και το Βασίλειο της Κόλασης από τη σπερματική συλλαβή DU (Κέντρο ποδιών, χρώμα μαύρο αιθάλης). Οι Έξη αυτές Συλλαβές Α, ΣΟΥ, ΝΡΙ, ΤΡΙ, ΠΡΕ και ΝΤΟΥ, συμβολίζουν τις αιτίες αυτών των βασιλείων και κατά την κάθαρση των έξη λόκας ο ασκητής τις οραματίζεται αντίστοιχα στο μέτωπο, στο λαιμό, στην καρδιά, στο στομάχι, στα γεννητικά όργανα και στα πέλματα των ποδιών του, όπου και τις εξαγνίζει με την άσκηση που περιλαμβάνει οραματισμό, μάντρα και κατάλληλη αναπνοή. Επειδή όμως ο οραματισμός αυτών των έξη συλλαβών είναι πολύπλοκος για ένα Δυτικό, υπάρχει μια εναλλακτική άσκηση κάθαρσης των έξη βασιλείων στην οποία αυτές αντικαθίστανται από μια μικρή λευκή, πράσινη, μπλε, κόκκινη, γκρι και καφέ χάντρα αντιστοίχως. Ο ασκητής συγκεντρώνεται στην αρχή σε κάθε μια από αυτές τις χάντρες (που συμβολίζει την αιτία του αντίστοιχου βασιλείου), στη θέση του ανάλογου κέντρου του, και μετά στις φωτεινές λέξεις ΟΜ Α ΧΟΥΜ (άσπρη, κόκκινη και μπλε αντιστοίχως) που τις οραματίζεται να εμφανίζονται πάνω της. Μετά προφέρει το ΟΜ Α ΧΟΥΜ και το φαντάζεται να διαλύει την αντίστοιχη χάντρα, προχωρώντας στη συνέχεια στην επόμενη, όπου κάνει ακριβώς τα ίδια. Συνήθως ξεκινά από τα κάτω προς τα πάνω, αρχίζει δηλαδή από μια μικρή καφέ, άτονη χάντρα, που οραματίζεται στο πέλμα κάθε ποδιού του, σαν την αιτία του βασιλείου της κόλασης και τελειώνει με μια μικρή άσπρη χάντρα, που την οραματίζεται στο κέντρο του μετώπου του, σαν την αιτία του βασιλείου (ή διάστασης) των θεών.

Οι τρεις σπερματικές συλλαβές

ΟΜ Α ΗΟΥΜ

Όταν ο ασκητής κάνει αρκετές φορές αυτή την άσκηση, θα εμφανισθούν κάποια σημάδια κάθαρσης. Αυτά μπορεί να είναι σημάδια αίσθησης, αλλά πάνω απ' όλα σημάδια που θα εμφανιστούν στα όνειρά του. Μπορεί να είναι ένα όνειρο στο οποίο πετάει ψηλά, ή ανεβαίνει ένα βουνό, ή αλλάζει τα ρούχα του, ή ότι φοράει καινούργια ρούχα, ή ότι κάνει εμετό, ή ότι χάνει αίμα από το σώμα του κ.ο.κ.

Η ΑΣΚΗΣΗ Υπάρχουν τρία βασικά στοιχεία σε αυτήν: 1) Η εξέταση του ονείρου 2) Ο έλεγχος του ονείρου και 3) Η διάκριση και η αναγνώριση του ψυχικού αποτυπώματος. Η ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ (i) Για κάποιες μέρες πρέπει να χαλαρώσετε το σώμα σας, να το πλένετε, να του κάνετε μασάζ κ.λ.π., ενώ κατευθύνετε τη θέλησή σας στην αναγνώριση των ονείρων σας. (ii) Προτού κοιμηθείτε συγκεντρώνεστε στην επιθυμία σας ν' αναγνωρίσετε το όνειρό σας σαν όνειρο, ξαπλώνοντας στο πλευρό σας (το δεξί πλευρό αντιπροσωπεύει την Κενότητα και το αριστερό τη

Διαύγεια) και κλείνοντας με ένα δάκτυλο του χεριού σας, που έχετε κάτω από το μάγουλό σας, το αντίστοιχο ρουθούνι σας. Μπορείτε αν θέλετε να ξαπλώσετε αρχικά στο αριστερό σας πλευρό που βοηθά τη διαύγεια. (iii) Αν φαίνεται ότι δεν έχετε ονειρευτεί, ή τα όνειρά σας είναι πολύ ασαφή, τότε ο ύπνος σας ήταν πολύ βαθύς. Σε αυτή την περίπτωση βάζετε τα μαξιλάρια σας ψηλότερα, χρησιμοποιείτε ελαφρότερα ή λιγότερα σκεπάσματα, αφήνετε περισσότερο αέρα στο δωμάτιο που κοιμόσαστε, ή πηγαίνετε σε ένα πιο ανοιχτό μέρος. Αποφεύγετε επίσης το πολύ πυκνό σκοτάδι, ανάβοντας ένα μικρό φως. Αν τα όνειρα δεν έρχονται ομαλά, μπορείτε να κοιμόσαστε με οποιοδήποτε τρόπο σας βολεύει, στο δεξιό, ή στο αριστερό σας πλευρό. Αν όμως τα όνειρα συνεχίσουν να μην έρχονται, τότε συγκεντρώνεστε στο κέντρο του λαιμού, όπου οραματίζεστε ένα κόκκινο Α. Αν αυτό σας είναι δύσκολο, μπορείτε να οραματισθείτε μια κόκκινη χάντρα. Αν παρ' όλα αυτά δεν εμφανίζονται τα όνειρα (δηλαδή δεν τα θυμάστε), οραματίζεστε το κόκκινο Α, ή τη χάνδρα σαν πιο φωτεινό (κάθε αύξηση της φωτεινότητας ασκείται το επόμενο βράδυ, προτού ακριβώς κοιμηθείτε). Αν η δυσκολία συνεχίζεται, σκεφθείτε μια άσπρη χάντρα πάνω στο μέτωπό σας (στη θέση του τρίτου ματιού). Αν συνεχίζει να μην υπάρχει τίποτα, οραματισθείτε την άσπρη χάνδρα να ακτινοβολεί. Της δίνετε αυτό το λαμπερό φως σιγά-σιγά, γιατί η απότομη φωτεινότητα είναι επικίνδυνη. Όλα αυτά γίνονται μόνον άμα δεν έρχονται όνειρα (δεν τα θυμάστε). Τα όνειρα δεν μπορούν να μην έλθουν. Πρέπει να εκδηλωθούν. Γιατί τα όνειρα πάντα υπάρχουν μέχρι να φτάσει κάποιος στην κατάσταση του Τσέζε. Η Διάκριση (i) Αν δεν μπορείτε να αναγνωρίστε ότι ονειρευόσαστε όταν ονειρευόσαστε, τότε θα πρέπει στη διάρκεια της μέρας να υπενθυμίζετε συνέχεια στον εαυτό σας ότι οτιδήποτε βλέπετε, ή συμβαίνει γύρω σας, είναι ένα όνειρο, όπως ακριβώς όταν κοιμάστε. Με αυτό τον τρόπο αναμιγνύετε το όνειρο με την εγρήγορση. (ii) Μετά, προτού κοιμηθείτε, συγκεντρωθείτε καλά πάνω σε ένα κόκκινο Α στο κέντρο του λαιμού σας, για να ενώσετε αυτή τη φορά τη σκέψη και τις αισθήσεις σας σε αυτό το μέρος. Μετά αποκοιμηθείτε διατηρώντας την παρουσία του. (iii) Αν τρομάξτε από ένα όνειρο, αλλά αναγνωρίστε στιγμιαία ότι είναι ένα όνειρο, αυτό ονομάζεται "αναγνώριση του ονείρου με βίαια μέσα". Όταν το έχετε κάνει αυτό (ή αρχίστε να το κάνετε), συνεχίστε να ασκείστε στη συγκέντρωση πάνω στο Α. Σιγά - σιγά θ' αρχίστε ν' αναγνωρίζετε τα όνειρά σας και χωρίς βίαια μέσα.

(iv) Όλη αυτή η πρόοδος εξαρτάται πολύ από την άσκηση της ημέρας. Τώρα που αναγνωρίζετε τα όνειρά σας, πρέπει να ασκήσετε το πνεύμα σας στη διάρκεια της ημέρας. Κάνοντας καθημερινό διαλογισμό, πρέπει να δίνετε ιδιαίτερη έμφαση στην έντονη συγκέντρωση, χωρίς όμως να κατατάξετε, ή να προσδιορίστε λεπτομέρειες. Αν για παράδειγμα θέλετε να ονειρευθείτε ένα Γιντάμ*, σκεφθείτε ότι μεταμορφώνεστε σε αυτό το Γιντάμ, διατηρώντας μια έντονη συγκέντρωση (αυτό ισχύει όχι μόνο για τα Γιντάμ και τις θεότητες, αλλά επίσης και για τα καθημερινά αντικείμενα και όντα). Έτσι μπορείτε να πολλαπλασιάσετε ή αντιστρόφως να συμπυκνώσετε εικόνες ή άτομα (π.χ. 100 σε ένα και μετά στον εαυτό σας), ασκώντας το νου σας στο μετασχηματισμό. * Γιντάμ = Θεότητα - Προστάτης ή καθοδηγούσα Θεότητα. Στην κυριολεξία σημαίνει "Ιερό Πνεύμα". Αναφέρεται στην ιδιαίτερη σύνδεση και ταύτιση του ασκουμένου στο Θιβετανικό Βουδισμό με μια θεότητα, αρχικά με μύηση και καθιέρωση και μετά με την καθημερινή άσκηση που περιλαμβάνει επικλήσεις, μάντρα και οραματισμούς. Το Γιντάμ δεν πρέπει πάντως να θεωρείται σαν ένα εξωτερικό ον, διαφορετικό από τη φύση του ασκουμένου, στον οποίο ενεργεί σαν ένα είδος Προστάτη ή Μέντορα. Αντιπροσωπεύει την πρωταρχική εσωτερική φύση του, την οποία οραματίζεται σα μια θεία όψη, για να επικοινωνήσει μαζί της. Η επιλογή του Γιντάμ γίνεται από το Δάσκαλο και αποσκοπεί μέσα από συνεχή άσκηση να ισορροπήσει και ολοκληρώσει την αντίληψη του ασκουμένου και να του επιτρέψει τη διεύρυνση της συνείδησής του. Η καθημερινή άσκηση και ο διαλογισμός πάνω στο Γιντάμ μαζί με την απαγγελία του μάντρα του, οδηγεί τελικά στην όραση της θεότητας, αποδεικνύοντας έτσι την πραγμάτωση του ασκητή. (v) Τη στιγμή που αποκοιμιέστε, να συγκεντρώνεστε πάντα κάθε βράδυ πάνω στο κόκκινο Α στο κέντρο του λαιμού σας. Θα συμβεί έτσι ένας μετασχηματισμός των ονείρων σας και θα εμφανισθούν σε αυτά αντικείμενα που είχατε σκεφθεί προηγουμένως. Όταν όλες αυτές οι ασκήσεις προχωρούν καλά κι έχετε μεγαλύτερη διαύγεια στα όνειρά σας, θα πρέπει να αποφασίσετε να επισκεφθείτε διάφορα φανταστικά, ή ακόμα γνωστά μέρη. Όλες αυτές οι σκέψεις θα επηρεάσουν τα όνειρά σας. Αργότερα μπορείτε να επεκτείνετε τα ταξίδια σας, για παράδειγμα στον παράδεισο, κάνοντας αυτούς τους τόπους να εμφανισθούν και στα όνειρά σας. Η Αναγνώριση του Ψυχικού Αποτυπώματος

Αν στα όνειρά σας εμφανίζονται πάρα πολλές εικόνες του παρελθόντος σας, π.χ. της παιδικής σας ηλικίας, ή άλλων ζωών σας, μπορούμε να πούμε ότι τα όνειρά σας επηρεάζονται από το ψυχικό "αποτύπωμα". Σε αυτή την περίπτωση σας είναι αρκετά δύσκολο να επέμβετε ή να μετασχηματίστε τα όνειρά σας. Αν ονειρευόσαστε αντικείμενα ή γεγονότα που συνδέονται με παρούσες ή πρόσφατες καταστάσεις και γεγονότα, ο μετασχηματισμός είναι πολύ πιο εύκολος. Αν ονειρευόσαστε γεγονότα που δε συνέβησαν ποτέ, ταξίδια, χώρες και ανθρώπους που σας είναι εντελώς άγνωστοι, μπορεί να σας είναι αρκετά δύσκολο να σταματήσετε το όνειρό σας, ή να εξαντλήσετε την ονειρική σας κατάσταση (και να φτάσετε στην κατάσταση του τσέ-ζε, όπου δεν ονειρευόσαστε πια). Αν εμφανίζονται και τα τρία φαινόμενα αναμεμιγμένα και συγκεχυμένα, τότε το ξεπέρασμα της ονειρικής κατάστασης θα είναι ένας μακρύς κι εξαιρετικά δύσκολος δρόμος. Όλα αυτά τα κριτήρια βοηθούν στο ξεπέρασμα των ονείρων σας. Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥΣ Υπάρχουν οκτώ βασικές θεωρήσεις. Οι τέσσερες πρώτες περιλαμβάνουν "εκούσιους" τρόπους. Α. Αν κάποιος συγκεντρώνεται πολύ στη διάρκεια της ημέρας πάνω στο γεγονός ότι ζει ένα όνειρο, τότε στη διάρκεια της νύχτας αρχίζει να χάνει την ψευδαίσθηση της "πραγματικότητας". Το υποκείμενο, "αυτός που σκέπτεται το όνειρο" είναι ο νους, η σκέψη μας. Όταν συγκεντρώνεται κάποιος με επίγνωση στο γεγονός ότι η ζωή της εγρήγορσης είναι απλώς ένα όνειρο και σταθεροποιεί αυτή τη σκέψη, αρχίζει να διαλύει αυτό το "υποκείμενο", δηλαδή το μυαλό αρχίζει να διαλύει αυτόματα τον εαυτό του. Ή για να το θέσουμε με έναν άλλο τρόπο, όταν διαλύεται το αντικείμενο, η δράση επιστρέφει στο υποκείμενο, προκαλώντας την πλήρη διάλυσή του. Έτσι ούτε "οράματα", ούτε "όνειρα" υπάρχουν πια. ΣΗΜΕΙΩΣΗ Αν στη διάρκεια της ημέρας σκέπτεται κάποιος ότι τα αντικείμενα και τα γεγονότα δεν είναι συμπαγή και συγχρόνως κάνει ασκήσεις στη διάρκεια των ονείρων του τη νύχτα, αυτό αρχίζει να επηρεάζει όχι μόνο το αντικείμενο, αλλά και το υποκείμενο. Ανακαλύπτει έτσι ότι το υποκείμενο δεν είναι συμπαγές και ότι η θέαση περιλαμβάνει μόνον "αντανακλάσεις". Με αυτό τον τρόπο συνειδητοποιεί τη φύση και των δυο. Η καρμική όραση και το ψυχικό αποτύπωμα είναι οι πηγές κάθε πλάνης. Όταν έχει κάποιος μια αυθεντική συνείδηση της πραγματικότητας, τότε φτάνει στη "γνήσια στερεότητα" (στην εξαφάνιση δηλαδή των συμπαγών χαρακτηριστικών). Πραγμάτωση ση-

μαίνει να προχωρήσεις πέρα απ' όλα τα δεσμά και τους περιορισμούς, να κατανοήσεις δηλαδή την αληθινή φύση της κατάστασης της εγρήγορσης και του ονείρου. Β. Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ Υπάρχουν δυο τρόποι για να το κάνετε αυτό: 1) Να μεταβάλετε το όνειρο σε "όραμα" και 2) Να το μεταβάλετε σε Κενότητα.

1. Μεταβάλλοντας το Όνειρο σε "Όραμα" Αν κοιτάξτε μέσα σε έναν καθρέφτη, βλέπετε τον εαυτό σας, αυτόν που κοιτάει. Αν τώρα τοποθετήσετε ένα άλλο αντικείμενο, ή χρώμα, ας πούμε κίτρινο, ή μαύρο, μπροστά από τον καθρέφτη, τότε αυτό είναι που εμφανίζεται μέσα του και το οποίο εσείς βλέπετε. Ο καθρέφτης δεν έχει αλλάξει, το είδωλο άλλαξε. Αυτό ακριβώς περιγράφει τον τρόπο της όρασής σας. Η όραση της ημέρας είναι όπως ακριβώς και η όραση του ονείρου, που με τη σειρά της είναι σα να κοιτάτε μέσα σε ένα καθρέφτη. Μπορείτε ν' αλλάξετε το είδωλο μέσα στον καθρέφτη από άσχημο σε όμορφο, από καλό σε κακό, ή από ένα μερμήγκι σε μια εικόνα του Βούδα. Αυτό είναι ο μετασχηματισμός (που συζητήθηκε παραπάνω), με τον οποίο μπορείτε να αλλάξετε αυτό που βλέπετε. Όταν αναγνωρίζετε ότι κοιμόσαστε, όταν ονειρευόσαστε για παράδειγμα ένα φίδι, τότε μπορείτε να μετασχηματίσετε αυτό το φίδι σε οτιδήποτε σας αρέσει, ας πούμε μια μάνταλα, ή μια θεότητα. Με αυτό τον τρόπο δεν εξουσιάζει το όνειρο τον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος το όνειρο. Αυτό επιτρέπει όχι μόνο την κατανόηση του ονείρου, αλλά και τον μετασχηματισμό του, ας πούμε στον Παράδεισο του Αμιτάμπα, αν το θέλετε. Αυτό ακριβώς σημαίνει το να μεταβάλετε το όνειρο σε ένα όραμα.

2. Μεταβάλλοντας το Όνειρο σε Κενότητα Ο διαλογιζόμενος που εισχωρεί στην ουσία της "όρασης" ανακαλύπτει την Κενότητα. Και αυτή η αντίληψη της κενότητας μπορεί να μεταφερθεί στο όνειρο. Εάν όταν ονειρεύεστε, δεν έχετε μόνον επίγνωση ότι ονειρεύεστε, αλλά και ότι όλα όσα βλέπετε είναι μια πλάνη, τότε μπαίνετε στην καρδιά της Κενότητας. Έτσι ένα όνειρο μπορεί να μετασχηματιστεί στη γνώση της Σουνιάτα (Κενότητας). Γ. Το Ξεπέρασμα της Προσκόλλησης στα Όνειρα

Αυτό δε σημαίνει εξάλειψη των ονείρων, αλλά το ξεπέρασμα της δυαδικότητας και της προσκόλλησης που μπορεί να έχουμε σε αυτά. Αυτό είναι ένα σημαντικό στάδιο. (Αν το πετύχουμε, φτάνουμε αργότερα σε ένα ανώτερο επίπεδο, όπου τα όνειρα εξαφανίζονται, γιατί η διαφορά τους τότε από την "πραγματικότητα" είναι ελάχιστη). Όταν το όνειρο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διαλογιστικούς σκοπούς, παραμένει μια ψευδαίσθηση. Αποκτώντας μια ικανότητα στην αλλαγή του ονείρου, ψυχαγωγούμαστε, ευχαριστιόμαστε, αρχίζει να μας αρέσει και αυτό είναι μια προσκόλληση που πρέπει να ξεπεράσουμε. Οι βασικοί τρόποι για να ξεπεράσουμε την προσκόλλησή μας στα όνειρά μας είναι τρεις: 1. Στη διάρκεια της ημέρας δεν πρέπει να μένουμε, να συλλογιζόμαστε, να χαϊδεύουμε, ή να δίνουμε ενέργεια στα όνειρα που είχαμε, ούτε να νομίζουμε ότι αυτά αποτελούν μια πραγματική, ή σοβαρή εμπειρία.

2. Ενώ ονειρευόμαστε, παρατηρούμε τα πάντα χωρίς προσκόλληση και χωρίς να κρίνουμε αυτά που βλέπουμε. Δεν αφήνουμε να υπεισέλθει η ευχαρίστηση, ακόμα κι όταν ονειρευόμαστε εκδηλώσεις θεοτήτων, διαύγειας, ή οποιαδήποτε οράματα φαίνονται "θετικά" και μπορούν να προκαλέσουν έτσι χαρά ή ευτυχία (δηλαδή προσκόλληση).

3. Ενώ ονειρευόμαστε και μετά δε διακρίνουμε το "υποκείμενο" από το "αντικείμενο". Δηλαδή δεν μπερδευόμαστε νομίζοντας ότι τα αντικείμενα που εμφανίζονται είναι πραγματικά, δηλαδή "έξω" από εμάς. Οτιδήποτε εμφανίζεται θα πρέπει να αφεθεί έτσι όπως είναι, χωρίς ουσία. Όταν προσπαθήσουμε να το αναλύσουμε δε βρίσκουμε τίποτα. Προχωρώντας με αυτό τον τρόπο σιγά - σιγά τα σύνθετα, υπερπολύπλοκα όνειρα απλοποιούνται, ελαφραίνουν και σε ένα ορισμένο σημείο εξαφανίζονται εντελώς. (Αυτό είναι στη πραγματικότητα αντίθετο από το να μη θυμόμαστε τα όνειρά μας). Σε αυτό το σημείο όταν δεν εμφανίζονται πια όνειρα, είμαστε συνεχώς σε σαμάντι μέρα και νύχτα, χωρίς να παγιδευόμαστε από ψευδαισθητικές διακρίσεις. ΣΗΜΕΙΩΣΗ Οι επόμενες τέσσερες μέθοδοι είναι λιγότερο σημαντικές και χρησιμεύουν κυρίως για να ενισχύσουν την πρόοδό μας στις προηγούμενες ασκήσεις. Δ. Το Ανακάτεμα των Στοιχείων του Ονείρου μας

Όταν έχουμε γίνει ικανοί στο μετασχηματισμό του ονείρου μας (μετατρέποντάς το, για παράδειγμα, από καλό σε κακό, ή το ανάποδο), μπορούμε να κάνουμε την εξής άσκηση: Ανακατεύουμε τα στοιχεία του ονείρου μας βάζοντας αυτό που είναι στην Ανατολή στη Δύση και αυτό που είναι στο Βορά στο Νότο. Αντιστρέφουμε τα πάντα βάζοντας τα ψηλά αντικείμενα χαμηλά, ή κάνοντας τα μεγάλα μικρά. Αυτό το κάνουμε όχι μόνο για τις μορφές, αλλά και για τα συναισθήματά μας. Αν ονειρευόμαστε, για παράδειγμα, κάτι ευχάριστο, το μετατρέπουμε σε κάτι δυσάρεστο. Αντιστρέφουμε με άλλα λόγια συστηματικά το κάθε τι. Ε. Η Σταθεροποίηση του Ονείρου μας Ανάμεσα στις σκόπιμες αντιστροφές που κάνουμε μπορούν να εμφανισθούν μερικές αυθόρμητες εικόνες. Για παράδειγμα, ενώ ονειρευόμαστε ότι είμαστε σε ένα δάσος, διαλέγουμε ν' αντιστρέψουμε την κατάσταση και να τοποθετηθούμε σε μια έρημο. Οι λεπτομέρειες τώρα και οι εικόνες της ερήμου μπορεί να μην είναι όλες ψευδαισθητικές. Μερικά αντικείμενα ανάμεσά τους μπορεί να μην έχουν δημιουργηθεί από εμάς, να είναι λίγο διαφορετικά από αυτά που προβάλαμε εμείς. Καθώς ο καιρός περνάει και καταφέρνουμε να είμαστε στην κατάσταση του Στοχασμού, απορροφημένοι σε μια αυθόρμητη, άμορφη όραση, τα όνειρά μας σταθεροποιούνται σαν τυχαία και αδημιούργητα. Ζ. Καθώς κυριαρχούμε τα όνειρά μας, η βασική τώρα τεχνική μας γίνεται η ανάμιξη της εγρήγορσης με τα όνειρα, μεταφέροντας συνεχώς οποιαδήποτε στιγμή εγρήγορσης μέσα στα όνειρά μας. Η. Όταν κοιτάμε στον καθρέπτη εμφανίζεται μια μορφή, αλλά δε σκεπτόμαστε ότι αυτή είναι πραγματική, δεν προσκολλιόμαστε πάνω της. Το ίδιο συμβαίνει και με τα όνειρά μας: Όταν είμαστε συνειδητοί δεν προσκολλιόμαστε σε αυτά. Μόλις εμφανισθεί το όνειρο, ή το είδωλο του καθρέφτη, έχουμε άμεση συνείδηση ότι αυτό δεν είναι πραγματικό. Τώρα πρέπει να μεταφέρουμε την ίδια αυτή συνειδητότητα (αναγνώριση της μη πραγματικότητας) και στην κατάσταση της εγρήγορσης, όχι με λογική σκέψη, αλλά με μια άμεση επίγνωση. Θ. Ακόμα πιο Πέρα (Τίποτα δεν Μπορεί να Περιορίσει το Νου) Προχωράμε πέρα από την κατάσταση της εγρήγορσης, πέρα από τα όνειρα, πέρα από τη θεωρία, ή τις απόψεις, πέρα από το διαλογισμό και τη συγκέντρωση, πέρα από οτιδήποτε είναι περιορισμένο. Δεν τίθενται όρια στη σκέψη μας. Είναι σα να βρίσκεται κάποιος σε ένα μεγάλο, απεριόριστο χώρο, πες έναν άδειο, πολύ γαλήνιο ουρανό

και όλες οι σκέψεις, εικόνες, μορφές κ.λ.π. είναι σαν ένα άσπρο σύννεφο που γεννιέται, περνάει και τελικά εξαφανίζεται. Σε αυτό το σημείο τα όνειρα σταματούν. Τι συμβαίνει τώρα όταν κάνετε αυτή την άσκηση του ονείρου; Αν είναι κάποιος πολύ προχωρημένος, μπορεί να σταματήσει να ονειρεύεται εντελώς. Αν είναι μέτρια προχωρημένος, θα φτάσει γρήγορα ν' αναγνωρίσει ότι ονειρεύεται, όταν ονειρεύεται. Αν είναι πάρα πολύ πίσω, τα όνειρά του μπορούν να γίνουν καθαρότερα και θετικότερα. Αυτές οι οκτώ μέθοδοι μπορούν να ασκηθούν με οποιαδήποτε σειρά θέλετε και όχι αναγκαστικά με τη σειρά που δόθηκαν εδώ. ΣΗΜΕΙΩΣΗ Όταν δε θυμόσαστε τα όνειρά μας, η αιτία μπορεί να είναι ο βαθύς ύπνος, η βαριά τροφή, ή οποιαδήποτε άλλη παροδική κατάσταση. Μέσα σε λίγες μέρες ξαναονειρευόσαστε, όταν όμως σταματήσετε να ονειρευόσαστε, δεν θα ξαναονειρευθείτε ποτέ πια και θα εκδηλωθεί μέσα σας μια βαθιά διαύγεια. Πριν προχωρήσουμε στην Ονειρική Γιόγκα του Ναρόπα, της παράδοσης του Μαχαμούντρα, της Βουδιστικής σχολής των Καργκιούπα, παρουσιάζουμε περιληπτικά μια άλλη σπουδαία άσκηση αυτού του συστήματος, στην οποία αναφέρεται ο Ναρόπα. Αυτή είναι η άσκηση του Απατηλού Σώματος. Την άσκηση του Τούμο, στην οποία επίσης αναφέρεται την έχουμε παρουσιάσει περιληπτικά στο πρώτο μέρος του βιβλίου.

Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΑΠΑΤΗΛΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Η διδασκαλία του απατηλού σώματος είναι ουσιαστικά η Θιβετανική προσαρμογή της Ινδουιστικής άποψης για τη μάγια, που υποστηρίζει ότι όλος ο κόσμος, υποκειμενικός και αντικειμενικός, είναι μια πλάνη, μια ψευδαίσθηση και ότι η μόνη πραγματικότητα είναι η συνείδηση που παράγει όλα αυτά τα φαινόμενα. Η Θιβετανική διδασκαλία του απατηλού σώματος αποτελείται από τρία μέρη: Τη συνειδητοποίηση ότι το ακάθαρτο απατηλό σώμα είναι μια μάγια, τη συνειδητοποίηση ότι το καθαρό απατηλό σώμα είναι μια μάγια και τέλος τη συνειδητοποίηση ότι όλα τα πράγματα είναι μια μάγια. Στην άσκηση του πρώτου μέρους ο αρχάριος παρατηρεί τον εαυτό του μέσα σε ένα καθρέφτη στοχαζόμενος την απατηλότητα όλων των καλών ή κακών ιδιοτήτων που αποδίδει στη μορφή του. Μετά

ταυτίζει τον εαυτό του με το είδωλό του αποδίδοντάς του όλες τις γνωστές περιπτώσεις απατηλότητας (όπως αντανάκλαση, οφθαλμαπάτη, αντικατοπτρισμός κ.λ.π.) συνηθίζοντας έτσι το νου του στη φασματικότητα του φυσικού του σώματος . Η συνειδητοποίηση ότι το καθαρό απατηλό σώμα είναι επίσης μάγια αποτελείται από δυο μέρη, τη μάγια της απεικονιζόμενης κατάστασης και τη μάγια της τελειωμένης κατάστασης. Στην πρώτη απ' αυτές χρησιμοποιείται πάλι ένας καθρέφτης, μόνο που τώρα αντανακλάται σε αυτόν μια έγχρωμη εικόνα του Βατζρασάτβα*, που έχει τοποθετηθεί κατάλληλα προς το σκοπό αυτό. Ο ασκητής αφού παρατηρήσει την καθρεφτιζόμενη μορφή και διαλογιστεί πάνω της, τη φαντάζεται στην συνέχεια σα ζωντανή και ανάμεσα σ' αυτόν και τον καθρέφτη. Μετά οραματίζεται ζωηρά και ζωντανά το σώμα του σαν το ανακλώμενο σώμα αυτής της θεότητας και ύστερα οποιοδήποτε άλλο σώμα βλέπει, πάλι σαν το σώμα της θεότητας, κάνοντας επίσης πολύ ζωηρό και ζωντανό τον οραματισμό του. Τέλος οραματίζεται όλες τις ορατές μορφές σαν το σώμα της προστατευτικής θεότητας. Με αυτό τον τρόπο όλα τα εμφανιζόμενα πράγματα προβάλουν στον ασκητή σαν οι πολλαπλές εκδηλώσεις της θεότητας.

Βατζρασάτβα, ο Βούδας της Τέλειας Ευδαιμονίας της Διάστασης της Ανατολής με την Άφθαρτη, Αδαμάντινη Φύση, αντιπροσωπεύει την Κατοπτροειδή Σοφία που αντικατοπτρίζει πλήρως την Πραγματικότητα. Αφού κατανοήσει ότι και το καθαρό απατηλό σώμα των διάφορων θεοτήτων είναι επίσης μια μάγια, ο ασκητής φτάνει τελικά στη συ-

νειδητοποίηση ότι η σαμσάρα και η νιρβάνα δεν είναι δυο ξεχωριστά πράγματα, αλλά η μία Μη - δυαδική Σοφία, που ξεπερνά κάθε δυαδικότητα υποκειμένου και αντικειμένου, ή σχετικής και απόλυτης κατάστασης.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στη Θιβετανική Παράδοση του Δρόμου του Πολεμιστή η ζωή θεωρείται σαν ένα πεδίο μάχης στο οποίο πρέπει να πολεμήσουμε και τελικά να νικήσουμε ένα πολύ μεγάλο και αδυσώπητο εχθρό: τα αρνητικά μας συναισθήματα, τα οποία δημιουργούν μεγάλη αναταραχή και πόνο στη ζωή μας. Ο θυμός, η υπερηφάνεια, η ζήλεια και όλη γενικά η γκάμα των αρνητικών συναισθημάτων αποτελούν τους στρατιώτες αυτού του εχθρού οι οποίοι έχουν σα στρατηγούς τους το ΦΟΒΟ και την ΕΛΠΙΔΑ. Αυτοί οι στρατηγοί είναι που στη διάρκεια μιας οποιαδήποτε εμπειρία μας παρεισφρύουν στο νου μας δημιουργώντας μια δευτερογενή σειρά σκέψεων, οι οποίες εμποδίζουν το άμεσο βίωμα ή απόλαυση αυτού του γεγονότος, συντάσσοντας τους στρατιώτες τους εναντίον μας. Αυτός είναι και ο λόγος για τη γνωστή παραίνεση στο Δρόμο του Πολεμιστή ότι η Πρώτη Σκέψη είναι η Καλύτερη Σκέψη (First Thought, Best Thought). Ο Βασιλιάς ή Αρχιστράτηγος τώρα του εχθρού, του οποίου τις επιθυμίες εκφράζουν οι στρατηγοί και εκτελούν οι στρατιώτες είναι ο Νους, ο οποίος είναι βασικά και ο δημιουργός όλων των αρνητικών συναισθημάτων. Ο σκοπός μας είναι εκμεταλλευόμενοι όλες τις αρετές της πολεμικότητας να νικήσουμε, κατατροπώσουμε, εξαφανίσουμε τον εχθρό και να μεταβούμε στην απέναντι όχθη, όπου υπάρχει γαλήνη και ηρεμία. Οι αρετές αυτές του πολεμιστή είναι η αυτοπεποίθηση, η υπευθυνότητα, η αυταπάρνηση, η συγκέντρωση, η υπομονή, η επιμονή, η εργατικότητα, η πειθαρχία κ.λ.π. Όλες ορίζονται εδώ μ’ ένα διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι ορίζονται παραδοσιακά μέσα από μια ηθική βάση και αξιολόγηση στη Βουδιστική Διδασκαλία. Έτσι ενώ π.χ. στο Βουδισμό η υπομονή σχετίζεται με την έλλειψη θυμού, στο Δρόμο του Πολεμιστή σημαίνει αυτοεκτίμηση καθώς επίσης την εκτίμηση του εχθρού και των δυνατοτήτων του. Ενώ η εργατικότητα σημαίνει παραδοσιακά σκληρή δουλειά και ανεκτικότητα, στο Δρόμο του Πολεμιστή σημαίνει χαρά και απόλαυση, απόρροια ενός ενθουσιώδους πνεύματος. Ο πολεμιστής εξοικειώνεται τελικά με τα πάντα και απολαμβάνει τα πάντα. Η πειθαρχία πάλι σημαίνει πλήρη ανάμιξη και συμμετοχή με οτιδήποτε ασχολείσαι. Η αυταπάρνηση σημαίνει την αποδοχή των πάντων και πάνω απ’ όλα του εκάστοτε πόστου μας στη μάχη. Η πιο σημαντική ιδιότητα είναι η συγκέντρωση, που στην παραδοσιακή Βουδιστική Διδασκαλία σημαίνει τη μη απόσπαση, τη μη περιπλάνηση του νου μας πέρα από τη συγκεκριμένη στιγμή, ενώ στο Δρόμο του Πολεμιστή σημαίνει τη γνώση ότι περιπλανιόμα-

στε, ότι είμαστε αποσπασμένοι. Όταν γνωρίζουμε ότι υπάρχει διάσπαση, τότε μπορούμε να κάνουμε κάτι με αυτήν. Αν θέλουμε να απαλλαγούμε απ’ αυτή, τότε τη χρειαζόμαστε, ενώ ο παραδοσιακός Βουδιστής την αποφεύγει. Όταν γνωρίζουμε ότι είμαστε διασπασμένοι, αποδυναμώνουμε τη διάσπαση και τη μετατρέπουμε σε σοφία. Ο πολεμιστής λοιπόν δε δραπετεύει από τη σαμσάρα, τον κόσμο της εξαρτημένης, απατηλής ύπαρξης, όπως και ο συνειδητός ονειρευτής δε θέλει να δραπετεύσει από τα όνειρά του, αλλά να γνωρίζει διαρκώς ότι ονειρεύεται. Απολαμβάνει τα πάντα γύρω του, έστω και αν είναι ψευδαισθήσεις, αντικατοπτρισμοί, αντανακλάσεις του εσωτερικού του καθρέφτη. Δε θέλει να σωθεί, να φωτιστεί, αλλά να ζήσει με πλήρη ενάργεια, εγρήγορση και ενδελέχεια τη ζωή, γιατί έτσι κι αλλιώς ο νους του θα συνεχίζει να αντανακλά, αφού η αντανάκλαση είναι μια έμφυτη ιδιότητά του. Δεν τον ενδιαφέρει τόσο η Κενότητα, η πλήρη πραγμάτωση της Βουδική μας Φύσης, ή με καβαλιστικούς όρους τα πέπλα της αρνητικής ύπαρξης, αλλά η ζωή μέσα στις αντανακλάσεις, μέσα στη δυαδικότητα, με τη σύγχρονη όμως αναγνώριση και γνώση αυτής της δυαδικότητας κι επομένως τη συνεχή αυτόαπελευθέρωσή του. Μαθαίνει να μην ταυτίζεται με τις αντανακλάσεις, να μη παρασείρεται από τις δευτερογενείς σκέψεις που δημιουργούν ο Φόβος και η Ελπίδα, αλλά μένοντας στο πρωτογενές δυναμικό της αδιαφοροποίητης Αρχικής Σκέψης να απολαμβάνει πλήρως τη στιγμή, το τώρα. Δεν τον ενδιαφέρει η μία, κενή γεύση των πάντων, που προϋποθέτει η Φώτιση, αλλά όλη η γκάμα των δυαδικών γεύσεων, γνωρίζοντας όμως διαρκώς ότι όλες τους αποτελούν τελικά μια ψευδαίσθηση, έναν αντικατοπτρισμό του εσωτερικού του καθρέπτη. Δεν είναι έτσι ένας μίζερος μοναχός με δεκάδες εσωτερικές συγκρούσεις και αδιέξοδα, αλλά ένα ελεύθερο κι εύθυμο πνεύμα. Στην παράδοση του Δρόμου του Πολεμιστή υπάρχουν τρία είδη πολεμιστών. Το πρώτο αντιστοιχεί στους δειλούς πολεμιστές που προσπαθούν να αποφύγουν τον εχθρό και τις μάχες και δραπετεύουν στα ...μοναστήρια μεταμφιεζόμενοι για να μην αναγνωριστούν απ’ αυτόν σε μοναχούς και παπάδες. Αυτοί ενδιαφέρονται πως να φτάσουν στην απέναντι όχθη, αδιαφορώντας για τα εκατομμύρια ομήρους που κρατάει ήδη στα χέρια του ο εχθρός, συγγενείς ή αγνώστους. Το δεύτερο είδος ενδιαφέρεται για τους ομήρους, θέλει να τους σώσει όλους, δεν είναι τόσο εγωιστικό όσο το πρώτο. Αυτοί οι πολεμιστές πολεμούν με τον εχθρό χρησιμοποιώντας κανονικά όπλα εναντίον του και σε μερικές περιπτώσεις μεταμφιέζονται για να τον ξεγελάσουν. Τα δύο πρώτα αυτά είδη αντιστοιχούν στο Μικρό και στο Μεγάλο Όχημα της Βουδιστικής προσέγγισης (στη Χιναγιάνα και στη Μαχαγιάνα). Το τρίτο τώρα είδος πολεμιστών είναι κομάντος, που δεν έχουν δικά τους όπλα, δεν πολεμούν με τον εχθρό ή μπορεί να πολεμούν, χρησιμοποιώντας τα ίδια τα όπλα του (ενέργεια) για να τον κατατροπώσουν. Μεταμφιέζονται και αυτοί μερικές φορές,

αλλά για την πλάκα. Αποπλανούν, εξαπατούν, παγιδεύουν τον εχθρό και γρήγορα τον κατατροπώνουν φέρνοντάς τον μαζί με τους ομήρους στην απέναντι όχθη. Όταν τώρα οι πολεμιστές καταφέρουν να φτάσουν στην απέναντι όχθη, τι ανακαλύπτουν; ότι ο εχθρός δεν υπήρξε ποτέ! ο νους τους τον δημιούργησε και αυτόν και άρχισε μετά να πολεμά εναντίον του. Ο Νους είναι ο δημιουργός όλων των αρνητικών συναισθημάτων και γενικά των πάντων. Υποκείμενο και αντικείμενο πάνε μαζί. Δεν υπάρχει αντικείμενο να παρατηρηθεί, αν δεν υπάρχει προηγουμένως ο παρατηρητής, ο γνώστης. Αυτός δημιουργεί με τη παρατήρησή του τον κόσμο και δεν υπάρχει τίποτα έξω από αυτόν. Γι’ αυτό το Βουδιστικό σύστημα όσο και ο Δρόμος του Πολεμιστή δεν πιστεύει στην ύπαρξη κανενός εξωτερικού Θεού, ή Δημιουργού του Υποκειμένου. Το υποκείμενο είναι ο πραγματικός δημιουργός των πάντων. Ο παραδοσιακός Θεός είναι ένα άλλο αποτέλεσμα, μια επινόηση των δυο επιτήδειων στρατηγών του εχθρού μας: του Φόβου και της Ελπίδας. Τελειώνοντας θέλω να επισημάνω ότι όλα όσα παρουσιάζονται σε αυτό το βιβλίο, παρόλη τη δική μου προσωπική εμπειρία και κατανόηση αποτελούν μια συλλογή, των καλύτερων κατά τη γνώμη μου, απόψεων και λόγων άλλων σοφότερων από εμένα ανθρώπων πάνω στο μεγάλο θέμα της Απελευθέρωσης. Το Συνειδητό Ονείρεμα ήταν απλώς η βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκα για να κάνω όλη αυτή την παρουσίαση. Χρησιμοποίησα τις διαυγέστερες κι εμβριθέστατες πηγές προς το σκοπό αυτό και δεν αξιώνω το όνομα του συγγραφέα αυτού του βιβλίου, αλλά του συρραφέα ή καλού ίσως συλλογέα των αντίστοιχων πληροφοριών. Είθε αυτές να σας βοηθήσουν και να χαρίσουν τελικά με την αύξηση της κατανόησης και της εγρήγορσής σας ειρήνη και αυθόρμητη χαρά στο πνεύμα σας. ΓΕΝΟΙΤΟ!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΑ Τα Διασωθέντα Αποσπάσματα του Ηράκλειτου (Ηράκλειτος - Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου) Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας) Οι Σοφιστές (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας) Ο Αριστοτέλης (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας) Αριστοτέλης (Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου) Η Πολιτεία του Πλάτωνος

Ομήρου Οδύσσεια Ομήρου Ιλιάδα Τα Μικρά Φυσικά του Αριστοτέλη (Εκδόσεις Κάκτος) Περί Διαίτης του Ιπποκράτη (Εκδόσεις Κάκτος) ΕΚΛΑΪΚΕΥΜΕΝΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ Το Ταό και η Φυσική (Fritjof Kapra - Εκδόσεις Ωρόρα) Κβαντική Φυσική και Πραγματικότητα (John Gribbin - Εκδόσεις Ωρόρα) Τα Μυστήρια του Χρόνου (John Gribbin - Εκδόσεις Ωρόρα) Τα Μυστήρια του Χώρου (John Gribbin -Εκδόσεις Ωρόρα) Η Παλίρροια της Ζωής (Lyall Watson - Εκδόσεις Ωρόρα) Η Υπέρφυση (Lyall Watson - Εκδόσεις Ωρόρα) Μετά την Υπέρφυση (Lyall Watson - Εκδόσεις Ωρόρα) ΒΙΛΧΕΜ ΡΑΪΧ Τα Παιδιά του Μέλλοντος (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Αποσπερίτης) Ο Αιθέρας, ο Θεός και ο Διάβολος (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Αποσπερίτης) Η Λειτουργία του Οργασμού (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Δίδυμοι 1979) Η Σεξουαλική Επανάσταση (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Ράπα 1972) Η Βιοπάθεια του Καρκίνου (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Άκμων) Η Ανάλυση του Χαρακτήρα (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Καστανιώτη) Άκου Ανθρωπάκο (Βίλχεμ Ράιχ - Εκδόσεις Αποσπερίτης) ΚΑΡΛ ΓΙΟΥΝΓΚ Η Ψυχολογία του Ασυνείδητου (Καρλ Γιουνγκ - Εκδόσεις Βιβλιοθήκη για Όλους) Αιών το Σύμβολο του Ιχθύος (Καρλ Γιουνγκ - Εκδόσεις Αντίνεα 1978) Το Μυστικό του Χρυσού Λουλουδιού (Μετάφραση Richard Wilchem Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος) Αναλυτική Ψυχολογία (Καρλ Γιουνγκ - Εκδόσεις Γκοβόστης) Ροζάριουμ Φιλοσοφόρουμ (Καρλ Γιουνγκ - Εκδόσεις Σοφίας Άντζακα 1974) ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΫΝΤ Εισαγωγή στη Ψυχανάλυση (Σίγκμουντ Φρόυντ - Εκδόσεις Γκοβόστη) Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας (Σίγκμουντ Φρόυντ - Εκδόσεις Μαρή) ΝΙΤΣΕ

Πέραν του Καλού και του Κακού (Φρειδερίκος Νίτσε - διάφορες εκδόσεις) Η Γενεαλογία της Ηθικής (Φρειδερίκος Νίτσε - διάφορες εκδόσεις) Τάδε Έφη Ζαρατούστρα (Φρειδερίκος Νίτσε - διάφορες εκδόσεις) ΔΙΑΦΟΡΑ Σαμανισμός (Mircea Eliade - Εκδόσεις Χατζηνικολή) Πέρα από την Αναγωγική Θεωρία (Άρθρουρ Καίσλερ - Εκδόσεις Χατζηνικολή) Οι Ρίζες της Σύμπτωσης (Άρθρουρ Καίσλερ - Εκδόσεις Χατζηνικολή) Τι Πιστεύω (Μπέρναρντ Ράσσελ Εκδόσεις Γιάννη Δ.Αρσενίδη 1963) Η Επιστήμη της Λογικής του Χέγκελ Ανακαλύπτοντας ξανά το Νου (John Searle - Εκδόσεις Γκοβόστη) Ο Νέος Αυτοκράτορας (Roger Penrose -Εκδόσεις Γκοβόστη) Ο Νευρωνικός Άνθρωπος (Jean Pierre Changeux - Εκδόσεις Ράππα) Ο Ύπνος και το Όνειρο (Michel Jouvet - Εκδόσεις Κάτοπτρο) Φυσική και Φιλοσοφία ( Werner Heisenberg - Εκδόσεις Κάλβος) Lucid Dreaming: the power of being akare and aware in your dreams (Stephen P. Laberge -Jeremy P.Tarcher Inc., Los Angeles, 1985) Evidence for Lucid Dreaming During REM Sleep (Stephen P. Laberge, Lynn E. Nagel, William C. Dement - Sleep Research, 1981,10:148-181) The Function of Dream Sleep (F. Crick and G. Mitchison - Nature 304:111-114,1983) The Neurobiological Origins of Psychoanalytic Dream Theory (R.W. McCarley and J. A. Hobson -Am.J.Psychiat.,134,11:12111221,1977) Ontogenetic Developement of Sleep-Dream Cycles (H.P.Roffwarg, J.N.Muzio and W.C. Dement - Science, 52, 604-619,1966) Toward an Evolutionary Theory of Dreaming (F.M.D. Snynder Amer.J.Psychiat.,123,2,August 1966) Sommeil et Memoire (V. Bloch, E.Debois- Hennevin and P.Leconte La Recherche,10,116:1182-1191,1979) Programmation genetique iterative et someil paradoxal (Michel Jouvet -Confrontations Psychiatriques,1986,27:153-181) Journeys Out of the Body (Robert Monroe -) ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ -ΓΚΟΥΡΝΤΖΙΕΦ Η Ψυχολογία της Δυνατής εξέλιξης του Ανθρώπου (Πήτερ Ουσπένσκυ - Πύρινος Κόσμος) Αναζητώντας τον Κόσμο του Θαυμαστού (Πήτερ Ουσπένσκυ - Εκδόσεις Σοφία Άντζακα) Ο Τέταρτος Δρόμος (Πήτερ Ουσπένσκυ - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος)

Ένα Νέο Πρότυπο του Σύμπαντος (Πήτερ Ουσπένσκυ - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος Η Ζωή είναι Πραγματική μόνον όταν «Είμαι» (Γκουρτζίεφ - Πύρινος Κόσμος) ΜΟΥΡΑΒΙΕΦ Γνώση - Κύκλος Εξωτερικός (Μπόρις Μουράβιεφ - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος) Γνώση - Κύκλος Μεσωτερικός (Μπόρις Μουράβιεφ - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος) Γνώση - Κύκλος Εσωτερικός (Μπόρις Μουράβιεφ - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος) ΚΡΙΣΝΑΜΟΥΡΤΙ Εκλογαί από τον Crishnamurti (Μελισσαρόπουλος 1971) Στη Σιγή του Νου (Κρισναμούρτι - Εκδόσεις Καστανιώτη) Τα Πρώτα Βήματα της Μάθησης (Κρισναμούρτι - Εκδόσεις Καστανιώτη) Το Δίκτυ της Σκέψης (Κρισναμούρτι - Εκδόσεις Καστανιώτη) Στοχασμοί Πάνω στη Ζωή μας Σειρά Α’ και Β΄(Κρισναμούρτι - Εκδόσεις Καστανιώτη) Παράδοση και Επανάσταση (Κρισναμούρτι - Εκδόσεις Καστανιώτη) Shrimad - Bhagavad - Gita (Swami Vireswarananda - Sri Raanakrishna Math, Mylapore, Madras 4) ή ΙΝΔΟΥΙΣΤΙΚΑ Μπαγκαβάντ Γκίτα (Το Θείο Τραγούδι) Εκδόσεις Δωδώνη Ουπανισάντ (Μετάφραση σχόλια Jean Varenne - Εκδόσεις Δωδώνη) Kundalini the Arousal of the Inner Energy (Ajit Mookerjee - Thames & Hudson) Κενά Ουπανισάδ (Sri Aurobindo - Εκδόσεις Βιβλιοθήκη Νέας Εποχής 1976) Οι Επτά Πνευματικοί Νόμοι της Επιτυχίας (Deepak Chopra - Εκδόσεις Έσοπτρον) ΓΙΟΓΚΑ Γιόγκα (Σουάμι Βιβεκανάντα - Εκδόσεις Δίβρης 1983) Γκνιάνα Γιόγκα (Σουάμι Βιβεκανάντα -Εκδόσεις Κονιδάρη 1981) Ραμακρίσνα ο Ημίθεος Βιβεκανάντα ο Σοφός (Romain Rolland - Εκδόσεις Δίβρης 1978) Γιόγκα (Ραματσάρακα - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος)

Αυτοβιογραφία Ενός Γιόγκι (Παραχάνσα Γιοκανάντα - Εκδόσεις Κάκτος) Μεγάλοι Μύστες (Εδουάρδος Συρέ - Εκδόσεις Κάκτος) ΔΥΤΙΚΟΣ ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ - ΘΕΟΣΟΦΙΑ The Rosicrucian Cosmoconception (Max Heidel - L.N. Fowler & Co.LTD) ή Η Ροδοσταυρική Κοσμοαντίληψη (Max Heidel - Εκδόσεις Ιάμβλιχος) Το Άνοιγμα του Τρίτου Ματιού (Vera Stanley Alder - Εκδόσεις Βιβλιοθήκη Νέας Εποχής) Οι Κβαντικοί Θεοί (Jeff Love - Εκδόσεις Ιάμβλιχος) H.P.BLAVATSKY The Secret Doctrine (H.P.Blavatsky - The Theosophycal Publishing Company, London) ή Η Μυστική Δοξασία (H.P. Blavatsky - Εκδόσεις Πνευματικός Ήλιος) Isis Unveiled (H.P.Blavatsky - Theosophical University Press, Pasadena California) ή Η Αποκεκαλυμμένη Ίσιδα (Εκδόσεις Ιάμβλιχος) ANNIE BESANT Αστρικός Κόσμος (Άννα Μπεζάντ - Εκδόσεις Dion) Θάνατος και Υπερπέραν (Annie Besant - Εκδόσεις Τετρακτύς) Η Δύναμη της Σκέψης (Annie Besant - Εκδόσεις Τηλορήτης) DION FORTUNE Μέσα από τις Πύλες του Θανάτου (Dion Fortune - Ιάμβλιχος) Ο Μηχανισμός του Νου (Dion Fortune - Εκδόσεις Ιάμβλιχος) Η Μυστική Καββάλα (Dion Fortune - Εκδόσεις Ιάμβλιχος) Το Κοσμικό Δόγμα (Dion Fortune - Ιάμβλιχος) OSHO (Shree Rajneesh) Η Κρυμμένη Αρμονία (Εκδόσεις Αυγό 1981, επανατύπωση εκδόσεις Ρέμπελ) Τάντρα η Υπέρτατη Κατανόηση (Εκδόσεις Έσοπτρον) Νιρβάνα ο Τελευταίος Εφιάλτης (Εκδόσεις Ρέμπελ) Η Περιπέτεια της Σιωπής (Εκδόσεις Ρέμπελ) Η Μεγαλύτερη Πρόκληση: Το Χρυσό Μέλλον (Εκδόσεις Ρέμπελ) Πέρα από τα Όρια του Νου (Εκδόσεις Ρέμπελ) Διαστάσεις Πέρα από τις Γνωστές (Εκδόσεις Ρέμπελ) The Zen Manifesto - Freedom from Oneself (The Rebel Publishing House) The Book of Secrets (The Rebel Publishing House) The Mystic Experience (The Rebel Publishing House) ΚΑΣΤΑΝΕΝΤΑ

Μύηση στο Ονείρεμα (Florinda Donner, μαθήτρια του Καστανέντα Εκδόσεις Έσοπτρον) Το Πέρασμα των Μάγων (Taisha Abelar, μαθήτρια του Καστανέντα Εκδόσεις Έσοπτρον) Η Διδασκαλία του Δον Χουάν (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Καστανιώτη) Μια Ξεχωριστή πραγματικότητα (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Καστανιώτη) Η Τέχνη των Ονείρων (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Κάκτος) Ο Δεύτερος Κρίκος Δύναμης (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Τηλορήτης) Το Δώρο του Αετού (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Τηλορήτης) Ιστορίες Δύναμης (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Καστανιώτη) Ταξίδι στο Ιξτλάν (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Καστανιώτη) Η Εσωτερική Φλόγα (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Κάκτος) Η δύναμη της Σιωπής (Κάρλος Καστανέντα - Εκδόσεις Κάκτος) ΤΑΟΪΣΜΟΣ - ΖΕΝ Ζεν - Παραδοσιακά Κείμενα (D.T.Suzuki - Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος) Zen Direct Pointing to Reality (Anne Bancroft - Thames & Hudson) Tαό Τε Κίνγκ (Λάο τσε - Διάφορες εκδόσεις) ΘΙΒΕΤΑΝΙΚΟΣ ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ The Myth of Freedom (Chogyan Trungpa - Shambhala, Boulder & London, 1976) Cutting through Spiritual Matearilism (Chogyan Trungpa - Boulder & London,1973) The Torch of Certainty (Jamgon Kongtrul - Boulder & London,1977) Μιλαρέπα ο Μεγάλος Γιόγκι του Θιβέτ (Rechung Dorje Dagpa - Εκδόσεις Πυρήν) Στη Ράχη του Τίγρη (Lama Ole Nydhl - Εκδόσεις Έσοπτρον) Tibetan Yoga and Secret Doctrines (W.Y.Evans-Wentz - Oxford University Press) Creative Meditation and Multidimentional Consciousness (Lama Anagarika Govida - Unwin Paperbacks) Η Θιβετανική Βίβλος των Νεκρών (Padma Sambhava - Σχόλια Ε. Λιακόπουλος- Εκδόσεις Έσοπτρον) Μαγεία και Μυστήριο στο Θιβέτ (Αλεξάνδρα Ντάβιντ-Νελ - Εκδόσεις Κέδρος) Self Liberation Through Seeing with Naked Awareness (PadmaSambhava - translated by John Myrdhin Reynolds - Station Hill Press, Inc, Barytown, New York)

The Supreme Ordering Principle of the Universe (Μετάφραση από τα Θιβετανικά) Primordial Experience (Manjusrimitra - Shambhala, Boulder & London Hitting The Essence With Three Words (Διδασκαλία από τον Sogyal Rinpoche) The Tibetan Book of Living and Dying (Sogyal Rinpoche, edited by Patrick Gaffney and Andrew Harvey - HarperSanFrancisco) You are the Eyes of the World (Lonchenpa - Μετάφραση από τα Θιβετανικά) Dzog chen and Zen (Namkai Norbu - Zhang Zhung Editions Oakaland California 1984) Μια σειρά μαθημάτων των Namkai Norbu Rinpoche στην Κοινότητα του Dzog-chen το 1980) The Crystal and the Way of Light (Namkai Norbu - Routledge & Kegan Paul, New York and London) The Cycle of Day and Night - A Basic Text on the Practice of Dzogchen (Namkai Norbu- translated and Edited by John Myrdhin Reynolds) Six Yoga of Naropa & Teachings on Mahamudra (Snow Lion Publications, New York, USA) The Theory and Practice of Mandala (Giuseppe Tucci - Rider & Company) -------------------------------------------------------------------------

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Για Ταντρικούς ασκητές)

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΟΝΕΙΡΙΚΗ ΓΙΟΓΚΑ ΤΟΥ ΝΑΡΟΠΑ (Από τη Θιβετανική παράδοση του Μαχαμούντρα - του Μεγάλου Συμβόλου - της ανώτερης άσκησης της σχολής των Καργκιού. Προτού αρχίσει κάποιος τη Γιόγκα του Ονείρου θα πρέπει να τελειώσει τις γενικές προκαταρκτικές ασκήσεις του Βουδισμού και μετά να διαθέσει το ένα τρίτο κάθε περιόδου στην άσκηση του τούμο (άσκηση της ψυχικής θερμότητας) και τα δύο τρίτα στον οραματισμό των συλλαβών μπίτζα στο κέντρο του λαιμού του, που αποτελεί μια καλή μέθοδο για την πρόκληση συνειδητών ονείρων. Πρώτ' από όλα προσευχήσου στο Δάσκαλό σου, που τον οραματίζεσαι στο κέντρο του λαιμού σου, να σε βοηθήσει να αναγνωρίσεις τα όνειρά σου το

βράδυ. Μετά οραματίσου ένα τετραπέταλο λωτό σε αυτό το τσάκρα. Στο κέντρο του ένα άσπρο ΟΜ, στο μπροστινό πέταλο ένα μπλε Α, στο δεξί πέταλο ένα κίτρινο Νου, στο πίσω του πέταλο ένα κόκκινο Τα και στο αριστερό πέταλο ένα πράσινο Ρα, όλα πολύ καθαρά και ζωντανά.* *Αν δεν υπάρχει ένας διαθέσιμος Διδάσκαλος, τότε ο γιόγκι μπορεί να προσευχηθεί στο Βούδα και να πάρει τη μύηση από αυτόν, μέσω οραματισμού και προσευχών. Οι τέσσερες αυτές συλλαβές στα τέσσερα πέταλα του λωτού σχηματίζουν τη Σανσκριτική λέξη Ανουτάρα, που σημαίνει "ανώτερη» (κατάσταση). Μπορεί κάποιος να το απλοποιήσει αυτό, οραματιζόμενος μόνο ένα κόκκινο ΟΜ στο κέντρο του λαιμού του και κρατώντας την αναπνοή του Βάζου (ειδικό κράτημα της αναπνοής στο κέντρο κάτω από τον αφαλό), όσο πιο πολύ μπορεί, ή μπορεί να ηχεί νοητικά με κάθε αναπνοή του ένα μακρύ "ΟΜ". Μερικοί λένε ότι αυτό θα πρέπει να γίνεται στη διάρκεια του ύπνου. Αυτό όμως δεν είναι σωστό, γιατί αν το κάνει κάποιος σαν κύριο διαλογισμό του την ημέρα, τότε η πράνα (η λεπτή ή ζωτική ενέργεια) θα συγκεντρωθεί γρήγορα και εύκολα στο κέντρο του λαιμού, οπότε θα παρουσιαστούν περισσότερα και καθαρότερα όνειρα. Επιπλέον αυτή η άσκηση θα βοηθήσει την πράνα να μπει μέσα στο Κεντρικό Κανάλι και να ξετυλίξει τις Τέσσερες Κενότητες. Ο γιόγκι θα πρέπει να σκέπτεται στην κατάσταση της εγρήγορσης ότι όλα όσα βλέπει, ακούει, αγγίζει και κάνει είναι ένα όνειρο. Θα πρέπει επίσης ν' αποφεύγει την πλούσια τροφή, ή το παραφάγωμα και να μην εξαντλείται σε έντονες δραστηριότητες. Σε συντομία θα πρέπει να συνδυάσει τις δυνάμεις της πράνα, της δυνατής θέλησης και άλλες μεθόδους για ν' αναγνωρίσει τα όνειρά του. Ο βασικός τρόπος για να αναγνωρίσεις τα όνειρά σου είναι να φέρεις τις πράνες (ζωτικές ενέργειες) μέσα στο Κεντρικό Κανάλι για ν' αποκαλυφθούν οι Τέσσερες Κενότητες. Όταν αυτό συμβεί, ο γιόγκι θα πρέπει να τις αναγνωρίσει μία - μία και μετά να περιμένει την εμφάνιση των ονείρων και να προσπαθήσει να τ' αναγνωρίσει και αυτά. Η άσκηση αυτή θα αναπτυχθεί αργότερα. Η καλύτερη ώρα για να παρατηρήσεις τα όνειρά σου είναι μεταξύ αυγής και ανατολής, γιατί τότε η τροφή έχει χωνευτεί, ο ύπνος δεν είναι τόσο βαρύς και ο νους είναι συγκριτικά καθαρός. Εκείνοι όμως που κοιμούνται ελαφρά μπορούν να την κάνουν και στη διάρκεια της νύχτας.

Ο γιόγκι πρέπει να χρησιμοποιήσει ένα λεπτό πάπλωμα, ένα ψηλό μαξιλάρι και να ξαπλώσει στο πλευρό του (στη στάση του λιονταριού). Προτού πέσει να κοιμηθεί, πρέπει να τονώσει επί 21 τουλάχιστον φορές την εμπιστοσύνη του και την αποφασιστικότητά του στο ν' αναγνωρίσει τα όνειρά του. Μπορεί να οραματισθεί για λίγο τις τέσσερες βασικές συλλαβές στο κέντρο του λαιμού του και μετά να συγκεντρωθεί μόνο στο κόκκινο ΟΜ, ενώ θα κρατά απαλά την αναπνοή του Βάζου. Ο μακρύς και συνεχής ύπνος πρέπει να αποφεύγεται. Αντ' αυτού θα πρέπει να προσπαθήσει να κοιμάται πολλές σύντομες περιόδους. Κάθε φορά που ξυπνάει, θα πρέπει να επανεξετάζει αν αναγνώρισε με επιτυχία τα όνειρά του στη διάρκεια του προηγούμενου ύπνου του. Αν όχι, θα πρέπει να κάνει μια ειλικρινή προσευχή προτού ξανακοιμηθεί. Αν μετά απ' όλα αυτά συνεχίζει να μην μπορεί να αναγνωρίσει τα όνειρά του, θα πρέπει να καθίσει και να παρατηρήσει τα αντικείμενα μέσα στο δωμάτιό του, την καρέκλα, το τραπέζι, το κρεβάτι, τα ρούχα του, τις εικόνες και να σκεφθεί ότι όλα είναι ένα όνειρο. Με αυτό το συναίσθημα αποκοιμιέται για μια ακόμη φορά. Αυτός που δεν μπορεί να αναγνωρίσει τα όνειρά του εξ αιτίας της μεγάλης νάρκης στην οποία βυθίζεται, πρέπει να οραματισθεί ένα ακτινοβόλο κόκκινο ΟΜ στο κέντρο του λαιμού του να γεμίζει με τις φωτεινές ακτίνες του όλο το σώμα του και το δωμάτιο, ή ένα φωτεινό άσπρο τίγκλε ανάμεσα στα φρύδια του. Αυτός που έχει την τάση να κοιμάται πολύ ελαφρά, πρέπει να οραματισθεί ένα μπλε Χουμ, ή ένα μπλε τίγκλε στο μυστικό κέντρο (το κέντρο των γεννητικών οργάνων). Αυτός που έχει ακολουθήσει μ' επιμέλεια όλες τις παραπάνω οδηγίες και παρ' όλα αυτά εξακολουθεί να μην μπορεί να αναγνωρίσει τα όνειρά του, θα πρέπει να αποσυρθεί στη μοναξιά, να γυμνωθεί, να πηδήξει, να χορέψει και να τρέξει γυμνός τριγύρω φωνάζοντας δυνατά "Είναι ένα Όνειρο! Ένα όνειρο!". Πρέπει να πάει επίσης στην άκρη ενός επικίνδυνου γκρεμού, να κοιτάξει κάτω στην άβυσσο και να κάνει το ίδιο. Αν συνεχίσει να μην μπορεί να αναγνωρίσει τα όνειρά του, θα πρέπει να ντρέπεται για τον εαυτό του και να προσευχηθεί σκληρά στον γκουρού του και στον προστάτη Βούδα. Μετά πρέπει να οραματισθεί στο κέντρο του λαιμού του ένα κύκλο από κοφτερές λεπίδες που περιστρέφονται όλο και πιο γρήγορα, ανεβαίνοντας και κατεβαίνοντας το σώμα του σαν ένα κυκλικό πριόνι, κατακομματιάζοντάς το και προσφέροντας τα κομμάτια του στους Βούδες και στα πεινασμένα αισθανόμενα όντα. Μετά θα πρέπει να διαλογιστεί πάνω στο Μαχαμούντρα χωρίς διακριτικές σκέψεις... Αυτός που μπορεί να αναγνωρίσει τα όνειρά του μόνο περιστασιακά και παροδικά, αλλά όχι συνεχώς, θα βρει αυτή την άσκηση μάλλον

ανεπαρκή. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν αυτός ξυπνάει ξαφνικά, αμέσως μετά την αναγνώριση των ονείρων του. Αν συμβαίνει αυτό, ο γιόγκι θα πρέπει να προειδοποιήσει τον εαυτό του επανειλημμένα εναντίον αυτής του της τάσης και να ενισχύσει την επιθυμία του να παραμείνει στην ονειρική κατάσταση. Ακόμα και αν ξυπνήσει, δεν πρέπει να ανοίξει τα μάτια του, αλλά να συνεχίσει να ονειρεύεται, ή να συγκεντρωθεί στο κέντρο της καρδιάς, ή στο μυστικό κέντρο. Ο γιόγκι πρέπει να εξετάσει προσεκτικά τι είναι αυτό που προκαλεί το γρήγορο ξύπνημά του από το όνειρο. Αν είναι η πολύ ένταση, πρέπει να χαλαρώσει περισσότερο. Αν είναι ο θόρυβος, πρέπει να κοιμάται σε ένα πιο ήσυχο μέρος. Αν είναι το κρύο ή η ζέστη, πρέπει να φοράει περισσότερα ή λιγότερα ρούχα κ.ο.κ. Μερικές οδηγίες λένε ότι βοηθά να οραματισθείς τον εαυτό σου να κάθεται ανάμεσα σε ένα κόκκινο και σ' ένα άσπρο τίγκλε, τη θετική και την αρνητική δύναμη. Λέγεται επίσης ότι βοηθάει να οραματισθείς ένα μπλε Χουμ στο κέντρο του λαιμού, ενώ κρατάς την αναπνοή του Βάζου. Σε συντομία ο γιόγκι πρέπει να προσπαθήσει να ανακαλύψει γιατί δεν μπορεί να αναγνωρίσει τα όνειρά του και μετά να αναλάβει τα κατάλληλα μέτρα θεραπείας. Για παράδειγμα αν είσαι πολύ ναρκωμένος, οραματίσου ένα κόκκινο, ή άσπρο τίγκλε στο κέντρο του λαιμού, ή ανάμεσα στα φρύδια σου, ν' ακτινοβολεί ένα λαμπερό φως. Αν είσαι πολύ ξύπνιος, ή ξυπνάς πολύ εύκολα, οραματίσου ένα μπλε ή μαύρο τίγκλε στο κέντρο της καρδιάς, ή στο κέντρο των γεννητικών οργάνων. Αν τα όνειρά σου δεν είναι καθαρά, οραματίσου ένα κόκκινο τίγκλε στο κέντρο του λαιμού ν' ακτινοβολεί ένα λαμπερό φως, καλύπτοντας όλα τα νάντις* σε ολόκληρο το σώμα σου. *Νάντις είναι οι αγωγοί της ζωτικής ενέργειας μέσα στο ανθρώπινο σώμα. Η ενέργεια αυτή στην καθαρή της μορφή λέγεται Σανσκριτικά μπίντου ή κουνταλίνη και στα Θιβετανικά τίγκλε. Ο ασκητής οραματίζεται εδώ το τίγκλε σα μια μικρή σφαίρα του αντίστοιχου χρώματος στο μέγεθος του μπιζελιού. Όταν ο γιόγκι έχει ένα τρομακτικό όνειρο πρέπει να φυλαχτεί από τον αδικαιολόγητο φόβο του λέγοντας: "Είναι ένα όνειρο. Πώς μπορεί η φωτιά να με κάψει, ή το νερό να με πνίξει σ' ένα όνειρο; Πώς μπορεί αυτός ο άνθρωπος, ή ο δαίμονας να μου κάνει κακό; Διατηρώντας αυτή τη συνειδητότητα, πρέπει να πατήσει πάνω στη φωτιά, να περπατήσει μέσα στο νερό, ή να μετασχηματισθεί σε μια μεγάλη πύρινη μπάλα και να πεταχτεί μέσα στην καρδιά του απειλητικού δαίμονα ή κτήνους και να την κατακαύσει... Ο γιόγκι που μπορεί να αναγνωρίσει αρκετά εύκολα τα όνειρά του, πρέπει να προχωρήσει στην άσκηση του Μετασχηματισμού των Ονείρων του. Δηλαδή ενώ βρίσκεται στην ονειρική κατάσταση πρέπει να προσπαθήσει να μετασχηματίσει το σώμα του σε ένα πουλί, μια τίγρη, ένα λιοντάρι, ένα βραχμάνο, ένα βασιλιά, ένα σπίτι, ένα βρά-

χο, ένα δάσος... ή οτιδήποτε του αρέσει. Όταν αυτή η άσκηση σταθεροποιηθεί, πρέπει να μετασχηματιστεί στο σώμα του προστάτη Βούδα σε διάφορες μορφές, καθισμένος, ή όρθιος, μεγάλος, ή μικρός κ.ο.κ. Επίσης πρέπει να μετασχηματίζει τα πράγματα που βλέπει στα όνειρά του σε διαφορετικά αντικείμενα. Για παράδειγμα ένα ζώο σ' έναν άνθρωπο, το νερό σε φωτιά, τη γη σε διάστημα, το ένα σε πολλά, ή τα πολλά σε ένα...Πρέπει ακόμα να εξασκήσει τις διάφορες υπερφυσικές δυνάμεις, όπως το να εκσφενδονίζει φωτιά από το πάνω μέρος του σώματός του, ή νερό από το κάτω μέρος του, να πατάει πάνω στον ήλιο και το φεγγάρι, ή να πολλαπλασιάζει το σώμα του δισεκατομμύρια φορές και να γεμίζει ολόκληρο το σύμπαν. Ένας από τους βασικούς σκοπούς της γιόγκα του ονείρου είναι να μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε το απατηλό σώμα μας στην κατάσταση του μπάρντο και σ' αυτή τη ζωή. Για να το πετύχουμε αυτό πρέπει να αναγνωρίσουμε τις Τέσσερες Κενότητες του ύπνου. Μετά από την Τέταρτη ή Έμφυτη Κενότητα προβάλλουμε στιγμιαία το πρανικό, απατηλό σώμα του προστάτη Βούδα σε μια Μάνταλα* και μετά διαλύουμε για μια ακόμη φορά τη Μάνταλα και τον προστάτη Βούδα στο μεγάλο κενό. *Μάνταλα σημαίνει κύκλος, σφαίρα ή γεωμετρικό σχήμα. Στο βιβλίο του "The Theory and Practice of Mandala" o καθηγητής Giuseppe Tucci αναφέρει τα εξής σε σχέση με τη μάνταλα: Μια Μάνταλα παριστάνει πρώτα απ' όλα μια καθαγιασμένη επιφάνεια, την οποία και προστατεύει από την εισβολή διαλυτικών δυνάμεων που συμβολίζονται με δαιμονικούς κύκλους. Η μάνταλα είναι όμως κάτι παραπάνω από μια απλώς εξαγνισμένη περιοχή που πρέπει να παραμείνει αγνή για τελετουργικούς και λειτουργικούς σκοπούς. Είναι πάνω απ' όλα ένας χάρτης του κόσμου, ολόκληρο το σύμπαν στο ουσιαστικό του διάγραμμα, στη διαδικασία της εκπόρευσης κι επαναπορρόφησής του. Το σύμπαν όχι μόνο στην αδρανή χωρική του έκταση, αλλά σαν μια κοσμική περιστροφή και συγχρόνως σα μια ζωτική διαδικασία που αναπτύσσεται από μια ουσιαστική Αρχή και περιστρέφεται γύρω από έναν κεντρικό άξονα, το Όρος Σαμερού ( ή τον Πολικό Αστέρα), τον άξονα του κόσμου, πάνω στον οποίο ακουμπά ο ουρανός και το οποίο βυθίζεται μέσα στο μυστηριώδες υπόστρωμα...Σημαίνει επίσης, μέσω μαγικής μετάθεσης, τον ίδιο τον κόσμο, έτσι ώστε όταν ο μάγος ή ο μύστης κάθεται στο κέντρο της, να ταυτίζεται με τις δυνάμεις που κυβερνούν το σύμπαν και να συγκεντρώνει μέσα του την θαυματουργική τους ενέργεια... Η μάνταλα είναι μια γεωμετρική προβολή του κόσμου που έχει αναχθεί σ' ένα ουσιαστικό πρότυπο. Στην αρχή είχε μεγάλη σημασία, γιατί όταν ο μυστικιστής ταυτιζόταν με το κέντρο της, αυτή τον μεταμόρφωνε και προσδιόριζε έτσι τους βασικούς όρους για την επιτυχία του έργου του. Παρέμενε ένα παράδειγμα της κοσμικής ενέλιξης και εξέλιξης. Εντούτοις ο άνθρωπος που την χρησιμοποιούσε δεν ήθελε να

επιστρέψει πια μόνο στο κέντρο του σύμπαντος. Δυσαρεστημένος από τις εμπειρίες του, ποθούσε μια κατάσταση συγκέντρωσης για να ξαναβρεί για μια ακόμη φορά την ενότητα της αδιάσπαστης συνείδησής του και να αποκαταστήσει μέσα του την ιδανική αρχή των πραγμάτων. Έτσι η μάνταλα δεν είναι πια ένα κοσμικό σύμβολο, αλλά ένα ψυχοκοσμικό σύμβολο, το διάγραμμα της διαφοροποίησης από το Ένα στα πολλά και της επανολοκλήρωσης από τα πολλά στο Ένα, στην Απόλυτη Συνείδηση. Αυτή είναι σε συντομία η διαδικασία της Εμφάνισης και της Διάλυσης που ασκείται στη Γιόγκα του Ονείρου. Μετά από αυτά ο γιόγκι πρέπει να ασκηθεί στο ταξίδι στις Βουδικές χώρες ως εξής: Οραματιζόμαστε ότι γινόμαστε ο προστάτης Βούδας και φτάνουμε μέσα σε μια στιγμή, σαν ένα εκσφενδονιζόμενο άστρο, στον ουρανό του Ίντρα, ή σε κάποιον άλλο σαμσαρικό ουρανό. Παρατηρούμε αυτό το μέρος, προτού επιστρέψουμε. Όταν αυτή η άσκηση σταθεροποιηθεί, θα πρέπει να ταξιδεύσουμε μετά σε μια αγνή Βουδική χώρα, όπως η αγνή χώρα του Βαϊροκάνα, του Αμιτάμπα, ή άλλες παρόμοιες. Και αυτό γίνεται μέσα σ' ένα κλάσμα του δευτερολέπτου. Φτάνοντας στην αγνή Βουδική χώρα πρέπει να κάνουμε υπόκλιση και προσφορές στο Βούδα και να ακούσουμε τη διδασκαλία του. *Ο Βούδας Βαϊροκάνα, "Αυτός που Φωτίζει Τέλεια" ή "Αυτός που Κάνει να Εκδηλώνονται Όλα τα Φαινόμενα", είναι ο πρώτος από τους πέντε Ντυάνι Βούδες (από το Σανσκριτικό dyana = διαλογισμός) και καταλαμβάνει συνήθως το κέντρο της Μάνταλα. Προβάλλει την πρώτη ημέρα στο Μπάρντο της Νταρμάτα μέσα από το γαλάζιο στοιχείο του Χώρου, με χρώμα ο ίδιος λευκό, κρατώντας στα χέρια του τον Οκτάκτινο Τροχό, που συμβολίζει τον οκταπλό δρόμο των Βουδιστικών Διδασκαλιών. Η στάση του σώματός του θεωρείται η τέλεια στάση διαλογισμού, ενώ τα τέσσερα πρόσωπά του βλέπουν προς τις τέσσερες κοσμικές κατευθύνσεις, για να υπογραμμίσουν την Παντογνωσία και Πανταχού Παρουσία του. Συμβολίζει την Πανταχού Παρούσα Σοφία που Διαπερνάει τα Πάντα, την Παντογνωσία που πηγάζει από την Κενότητα. Η ριζική μαντρική του συλλαβή (μπίτζα μάντρα) είναι το ΟΜ. Αντιστοιχεί στο σκάνδα (συσσώρευση κατά την Ινδουιστική θεώρηση των "Πέντε Συσσωρεύσεων", που συνθέτουν το άτομο και τις εμπειρίες του) της Συνείδησης, στην αίσθηση της όρασης και στο μπλε χρώμα. Θεωρείται ότι εξουδετερώνει το πνευματικό δηλητήριο της Άγνοιας. Ο Βούδας Αμιτάμπα, "Ο Βούδας του Απέραντου Φωτός", καταλαμβάνει το Δυτικό σημείο της Μάνταλα και κρατά σε διαλογιστική στάση στα χέρια του ένα κύπελλο ελεημοσύνης, γεμάτο με το νέκταρ της αθανασίας. Αυτός προβάλλει την Τέταρτη Ημέρα στο Μπάρντο της Νταρμάτα, από την καθαρή κόκκινη διάσταση της Δύσης, ή το στοιχείο της Φωτιάς. Το σώμα του είναι κόκκινο και αντιστοιχεί στο

σκάνδα της Αντίληψης, στην ιδιότητα του Λόγου και στην αίσθηση της Γεύσης. Αντιπροσωπεύει τη Διακριτική Σοφία ή τη Σοφία της Καθαρής Θέασης κι εξουδετερώνει το πνευματικό δηλητήριο της Επιθυμίας. Είναι η φυσική αγάπη, το έλεος και η φώτιση και ατενίζει με στοργικό βλέμμα όλα τα όντα. Θεωρείται σαν η ενσάρκωση όλων των Διδασκάλων, όλων των Θεοτήτων του Διαλογισμού και όλων των Προστατών της Διδασκαλίας (του Ντάρμα). Οι άλλοι τρεις Ντυάνι Βούδες είναι οι εξής: ο Βούδας Βατζρασάτβα της Ανατολής, "Το Ον με την Διαμαντένια Φύση", που προβάλλει τη Δεύτερη Ημέρα του Μπάρντο της Νταρμάτα από το λευκό στοιχείο του Νερού (που είναι και το χρώμα του Ουρανού στην Ανατολή κατά το λυκαυγές). Στη συνηθισμένη του μορφή έχει λευκό χρώμα και κάθεται πάνω σ' έναν χιλιοπέταλο λωτό. Στο δεξί του χέρι κρατά στο ύψος της καρδιάς ένα χρυσό Βάτζρα, σύμβολο της σοφίας και της κενότητας, και στο αριστερό μία μικρή καμπάνα, που τη στηρίζει πάνω στο μηρό του. Βρίσκεται σ' ευδαιμονική ένωση με το θηλυκό του πανομοιότυπο, τη Βασίλισσα των Υδάτων. Στο Μπάρντο, ο Βούδας της Ανατολής εμφανίζεται σα συνδυασμός του λευκού Βούδα Βατζρασάτβα και του γαλάζιου Βούδα Ακσόμπια, του "Ακλόνητου". Εκφράζει τη "Σαν Καθρέπτη Σοφία", τη Σοφία που αντανακλά τα πάντα, τη Σοφία του να είναι κανείς αντικειμενικός, να βλέπει δηλαδή τα πράγματα όπως ακριβώς είναι. Αντιστοιχεί στο σκάνδα της Μορφής, στο Λευκό χρώμα, στην αίσθηση της Ακοής κι εξουδετερώνει το πνευματικό δηλητήριο της Οργής. Μετά είναι ο Βούδας του Νότου Ρατνασαμπάβα, "Ο Γεννημένος πάνω σ' ένα Πολύτιμο Πετράδι", που προβάλλει στο Μπάρντο της Νταρμάτα την Τρίτη Ημέρα από την καθαρή διάσταση του στοιχείου της Γης. Αυτός είναι κίτρινος, κρατά στο χέρι του ένα πολύτιμο πετράδι (Ράτνα) και είναι επίσης σ' ευδαιμονική - σεξουαλική ένωση με τη σύντροφό του, τη Βασίλισσα της Γης. Αντιστοιχεί στο σκάνδα της Αίσθησης, στο κίτρινο χρώμα και στην αίσθηση της Όσφρησης. Εκφράζει την Εξισωτική Σοφία, τη Σοφία που μέσα από την ανιδιοτελή, και γι’ αυτό απέραντη αγάπη, μπορεί να κρατά την ίδια στάση απέναντι σε όλα τα όντα και σε όλα τα πράγματα. Εξουδετερώνει το δηλητήριο της Αλαζονείας. Ο τελευταίος Ντυάνι Βούδας είναι ο Βούδας Αμογκασίντι, "Ο κύριος της Μάνταλα που βρίσκεται στην Πράσινη Διάσταση του Βορρά", Ο Βούδας της Τέλειας Ολοκληρωμένης δράσης σε πράσινο χρώμα, κρατώντας στα χέρια του ένα διπλό Βάτζρα και σε ένωση με τη σύντροφό του. Αντιστοιχεί στο σκάνδα της Σύλληψης, στην ιδιότητα της Δράσης και στην αίσθηση της Αφής. Αντιπροσωπεύει το στοιχείο του Αέρα στην καθαρή του μορφή και τη Σοφία που Ολοκληρώνει τη Δράση (ή τη Σοφία που Επιτυγχάνει τα Πάντα). Θεωρείται ότι εξουδετερώνει το πνευματικό δηλητήριο της Ζήλειας. Όλοι οι παραπάνω Βούδες εκδηλώνονται στο πεδίο του Σαμπογκακάγια, το επίπεδο της καθαρής διάστασης των στοιχείων, το οποίο κυριαρχείται από ήχους, μορφές και φώτα. Ο Θιβετανικός Βουδισμός με το πανθεό του συστηματοποιεί τη χαοτική αυτή διάσταση και με

τα μάντρα και τους οραματισμούς του προσφέρει σημεία αναγνωρίσεως και πορείας για όποιον ανέρχεται σε αυτό το επίπεδο.Στην αρχή τα οράματα και οι εμπειρίες δεν είναι πολύ καθαρά, αλλά πρέπει να πιστέψεις σταθερά ότι ό,τι βλέπεις στο όνειρό σου είναι η ίδια η πραγματική αγνή χώρα, γιατί σε τελευταία ανάλυση και η σαμσάρα και η νιρβάνα είναι όνειρα. Όταν ασκείσαι με αυτό τον τρόπο, τα οράματά σου θα γίνονται όλο και πιο καθαρά. Αν κάποιος ρωτήσει, αν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στην άσκηση της γιόγκα του απατηλού σώματος και της γιόγκα του ονείρου, η απάντηση είναι ότι αυτές είναι βασικά παρόμοιες. Αλλά η γιόγκα του ονείρου θα πρέπει να θεωρείται σα συμπληρωματική της γιόγκα του απατηλού σώματος. Η μια χρησιμοποιείται για τη δημιουργία του απατηλού σώματος και η άλλη για να το επεκτείνει, ή τελειοποιήσει. Πρέπει επίσης κάποιος να ξέρει ότι το απατηλό σώμα που απορρέει από το Φως στην κατάσταση της εγρήγορσης, είναι πολύ βαθύτερο και λεπτότερο από το ονειρικό σώμα. Πρέπει όμως να ασκηθούν και οι δυο Γιόγκες, για να συμπληρώσει η μία την άλλη και να ξεπεραστεί έτσι η προσκόλληση που εκδηλώνεται με τη διάκριση της ονειρικής κατάστασης από την κατάσταση της εγρήγορσης. Η συνδυασμένη άσκηση αυτών των δυο Γιόγκα μπορεί να βοηθήσει κάποιον να εξαγνίσει τις καρμικές σκέψεις της σαμσάρα, να συνειδητοποιήσει ότι όλα τα πράγματα είναι εκδηλώσεις του νου του, χωρίς να υπάρχει κανένας πραγματικός εαυτός του, όπως ακριβώς και στα όνειρα, να γνωρίσει ότι η σαμσάρα και η νιρβάνα είναι ψεύτικοι αντικατοπτρισμοί που δε δένουν τίποτα και δεν απελευθερώνουν τίποτα, να καθαρίσει τον εαυτό του από όλες τις χονδροειδείς, λεπτές, καθαρές και ακάθαρτες προσκολλήσεις και να αποκαλύψει τελικά το μαγικό σαμπογκακάγια (το επίπεδο της καθαρής διάστασης των στοιχείων) της φώτισης. ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΓΙΟΓΚΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ Τα προκαταρκτικά βήματα για την απομάκρυνση όλων των εμποδίων και τη συγκέντρωση ευνοϊκών συνθηκών για την αναγνώριση του Φωτός είναι τα ίδια όπως και στη γιόγκα του ονείρου. Αλλά επί πλέον ο γιόγκι πρέπει να τρώει καλή τροφή, να κάνει μασάζ στο σώμα του, να ζει σ' ένα πολύ ήσυχο μέρος, να διατηρεί το τίγκλε του και να είναι πάντα ήρεμος και χαλαρός. Σε κάθε περίοδο διαλογισμού πρέπει να αφιερώσει το ένα τρίτο του χρόνου στην άσκηση του τούμο και τα δύο τρίτα στη γιόγκα του Φωτός. Πρώτα απ' όλα πρέπει να οραματισθεί έναν μπλε Βατζραντάρα με τη σύζυγό του να κάθεται στο κέντρο της καρδιάς του και να προσευχηθεί σε αυτόν για την αποκάλυψη του εσωτερικού φωτός. Μετά πρέπει να οραματισθεί ένα μπλε Χουμ στο κέντρο της καρδιάς του και να κρατήσει την αναπνοή του Βάζου, ή να δονήσει ένα μακρύ Χουμ. Τότε όλος ο εξωτερικός

χώρος διαλύεται μέσα στο σώμα του, το σώμα του μέσα στο Χουμ, το Χουμ μέσα στο νάντα και το νάντα μέσα στο μεγάλο Κενό. Πρέπει να διαλογιστεί πάνω στο Κενό και να κρατήσει την αναπνοή του. Εγειρόμενος απ' αυτό το σαμάντι, ο γιόγκι πρέπει να οραματισθεί πάλι το απατηλό σώμα του προστάτη Βούδα κ.ο.κ. *Νάντα είναι η τελευταία αντιληπτή μικροσκοπική στιγμή που απομένει κατά τη διαδικασία "διάλυσής" του Χουμ μετά την εξαφάνιση του τίγκλε. Είναι ο μικρός κύκλος ή τελεία με τη φλόγα σαν προεξοχή στο πάνω μέρος του Χουμ. Μερικοί άνθρωποι ισχυρίζονται εσφαλμένα ότι αυτή η άσκηση θα πρέπει να γίνεται μόνον τη νύχτα, αλλά η αλήθεια είναι ότι όταν την κάνει κανείς σ' όλη τη διάρκεια της ημέρας, αυξάνει κατά πολύ τη δυνατότητά του να ελέγξει την πράνα και να σταθεροποιήσει την αποκάλυψη του Φωτός, έτσι ώστε θα είναι πολύ πιο εύκολο γι' αυτόν ν' αναγνωρίσει το Φως στη διάρκεια του ύπνου του. Εκτός απ' αυτό, θα ωφεληθεί επίσης πολύ άμα κρατάει συγχρόνως την αναπνοή του. Το να αναγνωρίσεις το φως με άλλες μεθόδους είναι πολύ δύσκολο και το φως που αναγνωρίζεται έτσι δεν μπορεί να διαρκέσει πολύ. Αυτός που κάνει αυτή την άσκηση είναι σίγουρο ότι θα φέρει τις πράνες μέσα στο κεντρικό κανάλι και θα αποκαλύψει τις Τέσσερες Κενότητες. Αυτή είναι η πιο σπουδαία άσκηση της γιόγκα του Φωτός. Η ΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΥΠΝΟ Αυτοί που μπορούν να αποκαλύψουν τις Τέσσερες Κενότητες με τη σειρά, συγκεντρώνοντας τις πράνες στο κεντρικό κανάλι στη διάρκεια της ημέρας, μπορούν να το κάνουν και κατά τον ύπνο τους, αν συγκεντρωθούν προτού κοιμηθούν στο Χουμ στο κέντρο της καρδιάς. Ο καλύτερος τρόπος για να "κρατήσεις" το Φως δεν είναι στη μέση της νύχτας, όταν ο ύπνος είναι πολύ βαρύς, αλλά την αυγή, ή όταν ο ύπνος είναι ελαφρύς. Η καλύτερη στάση είναι να ξαπλώσεις πλάγια με τα γόνατα λυγισμένα. Εδώ τα δυο ουσιαστικά σημεία της άσκησης της γιόγκα του Φωτός είναι να οραματισθείς τις πέντε βασικές συλλαβές πάνω στα πέντε πέταλα του λωτού στο κέντρο της καρδιάς και να κρατάς την αναπνοή. Προτού ο γιόγκι αποκοιμηθεί πρέπει να σκεφθεί ξανά και ξανά επί 21 φορές ότι πρέπει ν' αναγνωρίσει το εσωτερικό Φως όταν αυτό προβάλει μέσα από τα στάδια της Αποκάλυψης, της Αύξησης αι της Επίτευξης. Μετά οραματίζεται ολόκληρο το σώμα του να διαλύεται μέσα στο Χουμ και το Χουμ μέσα στο Φως και συγκεντρώνεται πάνω του. Όταν αισθάνεται ελαφρά νυσταγμένος συγκεντρώνεται

πάνω στο Α, όταν είναι αρκετά νυσταγμένος πάνω στο Νου, όταν είναι πολύ νυσταγμένος πάνω στο Τα, όταν είναι σχεδόν κοιμισμένος πάνω στο Ρα και καθώς αποκοιμιέται (ή γίνεται ασυνείδητος) πάνω στο Χουμ. *Οι πέντε οραματιζόμενες συλλαβές στο λωτό στο κέντρο της καρδιάς είναι τώρα κατά σειρά το Α στο Βορρά (πάνω), το Νου στην Ανατολή (δεξιά), το Τα στο Νότο (κάτω), το Ρα στη Δύση (αριστερά) και το Χουμ στο κέντρο, με τον γιόγκι να βλέπει προς το Βορρά. Στην αρχή μπορεί να είναι δύσκολο να οραματισθεί ο γιόγκι τις δυο τελευταίες συλλαβές, γιατί έχει την τάση να κοιμηθεί, αμέσως μετά τη συγκέντρωσή του στις τρεις πρώτες. Με την επαναλαμβανόμενη όμως άσκηση θα μπορέσει τελικά να το κάνει. Αυτός που δεν μπορεί να μείνει συνειδητός στην ασυνείδητη κατάσταση του ύπνου, πρέπει να προσπαθήσει πολύ την ημέρα για να ενισχύσει τη δύναμη του σαμάντι. Αυτό θα τον βοηθήσει να έχει επίγνωση της ασυνείδητης κατάστασης και να δει λίγο από το Φως... Μερικές οδηγίες λένε ότι αν κάποιος συνεχίζει να μην μπορεί ν' αναγνωρίσει το Φως, θα πρέπει να εγκαταλείψει τον ύπνο για τρία μερόνυχτα και μετά να ξαναδοκιμάσει... Αυτός που μπορεί να αποκαλύψει με τη σειρά τα Τέσσερα Φώτα ή Κενότητες, δηλαδή το Φως της Αποκάλυψης, της Αύξησης, της Επίτευξης και το Έμφυτο Φως, μπορεί να εξαφανίσει τις χονδροειδείς και τις λεπτές σαμσαρικές σκέψεις και να ξεπεράσει το διακριτικό νου. Τότε θα δει πρόσωπο με πρόσωπο το αληθινό Φως του ύπνου, διάφανο και καθάριο σαν ένα ασυννέφιαστο ουρανό. Αυτή είναι η υπέρτατη εμπειρία, ή το Τέλειο Φως. Μετά απ' αυτήν είναι αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε το Μικρότερο Φως, στο οποίο, αν και ο γιόγκι δεν μπορεί να αναγνωρίσει τις Τέσσερες Κενότητες με τη σειρά, ή να εξαφανίσει όλες τις σαμσαρικές εκδηλώσεις, μπορεί εντούτοις να ξεπεράσει τη βαριά νάρκη του και να διακρίνει ξεκάθαρα τη διάφανη ακτινοβολούσα Κενότητα. Μετά απ' αυτό είναι η "κατώτερη εμπειρία" στην οποία ο γιόγκι δεν μπορεί να αναγνωρίσει ούτε το Τέλειο, ούτε το Μικρότερο Φως, αλλά έχει την εμπειρία ενός διαυγούς και διάφανου νου στην κατάσταση του ύπνου, προτού εμφανισθούν τα όνειρα. Αν με την άσκηση της ημέρας έχει πετύχει ένα σταθερό σαμάντι, τότε η δύναμή του θα μεταφερθεί και στην κατάσταση του ύπνου και του ονείρου. Σε αυτή την περίπτωση ο γιόγκι κατά κανόνα δε θα ονειρεύεται, και αν το κάνει, θα το αναγνωρίζει αμέσως. Μερικοί όμως δάσκαλοι λένε ότι αυτό δεν είναι το Φως του ύπνου, αλλά μονάχα μια εμπειρία του σαμάντι στην κατάσταση του ύπνου. Μπορεί να είναι έτσι, αλλά αν ασκείται κάποιος με αυτό τον τρόπο, θα μπορέσει ν' αυξήσει την πιθανότητα ν' αναγνωρίσει το Φως και να δει σύντομα το Μικρότερο Φως.

ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΙΣ «ΤΕΣΣΕΡΕΣ ΚΕΝΟΤΗΤΕΣ» Οι Τέσσερες Κενότητες, Τέσσερα Φώτα ή Τέσσερες Μακαριότητες αποτελούν τη βάση της Γιόγκα του Φωτός. Αυτές δημιουργούνται με τη συγκέντρωση της πράνα στο κεντρικό κανάλι κατά την άσκηση της ημέρας. Αυτός που μπορεί να το κάνει αυτό, πρέπει να συγκεντρώνεται ιδιαίτερα στην Τέταρτη Κενότητα ή Το Έμφυτο Φως. Η μέθοδος για την αναγνώριση των Τεσσάρων Κενοτήτων είναι η εξής: Κατά την άσκηση της Γιόγκα του Φωτός τη νύχτα, ο γιόγκι πρέπει να συγκεντρωθεί πρώτα στο Α σ' ένα από τα πέταλα του λωτού στο κέντρο της καρδιάς. Με αυτή την άσκηση οι πράνες των πέντε στοιχείων θα μαζευτούν στο κεντρικό κανάλι και θα εμφανισθούν τα σημάδια καπνού, αντικατοπτρισμού, φωτός πυγολαμπίδας κ.λ.π. Όταν αυτός αισθανθεί νυσταγμένος, πρέπει να συγκεντρωθεί πάνω στη συλλαβή Νου, οπότε θα μαζευτούν περισσότερες πράνες, θα εκλείψουν οι χονδροειδείς διακριτικές σκέψεις και θα προβάλει η Πρώτη Κενότητα ή Το Φως της Αποκάλυψης. Μετά θα νοιώσει ένα συναίσθημα σα να βλέπει το φωτεινό σεληνόφως σ' έναν ασυννέφιαστο ουρανό. Όταν νυστάζει περισσότερο, πρέπει να συγκεντρωθεί πάνω στο Τα, οπότε θα μαζευτούν ακόμα περισσότερες πράνες, θα διαλυθούν όλες οι λεπτές διακριτικές σκέψεις και θα προβάλει η Δεύτερη ή Ακραία Κενότητα, που ονομάζεται αλλιώς Το Φως της Αύξησης. Τώρα αυτός θα νοιώσει ένα συναίσθημα σα να βλέπει το Φως του ηλίου σ' έναν ασυννέφιαστο ουρανό. Όταν νοιώσει πολύ νυσταγμένος, πρέπει να συγκεντρωθεί πάνω στο Ρα, οπότε θα μαζευτούν όλες οι πράνες, θα διαλυθεί το μεγαλύτερο μέρος των λεπτότερων διακριτικών σκέψεων και θα προβάλει η Τρίτη ή Μεγάλη Κενότητα, που ονομάζεται αλλιώς Το Φως της Επίτευξης. Θα νοιώσει τότε ένα συναίσθημα σα να βλέπει το σκοτάδι που περιβάλει τα πάντα σε ένα βαθύ και ασυννέφιαστο στερέωμα. Τελικά καθώς αποκοιμιέται, ενώ συγκεντρώνεται πάνω στο Χουμ, όλες οι πράνες της Επίτευξης και όλες οι πιο λεπτές διακριτικές σκέψεις θα διαλυθούν και θα προβάλει η Τέταρτη ή Ολοκληρωτική Κενότητα ή αλλιώς Το Έμφυτο Φως. Τότε θα νοιώσει ένα συναίσθημα σα να βλέπει το θόλο του καθαρού ουρανού την αυγή και θα τον εγκαταλείψουν οι τρεις μολύνσεις του ήλιου, της σελήνης και του λυκόφωτος...Αυτές είναι οι Τέσσερες Κενότητες ή Τα Φώτα του Ύπνου, που πρέπει να αναγνωρίσει και να εξασκήσει ο γιόγκι. Ίσως στην αρχή να μη μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει και τις Τέσσερες Κενότητες, αλλά με τη συνεχή και επίμονη άσκηση, τελικά θα τα καταφέρει. Αυτοί που δεν μπορούν να συγκρατήσουν τις Τέσσερες Κενότητες, πρέπει να κάνουν την άσκηση στη διάρκεια του ελαφρού ύπνου. Αυτοί που μπορούν, πρέπει να την κάνουν στο βαθύ

ύπνο. Όσοι δεν έχουν μεγάλη εμπειρία στο κράτημα του Φωτός με την κανονική διαδικασία, θα είναι δύσκολο να το κάνουν αντίστροφα, δηλαδή από το Έμφυτο Φως να κρατήσουν το Τρίτο, το Δεύτερο και μετά το Αρχικό Φως. Η κανονική διαδικασία είναι λοιπόν βασική και πολύ σημαντική. Αν κάποιος είναι αναγκασμένος να βγει από το σαμάντι του Φωτός εξ' αιτίας της αναταραχής της πράνα, πρέπει να συγκεντρωθεί στο Χουμ στο κέντρο της καρδιάς για να σταθεροποιήσει το σαμάντι. Αν αυτό δε βοηθά, πρέπει να προσπαθήσει να διαλογιστεί πάνω στο Μικρότερο Φως. Αν είναι αναγκασμένος να βγει από το Μικρότερο Φως, θα πρέπει να προσπαθήσει να κάνει την άσκηση του απατηλού σώματος του ονείρου. Για να το κάνει όμως αυτό σωστά, πρέπει να μπορεί να μαζέψει τις πράνες στο κεντρικό κανάλι και ν' αποκαλύψει τις Τέσσερες Κενότητες στην άσκηση της ημέρας. Μόνον όταν φτάσει σε αυτό το στάδιο, θα μπορεί να κρατάει πλήρως το φως τη νύχτα. Οι λιγότερο προχωρημένοι γιόγκι μπορεί να αναγνωρίσουν το Πρώτο, ή το Δεύτερο Φως, αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να κάνουν το ίδιο με το Τρίτο και το Τέταρτο Φως. Αν κάποιος επιθυμήσει πολύ έντονα προτού κοιμηθεί να κρατήσει το Φως και συγκεντρωθεί πάνω στο Χουμ στο κέντρο της καρδιάς, που ακτινοβολεί φως γεμίζοντας ολόκληρο το σώμα του, θα έχει μια πολύ καλή ευκαιρία για να δει το Μικρότερο Φως. Σε μια κατάσταση ελαφρού ύπνου χωρίς όνειρα, θα δει την ακτινοβολούσα και παρ' όλα αυτά κενή και διάφανη φύση του Πνεύματος, χωρίς κανένα εμπόδιο. Η συνειδητότητά του θα είναι τόσο καθαρή σα να είναι ξύπνιος. Εντούτοις δεν θα μπορεί να εξαφανίσει τις διασπαστικές σκέψεις του και μερικές φορές η ακτινοβολούσα συνείδησή του θα προβάλλει μαζί με όνειρα. Αν συμβεί αυτό, πρέπει να συνεχίσει να συγκεντρώνεται στο Χουμ και να προσπαθήσει να διατηρήσει την ακτινοβολούσα συνείδηση για να σταθεροποιήσει το Φως. Αυτός που δεν μπορεί να αναγνωρίσει το φως κατά το βαθύ ύπνο, δεν πρέπει να αποθαρρυνθεί, αλλά να ξαναπροσπαθήσει να γίνει συνειδητός και βαθμιαία θα τα καταφέρει. Αν λόγω της αναταραχής της πράνα προβάλουν κάποια όνειρα, πρέπει να τα ταυτίσει με τον προστάτη Βούδα και τη μάνταλά του και μετά να προσπαθήσει για μια ακόμη φορά να τα διαλύσει μέσα στο μεγάλο Κενό... Πρέπει να ξέρει ότι το Μικρότερο Φως δεν είναι το πραγματικό Φως του Ύπνου. Το τελευταίο είναι το Τέταρτο ή Έμφυτο Φως, που δεν έχει καμιά διακριτική ή διασπαστική σκέψη, ενώ το πρώτο είναι μόνον ένα επιφανειακό φως, αναμεμιγμένο με διακριτικές σκέψεις και διασπάσεις. Αλλά αν μπορεί κάποιος να σταθεροποιήσει και ενδυναμώσει αυτό το Μικρότερο Φως, θα μπορέσει να κρατήσει τελικά και το Έμφυτο Φως.

ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΤΡΙΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΦΩΤΑ Σύμφωνα με την Ταντρική διδασκαλία το Φως μπορεί να ταξινομηθεί σε τρεις ομάδες: Το Φως της Γένεσης, Το Φως της Ατραπού και το Φως της Επίτευξης. Το Φως της Γένεσης, ή Φως της Πραγματικότητας, είναι το Έμφυτο Φως που υπάρχει πάντα, αδιάφορα από το αν έχει, ή όχι, κάποιος την επίγνωσή του. Το Φως του Ύπνου και το Φως του Θανάτου ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Το Φως της Ατραπού είναι η άμεση πραγμάτωση της Σουνιάτα (Κενότητας), ή τα Τέσσερα Φώτα, ή Κενότητες, που αποκαλύπτονται όταν μπουν οι πράνες στο κεντρικό κανάλι. Μπορεί επίσης να ονομαστεί Μη - Διακριτική Σοφία, μια κατανόηση του Αγέννητου Κενού που ξεπερνά το δυϊσμό του υποκειμένου και του αντικειμένου. Το Φως της Επίτευξης είναι η πραγμάτωση του Έσχατου Φωτός, η τέλεια και πλήρης φώτιση. Το Φως του Ύπνου μπορεί επίσης να διαιρεθεί σε διάφορες ομάδες: Αυτό που αναγνωρίζεται στο βαθύ ύπνο, όπου δεν υπάρχει θέα κανενός αντικειμένου, ονομάζεται Το Φως του Βαθύ Ύπνου. Αυτό που αναγνωρίζεται μαζί με χονδροειδή και λεπτά αντικείμενα ονομάζεται το Μικρότερο Φως του ύπνου κ.ο.κ. Όπως είπαμε και στη γιόγκα του ονείρου πρέπει κάποιος να παρατηρήσει αν έχει την ικανότητα και την αυτοπεποίθηση ότι μπορεί να κυριαρχήσει στο μπάρντο. Θα πρέπει να αναρωτηθεί αν με τη σημερινή του συνειδητοποίηση μπορεί να κυριαρχήσει στο Φως του Θανάτου όταν έλθει η κατάλληλη στιγμή. Αν μπορείτε να κυριαρχήσετε στις Τέσσερες Κενότητες του ύπνου, τότε μπορείτε να είστε σίγουροι ότι θα αναγνωρίσετε τις Τέσσερες Κενότητες και τη στιγμή του θανάτου σας. Ο θάνατος θα είναι τότε για σας μια πολύ ωφέλιμη εμπειρία. Έτσι με την άσκηση αυτής της Γιόγκα του Φωτός θα εξαγνιστούν οι σαμσαρικές προσκολλήσεις και διακρίσεις και θα πραγματωθεί η αυτόφωτη Σοφία. Με τη φωτιά της Σοφίας του Έμφυτου Φωτός, μπορούμε να καταστρέψουμε όλες τις ακάθαρτες καρμικές σκέψεις, να συγχωνεύσουμε το Φως του Γιου και της Μάνας* σ' ένα Φως και ν' αγκαλιάσουμε τα πάντα μέσα στη μεγάλη ολότητα του αγέννητου Φωτός...Θα αποκτήσουμε τότε το τέλειο Νταρμακάγια και Ρουπακάγια (Μορφικό Σώμα από το Σανσκριτικό Ρούπα = μορφή και Κάγια = σώμα) και μέχρι το τέλος της σαμσάρα θα μπορούμε, χωρίς την παραμικρή προσπάθεια, να βοηθούμε με αμέτρητους τρόπους όλα τα αισθανόμενα όντα.

*Το Φως της Μάνας είναι το πραγματικό φως της πρωταρχικής μας κατάστασης και το Φως του Γιου, το φως που βιώνει ο ασκητής με την άσκηση στη διάρκεια της ζωής του. Η «ΤΡΙΚΑΓΙΑ» Η ΤΑ ΤΡΙΑ ΒΟΥΔΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ Με τον όρο τρικάγια οι Βουδιστές προσδιορίζουν βασικά την εκδήλωση της ολοκληρωμένης και τέλειας κατάστασης ενός φωτισμένου όντος και στις τρεις διαστάσεις της ύπαρξης. Το Νταρμακάγια είναι το Σώμα της Αλήθειας ή το Σώμα της Κενής Ουσίας ή αλλιώς η πανταχού παρούσα και διαπερνούσα τα πάντα Υπέρτατη Πραγματικότητα, που η φύση της είναι η Σουνιάτα, δηλαδή η Κενότητα. Μόνο συμβολικές παραστάσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αυτή την Απόλυτη Πραγματικότητα, η οποία αντιπροσωπεύεται συνήθως από τον πρωταρχικό Βούδα Σαμανταμπάντρα (κατά λέξη ο Πάγκαλος). Το Σαμπογκακάγια είναι το Σώμα του Πλούτου ή το Σώμα της Απόλαυσης ή πάλι το Σώμα της Πνευματικής Έκστασης. Αποτελεί τη διάσταση της ουσίας των πέντε στοιχείων, που είναι φως και ο πλούτος εδώ αναφέρεται στην άπειρη πολλαπλότητα των μορφών που μπορούν να αναδυθούν μέσα του. Θεωρείται σαν η διάσταση της ενέργειας που βιώνει κι εκδηλώνει ένα πραγματωμένο ον. Όλες οι υπερβατικές εμπειρίες και τα οράματα, όλα τα προφητικά μηνύματα ανάγονται σε αυτό. Το Νιρμανακάγια ή Σώμα της Εκδήλωσης είναι η διάσταση ενός φωτισμένου όντος, όπως φανερώνεται στα συνηθισμένα όντα στο χρόνο και την ιστορία. Μπορούμε γενικά να πούμε ότι η άπειρη αδιαμόρφωτη ενέργεια (Νταρμακάγια) εκδηλώνεται στο επίπεδο της ουσίας των στοιχείων (Σαμπογκακάγια) σα φως (για όσους έχουν την καθαρή όραση για να το δουν) και στο επίπεδο της ύλης σα φαινομενικά στερεές μορφές (Νιρμανακάγια). Το αδιαχώριστο ή η ένωση, των φαινομένων και της κενότητας χαρακτηρίζει το Νιρμανακάγια. Το αδιαχώριστο τόσο της διαύγειας και της κενότητας όσο και της ευδαιμονίας και της κενότητας χαρακτηρίζει το Σαμπογκακάγια. Τέλος το αδιαχώριστο της εγρήγορσης και της κενότητας χαρακτηρίζει το Νταρμακάγια. Έτσι μπορούμε να πούμε σε απλή μορφή ότι το Νιρμανακάγια έχει να κάνει με τα φαινόμενα, το Σαμπογκακάγια με την ενέργεια και το φως και το Νταρμακάγια με το πνεύμα σε κατάσταση εγρήγορσης.

ΤΕΛΟΣ Δημήτριος Ευαγγελόπουλος

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com