Angelika Rebisz Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych by Angelika

POLITECHNIKA KOSZALIŃSKA WYDZIAŁ TECHNOLOGII I EDUKACJI

Praca magisterska

Angelika Rębisz Nr albumu: U-4

PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO WYBRANYCH GRUP SPOŁECZNYCH

CAUSES AND DETERMINANTS OF SOCIAL EXCLUSION OF SELECTED SOCIAL GROUPS

Rodzaj studiów: Stacjonarne Kierunek studiów: Pedagogika Specjalność: Pedagogika resocjalizacyjna Promotor: prof. nadzw. dr hab. Tadeusz Strawa

KOSZALIN 2016

STRESZCZENIE Tytuł pracy w języku polskim Czynniki i uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych. Tytuł pracy w języku angielskim Causes and determinants of social exclusion of selected social groups Słowa kluczowe w języku polskim wykluczenie społeczne, grupy społeczne, bezdomność, bezrobocie, niedostosowanie społeczne, nierówności społeczne Słowa kluczowe w języku angielskim social exclusion, social groups, homelessness, unemployment, social maladjustment, social inequalities Streszczenie w języku polskim Głównym celem pracy jest sprawdzenie, jakie są główne przyczyny oraz uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych. W pracy został zastosowany kwestionariusz ankiety. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszymi przyczynami i uwarunkowaniami wykluczenia społecznego są uzależnienia, niskie wykształcenie, bezrobocie, odrzucenie lub brak opieki ze strony rodziny i osób najbliższych oraz niepoprawne stosunki z innymi ludźmi. Streszczenie w języku angielskim The main goal of the work is to check what are the most important causes and determinants of social exclusion of homeless, long- term unemployed and maladjusted people. In the work was used a questionnaire. According to the research the most common causes and determinants of social exclusion are addictions, low level of education, unemployment, lack of care from family members and wrong relations with other people.

SPIS TREŚCI

STRESZCZENIE ............................................................................................................2 WSTĘP .............................................................................................................................5 ROZDZAŁ I .....................................................................................................................7 TEORETYCZNA ANALIZA WYKLUCZNIA SPOŁECZNEGO ........................... 7 1.1 Czym jest wykluczenie społeczne w warunkach świata globalnego ...........................7 1.2 Grupy społeczne- jednostki o największym zagrożeniu wykluczeniem ...................14 1.3 Czynniki warunkujące- wyznaczające pole wykluczenia społecznego .....................18 1.4 Przejawy wykluczenia społecznego ................................................................................ 24 1.5 Następstwa wykluczenia wybranych kategorii społecznych .....................................29 1.6 Społeczny program przeciwdziałania wykluczeniom społecznym ............................. 35 ROZDZIAŁ II ................................................................................................................40 WYKLUCZENIE WYBRANYCH

SPOŁECZNE ŚRODOWISK-

MŁODZIEŻY

REGIONÓW

DOROSŁYCH

SPOLECZNO-

GOSPODARCZYCH ................................................................................................... 40 2.1 Charakterystyka środowisk regionalnych, które dominują w wykluczeniu społecznym osób dorosłych i młodzieży .........................................................................40 2.2 Wieś popeegerowska jako przykład środowiska w którym ma miejsce znaczny odsetek wykluczenia ........................................................................................................43 2.3 Ekonomiczne i cywilizacyjne czynniki mające wpływ na wykluczenie społeczne rodzin ...............................................................................................................................47 2.4 Rządowe i regionalne projekty przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu ..........52 2.5 Obraz osoby wykluczonej społecznej........................................................................55 2.6 Działania placówek i instytucji edukacyjnych w zakresie aktywizowania społecznozawodowego ....................................................................................................................59

ROZDZIAŁ III ..............................................................................................................65 ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ .........................................................65 3.1 Przedmiot i cel badań ........................................................................................................ 66 3.2 Problemy i hipotezy badawcze ..................................................................................66 3.3 Zmienne i wskaźniki..................................................................................................68 3.4 Metody, techniki i narzędzia badawcze .....................................................................69 3.5 Charakterystyka terenu badań ...................................................................................71 RODZIAŁ IV .................................................................................................................72 PRZYCZYNY I UWARUNKOWANIA WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO WYBRANYCH GRUP SPOŁECZNYCH W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH ..72 4.1 Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób długookresowo bezrobotnych ...................................................................................................................72 4.2 Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób bezdomnych ..............81 4.3 Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób niedostosowanych społecznie ........................................................................................................................89 ZAKOŃCZENIE ...........................................................................................................98 BIBLIOGRAFIA ...........................................................................................................99 SPIS WYKRESÓW .....................................................................................................106 ZAŁĄCZNIKI .............................................................................................................107

Wstęp

Niniejsza praca dotyczy wykluczenia społecznego różnych grup społecznych, w tym osób długotrwale bezrobotnych, osób bezdomnych oraz osób niedostosowanych społecznie. Praca ma na celu wyjaśnienie przyczyn i uwarunkowań ekskluzji społecznej poszczególnych

grup

społecznych.

Wykluczenie

społeczne

jest

zjawiskiem

wielowymiarowym, oznacza brak możliwości uczestniczenia jednostki w życiu społecznym- gospodarczym, kulturalnym i politycznym, w wyniku ograniczenia jej praw społecznych, braku dostępu do usług, dóbr i instytucji oraz deprywacji potrzeb. Przyczyn wykluczenia społecznego jest bardzo wiele, wiele jest również grup społecznych narażonych na marginalizację czy odrzucenie przez społeczeństwo. Najczęściej wymienianymi przyczynami ekskluzji społecznej jest ubóstwo, bezdomność oraz bezrobocie. Każda osoba na jakimś etapie swojego życia może zostać wykluczona. Rozdział I zawiera ogólne informacje na temat marginalizacji i wykluczenia społecznego, informacje dotyczące jednostek i grup społecznych najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym, czynniki które warunkują i wyznaczają pole wykluczenia społecznego, przejawy ekskluzji oraz następstwa wykluczenia społecznego wybranych kategorii społecznych. II rozdział poświęcony został informacjom dotyczącym wykluczenia społecznego młodzieży i osób dorosłych w wybranych środowiskach i regionach społecznogospodarczych, czynnikom mającym największy wpływ na wykluczenie społeczne rodzin, wizerunkowi osoby wykluczonej społecznie oraz działaniom placówek i instytucji edukacyjnych w zakresie aktywizowania społeczno- zawodowego. Metodologia pracy znajduje się w rozdziale III. W rozdziale tym zawarty jest problem badawczy, przedmiot badań, hipoteza główna a także problemy szczegółowe. Odnoszą się one do tematu pracy, czyli przyczyn i uwarunkowań wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych. Przedstawiona zostanie również metoda, technika oraz narzędzia badawcze, które posłużą do zbadania niniejszego problemu. Oprócz wymienionych elementów rozdział III zawiera cele, zmienne i wskaźniki oraz opisaną grupę badawczą, która wzięła udział w badaniu pedagogicznym odnośnie niniejszego tematu.

Rozdział IV obejmuje przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych w świetle badań własnych, zakończenie pracy zostało podsumowane

bibliografią,

spisem

wykresów

oraz

załącznikiem

postaci

kwestionariusza ankiety.

Rozdział I Teoretyczna analiza wykluczenia społecznego

Czym jest wykluczenie społeczne w warunkach świata globalnego Najbardziej potoczne określenie wykluczenia społecznego to „margines społeczny”, pojęcie to jest na tyle popularne, że zdefiniowano je w Słowniku Języka Polskiego jako: „nieliczna i mało znacząca warstwa społeczna, składająca się z jednostek prowadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy współżycia społecznego; męty społeczne”. Natomiast definicja „mętów społecznych” z tego samego słownika określa to pojęcie jako: „ludzie o niewiadomym, podejrzanym sposobie zarobkowania, niskim poziomie moralnym, cechujący się brakiem kultury”. W Encyklopedii PWN znajduje się inna definicja marginesu społecznego, opisana jako: „nieliczna, mało znacząca grupa społeczna, nisko ceniona w społeczeństwie ze względu na nieprzestrzeganie ogólnie przyjętych norm i zasad współżycia; margines społeczny składa się z jednostek, których zachowania są sprzeczne z normami moralnymi, kulturowymi i prawnymi i mają charakter patologii społecznej”.1 Wykluczenie społeczne (marginalizacja, ekskluzja społeczna) to sytuacja, w której obywatel, będący członkiem społeczeństwa, nie może w pełni uczestniczyć w ważnych aspektach życia społecznego (gospodarczego, kulturowego czy politycznego). Sytuacja ta jest niezależna od jednostki i znajduje się poza jej kontrolą. Zjawisko wykluczenia społecznego ma charakter wielowymiarowy i może dotyczyć wielu różnych dziedzin życia, takich jak: edukacja, gospodarka, kultura czy polityka.2 Ekskluzja społeczna może być następstwem dyskryminacji jednostki lub większej grupy osób (np. grupy etnicznej, mniejszości narodowej). Może mieć charakter braku dostępu do usług medycznych, dóbr społecznych i wielu innych aspektów życia społecznego. Może być również wynikiem ograniczenia praw obywatelskich jednostek. Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1998 Krawczyk-Blicharska M., Nowak P., Poradnictwo społeczno-zawodowe formą przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w: Pomoc – wsparcie społeczne -poradnictwo. Od teorii do praktyki, pod red. M. Piorunek, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 217. 1 2

Problematyka marginalizacji i wykluczenia społecznego wchodzi w zakres badań kilku dyscyplin naukowych, takich jak: socjologia, polityka społeczna, historia oraz psychologia społeczna. Wyniki badań tych dyscyplin pozwalają analizować to zjawisko społeczne w szerszym oraz społecznym kontekście. Z wykluczeniem społecznym w stopniu zaawansowanym mamy do czynienia wtedy, gdy osoba lub grupa społeczna traci swoje miejsce w społeczeństwie oraz związane z nim możliwości działania i role społeczne. Na przykład: 1. role członka rodziny odpowiedzialnego za dostarczanie jej środków finansowych i innych środków do życia, 2. role mieszkańca osiedla, 3. role najemcy czy właściciela mieszkania, domu lub innego lokalu, 4. role pracownika, pracodawcy bądź przedsiębiorcy.3 Problem wykluczenia społecznego i marginalizacji można również rozważać w kształtowaniu się struktury społeczeństwa i jego kulturowej tożsamości. Taki punkt widzenia proponuje Michael Foucalt. Wyróżnia on cztery “systemy wykluczeń społecznych”. Należą do nich systemy takie jak: 1. system dotyczący pracy i produkcji ekonomicznej , 2. system dotyczący życia rodzinnego i rodzicielstwa (procesu reprodukcji), 3. system dotyczący wykluczenia z dyskursu publicznego czy komunikacji społecznej, 4. system dotyczący wykluczenia z udziału z kultury, rekreacji i rozrywki, różnych dziedzin twórczości i sportu.4 Z definicji marginesu społecznego i wykluczenia społecznego wynika, że określenie to ma negatywny ładunek i wzbudza negatywne odczucia takie jak na przykład lęk, pogarda, obrzydzenie, czasami nawet strach itp. wobec tych ludzi, których zaliczymy do marginesu społecznego. Charakterystyczne jest również w tych ujęciach silne powiązanie marginesu społecznego z wieloma zachowaniami naruszającymi przyjęte normy i zasady życia społecznego,

niedostosowanie

społeczne,

zachowania

patologiczne,

rodzina

dysfunkcyjna, dewiacja społeczna. Jany A. - Wprowadzenie do tematu wykluczenia społecznego. Wykluczenie jako przedmiot polityki społecznej. http://www.pcpr.tarnogorski.pl/files/sprawy_spoleczne/2009/grudzien/zalacznik_7.doc. Dnia 10.11.2015 4 Jany A. - Wprowadzenie do tematu wykluczenia społecznego. Wykluczenie jako przedmiot polityki społecznej. http://www.pcpr.tarnogorski.pl/files/sprawy_spoleczne/2009/grudzien/zalacznik_7.doc. dnia 10.11.2015 3

Naukowcy unikają używania takich wyrażeń, które w języku potocznym wyraźnie naznaczają osoby wykluczone społecznie lub zagrożone wykluczeniem. Dlatego też dużo częściej w książkach i publikacjach naukowych spotkać można słowa i określenia takie jak: wykluczenie społeczne, ekskluzja społeczna, marginalizacja, marginalność, marginalny, marginesowość.5 Wykluczenie społeczne dotyczyć może wielu różnych płaszczyzn życia, dlatego też trudno jest jednoznacznie podać przyczyny i cechy, które decydują o problemach z uczestniczeniem w życiu społecznym.6 Wykluczenie jest również rozumiane jako „zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych

objawach,

spowodowane

niekorzystnymi

zewnętrznymi

lub

wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.”7 Według

Cz.

Czapówa

Jedlewskiego,

zachowania

związane

niedostosowaniem społecznym i marginalizacją obejmują manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami przestrzegającymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury (przejawy różnych

odmian

wykolejenia

społecznego-

destruktywne

zachowania),

stany

osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami (stany osobowości, które stanowią źródło przejawów wykolejenia), przyczyny tych zaburzeń (przyczyny wytworzenia się wymienionych stanów osobowości oraz przejawów wykolejenia).8 Osoba niedostosowana społecznie to taka jednostka, która w sposób trwały oraz ciągły nie spełnia norm i zasad współżycia społecznego. Stan niedostosowania społecznego najczęściej wynika z procesu stopniowego przyswajania sobie oraz przyjmowania za własne niewłaściwych poglądów, postaw, norm, zasad i wartości narzucanych z zewnątrz przez osobę lub grupę społeczną, negatywnych norm wyniesionych ze środowiska rodzinnego (naśladownictwo), niewłaściwej atmosfery życia rodzinnego, konflikty w rodzinie, negatywne wzorce zachowań, uczenie się

Szarfenberg R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, kwiecień 2006, s. 6 Szarfenberg R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, kwiecień 2006 7 Pytka L., Skala nieprzystosowania społecznego. Podręcznik, COM, Warszawa 1984 8 Jedlewski S., Czapów Cz.- "Pedagogika resocjalizacyjna", PWN Warszawa ,1973 5

niewłaściwych i negatywnych reakcji na różne sytuacje oraz utrwalanie negatywnych zachowań poprzez nieodpowiedni system wzmocnień (kary i nagrody)9. Niedostosowanie społeczne staje się sposobem na minimalizację frustracji, redukcję napięcia wewnętrznego10 wynikających z niespełniania oczekiwań własnych i oczekiwań ze strony społeczeństwa oraz prawidłowego pełnienia przypisanych jednostce ról społecznych. Pojęcie nieprzystosowania społecznego można rozpatrywać w dwóch ujęciach- ujęciu makrospołecznym i mikrospołecznym: 

w ujęciu makrospołecznym– analizujący powstawanie zjawiska w wyniku uprzemysłowienia, urbanizacji, sytuacji ekonomicznej, miejsca zamieszkania oraz wielu innych czynników zewnętrznych,



w ujęciu mikrospołecznym– wynikających głównie ze środowiska rodzinnego, w jakim wychowała się i żyje jednostka, grup rówieśniczych w jakich uczestniczy oraz środowiska zawodowego.11

Zbudowano wiele różnych koncepcji wykluczenia społecznego. Według Hilary Silver można wyróżnić trzy podejścia do wykluczenia społecznego: 1) Wykluczenie społeczne jest postrzegane jako zerwanie więzi społecznej pomiędzy jednostką a społeczeństwem, określanej jako solidarność społeczna. 2) Jednostka lub grupa ulega wykluczeniu, kiedy nie uczestniczy w życiu zbiorowym lub też nie przejawia aktywności obywatelskiej. 3) Wykluczenie

społeczne

jest

konsekwencją

zróżnicowania

społecznego,

ekonomicznego podziału pracy, oddzielenia różnych sfer życia zbiorowego. Jednostka ulega wykluczeniu, gdy nie uczestniczy w procesie wymiany dóbr czy usług, wykluczenie społeczne jest konsekwencją powstania i działania różnych grup.12 Inne nurty w definiowaniu pojęcia wykluczenia społecznego:

Pytka L., Zacharuk T., Wielowymarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego [w:] Pedagogika Społecza, pod red. Pilch T., Lepalczyk I., wyd. ŻAK, 1995, s. 399. 10 Pytka L., Zacharuk T., Wielowymarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego [w:] Pedagogika Społecza, pod red. Pilch T., Lepalczyk I., wyd. ŻAK, 1995, s. 401. 11 Pytka L., Zacharuk T., Wielowymiarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego [w:] Pedagogika Społeczna, pod red. Pilch T., Lepczyk I., wyd. ŻAK, 1995, s. 397. 12 Silver H., Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms, “International Labour Review”, nr. 5-6 9

• Wykluczenie społeczne jako problem z uczestniczeniem w życiu społecznymgospodarczym, politycznym, kulturalnym; • Wykluczenie społeczne jako problem z dostępem do zasobów, dóbr, kapitału, instytucji; • Wykluczenie społeczne jako problem z prawami, których się komuś odmawia, lub które nie są realizowane; • Wykluczenie społeczne jako rodzaj ubóstwa.13 Ponadto wyróżnia się trzy funkcje pojęcia wykluczenia społecznego: –funkcja poznawcza (informatywna), – funkcja waluacyjna – funkcja polityczna.14 Przejawami wykluczenia społecznego może być także ograniczony dostęp do szkolnictwa, niemożność znalezienia pracy ze względu na wiek czy niepełnosprawność, niemożność zaspokojenia potrzeb ze względu na bardzo niskie zarobki, brak dostępu do usług medycznych w sytuacjach pilnych lub wymagających specjalistycznej diagnostyki, brak możliwości wzięcia udziału w wyborach i głosowaniach osób chorych i niepełnosprawnych, brak dostępu do kultury ze względu na wysoką cenę biletów, brak dostępu do informacji, brak dostępu do Internetu, niedostosowana komunikacja oraz transport publiczny do potrzeb osób chorych i niepełnosprawnych. Po przeglądzie różnych określeń oraz definicji wykluczenia społecznego można wyróżnić kilka kategorii tego zjawiska. Są to definicje występujące zazwyczaj w kontekście braku czegoś lub braku możliwości uczestniczenia w życiu społecznymkulturowym, gospodarczym i politycznym; brakiem dostępu do zasobów, dóbr, instytucji i systemów społecznych; brakiem praw społecznych i możliwości ich realizacji; biedy i ubóstwa. Każda z tych kategorii definicji poza biedą i ubóstwem charakteryzuje się tym, że wykluczenie społeczne wiąże się z jakimiś brakami w uczestniczeniu w życiu społecznym (brak, niezdolność, niemożność uczestniczenia), dostępu do różnych dostępnych dóbr i usług (dostęp ten jest znacznie ograniczony lub utrudniony) oraz praw społecznych (odmowa praw społecznych, prawa społeczne realizowane są w niewielkim stopniu lub całkowicie nierealizowane). Szarfenberg R., Ubóstwo i wykluczenie społeczne, Wykład I: Definiowanie ubóstwa i wykluczenia społecznego http://rszarf.ips.uw.edu.pl/uiws/01uiws.pdf dnia 13.11.2015 14 Szarfenberg R., Ubóstwo i wykluczenie społeczne, Wykład I: Definiowanie ubóstwa i wykluczenia społecznego http://rszarf.ips.uw.edu.pl/uiws/01uiws.pdf dnia 13.11.2015 13

Ostatnia kategoria, czyli bieda i ubóstwo jest sama w sobie pewnego rodzaju deficytem (np. brakiem w zakresie zasobów materialnych, środków finansowych, złych warunków mieszkaniowych, braku stałego miejsca zamieszkania, braku zatrudnienia). Problemy z uczestnictwem w życiu społecznym 

niezdolność uczestniczenia w gospodarczych aspektach życia społecznego;



niezdolność uczestniczenia w politycznych aspektach życia społecznego (np. brak możliwości lub utrudniona możliwość udziału w głosowaniach oraz wyborach przez osoby niepełnosprawne ruchowo);



niezdolność uczestniczenia w kulturowych aspektach życia społecznego (np. utrudniony dostęp do teatrów czy bibliotek w mniejszych miejscowościach czy na terenach wiejskich).15

Problemy z dostępem do zasobów, dóbr, instytucji oraz systemów społecznych Deficyty w dostępie do zasobów, instytucji i systemów społecznych obejmują zasoby indywidualne, społeczne, publiczne i instytucjonalne. 

zasoby indywidualne (zasoby demograficzne, kulturowe, psychologiczne cechy jednostek), cechy jednostek i kapitał ludzki społeczności, cechy jednostek w danej społeczności;



zasoby społeczne (sieć powiązań jednostki i relacji z innymi ludźmi, zaufanie między osobami, chęć niesienia pomocy i pomaganie innym), sieci i kontakty społeczne jednostki oraz kapitał społeczny;



zasoby publiczne (dobra publiczne z problematyką i uzasadnieniem mądrego nadzoru państwa);



zasoby instytucjonalne (instytucje jako trwale reguły i wzory działania, których wcieleniem są organizacje).16

Problemy z realizowaniem praw społecznych Prawa społeczne o charakterze moralnym mogą być zapisane bezpośrednio w aktach prawa międzynarodowego czy w konstytucji, ale też w różnych ustawach, np. prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do godziwej pracy i płacy, prawo do ubezpieczenia zdrowotnego, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do ochrony zdrowia (w kontekście o prawach człowieka i prawach obywatelskich). 15

Szacka B., Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003 Szarfenberg R. Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, kwiecień 2006 s. 24 16

Prawa społeczne obok praw osobistych oraz praw politycznych należą do kanonu praw człowieka. Aspekty związane z prawami socjalnymi: 

prawa społeczne ustanowione i obowiązujące w danym kraju,



poziom realizacji praw społecznych grup oraz jednostek,



przeszkody w ustanowieniu pełnego katalogu praw socjalnych,



przeszkody w poprawie realizacji ustanowionych wcześniej praw społecznych.

Bieda i ubóstwo Bieda oznacza brak dostatecznych środków do życia (finansowych czy materialnych), oznacza niedostatek lub „stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, rodziny lub grupy społecznej”.17 Duży wpływ na zjawisko biedy i ubóstwa mają podziały i nierówności społeczne. Bieda prowadzi do wykluczenia społecznego, do traktowania osób w innych, gorszych kategoriach, odbiera poczucie godności, odbiera szacunek. Społeczeństwo jak i niektóre instytucje traktują osoby biedne często jako obywateli drugiej kategorii. Ubóstwo bierze również pod uwagę niezaspokojenie potrzeb, które są podstawą do przetrwania biologicznego. Pojęcie ubóstwa obejmuje takie aspekty jak uzależnienia, wielodzietność, samotność, wychowywanie się w rodzinach rozbitych, niepełnych i dysfunkcyjnych, niskie wykształcenie prowadzące do bezrobocia, niepełnosprawność, przewlekłe choroby. Poniższy wykres przedstawia, jak rozumiane jest pojęcie wykluczenia społecznego oraz z czym najczęściej kojarzone jest to zjawisko. Według respondentów pojęcie wykluczenia społecznego jest w dużym stopniu rozumiane jako wygnanie, wyłączenie ze społeczeństwa, odizolowanie, brak akceptacji w środowisku, długookresowe bezrobocie, alienacja ludzi biednych, bezdomność, brak dachu nad głową, brak możliwości podjęcia pracy, alkoholizm/ pijaństwo, ograniczenie lub pozbawienie praw, margines społeczny, ludzie z marginesu, rzadziej jako brak akceptacji w społeczeństwie, przestępczość, brak możliwości korzystania z życia politycznego i kulturalnego, odizolowanie, przebywanie w miejscach odosobnionychwięzieniach czy aresztach, bezradność. 17

Pilch T., Lepalczyk I. Pedagogika społeczna

Rozumienie pojęcia „wykluczenie społeczne”

Źródło: Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, s. 7

Grupy

społeczne-

jednostki

największym

zagrożeniu

wykluczeniem społecznym Najczęściej wymienianymi przyczynami wykluczenia społecznego jest ubóstwo oraz bezrobocie. Grupami najbardziej narażonymi na wykluczenie społeczne to: osoby niepełnosprawne, osoby chore psychiczne, uzależnieni (np. od alkoholu, substancji psychoaktywnych), osoby długotrwale bezrobotne, opuszczający zakłady karne lub

zakłady poprawcze, kobiety samotnie wychowujące dzieci, ofiary patologii życia rodzinnego, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, osoby starsze, samotne, ludzie bezdomni, dzieci wychowujące się poza rodziną, dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych.18 Prawdopodobieństwo dotknięcia wykluczeniem społecznym wzrasta szczególnie wtedy, gdy jednostka posiada kilka cech charakterystycznych dla wyżej wymienionych grup społecznych (np. uzależniony, długotrwale bezrobotny niepełnosprawny w stopniu lekkim). Grupy szczególnie podatne na wykluczenie społeczne: 

dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych,



dzieci wychowujące się poza rodziną,



kobiety samotnie wychowujące dzieci,



kobiety pozostające poza rynkiem pracy,



ofiary patologii życia rodzinnego,



osoby

niskich

kwalifikacjach

zawodowych

oraz

niskim

wykształceniem, 

osoby zamieszkujące tereny wiejskie, które znajdują się w znacznych odległościach od większych osiedli miejskich i miast,



osoby bezrobotne,



osoby żyjące w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych,



niepełnosprawni ,



chronicznie chorzy,



osoby chorujące psychicznie,



starsze osoby samotne,



osoby opuszczający zakłady karne



osoby opuszczające zakłady poprawcze,



imigranci, uchodźcy,



osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej,



osoby homoseksualne, biseksualne, transseksualne.19

DIAGNOZA SPOŁECZNA 2011. WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW. RAPORT, Redakcja Janusz Czapiński, Tomasz Panek 19 Wykluczenie społeczne oraz grupy zagrożone marginalizacją, Projekt "Społecznie znaczy ekonomicznie – wzmocnienie sektora ekonomii społecznej województwie łódzkim poprzez utworzenie Regionalnego 18

Grupy społeczne poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym: 

dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego,



dzieci i młodzież pochodzące z rodzin dysfunkcyjnych,



osoby długookresowo bezrobotni,



osoby opuszczający zakłady karne,



pracownicy byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych,



osoby zagrożone eksmisją z zamieszkiwanych lokali,



imigranci zarobkowi wchodzący do szarej strefy zatrudnienia,



osoby pracujące „na czarno”,



uzależnieni od alkoholu,



uzależnieni od substancji psychoaktywnych,



bezdomni,



imigranci utrzymujący się z pracy nielegalnej,



osoby należące do mniejszości etnicznej/ narodowej,



osoby należące do mniejszości seksualnej.20

Inny przykład wyliczenia grup społecznych znajduje się w ustawie o zatrudnieniu socjalnym, gdzie wymienieni zostali: bezdomni, osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków, osoby chore psychicznie, osoby długotrwale bezrobotne, osoby opuszczających zakłady karne, osoby chore i niepełnosprawne, uchodźcy.21 Każda z tych grup charakteryzuje się specyficznym dla niej wykluczeniem społecznym, może też mieć różną świadomość swojego statusu społecznego i zajmować wobec niego różne postawy (np. postawy buntu lub akceptacji), co w konsekwencji może prowadzić do wielu różnych negatywnych zachowań. Wykluczenie społeczne przejawia się też w specyficznych warunkach kulturowych. Mahler proponuje zestaw ogólnych cech grupy marginalnej. Można tę listę uznać za przykład budowania zestawu kryteriów odróżnienia od siebie grup wykluczonych społecznie od grup niemarginalnych. 1. Pozbawienie władzy i dostępu do podejmowania decyzji. 2. Mniej praw a więcej obowiązków. Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego wsparcia" współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, s. 4 20 Ministerstwo Pracy i Polityki społecznej, Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, s. 61- 62 21 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003r. o zatrudnieniu socjalnym s.1 http://isap.sejm.gov.pl/ dnia 7.09.2016

3. Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń. 4. Mniej możliwości zawodowych, ekonomicznych i niższa pozycja ekonomiczna. 5. Mniej możliwości edukacyjnych, zawodowych, kulturowych, rekreacyjnych oraz wypoczynkowych itp. 6. Większe narażenie na skutki społecznych nacisków i kryzysów. 7. Dyskryminacja prawna. 8. Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i dyskryminacja.22 Pierwsza z tych cech sygnalizuje, że osoby z grup marginalnych mają ograniczoną podmiotowość. Im bardziej człowiek jest uprzedmiotowiony, tym mniejszy ma on wpływ na życie swoje i swoich bliskich, jest przedmiotem oddziaływań innych ludzi lub innych bardziej bezosobowych procesów. Druga z cech to wskazanie, że grupy marginalne mają mniej praw niż grupy dominujące (niemarginalne). Nierówność wyraża się także nierównym podziałem praw i obowiązków między tymi dwiema grupami. Na osobach wykluczonych społecznie leży ciężar pokazania, że są oni dobrymi obywatelami, wystarczająco dobrymi pracownikami na dane stanowisko, dobrymi rodzicami itd. Grupy dominujące, czyli osoby które nie są wykluczone, z założenia wypełniają wszystkie te obowiązki poprawnie (obowiązki obywatelskie, pracownicze, rodzinne, itp). Zmarginalizowane osoby dodatkowo muszą się wykazać, aby potwierdzić swoją przynależność do zorganizowanego i regularnego społeczeństwa oraz wywalczyć sobie równouprawnienie, dlatego też więcej jest obowiązków i wymagań wobec nich. Członkowie grup zmarginalizowanych (np. osoby bezdomne, osoby nieprzystosowane społecznie, mniejszości narodowe czy seksualne) cieszą się mniejszą wolnością niż członkowie należący do grup dominujących w społeczeństwie. Powołuje się różne służby do tego, żeby kontrolowały i nadzorowały rozmaite mniejszości, które wydają się potencjalnym zagrożeniem dla wartości wyznawanych przez jednostki i grupy dominujące. Taka kontrola i nadzór przybierają różne formy, a im bardziej dane społeczeństwo jest zaawansowane techniczne, tym większe są jego możliwości nadzoru obywateli. Podkreślanie związku pomiędzy biedą i ubóstwem a wykluczeniem społecznym jest bardzo częste. Ubóstwo występujące w społeczeństwie, w którym większość bardziej rozbudowanych narzędzi integracji społecznej jest dostępnych za środki finansowe sprzyja i będzie w przyszłości sprzyjać zjawisku marginalizacji. Bardzo Szarfenberg R. Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, kwiecień 2006 s. 35 22

istotnymi przyczynami wykluczenia społecznego jednostek są również choroby społeczne. Są to szeroko rozpowszechnione schorzenia utrudniające normalne funkcjonowanie w społeczeństwie (takie schorzenia, które utrudniają np. podjęcie edukacji czy pracy zawodowej). Dostęp osób wykluczonych społecznie do tego, czym w pełni cieszą się inni obywatele jest utrudniony nie tylko ze względu na biedę i ubóstwo, ale również ze względu na mniej praw obywatelskich i ograniczoną swobodę ich działania. Wiele instytucji polityki społecznej działa w taki sposób, że warunkiem otrzymania świadczeń pieniężnych jest brak aktywności (nie tylko zawodowej), która symbolizuje zintegrowanie i normalność, np. brak zatrudnienia, brak dochodów, brak umiejętności i kwalifikacji, brak wiedzy, brak zaradności itp. W wielu podejściach do marginalizacji i wykluczenia społecznego zwraca się szczególną uwagę na podatność osób zmarginalizowanych i wykluczonych na przyszłe skutki negatywnych wydarzeń, które dla grup niezmarginalizowanych nie są żadnym zagrożeniem. Odporność różnych grup na pogorszenie się sytuacji w wyniku wystąpienia tzw. ryzyka socjalnego (m.in. choroba, macierzyństwo, utrata pracy, niepełnosprawność, starość), kryzysami gospodarczymi jest bardzo różna, osoby zmarginalizowane mają ją dużo mniejszą w porównaniu z osobami z grup takich, które nie są zagrożone wykluczeniem ani nie są wykluczone. Dyskryminacja prawna polega na tym, że niektóre ustawy i rozporządzenia obowiązując w danym społeczeństwie dyskryminują pewne zbiorowości i grupy społeczne.23

Czynniki

warunkujące-

wyznaczające

pole

wykluczenia

społecznego

Proces wykluczania społecznego rozumieć należy jako trajektorię, gdzie początkiem jest jakieś zdarzenie, które powoduje pogorszenie się sytuacji życiowej danej jednostki (lub danej grupy społecznej) i jednocześnie daje początek wielu zdarzeniom przyczyniających się do jej dalszej degradacji. Na początku proces ten nie wpływa znacząco na życie codzienne osoby wykluczanej, ale wraz z upływem czasu proces ten Szarfenberg R. Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, kwiecień 2006 s.36 23

ulega intensyfikacji zaczynając negatywnie oddziaływać na coraz więcej obszarów życia, a jednostkę (lub grupę społeczną) uznaje się za w pełni wykluczoną, ponieważ nie jest w stanie ona samodzielnie poprawić swojej sytuacji życiowej i zmiana jej jest całkowicie uzależniona od pomocy ze strony innych ludzi.24 Można wyróżnić wiele różnych czynników warunkujących pole wykluczenia społecznego. Należą do nich czynniki biologiczne: 

wrodzona niepełnosprawność fizyczna;



wrodzona niepełnosprawność psychiczna;



choroby determinowane genetycznie;



wrodzone lub słabo rozwinięte predyspozycje do życia społecznego (anomia, depresyjność, niezaradność);



skłonność do uzależnień.

Czynniki społeczne: 

konflikty rodzinne;



brak rodziny i osób najbliższych;



pochodzenie z terenów wiejskich lub peryferyjnych (poindustrialnych, blokowisk, z terenów znacznie oddalonych od osiedli miejskich i większych miast),



przynależność do podklasy- życie w kulturze ubóstwa;



przynależność do mniejszości etnicznej, narodowej czy seksualnej oraz związane z tym ryzyko stygmatyzacji i bycia dyskryminowanym;



samotność.

Czynniki losowe: 

indywidualne (wypadki, choroby, tragedie rodzinne);



zbiorowe (katastrofy naturalne, szoki dotykające lokalny rynek pracy, zatrucie środowiska).

Czynniki zdrowotne:



niepełnosprawność wrodzona, nabyta;



przewlekła choroba;



niedołęstwo związane z wiekiem;



uzależnienie (alkoholizm, narkomania).

Bal I. Marginalizacja i wykluczenie społeczne jako bariera rozwoju regionalnego

Czynniki kompetencyjne: 

niskie lub przestarzałe umiejętności ogólne przydatne na otwartym rynku pracy;



niskie lub przestarzałe kompetencje ogólne przydatne w danym zawodzie.

Czynniki ekonomiczne: 

niezdolność do osiągania dochodu wystarczającego do uczestnictwa w życiu społecznym (np. kulturalnym, zawodowym, towarzyskim itd.);



niezdolność z korzystania z wielu usług publicznych, a zwłaszcza z usług edukacyjnych i służby zdrowia;



niezdolność do osiągania dochodu z legalnych źródeł (przestępczość);



niemal całkowity brak majątku (bezdomność).25

Inny podział obejmuje praktycznie te same czynniki, jednak pogrupowano je w nieco inny, następujący sposób: Fizyczne czynniki wykluczenia społecznego: 

wiek 45-50 lat i więcej;



niepełnosprawność.

Strukturalne czynniki wykluczenia społecznego: 

bezdomność;



bieda i ubóstwo;



zamieszkiwanie na terenach peryferyjnych (wiejskich, na peryferiach miast, terenach poindustrialnych, blokowiskach);



wykształcenie poniżej średniego;



niskie wykształcenie rodziców- podstawowe lub niższe;



brak wyuczonego zawodu.

Normatywne czynniki wykluczenia społecznego: 

uzależnienie (alkohol, narkotyki, inne używki);



konflikty z prawem;



bycie dyskryminowanym.

Instytucjonalne czynniki wykluczenia społecznego: 

rozwiązania systemowe przyjęte w politykach;

Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty ,,Twoja szansa plus– Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka” realizowanego przez ASM – Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 16-17 25



sposoby i formy funkcjonowania instytucji.26

Warto zwrócić uwagę na fakt, że każda osoba w którymś momencie swojego życia może zostać osobą wykluczoną społecznie, np. z powodu niespodziewanej sytuacji losowej lub z powodu wieku czy choroby. Na podstawie przyczyn można dokonać podziału wykluczenia według różnych kryteriów. Jeden z podziałów różnicuje je na: 

przyczyny strukturalne– miejsce zamieszkania oraz dochód poniżej granicy ubóstwa;



przyczyny fizyczne– wiek, niepełnosprawność, choroby, poziom wykształcenia rodziców;



przyczyny normatywne– związane z konfliktami z prawem, patologicznymi zjawiskami, brakiem opieki penitencjarnej i postpenitencjarnej.

Jeszcze inny podział uwzględniający przyczynę wykluczenia społecznego dzieli je na: 

przyczyny losowe– wywołane przez różnego rodzaju losowe zdarzenia w życiu człowieka np. wypadki, choroby, rozwody, klęski żywiołowe;



przyczyny subiektywne– odnoszą się do małej zaradności i aktywności ludzi, niskich kwalifikacji i niskiego poziomu wykształcenia, niechęci do pracy, uzależnienia się jednostek od pobieranych zasiłków i pomocy społecznej, patologii społecznej;



przyczyny strukturalne– wynikają z zewnętrznych przyczyn gospodarczych np. bezrobocie, niskich wynagrodzeń, polaryzacji dochodów, wysokich cen.27

Poprzez analizę osób dotkniętych zjawiskiem wykluczenia społecznego można wskazać przyczyny i problemy, które przyczyniają się do powstawania i pogłębiania się zjawiska marginalizacji, a zalicza się do nich: 

ubóstwo materialne;



niekorzystne procesy o charakterze społecznym i gospodarczym;



brak wykształcenia na poziomie uniemożliwiającym posiadanie odpowiedniej pozycji społecznej;

Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projektu ,,Twoja szansa plus– Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka” realizowanego przez ASM Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 17 27 Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:] red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 12 26



brak dostatecznych kwalifikacji i umiejętności pozwalających na podjęcie pracy;



brak dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów, brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania;



posiadanie cech utrudniających korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby czy posiadanie innych cech indywidualnych;



niszczące działania innych osób, np.: przemoc, szantaż;



dyskryminacja o różnym podłożu;



kulturowe uprzedzenia i stereotypy.28 Jeszcze inne przyczyny wykluczenia społecznego wymienia R. Szarfenberg,

mające źródło w samych osobach wykluczonych lub ich bliskich, spowodowane są najczęściej różnymi deficytami czy brakami np.: brakiem odpowiedniego wykształcenia, występowaniem niepełnosprawności w rodzinie, chorobą; braki czy deficyty leżące w innych osobach, które nie są wykluczone- poprzez wykluczanie innych ludzi podnoszą w ten sposób swoja pozycję w społeczeństwie i nie muszą dzielić się z nimi swoim dobrostanem. Wieloaspektowość oraz dynamika zjawiska wykluczenia społecznego wymaga odpowiednich narzędzi służących do regulowania przebiegu procesu, obserwowania i usuwania jego przyczyn. W szczególności wymaga wspólnych działań obejmujących różne aspekty życia społecznego– sferę społeczną, ekonomiczną, polityczną- które generują proces marginalizacji obszarów i ludzi.29 Przeciwdziałanie czy też niwelowanie skutków wykluczenia społecznego wymaga zaangażowania całego społeczeństwa. Problem społeczny pojawia się wtedy, kiedy ma miejsce jakieś zjawisko, które jest uważane przez ogół społeczeństwa za niepożądane, negatywne, porusza znaczną liczbę ludzi i wydaje się, ze można je przezwyciężyć jedynie poprzez zbiorowe działanie. Społeczeństwo wobec problemu wykluczenia społecznego i marginalizacji może przyjąć różne postawy, takie jak: Społeczne i przestrzenne zróżnicowanie zjawiska wykluczenia społecznego w województwie łódzkim. Raport końcowy, Łódź 2013, s. 21 29 Dziewięcka – Bokun L., ,,Inny” poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:] red. Dziewięcka – Bokun L., Śledzińska – Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i Ŝyciu publicznym., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 387 28



postawa indeferentna- obojętność wobec ważnych problemów społecznych;



postawa fatalistyczna- społeczeństwo jest przekonane o nieuchronności danych zjawisk, wiara w istnienie ponadnaturalnych sił i ustalonego porządku, wiara w to, że wszystkie zdarzenia dzieją się w sposób konieczny oraz nieuchronny;



postawa cyniczna- ludzie kierują się tylko i wyłącznie swoim własnym interesem oraz mniej lub bardziej niskimi motywami;



postawa religijna- postawa związana z wiarą w istnienie sił nadprzyrodzonych, które sprawują władzę nad panującą rzeczywistością oraz z możliwością apelowania do nich, wiąże się również z aktywną postawą jednostek i grup społecznych;



postawa sentymentalna- oznacza żarliwe i pełne współczucia zaangażowanie w pomoc osobom potrzebującym, zwalcza jednak tylko objawy wykluczenia społecznego, natomiast nie jego przyczyny;



postawa konformistyczna- brak własnego zdania, prezentowanie i akceptowanie takiego, jaki jest zgodny ze stanowiskiem większości lub mniejszości społeczeństwa, w zależności od tego kto obecnie sprawuje władzę;



postawa oportunistyczna- oznacza bierność w stosunku do problemów społecznych, czasami nawet skłonność do uzyskiwania możliwych korzyści w związku z zaistniała sytuacją;



postawa heroiczna- to gotowość do podejmowania problemów społecznych w każdych panujących warunkach, nawet w takiej sytuacji, kiedy staję się to niebezpieczne.30

Poniższy wykres pokazuje, że najczęstszymi spotykanymi przyczynami wykluczenia społecznego w otoczeniu respondenta są bezrobocie, uzależnienie od alkoholu, ubóstwo materialne, choroby psychiczne patologie życia rodzinnego, niskie kwalifikacje zawodowe oraz podeszły wiek. Natomiast czynnikami, które w największym stopniu wpływają na wykluczenie społeczne są kolejno: bezrobocie, uzależnienie od alkoholu, narkomania, niepełnosprawność, trudne warunki mieszkaniowe, odmienna orientacja seksualna, ubóstwo materialne, choroby psychiczne.

Sztumski J, Czy możemy mówić o patologii społecznej., [w:] red. Sołtysiak T., Zjawiska patologii społecznej., Bydgoszcz 1995, s. 15-16 30

Przyczyny wykluczenia społecznego

Źródło: Wykluczenie społeczne. Kampania społeczna „Warto być za” Research International PENTOR, Profile Sp. Z o.o., Wrzesień 2006, s.8

Przejawy wykluczenia społecznego Wykluczenie społeczne bardzo często powiązane jest z ubóstwem, biedą czy brakiem możliwości uczestniczenia w życiu społecznym i pomniejszeniem potrzeb. Pomiędzy tymi czterema zjawiskami nie można jednak postawić znaku równości, pomimo że w bardzo dużym stopniu się one pokrywają, szczególnie na płaszczyźnie finansowej. Osoby ubogie wcale nie muszą zostać wykluczone, oraz osoby wykluczone nie zawsze pozbawione są odpowiednich środków finansowych czy materialnych do

zaspokojenia swoich potrzeb, a ich wykluczenie ma często charakter nieekonomiczny. Pomimo to wspólne występowanie tych obu zjawisk jest znaczne. Najprościej jest traktować wykluczenie społeczne jako zespół elementów życia codziennego związanych z sytuacją ekonomiczną oraz społeczną, w której osoby nie są w stanie w pełni realizować swoich potrzeb, w wyniku czego ich uczestniczenie w życiu społecznym i zawodowym oraz usługach kulturalnych, oświatowych, zdrowotnych, a także związanych z czasem wolnym jest w znacznym stopniu ograniczone. Wykluczenie powoduje znaczne utrudnienie w życiu jednostki, a niekiedy nawet uniemożliwia osobie wykluczonej pełnienie odpowiednich ról społecznych zgodnie z prawem, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie dóbr oraz zdobywanie dochodów. W przyjętej 13 czerwca 2003 roku ustawie o zatrudnieniu socjalnym przyjmuje się, że wykluczenie jest to taka sytuacja życiowa, w której gospodarstwa domowe nie są w stanie realizować swoich potrzeb, co prowadzi do ich ubóstwa, a w efekcie pozbawienia możliwości uczestnictwa w życiu codziennym oraz w życiu społecznym.31 Za moment wykluczenia społecznego można przyjąć sytuację akceptacji przez osobę zmarginalizowaną pomocy, co jest równoznaczne z uznaniem własnej sytuacji. Osoba staje się biedna, ponieważ otrzymuje ona pomoc i wsparcie od innych, a nie wtedy, kiedy faktycznie odczuwa jakiś niedostatek czy brak czegoś. Osoba uboga staje się faktycznie osobą ubogą, w czasie kiedy akceptuje oferowaną jej pomoc jako jedyne rozwiązanie własnej ciężkiej sytuacji życiowej, i jednocześnie nie widzi innej możliwości i szans na zaspokojenia własnych potrzeb. Osobą wykluczoną zostaje się również wtedy, kiedy brakuje dodatkowo możliwości oraz umiejętności ubiegania się o jakąkolwiek pomoc oraz korzystanie z niej.32 Istnieje wiele różnych czynników świadczących o wykluczeniu społecznym. Za najważniejsze przyjmuje się niezdolność do pracy, a w efekcie bezrobocie, zamieszkiwanie w mieszkaniach poniżej standardu, dochody nieprzekraczające minimum socjalnego (egzystencji), niewystarczające wykształcenie oraz brak odpowiednich kwalifikacji, na które rynek pracy wyraża zapotrzebowania, dziedziczenie niskich cech i niskiej pozycji społecznej, choroby, niska aktywność społeczna, pasywność na rynku, zachowawczość, patologie występujące w rodzinie. Wszystkie te

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003r. o zatrudnieniu socjalnym s.1 http://isap.sejm.gov.pl/ dnia 7.09.2016 32 http://liberte.pl/przejawy-wykluczenia-spolecznego/ dnia 10.11.2015

elementy mogą występować równocześnie, co dodatkowo wzmacnia już trudną sytuację życiową. Jednocześnie występowanie tych zjawisk nie musi zawsze prowadzić do wykluczenia społecznego, jednak zwykle obecność kilku takich przesłanek prowadzi do ekskluzji społecznej. Za podstawową przesłankę marginalizacji społecznej uznaje się problemy finansowe, które w efekcie prowadzą do osłabnięcia potrzeb materialnych oraz niematerialnych. Najczęściej problemy te są efektem utraty zatrudnienia, co pociąga za sobą inne niekorzystne zjawiska społeczne i ekonomiczne. Najsilniej działającymi czynnikami marginalizacji są bezrobocie, szczególnie długotrwałe, niskie wykształcenie, zamieszkiwanie na wsi, bezdomność. W przypadku osób długotrwale pozostających bez zatrudnienia bardzo duży wpływ ma dziedziczenie niskich cech statusu społecznego. Na zjawisko wykluczenia społecznego mają też wpływ zachowania jednostki, jej postawy, decyzje, motywacje. Ubóstwu bardzo często towarzyszy spożywanie alkoholu, zażywanie substancji psychoaktywnych, stosowanie przemocy, zależność finansową od innych osób, poczucie bezsilności i bezradności. Marginalizacji ulegają najczęściej te jednostki i rodziny, które często zmieniają miejsce zatrudnienia, są zwolnienia. Jerzy Kwaśniewski za przejawy szeroko rozumianego wykluczenia społecznego wyróżnił 23 zjawiska: 1. Wyjeżdżanie za granicę dla zarobku. 2. Alkoholizm. 3. Przyjęcie przez urzędnika prezentu za załatwienie sprawy. 4. Napady, rozboje. 5. Narkomania. 6. Ubóstwo (bycie ubogim). 7. Obojętność ludzi na kłopoty innych osób 8. Żebractwo 9. Prowadzenie działalności gospodarczej bez zezwolenia. 10. Przerywanie ciąży. 11. Bezdomność (bycie bezdomnym). 12. Brak zainteresowania sprawami publicznymi. 13. Nałogowe palenie tytoniu. 14. Kradzieże. 26

15. Terroryzm. 16. Gorsze traktowanie ludzi mniejszości narodowej. 17. Gorsze traktowanie ludzi innego wyznania. 18. Długoterminowe pozostawanie bez zatrudnienia (na zasiłku dla bezrobotnych). 19. Uchylanie się od płacenia podatków. 20. Zatrudnianie pracownika „na czarno”. 21. Odmowa służby wojskowej. 22. Pędzenie bimbru. 23. Popieranie się ludzi na stanowiskach w celu czerpania korzyści materialnych.33 Jedną z nowych postaci marginalizacji jest marginalizacja przestrzenna. Przejawia się ona między innymi zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania z lepszych osiedli do gorszych z powodu eksmisji, czasami też marginalizacją całych osiedli czy dzielnic miast. Wielowymiarowa marginalizacja dotyka różnych struktur społecznych, między innymi część jednostek i rodzin znajdujących się w sferze niskich dochodów (wymiar ekonomiczny) czy w wymiarze terytorialnym- dotyczy bardziej osób zamieszkujących wsi czy małe miasteczka. Wykluczenie społeczne jest nieodłącznym zjawiskiem występującym w każdym społeczeństwie- podziały społeczne i nierówności występują na różnym tle. Z zagadnieniem nierówności społecznych ściśle związany jest problem ubóstwa społecznego. Pojęcie ubóstwa oparte jest na pojęciu minimum życiowego (egzystencji), czyli takich warunków, które muszą być spełnione aby osoba mogła przetrwać fizycznie oraz zachować zdrowie. Dotyczy to osób, które są pozbawione podstawowych środków do życia, jak odpowiedniego ilość jedzenia, odpowiednie ubranie, stałe miejsce zamieszkania. Pojęciem ubóstwa można określać nieraz całe społeczeństwa, grupy lokalne czy grupy społeczne. Ubóstwo jest jednym z najbardziej znaczących elementów, które w bardzo istotny sposób wpływają na zjawisko patologii życia codziennego, jest przejawem występowania nierówności społecznych. Zróżnicowanie materialne, bieda, zróżnicowanie polityczne, zróżnicowanie kulturowe budzą wiele konfliktów. Szukając przejawów ubóstwa, można wyróżnić trzy stanowiska które wyjaśniają określenie takiego stanu, a są to:

Kwaśniewski J., Postrzeganie marginalizacji oraz strategii środków kontroli społecznej, [w:] Kontrola społeczna procesów marginalizacji. Red. J. Kwaśniewski, Warszawa 1997 33

teoria skażonych charakterów- w której ubóstwo łączone jest z indywidualnymi defektami czy brakami, takim jak brak ambicji, brak umiejętności, lenistwo; teoria ograniczonych możliwości- według której przyczyną biedy jest brak równego dostępu do szkół, rynku pracy, kultury; teoria wielkiego brata, w której winą obciąża się państwo poprzez liczne programy socjalne.34 O pozycji jednostki w społeczeństwie decyduje nie tylko rodzaj wykonywanej pracy, ale także sam fakt posiadania pracy lub jej brak. Dzięki pracy zdobywa się niezbędne środki do utrzymania siebie oraz rodziny. Społeczna rola pracy obejmuje natomiast wszelkie relacje pomiędzy ludźmi. Wspólna praca jest silną podstawą do tworzenia więzi społecznych, które wykraczają często poza miejsce pracy, obejmuje nie tylko kontakty towarzyskie, ale także wzajemną pomoc i wymianę wielu usług. Pozwala na samorealizację, poczucie sensu pracy, wzmacnia pewność siebie. Człowiek pozbawiony zatrudnienia traci potrzebne środki do życia, ale również rozluźniają się jego kontakty towarzyskie, maleje jego poczucie własnej wartości, poczucie sensu działania, zostaje pozbawiony części swoich świadczeń, zostaje bez środków pieniężnych, bez celu, bez poczucia bezpieczeństwa, bez wcześniej wspierających go osób. Bezrobocie jest zjawiskiem fizycznym, psychicznym i duchowym, wymusza ono bierność zawodową, zaburza poczucie własnej wartości i bezpieczeństwa, zmusza do innych form aktywności, w tym bardzo często do różnego typu uzależnień czy działań przestępczych. Wykluczenie z rynku pracy oznacza dla gospodarstw ubogich istotne zmniejszenie szans powrotu do aktywności zawodowej i zagwarantowania sobie dochodów niezbędnych do życia. Marginalizacja na rynku pracy powoduje konieczność utrzymywania się z zasiłków z pomocy społecznej i innych świadczeń, wykluczenie sprzyja również zatrudnianiu osób na gorzej płatnych stanowiskach, przy pracach sezonowych, przy pracach w ograniczonej formie lub czasie pracy, prac dorywczych, prac na zlecenie oraz pracy „na czarno”. Jednocześnie przyczynia się ona do utraty odpowiednich umiejętności i braku możliwości dalszego rozwoju zawodowego. Osłabia również związki z innymi ludźmi, osłabiają się wcześniejsze kontakty, przez co osoby zagrożone wykluczeniem mają utrudniony powrót na rynek pracy.

Stochmiałek J., Zagrożenie ubóstwem-sytuacja kryzysu życiowego a proces marginalizacji, [w:] Pomoc społeczna. Praca socjalna. Teoria i praktyka. Red. K Marzec- Holka, t. II Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2003, s. 405 34

Trwałość statusu bezrobotnego zazwyczaj związana jest z niskim poziomem edukacji i braku odpowiednich umiejętności kwalifikacji zawodowych, dlatego działania instytucji które pomagają osobom potrzebującym muszą zmierzać do uzyskiwania nowych potrzebnych na rynku pracy umiejętności i kompetencji bardzo ważnych z punktu widzenia zapotrzebowania na lokalnym rynku pracy. Bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na postępujący proces marginalizacji niektórych grup społecznych jest niewystarczający poziom wykształcenia oraz brak jakiegokolwiek zatrudnienia. Problem edukacji zalicza się do podstawowych kwestii życia społecznego, co jest efektem kontaktu niemal wszystkich obywateli z tym rodzajem usług oraz jej bezpośredniego wpływu na zdolności rozwojowe. Przedsiębiorcy i podmioty gospodarcze w większości szukają ludzi z odpowiednim poziomem wykształcenia i z odpowiednimi umiejętnościami oraz kwalifikacjami zawodowymi, o określonych umiejętnościach w danej dziedzinie i z wcześniejszym doświadczeniem zawodowym na danym stanowisku. Rynek pracy promuje osoby o wysokim poziomie kwalifikacji, dlatego społeczeństwo powinno inwestować w kapitał ludzki. Również przedsiębiorcy i podmioty gospodarcze zyskują bardzo wiele na zatrudnianiu osób z odpowiednimi kwalifikacjami i umiejętnościami, dzięki czemu same mogą lepiej się rozwijać, wdrażać do siebie postęp naukowo-techniczny, zwiększać swoją efektywność. Szanse stworzone osobom wykluczonym w przyszłość mogą być traktowane jako dobra inwestycja w przedsiębiorstwo i inwestycja w dalszą przyszłość osób pracujących.

Następstwa wykluczenia wybranych kategorii społecznych

Poważnym

następstwem

wykluczenia

społecznego

marginalizacji

jest dyskryminacja, czyli traktowanie jakiejś osoby gorzej od innych w podobnej sytuacji ze względu na cechy tej osoby, np. płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język ojczysty, wyznawaną religię lub światopogląd, opinie

polityczne i inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.35 Dyskryminacja może oznaczać np. odmowę przyjęcia do pracy czy szkoły, pomijanie osób przy awansach, szkoleniach i nagrodach, utrudnianie kontaktu z urzędami publicznymi, dokuczanie, wyśmiewanie. Takie formy traktowania są zabronione nie tylko przepisami krajowymi. Dyskryminacja jest również zabroniona przez dokumenty międzynarodowe, takie jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności czy Karta Praw Podstawowych UE. Bardzo ważnym zagadnieniem jest problem dziedziczenia marginalizacji przez dzieci. Przejawia się to już od najmłodszych lat. W początkowym okresie ich dorastania wykluczeni i pozbawieni pracy rodzice nie widzą potrzeby lub nie mają odpowiednich środków finansowych, aby wysłać dzieci do przedszkola, w związku z czym mają one mniejsze szanse na zdobycie takich umiejętności, w które wyposażeni są ich rówieśnicy. W kolejnych latach problem ten pogłębia się w szkole. Dzieci z rodzin wykluczonych odróżniają się strojem, nie posiadają dóbr będących efektem pokazowej konsumpcji– laptopów, komputerów, telefonów komórkowych itp. Jednocześnie pozbawieni są możliwości dokształcania, zdobywania dodatkowych kwalifikacji i potrzebnych umiejętności, co przyczynia się do ich gorszego wykształcenia. Niejednokrotnie rodzice, którzy sami są słabo wykształceni, nie widzą potrzeby rozwoju swoich dzieci, w efekcie uzyskują one gorsze stopnie, mniej przykładają się do nauki, często kończą szkoły bez odpowiednich kwalifikacji i wiedzy potrzebnej na dalszych etapach nauki. Istotnym wyzwaniem dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym jest uruchomienie mechanizmów zapobiegających dziedziczeniu cech wykluczenia społecznego oraz jego pogłębiania w wyniku kontaktu wyłącznie z osobami zmarginalizowanymi. Uniemożliwienie uczestniczenia w życiu społecznym prowadzi do pozbawienia możliwości dobrze spędzonego czasu wolnego. Osoba wykluczona ma ograniczone możliwości własnego rozwoju, jest pozbawiona pełnienia takich ról społecznych, które mogłaby pełnić. Osoby takie czują się odsunięte od możliwości podejmowania pewnych decyzji, nie mają możliwości wpływu na grupę, w której funkcjonują. Wykluczenie z uczestnictwa w grupach społecznych ma charakter stygmatyzujący. Osoby wykluczone zmuszone są do korzystania z pomocy społecznej, w celu realizacji swoich potrzeb na

https://www.rpo.gov.pl/pl/content/czym-jest-dyskryminacja dnia 5.03.2016

najniższym poziomie. Korzystają z darmowych posiłków i ubrań pochodzących z darów i pomocy od innych ludzi bądź instytucji pomocowych. Taka pomoc często powoduje poczucie naznaczenia oraz bardzo utrudnia wyjście z grupy wykluczonej. Zamknięcie się w ograniczonej grupie sprzyja marginalizacji własnej osoby. Dodatkowo brak stabilizacji życiowej i stałych dochodów powoduje poczucie niepewności. Osoby takie nie mogą pozwolić sobie na zakup rzeczy wyższego rzędu, nie stać je na zaspokojenie własnych potrzeb i potrzeb najbliższych, potrzeb innych niż podstawowe. Presja związana z posiadaniem niektórych dóbr materialnych często prowadzi do zjawisk patologicznych i dysfunkcyjnych. Wykluczenie z korzystania z dóbr konsumpcyjnych i brak zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb może prowadzić do alkoholizmu, narkomanii, bezdomności, wkroczenia na drogę przestępczą. Skutki wykluczenia społecznego mogą być równocześnie jego przyczynami. Konsumpcyjny model życia prowadzi do ciągłego rozwijania się problemów społecznych, których rozwiązanie często przekracza możliwości lokalnych instytucji pomocowych. Alkohol jako czynnik wpływający na wykluczenie społeczne. Społeczną konsekwencją spożycia alkoholu są zmiany, subiektywnie lub obiektywnie przypisywane lub mogące być przypisane spożywaniu i działaniu alkoholu, wpływające na jego społeczne oddziaływania, na społeczne zachowanie się jednostki lub na jej najbliższe środowisko. Kolejnym ważnym problemem jest rozumienie przyczyn społecznych szkód. Oznacza to, że alkohol może przyczynić się do jakiegoś zachowania lub działania. W niektórych wypadkach alkohol jest bezpośrednią przyczyną jakiegoś zdarzenia, np. jest bezpośrednią przyczyną wielu wypadków samochodowych bądź innych wypadków komunikacyjnych. Alkohol zwiększa ryzyko negatywnych skutków, wpływa na strukturę rodziny i na stosunki między ludźmi. Poza przemocą wpływa także na jakość życia i zdrowia, prowadzi do konfliktów i rozwodów, wpływa bardzo negatywnie na wydajność pracy oraz na karierę zawodową i jej rozwój. Bezrobocie i alkoholizm często idą w parze. Bezdomność jako forma wykluczenia społecznego. Bezdomność jest poważnym problemem i kwestią społeczną oraz przykładem marginalizacji

patologią

społeczną.

Zjawisko

bezdomności

dotyka

ogółu

społeczeństwa, zakłóca jego prawidłowe funkcjonowanie i niesie różnorodne zagrożenia egzystencjalne.36 Przez społeczeństwo odbierane jest jako naruszenie ładu, porządku, zagrożenie spokoju i bezpieczeństwa. Zjawisko bezdomności ponadto jest procesem społecznym, w który zaangażowanych jest wiele osób i grup społecznych, a przede wszystkim te osoby, które mają bezpośredni kontakt z osobami bezdomnymi z racji wykonywanego zawodu (np. pracownicy opieki społecznej, pracownicy schronisk dla bezdomnych), osoby które niosą im pomoc oraz decydują o sposobach i zasadach dystrybucji środków (np., żywnościowych) które mają pomóc osobom bezdomnym.37 Problem bezdomności staje się coraz bardziej powszechny i zauważalny przez społeczeństwo. Bezdomność jest zjawiskiem wielowymiarowym. W bardzo wielu publikacjach można spotkać rozważania związane z niejasnościami które definiują pojęcia bezdomności oraz osoby bezdomnej.38 Andrzej Przymeński określa bezdomność jako sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają własnego lokum mieszkalnego i swoim własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie nadające się do zamieszkania. Natomiast inną, krótszą i mniej precyzyjną definicję bezdomności podaje Michał Porowski- według niego bezdomność jest to względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nieposiadającego własnego mieszkania.39 Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, za osobę bezdomną uważa się „osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych i nigdzie niezameldowaną na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych”40 Według Eugeniusza Moczuka przyczyny bezdomności najczęściej wynikają z sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju (tj. bezrobocie, brak miejsc w ośrodkach opieki, domach pomocy społecznej, likwidacja hoteli robotniczych, brak miejsc w ośrodkach dla

Stankiewicz L., Zrozumieć bezdomność. Olsztyn 2002 Poławski P., Obrazy bezdomnych i bezdomności, Instytucjonalizacja reakcji na problem społeczny, Polityka Społeczna, 2001, nr 1 38 Abucewicz M. – Szcześniak, Bezdomność we współczesnej literaturze przedmiotu, Polityka Społeczna nr 1/2001, str. 16 39 Porowski M., Bezdomność – obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych, w: Pedagogika społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995, str. 434 40 Dz. U. 2009 Nr 175 poz. 1362 j. t. z pózn. zm 36 37

uzależnionych itp.), z sytuacji prawnej (możliwość wyeksmitowania lokatora „donikąd”), z przyczyn związanych z różnego rodzaju patologiami społecznymi (alkoholizm, narkomania, bezrobocie, ubóstwo, przestępczość, odrzucenie lub brak opieki ze strony najbliższych), z przyczyn psychologicznych (wybór innego sposobu życia, poczucie niższości w porównaniu z innymi, lęk przed zmianami, uczucie wstydu, przekonanie o złym świecie oraz o złych ludziach).41 Mówiąc o następstwach bezdomności należy wziąć pod uwagę sytuację jednostki przed wejściem w bezdomność, przyczyny bezdomności oraz okres pozostawania w niej. Doświadczenia z domu rodzinnego, wcześniej przebyte choroby, brak umiejętności przystosowania się do nowych sytuacji społeczno-ekonomicznych oraz obyczajowokulturowych to tylko kilka z wielu istotnych czynników pogłębiających brak możliwości przezwyciężenia bezdomności i wyjścia z niej. Brak wiary we własne możliwości, brak wiary w siebie, brak pewności siebie oraz ograniczone kontakty z bliskimi i przyjaciółmi lub ich całkowity brak jeszcze bardziej utrwalają to odczucie. Następstwem wykluczenia społecznego osób bezdomnych jest postrzeganie siebie i innych bezdomnych w kategoriach osób opuszczonych, samotnych, niepotrzebnych, zapomnianych przez resztę społeczeństwa. Codzienna rzeczywistość ludzi bezdomnych kojarzy się jako sytuacja ogólnego zrezygnowania, lęku przed zmianami, znacznego obniżenia aktywności życiowej, posiadanie niskiej samooceny, braku pewności siebie ale czasami też braku samokrytycyzmu. Istniejące stereotypy i uprzedzenia społeczne na temat bezdomności i ludzi bezdomnych również nie pomagają ludziom bezdomnym w podejmowaniu jakichkolwiek prób motywacji do zmiany stylu życia, przezwyciężenia ich życiowego kryzysu i wyjścia z obecnej trudnej sytuacji życiowej.

Bezrobocie jako czynnik wpływający na wykluczenie społeczne Osoby długotrwale bezrobotne czują się w pewnym stopniu jako osoby wykluczone społeczne, mogą odczuwać różne, często zmienne nastroje i emocje. Zmiany nastroju, pobudzenie, poczucie krzywdy, klęski, obawa przed przyszłością, przygnębienie, smutek i apatia, rosnące długi i problemy finansowe, problemy zdrowotne, poczucie

Moczuk E. Bezdomność- jako znaczący problem społeczny, skala i charakter tego zjawiska na Podkarpaciu. Konferencja Rozwój gospodarki społecznej w województwie podkarpackim szansą na ograniczenie wykluczenia społecznego, październik 2013 41

beznadziejności, izolacja, utrata wcześniejszych kontaktów towarzyskich, poczucie stygmatyzacji i naznaczenia, uczucie nudy oraz pustki, a z drugiej strony traktowanie obecnej sytuacji tylko jako sytuacji przejściowej, większa aktywność w poszukiwaniu pracy, wiara w sukces, redukowanie oczekiwań życiowych i zainteresowań. Osobami szczególnie narażonymi na trudności ze znalezieniem pracy są absolwenci szkół, którzy nie posiadają jeszcze doświadczenia zawodowego, kobiety które były na urlopie macierzyńskim, bezrobotni którzy nie radzili sobie z wykonywaną przez siebie pracą, co, którym obiecano pracę lub którzy wierzą, że mogą zdobyć lepszą, osoby

nieposiadające

odpowiednich

kwalifikacji

zawodowych

oraz

którzy

przedwcześnie ukończyli edukację, brak umiejętności (np. obsługi komputera, umiejętność pracy w zespole), nieznajomość języków obcych, brak informacji, brak wiedzy i kontaktów społecznych, osoby ze złym stanem zdrowia, osoby dla których opieka nad dziećmi czy rodzicami jest priorytetem. Poważnymi następstwami długotrwałego bezrobocia jest obniżona motywacja lub brak motywacji do tego, aby szukać i podjąć pracę, tymczasowa lub trwała rezygnacja z poszukiwania zatrudnienia, akceptacja obecnej sytuacji życiowej, przyzwyczajenie się do bezrobocia i obecnej sytuacji materialnej, szukanie innych, alternatywnych źródeł utrzymania, np. zasiłki z pomocy społecznej, zasiłki dla bezrobotnych z Urzędu Pracy lub pracowanie „na czarno”, utrzymywanie się z prac sezonowych i dorywczych. Wykluczenie społeczne osób niedostosowanych Osoby niedostosowane społecznie stanowią znaczny odsetek wśród osób wykluczonych społecznie. Najczęściej utożsamiane są one z uzależnieniami, postrzegane jako osoby wchodzące w konflikty z prawem, osoby wchodzące na drogę przestępstw, ubogie, konfliktowe, stosujące przemoc w rodzinie, jako osoby które w dzieciństwie nie miały odpowiednich wzorców w domu rodzinnym i nie miały oparcia w rodzicach, jako osoby stanowiące zagrożenie dla innych ludzi, jako osoby które nie potrafią lub nie chcą przystosować się do panujących i obowiązujących norm oraz zasad w społeczeństwie, jako jednostki mające negatywny wpływ na środowisko w którym przebywają i na lokalną społeczność, jako osoby potrzebujące pomocy psychologicznej. Głównymi przyczynami marginalizacji osób niedostosowanych społecznie jest środowisko rodzinne- panująca negatywna atmosfera w domu rodzinnym, brak wsparcia ze strony rodziców, poziom kultury życia rodzinnego lub jego braki, złe nawyki, brak

autorytetów, środowisko szkolne, przyczyny psychiczne niedostosowania społecznego, przyczyny związane z zaburzeniami procesu rozwojowego i inne. Osoby wykluczone społecznie bardzo różnie funkcjonują i radzą sobie w społeczeństwie. Są takie osoby, które w ogóle nie dają sobie rady z zaistniałą sytuacją, ale są również przykłady przystosowania się do takiej sytuacji i umiejętnego korzystania z tego, z czego w takiej sytuacji można korzystać, na przykład część osób stale korzystających z pomocy i wsparcia ze strony pomocy społecznej. Osoby takie pomimo tego, że czasami nie mają szans na ponowne włączenie się w życie społeczne, potrafią dobrze funkcjonować na jego obrzeżach i radzić sobie stosunkowo dobrze.

Społeczny program przeciwdziałania wykluczeniom społecznym

Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu to wszelkie podejmowane działania które mają na celu zwiększenie zakresu i form wsparcia dla grup szczególnie narażonych na ryzyko marginalizacji i wykluczenia społecznego oraz włącznie tych grup do współdecydowania o potrzebnych formach i metodach pomocy. W pierwszej kolejności podejmowane są takie działania, które polegają na pracy środowiskowej oraz takie działania, w których grupy wykluczone lub narażone na wykluczenie włączane są do współdecydowania o potrzebnych im formach i metodach pomocy. Rodzaje działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu obejmują: 

prowadzenie działań polegających na pracy środowiskowej oraz wspierających różne formy samopomocy i samoorganizacji osób narażonych na wykluczenie społęczne,



upowszechnianie wolontariatu w obszarze pomocy społecznej;



przygotowywanie nowych wolontariuszy i zapewnianie im możliwości pracy wolontariackiej w zakresie świadczenia pomocy np. osobom starszymi samotnym, niepełnosprawnym, chorym, bezdomnym, uzależnionym,



działania zmierzające do usprawnienia systemu świadczenia usług (m.in. jakości i dostępności usług, a także sposobu informowania o tych usługach),



poradnictwo i wsparcie dla grup szczególnie narażonych na wykluczenie (głównie osoby z niepełnosprawnością fizyczną, intelektualną, osoby dotknięte chorobą oraz ich rodziny, samotni opiekunowie osób niesamodzielnych, osoby zmagające się z HIV/AIDS, ofiary handlu ludźmi, ofiary gwałtu, kobiety, osoby starsze lub z niepełnosprawnością doświadczające przemocy domowej, osoby uzależnione) w sytuacji, gdy usługi tego typu nie są świadczone w ogóle lub w niewystarczającym zakresie przez instytucje rządowe i samorządowe, szczególnie na terenach wiejskich, terenach peryferyjnych i w mniejszych miejscowościach.42

Pomoc osobom społecznie wykluczonym niejednokrotnie może prowadzić do pogłębienia ich bierności. Same świadczenia socjalne bez odpowiednich kompleksowych programów pozwalających wyjść z grupy marginalnej, z reguły nie przynoszą oczekiwanych efektów długoterminowych. Dokształcanie, kursy oraz dodatkowe zajęcia edukacyjne mają na celu otwarcie się na nowe możliwości wyboru, które otwierają się przed potencjalnymi przyszłymi pracownikami, a także zwiększa szansę na aktywizację osób wykluczonych. Brak wykształcenia lub jego niski poziom sprzyja marginalizacji oraz izolacji społecznej, ogranicza szanse i obniża jakość życia. Tylko osoby właściwie wyedukowane, posiadające odpowiednie umiejętności i kompetencje, na które rynek pracy wyraża popyt, mają szanse na podejmowanie świadomych decyzji, prowadzących do odpowiedniego rozwoju zarówno jednostek oraz grup. Trzeba stworzyć szanse powrotu do edukacji takim osobom, które z różnych przyczyn przedwcześnie ją ukończyły, jednocześnie zapobiegać ich przedwczesnej rezygnacji z nauki. Osoby takie powinny mieć szansę uczestniczenia w systemie dokształcania i uzupełniania brakujących szczebli edukacyjnych oraz następnych etapów edukacyjnych. Również osoby starsze, które przedwcześnie ukończyły szkołę, powinny mieć szansę podniesienia kwalifikacji, co w będzie sprzyjać obniżaniu wydatków państwa na świadczenia z tytułu braku pracy, zasiłków, czy wcześniejszych emerytur. Problemem są też osoby, które nie posiadają wykształcenia ani średniego, ani zawodowego, a ich umiejętności nie są zgodne z aktualnymi potrzebami rynku. Mają one ograniczoną możliwość poprawy wykształcenia, ze względu na swój niski potencjał. Dla takiej grupy osób konieczne jest stworzenie takich mechanizmów, które pozwoliłyby

Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu tematyczne/przeciwdzialanie-wykluczeniu/ dnia 14.03.2016 42

http://www.ngofund.org.pl/projekty-

wyposażyć ich w podstawowe umiejętności potrzebne na rynku pracy oraz zapewnienie pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego, wsparcia psychologiczno-doradczego oraz szkoleń z zakresu technik aktywnego poszukiwania pracy i autoprezentacji. Takie działania pozwolą w pewnym stopniu zapobiec ich wykluczeniu lub dalszemu wykluczeniu społecznemu. XXI wiek wymusza uczenie się przez całe życie oraz dostosowywanie się do ciągle zmieniających się warunków na rynku pracy, stałe podnoszenie swoich umiejętności i kwalifikacji zawodowych oraz zdobywanie kolejnych. 43 W Polsce stworzona została lista priorytetowych działań w odniesieniu do zapobiegania rozwijaniu się wykluczenia społecznego. Zawarte zostały w niej następujące elementy: - „wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym; - poprawa jakości kształcenia na poziomie gimnazjum i w szkolnictwie średnim; - upowszechnienie kształcenia wyższego; - lepsze dostosowanie zawodów do aktualnych potrzeb rynku pracy; - rekompensowanie deficytów rozwoju intelektualnego i sprawnościowego u dzieci; - radykalne ograniczenie ubóstwa skrajnego; - ograniczenie tendencji do wzrostu różnic dochodowych; - ograniczenie długookresowego bezrobocia; - zmniejszenie bezrobocia wśród młodzieży; - zmniejszenie bezrobocia wśród absolwentów szkół, którzy właśnie ukończyli edukację; - zwiększenie poziomu zatrudnienia wśród osób niepełnosprawnych; - zwiększenie liczby uczestników w aktywnej polityce rynku pracy; - upowszechnienie edukacji i kształcenia; - wydłużanie przeciętnego dalszego trwania życia w sprawności; - powszechne ubezpieczenia zdrowotne; - kobiety i dzieci objęte programem zdrowia publicznego; - wzrost dostępu do mieszkań i lokali mieszkalnych dla grup szczególnie zagrożonych bezdomnością; - swobodny dostęp do pracowników socjalnych; - rozwój pomocy środowiskowej; - większe zaangażowanie obywateli w działalność społeczną;

Przejawy wykluczenia społecznego http://liberte.pl/przejawy-wykluczenia-spolecznego/ dnia 14.03.2016 43

- powszechny dostęp do informacji obywatelskiej i poradnictwa.”44 Proces wykluczenia społecznego występuje w dużej skali i zwykle utożsamiany jest z ubóstwem, którego przyczyn dopatruje się w wysokim poziomie bezrobocia. Osoby wykluczone społecznie nie mają bez świadczeń pieniężnych żadnych szans na realizację własnych potrzeb. Pomoc osobom wykluczonym może czasami prowadzić do pogłębienia się ich bierności. Same świadczenia socjalne bez odpowiednich kompleksowych programów pozwalających wyjść z grupy marginalnej najczęściej nie przynoszą oczekiwanych efektów długoterminowych. Często osoby te, pomimo oferowanej im pomocy w formie przekwalifikowania zawodowego, świadomie same rezygnują z niego. Podstawowym problemem marginalizacji nie jest tylko brak dóbr, ale również brak możliwości wpływu na własne życie, brak lub niewystarczające uczestnictwo w życiu społecznym w takich sferach jak szkolnictwo, pomoc społeczna, rynek pracy, ochrona zdrowia itp. Ważne są działania instytucji samorządowych oraz pozarządowych zmierzające do ograniczenia wykluczenia społecznego oraz kształtowania przez nie polityk zaradczych oraz procesy przywracania osób wykluczonych do życia społecznego i gospodarczego. Władze są zobowiązane do tworzenia takich warunków, które w przyszłości będą zapobiegać podejmowaniu przez te osoby niskopłatnej pracy oraz przeciwdziałać poczuciu krzywdy i niesprawiedliwości społecznej. W grudniu 2010 roku Komisja Europejska przyjęła komunikat „Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej", w którym przedstawiono sposób, w jaki różne dziedziny polityki przyczynią się do osiągnięcia zmniejszenia ubóstwa i zwiększenia włączenia społecznego. Określono w nim, że walka z ubóstwem i wykluczeniem musi opierać się przede wszystkim na wzroście gospodarczym i zatrudnieniu oraz na nowoczesnej i skutecznej ochronie socjalnej. Interwencja ochrony socjalnej powinna być połączona z edukacją, pomocą społeczną, mieszkalnictwem, zdrowiem, godzeniem życia prywatnego i zawodowego oraz polityk rodzinnych.45

Chłoń - Domińczak A., Strategia integracji społecznej – Polska a Unia Europejska.,[w:] red. Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I., Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki., Warszawa 2005, s. 334-335 45 Walka Unii Europejskiej z ubóstwem i wykluczeniem społecznym http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/PL/ALL/?uri=URISERV%3Aem0046 dnia 11.12.2015 44

Większość z programów pomocowych jest tylko krótkotrwale skutecznych. Są one skuteczne dopóki dane osoby funkcjonują w programie. Osobom długookresowo bezrobotnym trzeba udzielić wsparcia, wymaga to zaangażowania wielu specjalistów z różnych dziedzin. Programy te są kosztowne i nie są możliwe do zrealizowania na przykład przez wolontariat itp. Czasem zdarza się, że dopóki osoba jest objęta programem, funkcjonuje dobrze. Gdy program się kończy i osoba zostaje sama, najczęściej wraca ona do punktu wyjścia. Ważną sprawą dla każdego uczestnika jest możliwość brania udziału w takim programie. Doświadczenia i kontakty, które zdobędą mogą im się przydać w przyszłości.

Rozdział II Wykluczenie społeczne młodzieży i dorosłych z wybranych środowisk- regionów społeczno- gospodarczych

Charakterystyka środowisk regionalnych, które dominują w wykluczeniu społecznym osób dorosłych i młodzieży Poziom życia ludności jest obecnie jednym z najważniejszych zagadnień w rozwoju społecznym Stanowi jedną ze składowych pojęcia „jakość życia”, odgrywa ważną rolę w mierzeniu postępu społecznego. Warunki życia określane są często jako całokształt relacji w których żyje społeczeństwo lub jednostka. Określane są one przez poziom ekonomiczny (dochód ludności), stopień wyposażenia w infrastrukturę mieszkaniową, infrastrukturę komunalną i społeczną, warunki środowiska w którym żyje człowiek. Wykluczenie społeczne w przypadku środowisk regionalnych i regionów oznacza długookresowe wyłączenie danego obszaru z tworzenia rozwoju i w udziale w dochodach z rozwoju. Regiony nie są w stanie tylko i wyłącznie w oparciu o własne siły dokonać procesu zmian gospodarki, wytworzenia nowych miejsc pracy, wytworzenia odpowiednich warunków do stałego rozwoju i zmianę struktury gospodarczej. Ubóstwo i wykluczenie społeczne młodzieży i osób dorosłych to jeden z najpoważniejszych problemów społecznych. Wykluczenie społeczne bardzo negatywnie oddziałuje na jakość ludzkiego życia, ogranicza jego przedsiębiorczość i aktywność, podnosi również koszty funkcjonowania państwa. Obszary wiejskie, obszary koncentracji przemysłów tradycyjnych oraz zdegradowane społecznie i ekonomicznie miasta i dzielnice miast, zdegradowane obszary poprzemysłowe i powojskowe to takie środowiska, w których dominuje wykluczenie społeczne i zagrożenie marginalizacją.46

Borsa M., OBSZARY ZAGROŻONE MARGINALIZACJĄ I WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM. KRYTERIA I IDENTYFIKACJA. Szkice i synteza ekspertyzy dla Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003, s. 5 46

Problemem związanym z wykluczeniem społecznym jest stosunkowo duże zatrudnienie w sektorze rolnictwa oraz wysokie bezrobocie na terenach wiejskich i peryferyjnych. Wykluczenie społeczne osób zamieszkujących obszary wiejskie nieodłącznie jest związane z niskim poziomem wykształcenia. Poziom wykształcenia jest na tych terenach jest bardzo zróżnicowany, ponieważ różna jest dostępność do kształcenia i możliwości kontynuowania edukacji na wyższych szczeblach. Najmniejsze możliwości kształcenia mają młodzi ludzie w województwach, gdzie nie ma dużych aglomeracji miejskich. Również jakość tego kształcenia jest znacznie niższa w mniejszych ośrodkach miejskich. Stale nasila się zjawisko wzrostu kosztów edukacji i kształcenia, staje się ono za drogie szczególnie w małych miastach oraz na terenach wiejskich. Główną przyczyną tego jest utrudniony lub zbyt drogi dostęp do ośrodków kształcenia, przede wszystkim na poziomie średnim oraz wyższym. System pomocy społecznej nie wspomaga edukacji dla najbiedniejszych warstw społecznych, dlatego też różnice te stale się zwiększają. Prowadzi to do marginalizacji i wykluczenia społecznego w niektórych obszarach wiejskich. Bardzo często podjęcie własnych pomysłów i inicjatyw, które mają na celu szansę na poprawę swojej własnej sytuacji życiowej wydaje się mieszkańcom wsi niemożliwe. Wynika to przede wszystkim z braku pewności siebie i wiary w swoje możliwości, braku umiejętności organizacyjnych, umiejętności współpracy z innymi, odpowiednich kontaktów, braku umiejętności pozyskania niezbędnych środków finansowych, braku znajomości rynku pracy. Zasięg ubóstwa finansowego jest zdecydowanie większy na terenach wiejskich niż w większych miastach. Rynek racy jest jednym z najwrażliwszych i najbardziej podatnych na zmiany, coraz częściej zauważa się zanik tradycyjnych modeli kariery. Wykorzystanie uzyskanego wcześniej wykształcenia związanego przede wszystkim z wąską specjalizacją lub określonymi umiejętnościami nie chroni przed kolejnymi zmianami, które ciągle zachodzą na rynku pracy, ale staje się często źródłem pogłębiającej się frustracji oraz wielu niepowodzeń. Zjawiskiem mającym największy wpływ na tworzenie się nierówności społecznych jest postępująca globalizacja. Wiele osób staje się osobami zbytecznymi, ich praca staje się niepotrzebna. Tego rodzaju marginalizacja prowadzi do wykluczenia społecznego ludzi z obszarów komunikacji społecznej.47

Brzozowski T., Globalizacja a wykluczenie społeczne. Etyczna i kulturowa geneza procesu marginalizacji, s. 179 47

W procesie globalizacji największą grupą osób zbytecznych stają się uchodźcy, wysiedleńcy, emigranci, osoby należące do mniejszości narodowej, są oni obciążeniem dla państwa. W miejscowościach i na osiedlach miejskich, w których mieszkańcy stanowią homogeniczną i zamkniętą społeczność trudno jest wykształcić cechy charakteru i umiejętności radzenia sobie z odmiennością, z akceptacją osób innych, inną kulturą czy odmienną obyczajowością. Regiony, które są najbardziej narażone na wykluczenie społeczne i w których największy odsetek osób żyje w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa to przede wszystkim województwa na wschodzie Polski: województwo podlaskie, warmińsko- mazurskie, lubelskie, województwo podkarpackie.48 W zdegradowanych społecznie i ekonomicznie miastach pogłębiają się różnice między dużymi miastami i obszarami metropolitalnymi a mniejszymi miastami, co uwidacznia się w szczególności na lokalnych rynkach pracy. Pojęcie degradacji można zdefiniować jako utratę przez jednostkę lub grupę ludzi pozycji w hierarchii satysfakcji społecznej. Zalicza się do nich spadek dochodów, obniżenie się pozycji zawodowej, obniżenie się pozycji na rynku pracy, utrata dotychczasowego zatrudnienia, bezrobocie, utrata prestiżu. W

dzielnicach

śródmiejskich

większych

miast

obserwuje

się

wiele

nagromadzonych, niekorzystnych zjawisk społecznych. Są one sumą wielu różnych problemów takich jak bieda i ubóstwo, bezrobocie, przestępczość, wraz z niskim poziomem wykształcenia mieszkańców tych dzielnic, oraz przewagą osób w wieku poprodukcyjnym w porównaniu do innych części czy dzielnic miast. Taka sytuacja powoduje bardzo niekorzystne zjawiska z zakresu organizacji przestrzennej, degradacji i niszczenia budynków, braki w infrastrukturze.49 Najczęstszą przyczyną degradacji społecznej jest bieda i ubóstwo, prowadzi ono do wyłączenia z wielu płaszczyzn życia, uniemożliwiając normalne funkcjonowanie w życiu społecznym. Brak wystarczających środków pieniężnych potrzebnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jest przejawem degradacji na tle ekonomicznym oraz przyczynia się do wykluczenia w innych sferach funkcjonowania w społeczeństwie, na przykład w edukacji- brak wystarczających środków pieniężnych na

Girul A., Zjawisko ubóstwa w województwie dolnośląskim według badań http://poznan.stat.gov.pl/gfx/poznan/userfiles/_public/pomiar_popt2015/popt_pomiar_06.pdf dnia: 15.03.2016 49 Wańkowicz W., Wykluczenie społeczne- aspekt przestrzenny i rola planowania przestrzennego 48

GUS

edukację dzieci i młodzieży. Innym ważnym problemem jest także bierna postawa części mieszkańców, niska aktywność ekonomiczna mieszkańców, brak zainteresowania w kwestii podejmowania jakiegokolwiek zatrudnienia prowadzi w wielu miejscowościach do ciągłego pogarszania się sytuacji ekonomicznej niektórych dzielnic miast. Nieprawidłowa organizacja przestrzeni mieszkalnej może mieć znaczny wpływ na pogłębianie się powstawania sytuacji wykluczenia społecznego- złe warunki mieszkalne i przestrzenne oraz oddziaływanie procesu wykluczenia prowadzą do powstania tzw. wykluczenia przestrzenno- społecznego. W wykluczeniu przestrzenno- społecznym można wyróżnić 3 aspekty: 

degradacja lokalnej społeczności- degradacja prowadząca do marginalizacji, deprywacji oraz wykluczenia społecznego– powstawanie strefy wykluczenia społecznego w niezdegradowanej przestrzeni,



degradacja przestrzeni– degradacja jej zabudowy, wyposażenia technicznego i podobnych,

prowadząca

powstania

strefy społecznie

wykluczonej,

zamieszkanej lub użytkowanej przez osoby nie podlegające procesowi wykluczenia społecznego, 

wystąpienie dwóch rodzajów degradacji jednocześnie- degradacji lokalnej społeczności oraz degradacja przestrzeni– powoduje to powstawanie strefy społecznie wykluczonej zamieszkanej i użytkowanej przede wszystkim przez osoby wykluczone społecznie.50

Wieś popegeerowska jako przykład środowiska w którym ma miejsce znaczny odsetek wykluczenia

Państwowe

Gospodarstwo

Rolne

(PGR)

utożsamiane

jest

dużym

gospodarstwem rolnym, którego właścicielem było państwo. Gospodarstwa były tworzone ze wcześniejszych majątków ziemskich, mienia poniemieckiego, z majątku instytucji, np. kościoła Katolickiego, z gruntów rolników indywidualnych. Gospodarstwa wspierane były przez dotacje budżetowe, miały ułatwiony dostęp do deficytowych 50

Wańkowicz W., Wykluczenie społeczne- aspekt przestrzenny i rola planowania przestrzennego, s.11

towarów. Mimo wsparcia państwa ich wydajność była niska. Na dochodowość funkcjonowania PGR-ów miał fakt, że gospodarstwa takie pełniły wiele funkcji społecznych, które nie przynosiły zysków w formie pieniężnej, na przykład zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, prowadzenie świetlic i klubów, szkół, dowożenie i dożywanie dzieci. Rozbudowane były świadczenia socjalne na rzecz pracowników. Oprócz normalnych pensji i gratyfikacji finansowych, pracownicy gospodarstw otrzymywali mieszkania socjalne, działki, przysługujący im węgiel w czasie sezonu grzewczego, dla dzieci kolonie i obiady w szkole. W zależności od tego, czym dane gospodarstwo się specjalizowało, pracownicy otrzymywali od państwa również deputaty, takie jak 1 litr mleka dziennie na osobę, ziemniaki.51 Transformacja gospodarcza i zmiany ustrojowe po 1989 r. przyniosły upadek PGR-ów, a w wyniku reform PGR-y zbankrutowały.52 Upadek Państwowych Gospodarstw Rolnych przyczynił się do powstania wielu problemów, ponieważ wcześniej dla ludzi były one jedynymi pracodawcami. Poważną konsekwencją likwidacji PGR-ów były masowe zwolnienia, drastyczne ograniczenie dotychczasowych miejsc pracy, co spowodowało stale rosnące bezrobocie i brak zajęcia wśród mieszkańców wsi pegeerowskiej. Bezrobociu towarzyszyło również wielka degradacja społeczności wiejskiej. Utrata stałego miejsca pracy i brak sukcesów w znalezieniu nowego zajęcia nie skłaniają do zwiększonego wysiłku, ponieważ byłym pracownikom wcześniej były wypłacane comiesięczne zasiłki- tzw. „kuroniówki”. W czasie gdy świadczenia pieniężne ustały, a osoby były od tych świadczeń uzależnione- mieszkańcy wsi popeegerowskiej, często odzwyczajone od pracy popadają w stany apatii, często nadużywają alkoholu. W rodzinach wzrastały zjawiska patologiczne. Część z byłych pracowników przeszła na wcześniejsze emerytury, ale ich wysokość była na ogół niska. Wśród ludzi dominowało ogromne rozczarowanie i uczucie wyrządzonej krzywdy, bierność i bezradność. Likwidacja i prywatyzacja gospodarstw przyczyniła się do rezygnacji z wielu różnych, ważnych usług dla lokalnej społeczności- likwidacje szkół, likwidacji kursów, likwidacji

Diagnoza środowisk popegeerowskich, Biuletyn Obserwatorium Integracji Społecznej nr 2 (8)/13,Szczecin 2013, s. 5 52 Pokrzywa M., Zagrożenie wykluczeniem społecznym dzieci i młodzieży z rodzin ubogich w województwie podkarpackim, folia Sociologica 49, 2014 s.164 51

połączeń autobusowych i innych. Zamarło życie kulturalne na wsiach, placówki edukacyjne i kulturalne zamknięto z powodu braku środków na ich utrzymanie.53 Obecnie większość terenów popegeerowskich uważa się za obszary problemowe. Zmiany, jakie zaszły na tych obszarach wiejskich w ciągu ostatnich lat, a w efekcie wzrost dysproporcji w rozwoju społeczno-gospodarczym oddziela je w istotny sposób od pozostałych części regionu i kraju.54 Byłe Państwowe Gospodarstwa rolne to obecnie miejsca nagromadzenia się wielu problemów natury gospodarczej oraz społecznej, wsie popeegerowskie charakteryzują się ponadprzeciętnym nagromadzeniem problemów społecznych. Rola pomocy społecznej wśród mieszkańców wsi popegeerowskich wynika z obiektywnego statusu dużej grupy osób będących klientami korzystającymi z systemu pomocy społecznej. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej jest wyższy niż średnia w kraju, co jest niekorzystne społecznie. Kwalifikacje i umiejętności zawodowe obszarów wiejskich, a czasami ich brak stanowią jedną z ważniejszych problemów i barier do przezwyciężenia bezrobocia i ożywienia gospodarczego obszarów wiejskich. Na gorszy sort oraz mniejsze szanse edukacyjne dzieci i młodzieży z obszarów wiejskich wpływa wiele barier które wiążą się z funkcjonowaniem systemu oświatowego wsi (na przykład ograniczenie dostępu do poradnictwa wspomagającego rozwój zdrowotny, rozwój edukacyjny, ograniczenie dostępu do przedszkoli, do Internetu, większe niż w miastach zróżnicowanie poziomu kwalifikacji zawodowych pedagogów, nauczycieli,

nieco

gorsza

oferta

edukacyjna

szkolnictwa

gimnazjalnego

ponadgimnazjalnego, mniejsze możliwości kształcenia ustawicznego osób dorosłych, konieczność zaspokajania potrzeb wynikających również w środowisku, pokonywanie barier związanych z sytuacja finansową rodzin wiejskich i ich aspiracjami edukacyjnymi.55 Nie

wszystkich

wymiarach

sytuacja

osób

zamieszkujących

wsie

popeegerowskie jest gorsza w porównaniu z ogółem i innymi grupami społecznymi. Spokojne życie i dobrobyt jest ważniejsze dla młodzieży ze społeczności popeegerowskich od przyjaźni, miłości czy kariery zawodowej, które dla wyniku

Diagnoza środowisk popegeerowskich. Biuletyn Obserwatorium Integracji Społecznej nr 2(8)/13, Szczecin 2013 54 Jasiulewicz M., Problemy marginalizacji popegeerowskich obszarów wiejskich w województwie zachodniopomorskim [w] Barometr Regionalny nr 3(25) 2011. 55 Raczkowska M., Ekskluzja społeczna na obszarach wiejskich w Polsce, Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, t.99 z.4, 2012 s.53 53

ogólnopolskiego są ważniejsze. Młodzież zamieszkująca tereny wiejskie reprezentuje kulturę w pewnym sensie odmienną od przeciętnej polskiej młodzieży zamieszkującej większe miejscowości i miasta. W środowiskach popegeerowskich szczególnie można zauważyć niski poziom wykształcenia mieszkańców, brak zainteresowania aktywnością zawodową na własny rachunek, niska dbałość o jakość życia, wysoki poziom bezrobocia, złe warunki mieszkaniowe i bytowe. Tylko nieliczne społeczności byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych zdołały odnaleźć się w nowych realiach gospodarki wolnorynkowej. Wiele z rodzin wiejskich jest bezradnych, nie są w stanie zaakceptować panującej nowej rzeczywistości, w której się znalazły. Nowa sytuacja w której się znaleźli doprowadziła do alienacji i wykluczenia społecznego zamieszkujących lokalnych społeczności. Wykluczenie oprócz wymiaru społecznego przejawia się również w aspekcie ekonomicznym- przeszkody i bariery finansowe w dostępie do dóbr, instytucji oraz usług, oraz w aspekcie przestrzennym- znaczne oddalenie od dużych ośrodków miejskich, bardzo ograniczona komunikacja środkami transportu publicznego lub po prostu jej brak. Od czasu upadku Państwowych Gospodarstw Rolnych pokolenia dziedziczą bierność, ubóstwo i apatię, a społeczności takie określa się mianem podklasy. Na obszarach wiejskich i popegeerowskich kumuluje się wiele zjawisk ograniczających rozwój jej mieszkańców, niedostateczny poziom wykształcenia i niedostateczne przygotowanie zawodowe, całkowicie niedostosowane do potrzeb występujących w danym regionie, znacznie trudniejszy dostęp do rynku pracy i niższe aspiracje życiowe. W kontekście wsi popeegerowskiej i obszarów wiejskich ekskluzja społeczna oznacza ograniczenie bądź brak dostępu do edukacji powodowane niedostateczną kwotą środków finansowych, niemożnością dotarcia do właściwych informacji o możliwościach kształcenia, czynnikami instytucjonalnymi, osobistymi i psychospołecznymi. Ubóstwo i brak dostępu do usług i dóbr jest ekskluzją społeczną. Odnosi się ona do osób biednych, wyobcowanych grup ludzi o niskich dochodach, słabych więziach społecznych, ograniczonym dostępie do życia kulturalnego i społecznego. Wykluczenie społeczne jest pojęciem bardzo złożonym, trudno je jednoznacznie zdefiniować. Marginalizacja osób zamieszkujących tereny wiejskie należące w przeszłości do Państwowych Gospodarstw Rolnych przede wszystkim odnosi się do 46

utrwalonej w czasie sytuacji nierównego dostępu do dóbr, usług i instytucji, do drastycznego wzrostu bezrobocia i złej sytuacji materialnej oraz do załamania się stosunków społecznych.

Ekonomiczne i cywilizacyjne czynniki mające wpływ na wykluczenie społeczne rodzin

Realizowanie podstawowych funkcji rodziny związane jest z umiejętnością zaopatrzenia jej w szereg potrzeb. Potrzeby współczesnej rodziny to nie tylko wewnętrzne odczucie jakiegoś braku, ale przede wszystkim obiektywny brak możliwości prawidłowego funkcjonowania, które powoduje wykluczenie społeczne. Temu procesowi podlega coraz większy procent ogółu społeczeństwa a rodzina jest w tym przypadku zagrożona szczególnie. Ubóstwo i wykluczenie społeczne rodzin to jeden z najpoważniejszych problemów społecznych. Wykluczenie społeczne oddziałuje negatywnie na jakość kapitału ludzkiego, ogranicza przedsiębiorczość, innowacyjność i aktywność, podnosi koszty funkcjonowania państwa. Doświadczanie wykluczenia czy ubóstwa w dzieciństwie zwiększa prawdopodobieństwo życia w ubóstwie w dorosłym życiu. Dzieci z rodzin mniej zamożnych doświadczają wielu problemów związanych z koniecznością ograniczania swoich potrzeb materialnych do minimum. Ubóstwo i wykluczenie często stanowi znaczną przeszkodę w rozwoju edukacyjnym dzieci i młodzieży, istotnym elementem jest tutaj również doświadczanie przykrości ze strony kolegów, rówieśników i innych osób, poczucie odrzucenia. Ubóstwo dzieci i młodzieży to nie tylko wykluczenie, dzieciństwo i dorastanie w biedzie, ale także zagrożone ubóstwem dalsze dorosłe życie, również niebezpieczeństwo międzypokoleniowego przekazywania warunków wykluczających osoby i ich rodziny. Nagromadzenie wielu negatywnych czynników i zjawisk takich jak towarzyszące ubóstwu bezrobocie, niski poziom wykształcenia członków rodziny, brak odpowiednich umiejętności i kwalifikacji zawodowych, brak perspektyw dla młodych ludzi, trudności w dostępie do instytucji i placówek edukacyjnych, ograniczone możliwości szybkiego

przemieszczania się mogą prowadzić do wykluczenia osób z bardzo wielu ważnych sfer życia społecznego, oraz odtwarzania takiej sytuacji w kolejnych pokoleniach. W rodzinach biednych i ubogich bardzo dużym problemem staje się zaspokojenie podstawowych potrzeb życia codziennego- zapewnienie odpowiedniego pożywienia, odpowiednich ubrań, warunków mieszkaniowych. Problemy finansowe, z którymi borykają się rodziny korzystające z pomocy społecznej, zmuszają rodziny często do minimalizowania wydatków związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Znacznym ograniczeniom podlegają zakupy artykułów żywnościowych. Rodziny często świadomie rezygnują z artykułów żywnościowych lepszej jakości, na rzecz produktów gorszej jakości, które w konsekwencji są tańsze. Zakupy ograniczają się do produktów podstawowych, żywienie nie jest urozmaicone. Taki sposób odżywiania powoduje, że organizmowi nie jest dostarczana wystarczająca ilość witamin oraz substancji odżywczych, co wpływa negatywnie na stan zdrowia członków rodziny. Nieodpowiedni sposób odżywiania może prowadzić do zaburzeń rozwoju intelektualnego, zaburzeń układu odpornościowego, większej podatności na choroby czy różnego rodzaju infekcji. Znaczna część rodzin jest zmuszona do rezygnacji z zakupów odzieży w zwykłych sklepach, korzystają ze sklepów z odzieżą używaną, tzw. lumpeksów. 56 Rodziny ubogie często zamieszkują lokale, które nie spełniają standardów. Życie w biedzie, szczególnie w okresie dzieciństwa, jest zagrażające, bieda stanowi barierę do indywidualnego rozwoju człowieka, ogranicza możliwości wykorzystania potencjału w przyszłości. Dzieci żyjące w rodzinach ubogich doświadczają wielu deficytów: mieszkają w gorszych warunkach, są źle odżywione, mają trudności w szkole. Takie zjawisko może stać się przyczyną wykluczenia społecznego oraz uzależnienia od korzystania z pomocy społecznej. Status społeczny jest w dużym stopniu dziedziczony. Pozycja zawodowa i wyksztalcenie dzieci są w dużym zakresie determinowane przez zawód oraz poziom wykształcenia rodziców. Jedną z głównych przyczyn ubóstwa jest niski poziom wykształcenia, dlatego bardzo ważną rolę w przeciwdziałaniu ubóstwa odgrywa dostępność do edukacji i możliwość uzyskania odpowiedniego wykształcenia. Dzieci i młodzież z rodzin ubogich napotykają wiele barier edukacyjnych. Jest to na przykład niedocenianie wartości edukacji, wzór

Pokrzywa M., Zagrożenie wykluczeniem społecznym dzieci i młodzieży z rodzin ubogich w województwie podkarpackim, Folia Sociologica 49, 2014 s. 165 56

szybkiego rozpoczęcia drogi zawodowej, wzory wczesnej samodzielności rodziców, niska samoocena, brak pewności siebie, brak wiary we własne możliwości, bariery ekonomiczne- brak środków pieniężnych na zakup podręczników szkolnych, brak możliwości uczestniczenia w rozmaitych zajęciach pozalekcyjnych, brak środków na korepetycje, itp. Edukacja, zwłaszcza ponadgimnazjalna, związana jest z koniecznością dojeżdżania do szkół w mieście (w przypadku młodzieży mieszkającej na wsi). Dojazdy do szkół generują dodatkowe nakłady finansowe i czasowe, pokonywanie znacznych odległości. Zasadniczą kategorią przy definiowaniu zjawiska wykluczenia społecznego jest dostęp do zasobów, dóbr i usług, odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie jednostek w kapitał życiowy. Dojazdy do szkół i znaczne odległości są czynnikiem wykluczenia społecznego dzieci z rodzin ubogich. Miejsce zamieszkania ma ogromne znaczenie w przypadku dostępu do określonych instytucji- instytucji edukacyjnych, medycznych, instytucji rynku pracy. W ciągu ostatnich kilku lat nastąpiło znaczne ograniczenie transportu i usług publicznych na terenach wiejskich i peryferyjnych. Utrudniony dostęp do komunikacji publicznej lub prywatnej oraz długi czas dojazdu do większej miejscowości mogą być przyczyną ograniczonych szans życiowych, szczególnie wśród ludzi młodych. Brak dostępu do placówek edukacyjnych przyczynia się do szybszego zakończenia kariery edukacyjnej i tym samym zmniejsza szanse na rynku pracy, natomiast problemy z komunikacja publiczną przyczyniają się do ograniczenia szans edukacyjnych młodych ludzi. Uzyskanie wyższego wykształcenia przez młodych ludzi z terenów peryferyjnych łączy się z dużymi kosztami, koniecznością zmiany miejsca dotychczasowego zamieszkania, dojazdami do większych miast. Jednym z cywilizacyjnych czynników mających wpływ na wykluczenie społeczne rodzin jest zagrożenie wykluczeniem cyfrowym dzieci z rodzin ubogich. Technologie informacyjne stały się bardzo istotną częścią codziennego życia. Technologie wkraczają stale w nowe sfery życia codziennego- praca, edukacja, kultura itd., umiejętność korzystania z nich w coraz większym stopniu determinuje szanse życiowe jednostek oraz uczestniczenie w szybko zmieniającym się świecie, w którym informacja jest wysoko cenionym dobrem społecznym. Technologie informacyjne niosą za sobą możliwości rozwoju wielu obszarów życia, ale w sytuacji gdy brakuje do nich dostępu, dostęp do nich jest utrudniony bądź jest rak umiejętności ich wykorzystania, mogą one stać się przyczyną wykluczenia czy podziałów społecznych. 49

Wykluczenie cyfrowe (lub inaczej: podział cyfrowy) jest związane z dostępem do Internetu, jakością i szybkością Internetu, umiejętnościami korzystania z zasobów cyfrowych i docierania do informacji, jak również z komunikacją z innymi ludźmi. Występowanie alkoholizmu u któregoś z członków rodziny stanowi poważne ryzyko zagrażające rodzinie. Problem ten dotyka nie tylko osoby uzależnionej, ale wszystkich członków rodziny. Nadużywanie alkoholu przez członka rodziny jest często powodem rozwodów i samotnego wychowywania dzieci.57 Najbardziej narażone na negatywne konsekwencje nadużywania alkoholu są dzieci. To one najczęściej przeżywają sytuację panującą w domu, doświadczają lęku, strachu, brak pewności siebie, są bardziej wrażliwe, ich poczucie bezpieczeństwa jest zakłócone. Dzieci wychowujące się w domu, w którym picie alkoholu jest nadużywane, często transmitują w dorosłym życiu wiele problemów o charakterze psychologicznym, zdrowotnym czy społecznym. Nie rzadkie są awantury domowe, zła atmosfera wśród domowników czy stosowanie przemocy. Decyzja o separacji czy rozwodzie ze współmałżonkiem nadużywającym alkoholu często wpływa pozytywnie na zdrowie psychiczne dzieci i poczucie bezpieczeństwa.58 Jednym z kolejnych czynników cywilizacyjnych mających wpływ na wykluczenie społeczne rodzin jest dziedziczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Młode pokolenie osób korzystających ze środków finansowych pochodzących z pomocy społecznej powiela negatywne wzorce zachowania swoich rodziców, takie jak wycofanie się z rynku pracy, uzyskiwanie niskiego wykształcenia, słaba motywacja w związku z poszukiwaniem zatrudnienia oraz przyzwyczajenie do korzystania ze wsparcia pomocy społecznej, które staje się sposobem na funkcjonowanie w społeczeństwie, praca nie stanowi dla takich osób istotnej wartości. Problem dziedziczenia ubóstwa i wykluczenia społecznego jest znaczący, bardzo trudno jest zmienić postawy młodszego pokolenia zasiłkobiorców, którzy nie znają innych wzorców. Brak wzorców pozytywnych awansu społecznego przyczynia się do trwania w biedzie i powielania jej w następnych pokoleniach. Dzieci w rodzinach ubogich napotykają wiele problemów związanych z koniecznością ograniczenia swoich potrzeb do minimum- między innymi potrzeb Pokrzywa M., Zagrożenie wykluczeniem społecznym dzieci i młodzieży z rodzin ubogich w województwie podkarpackim, Folia Sociologica 49, 2014 s. 175 58 Pokrzywa M., Zagrożenie wykluczeniem społecznym dzieci i młodzieży z rodzin ubogich w województwie podkarpackim, Folia Sociologica 49, 2014 s. 174- 175 57

edukacyjnych. Bardzo często są nieodpowiednio żywione, mieszkają w warunkach utrudniających prawidłowe funkcjonowanie w rozmaitych sferach życia codziennego. Ubóstwo i bieda stanowią barierę w rozwoju edukacyjnym dzieci i młodzieży. Problemem staje się czasami zakup podstawowych podręczników szkolnych. Dzieci z obszarów peryferyjnych są zmuszone do pokonywania znacznych odległości aby dotrzeć do szkoły, a czas poświęcony na dojazd wpływa na czas który mógłby być poświęcony na naukę. Zmuszone są również do wyboru szkoły która znajduje się najbliżej miejsca zamieszkania. Doświadczają braku bezpieczeństwa w związku z zachowaniami patologicznymi występującymi w rodzinie, sytuacja ta wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne oraz na ich dalsze losy w przyszłym, dorosłym życiu. Presja którą odczuwają, by jak najszybciej się usamodzielnić i ekonomicznie pomagać rodzicom w prowadzeniu gospodarstwa domowego, ma niejednokrotnie wpływ na ich wybory dotyczące edukacji i kształcenia. Istotne znaczenie ma kwestia motywacji dzieci ze strony ich rodziców, aby podejmowały one trud dalszej edukacji. Wszystkie przyczyn wykluczenia społecznego mają swoje korzenie w środowisku rodzinnym, w rodzinie patologicznej, rodzinie dysfunkcyjnej, lub po prostu w rodzinie która potrzebuje pomocy, i która sama nie jest w stanie sobie pomóc. W rodzinach takich występuje zrezygnowanie, brak ambicji, brak inicjatywy. Nie jesteśmy w dzisiejszych czasach w stanie przewidzieć skutków migracji zarobkowej. Mamy również do czynienia z odchodzeniem od funkcjonowania tradycyjnego modelu rodziny, życie w związkach nieformalnych. Wzrasta liczba matek samotnie wychowujących dzieci- czasem z wyboru, z niechęci do zawarcia związku małżeńskiego, z powodu gdy partner opuszcza rodzinę, oraz z powodu rozwodów. Sytuacje takie osłabiają potencjał rodziny. W otoczeniu dzieci i młodzieży jest mniej bliskich im spokrewnionych osób, kiedy znajdą się w trudnej sytuacji życiowej, mniej bliskich osób które zobowiązane są do udzielania dziecku wsparcia, troski, pomocy. Pomoc rodziny i osób najbliższych pozwala przede wszystkim uniknąć jednostce wykluczenia społecznego. Rodzina mobilizuje do działania, udziela pierwszej pomocy, wspiera w biedzie, ubóstwie, czy w trudnej sytuacji, pomaga w opiece nad osobą przewlekle chorą, niepełnosprawną, w sytuacji klęski żywiołowej, czy po opuszczeniu zakładu karnego. Dzięki rodzinie i wsparciu ze strony najbliższych wielu osobom udaje się wyjść z trudnej sytuacji, w jakiej się znaleźli. Brak pomocy ze strony rodziny i osób najbliższych sprawia, że kolejki do różnych instytucji pomocowych, instytucji pomocy społecznej 51

znacznie się wydłużają, a poziomy wykluczenia społecznego rozwijają się jeszcze bardziej. Rodzinę należy wartościować, promować jej tradycyjny model funkcjonowania, wspierać ją w trudnych czasach, bronić jej praw. Umniejszanie jej wartości potęguje narastający problem wykluczenia społecznego.

Rządowe i regionalne projekty przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu Włączenie osób wykluczonych do społeczeństwa, przywrócenie ich do życia społecznego musi zakładać zmianę utartych konwenansów uczestnictwa społecznego poprzez akceptację. Proces pomocy osobom wykluczonym musi opierać się na konkretnych działaniach, uświadomienie istnienia problemu wykluczenia społecznego, uświadomienie że osoby takie żyją obok. Celami projektów przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu jest na przykład zwiększenie samodzielności i aktywności w zakresie rozwiązywania problemów życia codziennego i uczestnictwa w życiu społecznym osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, nabycie wiedzy istotnej dla poprawy jakości życia, rozwijanie umiejętności wymiany i korzystania z doświadczeń innych osób oraz udzielanie sobie wzajemnego wsparcia, zwiększenie motywacji do uczestnictwa w życiu zbiorowym poprzez nawiązanie kontaktów interpersonalnych, rozwijanie zainteresowań, promowanie pozytywnych wzorców spędzania czasu wolnego oraz aktywnej formy wypoczynku, zminimalizowanie poczucia osamotnienia i bezradności poprzez uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, udział w życiu społecznym, tworzenie sieci współpracy ze środowiskiem lokalnym i wiele innych. Jednym

najważniejszych

programów

przeciwdziałania

wykluczeniu

społecznemu jest Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020 z lipca 2014 r., opracowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. W dokumencie przedstawiono projektowaną politykę państwa w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. W programie znajduje się sześć priorytetów: przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu dzieci i młodzieży, zapewnienie spójności działań edukacyjnych, aktywna integracja w społeczności lokalnej, bezpieczeństwo i aktywność osób starszych, zapobieganie 52

niepewności mieszkaniowej, zarządzenie i zmiany strukturalne systemu integracji społecznej. W programie tym określono, że walka z ubóstwem oraz wykluczeniem społecznym musi opierać się na wzroście gospodarczym i zatrudnieniu oraz na nowoczesnej i skutecznej ochronie socjalnej. Krajowy Program zawiera cel główny i pięć celów szczegółowych. Celem głównym jest zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o 1,5 mln osób i wzrost spójności gospodarczej. Według programu w ograniczeniu wykluczenia dzieci i młodzieży najważniejsze jest zapewnienie rodzinom z dziećmi dostępu do wysokiej jakości usług społecznych, co zwiększy szanse aktywizacji rodziców oraz zapewni profilaktykę zapobiegania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu. Bardzo ważne jest stworzenie młodzieży szkolnej szansy wejścia na rynek pracy i zakładania rodzin- zasadniczym efektem powinno być stworzenie spójnego systemu działań edukacyjnych, społecznych i zawodowych umożliwiających młodzieży przygotowanie na wejście na rynek pracy, zdobycie niezbędnych kompetencji oraz umiejętności ułatwiających włączenie społeczne, rozwój rodzinny, aktywność zawodową, rozwój systemu aktywnej integracji, aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym osób zagrożonych marginalizacji. Zapobieganie niepewności mieszkaniowej, co oznacza zapewnienie dostępu do niedrogich mieszkań na wynajem, zwiększy bezpieczeństwo rodzin i umożliwi ich aktywizację zawodową. Ważne jest również zapobieganie utraty mieszkania i zapobiegania zjawisku bezdomności, które wpływają na wykluczenie społeczne. Ostatnim celem programu jest zapewnienie osobom starszym i niepełnosprawnym form opieki aktywnego spędzania czasu i włączanie się tych osób w życie publiczne i zawodowe. Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu stanowi ramy strategiczne przyjęte do walki z wykluczeniem społecznym i ubóstwem, wskazuje on działania do realizacji oraz środki które można wykorzystać.59 Regionalny Program Pomocy Społecznej i Włączenia Społecznego na lata 20162020 opracowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Lublinie. Celami i kierunkami działań jest wsparcie działań mających na celu włączenie społeczne grup

zagrożonych

wykluczeniem

społecznym,

wzmacnianie

współpracy

międzyinstytucjonalnej w zakresie aktywnej integracji, ograniczenie wykluczenia społecznego

osób

bezdomnych,

wzmocnienie

integracji

cudzoziemców

Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020 Nowy wymiar aktywnej integracji, Warszawa, lipiec 2014 59

społecznościami lokalnymi, wzmocnienie potencjału kadr instytucji pomocy i integracji społecznej oraz podniesienie jakości świadczonych usług.60 Program zawiera m.in. rozdział na temat przyczyn udzielania pomocy i wsparcia, formy udzielonego wsparcia, stan infrastruktury pomocy społecznej w województwie lubelskim. Wojewódzki Program Przeciwdziałaniu Wykluczeniu Społecznemu na lata 20122017 opracowany przez Regionalny Ośrodek Polityki społecznej w Kielcach. W rozdziałach tego programu wyodrębnione zostały kwestie takie jak wykluczenie społeczne w Polsce, wykluczenie społeczne w województwie świętokrzyskim na tle innych regionów, problem ubóstwa i problem bezrobocie w województwie świętokrzyskim, itp. Celem głównym programu jest minimalizacja obszarów wykluczenia społecznego w województwie świętokrzyskim: rozwój usług społecznych, aktywizujących i integrujących osoby, grupy wykluczone oraz zagrożone wykluczeniem, efektywny system wsparcia i opieki nad dziećmi i rodzinami wykluczonymi oraz zagrożonymi wykluczeniem społecznym, aktywizacja zawodowa osób bezrobotnych, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych, wspieranie działań w obszarze przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu na skutek uzależnień, aktywna integracja społeczna osób opuszczających zakłady karne, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezdomnych, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób starszych, podnoszenie poziomu aktywności społecznej i obywatelskiej mieszkańców regionu, wzmacnianie „sieci społecznych”.61 Realizatorami programu są samorządy województwa, gminne oraz powiatowe, wojewódzki i powiatowe urzędy pracy, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, grupy samopomocowe, placówki kultury i oświaty, organizacje pozarządowe, posiadające doświadczenie w działalności na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Program Pomocy Społecznej i Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu w województwie Podlaskim na lata 2014-2018 sporządzony przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku. Celem głównym projektu jest poprawa jakości i warunków życia osób i rodzin z terenu województwa podlaskiego, które nie są w stanie

Regionalny Program Pomocy Społecznej i Włączenia Społecznego na lata 2016- 2020, Lublin 2015 https://umwl.bip.lubelskie.pl/upload/pliki//200_zal.pdf 61 Wojewódzki Program Przeciwdziałaniu Wykluczeniu Społecznemu na lata 2012- 2017, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Kielce 2012 60

samodzielnie przezwyciężyć trudnych sytuacji życiowych. Obszary strategiczne projektu to wypełnianie funkcji rodzin (aktywizacja i rozwój usług na rzecz rodzin, rozwój usług, aktywizacja społeczna i edukacja seniorów), efektywna pomoc społeczna (ograniczenie skali zjawiska wykluczenia społecznego, rozwój aktywnych form pomocy i integracji społecznej, wspieranie rozwoju zasobów pomocy społecznej i wsparcia rodziny), kapitał społeczny (stymulowanie i wspomaganie lokalnych inicjatyw, wspieranie działań organizacji pozarządowych). Oczekiwanym efektem realizacji programu jest poprawa jakości i warunków życia osób i rodzin, które nie są w stanie samodzielnie przezwyciężyć trudnej sytuacji życiowej. Cel zostanie osiągnięty poprzez zapewnienie odpowiedniego wsparcia w celu zwiększenia efektywności udzielanej pomocy, na co wpływ ma rozwój systemu kształcenia kadry pomocy i integracji społecznej, oraz służb funkcjonujących w obszarze polityki społecznej. Warunkiem efektywności programu jest współpraca samorządu województwa oraz jego jednostek organizacyjnych, samorządów powiatowych i gminnych, administracji rządowej, Policji, Sądów, Podlaskiego Kuratorium Oświaty, mediów, itd.62

Obraz osoby wykluczonej społecznie Wizerunek osoby to postrzeganie jej przez innych. Na postrzeganie składa się kilka elementów, do których należą wygląd zewnętrzny, zachowanie, charakter, osiągnięcia w życiu osobistym. Kształtowanie się wizerunku osoby czy grupy społecznej jest procesem długotrwałym, a utrwalony obraz osób jest dość trudny jeśli chodzi o jego zmianę czy modyfikację. Od wizerunku i postrzegania przez społeczeństwo zależy bardzo wiele zasadniczych spraw w życiu człowieka- wysokość zarobków, szansa na znalezienie zatrudnienia, przebieg kariery zawodowej, szansa awansu, samoocena, poczucie własnej wartości, pewność siebie, powodzenie u płci przeciwnej czy powodzenie w towarzystwie. Obraz osoby wykluczonej często kształtuje się na podstawie fragmentów informacji na dany temat, czasami na podstawie plotek, stereotypów i uprzedzeń. Spostrzeganie jest

Program Pomocy Społecznej i Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu w województwie podlaskim na lata 2014- 2018 projekt, Białystok 2014 62

procesem umożliwiającym poznanie danej osoby. Człowiek jako istota społeczna żyje wśród innych ludzi i razem z ludźmi. Przez lata człowiek wykluczony społecznie postrzegany był jako osoba słaba, gorsza od innych, społecznie nieprzydatna, mniej wartościowa od innych, niezdolna do pełnienia tych samych ról co inne jednostki. Sposób, w jaki spostrzegane są osoby zmarginalizowane przez społeczeństwo uwarunkowany jest w dużym stopniu tym, że ludzie mają tendencję do tworzenia stereotypów, do przypisywania identycznych cech każdej osobie z danej grupy społecznej, bez uwzględnienia różnic indywidualnych. W stosunku do osób wykluczonych społecznie istnieje wiele stereotypów o zabarwieniu negatywnym. Zakładają one, że osoby wykluczone społecznie są jednostkami biernymi, wycofanymi, niepewnymi siebie, niezadowolonymi z życia, nerwowymi, samotnymi, słabymi ludźmi, niejednokrotnie pozbawionymi aspiracji życiowych, nadziei na lepsze jutro. Z wielu badań wynika, że im wyższe wykształcenie, bogatsze doświadczenia i kontakty z innymi, tym wyższa tolerancja, otwartość, wszechstronniejsze widzenie problemów innych ludzi. Osoby wykluczone społecznie często uważane są za osoby zbędne i często też sami za takich się uważają. Zbędność to nie tylko jedyna cecha przypisywana ludziom zmarginalizowanym- inne cechy to na przykład kombinatorstwo, natręctwo, niedołęstwo, wyłudzenia, pasożytnictwo. Głównie są to cechy niepochlebne, negatywne, towarzyszy im również dystans litość. Jednostki zmarginalizowane mają mniej praw niż osoby, które nie są w grupie wykluczonych społecznie. Leży na nich ciężar dowodu, że są dobrymi obywatelami, dobrymi rodzicami, dobrymi pracownikami. Osoby wykluczone społecznie muszą się wykazać, potwierdzić swoją przynależność do zorganizowanego społeczeństwa, wywalczyć równouprawnienie, dlatego wymaga się od nich więcej. Zdecydowana większość ludzi uważa, że nie wszystkie grupy społeczne mają takie same możliwości realizowania swoich potrzeb życiowych. W najgorszej sytuacji są osoby bezdomne, ubodzy, długookresowo bezrobotni, starsi, samotni i schorowani, niepełnosprawni oraz słabo wykształceni. Zmarginalizowanymi czują się osoby oceniający swoje warunki mieszkaniowe jako złe oraz renciści. Czynnikami, które w największym stopniu zwiększają ryzyko wykluczenia społecznego jest sytuacja materialna, która wynika z pozycji na rynku pracy i zdrowie. Jednostki wykluczone uważają, że są traktowane gorzej niż pozostali ludzie i mniej akceptowani w społeczeństwie. Czują się gorzej traktowani ze względu na swoja sytuację 56

materialną, niepełnosprawność lub chorobę. Niektórzy czują się spychani na margines z racji swoich przekonań politycznych czy wyznania. Na marginesie społecznym znajdują się niejednokrotnie również osoby uczciwe, które z różnych przyczyn nie mogą znaleźć sobie miejsca w życiu, na przykład absolwenci szkół i młodzież daremnie poszukująca zatrudnienia. Firmy niechętnie zatrudniają osoby wykluczone społecznie, szczególnie jeśli nie posiadają one doświadczenia zawodowego. W społecznej świadomości kategoria osób wykluczonych funkcjonuje w odniesieniu do osób bezdomnych czy niepełnosprawnych, rzadziej stosowana jest w odniesieniu do grup religijnych, płciowych czy wiekowych. Postrzeganie osób wykluczonych jako osób biednych jest dużym uproszczeniem. Specjaliści podkreślają, że nie można stawiać znaku równości między zjawiskiem ubóstwa a wykluczeniem społecznym. Osoby ubogie wcale nie muszą być wykluczone, a osoby wykluczone nie zawsze są osobami ubogimi. Proces wykluczenia odbywa się poprzez stygmatyzację, naznaczenie, dyskryminowanie, nadawanie etykiety pewnym kategoriom czy grupom osób. Przez proces naznaczenia tych osób narzuca się im określoną perspektywę postrzegania siebie oraz swojej sytuacji. Problem naznaczenia dotyczy wielu kategorii osób. Marginalizacja społeczna znajduje wyraz w postawach i przekonaniach, w ocenie sytuacji życiowej, szans, możliwości uczestnictwa w życiu społecznym. Człowiek wykluczony ma świadomość utraty bądź zagrożenia emocjonalnego kontaktu z innymi ludźmi, często staje się osobą samotną, traci poczucie osobistego bezpieczeństwa, żyje w niepokoju, w poczuciu zagrożenia. Osoby mogą odczuwać również poczucie krzywdy i niepewności, przeżywać lęki oraz niepokoje. Osoba zmarginalizowana odczuwa dyskomfort, może przyjmować postawę obojętną lub zdystansowaną wobec swojego wykluczenia, ignorują fakt bycia wykluczonym. Osoby napiętnowane nigdy nie mogą być do końca pewni, z jaką reakcją ze stronny innych ludzi się spotkają. Osoby wykluczone, w kontaktach z innymi mogą czuć się oceniani przez innych według kryteriów, jakich oni nie zastosowaliby wobec innych. Osoby takie mają ograniczony dostęp do władzy, odczuwają przez to bezsilność i brak możliwości wpływu na decyzje, które mogą bezpośrednio oddziaływać na ich życie. Wykluczenie może wiązać się również z postawą materialistyczną. Wśród osób wykluczonych społecznie czy bezdomnych większą część stanowią mężczyźni. Bardzo ważną zauważalną cechą tych osób jest niski poziom wykształcenia

lub jego brak, uzależnienia. Wykluczenie społeczne tych osób jest związane z degradacją w różnych dziedzinach życia. Deficyty w edukacji i w wykształceniu, jakie posiadają osoby wykluczone społecznie bardzo często prowadzą do wyizolowania społecznego, szczególnie na poziomie ekonomicznym i towarzyskim. Niski poziom kwalifikacji warunkuje częste mieszkanie w hotelach robotniczych, mieszkaniach socjalnych albo w miejscach zdewastowanych czy pustostanach. Z powodu braku odpowiednich kwalifikacji oraz umiejętności spotykają się z niską samooceną z powodu braku możliwości znalezienia jakiegokolwiek zatrudnienia, oraz również przez wykonywanie nisko płatnej pracy. Pogłębiająca się niska samoocena osób wykluczonych przyczynia się do utraty pracy oraz długotrwałego bezrobocia. Osoby wykluczone społeczne lub bezdomne to najczęściej osoby w średnim wieku, pomiędzy 50 a 60 rokiem życia, rozwiedzione bądź stanu wolnego. Zamieszkują oni mieszkania treningowe, przeznaczone dla osób bezdomnych, pustostany, baraki, dworce, ogrody działkowe. Jedną w przyczyn izolacji tych osób jest ich postawa rozczeniowa. Wykorzystują to niektórzy pracodawcy i przedsiębiorcy, którzy wykorzystują osoby bezdomne na przykład do prac budowlanych czy przy sprzątaniu, następnie nie płacąc im za wykonaną pracę. Głównym źródłem utrzymania są dochody z pracy własnej- zbieranie złomu, puszek, makulatury, dochody z pracy dorywczej oraz renta lub emerytura. Wchodzenie w relację z osobami wykluczonymi czy zmarginalizowanymi osób nie jest łatwe. Mają oni czasami problem z nawiązywaniem czy podtrzymywaniem kontaktów. Takim relacjom często też towarzyszy zakłopotanie. Stereotypy i uprzedzenia sprawiają, że osoby zmarginalizowane stają się kategorią, od której inni członkowie społeczeństwa starają się w dużym stopniu dystansować. Większość badań obrazuje wyraźnie negatywny obraz osoby zmarginalizowanej, społeczeństwo postrzega ich przez pryzmat cech negatywnych. Zdarza się, że osoby wykluczone społecznie są również dyskryminowane, doświadczają psychicznej i fizycznej przemocy, dystansowania się innych osób w relacjach interpersonalnych. Aby nastąpiła prawidłowa, przyjazna i otwarta postawa wobec osób wykluczonych społecznie, musi być wiedza na temat problemów osób wykluczonych, pozytywne nastawienie emocjonalne, brak stereotypów, lęków i uprzedzeń, oraz życzliwe działanie, chęć niesienia pomocy i pomaganie osobie wykluczonej Opinie i postawy społeczne kształtowane są przez kontakty towarzyskie i interpersonalne. Ich brak lub ograniczenie sprawiają, że ludzie formułują wobec siebie negatywne czy nietrafne 58

założenia, oczekiwania i sądy, kształtują swoje postawy w stosunku do innych tylko na podstawie panujących stereotypów i uprzedzeń, a nie korzystając z własnej wiedzy, doświadczeń i odczuć. Zagrożone wykluczeniem społecznym są osoby zarówno młode, jak i osoby starsze, z wielu różnych powodów. Ludzie młodzi z powodu trudnej sytuacji panującej na rynku pracy, starsi z racji pogorszającego się stanu zdrowia, postępującej choroby oraz niskich rent i świadczeń emerytalnych.

Działania placówek i instytucji edukacyjnych w zakresie aktywizowania społeczno- zawodowego osób

Aktywizacja społeczna to szeroko pojęte działania integracyjne mające na celu przede wszystkim poprawę jakości życia i rozwój talentów. Aktywizacja społecznozawodowa zwiększa poziom samodzielności i aktywności grup osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym. Obejmuje np. planowanie budżetu domowego, autoprezentacji. Na ogół pojęcie aktywizacji zawodowej jest łączone razem z aktywizacją zawodową. Aktywizacja społeczno- zawodowa to zespół działań zmierzających do wywołania motywacji do znalezienia zatrudnienia, zdobycia pracy, jej podjęcia i utrzymania, oraz rozwoju kariery zawodowej. Aktywizacja osiągana jest poprzez specjalistyczne oddziaływania psychologiczne i psychospołeczne, rozwijające i kształtujące umiejętności społeczne tych osób, które mają trudności z integracją społeczną i zawodową. Osoba bezrobotna nie powinna biernie trwać w sytuacji, w której się znalazła. Poprzez nabycie praktycznych umiejętności w poszukiwaniu pracy, może ona zwiększyć swoje szanse na zatrudnienie. Aktywizacja zawodowa bezrobotnych to usługi rynku pracy, z których mogą korzystać osoby bezrobotne. Aktywizacja zawodowa osób bezrobotnych jest prowadzona przez powiatowe urzędy pracy. Należą do nich organizowanie szkoleń, poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa, pośrednictwo pracy, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy. Pośrednictwo pracy polega na udzielaniu pomocy bezrobotnym oraz osobom poszukującym pracy, przy 59

uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, zawodowej, których głównym celem jest zwiększenie aktywności zawodowej i społecznej osób bezrobotnych korzystających z pomocy społecznej. Programy mają pomóc osobom bezrobotnym poprawić swój wizerunek, zdobyć umiejętności sprawnego poruszania się na rynku pracy, wzmocnić poczucie własnej wartości, rozpoznać predyspozycje zawodowe, poznać techniki informacyjno- komunikacyjne, zwiększyć odpowiedzialność za własne decyzje i życie zawodowe, zwiększyć szansę powrotu na rynek pracy. Projekty realizowane to np. treningi umiejętności społecznych i osobowych (np. samokontrola procesów emocjonalnych, podstawy obsługi komputera, podstawy zachowań asertywnych, kreatywne myślenie i motywacja), preorientacja zawodowa (efektywne poszukiwanie pracy, zasady właściwej autoprezentacji, przygotowywanie indywidualnej ścieżki rozwoju zawodowego, wykorzystywanie Internetu w sprawnym poruszaniu się na rynku pracy), alternatywne formy spędzania czasu wolnego (szkolenia BHP, wolontariat, zajęcia antystresowe, asertywność, itp.). Działania na rzecz osób wykluczonych społecznie obejmują kursy i szkolenia umożliwiające nabycie, podniesienie lub zmiana kwalifikacji i kompetencji zawodowych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; staże dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w organizacjach pozarządowych oraz spółdzielniach socjalnych, połączone z zajęciami reintegracji zawodowej i społecznej; poradnictwo psychologiczne, psychospołeczne i zawodowe, prowadzące do integracji społecznej i zawodowej, skierowane do osób zagrożonych wykluczeniem oraz ich otoczenia; rozwój nowych form i metod wsparcia indywidualnego i środowiskowego na rzecz integracji zawodowej i społecznej (w tym np. środowiskowej pracy socjalnej, centrów aktywizacji lokalnej, animacji lokalnej, streetworkingu, treningu pracy); rozwijanie umiejętności i kompetencji społecznych, niezbędnych na rynku pracywsparcie tworzenia i działalności środowiskowych instytucji aktywizujących osoby niepełnosprawne, w tym z zaburzeniami psychicznymi; promocja i wsparcie wolontariatu w zakresie integracji osób wykluczonych oraz zagrożonych marginalizacją. Ochotnicze Hufce Pracy organizują dla młodych ludzi programy aktywizacji społecznej. Celami działań podejmowanych przez OHP są przygotowanie młodzieży do aktywizacji zawodowej oraz edukacji przez całe życie, przełamywanie barier bierności u młodych ludzi zagrożonych niedostosowaniem społecznym, profilaktyka w zakresie uzależnień i innych patologii, usamodzielnienie uczestników, 60

uświadomienie im że podejmują sami odpowiedzialność za kształtowanie swojego dalszego życia, nabywanie umiejętności i sprawności wynikających z realizacji życia samorządowego, niezbędnych w dorosłym życiu- współdziałanie w grupie, umiejętności interpersonalne, komunikacji, asertywności oraz skierowanie potrzeby aktywności młodzieży na działania konstruktywne i pożyteczne dla nich samych i środowiska w którym przebywają, inspirowanie młodych ludzi do realizacji różnego typu inicjatyw społecznych. Europejski Fundusz Społeczny (EFS), finansowany przez Unię Europejską, umożliwia wspieranie zatrudnienia, wyrównywanie szans na rynku pracy dla wszystkich obywateli Unii Europejskiej poszukujących zatrudnienia oraz poprawę warunków pracy. Jego działalność opiera się na inwestowaniu w zasoby ludzkie tj. pracowników,

młodzież

wszystkich

ludzi

poszukujących

zatrudnienia.

Dofinansowanie EFS przyczynia się do zwiększenia szans na znalezienie pracy szczególnie osobom, które mają problem z jej znalezieniem. Celem Europejskiego Funduszu Społecznego jest stworzenie możliwości znalezienia pracy i odniesienia zawodowego sukcesu. Działania obejmują wszystkie sektory gospodarki oraz grupy osób, które mogą takiej pomocy potrzebować. Największy nacisk kładzie jednak na wsparcie osób które są w najbardziej niekorzystnej sytuacji lub mogą odnieść znaczne korzyści wynikające z działań EFS w takich obszarach jak: zapewnienie dostępu do miejsc pracy, wzmacnianie działalności gospodarczej, dbanie o rozwój zawodowy czy stwarzanie szans dla młodzieży. Projekty w całej Europie wspierają tworzenie nowych miejsc pracy i aktywizację zawodową obywateli. Osoby długotrwale bezrobotne korzystają np. z pomocy w dziedzinie zdobywania nowych kompetencji i umiejętności- odzyskanie motywacji, wiara w swoje możliwości. Rodzice uzyskują wsparcie ułatwiające powrót na rynek pracy dzięki pomocy placówek opieki nad dziećmi i elastycznym warunkom zatrudnienia. Europejski Fundusz Społeczny wspiera również edukację, celem jest poprawa dostępu do niej, skuteczne szkolenia, ułatwianie realizowania ambitniejszych celów. Wprowadzane są nowe programy nauczania, które zapewniają młodym ludziom lepszy start w dorosłe życie, nauczyciele korzystają ze szkoleń zwiększających ich zawodowe możliwości. W przypadku osób zagrożonych wykluczeniem społecznym działania opierają się na czterech priorytetach- walka z marginalizacją, promowanie przedsiębiorstw 61

społecznych, integracyjne podejście, wspieranie partnerstwa lokalnego. Znaczna część środków przeznaczona jest na walkę z marginalizacją, podstawowym elementem tej działalności jest wspieranie zatrudnienia jako sposobu na eliminowanie dyskryminacji, ubóstwa i wykluczenia społecznego.63 Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta prowadzi również działania aktywizujące i pace socjalną na rzecz osób bezdomnych.64 Praca socjalna, która jest prowadzona z osobami przebywającymi w schronisku obejmuje m. in. motywowanie osób bezdomnych do wychodzenia „na zewnątrz” placówki ze swoimi propozycjami i działaniami, motywowanie do wykonywania prac społeczno- użytecznych na rzecz placówki oraz jej mieszkańców, udzielania wsparcia w kontaktach z urzędami, udzielanie informacji o warunkach i możliwościach korzystania z różnych form pomocy, sporządzenia planu pomocy, motywowanie do zmiany stylu życia poprzez realizację konkretnych projektów, tj. budzenie potrzeby zatrudnienia i źródła zatrudnienia, podjęcie udziału w terapii na terenie placówki lub na zewnątrz, kształtowanie prawidłowych kontaktów międzyludzkich i zachowań społecznych, kształtowanie umiejętności gospodarowania posiadanymi zasobami finansowymi, czy różnego rodzaju kursy zawodowe, rejestracja w urzędzie pracy, aktywizowanie zawodowe. 65 Centra Kształcenia Ustawicznego (CKU) to bezpłatne placówki edukacyjne, których zadaniem jest kształcenie osób dorosłych oraz umożliwienie im zdobycie zawodu, dobrze wpasowują się w stale zmieniający się rynek edukacyjny i potrzeby rynku pracy. Centra umożliwiają osobom dorosłym uzupełnienie wcześniej nabytego wykształcenia w formach szkolnych oraz pozaszkolnych, dzięki czemu osoby dorosłe rozwijają swoje zdolności, udoskonalają kwalifikacje zawodowe, wzbogacają wiedzę, zdobywają nowy zawód, zmieniając tym samym swoje postawy. Centra

Kształcenia

Ustawicznego

współpracy

jednostkami

samorządowymi i innymi organizacjami pozarządowymi organizują specjalistyczne formy kształcenia zawodowego, prowadzą inicjatywy na rzecz przeciwdziałania bezrobociu, różnych form aktywizacji, organizują szkolenia i kursy w ramach projektów

dla

osób

pozostających

bez

zatrudnienia,

tym

dla

osób

Europejski Fundusz Społeczny. Czym jest EFS? http://ec.europa.eu/esf/main.jsp?catId=35&langId=pl dnia 23.04.2016 64 http://www.bratalbert.org/ dnia 7.03.2016 65 http://www.tpba-grudziadz.pl/dzialalnosc/schronisko/ dnia 7.03.2016 63

niepełnosprawnych,

dzieci

młodzieży

niepełnosprawnych

środowisk

zagrożonych, dla osób starszych w ramach działalności Uniwersytetu Trzeciego Wieku, wpływając tym samym na ich aktywizację zachowanie sprawności intelektualnej, psychicznej oraz fizycznej, rozwój społeczny tych osób. Szkolenia obejmują takie elementy jak autoprezentacja, wykorzystanie i wzrost potencjału osób bezrobotnych, rozmowa kwalifikacyjna, komunikacja interpersonalna, asertywność, praca w sieci, praca biurowa, zdobycie i utrzymanie pracy, skuteczne sposoby i metody poszukiwania pracy, podstawy informatyki i obsługi komputera, podstawy rachunkowości. W niektórych szkołach średnich czy zespołach szkół istnieje tzw. Wewnątrzszkolny System Doradztwa Zawodowego, który zajmuje się między innymi przygotowywaniem młodzieży do konstruowania planów ich przyszłej kariery edukacyjnej i zawodowej, poznawanie przez młodzież własnej osobowości w określaniu przydatności zawodowej, rozwijanie aktywności uczniów w kierunku właściwej oceny samego siebie, poznawanie swoich zainteresowań i preferencji przyszłej pracy zawodowej, poznawanie swoich możliwości psychofizycznych, aktywizowanie uczniów do poznawania różnych grup zawodowych, inspirowanie młodzieży do poznawania różnych kierunków kształcenia w szkołach wyższych, poznawanie rynku pracy, aktywizowanie rodziców w proces wychowawczy dziecka dotyczący wyboru zawodu oraz właściwych kierunków studiów, prowadzenie grupowego i indywidualnego doradztwa zawodowego na terenie szkoły dla uczniów oraz ich rodziców. Aktywizacja społeczna młodzieży odbywa się również poprzez wolontariat i akcje społeczne. Wolontariat jest ważnym elementem kształtowania się młodych charakterów jako forma spędzania wolnego czasu. Jest to dobrowolna i świadoma działalność podejmowana na rzecz innych, wykraczająca poza więzi przyjacielskie, koleżeńskie i rodzinne. Wolontariat może być sposobem na odkrycie takich cech jak umiejętność pracy w zespole, empatia, kreatywność, doświadczenie zawodowe, wolontariat może być drogą do odnalezienia dziedziny w której młodzież chciałaby w przyszłości pracować. Główne obszary wolontariatu to przeważnie pomoc dla dzieci i młodzieży w wyrównywaniu braków szkolnych, opieka i towarzystwo dla osób niepełnosprawnych i starszych, praca w świetlicach socjoterapeutycznych, środowiskowych domach samopomocy, domach dziennego pobytu, pomoc w różnego rodzaju akcjach np. wycieczki, przygotowywanie i realizacja projektów, bale wigilie 63

dla samotnych itp. Wolontariat przynosi wiele korzyści dla osób potrzebujących, jak i dla tych, którzy udzielają tej pomocy. Korzyści płynące z wolontariatu to między innymi nabywanie nowych kontaktów i znajomości, zwiększenie poczucia wspólnoty z innymi ludźmi, stałe podnoszenie umiejętności interpersonalnych, wolontariat dostarcza impulsu do podnoszenia poczucia własnej wartości, stały kontakt z ludźmi rozwija naturalny system wsparcia stanowiący ochronę przed przygnębieniem i stresem.

Rozdział III Założenia metodologiczne badań

Przedmiot i cel badań Badania naukowe i przedmiot badań określane są różnie w literaturze przedmiotu. Przedmiot i cel badań ustala się w momencie, kiedy należy przeprowadzić badania empiryczne. Określenie problemu oraz celu badań służy do określenia problemów badawczych. Według W. Puśleckiego przedmiotem badań jest „ściśle zdefiniowany wycinek rzeczywistości społeczno- przyrodniczej, stanowiący obiekt zainteresowań poznawczych określonej dyscypliny naukowej”.66 Tadeusz Pilch uważa, że „badanie naukowe jest celowym, dokładnym i wyczerpującym poznaniem wycinka rzeczywistości. Chcąc dokładnie poznać określony problem, badacz powinien pogłębić swoją wiedzę odnośnie zagadnień problemowych, po czym określa przedmiot badań i cel swojej pracy badawczej.”67 Przedmiotem badań pedagogicznych jest „świadomość pedagogiczna, a więc proces wychowania i nauczania oraz samowychowania i uczenia się, ich cele, treść, przebieg, metody, środki i organizacja”.68 Przedmiot badań jest głównym wyznacznikiem dalszej pracy badawczej. Dzięki niemu dąży się do wykonania postawionego sobie zadania. Przedmiotem badań w niniejszej pracy są przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych, takich jak osób długotrwale bezrobotnych, osób bezdomnych oraz osób niedostosowanych społecznie. Cel badań według H. Komorowskiej to „rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać.”69

W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, s. 3 Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 92 68 W. Zaczyński , Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa 1977 s. 9. 69 Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 31 66 67

W. Dutkiewicz określa cel jako „dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach i zjawiskach będących przedmiotem badań”.70 Każdy postawiony cel powinien być określony jasno, ponieważ jego złe postawienie nie będzie adekwatne do następnych, kolejnych etapów badań metodologicznych. Cele dzieli się na: eksploracyjne, opisowe, wyjaśniające. Jeszcze inną definicję celu przytacza W. Zaczyński, który uważa, że jest on „bliższym określeniem do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu (…)”.71 W związku z obranym przedmiotem badań, ich celem poznawczym jest ustalenie wpływu wykluczenia społecznego w poszczególnych grupach społecznych. Celem praktycznym jest dokonanie analizy, jakie są najczęstsze przyczyny oraz uwarunkowania wykluczenia społecznego. Celem teoretycznym jest zapoznanie z najczęstszymi przyczynami wykluczenia społecznego osób długotrwale bezrobotnych, bezdomnych oraz niedostosowanych społecznie.

Problemy i hipotezy badawcze Następnym krokiem w badaniach pedagogicznych jest określenie problemu oraz hipotez badawczych. Definicji problemu badawczego jest bardzo wiele. Jedną z definicji problemu badawczego przedstawia W. Zaczyński. Określa on problem jako „zetknięcie się człowieka z trudnością, wraz z uświadomieniem sobie jej charakteru”.72 Natomiast J. Sztumski określa problem badawczy jako: „co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcie poznawcze”.73 Z definicji wynika, że problem badawczy jest tym, co chce się rozwiązać i do czego się dąży w badaniach. Określając problem badawczy warto sugerować się zasadami: 1. „problem powinien być sformułowany jasno, w formie pytania; W. Dutkiewicz, Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996, s. 31 Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s. 86 72 Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s. 30 73 Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s. 28 70

2. problem ma wyrażać relację zachodzącą pomiędzy dwiema zmiennymi bądź wieloma zmiennymi; 3. problem ma dotyczyć takich zmiennych, które dają się zbadać, ponieważ pozbawiony takiej możliwości przestaje być problemem badawczym”74 Należy pamiętać o tym, że po określeniu głównego problemu badań należy wyodrębnić problemy szczegółowe. Problemem głównym niniejszych badań jest określenie: Jakie są przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób bezdomnych i bezrobotnych? W odniesieniu do problemu głównego należy wyłonić następujące problemy szczegółowe: 1. Jakie są przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób długotrwale bezrobotnych? 2. Jakie są przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób bezdomnych? 3. Jakie są przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób niedostosowanych społecznie (dysfunkcyjnych)? Po określeniu problemu głównego oraz problemów szczegółowych następnym krokiem jest określenie hipotez badawczych. Powinny one być związane z postawionymi problemami oraz odnosić się do nich. Jak nazwa wskazuje, hipoteza to przypuszczenie, które w toku dalszych badań należy potwierdzić lub odrzucić. Według M. Łobockiego hipoteza to „próba odpowiedzi na sformułowane uprzednio problemy badawcze, są one świadomie przyjętymi przez badacza przypuszczeniami, wymagającymi potwierdzenia bądź odrzucenia w wyniku przeprowadzonych badań”.75 Nieco inaczej hipotezy określa W. Okoń: „są to niesprawdzone twierdzenia, których sprawdzenie odbywa się przez wyprowadzenie z nich wniosków empirycznych”. 76 Hipoteza główna: Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego są zróżnicowane ze względu na status społeczno- zawodowy, wiek, itp. Hipotezy szczegółowe brzmią następująco:

Łabocki M. Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s. 126 Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii bada pedagogicznych, Kraków 2007, s. 132 76 Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 97 74 75

1. Przypuszcza się, że najczęstszymi przyczynami wykluczenia społecznego osób

długotrwale

bezrobotnych

jest

niskie

wyksztalcenie

oraz

nieodpowiednie/ przestarzałe kwalifikacje zawodowe. 2. Przypuszcza się, że najczęstszymi przyczynami wykluczenia społecznego osób bezdomnych są uzależnienia. 3. Przypuszcza

się,

że

najczęstsza

przyczyną

wykluczenia

osób

niedostosowanych społecznie są konflikty z innymi ludźmi.

Zmienne i wskaźniki Kolejną czynnością którą należy sporządzić w badaniach metodologicznych jest określenie zmiennych oraz ich wskaźników. Według W. Dutkiewicza zmienna to „cecha, czynnik, właściwość przedmiotu, która przybiera różne wartości”.

Inaczej zmienne określa M. Łobocki: „zmienne w

badaniach naukowych są próbą uszczegółowienia głównego ich przedmiotu, czyli problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać i hipotez roboczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić.”78 Podstawową kategorią występującą w badaniach empirycznych w czasie weryfikacji hipotez jest zmienna. Zmienne dzielą się na zmienne zależne oraz zmienne niezależne. Zmienna zależna dotyczy przedmiotu badań, a której osoba przeprowadzająca badania chce określić. Zmienna niezależna to taka zmienna, od której zależy zmienna zależna i która jest na nią oddziaływana. W metodologii badań pedagogicznych wyróżnia się trzy rodzaje zmiennych: 

zmienne niezależne- czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach;



zmienne zależne- czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych. Zmienne zależne są wynikiem końcowym (skutkiem);



zmienne pośredniczące- to takie czynniki, których wpływ na zachodzące zjawiska i procesy jest niewątpliwy, nie można ich zaliczyć do zmiennych zależnych ani do zmiennych niezależnych.

77 78

Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań, Kielce 2000, s. 61 Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s. 137

Z. Krzysztoszek określa wskaźnik jako: „pewną cechę, zjawisko, zdarzenie lub zjawisko, na

podstawie

którego

wnioskujemy

całą

pewnością

lub

określonym

prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego.”79 Wskaźniki są to takie cechy, które da się zmierzyć i które osoba przeprowadzająca badania chce zbadać, oraz które mają na nie wpływ lub skutki, jakie wskaźniki za sobą niosą. Zmienna niezależna w niniejszej pracy to obszar badań i grupa badawcza. Zmienna zależna to opinie respondentów. Wskaźniki zmiennej niezależnej to miejsce zamieszkania, płeć, wiek osób wykluczonych społecznie oraz osób badanych. Wskaźniki zmiennej zależnej to długość czasu wykluczenia społecznego, rodzaj marginalizacji.

Metody, techniki i narzędzia badawcze Kolejnym etapem pracy badawczej jest wybór metod, technik i narzędzi, za pomocą których dochodzi się do odpowiedzi na postawiony wcześniej problem badawczy. Zasadniczym celem pracy badawczej jest poznanie określonej kategorii zjawisk. Stosuje się przyjęte przez badacza możliwie z najistotniejszych metod, technik oraz narzędzi badawczych. W literaturze można spotkać wiele definicji metod i technik badawczych. Metoda badań to to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu badawczego.80 Według J. Sztumskiego metoda badawcza to „ogół założeń i reguł pozwalających na uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć założony cel.”81 J. Grzesiak wyróżnia metody badań: sonda diagnostyczny, monografia

Krzysztoszek Z., Uwarunkowania, założenia i metody badań pedagogicznych, Warszawa 1997, s. 71 Grzesiak J., Metodologiczne aspekty studiów pedagogiczno- artystycznych, Studia PedagogicznoArtystyczne, tom I, WPA UAM, Kalisz 2001, s. 116 81 Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s. 46 79

pedagogiczna, eksperyment pedagogiczny, metoda indywidualnych przypadków, metoda analityczna (porównawcza, historyczna). Wybierając odpowiednie metody badań należy pamiętać o kilku istotnych zasadach: 

metoda powinna być adekwatna do postawionego problemu badawczego;



powinna w najłatwiejszy sposób doprowadzić osobę przeprowadzająca badanie do odpowiedzi na pytanie postawione w problemie;



określić w sposób jasny i precyzyjny reguły przeprowadzonych badań;



doprowadzić do wyboru odpowiednich technik badawczych.

Podział metod, technik i narzędzi badawczych wg T. Pilcha: 1. Metody badań pedagogicznych: 

eksperyment pedagogiczny (polega przede wszystkim na obserwacji);



monografia pedagogiczna (polega na zabraniu i opracowaniu wszystkich dostępnych

informacji

związanych z

badaniami,

techniki- badanie

dokumentów, ankieta, wywiad, czasami elementy obserwacji uczestniczącej), 

metoda indywidualnych przypadków (techniki to: wywiad, obserwacja, analiza dokumentów osobistych, niekiedy techniki projekcyjne, testy),



metoda sondażu diagnostycznego (polega na zbieraniu informacji na dany temat poprzez poglądy czy opinie, technika to ankieta).

Do metod jakościowych zaliczają się: wywiad, obserwacja (bardzo dokładne spostrzeganie zjawisk związanych z badanym przedmiotem), metoda biograficzna (analizowanie osobistych dokumentów osób i placówek). 2. Techniki badań pedagogicznych: 

obserwacja,



wywiad,



ankieta,



badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne,



techniki socjometryczne,

3. Narzędzia badawcze: 

kwestionariusz wywiadu,



kwestionariusz ankiety,



test socjometryczny,



dyspozycje i arkusz obserwacji, 70



skale.

W pracy zastosowana została metoda sondażu diagnostycznego, techniką była ankieta,

natomiast

przeprowadzenia

badania

został wykorzystany

kwestionariusz ankiety.

Charakterystyka terenu badań Teren badań jest kolejnym krokiem w metodologii badań. Według T. Pilcha: „poprzez teren badań należy rozumieć nie tylko miejsce, ale również typologię cech i zagadnień, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, w odpowiednich grupach, układach lub zjawiskach społecznych”.82 Badania przeprowadzono wśród studentów pedagogiki studiów II stopnia, wśród kilku osób przebywających w schronisku dla osób bezdomnych im. św. Brata Alberta w Koszalinie oraz innych przypadkowych osób, które zgodziły się wziąć udział w badaniu. Populacja zbadana w pracy to „zbiór elementów, którego część poddajemy badaniu empirycznemu. Elementy te muszą mieć co najmniej jedną właściwość stanowiącą o ich przynależności do jednego zbioru oraz co najmniej jedną właściwość zmienną, co do której mogą się różnić między sobą”.83 W niniejszej pracy badana populacja objęta badaniem stanowiła grupa 60 osób. W badaniu wzięli udział zarówno kobiety jak i mężczyźni w różnym wieku i z różnych wykształceniem, zarówno zamieszkujący na terenach wiejskich i w mieście.

82 83

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 178 Niemierko B., Ciżkowicz K., Elementy statystyki w klasycznej teorii testu, Bydgoszcz 1991, s.13

Rozdział IV Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych w świetle badań własnych

Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób długookresowo bezrobotnych Wcześniejsze badania przeprowadzane na temat przyczyn i uwarunkowań wykluczenia społecznego pokazują, że przyczyny długotrwałego bezrobocia są bardzo różne. Poważną przeszkodą w znalezieniu odpowiedniego zatrudnienia są nieodpowiednie kwalifikacje

oraz

kompetencje zawodowe, niedopasowanie

kompetencji pracowników do potrzeb rynku pracy. Wielu kandydatom brakuje kwalifikacji zawodowych związanych ze specyfiką pracy na konkretnych stanowiskach, zdolności interpersonalnych (takich jak adaptacja społeczna, praca zespołowa, nawiązywanie kontaktu z innymi, asertywność i inne), zdolności organizacyjnych i organizacyjnych- przejawianie inicjatywy czy terminowość. Niskie wykształcenie również bardzo silnie wpływa na poszukiwanie zatrudnienia- pracownicy bez doświadczenia zawodowego lub z niewielkim doświadczeniem zawodowym mają mniejsze szanse na znalezienie pracy, tacy pracownicy dość często kojarzeni są z brakiem umiejętności i kwalifikacji, również w złej sytuacji są osoby bez zawodu (po ukończonym liceum ogólnokształcącym). Długotrwałe bezrobocie zmniejsza aktywność codzienną. Z powodu kolejnych porażek oraz rosnącego zobojętnienia powstaje postawa wyuczonej bezradności lub tzw. „wyuczone bezrobocie”. Osoba poszukująca zatrudnienia jest rzadziej aktywna i z góry zakłada, że poszukiwania nie przyniosą oczekiwanego efektu. Następnym poważnym problemem w poszukiwaniu zatrudnienia jest przyzwyczajenie się do sytuacji, w której jednostka nie posiada stałego zatrudnienia, radzenie sobie z obecną sytuacją. Innymi przyczynami jest brak motywacji do szukania zatrudnienia, często 72

powodowane dotychczasowym niepowodzeniem, wraz z rosnącą liczbą wyzwań oraz upływem czasu poziom motywacji do szukania zatrudnienia spada. Główną przyczyną długotrwałego bezrobocia jest, według raportów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, czas jego trwania. Im dłużej osoby pozostają poza rynkiem pracy, tym trudniej im do niego wrócić. Szanse na znalezienie pracy maleją głównie z powodu spadku motywacji bezrobotnego, miarę upływu czasu poszukiwania pracy są mniej intensywne. Powodem takiej sytuacji może być rosnące zniechęcenie, brak wiary we własne możliwości, apatia, lub nawet postawa roszczeniowa w stosunku do urzędów.84 Kolejnym ważnym powodem długotrwałego bezrobocia jest postępujący rozwój technologiczny. Osoby pracujące w sposób nieprzerwalny stale podnoszą swoje kwalifikacje, bezrobotni natomiast takich możliwości nie mają. W niektórych branżach kilka lat pozostawiania bez zatrudnienia powoduje konieczność nowych szkoleń, które kosztują i na które potrzeba czasu.

Wykres 1. Najczęstsze przyczyny długotrwałego bezrobocia

system opieki społecznej

17%

przyzwyczajenie się do bezrobocia

63%

uzależnienia

48%

bezradność

50%

dziedziczenie statusu społecznego

25%

brak motywacji

57%

niskie wykształcenie

23%

zamieszkiwanie na wsi

20% 0

Źródło: opracowanie własne

Ministerstwo Rozwoju, Program Operacyjny KAPITAŁ LUDZKI. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Warszawa 2016 84

W badaniu przeprowadzonym na grupie 60 osób najwięcej z nich zaznaczyło, że najczęstszą przyczyną długookresowego pozostawania bez zatrudnienia jest przyzwyczajenie się do bezrobocia, następnie brak motywacji do szukania pracy, bezradność (wiele osób nie ma pomysłu jak i gdzie szukać pracy), oraz uzależnienia (alkoholizm). Mniej istotnymi przyczynami natomiast okazały się dziedziczenie niskiego statusu społecznego, niskie wykształcenie, zamieszkiwanie na terenach wiejskich i peryferyjnych, oraz system opieki społecznej. Respondenci mogli zaznaczyć kilka odpowiedzi, nie sumują się one do 100.

Wykres 2. Oddziaływanie braku zatrudnienia na samoocenę

5% 18%

75%

słabo

średnio

silnie

nie wpływa

Źródło: opracowanie własne

W przeprowadzonym badaniu, aż 75% respondentów zaznaczyło, że brak zatrudnienia znacznie wpływa na samoocenę, 18% natomiast jest zdania, że wpływa średnio. Nieliczni odpowiedzieli, że nie brak zatrudnienia nie wpływa negatywnie na postrzeganie samego siebie. Długotrwały brak stałego zatrudnienia znacząco wpływa na samoocenę osoby poszukującej pracy. Zaniżona ocena samego siebie silnie oddziałuje na motywację do poszukania zatrudnienia, pewność siebie, zadowolenie z samego siebie, przyczynia się do stałego porównywania się z innymi ludźmi, krytykowanie własnej osoby. 74

Bezrobocie ma charakter zjawiska masowego, a postępujące zmiany na rynku pracy stale powodują wzrost osób potrzebujących pomocy. Najtrudniejsze do pokonania są psychologiczne skutki bezrobocia. Kiedy samoocena jest niska i człowiek sobie z nią nie radzi, może to doprowadzić do depresji, apatii, alkoholizmu i innych uzależnień, lęku, zobojętnienia, przygnębienia, uczucia smutku. Brak wiary w siebie oraz w swoje możliwości sprawia, że człowiek osiąga znacznie mniej niż mógłby, obniża również jakość jego życia. Innym negatywnym następstwem bezrobocia jest izolacja społeczna, przyczyniająca się do wycofania z życia towarzyskiego, brakiem uczestnictwa w życiu kulturalnym, politycznym i społeczności. Na samopoczucie osoby bezrobotnej silnie wpływa przekonanie o tym, jak inni ją postrzegają, co wywołuje poczucie stygmatyzacji i dyskryminacji, może prowadzić do pogorszenia zdrowia psychicznego i fizycznego. Bieda towarzysząca długotrwałemu bezrobociu stwarza podatny grunt dla występowania wielu patologii.85

Wykres 3. Poszukiwanie zatrudnienia

17%

28%

37% urząd pracy

prasa lokalna

internet

przez znajomych

agencje pośredniczące

Źródło: opracowanie własne

http://www.qrozwojowi.org.pl/index.php/publikacje/41-psychologiczne-skutki-dlugotrwalegobezrobocia-wykluczenie-spoleczne-poprzez-utrate-pracy.html dnia 21.08.2016

Ankietowani odpowiedzieli, że najczęściej poszukują zatrudnienia przez przeglądanie ogłoszeń zamieszczanych w Internecie (37%), pytają wśród znajomych, nieco mniej (17%) szuka informacji na temat dostępnych stanowisk w Urzędach Pracy. Mniej popularne jest przeglądanie prasy lokalnej czy pomoc agencji pośredniczącej. Osoby długotrwale bezrobotne to osoby, które pozostają bez pracy przez okres ponad 12 miesięcy. Osoby te najczęściej szukają zatrudnienia poprzez śledzenie aktualnych ofert pracy zamieszczanych w Internecie oraz poprzez kontakty z innymi (rodzina, znajomi, przyjaciele członków rodzin, którzy mogą wiedzieć o konkretnej ofercie, bądź osoby pracujące w danej firmie), mniej z tych osób natomiast poszukuje zatrudnienia w urzędach pracy, prasie lokalnej czy w agencjach pośrednictwa pracy. Osoby długo pozostające bez zatrudnienia również znacznie rzadziej biorą udział w targach i giełdach pracy czy szukają jej przez Punkt Pośrednictwa Pracy OHPprzeszkodą jest brak wiedzy i informacji na temat aktywnego poszukiwania zatrudnienia, miejsc gdzie odbywają się targi pracy. Brak płynności finansowej powoduje, że osoby bezrobotne szukają zatrudnienia tylko w miejscu zamieszkania, nie biorąc od uwagę możliwości podjęcia pracy w innej miejscowości, problemem staje się dla nich również bak własnego samochodu (szczególnie jeśli mieszkają na wsi).

Wykres 4. Źródło utrzymania osób długotrwale bezrobotnych 25

38% 32%

20 27% 15

5 3% 0 zasiłek dla bzrobotnych

renta

pomoc społeczna

prace dorywcze

Źródło: opracowanie własne 76

Osoby które brały udział w przeprowadzonej ankiecie są zdania, że osoby długookresowo bezrobotne w dużej mierze podejmują się różnych prac dorywczych (uważa tak 38% ankietowanych). Wielu długookresowo bezrobotnych często korzysta ze wsparcia ze strony pomocy społecznej. Oprócz zasiłków dla bezrobotnych osoby bezrobotne starają się o jednorazowe pieniężne świadczenia socjalne, świadczenia z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych, dodatki mieszkaniowe. Do świadczeń niepieniężnych należą posiłki, szkolenia, poradnictwo rodzinne i terapia, niezbędne ubranie oraz produkty żywnościowe.

Wykres 5. Osoby najbardziej narażone na długotrwałe bezrobocie 18

27%

osoby z przestarzałymi kwalifikacjami

pobierający zasiłki

16 22%

14 12

18%

10 8 6

4 2 0 absolwenci szkół

kobiety po osoby z niskim urlopie wykształceniem macierzyńskim

Źródło: opracowanie własne

Z przeprowadzonych badan wynika, że osobami najbardziej narażonymi na długotrwałe bezrobocie są osoby pobierające zasiłki (korzystający ze wsparcia pomocy społecznej), osoby z nieodpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi i niskim wykształceniem, W bardzo trudnej sytuacji na rynku pracy znajdują się również osoby młode, absolwenci szkół średnich i wyższych, które nie posiadają doświadczenia zawodowego.

Do innych grup osób najbardziej narażonych na długotrwale bezrobocie zaliczają się również kobiety po urlopie macierzyńskim, osoby w wieku powyżej 50 lat (w szczególności kobiety), osoby niepełnosprawne, osoby mające przynajmniej jedno dziecko w wieku do 6 lat lub dziecko niepełnosprawne do 18. roku życia.

Wykres 6. Wsparcie osób długotrwale bezrobotnych 30 40%

25 20

32% 23%

15 10 5

0 większa aktywizacja zawodowa

dodatkowe kursy/ szkolenia

poradnictwo zawodowe

poradnictwo psychologiczne, psychospołeczne

Źródło: opracowanie własne

Wiele spośród osób ankietowanych uważa, że wsparcie osób długotrwale bezrobotnych powinno odbywać się przede wszystkim poprzez dodatkowe kursy/ szkolenia (odpowiedziało tak 40% respondentów), przez większą aktywizację zawodową (32%), mniej natomiast jest zdania, że pomoc powinna odbywać się poprzez poradnictwo psychologiczne, psychospołeczne, poradnictwo zawodowe. Wsparcie osób bezrobotnych może odbywać się również poprzez pośrednictwo pracy. Różnorodne szkolenia prowadzone przez Powiatowe Urzędy Pracy są organizowane w celu podniesienia kwalifikacji zawodowych, zwiększają szansę na znalezienie i utrzymanie zatrudnienia, dzielą się na szkolenia grupowe i indywidualne. Pośrednictwo pracy polega na udzieleniu osobom bezrobotnym pomocy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, doboru kandydatów do odpowiedniego stanowiska pracy. 78

Pośrednictwo zawodowe udziela m. in. porad zawodowych, ułatwia zmianę kwalifikacji, podjęcie zatrudnienia, możliwość uczestniczenia w szkoleniach. Dodatkowo osoba bezrobotna może również skorzystać z takich form wsparcia, jak: staże, prace interwencyjne, prace społeczno- użyteczne, zwrot kosztów opieki nad dzieckiem, stypendium z tytułu podjęcia dalszej nauki, jednorazowe środki pieniężne na podjęcie działalności gospodarczej. Osoby długotrwale bezrobotne powinny szukać aktywności- dzięki temu nie będą mieć poczucia całkowitego marnowania czasu oraz będą mieć energię do poszukiwania pracy, dbać o siebie- lepsza samoocena, dobry wygląd podnosi nastrój, nie pokazywać negatywnych emocji, nie dać się zaszufladkować jako bezrobotnego- jeśli otoczenie będzie postrzegać taką osobę jako załamaną lub nieradzącą sobie, jest większa szansa że ludzie będą postrzegać stereotypowo. Do głównych sposobów ograniczenia długotrwałego bezrobocia zalicza się tworzenie nowych miejsc pracy, aktywne pośrednictwo pracy, edukacja, organizowanie różnych form aktywizacji zawodowej, szkolenia osób bezrobotnych i zagrożonych utratą miejsca pracy, przebudowa systemu pomocy w taki sposób, aby zatrudnienie dochody były ważniejsze od przyznawanych świadczeń i zasiłków.

Wykres 7. Wykluczenie społeczne osób długotrwale bezrobotnych

17%

83% tak

nie

Źródło: opracowanie własne

Przeprowadzone badanie pokazuje, że osoby które długo pozostają bez zatrudnienia mogą czuć się wykluczone społecznie (odpowiedziało tak 83% ankietowanych). Wykluczenie społeczne takich osób najczęściej dotyczy przede wszystkim takich aspektów jak: utrata wcześniejszych kontaktów towarzyskich, gorszą, zaniżoną samooceną, mniejszą pewnością siebie. 17% ankietowanych jest zdania, że osoby długookresowo bezrobotne nie czują się jako osoby wykluczone społecznie. Z wizerunkiem osoby bezrobotnej wiąże się wiele stereotypów i negatywnych wyobrażeń, które dodatkowo stygmatyzują osobę bezrobotną. Najczęstsze wyobrażenia dotyczą tego, że osoba bezrobotna to osoba kłopotliwa lub kiepska w swoim zawodzie, przez co została zwolniona; jest leniwa i nie przykłada się wystarczająco do tego, aby znaleźć zatrudnienie oraz je utrzymać; to osoba, której nic nie wychodzi. Postrzeganie w ten sposób krzywdzi osoby przede wszystkim, które były dobre w swoim fachu oraz pracowały przez dłuższy okres czasu na swoim stanowisku, ale utraciły posadę ze względu na redukcję etatów czy problematycznego szefa, lub nie mogą znaleźć zatrudnienia ze względu na złą koniunkturę na rynku pracy. Pracodawcy również ulegają stereotypom i uprzedzeniom, stygmat bezrobocia na kandydacie jest silniejszy szczególnie wtedy, gdy pozostawał on przez dłuższy czas bez zatrudnienia, lub miał długie przerwy w pracy. Od osób bezrobotnych pracodawca oczekuje najczęściej pełnej gotowości i dyspozycyjności (ponieważ bezrobotny nie ma pracy, powinien stawić się na rozmowę o dowolnej porze dnia, lub z dnia na dzień), niskich wymagań (ponieważ nie ma pracy, niech bierze to co jest), niższych oczekiwań finansowych (ponieważ nie ma nic, nie powinien wybrzydzać), pokory (powinno mu zależeć). Stereotypowe myślenie pogłębia się zwłaszcza wtedy, gdy osoba bezrobotna była dłużej bez zatrudnienia, nic w tym czasie nie robiła, widać po niej zniechęcenie, rezygnację.

Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego osób bezdomnych

Przyczyny bezdomności są bardzo różnorodne i nie zawsze leżą po stronie samej osoby bezdomnej. Osoby bezdomne można podzielić na dwie grupy: osoby bezdomne z wyboru oraz bezdomne z konieczności. Osoby bezdomne z wyboru to ludzie o specyficznych predyspozycjach, przekonaniach, które nie pozwalają im osiedlić się na stałe czy zadomowić w jakimś miejscu, osoby świadomie odrzucające normy społeczne. Natomiast osoby bezdomne z przymusu to osoby które doświadczają bezdomności w wyniku jakiegoś zdarzenia losowego, które posiadają osobistą przyczynę swojej ciężkiej sytuacji, osoby które często uwikłane są w złożone konflikty rodzinne. Przeszkodami w wyjściu z bezdomności są uzależnienia, trudny rynek pracy, brak zatrudnienia i stałego źródła dochodu, mieszkania, dokumentów, wiek, starość, zły stan zdrowia, niedołęstwo, konflikty i problemy rodzinne, wycofanie ze społeczeństwa, lęk przed zmianami i nowymi zobowiązaniami, brak wiary w skuteczność działań i możliwość zmiany, brak pieniędzy, środków, nadziei i perspektyw, zwątpienie w szanse poprawienia swojej sytuacji, skargi na pracę urzędów, bariery natury administracyjnej.

Wykres 8. Najczęstsze przyczyny bezdomności

opuszczanie zakładów karnych itp.

26%

eksmisja

40%

brak informacji

14%

ubóstwo

37%

wybór innnego stylu życia

26%

odrzucenie

42%

brak majątku

18%

uzależnienia

74%

samotność

23%

konflikty rodzinne/ rozpad rodziny

brak rodziny

26% 0

Źródło: opracowanie własne 81

Przeprowadzone badanie pokazuje, że najczęstszą przyczyną bezdomności są różnego rodzaju uzależnienia- alkoholizm, narkomania, naużywanie substancji psychoaktywnych, gry hazardowe (74% ankietowanych), odrzucenie lub brak opieki ze strony rodziny oraz osób najbliższych (42%), eksmisja (40%), ubóstwo, brak stałego dochodu, kłopoty finansowe (37%). Innymi przyczynami bezdomności są przyczyny wynikające ze świadomego wyboru innego sposobu życia, z sytuacji społecznoekonomicznej kraju, z przyczyn osobowościowych- poczucie osamotnienia, opuszczanie zakładów karnych, samotność, brak informacji gdzie w trudnej sytuacji szukać pomocy.

Wykres 9. Najczęstsze przejawy wykluczenia społecznego osób bezdomnych 25

38%

20 23%

15 17% 10

13% 7%

2% 0 czują się gorsi odizolowanie

utrata kontaktów towarzyskich

bieda

odrzucenie/ brak opieki ze strony rodziny

inne

Źródło: opracowanie własne

Osoby bezdomne jako grupa społeczna są najbardziej narażone na wykluczenie społeczne. Najczęstszym przejawem wykluczenia tych osób jest poczucie „bycia gorszym” od innych (385) pod względem materialnym/ finansowym czy społecznym (z powodu braku stałego adresu zamieszkania trudności ze znalezieniem pracy, załatwienia spraw w urzędach, itp.), następnie odrzucenie i brak opieki ze strony rodziny i osób najbliższych (23%), izolowanie się (17%), zamykanie się w sobie, utrata wcześniejszych kontaktów towarzyskich.

Osoby bezdomne często doświadczają przykrych sytuacji ze strony innych osób, są przez nich postrzegane w dużej mierze negatywnie („sam/a jest sobie winien”, „nieporadny życiowo”, „przyzwyczajony do tego, że nie chce nic zmienić w swoim życiu”, „bezradny”, „nieporadny życiowo”, „zagubiony”, „brak motywacji”, „osoby nieszczęśliwe”, „nieumyci, roszczeniowi, wulgarni”, „osoby potrzebujące pomocy”, „osoby pokrzywdzone przez los, bojące się szukać fachowej pomocy” itp.)

Wykres 10. Postawy wobec osób bezdomnych 3%

10%

33%

54%

strach

unikanie

brak zaufania

chęć niesienia pomocy

Źródło: opracowanie własne

Ankietowani

odpowiedzieli,

że

najczęściej

omijają

osoby

bezdomne

(54%

respondentów), 33% z nich nie ufa im, 10% czuje wobec nich strach, a tylko 3% odpowiedziało, że chciałoby im pomóc. Osoby bezdomne są często kojarzone z ulicą, nałogami, złym stanem higieny osobistej oraz zdrowia, brudem i ubóstwem. Słowo bezdomność zawiera duży ładunek negatywnych skojarzeń, prowadzi do wykluczenia ludzi bezdomnych z prawidłowego funkcjonowania społecznego, utożsamiane jest z zachowaniami patologicznymi, a nie tylko z brakiem stałego dachu nad głową. Największym problemem osób bezdomnych jest ciągłe zmaganie się z wykluczeniem społecznym, instytucjonalnym i psychicznym. Dominuje negatywny 83

stereotyp człowieka bezdomnego. Przyczynami tego jest brak bezpośredniego kontaktu z osobami bezdomnymi, brak podstawowej wiedzy na temat zjawiska bezdomności (skutki, formy, przyczyny bezdomności), ponadto wizerunek osoby bezdomnej często kreowany przez media i środki masowego przekazu jest inny niż przez bezpośredni kontakt z tymi ludźmi. Wcześniejsze badania przeprowadzane na temat bezdomności i osób bezdomnych pokazuje, że wobec osób bezdomnych są nastawieni negatywnie bądź obojętnie. Na problem bezdomności patrzą często przez pryzmat żebractwa. Uważają, że bezdomni najchętniej utrzymują kontakty z innymi bezdomnymi, rzadziej chcą utrzymywać kontakty z innymi ludźmi- np. streetworkerami, pracownikami pomocy społecznej, księżami itp. a winę za sytuację osoby bezdomnej ponoszą w dużej mierze sami bezdomni. Do osób bezdomnych czują najczęściej litość, współczucie, żal (ale nie do wszystkich), bezsilność, wstręt, obojętność, smutek, chęć niesienia pomocy (najczęściej jednak jest to pomoc pieniężna, która utrwala bezdomność, ale w żaden sposób nie wspiera wyjścia z niej). Oprócz pomocy finansowej byliby w większości gotowi do pomocy osobom bezdomnym poprzez zakup artykułów spożywczych czy udzielenie wsparcia finansowego organizacjom, które zajmują się bezdomnością. Sytuacji nie ułatwia natomiast nieznajomość organizacji, które świadczą pomoc osobom bezdomnym.

Wykres 11. Źródło utrzymania osób bezdomnych 35 48%

30 25 20

30%

15 10 8% 5

0 umowa o pracę pomoc społeczna renta/ emerytura prace dorywcze

inne

Źródło: opracowanie własne

Według ankietowanych osoby bezdomne w duże części utrzymują się z żebractwa lub korzystania ze środków pomocy społecznej (świadczenia pieniężne, posiłki, odzież) - odpowiedziało tak 48% . Rzadziej postrzegają osoby bezdomne jako osoby utrzymujące się z pracy dorywczej, sezonowej (30%) lub stałej (5%), czy posiadającej stale źródło dochodu, np. renta czy emerytura (8%). Wiele spośród osób bezdomnych nie ma żadnego źródła utrzymania, niektórzy z nich są na utrzymaniu innych osób.

Wykres 12. Miejsce przebywania osób bezdomnych 30 40%

25 33% 20 25% 15 10 5 2% 0 noclegownie, schroniska

ogrody działkowe

tymczasowo u znajomych

pustostany

Źródło: opracowanie własne

Najczęstszym miejscem zamieszkania osób bezdomnych są pustostany (40% odpowiedzi) oraz ogrody działkowe (baraki, altanki). Według respondentów (23% odpowiedzi) duża część tych osób mieszka w schroniskach dla osób bezdomnych oraz noclegowniach. Liczba ta wzrasta szczególnie w okresie jesienno- zimowym. Wzrasta również liczba osób starszych przebywających w schroniskach, które znalazły się tam przez problemy finansowe. Tylko 2% ankietowanych jest zdania, że osoby bezdomne przebywają tymczasowo u znajomych. Ponieważ osoby bezdomne są często osobami uzależnionymi, jako miejsca swojego pobytu wybierają pustostany oraz altany na ogrodach działkowych ze względu

na spożywanie alkoholu oraz niechęć do przestrzegania zasad panujących w schroniskach. Innymi miejscami przebywania lub zamieszkiwania przez osoby bezdomne to dworce kolejowe i autobusowe, kanały, klatki schodowe, rury i węzły ciepłownicze, piwnice domów mieszkalnych, zakłady karne, pod mostami, rzadziej natomiast u rodziny czy znajomych, na stancjach, w wynajmowanych pokojach czy w tzw. mieszkaniach treningowych (mieszkaniach wspieranych). Inne miejsca w którym najczęściej można spotkać osoby bezdomne to dworzec kolejowy/ autobusowy, ulice, sklepy, środki komunikacji miejskiej, przed kościołami, w parku, przy szkołach, na imprezach masowych.

Wykres 13. Pomoc osobom bezdomnym

większe świadczenia

10%

większy dostęp do mieszkań socjalnych

30%

zaangażowanie obywateli

28%

pomoc środowiskowa

43%

dostęp do pracowników socjalnych

23%

wolontariat

25%

wsparcie MOPS/ GOPS

43%

wsparcie psychologiczne

55% 0

Źródło: opracowanie własne

Pomoc osobom bezdomnym powinna opierać się przede wszystkim na wsparciu psychologicznym (odpowiedziało tak 55% ankietowanych). Również ważne jest wsparcie Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej oraz pomoc środowiskowa (43%), poinformowanie osób, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej poprzez wskazanie im odpowiednich instytucji udzielających pomocy, świadczenia pieniężne, pomoc 86

żywnościowa. Wielu ankietowanych wskazało, że upowszechnienie wolontariatu w obszarze pomocy społecznej, większe zaangażowanie obywateli w działalność społeczną, większy dostęp do lokali zastępczych oraz swobodny dostęp do pracowników socjalnych jest ważnym aspektem pomocy osobom potrzebującym. Niewiele osób odpowiedziało, że świadczenia pieniężne powinny być większe. Wpływ na wyjście z bezdomności mają również pomoc innych ludzi (znajomości), polityka państwa i sytuacja gospodarcza w regionie (miejsca pracy), pomoc rodziny. Przydatnymi formami w wyjściu z bezdomności jest stałe miejsce zamieszkania i załatwienie spraw remontowych, poradnictwo psychologiczne, zapewnienie odzieży i środków higieny, załatwienie spraw

emerytalnych,

zapewnienie

wyżywienia,

umożliwienie leczenia odwykowego i pomoc w leczeniu uzależnień, zapewnienie noclegu lub miejsca w schronisku, pomoc w wytworzeniu bądź wyrabianiu dokumentów, udzielenie

pomocy

prawnej,

medycznej,

sanitarnej,

objęcie

ubezpieczeniem

zdrowotnym, kursy zawodowe, pośrednictwo pracy.

Wykres 14. Wspieranie osób bezdomnych

48%

52%

tak

nie

Źródło: opracowanie własne

Ludzie w większości pomagają osobom bezdomnym lub chcą nieść im pomoc (52% odpowiedzi). Jednak prawie połowa z nich nie pomaga (48%), traktując takie osoby z nieufnością. Pomoc osobom bezdomnym może odbywać się poprzez wsparcie ze strony instytucji pozarządowych czy organizacji. Pomoc osobom bezdomnym oferują takie organizacje jak Caritas, Polski Czerwony Krzyż, Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Monar, a także wiele mniejszych, jak Pomocna Dłoń czy Ludzie Ludziom. Wsparcie osób bezdomnym reguluje Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Do świadczeń należą: pomoc doraźna albo okresowa w postaci jednego gorącego posiłku dziennie (dla osoby, która własnym staraniem nie jest w stanie go sobie zapewnić), przyznawanie i wypłacanie zasiłków na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne, pomoc w formie pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego, przyznanie niezbędnej odzieży odpowiedniej do indywidualnych właściwości i pory roku aż w końcu udzielenie schronienia poprzez przyznanie miejsca tymczasowego w noclegowni, domach dla bezdomnych, schroniskach i innych miejscach do tego przeznaczonych.

Wykres 15. Marginalizacja osób bezdomnych

10%

90% tak

nie

Źródło: opracowanie własne

Osoby bezdomne są najbardziej wykluczoną grupą społeczną, zdecydowanie mogą i czują się wykluczone społecznie (90% odpowiedzi). Marginalizacja takich osób przejawia się na różnych płaszczyznach życia- rodzinnej, towarzyskiej, społecznej, gospodarczej, kulturowej, politycznej. Panuje fałszywe przekonanie, że powrót ludzi bezdomnych do społeczeństwa zależy tylko i wyłącznie od ich woli, chęci i starań. Stereotypowe postrzeganie osób bezdomnych utrudnia ludziom doświadczającym tego problemu wyjście z bezdomności. W konsekwencji prowadzi to do utrwalania dalszego, negatywnego stereotypu osób bezdomnych oraz ich dalszej marginalizacji w społeczeństwie. Bezdomność jest postrzegana głównie jako wynik własnego wyboru życiowego i zrezygnowania.

Przyczyny i uwarunkowania niedostosowanych społecznie

wykluczenia

społecznego

osób

Osoby niedostosowane społecznie stanowią znaczny odsetek wśród osób wykluczonych społecznie. Najczęściej utożsamiane są z uzależnieniami (alkoholicy, narkomani), postrzegane jako osoby mające konflikty z prawem, wchodzące na drogę przestępstw, ubogie, konfliktowe, stosujące przemoc, jako osoby które nie miały/nie maja odpowiednich wzorców w domu rodzinnym, jako zagrożenie dla ludzi „normalnie” funkcjonujących, osoby które nie potrafią przystosować się do panujących norm oraz zasad, jako jednostki negatywnie wpływające na środowisko i lokalną społeczność, jako osoby potrzebujące pomocy psychologicznej. Głównymi przyczynami marginalizacji osób niedostosowanych społecznie jest środowisko rodzinne- atmosfera panująca w domu rodzinnym, poziom kultury życia rodzinnego lub braki w tym zakresie, nawyki, itp., środowisko szkolne, przyczyny psychiczne

niedostosowania

społecznego,

związane

zaburzeniami

procesu

rozwojowego, mogący mieć charakter przyspieszony, opóźniony lub spowodowany dysharmonią życia psychicznego.

Wykres 16. Najczęstsze przyczyny wykluczenia osób niedostosowanych społecznie

niskie/ przestarzałe kompetencje ogólne

14%

ubóstwo

30%

bezdomność

29%

przestępczość

38%

niskie/ przestarzałe kompetencje zawodowe

14%

niskie wykształcenie

uzależnienia

82%

konflikty z prawem

50% 0

Źródło: opracowanie własne

Z badań przeprowadzonych na grupie 60 osób wynika, że osoby niedostosowane społecznie najczęściej utożsamiane jako osoby nadużywające alkohol i inne używki (82% ankietowanych), jako osoby popadające w konflikty z prawem, związane z przestępczością, osoby biedne i bezdomne. Rzadszymi przyczynami niedostosowania według respondentów jako osoby z niskim wykształceniem, z niskimi i przestarzałymi kompetencjami. Wykres 17. Przejawy wykluczenia społecznego osób dysfunkcyjnych 35 50% 30 25 20

28%

15 15%

10 7%

5 0 odizolowanie

utrata kontaktów niepoprawne stosunki towarzyskich z innymi

odrzucenie/ brak opieki ze strony najbliższych

Źródło: opracowanie własne

Najczęstszym przejawem wykluczenia społecznego osób dysfunkcyjnych są niepoprawne stosunki z innymi ludźmi- konflikty, często również nie nawiązują oni bliższych relacji z ludźmi (50% odpowiedzi). Z powodu konfliktów z innymi, osoby dysfunkcyjne izolują się bądź są izolowane przez społeczeństwo, mają mniej znajomych przyjaciół, tracą wcześniejsze znajomości. Osoby takie również często doświadczają odrzucenia ze strony najbliższychrodziców, dzieci, rodzeństwa, krewnych, przyjaciół.

Wykres 18. Źródło utrzymania osób dysfunkcyjnych 25 27%

27%

15 17% 10 10% 5 0 0 zasiłki MOPS/ GOPS

prace dorywcze praca "na czarno"

kradzieże

inne

Źródło: opracowanie własne

Według respondentów osoby niedostosowane społecznie najczęściej utrzymują się ze środków pieniężnych otrzymywanych z Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej czy Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej (zasiłki, zapomogi, inne świadczenia pieniężne). Wielu ludzi postrzega osoby dysfunkcyjne jako osoby utrzymujące się z kradzieży czy innych nielegalnych źródeł (27% odpowiedzi). Częstym rodzajem zatrudnienia według ankietowanych są prace dorywcze i tzw. praca „ na czarno”.

Osoby niedostosowane społecznie często wpadają w konflikty z innymi ludźmi, przez co zmieniają miejsce zatrudnienia, trudniej im jest dostosować się do panujących warunków i hierarchii w miejscu pracy.

Wykres 19. Miejsce zamieszkania osób niedostosowanych społecznie 30

45%

25 20 23%

15%

10 8%

5 0 obszary wiejskie lokale socjalne

shroniska/ noclegownie

zdegradowane dzielnice miast

inne

Źródło: opracowanie własne

Osoby dysfunkcyjne najczęściej zamieszkują zdegradowane dzielnice miast i ich obrzeża (osiedla z mieszkaniami socjalnymi), obszary wiejskie i peryferyjne (byłe Państwowe Gospodarstwa Rolne, wsie znajdujące się w znacznej odległości od większych osiedli i aglomeracji miejskich), zdegradowane dzielnice miast. Znaczna część osób nieprzystosowanych według respondentów zamieszkuje schroniska dla osób bezdomnych, lokale zastępcze, noclegownie i inne miejsca przeznaczone dla osób bezdomnych. Osoby niedostosowane społecznie z powodu licznych konfliktów z prawem przebywają w zakładach karnych i poprawczych.

Wykres 20. Przyczyny zachowań patologicznych

inne

problemy w życiu prywatnym

28%

chęć zwrócenia na siebie uwagi

zaburzenia psychiczne

15%

pobyt w zakładzie karnym/ poprawczym

12%

dom rodzinny

32%

Źródło: opracowanie własne

32% respondentów jest zdania, że główną przyczyną zachowań patologicznych jest dom rodzinny oraz problemy w życiu osobistym (28%). Mniej zauważalne u osób niedostosowanych społecznie są przyczyny związane z pobytem w zakładzie karnym, spowodowane zaburzeniami psychicznymi czy chęcią zwrócenia na siebie uwagi otoczenia. Zachowania związane z niedostosowaniem społecznym obejmują zachowania wynikające ze środowiska rodzinnego, w jakim żyje i przebywa osoba niedostosowana oraz grupy rówieśnicze i środowisko zawodowe, zachowania powstające w związku z uprzemysłowieniem, urbanizacją, miejscem zamieszkania, sytuacji ekonomicznej i wielu innych czynników zewnętrznych. Do zachowań patologicznych zalicza się: alkoholizm, narkomanię, przemoc (fizyczna, psychiczna, seksualna), prostytucję, samobójstwa, przestępczość. Zachowanie osób nieprzystosowanych społecznie jest często wyrazem buntu przeciwko jakiejś sytuacji, w której się znaleźli. Największy wpływ na występowanie nieprawidłowych zachowań mają rodzina oraz szkoła. Przyczynami zachowań patologicznych i niedostosowania społecznego jest przede wszystkim doświadczenie bycia krzywdzonym i zaniedbywanym w dzieciństwie, 93

brak empatii, niska samoocena, problemy w małżeństwie/ rodzinie/ w życiu prywatnym, brak wsparcia ze strony osób najbliższych jak i instytucji, błędny wizerunek ofiary, depresja, izolacja społeczna, problemy z samokontrolą, poczucie braku kompetencji, brak tolerancji, problemy ekonomiczno- społeczne, uzależnienia, choroby psychiczne, wcześniejsze doświadczenia związane z przemocą, rodzice nadopiekuńczy lub nadmiernie obawiający się o swoje dziecko, poczucie odrzucenia, mała tolerancja na stres, brak odpowiednich wzorców moralnych i inne.

Wykres 21. Przeciwdziałanie zachowaniom patologicznym

12%

41%

47%

terapia

pomoc psychologicznopedagogiczna

informowanie odpowiednich służb

Źródło: opracowanie własne

Osoby nieprzystosowane społecznie nie stanowią licznej grupy, ale ich zachowanie ma bardzo negatywne następstwa dla społeczeństwa. Osoby takie mogą być sprawcami przestępstw, i tym samym mają negatywny wpływ na pozostałych członków społeczeństwa,

dlatego

ważne

jest

skuteczne

przeciwdziałanie

temu

bardzo

negatywnemu zjawisku społecznemu. W przeciwdziałaniu zachowaniom patologicznym 47% ankietowanych odpowiedziało, że potrzebna jest pomoc psychologicznopedagogiczna i terapia uzależnień. W przeciwdziałaniu zachowaniom patologicznym najważniejszą kwestią jest terapia psychologiczna dla osób niedostosowanych społecznie, pomoc psychologiczna, w sytuacjach zagrażających innym lub zakłócających porządek społecznych bardzo pomocne jest informowanie odpowiednich służb- policji, straży miejskiej. Podejmowane 94

są również działania wobec osób niedostosowanych- zapobiegawcze: świetlice środowiskowe, państwowe zespoły ognisk wychowawczych, socjalizacyjne: zakłady poprawcze, wychowawcze: ośrodki wychowawcze, lecznicze: poradnie zdrowia psychicznego, domy małego dziecka, oddziały psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Innym sposobem na zwalczanie patologii w społeczeństwie są ośrodki pomocy, placówki terapeutyczno- opiekuńcze i organizacje: poradnie psychologiczne, centra terapii uzależnień, miejskie ośrodki pomocy społecznej, Centra Pomocy Rodzinie, MONAR, tzw. „Niebieska Karta”, „Niebieska Linia”- ogólnopolskie porozumienie skupiające organizacje społeczne oraz instytucje pomagające ofiarom przemocy w rodzinie. Aby przeciwdziałać zachowaniom patologicznym i destrukcyjnym wśród młodzieży i osób dorosłych należy organizować grupy wsparcia, potrzebna jest jak największa

indywidualizacja

opiekuńczych,

oddziaływań

funkcjonowanie

zespołów

terapeutycznych, diagnostyczno-

wychowawczych resocjalizacyjnych

i w

placówkach resocjalizacyjnych. Szczególnie ważne jest nawiązywanie pozytywnych kontaktów z osobami znaczącymi, modyfikowanie wzorów zachowań- wskazanie innych, alternatywnych do konkretnych sytuacji, profilaktyka uzależnień, promocja zdrowego trybu życia, wzmacnianie poczucia własnej wartości, pewności siebie i samooceny, treningi umiejętności społecznych, treningi zastępowania agresji, wzbudzanie poczucia odpowiedzialności, radzenie sobie ze stresem, prowadzenie zajęć alternatywnych- odpowiadających zainteresowaniom.

Wykres 22. Obraz osób niedostosowanych społecznie

wszystkie wymienione

25%

uzależnieni

58%

osoby agresywne

53%

osoby unikające zatrudnienia

30%

osoby utrzymujące się z zasiłków

osoby bezdomne

22%

opuszczający zakłady karne

32% 0

Źródło: opracowanie własne

Osobami niedostosowanymi społecznie w oczach innych ludzi są najczęściej osoby uzależnione (alkoholizm, narkomania), osoby zachowujące się agresywne oraz konfliktowe, osoby długotrwale bezrobotne, unikające stałego zatrudnienia, osoby opuszczające zakłady karne, popadające w konflikt prawem, często też kilka cech występuje jednocześnie. Rzadziej osoby niedostosowane są postrzegane jako bezdomne (22%) czy utrzymujące się z zasiłków (7%). Osoby nieprzystosowane społecznie pod wpływem różnych czynników lub sytuacji mają duże trudności z przystosowaniu się do społeczeństwa czy grupy społecznej, ich zachowanie ma negatywne następstwa dla społeczeństwa- są oni między innymi sprawcami różnego rodzaju przestępstw, mają negatywny wpływ na innych, szczególnie dla osób słabszych- kobiet, młodzieży szkolnej z niepełnych, dysfunkcyjnych rodzin, która czasami wzoruje się na nich. Osoby niedostosowane społecznie oprócz tego są postrzegane jako osoby które nie mają poczucia winy ani wstydu, są nieodpowiedzialne, nie nawiązują trwałych, uczuciowych relacji z innymi, przedmiotowo traktują swoich partnerów życiowych i innych ludzi, są roszczeniowe, często znęcają się nad swoją rodziną. Znaczny ich odsetek stanowią mężczyźni, o wiele rzadziej osobami niedostosowanymi w oczach ankietowanych są kobiety.

Wykres 23. Marginalizacja osób niedostosowanych społecznie

38%

52%

10% tak

nie

nie wiem

Źródło: opracowanie własne

Osoby niedostosowane społecznie w większości mogą lub czują się wykluczone ze społeczeństwa. Marginalizacja tych osób polega przede wszystkim na odrzuceniu ze strony rodziny, znajomych. Młodzież niedostosowana społecznie rzadko jest lubiana zarówno przez rówieśników, jak i osoby dorosłe. Z powodu nieprzewidywalnych reakcji czy zachowań ludzie unikają osób nieprzystosowanych społecznie, osoby te z trudnością nawiązują nowe kontakty i przyjaźnie co powoduje, że czyją się oni wyobcowani w grupie. Nie mogąc w normalny sposób zaspokoić swoich potrzeb osoby nieprzystosowane społecznie robią to najczęściej w nieprzyjemny, aspołeczny czy agresywny dla innych sposób.

Zakończenie

Przyczyn wykluczenia społecznego jest bardzo wiele, wiele jest również grup społecznych wykluczonych ze społeczeństwa lub zagrożonych wykluczeniem społecznym w przyszłości. Problem w niniejszej pracy dotyczył tego, jakie są główne przyczyny oraz uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych- osób długotrwale

pozostających

bez

zatrudnienia,

osób

bezdomnych

oraz

osób

niedostosowanych społecznie. Do głównych przyczyn ekskluzji społecznej należą uzależnienia, bezdomność, niski poziom wykształcenia lub brak wyuczonego zawodu, bezrobocie, odrzucenie i brak opieki ze strony osób najbliższych oraz negatywne relacje z ludźmi. W zjawisku wykluczenia społecznego ważną rolę odgrywają uwarunkowania. Przyczyny tkwiące w środowisku domowym uważane są za dominujące, a należą do nich brak rodziny i osób najbliższych, brak pomocy i wsparcia ze strony członków rodziny czy konflikty rodzinne. Zdarzenia losowe, niepełnosprawność, brak możliwości dokształcania się, przewlekłe choroby, bieda, podeszły wiek, płeć, zamieszkiwanie na terenach wiejskich i peryferyjnych, dziedziczenie niskich cech statusu społecznego czy stereotypy oraz uprzedzenia dotyczące grup społecznych nie ułatwiają osobom wykluczonym wyjścia z ciężkiej sytuacji, w której się znaleźli. Akceptacja przez społeczeństwo jest dla każdego człowieka bardzo ważnym aspektem w życiu. Wniosek z pracy nasuwa się taki, że każda osoba w jakimś momencie swojego życia może stać się osobą wykluczoną społecznie, a wina za taką sytuację nie zawsze leży tylko i wyłącznie w osobie zmarginalizowanej.

Bibliografia

1. Abucewicz M., Szcześniak, Bezdomność we współczesnej literaturze przedmiotu, Polityka Społeczna nr 1/2001, str. 16 2. Bal I., Marginalizacja i wykluczenie społeczne jako bariera rozwoju regionalnego. 3. Borsa M., Obszary zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym. Kryteria i identyfikacja. Szkic i synteza ekspertyzy dla Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003 4. Brzozowski T., Globalizacja w wykluczenie społeczne. Etyczna i kulturowa geneza procesu marginalizacji, s.179 5. Chłoń- Domińczak A., Strategia integracji społecznej – Polska a Unia Europejska. [w:] red. Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I., Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki., Warszawa 2005, s. 334-335 6. Damon J., Wyklucznie, wyd. Oficyna Naukowa, 2013 7. Grotowska-

Leder

J. Zachowania

aspołeczne

enklawach

biedy.

Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Żyć i pracować w enklawach biedy (klimaty łódzkie). Red. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska. Łódź, 2001. 8. Dębski M., Retowski S. (red.) Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, Gdańsk 2008 9. Dróżdż K., Etykiety współczesnych ideologii. Wykluczenie społeczne, Wyd. Poligraf, Wrocław 2016 10. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań, Kielce 2000, s. 61 11. Dutkiewicz W., Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kielce 1996 12. Dziewięcka – Bokun L., ,,Inny” poza systemem społecznym, czyli o przyczynach ekskluzji społecznej., [w:] red. Dziewięcka – Bokun L., Śledzińska – Simon A., Społeczeństwo wobec Innego. Kategoria Innego w naukach społecznych i życiu publicznym.,

Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 387 13. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne w skali makro i mikroregionalnej., [w:] red. Frąckiewicz L., Wykluczenie społeczne., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 12

14. Grzesiak H., Fryza M., Ratajczak K. (red.) Wykluczenie społeczne wczoraj i dziś. Poznań 2012 15. Grzesiak J., Metodologiczne aspekty studiów pedagogiczno- artystycznych, Studia Pedagogiczno- Artystyczne, tom I, WPA UAM, Kalisz 2001, s. 116 16. Jany A., Wprowadzenie do tematu wykluczenia społecznego. Wykluczenie jako przedmiot polityki społecznej 17. Jasiulewicz M., Problemy marginalizacji popegeerowskich obszarów wiejskich w województwie zachodniopomorskim [w:] Barometr Regionalny nr 3(25) 2011. 18. Jedlewski S., Czapów Cz.- "Pedagogika resocjalizacyjna", PWN Warszawa, 1973

19. Krawczyk-Blicharska M., Nowak P., Poradnictwo społeczno-zawodowe formą przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w: Pomoc – wsparcie społeczne poradnictwo. Od teorii do praktyki, pod red. M. Piorunek, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010 s. 207 20. Krzysztoszek Z., Uwarunkowania, założenia i metody badań pedagogicznych, Warszawa 1997, s. 71 21. Kwaśniewski J., Postrzeganie marginalizacji oraz strategii środków kontroli społecznej, [w:] Kontrola społeczna procesów marginalizacji. Red. J. Kwaśniewski, Warszawa 1997 22. Lewicki Cz., Marginalizacja i wykluczenie społeczne dzieci i młodzieży w obliczu choroby – przejawy, uwarunkowania i konsekwencje [w:] Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej rodziny: polska pedagogika społeczna na początku XXI wieku/ red. nauk. Małgorzata Ciczkowska- Giedziun, Kantowicz E., Wydawnictwo Edukacyjne "Akapit", Toruń 2010. 23. Łabocki M. Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s. 126 24. Moczuk E. Bezdomność- jako znaczący problem społeczny, skala i charakter tego zjawiska na Podkarpaciu. Rozwój gospodarki społecznej w województwie podkarpackim szansą na ograniczenie wykluczenia społecznego, październik 2013 25. Niemierko B., Ciżkowicz K., Elementy statystyki w klasycznej teorii testu, Bydgoszcz 1991, s.13 26. Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 97 27. Pawlik B. M., Bezdomność. Modele pracy socjalnej. Wsparcie psychologiczne. Wyd. Difin, Warszawa 2015 100

28. Pilch T. Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1978, s. 31 29. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 178 30. Pokrzywa M., Zagrożenie wykluczeniem społecznym dzieci i młodzieży z rodzin ubogich w województwie podkarpackim, Uniwersytet Łódzki, Folia Sociologica 49, 2014 31. Poławski P., Obrazy bezdomnych i bezdomności, Instytucjonalizacja reakcji na problem społeczny, Polityka Społeczna, 2001, nr 1 32. Porowski M., Bezdomność– obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych, w: Pedagogika społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995, str. 434 33. Puślecki W., Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, s. 3 34. Pytka L., Skala nieprzystosowania społecznego. Podręcznik, COM, Warszawa 1984 35. Pytka L., Zacharuk T., Wielowymarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego [w:] Pedagogika Społecza, pod red. Pilch T., Lepalczyk I., wyd. ŻAK 36. Raczkowska M., Ekskluzja społeczna na obszarach wiejskich w Polsce, Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, t.99 z.4, 2012 s.53 37. Silver H., Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms, “International Labour Review”, nr. 5-6 38. Stankiewicz L., Zrozumieć bezdomność. Olsztyn 2002 39. Stochmiałek J., Zagrożenie ubóstwem-sytuacja kryzysu życiowego a proces marginalizacji, [w:] Pomoc społeczna. Praca socjalna. Teoria i praktyka. Red. K

Marzec- Holka, t. II Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2003, s. 405 40. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003 41. Szarfenberg R.: Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, kwiecień 2006 42. Szarfenberg R., 2010, Marginalizacja i wykluczenie społeczne– panorama językowo- teoretyczna [w:] R. Szarfenberg, Ubóstwo i wykluczenie społeczne – perspektywa poznawcza, red. C. Żołędowski, M. Theiss, Warszawa 43. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s. 28 44. Sztumski J, Czy możemy mówić o patologii społecznej., [w:] red. Sołtysiak T., Zjawiska patologii społecznej., Bydgoszcz 1995, s. 15-16

101

45. Tarkowska E., Ubóstwo i wykluczenie społeczne: sytuacja i kultura, [w:] Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, red. K. Frysztacki, P. Sztompka, Polska akademia Nauk, Warszawa 2012 46. Wańkowicz W., Wykluczenie społeczne- aspekt przestrzenny i rola planowania przestrzennego, s.11 47. Węgrzyn Z., Źródła nierówności społecznych i ich oddziaływanie na rynek pracy w świetle prac Zygmunta Baumanna 48. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s. 30 49. Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020. Nowy wymiar aktywnej integracji. Warszawa, lipiec 2014 50. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, s. 61- 62 51. Program Pomocy Społecznej i Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu w województwie podlaskim na lata 2014- 2018 projekt, Białystok 2014 52. Problemy wykluczenia społecznego- wybrane aspekty. Opole 2010 53. Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1998 54. Społeczne i przestrzenne zróżnicowanie zjawiska wykluczenia społecznego w województwie łódzkim. Raport końcowy, Łódź 2013, s. 21 55. Wojewódzki Program Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu na lata 20122017, Kielce 2012 56. Wykluczenie społeczne -wytyczne do programów szkoleń, usług doradczych i praktyk zawodowych, Opracowanie w ramach projekty ,,Twoja szansa plus– Badanie efektywności pomocy dla grup szczególnego ryzyka” realizowanego przez ASM – Centrum Badań Rynku i Analiz Rynku Spółka z o.o., s. 16-17

Strony internetowe http://liberte.pl/przejawy-wykluczenia-spolecznego http://www.ngofund.org.pl/projekty-tematyczne/przeciwdzialanie-wykluczeniu/ www.bezdomnosc.edu.pl http://www.bratalbert.org http://ec.europa.eu/esf/main.jsp?catId=35&langId=pl http://www.tpba-grudziadz.pl/dzialalnosc/schronisko 102

Kwestionariusz ankiety

1. Co Pani/ Pana zdaniem wpływa na to, że jest się długotrwale bezrobotnym? a. niskie wykształcenie b. nieodpowiednie

lub

przestarzałe

kwalifikacje

oraz

kompetencje

zawodowe c. brak pomocy ze strony instytucji w znalezieniu zatrudnienia d. brak dostępu do Internetu 2. W jakim stopniu według Pani/ Pana brak zatrudnienia wpływa na samoocenę? a. słabo b. średnio c. silnie d. nie wpływa 3. Gdzie osoby długotrwale bezrobotne szukają zatrudnienia? a. w urzędzie pracy b. w prasie lokalnej c. przez Internecie d. przez znajomych e. agencje pośredniczące 4. Z czego według Pani/ Pana utrzymują się osoby długookresowo bezrobotne? a. zasiłek dla bezrobotnych b. renta c. pomoc społeczna d. prace dorywcze e. inne

103

5. Czym najczęściej wg Pani/ Pana spowodowane jest długotrwałe bezrobocie? a. zamieszkiwanie na wsi i na terenach peryferyjnych b. niskie wykształcenie c. brak motywacji d. dziedziczenie niskich cech statusu społecznego e. bezradność f. uzależnienia g. przyzwyczajenie do bezrobocia h. system opieki społecznej 6. Osoby najbardziej narażone na długotrwałe bezrobocie wg Pani/ Pana to: a. absolwenci szkół bez doświadczenia b. kobiety po urlopie macierzyńskim c. osoby z niskim wykształceniem d. osoby z przestarzałymi/ nieodpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi e. pobierający zasiłki 7. Jak wg Pani/ Pana powinno wyglądać wsparcie osób długotrwale bezrobotnych? a. większa aktywizacja zawodowa b. dodatkowe kursy/ szkolenia c. lepszy dostęp do poradnictwa zawodowego d. poradnictwo psychologiczne, psychospołeczne i zawodowe 8. Czy wg Pani/ Pana osoby długotrwale bezrobotne czują się wykluczone? a. tak b. nie c. nie wiem 9. W jaki sposób osoby długotrwale bezrobotne mogą czuć się wykluczone? a. czują się gorsi od innych b. odizolowanie c. bieda d. utrata kontaktów towarzyskich e. inne:………………………………………… 104

10. Jakie jest wg Pani/ Pana najczęstsze źródło utrzymania osób bezdomnych? a. umowa o pracę b. pomoc społeczna c. renta/ emerytura d. prace dorywcze e. inne 11. Jaka jest wg Pani/ Pana najczęstsza przyczyna bezdomności? a. brak rodziny b. konflikty rodzinne/ rozpad rodziny c. samotność d. uzależnienia e. brak majątku f. odrzucenie lub brak opieki ze strony najbliższych g. wybór innego sposobu życia h. ubóstwo i. brak informacji gdzie szukać pomocy j. eksmisja k. opuszczenie

domów

dziecka/

zakładów

karnych/

szpitali

psychiatrycznych 12. Jakie jest wg Pani/Pana najczęstsze miejsce zamieszkiwania osób bezdomnych? a. noclegowanie, schroniska b. ogrody działkowe c. tymczasowo u znajomych d. pustostany 13. Jak wg Pani/ Pana inni postrzegają osoby bezdomne? a. czują lęk/ obrzydzenie b. omijają c. chcą im pomóc

105

14. Jak wg Pani/ Pana powinna wyglądać pomoc osobom bezdomnym? a. wsparcie psychologiczno- pedagogiczne b. wsparcie MOPS/ GOPS c. upowszechnienie wolontariatu w obszarze pomocy społecznej d. swobodny dostęp do pracowników socjalnych e. pomoc środowiskowa f. większe zaangażowanie obywateli w działalność społeczną g. wzrost dostępu do mieszkań i lokali socjalnych h. większe świadczenia pieniężne i. wszystkie z wyżej wymienionych 15. Czy wg Pani/ Pana osoby bezdomne czują się wykluczone społecznie? a. tak b. nie c. nie wiem 16. W jaki sposób osoby bezdomne czują się wykluczone społecznie? a. czują się gorsi od innych b. odizolowanie c. utrata kontaktów towarzyskich d. bieda e. odrzucenie/ rak opieki ze strony najbliższych f. inne:……………………………………………………………… 17. Najczęstsze przyczyny wykluczenia osób dysfunkcyjnych wg Pani/ Pana to: a. konflikty z prawem b. uzależnienia c. wyksztalcenie poniżej średniego d. niskie lub przestarzałe kompetencje ogólne przydatne w danym zawodzie e. niezdolność do osiągania dochodu z legalnych źródeł (Przestępczość) f. niskie lub przestarzałe kompetencje ogólne przydatne na otwartym rynku pracy g. bezdomność h. bieda/ ubóstwo 106

18. Najczęstsze źródła utrzymania osób niedostosowanych społecznie wg Pani/ Pana to: a. zasiłki z pomocy społecznej b. prace dorywcze c. praca „na czarno” d. kradzieże e. inne 19. Najczęstsze miejsce zamieszkiwania osób niedostosowanych społecznie a. obszary wiejskie b. lokale socjalne c. schroniska, noclegownie d. zdegradowane dzielnice miast e. inne

20. Czym wg Pani/ Pana spowodowane jest zachowanie patologiczne? a. dom rodzinny b. pobyt z zakładzie karnym/ poprawczym c. zaburzeniami psychicznymi d. chęcią zwrócenia na siebie uwagi e. problemami w życiu prywatnym f. inne:………………………………………………………………………. 21. Jak wg Pani/ Pana można przeciwdziałać zachowaniom patologicznym? a. terapia b. pomoc psychologicznopedagogiczna c. informowanie odpowiednich służb d. inne:…………………………………………………………………...... 22. Kim są wg Pani/ Pana osoby niedostosowane społecznie? a. osoby opuszczające zakłady karne b. bezdomni c. osoby utrzymujące się z zasiłków d. osoby unikające zatrudnienia 107

e. osoby agresywne f. alkoholicy/ narkomani/ nadużywający substancji psychoaktywnych g. wszystkie z wyżej wymienionych. h. inne:………………………………………………………………………

23. Czy wg Pani/ Pana osoby niiedostosowane społecznie czują się wykluczone społecznie? a. tak b. nie c. nie wiem 24. W jakich sytuacjach osoby niedostosowane społecznie mogą czuć się wykluczone? a. odizolowanie b. utrata kontaktów towarzyskich c. niepoprawne stosunki z innymi ludźmi d. odrzucenie/brak opieki ze strony najbliższych e. inne:……………………………………………………………………

108

SPIS WYKRESÓW

Rozumienie pojęcia „wykluczenie społeczne” ………………………..…………….…14 Przyczyny wykluczenia społecznego………………………………………………...…24 Wykres nr 1. Najczęstsze przyczyny długotrwałego bezrobocia……………….………73 Wykres nr 2.Oddziaływanie braku zatrudnienia na samoocenę………………………...74 Wykres nr 3. Poszukiwanie zatrudnienia……………………………………...…….….75 Wykres nr 4. Źródło utrzymania osób długotrwale bezrobotnych ……………….…….76 Wykres nr 5. Osoby najbardziej narażone na długotrwałe bezrobocie………………….77 Wykres nr 6. Wsparcie osób długotrwale bezrobotnych………………….…………....78 Wykres nr 7. Wykluczenie społeczne osób bezrobotnych………………………...…....79 Wykres nr 8. Najczęstsze przyczyny bezdomności ……….……………………..…..…81 Wykres nr 9. Najczęstsze przejawy wykluczenia społecznego osób bezdomny……...…82 Wykres nr 10. Postawy wobec osób bezdomnych……………………………………....83 Wykres nr 11. Źródło otrzymania osób bezdomnych…………………………………...84 Wykres nr 12. Miejsce przebywania osób bezdomnych…………………………..……85 Wykres nr 13. Pomoc osobom bezdomnym…………………………………………….86 Wykres nr 14. Wspieranie osób bezdomnych…………………………………….…….87 Wykres nr 15. Marginalizacja osób bezdomnych……………………………………….88 Wykres nr 16.Najczęstsze przyczyny wykluczenia społecznego osób dysfunkcyjnych...90 Wykres nr 17. Przejawy wykluczenia społecznego osób dysfunkcyjnych……………...90 Wykres nr 18. Źródło utrzymania osób niedostosowanych społecznie……..…………..91 Wykres nr 19. Miejsce zamieszkania osób niedostosowanych społecznie……………...92 Wykres nr 20. Przyczyny zachowań patologicznych…………..……………………….93 Wykres nr 21. Przeciwdziałanie zachowaniom patologicznym………………………...94 109

Wykres nr 22. Obraz osób niedostosowanych społecznie….……………………….….95 Wykres nr 23. Marginalizacja osób niedostosowanych społecznie…….……………....96

ZAŁĄCZNIKI Kwestionariusz ankiety………………………………………………………….…….103

110

Załącznik Nr 1 do Regulaminu antyplagiatowego (Zarządzenie Rektora Nr 24/2014 z 26.06.2014 r.)

OŚWIADCZENIE (STUDENTA)

Angelika Rębisz U-4 Oświadczam, że moja praca pt.: „Przyczyny i uwarunkowania wykluczenia społecznego wybranych grup społecznych” została przygotowana przeze mnie samodzielnie*, 1) nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (j.t. Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) oraz dóbr osobistych chronionych prawem, 2) nie zawiera danych i informacji, które uzyskałem w sposób niedozwolony, 3) nie była podstawą nadania dyplomu uczelni wyższej lub tytułu zawodowego ani mnie ani innej osobie. Ponadto oświadczam, że treść pracy przedstawionej przez mnie do obrony, zawarta na przekazywanym nośniku elektronicznym, jest identyczna z jej wersją drukowaną.

………………………………….. data

…………………………………………. podpis studenta

*Uwzględniając merytoryczny wkład promotora (w ramach prowadzonego seminarium dyplomowego)

111