Δημόσιος χώρος και εμπορική δραστηριότητα: από την αρχαία Αγορά στο εμπορικό κέντρο

Ευχαριστούμε θερμά την καθηγήτρια και επιβλέπουσα Ε. Αθανασίου για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση που προσέφερε κατά την εκπόνηση της ερευνητικής εργασίας.

Περιεχόμενα Περίληψη....................................................................................................................5 Abstract.......................................................................................................................6 Εισαγωγή.....................................................................................................................7 1.

Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου......................................10 1.1 Εισαγωγή...................................................................................................10 1.2 Δημόσια σφαίρα-πολιτικές και νομικές διαστάσεις του δημόσιου χώρου.......................................................................................................13 1.3 Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου............................17 1.3.1 Ποικιλομορφία και μεταβολές........................................................17 1.3.2 Η αναλογία της δράσης στο δημόσιο χώρο με το θέατρο.............20 • Συμπεράσματα............................................................................................23 2. Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου και η λειτουργία του δημόσιου χώρου.......24 2.1 Εισαγωγή...................................................................................................24 2.2 Πρώιμες εμπορικές δομές στους αρχαιοελληνικούς προϊστορικούς χρόνους.....................................................................................................25 2.3 Η αρχαία Ελληνική Αγορά........................................................................27 • Χωροθέτηση και αρχιτεκτονικά στοιχεία της Αγοράς................29 • Η αρχαία Αγορά της Αθήνας.......................................................31 2.4 Οι εμπορικοί χώροι στη ρωμαϊκή πόλη..................................................33 • H αρχαία ρωμαϊκή Αγορά - forum...............................................34 • Το macellum..................................................................................36 2.5 Χώροι εμπορικών συναλλαγών στη Δύση του Mεσαίωνα.....................38 2.5.1 Η οργάνωση της μεσαιωνικής πόλης..............................................38 2.5.2 Η μεσαιωνική πλατεία.....................................................................40 2.6 Χώροι εμπορικών συναλλαγών στην Ανατολή – Τα Ισλαμικά bazaars..42 2.6.1 Η οργάνωση της κοινωνίας και της πόλης στον ισλαμικό κόσμο...42 2.6.2 Ισλαμική αγορά - bazaar...................................................................43 2.7 Οι εμπορικοί χώροι στην αναγεννησιακή πόλη............................. ........47 2.7.1 Η μετάβαση από τη μεσαιωνική στην αναγεννησιακή πόλη.........47 2.7.2 Η αναγεννησιακή πλατεία (piazza-plaza)........................................48 2.8 Χώροι κατανάλωσης και βιομηχανική πόλη του 19ου αι......................51 2.8.1 Η μετάβαση από την αναγεννησιακή στη βιομηχανική πόλη........51 2.8.2 Οι χώροι εμπορικών συναλλαγών στη μητρόπολη του 19ου αι....55 • Οι στοές στη δυτική Ευρώπη......................................................55

3

Περιεχόμενα

• Από τα καταστήματα νεωτερισμού- magasins de nouveauté στα πολυκαταστήματα...........................................................................58 • Grand magasin Bon Marché.........................................................61 • Συμπεράσματα.............................................................................................63 3. Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου............65 3.1 Εισαγωγή..................................................................................................65 3.2 Από τη μητρόπολη στη μετάπολη...........................................................65 3.3 Εμπορικά κέντρα (shopping malls)..........................................................70 • Οι ιδέες του Victor Gruen ως σημείο-σταθμός στην πορεία των εμπορικών κέντρων.........................................................................73 • Σύγχρονες εξελίξεις: από τα malls στα Lifestyle Ceters..............83 • O «δημόσιος χώρος» των εμπορικών κέντρων...........................86 3.4 Φαινόμενα ιδιωτικοποίησης στο δημόσιο χώρο.....................................91 • Επίλογος....................................................................................................101 4. Συμπεράσματα...................................................................................................105 Bιλιογραφικές αναφορές......................................................................................113 • Γραπτές πηγές............................................................................113 • Ηλεκτρονικές πηγές απο το διαδίκτυο .....................................119 • Άλλες διαδικτυακές πηγές.........................................................127 • Kατάλογος εικόνων-ηλεκτρονικές πηγές..................................127

Περιεχόμενα

4

Περίληψη

Στην παρούσα ερευνητική εργασία επιχειρείται μια κοινωνικο-χωρική ανάλυση των μετασχηματισμών των χώρων εμπορικής δραστηριότητας από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή, εστιάζοντας στις μεταβολές και τη σημασία του δημόσιου αστικού χώρου, στο πλαίσιο της εξελικτικής αυτής πορείας. Η ανάλυση ξεκινά με τη διερεύνηση της έννοιας του δημόσιου χώρου από τη σκοπιά θεωρητικών προσεγγίσεων, προερχόμενες από διαφορετικές οπτικές και ιστορικές περιόδους. Στη συνέχεια, μελετώνται οι χώροι εμπορικών συναλλαγών, ως πυρήνες ζωής και δομές ζωτικής σημασίας για την οργάνωση και τη λειτουργία της δημόσιας αστικής ζωής. Η μελέτη βασίζεται στην ιστορική τους εξέλιξη στο πλαίσιο των μετασχηματισμών των πόλεων. Αναλυτικότερα ξεκινώντας από την αρχαία Αγορά της δημοκρατικής περιόδου, ακολουθεί το αυτοκρατορικό, ρωμαϊκό forum και έπειτα η ανασκόπηση προχωρά στη μεσαιωνική και αναγεννησιακή εποχή, με τις επικρατούσες φεουδαλικές σχέσεις παραγωγής και την οικονομία του χρήματος αντίστοιχα. Επόμενο σταθμό αποτελούν οι στοές και τα πολυκαταστήματα της βιομηχανικής μητρόπολης του 19ου αι., φτάνοντας έως και τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα, με την εδραίωση του βιομηχανικού καπιταλισμού κατά τον 20ο αι. Τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα και οι νέες τάσεις που αναδύονται στις πόλεις με την έλευση του 20ου αι., αποτελούν ιδιαίτερης σημασίας τμήμα της παρούσας έρευνας. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια περίοδο εδραίωσης των ριζικών μεταβολών που επέφερε η Βιομηχανική επανάσταση, μετασχηματίζοντας τους χώρους εμπορίου και επηρεάζοντας καθοριστικά το δημόσιο αστικό βίωμα. Μέσω της ερμηνείας των κοινωνικών και χωρικών μεταβολών των εμπορικών δομών, περιγράφονται οι μετασχηματισμοί του δημόσιου αστικού χώρου κάθε ιστορικής περιόδου, επιχειρώντας να απαντηθούν κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν την προέλευση, το σκοπό και τα αποτελέσματα αυτών των πολυδιάστατων αναδιαμορφώσεων.

5

Περίληψη

Abstract Public space and commercial activity: from the ancient Agora to the shopping mall

This research paper attempts a socio-spatial analysis on the transformations of commercial activity spaces, from ancient times to the modern era, focusing on the changes and the importance of the public urban space, in the context of this evolutionary course. The starting point of this study is the concept of public space, approached theoretically from different perspectives and historical periods. Then, the commercial spaces are studied, as the nuclei of life and vital structures for the organization and operation of public urban life. The research is based on their historical evolution, in the frame of undergoing urban transformations. Specifically, the study begins with the ancient Agora during the democratic era, the imperial roman forum follows, and afterwards the medieval and renaissance times are described, prevailed by feudalist relationships of production. The context analyzed next, are the arcades and the department stores of the industrial metropolis of the 19th century, and the establishment of capitalism, which brought out the shopping malls during the 20th century. The shopping malls and the new trends emerging in the cities of the 20th century, are an important part of this research. This era is about the elevation of radical changes, triggered by the industrial revolution, which converted the spaces of commercial activity while affecting the public urban experience critically. Through the interpretation of the social and spatial changes in the structures of commercial activity, the continuum of transformations of the public urban space, throughout each historical context, is described, in an attempt to answer crucial issues, concerning the origin, the aim and the results of these multidimensional reshapes.

Abstract

6

Εισαγωγή

Στην παρούσα ερευνητική εργασία μελετάται η λειτουργία και ο ρόλος του δημόσιου χώρου των εμπορικών κέντρων, από την αρχαιότητα έως και τη σύγχρονη εποχή. Το εφαλτήριο για την έρευνα αποτέλεσε ο σύγχρονος χαρακτήρας των εμπορικών κέντρων, που φαίνεται να κατακτούν πλέον όλο και περισσότερο έδαφος στη δημόσια ζωή των πόλεων. Ερωτήματα προκαλεί ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε αυτή η συνθήκη, το παρελθόν που οδήγησε σε αυτή και η σχέση που έχει με την γενικότερη οργάνωση και λειτουργία της πόλης. Οι χώροι εμπορικών συναλλαγών ήταν ουσιαστικά από το παρελθόν, το χωρικό πεδίο έκφρασης των οικονομικών και πολιτικών μεταβολών της κοινωνίας. Παράλληλα, λειτουργούσαν ως ο αστικός δημόσιος χώρος που φανερώνει περισσότερο από κάθε άλλη του μορφή, την υλική υπόσταση των ανταλλακτικών σχέσεων, διαδικασίες ζωτικής σημασίας για την πόλη. Για την ακρίβεια, πρόκειται για τον χώρο στον οποίο εκφράζονται αυτές οι αλληλεπιδράσεις, μεταξύ του κοινωνικού και επιχειρηματικού δημόσιου χώρου.

Επιχειρείται λοιπόν, στην ερευνητική αυτή εργασία, μια κοινωνικοχωρική ανάλυση της εξέλιξης των εμπορικών χώρων από την αρχαιότητα έως σήμερα, σε σχέση με το γενικότερο πλαίσιο των μετασχηματισμών της πόλης, εφόσον αποτελούσαν σε κάθε εποχή την καρδιά της δημόσιας αστικής ζωής. Κρίσιμα ερωτήματα που τίθενται και πρόκειται να απαντηθούν αφορούν το πώς διαμορφώνονται σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της πόλης ο δημόσιος χώρος στις εμπορικές περιοχές. Ποιες λειτουργίες εξυπηρετούσαν οι χώροι αυτοί και πως σχετιζόταν με τη δημόσια ζωή και την αντιπροσώπευση των πολιτών;

Η παρούσα εργασία αποτελεί μια περιγραφική και ερμηνευτική τύπου έρευνα όσον αφορά το σκοπό που θέτει και βασίζεται σε βιβλιογραφικές πηγές. Πιο συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν δευτερογενείς πηγές, προερχόμενες από τα διαφορετικά πεδία κοινωνιολογίας, νομικής, πολεοδομίας, αρχιτεκτονικής, φιλοσοφίας και αστικής γεωγραφίας για τη θεωρητική διερεύνηση του δημόσιου χώρου και της δημόσιας σφαίρας, καθώς και την ανάλυση της οργάνωσης και λειτουργίας των πόλεων.

Επιλέγοντας να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στις ποιότητες και τη λειτουργία του δημόσιου χώρου των εμπορικών κέντρων, και όχι απλώς στα μορφολογικά χαρακτηριστικά του, τίθεται ως αφετηρία της έρευνας η ανάλυση της έννοιας του δημόσιου χώρου, πριν εστιάσει στον τρόπο που συσχετίζεται με τους χώρους εμπορικών συναλλαγών. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας περιγράφονται,

7

Εισαγωγή

πολλαπλές, διαφορετικές προσεγγίσεις ανά τους αιώνες, που διατυπώθηκαν από διανοούμενους κάθε εποχής, προερχόμενους από τα πεδία της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας, των πολιτικών επιστημών και της νομικής με σκοπό να παρουσιαστεί μια συνολική οπτική του εξεταζόμενου όρου. Η προσέγγιση αυτή του δημόσιου χώρου, περιλαμβάνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, και την εξέλιξή τους στο πλαίσιο οικονομικών και πολιτικών μετασχηματισμών, που αναπόφευκτα οδήγησαν στην μεταβολή του κοινωνικού του χαρακτήρα. Συνοψίζοντας, στο πρώτο κεφάλαιο, επιχειρείται να ερμηνευθεί η έννοια του δημόσιου χώρου και να μελετηθούν οι ποιότητες που τον χαρακτηρίζουν, μέσω διαφορετικών προσεγγίσεων που δόθηκαν κατά την πάροδο του χρόνου. Κύρια κατεύθυνση αποτελεί η κοινωνιολογική προσέγγιση, εστιάζοντας παράλληλα στην περιγραφή της πολιτικής και νομικής διάστασης του δημόσιου χώρου.

Το δεύτερο κεφάλαιο, αποτελεί το σημείο σύγκλισης των δυο βασικών στοιχείων που εξετάζονται στην παρούσα εργασία, της έννοιας του δημόσιου χώρου και των χώρων εμπορικών συναλλαγών. Η πρώτη ενότητα, περιλαμβάνει μια εκτεταμένη ιστορική αναδρομή στους εμπορικούς χώρους. Με αφετηρία τους προϊστορικούς χρόνους και εν συνεχεία την αρχαιοελληνική Αγορά των κλασικών χρόνων, η αναδρομή προχωρά στο ρωμαϊκό forum, την μεσαιωνική και έπειτα αναγεννησιακή πλατεία και καταλήγει στο τέλος του κεφαλαίου στις στοές και τα πολυκαταστήματα της βιομηχανικής πόλης του 19ου αι. Πιο συγκεκριμένα, μελετώνται οι εμπορικοί χώροι με γνώμονα το χαρακτήρα και το ρόλο του δημόσιου χώρου καθώς και τη σχέση του ιδιωτικού με το δημόσιο σε κάθε ιστορική περίοδο. Στο πλαίσιο αυτό, ερευνάται και η σχέση των εμπορικών χώρων στη δομή της πόλης με την περιγραφή της γενικής πολεοδομικής και κοινωνικής της οργάνωσης. Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της μελέτης περίπτωσης, παρατίθενται παράλληλα χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων χώρων, για να κατανοηθούν καλύτερα οι έννοιες που αναλύονται, έχοντας στο επίκεντρο τη λειτουργία τους ως ο πιο πολυσύχναστος και ζωντανός αστικός δημόσιος χώρος.

Το τρίτο κεφάλαιο ασχολείται με τη μελέτη των σύγχρονων εμπορικών κέντρων, που εισάγουν μια νέα εποχή για την πόλη και το δημόσιο αστικό χώρο και με τα φαινόμενα ιδιωτικοποίησης των παραδοσιακών αστικών κέντρων. Αρχικά περιγράφονται οι μετασχηματισμοί που πραγματοποιούνται στις πόλεις τον 20ο αι., με τη μετάβαση από τις βιομηχανικές μητροπόλεις σε μια νέα πραγματικότητα. Έπειτα αναλύονται τα λειτουργικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των εμπορικών κέντρων, με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο του δημόσιου χώρου, ως αναπόσπαστο στοιχείο σύνδεσης με την πόλη και τη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας. Η ανάλυση περιλαμβάνει την περιγραφή της εξέλιξης τους από την αρχή της σύλληψής τους ως ιδέα, τις νέες τάσεις και τον Εισαγωγή

8

τρόπο με τον οποίο αυτή υλοποιήθηκε στο πέρασμα του χρόνου από τις αρχές του 20ου αι. έως σήμερα. Τα ερωτήματα που τίθενται εστιάζουν στο ποιος ήταν και σε τι αποσκοπούσε ο νέος χαρακτήρας του δημόσιου χώρου στα εμπορικά κέντρα, που διαμόρφωσε μια καινούργια συνθήκη στους εμπορικούς χώρους, επηρεάζοντας παράλληλα τη λειτουργία των πόλεων.

Η έρευνα προχωρά στην περιγραφή των μετασχηματισμών που υπέστη ο δημόσιος χώρος των αστικών κέντρων, στο πλαίσιο αναδιαμόρφωσης των πόλεων τον 20ο αι. και των σύγχρονων τάσεων που αναδύθηκαν. Η μελέτη εστιάζει ιδιαίτερα στην συνθήκη ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου. Η ιδιωτικοποίηση, η οικειοποίηση δηλαδή δημόσιων χώρων από άτομα και ομάδες ιδιωτικού χαρακτήρα, αποτελεί το συνδετικό στοιχείο του δημόσιου χώρου με την έκφραση των νέων οικονομικών μετασχηματισμών. Τι γνωρίσματα παρουσιάζει ο δημόσιος χώρος στο νέο αστικό περιβάλλον των σύγχρονων πόλεων, και ποια είναι η σχέση του με την εξέλιξη της δημόσιας σφαίρας;

Τέλος, η ερευνητική εργασία καταλήγει σε συμπεράσματα που αφορούν το χαρακτήρα του δημόσιου χώρου και την εξέλιξη του ρόλου που διαδραματίζει στους χώρους εμπορικών συναλλαγών, στις διαφορετικές χρονικές περιόδους από την αρχαιότητα ως σήμερα. Πώς ο νέος κόσμος των εμπορικών κέντρων, επηρεάζει το δημόσιο αστικό χώρο και την κοινωνία της σύγχρονης εποχής; Πώς οι μετασχηματισμοί που έλαβαν και λαμβάνουν χώρα στις πόλεις και τις κοινωνίες εκφράζονται στους τόπους που πάντοτε χτυπούσε ο παλμός της δημόσιας ζωής, τα εμπορικά κέντρα;

9

Εισαγωγή

Κεφάλαιο 1. Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 1.1 Εισαγωγή

H ύπαρξη φυσικού χώρου με ελεύθερη πρόσβαση για το σύνολο της κοινωνίας, αποτελούσε επιτακτική ανάγκη για την διεξαγωγή όλων των δραστηριοτήτων που συνδέονται από της απαρχές του αστικού φαινομένου, με την οικονομία και τις ανταλλακτικές δραστηριότητες. Τέτοιος χώρος , όπου επιτρέπει την κίνηση αγαθών και την παροχή υπηρεσιών, δεν είναι άλλος από το δημόσιο χώρο κάθε περιβάλλοντος που διαβιεί το κοινωνικό σύνολο. Ο δημόσιος χώρος όμως, αποτελεί μια έννοια πολυδιάστατη που περικλείει πολλά και σύνθετα χαρακτηριστικά, τα οποία σχετίζονται με διαφορετικές εκφάνσεις τις ανθρώπινης δράσης. Ως αφετηρία της προσέγγισης της έννοιας του δημόσιου χώρου, αναφέρεται αρχικά μια σύντομη εξέλιξη του όρου «δημόσιος» όπως καταγράφηκε ανά τους αιώνες, καθώς οι έννοιες παίρνουν την σημασία τους σύμφωνα με την εξέλιξη της κοινωνίας στην οποία εμφανίζονται. Με αυτόν τον τρόπο, θα γίνει πιο κατανοητό το πλαίσιο ύπαρξης και λειτουργίας του δημόσιου χώρου, που περιγράφεται αναλυτικότερα στο παρόν κεφάλαιο.

Ο Sennett μελέτησε τον τρόπο με τον οποίο μετασχηματίστηκε διαχρονικά η έννοια του δημόσιου. Υποστηρίζει ότι στην αγγλική γλώσσα του 15ου αιώνα ο όρος public -δημόσιος είχε την έννοια του κοινού συμφέροντος της κοινωνίας. Κατά τον 16ο αι. προστίθεται η έννοια του δημόσιου ως κάτι που εμφανίζεται και εκτίθεται σε κοινή θέα. Στη συνέχεια, τον 17ο αι. οι έννοιες του «δημόσιου» και του «ιδιωτικού» μεταβάλλονται ως αντίθετες, με το δημόσιο να αναφέρεται στο σύνολο όλων των σχέσεων των ανθρώπων με τους μη οικείους τους, ενώ αντίστοιχα το ιδιωτικό σε ένα πλαίσιο σχέσεων των ανθρώπων με τους περισσότερο οικείους τους. Βασιζόμενες σε αυτή την αντίληψη, οι έννοιες του δημόσιου και του ιδιωτικού πήραν σταδιακά το νόημα που πλησιάζει στο σήμερα.

Τον 18ο αι., οι συνέπειες της αστικοποίησης μετέτρεψαν την έννοια του δημόσιου χώρου, η οποία πλέον περικλείει το φαινόμενο της συνύπαρξης «ξένων» μεταξύ τους ανθρώπων. Ο τρόπος που μέχρι τότε βιωνόταν ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται σε ένα περιβάλλον όπου «πολλοί άνθρωποι όλο και περισσότερο μοιάζουν μεταξύ τους αλλά όλο και λιγότερο γνωρίζονται» (Sennett, 1999,3132, 428). Αυτό το πρωτόγνωρο για τα έως τότε δεδομένα, χαρακτηριστικό της αστικής κοινωνίας, «οι ξένοι» στην πόλη, ήταν ένα κυρίαρχο στοιχείο της νέας πραγματικότητας που δημιουργήθηκε από την αρχή της ύπαρξης των αστικών κέντρων της εποχής. Αυτή η προσέγγιση, σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη σύγχρονη έννοια του δημόσιου χώρου, καθώς προβάλει μια ανάγνωση Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 10

της κοινωνίας ως αλληλεπιδράσεις μεταξύ ξένων. Η κοινωνία της τότε εποχής διακρίνεται από κάθε προκάτοχό της, όπου ενώ έως τότε οι πολίτες συνδέονταν μεταξύ τους μέσω ακούσιων δεσμών συγγένειας και φυλής, έπειτα πραγματοποιήθηκε μια μετάβαση στην ελευθερία. Η κοινωνική αλληλεπίδραση λοιπόν, διεξάγονταν πλέον λόγω «ευγένειας και συμπάθειας», με αποτέλεσμα μια πιο ήρεμη, προβλέψιμη και ομαλή κοινωνική ζωή. Για μερικούς όμως, αυτή η μεταβολή δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια μεγάλη απώλεια, με την επικρατούσα πλέον αποξένωση να δημιουργεί συνθήκες ανισότητας και αδικίας (Madanipour , 2003, 233).

Παρατηρείται στο σημείο αυτό ότι όρος δημόσιο έχει συσχετιστεί άμεσα με την έννοια της αστικότητας και άρα με τον αστικό χώρο. Το 19ο αι. ο Baudlaire εισάγει τον όρο της φυσιογνωμίας του flâneur(πλάνη) ως περιπλανητή του δημόσιου χώρου στην περίπτωση της πόλης του Παρισιού, η οποία άλλαξε από τα μέσα του αιώνα μετά από εκτενείς πολεοδομικές παρεμβάσεις, κατακλυσμένη από ένα μεγάλο ετερογενές πλήθος ανθρώπων. Κατά την περίοδο αυτή του 19ου αι., σύμφωνα με τον φιλόσοφο Habermas (1962) ο όρος δημόσιος νοηματοδοτείται μέσω της έννοιας της «δημόσιας αποδοχής», μια προσέγγιση σύμφωνα με την οποία, κάθε άτομο προβάλλει τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του, χρησιμοποιώντας στοιχεία δημόσιας αναγνώρισης. Πρόκειται συνεπώς για μια εποχή που οι αστικές δομές και παρομοίως η ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων έχουν μεταβληθεί, δίνοντας νέα ερμηνεία στον όρο. Για τον Engels, όπως χαρακτηριστικά περιγράφει, τα πλήθη του Λονδίνου κατά τον 19ο αι. «δεν είχαν τίποτα κοινό. Είχαν μόνο μια “ σιωπηλή ” συμφωνία: ο καθένας να παραμένει στην δική του πλευρά στο πεζοδρόμιο, ώστε να μην εμποδίζει τους περιπατητές της αντίθετης κατεύθυνσης, χωρίς καν να τους ρίχνει μια ματιά» (Engels, 1993, 37). Για τους κατοίκους της πόλης, το σκηνικό αυτό, αποτελούσε μια καθημερινή αστική εμπειρία. Για τον Engels όμως, φανέρωνε μια “στυγνή αδιαφορία ”, που υποστήριζε πως αντιτίθεται στην ανθρώπινη φύση. Ο χαρακτήρας αυτός του δημόσιου χώρου που διαμορφώθηκε εκείνη την εποχή είναι διαχρονικός, αφού αντικατοπτρίζει τη θεμελιώδη αρχή της κοινωνίας μας έως τη σημερινή εποχή,

Εικόνα 1 : «Κάθε άνθρωπος που πλήττει μέσα στο πλήθος είναι ανόητος! Πολύ ανόητος! Και τον περιφρονώ… » C. Baudelaire

11 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

που δεν είναι άλλη από την αποξένωση του ατόμου και την αναμφίβολη πτώση της δημόσιας ζωής (Madanipour, 2003, 114).

Έπειτα, τον 20ο αι. ο πλάνης σύμφωνα με τον Debord (1960) περιπλανιέται πλέον καταστασιακά (dérive), σε έναν κόσμο που έχει μετασχηματιστεί με τη συμβολή των τεχνολογικών εξελίξεων, οι οποίες ανοίγουν τον δρόμο για νέες κοινωνικές αλλαγές και μεταβολές στον τρόπο αντίληψης του δημόσιου χώρου. Ουσιαστικά, για τον Debord ο δημόσιος χώρος αποτελεί το μέσο στο οποίο οι άνθρωποι βρισκόταν σε αναζήτηση μιας νέας μορφής εναντίωσης στο καπιταλιστικό σύστημα, επιθυμώντας την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων (Aλμπάνη– Σειïτανίδου , 2016, 11-12, 47). Σήμερα, στον 21ο αι. με το διαδίκτυο, το βίωμα του δημόσιου χώρου, της αστικής ζωής ,της κοινότητας και της συνάθροισης, η έννοια του δημοσίου έχει εκ νέου επαναπροσδιοριστεί, αφού και ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από τους τόπους και τις αποστάσεις.

Εικόνα 2 : «O flaneur είναι ένας αργόσχολος, ένας άνδρας ή μια γυναίκα, γνώστης του δρόμου, αστικός εξερευνητ ής» C. Baudelaire

Εικόνα 3 : «H flâneuse διεκδικεί την πόλη, στέκεται, περπατά..»

S. Calle

Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 12

1.2 Δημόσια σφαίρα-πολιτικές και νομικές διαστάσεις του δημόσιου χώρου

Παρατηρούμε πως οι προαναφερθείσες προσεγγίσεις φανερώνουν πως ο χαρακτήρας του δημόσιου χώρου ανασχηματίζεται από συνεχείς και γρήγορες αλλαγές που σχετίζονται είτε με τα μέλη της κοινωνίας ως δρώντες, είτε εξωγενείς παράγοντες. Συνεπώς, θα μπορούσαμε θεωρητικά να αναπαράγουμε ακόμα και για την εκάστοτε κοινωνία κάθε εποχής, διαφορετικές ερμηνείες του όρου δημόσιος και της έννοιας του δημόσιου χώρου, ανάλογα με τη σκοπιά προσέγγισης που θα επιλέγαμε. Για το λόγο αυτό θα επιλέξουμε να αναφερθούμε σε συγκεκριμένες οπτικές που σχετίζονται με τη θεματική που εξετάζει η παρούσα εργασία. Κύρια κατεύθυνση είναι αυτή των αναδιαμορφώσεων κοινωνικού χαρακτήρα στο πλαίσιο της λειτουργίας και αντίληψης του δημόσιου χώρου, επηρεαζόμενες από τις μεταβολές που υπέστησαν οι πόλεις στο πέρασμα του χρόνου.

Για να εμβαθύνουμε περισσότερο στην έννοια του δημόσιου χώρου θα αναφερθούμε σε μια προσέγγιση που περιλαμβάνει ένα ευρύτερο πλαίσιο που αυτός ενσωματώνεται, της «δημόσιας σφαίρας». Την έννοια αυτή, εισήγαγε πρώτη φορά ο Habermas (1962). Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο, η έννοια του δημόσιου χώρου αναφέρεται στην κοινωνική-πολιτισμική σφαίρα μέσα στην οποία σχηματίζεται η κοινή γνώμη. Το κέντρο βάρους αυτής της προσέγγισης αποτελεί η ιστορική θεμελίωσή του όρου αλλά και η πολιτική του διάσταση. Πιο συγκεκριμένα, το δημόσιο περιγράφεται ως μια ακολουθία αλληλοσχετιζόμενων εννοιών, βασιζόμενες στον όρο της δημόσιας σφαίρας. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται στη συνθετότητα της σημασίας των δυο συντρεχουσών εννοιών «δημόσιο» και «δημόσια σφαίρα». Οι όροι αυτοί εξελίχθηκαν με την πάροδο του χρόνου και όταν πλέον εφαρμόστηκαν στο πλαίσιο της αστικής κοινωνίας, η οποία ήταν βιομηχανικά αναπτυγμένη και αποτελούσε ένα κράτος κοινωνικής πρόνοιας , συγχωνεύτηκαν με το ιδιωτικό και η έννοια του δημόσιου ήρθε σε ρήξη με την ανερχόμενη τάξη πραγμάτων της αστικής, δυτικοευρωπαϊκής κοινωνίας, όπου κυριαρχούσε ο απολυταρχισμός του μεταφεουδαλικού κράτους. Η ερμηνεία του όρου δημόσιος, όπως υποστήριξε ο Habermas, τείνοντας στην πολιτική του διάσταση, ταυτίζεται συχνά με τον κρατικό μηχανισμό, την διακυβέρνηση, την διοικούσα πολιτεία, την κρατική ιδιοκτησία, τους πολίτες και την πολιτική συζήτηση, αναφερόμενα στο συγκεκριμένο πλαίσιο, ως δημόσια σφαίρα (Habermas, 1991, 15-25 ).

Στην ίδια κατεύθυνση, η φιλόσοφος Arendt (1977) στο έργο της «Δημόσια δικαιώματα και ιδιωτικά συμφέροντα», μέσα από μια πολιτική και φιλοσοφική σκοπιά, υποστηρίζει αντιστοίχως πως ο δημόσιος χώρος είναι κατεξοχήν πολιτικός χώρος και συνδέεται αμφίδρομα με την έννοια της δημόσιας ελευθερίας.

13 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

Παρά το γεγονός ότι διέπεται από νόμους και κανόνες συμπεριφοράς, είναι χώρος ανοικτός, εν-δυνάμει οικειοποιήσιμος και μέσα από τη λειτουργία του, δικαιώνει το ρόλο της πόλης ως πυρήνα συνύπαρξης, επικοινωνίας και συναναστροφής. Όπως περιγράφει και ο Habermas, η έννοια του δημοσίου μεταλλάσσεται σε κάθε ιστορική περίοδο, καθώς προσαρμοζόμενος στο πνεύμα της εποχής, διευρύνεται ή περιορίζεται ο ρόλος που διαδραματίζει στον αστικό χώρο. Μέσω των διαφορετικών νοημάτων που συμπυκνώνει στο εκάστοτε πλαίσιο, μπορεί κανείς να διεξάγει συμπεράσματα για την ιστορία του κάθε τόπου στον οποίο εντάσσεται, να τον σκιαγραφήσει και να ερμηνεύσει την πορεία του στο χρόνο (Habermas, 1991, 15-25 ).

Εικόνα 4 : “Η ιστορία των ανθρώπινων οικισμών, έχει συσχετιστεί με τις συναντήσεις των ανθρώπων στους δημόσιους χώρους”, J. Gehl-Life Between Buildings

Ως συνέχεια της ερμηνείας της πολιτικής διάστασης του δημόσιου χώρου, η προσέγγιση του Αριστοτέλη για την πόλη και τους πολίτες, αναφέρει πως «η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως και ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (πολιτικὸν ζῷον)» (Αριστοτέλης, Πολιτικά – Βιβλίο 3ο, 12η Ενότητα (Α 2, 5-6), όπως αναφέρεται σε Λεκατσά, 1939). Έπειτα, η Arendt (1958), στο έργο της «Η ανθρώπινη κατάσταση», αναλύοντας τη σύλληψη της έννοιας της αγωγής του πολίτη, υποστήριξε πως η δημόσια σφαίρα αποτελείται από τρία βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι η χωρική ποιότητα του δημόσιου χώρου και το δεύτερο η τεχνητή ποιότητά του, στοιχείο που δεν είναι ένα φυσικό του δικαίωμα, αλλά νοηματοδοτείται και αποκτάται κατά την είσοδο του ατόμου στο δημόσιό χώρο. Το τρίτο Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 14

χαρακτηριστικό γνώρισμα, είναι τα δημόσια και ιδιωτικά συμφέροντα, θέτοντας τη διαφορά της ζωής ενός ατόμου και ενός πολίτη. Όταν τα ιδιωτικά συμφέροντα εμπλέκονται με το εμπόριο, πραγματοποιείται ο κατακερματισμός του δημόσιου. Με την ενέργεια αυτή, η αξία του δημόσιου χώρου υπονομεύεται και από χώρος ελευθερίας μετατρέπεται σε χώρο υποκινούμενο από τα συμφέροντα του ιδιωτικού τομέα (Passerin, 2019).

Αξιοσημείωτο είναι πως σύμφωνα με τον Hansen, υπάρχει μια διακριτή διαφορά μεταξύ των δυο προσεγγίσεων, του Αριστοτέλη και της Arendt, καθώς η δεύτερη δεν λαμβάνει υπόψιν της την αντίληψη περί φυσικής ανισότητας. Δηλαδή, περιγράφει την δημόσια και ιδιωτική σφαίρα ως ένα σύμπλεγμα διαφορετικών συμπεριφορών και πρακτικών και όχι ως καθορισμένες σφαίρες, ανέκαθεν καθοδηγούμενες από καθορισμένες κοινωνικές κατηγορίες ατόμων (Hansen,1993, 85). Φυσικά, αυτό μπορεί να αποδοθεί και στο διαφορετικό πλαίσιο της εκάστοτε εποχής που αποτυπώθηκαν οι δυο προσεγγίσεις.

Μια άλλη διάσταση του δημόσιου χώρου που κρίνεται σημαντική στην παρούσα ερευνητική εργασία, είναι η νομική, καθώς θα αναλυθεί εκτενώς στο επόμενο κεφάλαιο αλλά και στο σύνολο της, τη σχέση που έχει ο δημόσιος χώρος με την ιδιοκτησία και αντιστοίχως πώς τα ατομικά και συλλογικά δικαιώματα μεταβάλλουν το χαρακτήρα του δημόσιου χώρου. O Γερμανός κοινωνιολόγος Siebel αναφέρει ότι από νομικής άποψης ο δημόσιος χώρος διέπεται από το δημόσιο δίκαιο, ενώ ο ιδιωτικός από διατάξεις που προστατεύουν την ιδιοκτησία. Από άποψη λειτουργιών, στο δημόσιο χώρο έχουν καταχωρηθεί οι λειτουργίες της αγοράς, της αναψυχής, καθώς και οι πολιτιστικές και πολιτικές δραστηριότητες, ενώ αντιθέτως στους ιδιωτικούς χώρους της επιχείρησης και της κατοικίας πραγματοποιείται η παραγωγική διαδικασία (Μπίστη, 2012, 15). Όπως αναγράφεται και στον Αστικό Κώδικα, τα δημόσια αγαθά αναφέρονται με την έννοια της δημόσιας κτήσης, ως «…αντικείμενα που είναι προορισμένα στην άμεση εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος». Πρόκειται για «…δημόσια πράγματα (φυσικά ή τεχνητά), τα οποία

Εικόνα 5 : Όρια και αλληλεπίδραση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας

15 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

το δίκαιο θέτει στην άμεση διάθεση του κοινού γενικά, για χρήση σύμφωνη με τον προορισμό τους» (Γεωργιάδης& Σταθόπουλος, 1985, 97, 113).

Επίσης, «η κοινή χρήση προϋποθέτει ότι είναι προσπελάσιμη, κατά οποιανδήποτε τρόπο, καταρχήν οποτεδήποτε, πλην μόνο παροδικά και όχι διαρκώς, μέσα στα πλαίσια της αρχής της ισότητας, από τον καθένα» (Γεωργιάδης, Σταθόπουλος, 1985, 114). Οπότε, η κοινή χρήση είναι ένα δικαίωμα που αφορά όλους, χωρίς διάκριση και περιλαμβάνει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Σε αντιδιαστολή με τη δημόσια κτήση, η ιδιωτική κτήση σημαίνει τα πράγματα που αποτελούν αντικείμενο κυριότητας. Στην οικονομία, ο δημόσιος χώρος θεωρείται δημόσιο αγαθό εμπεριέχοντας την έννοια της κοινοκτημοσύνης (Δανιήλ, 2007, 15). Σε αντίθεση με τον ιδιωτικό, ο δημόσιος χώρος απευθύνεται και ανήκει σε όλους (Habermas, 1991, 13). Η δημόσια ιδιοκτησία, αποτελεί λοιπόν ένα κοινό κτήμα του κοινωνικού συνόλου χωρίς να προορίζεται για οικονομική εκμετάλλευση. Όπως υποστηρίζουν και οι Carmona, Heath κ.α.(2003, 111) χαρακτηριστικό που προσδιορίζει το δημόσιο χαρακτήρα του χώρου είναι η έννοια της πρόσβασης, που στον αστικό σχεδιασμό αναφέρεται στην δυνατότητα να εισέλθει κάποιος σε ένα χώρο και να τον χρησιμοποιήσει. Φυσικά, αυτό δεν αναιρεί την ύπαρξη χώρων ελεύθερης πρόσβασης του κοινού που βρίσκονται υπό το καθεστώς ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Το φαινόμενο αυτό της ιδιωτικοποίησης δημόσιων χώρων θα αναλυθεί σε επόμενο κεφάλαιο.

Εικόνα 6 : Ένας χώρος που ανήκει σε όλους

Η έννοια του δημόσιου χώρου είναι λοιπόν πολυδιάστατη και περικλείει αμφιλεγόμενες προσεγγίσεις που ανήκουν σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Σύμφωνα όμως με πολλούς ερευνητές του αστικού χώρου, όπως ο Krier και η Jacobs, ο χαρακτήρας του δημόσιου χώρου είναι πρωτίστως, κοινωνικός (Δανιήλ, 2007, 16). Πρόκειται δηλαδή για μια σύνθετη κοινωνική κατασκευή με ευρεία έννοια και έντονο το στοιχείο της βιωματικής εμπειρίας-υποκειμενικότητας. Συνεπώς, ο δημόσιος χώρος διακρίνεται για χαρακτηριστικά τα οποία συνδέονται Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 16

με τον κοινωνικό του χαρακτήρα. Αυτά προκύπτουν ακριβώς επειδή πρόκειται για έναν κοινωνικό χώρο και προορίζεται για την επαφή μεταξύ ατόμων και κοινωνικών ομάδων. Ο Larco (2003,42) αναφερόμενος στον αστικό δημόσιο χώρο, αντιτίθεται σε όσους προσδιορίζουν το αστικό με βάση τις μορφολογικές του συνιστώσες, διατυπώνοντας πως η φόρμα δεν έχει σημασία, αλλά ότι «…το αστικό είναι πρώτιστα μία κοινωνική συνθήκη». Στη συνέχεια, θα περιγραφούν κάποια από τα βασικά γνωρίσματα του δημόσιου χώρου που συνδέονται με τον κοινωνικό κυρίως χαρακτήρα του, με στόχο την πιο ακριβή ερμηνεία της σημασίας του όρου, στο πλαίσιο λειτουργίας της δημόσιας ζωής της κάθε κοινωνίας.

Εικόνα 7 : Μορφές κοινωνικής έκφρασης στον δημόσιο αστικό χώρο

1.3 Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου 1.3.1 Ποικιλομορφία και μεταβολές

Ο δημόσιος χώρος δεν είναι ομοιογενής και μονότονος αλλά χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία, μορφολογικά αλλά και λειτουργικά, φιλοξενώντας και αντιπροσωπεύοντας την βιολογική ανάγκη για την ποικιλία και τη διαφορετικότητα. Οι διαφορετικές λειτουργίες που λαμβάνουν χώρα στο δημόσιο χώρο αποκτούν ζωτική σημασία καθώς αποτελούν το λόγο για τον οποίο διατηρείται σε καλή κατάσταση, διαφυλάσσει τις ποιότητες του και λειτουργεί προς όφελος της ζωής της πόλης και του κοινωνικού συνόλου. Οι εναλλαγές στο δημόσιο σκηνικό είτε σε επίπεδο μορφολογίας, είτε σε δράσεις και συμπεριφορές των ατόμων, υπογραμμίζουν τη ρευστότητα και την ΄΄ασταθή ισορροπία΄΄ του δημόσιου χώρου, γνωρίσματα που του προσδίδουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον (Sennett, 1999, 73). Η Jacobs (1961) αναλύει τη λειτουργία και ιδιαίτερη φύση των πόλεων, αναφερόμενη στα επιμέρους στοιχεία του υλικού, αστικού, δημόσιου χώρου, όπως οι πλατείες, οι δρόμοι και οι χώροι πρασίνου. Περιγράφοντας την βιωματική εμπειρία των χώρων αυτών, αναδεικνύει τα ζητήματα της ενεργητικότητας, ετερογένειας, ασφάλειας και της συνύπαρξης διαφορετικών χρηστών με τον σχεδιασμό του υλικού χώρου, που συνδέονται άμεσα με τις αρχές σύνθεσής τους. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία 17 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

της ποικιλομορφίας στο πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας, θεωρώντας πως αποτελεί αναγκαίο στοιχείο για την ΄΄καλή΄΄ λειτουργίας της πόλης (Jacobs, 1961, 257).

Εικόνα 8 : Ποικιλομορφία χρηστών του δημόσιου χώρου

Η ποικιλία και η πολυπλοκότητα εμφανίζονται πολλές φορές με τη μορφή του τυχαίου και του απρόσμενου, καταστάσεις που αναδύουν συναισθήματα έκπληξης, φόβου ή ενθουσιασμού. Αυτή θεωρείται σύμφωνα με ερευνητές απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρωστη λειτουργία του. Ένας προβλέψιμος χώρος δεν αποκτά κοινωνική ποιότητα, με αποτέλεσμα την έκπτωση της δημόσιας ζωής, όπως παραδείγματος χάριν νεοδόμητες περιοχές στα προάστια των σημερινών πόλεων. Το ξένο, με την έννοια του διαφορετικού, το οποίο σημαίνει πως κάτι δε μπορεί να καταταγεί σε καμία από τις γνωστές κατηγορίες, αποτελεί βασικό γνώρισμα του αστικού δημόσιου χώρου. Αυτά τα χαρακτηριστικά του συμβάλλουν στο μέγιστο στην πολυπλοκότητα και την ετερογένεια της πόλης, ενώ ιστορικά δημιουργούν ανακατατάξεις των ισορροπιών στη δημόσια σφαίρα, ταράσσοντας προϋπάρχουσες κοινωνικές δομές (Sennett, 1999, 73). Οι απρόβλεπτες ενέργειες συντείνουν στη συμφωνία ή τη σύγκρουση με την υπάρχουσα κατάσταση, κάτι που θεωρείται θεμιτό, εφόσον με τον τρόπο αυτό, είτε επικυρώνεται η υπάρχουσα κατάσταση, είτε προκαλείται η αλλαγή (Δανιήλ, 2007, 35-41). Ο δημόσιος χώρος έχει τη δύναμη να δημιουργεί καινούργια περιβάλλοντα ως αποτέλεσμα πολιτικών-κοινωνικών και οικονομικών μετασχηματισμών συνθέτοντας την ιστορική πορεία του τόπου όπου ανήκει. Είναι περιοχές προσωπικής και κοινωνικής ευτυχίας, συλλογικοί χώροι διαβίωσης, περιοχές έκφρασης φυσικής και πολιτιστικής ποικιλίας με βασικά στοιχεία που παρέχουν έδαφος για την ίδρυση μιας ταυτότητας. Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 18

Εικόνα 9 : Το απρόβλεπτο του δημόσιου χώρου

Σύμφωνα με τον Harvey «το δικαίωμα στην πόλη δεν είναι απλώς δικαίωμα πρόσβασης σε αυτό που υπάρχει ήδη, αλλά δικαίωμα να το αλλάξουμε όπως ακριβώς επιθυμούμε...Η ελευθερία να δημιουργούμε και να αναδημιουργούμε τους εαυτούς μας και την πόλη είναι ένα από τα πιο πολύτιμα αλλά και παραμελημένα ανθρώπινα δικαιώματα» (Harvey , 2003, 939). Ο Lefebvre (2000) αντίστοιχα εξηγεί πως «όταν ένας αστικός χώρος προβάλλει ιδιότητες που προωθούν τη χρήση του, ή με άλλα λόγια χρησιμοποιεί αξίες όπως οι συναντήσεις, η έννοια της κεντρικότητας, η συγκέντρωση και η σύγκλιση του χάσματος των ανισοτήτων, τότε διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες για δημιουργικές κοινότητες και παρουσιάζεται από τον Lefebvre ως «αριστούργημα», με την έννοια ενός «έργου τέχνης» (Konzen, 2011, 274).

Εικόνα 10 : Ο δημόσιος χώρος ως μέσο μετασχηματισμού των κοινωνικοπολιτικών καθεστώτων, Αμερική, 2020

19 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

Οι μεταβολές που διαγράφονται στο αστικό τοπίο ως απόρροια των κοινωνικοπολιτικών μετασχηματισμών, φέρουν τα αποτυπώματα της παρουσίας των ανθρώπων, που συνθέτουν την ιστορία του χώρου στο πέρασμα του χρόνου. Η σχέση με το παρελθόν είναι κρίσιμη για την αυτό-επίγνωση των ατόμων μιας κοινωνίας και για τη συλλογική συνείδηση ομάδων και τάξεων στο εσωτερικό της (Δανιήλ, 2007, 37). Άλλωστε, όπως υποστηρίζει και ο Pallasmaa (1996) στο έργο του “The Eyes of The Skin”, «μια προσωποποιημένη μνήμη διαδραματίζει κύριο ρόλο ως η θύμηση του τόπου ή χώρου… Όλοι μας έχουμε μια έμφυτη ικανότητα να θυμόμαστε και να φανταζόμαστε τόπους. Η σύλληψη, η μνήμη και η φαντασία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση...Κατασκευάζουμε μια αχανή πόλη ανάκλησης και ενθύμησης, και όλες οι πόλεις που έχουμε επισκεφθεί είναι περιφέρειες στην μητρόπολη του μυαλού μας» (Pallasmaa, 1996 , 67-71).

1.3.2 Η αναλογία της δράσης στο δημόσιο χώρο με το θέατρο

Ορισμένες κοινωνιολογικές προσεγγίσεις συσχετίζουν τη δράση στο δημόσιο χώρο, δηλαδή τη δημόσια ζωή, με τη δράση στο θέατρο. Σύμφωνα με τον Sennett «σε μια κοινωνία με έντονη δημόσια ζωή θα πρέπει να υφίστανται συνάφειες ανάμεσα στους χώρους της σκηνής και του δρόμου» (Sennett, 1999, 58), εκφράζοντας κάποιου είδους συσχέτιση στις εμπειρίες μεταξύ ενός ακροατηρίου θεατρικής παράστασης και αυτών που κινούνται στους δρόμους. Το ουσιαστικότερο κοινό σημείο είναι το γεγονός ότι και στους δύο χώρους, στο θέατρο και το δρόμο η έκφραση λαμβάνει χώρα σε περιβάλλον ξένων ανθρώπων, αγνώστων μεταξύ τους, που έχουν ως κοινό τόπο τη δημόσια ζωή. Στο πλαίσιο της δημόσιας ζωής ισχύει το «βλέπειν» και το «βλέπεσθαι», καθώς όλοι γίνονται ταυτόχρονα ηθοποιοί και θεατές σε μια κοινή δημόσια παράσταση (Δανιήλ,2007, 28). Οι δημόσιοι χώροι εξάλλου, αποτελούν ένα ανοικτό πεδίο για παρατήρηση, όπου λαμβάνουν χώρα δραστηριότητες σχετικά με τη συλλογική ζωή και εγγράφεται η δημόσια σφαίρα της κοινωνίας.

Ο αρχιτέκτονας Autant και η ηθοποιός Lara το 1937, χρησιμοποίησαν το θέατρο για να ερευνήσουν την έννοια του δημόσιου χώρου. Η έρευνα πήρε μορφή ως τέχνη μίας κατάστασης και πραγματοποιήθηκε με τη δημιουργία ουσιαστικών χωρικών σχέσεων μεταξύ των ατόμων-ηθοποιών. Άλλωστε, σύμφωνα και με τη θέση του Lefebvre, που μελέτησε θεωρητικά την έννοια του χώρου, αυτός δεν είναι απλώς ένα φυσικό, υλικό κενό που αναμένεται να γεμίσει με περιεχόμενο, αλλά παράγεται μέσω των κοινωνικών σχέσεων. Η συγκέντρωση των δυνητικών και αναγκαστικών αλληλεπιδράσεων είναι αυτή που καθιστά έναν τόπο κοινωνικό και οι σχέσεις μεταξύ τους δεν είναι άσχετες με τη λειτουργία του, αλλά είναι Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 20

το κύριο συστατικό τους. Ο Autant σχεδίασε το ‘’Théâtre de l'Espace’’ για να μοντελοποιήσει την εμπειρία μιας αστικής πλατείας με πολλαπλές, ταυτόχρονες σκηνές που περιβάλλουν και περιβάλλονται από το κοινό. Όπως αναφέρει ο Read για το μοντέλο του Autant, «παραστάσεις παράλληλες, φανταστικές αφηγήσεις, αυτοσχεδιασμός και πραγματικές καταστάσεις προτείνουν μία έννοια για τον δημόσιο χώρο σε μία σύγχρονη, συλλογική κοινωνία» (Read, 2005, 53).

Εικόνα 11 : Εσωτερικό του Théâtre de l'espace με βάση το σχέδιο του Edouard Autant (Απεικόνιση: Ε. Luna)

Μια άλλη δημοφιλής θεωρία που συσχετίζει την δράση στη δημόσια ζωή με το θέατρο, είναι εκείνη του “Theatrum Mundi”, που ήταν ιδιαιτέρως δημοφιλής κατά την περίοδο του Μπαρόκ (17ος -18ος αι.) μεταξύ διανοούμενων της εποχής. Κατά τον Sennett (1976) η αναλογία αυτή βασίστηκε στις αλλαγές της δημόσιας συμπεριφοράς (των πιστέυω, του λόγου και της ενδυμασίας που επικρατούσαν κατά την εποχή αυτή), ως αποδείξεις για αυτό το συσχετισμό. Η θεωρία αυτή , εσωκλείει τρία βασικά γνωρίσματα. Αρχικά, εισάγει την ψευδαίσθηση και την αυταπάτη ως θεμελιώδη ζητήματα της κοινωνικής ζωής. Έπειτα, διαχωρίζει την ανθρώπινη φύση από την κοινωνική δράση, και τέλος αναγνωρίζει πως οι άνθρωποι είναι μυημένοι στο να παίζουν ρόλους στην καθημερινή τους ζωή. O Sennett υποστήριζε πως η δημόσια ζωή αποτελείται από ερμηνείες που εκφράζονται με μέσα, συμβάσεις και τελετουργικά νοήματα. Η υπόθεση του ήταν πως η θεατρικότητα έχει «μια ιδιαίτερη, εχθρική σχέση με την οικειότητα», καθώς έχει μια «αντιστοίχως, ιδιαίτερη σχέση με τη δημόσια ζωή». Όπου υπάρχει μια έντονη, δημόσια ζωή, θα πρέπει να υπάρχουν συσχετισμοί μεταξύ της σκηνής και του δρόμου (Sennett, 1976, 35-37).

21 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

Εικόνα 12 : Το προσωπικό-ιδιωτικό ως μέρος της ολότητας του συνόλου (Φωτογραφία R. Doisneau 2016)

Μια αντίστοιχη αναλογία που εκφράστηκε για να περιγράψει την ετερογένεια της δημόσιας σφαίρας και να συσχετίσει το δημόσιο χώρο με μια σκηνή δράσης, είναι εκείνη της Jacobs (1961), που έβλεπε τη δημόσια ζωή ως μια παράσταση-ερμηνεία, με ηθοποιούς τους ίδιους τους ανθρώπους που κινούνται στον αστικό δημόσιο χώρο, στην οποία όλοι οι διερχόμενοι (passengers), διαδραματίζοντας ένα ρόλο, παρουσίαζαν ένα πολυσύνθετο σχήμα χορού. Με τα ξεχωριστά τους κομμάτια, οι χορευτές ως αυτόνομα μέλη, συνέθεταν και ενίσχυαν μια «μεθοδική ολότητα»(Jacobs, 1961, 50). Τα πεζοδρόμια των πόλεων αποτελούσαν συνεπώς μια σύνθετη, μη επαναλαμβανόμενη τάξη, που κατέληγε σε καινούργιους αυτοσχεδιασμούς (Madanipour, 2003, 115-116). Συμπερασματικά, ο συσχετισμός του δημόσιου χώρου με το θέατρο, αναδεικνύει την πολυπλοκότητα των δράσεων στη δημόσια σφαίρα και την εναλλαγή του σκηνικού της δημόσιας ζωής, μέσω των συνεχώς μεταβαλλόμενων κοινωνικών σχέσεων που εξελίσσονται σε αυτή.

Εικόνα 13 : O δημόσιος χώρος ως μέσο έκφρασης και κοινωνικοπολιτικών μετασχηματισμών , Αμερική, 1960

Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου 22

Συμπεράσματα

Συνοψίζοντας, το παρόν κεφάλαιο περιγράφει τα χαρακτηριστικά του δημόσιου χώρου, μέσω διαφορετικών προσεγγίσεων, που έχουν διατυπωθεί σε μια προσπάθεια ερμηνείας του. Είναι σαφής η στενή σχέση του δημόσιου χώρου με τη δημόσια ζωή, καθώς ο πρώτος αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται οι συλλογικές δράσεις. Οι λειτουργίες της δημόσιας ζωής αποτελούνται από τις δραστηριότητες που συμβαίνουν στη δημόσια σφαίρα. Ο δημόσιος χώρος έχει τη δύναμη να μετασχηματίσει την εκάστοτε επικρατούσα τάξη πραγμάτων, ως μέσο έκφρασης και συνδιαλλαγής απόψεων, είτε μέσω της κοινωνικής επαφής, είτε μέσω δράσεων έκφρασης αντίστασης. Όμως, ακριβώς επειδή ενσαρκώνει έντονα την κοινωνική συνθήκη ως φορέας της δημόσιας ζωής, χαρακτηρίζεται από τις έννοιες της ποικιλίας, της αβεβαιότητας και του «ξένου». Ένα σύνολο ανθρώπων, που στην κλίμακα ενός αστικού περιβάλλοντος είναι μεταξύ τους άγνωστοι, συνδέονται πάραυτα μέσω της συνθήκης της δημόσιας σφαίρας.

Ο ασταθής χαρακτήρας του δημόσιου χώρου, σε συνδυασμό με την πολυμορφία συμπεριφορών, δημιουργεί ένα σκηνικό μίμησης θεατρικής παράστασης. Η σκηνή που διαδραματίζεται, μεταβάλλεται ατέρμονα σε μια συνθήκη, που όσο περισσότερο ετερογενές και ποικίλο είναι αυτό αναφορικά με τη δημόσια συναναστροφή, τόσο εντονότερη εμφανίζεται η αλληλεπίδραση μεταξύ ατόμων και συμπεριφορών. Ο χαρακτήρας της δημόσιας σφαίρας αποτελείται από συνθήκες πολύπλοκες, συνεχώς μεταβαλλόμενες, που διαμορφώνουν νέα αστικά τοπία, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν νέες ποιότητες του δημόσιου χώρου. Ενώ πρόκειται για μια συνθήκη με πορεία απρόβλεπτη και απρόσμενη, η δημόσια σφαίρα λειτουργεί ως μια ολότητα, άμεσα συνδεδεμένη με τον αστικό δημόσιο χώρο στον οποίο εξελίσσεται. Στο επόμενο κεφάλαιο θα αναπτυχθεί το θέμα της ιστορικής πορείας του σχήματος δημόσιος χώρος - δημόσια ζωή, μέσα από τους χώρους εμπορικών συναλλαγών, με στόχο την ερμηνεία των μεταλλαγών που υπέστη το νόημα τους, από τους αρχαίους χρόνους έως τη σύγχρονη εποχή.

23 Εννοιολογική προσέγγιση του δημόσιου χώρου

Κεφάλαιο 2. Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου και η λειτουργία του δημόσιου χώρου 2.1 Εισαγωγή

Έως το παρόν σημείο της εργασίας, έχει ολοκληρωθεί η θεωρητική προσέγγιση της έννοιας του δημόσιου χώρου, από τη σκοπιά του νοήματος και της λειτουργίας του, μέσω των μεταβολών που αυτή υφίσταται, κατά τη διάρκεια διαφορετικών και πολύπλοκων διαδικασιών της κοινωνίας. Το συγκεκριμένο κεφάλαιο, αποτελεί το σημείο τομής της έννοιας του δημόσιου χώρου με το περιβάλλον των χώρων εμπορικών συναλλαγών, κύρια κατεύθυνση της παρούσας ερευνητικής εργασίας.

Εν συνεχεία λοιπόν, επιλέγοντας μια παραγωγική συλλογιστική πορεία, θα περιγραφεί η εξέλιξη των εμπορικών δομών και η λειτουργία του δημόσιου χώρου σε αυτούς, σε συνάρτηση με το εκάστοτε γενικό κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο οργάνωσης της πόλης και της κοινωνίας. Άλλωστε, ο δημόσιος χώρος είναι άμεσα συνδεδεμένος με την αστική ανάπτυξη, αφού η πόλη αποτελεί σημείο αναφοράς όλων των θεωρητικών προσεγγίσεων που σχετίζονται με την ανάλυση και την ερμηνεία του χώρου. Οι αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική ζωή των πόλεων που αντανακλώνται στη σύνθεση και λειτουργία του δημόσιου χώρου τους, τον μεταβάλλουν ταυτόχρονα με την ίδια την πόλη, τροποποιώντας τα χαρακτηριστικά του (Γροζόπουλος, 2020).

Το μέσο σύνδεσης των οικονομικών διαδικασιών και του αστικού χώρου, αποτελεί η εμπορική δραστηριότητα, που εννοιολογικά ορίζεται ως η συστηματική διενέργεια συναλλαγών, δηλαδή αγορών και πωλήσεων, με την σταθερή επιδίωξη του κέρδους. Το εμπόριο αποτέλεσε πανάρχαια δραστηριότητα που πρωτοεμφανίστηκε όταν άρχισε να αναπτύσσεται η γεωργία και οι άνθρωποι άρχισαν να οργανώνονται σε κοινωνικές ομάδες (οικογένεια, γένος, φυλή) (Παπασυμεών, 2011, 104). Tα πρώτα δείγματα εμπορικής δραστηριότητας ανιχνεύονται στη Νεολιθική εποχή που χρονολογείται στο 7000-3100π.Χ. Η πρώτη αυτή μορφή ανταλλαγής βασιζόταν στην αξία της χρήσης των αγαθών και όχι στην εμπορευματική του αξία. Δεν υπήρχε δηλαδή η επιδίωξη του εμπορευματικού κέρδους, ούτε η εμπορική πράξη είχε κερδοφόρο σκοπό. Για αυτό και η νεολιθική εποχή άλλωστε θεωρείται ως μια περίοδος μη εμπορευματικής οικονομίας (Σαρηγιάννης, 1993, 95).

Οι πρώτες πόλεις στην ιστορία εμφανίστηκαν γύρω στα 3500π.Χ., στις μεσοποτάμιες κοιλάδες του Νείλου στην Αίγυπτο, την Τίγρη και τον Ευφράτη (Giddens, 2002, 614), που οργανώθηκαν στην αρχή σε πόλεις και στη συνέχεια σε μεγάλα γεωργικά κράτη. Η οργάνωση της παραγωγής του πρωτογενούς και Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 24

δευτερογενούς τομέα της οικονομίας από την κεντρική εξουσία οδήγησε σε υπερπαραγωγή και ανταλλαγές. Έτσι αναπτύχθηκε το εμπόριο που βασιζόταν στην εξαγωγή του πλεονάσματος, ιδιαίτερα των γεωργικών και κτηνοτροφικών αγαθών και στην εισαγωγή πρώτων υλών (Μαστραπάς, 2014, 10-12). Η εντατικοποίηση των εμπορικών συναλλαγών, που επέβαλε η ανάγκη διακίνησης των βασικών υλών και διανομής της αυξημένης παραγωγής, θεωρείται ένα κύριο χαρακτηριστικό της αστικοποίησης (Κόνσολα, 1984, 42).

Εικόνα 14 : Απεικόνιση μεταφοράς αγαθών στις γεωργικές κοινωνίες της Μεσοποταμίας

2.2 Πρώιμες εμπορικές δομές στους αρχαιοελληνικούς προϊστορικούς χρόνους

Στον ελλαδικό χώρο, την Προϊστορική περίοδο πραγματοποιείται η μετάβαση από την οχυρωμένη κώμη στην πόλη, η οποία οργανώνεται με κέντρο το ανάκτορο, την αυλή του βασιλιά και το ιερατείο. Ο χαρακτήρας της οικονομίας είναι αγροτικός και βιοτεχνικός (Δημητριάδης ,1995, 48-49). Το ανακτορικό συγκρότημα ως πυρήνας του αστικού περιβάλλοντος λειτουργεί ως πολίτικο, διοικητικό ,θρησκευτικό, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο. Η ανακτορική αυλή με τη μορφή ενός ενιαίου ανοικτού χώρου συγκέντρωσης όλης της γεωργικής και βιοτεχνικής παραγωγής, συνδέεται άμεσα σύμφωνα με τον Όμηρο, με την έννοια της πολιτικής και δικαστικής συνάθροισης. Εκεί, λάμβαναν χώρα όλες οι εμπορικές διαδικασίες και τελετές που αφορούσαν την πόλη (πολιτικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές) (Μπούρας ,1999, 106-107). Σταδιακά, δημιουργείται λοιπόν με τη συγκέντρωση των παραπάνω λειτουργιών, ένα ζωντανό κέντρο, που αποτέλεσε το εφαλτήριο για την ενεργή συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Πιθανόν και να λειτουργούσε κάποιας μορφής «αγορά» στις μυκηναϊκές πόλεις, όπου γινόταν ανταλλαγές 25 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

πλεονάσματος προμηθειών τροφής. Η παρουσία μιας σταθερά διαμορφωμένης τάξης εμπόρων είναι αμφισβητήσιμη, εφόσον δεν έχουν βρεθεί μαρτυρίες (Chadwick, 1999, 324).

Εικόνα 15 : Τοιχογραφία: Παράσταση θρησκευτικής γιορτής, ανάκτορο της Κνωσού, 16ος αι. π.Χ.

Παρά την ιστορικά σύνθετη έννοια του εμπορίου, ιδιαίτερη σημασία για την παρούσα ερευνητική εργασία έχουν οι οργανωμένες δομές όπου λάμβαναν χώρα οι εμπορικές δραστηριότητες, αλλά και η εξέλιξη τους στο πέρασμα του χρόνου. Πιο συγκεκριμένα, η ιστορική αναδρομή στο παρόν κεφάλαιο έχει ως αφετηρία μια πρώιμη οργάνωση εμπορικής δραστηριότητας που λαμβάνει χώρα στην Αρχαία Ελλάδα, εμφανίζεται από την εποχή των προϊστορικών χρόνων και συνεχίζει με την πρώτη εμφανώς οργανωμένη δομή εμπορικών συναλλαγών, που εγκαθίσταται στο κέντρο του αστικού περιβάλλοντος και δεν είναι άλλη από την αρχαία Αγορά των κλασσικών χρόνων (μεταξύ 5ου και 4ου αι. π.Χ.).

Αναμφίβολα, οι εμπορικές συναλλαγές και η παρουσία της αγοράς, αποτελούν ένδειξη και όχι απόδειξη ή ακόμα και γενεσιουργός αιτία της διαδικασίας της αστικοποίησης (Τσαούσης, 1987, 43). Συνεπώς, υπήρχε και πολύ νωρίτερα ιστορικά εμπορική δραστηριότητα στις οργανωμένες κοινότητες, όχι όμως ως οργανωμένη δομή. Σύμφωνα με τον Ροδαλάκη «ο τομέας του εμπορίου είχε πάντοτε σχέση με την οργάνωση του αστικού χώρου. H σχέση αυτή υπήρξε γενικά μια αυθόρμητη αλληλεπίδραση και όχι τόσο αποτέλεσμα προγραμματισμού με κάποια οργάνωση ή ακόμα και έλεγχο» (Ροδαλάκης, 1997, 157). Σύμφωνα με την θεωρία της αγοράς, οι πόλεις αναδύθηκαν σαν προστατευόμενοι τόποι συναλλαγών και αναπτύχθηκαν ως κομβικές αγορές που με την σειρά τους εντατικοποίησαν την γεωργία, η οποία και τις τροφοδοτούσε (Παπασυμεών, 2011, 23). Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 26

2.3 Η αρχαία Ελληνική Αγορά

Κατά την αρχαιοελληνική περίοδο (6ος -2ος αι. π.Χ.) συντελείται στην Αθήνα, η μετάβαση από την πόλη - ανάκτορο στην πόλη-κράτος, η οποία μορφοποιείται από δυο χωρικά στοιχεία, την Ακρόπολη και την Αγορά (Μπούρας Χ., 1999, 172). Ετυμολογικά, η λέξη «αγορά» προέρχεται από το αρχαίο ρήμα αγείρω το οποίο σημαίνει συναθροίζω, συγκεντρώνω, ενώ έπειτα αναπτύσσεται προς δυο σημασιολογικές κατευθύνσεις: την εμπορική-συναλλακτική του αγοράζω, που σημαίνει «πηγαίνω στην αγορά - αγοράζω πράγματα» και την πολιτική-κοινωνική του αγορεύω, που έχει τη σημασία του «μιλώ στην αγορά, λέω τις απόψεις μου δημόσια» (Μπαμπινιώτης, 2002, 59). Κρίνοντας λοιπόν από την ετυμολογία και μόνον, μπορούμε να αντιληφθούμε τη πολυεπίπεδη σημασία του χώρου της αγοράς στην σφαίρα της δημόσιας ζωής στην αρχαία Ελλάδα.

Από πολλούς μελετητές η αρχαία Αγορά χαρακτηρίζεται ως αρχέτυπο του δημόσιου χώρου, όπου ο πολίτης συμμετείχε στη δημόσια ζωή μέσα από την ομιλία και την πράξη του (Kαρούτσου, 2010, 32). Ξεκίνησε σταδιακά να προσελκύει την εμπορική λειτουργία, καθώς αρχικά ήταν κυρίως χώρος κοινωνικοποίησης, φιλοσοφίας και άσκησης των πολιτικών καθηκόντων (Δημητριάδης, 1995, 90). Ουσιαστικά αποτελούσε ένα χώρο διοίκησης και δικαιοσύνης, επιχειρήσεων, εμπορίου και εκδηλώσεων πολιτισμού. Η πολιτική-αστική της διάσταση ωστόσο υπερίσχυε (Καρούτσου, 2010, 33). Στην αρχαία Ελλάδα η αξία της αγοράς στην πόλη ήταν τόσο μεγάλη ώστε σύμφωνα με τον Παυσανία ήταν μια από τις προϋποθέσεις, για να θεωρείται ένας οικισμός πόλη και αποτελούσε το οικονομικό, διοικητικό, κοινωνικό και πνευματικό κέντρο της (Vidal, 1989, 29).

Ως αυτόνομη έννοια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια μικρογραφία της πόλης, η οποία ανεξαρτήτως του τόπου που βρισκόταν και της εποχής στην οποία λειτουργούσε (Jackson, 1984, 18), αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα της αστικής ζωής. Με βάση τις παραδοχές αυτές μπορούμε να συσχετίσουμε τις έννοιες της αγοράς και της πόλης, όχι ακριβώς ως απαραίτητα ταυτόχρονες υπάρξεις, αλλά ως πολύ στενά συνδεδεμένες, συχνά αλληλοεπηρεάζοντας η μία την ανάπτυξη της άλλης. Όπως υποστηρίζει ο Τσαούσης(1987, 44), δεν μπορούμε να συσχετίσουμε απόλυτα τον αστισμό με τη δημιουργία της αγοράς, γιατί σε αρκετές περιοχές η παρουσία των αγορών δεν οδήγησε στην ανάπτυξη των πόλεων και από την άλλη πόλεις δημιουργήθηκαν σε περιοχές όπου δεν προϋπήρχε αγορά.

27 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Εικόνα 16 : Αναπαράσταση της αρχαίας Αγοράς της Αθήνας και του περιβάλλοντος χώρου

Η Αγορά δεν αποτελούσε απλά ένα αστικό κέντρο αλλά ταυτόχρονα ενσάρκωνε το ουσιαστικότερο στοιχείο της ελεύθερης πόλης, το σύμβολο της δημοκρατίας, όπου οι πολίτες μετέχουν στον δημόσιο βίο. Η βασική λειτουργία της αγοράς αφορούσε αρχικά στη συνάθροιση πολιτών για κοινωνική επαφή και δημόσιες υποθέσεις. Σταδιακά ξεκίνησε να προσελκύει και την εμπορική λειτουργία, παράλληλα διέθετε έναν επαρκή αριθμό θρησκευτικών κτιρίων (βωμοί, ναοί). Η Αγορά ήταν το κέντρο της πολιτικής και διοικητικής εξουσίας και γενικότερα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Επρόκειτο για έναν τόπο κοινωνικής αλληλεπίδρασης και συγχρωτισμού μελών μίας κοινωνίας, έστω και αν στη δεδομένη ιστορική περίοδο των κλασικών χρόνων, η συμμετοχή σε αυτόν αφορούσε μία μερίδα αυτής, τους Αθηναίους πολίτες, αποκλείοντας τους δούλους, τις γυναίκες και τους μέτοικους (Καλαντζής, 2018).

Εικόνα 17 : Αρχαία Αγορά της Αθήνας

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 28

Χωροθέτηση και αρχιτεκτονικά στοιχεία της Αγοράς

Η Αγορά αποτελούσε για τις αρχαιοελληνικές πόλεις την καρδιά της δημόσιας ζωής. Ήταν ένας χώρος κεντρικός, δημόσιος και υπαίθριος με πολλαπλές λειτουργίες. Η χωρική διάταξη των λειτουργιών της πόλης βασίζεται στην ισοκατανομή τους γύρω από αυτές. Η Αγορά κατέχει κεντρική θέση στην πόλη, ενώ σε πολλές περιπτώσεις χωροθετείται δίπλα στις κεντρικές εισόδους της πόλης, ή δίπλα στο λιμάνι (όπως στη Δήλο) για την εύκολη μεταφορά εμπορευμάτων ( Zucker, 1959, 31).

Τα βασικά χαρακτηριστικά της λειτουργίας του αρχαίου ελληνικού κράτους ήταν η ισονομία των ελεύθερων πολιτών, η ισχύς του δημοσίου βίου και η κεντρική διοίκηση. Καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη της Αγοράς διαδραμάτισε η εξέλιξη του πολιτεύματος (Λαγοπούλου, Φωτοπούλου, 1978, 62). Άλλωστε οι κλασικοί χρόνοι χαρακτηρίζονται ως εποχή του λίκνου της δημοκρατίας. Τότε λοιπόν η Αγορά ήταν ένας ανοικτός χώρος, στον οποίο συναθροίζονταν οι άρρενες, κάτοικοι της αρχαίας ελληνικής πόλης. Από τις αρχαιοελληνικές πόλεις και πιο συγκεκριμένα από την Αθήνα, όπου εδραιώθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα, η αρχαία ελληνική αγορά εισήγαγε ένα εντελώς νέο κοινωνικό και αρχιτεκτονικό στοιχείο στον πολιτισμό της δύσης και της ανατολής. Αυτό βασιζόταν στη δυναμική της επικρατούσας δημοκρατίας και ερχόταν σε ρήξη μορφολογικά και εννοιολογικά με τη σχεδιαστική αξονική διάταξη που υποδήλωνε αρχιτεκτονικά τα απολυταρχικά καθεστώτα (Zucker, 1959, 31).

Εικόνα 18 : Χάρτης Αθήνας, Κλασικής περιόδου

29 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Όπως στην πολεοδομική οργάνωση της εποχής, έτσι και στις αγορές διακρίνονται δυο βασικοί τύποι: η «ακανόνιστη» αγορά, η οποία παίρνει αυτή τη μορφή σιγά σιγά με την πάροδο του χρόνου και η «ιωνική» που οριοθετείται με κανονική, ορθογώνια κάτοψη ακολουθώντας το πολεοδομικό σχέδιο και στη συνέχεια αναπτύσσεται βαθμιαία. Αυτό που έχει σημασία αναφορικά με την διάκριση των δυο μορφών αγοράς, είναι πως τα βασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία τους είναι κοινά. Αυτά αποτελούν κυρίως οι στοές ποικίλης μορφής και λειτουργίας, αλλά και οι μικροί ναοί και τα τιμητικά μνημεία. Το αρχιτεκτονικό στοιχείο της στοάς εμφανίζεται στη δομή της Αγοράς μετά τον 7ο αι. π.Χ. (Müller- Wiener, 1988, 165,176).

Παρά την πρώιμη αυτή εμφάνιση της, η στοά επικράτησε ως κυρίαρχη δομή στην Αγορά κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων, που επέρχεται η ουσιαστική μετάβαση από την ακανόνιστη στην πιο οργανωμένη και οριοθετημένη πολεοδομική διάταξη (Zucker, 1959, 37). Η μετάβαση αυτή ώθησε τη μεταφορά πολιτικών και οικονομικών δραστηριοτήτων σε κτιριακά κελύφη από τους υπαίθριους χώρους που λάμβαναν χώρα έως τότε. Εντούτοις, έγινε προσπάθεια να διατηρηθεί η Αγορά ως ελεύθερος-ανοικτός, κατά κύριο λόγο δημόσιος χώρος, αλλά με πιο ευδιάκριτα όρια. Αναλυτικότερα, εκτός από τη βασική μορφή της ευθύγραμμης στοάς ,εμφανίζονται άλλες ως μονώροφες κατασκευές, ως χώρος υποδοχής ενός συστήματος θαλάμου στο βάθος της, αλλά και πολυώροφες (Müller- Wiener, 1988, 176). Στη συνέχεια, κατά τα ελληνιστικά χρόνια εμφανίζονται ως κύριες, αυτόνομες μορφές με εμπορική κυρίως χρήση. Οι χώροι αυτοί εκμισθώνονταν από την πόλη σε ιδιώτες (Camp, 2004, 32). Ακόμα, σημαντικά οικοδομήματα που συναντώνται σε όλες σχεδόν τις αρχαιοελληνικές αγορές, είναι το βουλευτήριο, το πρυτανείο και άλλα δημόσια κτίρια (Miller, 1978).

Εικόνα 19 : Κιονοστοιχία, Στοά του Αττάλου, Αρχαία αθηναϊκή Αγορά

Εικόνα 20 : Τμήμα διώροφης στοάς από την αρχαία Αγορά της Μιλήτου

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 30

Η αρχαία Αγορά της Αθήνας

Κατά την κλασική περίοδο, η Αθήνα ανέρχεται σε πολίτικο, διοικητικό, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Ελλάδας, διανύοντας μια εποχή οικονομικής ευμάρεια και πρόοδο σε όλα τα επίπεδα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δομή και χωρική οργάνωση της Αγοράς της Αθήνας και φυσικά συνδέεται άρρηκτα με τη λειτουργία της ως δημόσιος χώρος. Συνέθετε έναν χώρο πολλαπλών δράσεων (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές) και η απλή της οργάνωση οφείλεται στις χωρικές της ιδιότητες (προσαρμογή μορφής στο ανάγλυφο του εδάφους και λειτουργιών στις ανάγκες των πολιτών). Στην Αγορά πραγματοποιούνταν εμπορικές συναλλαγές, συνήθως στον κεντρικό αύλιο χώρο της πόλης, αλλά και σε ζώνες γύρω από αυτή (Λαγοπούλου,Φωτοπούλου,1978, 64). Εκεί στεγάζονταν οι δημόσιες υπηρεσίες, τα δικαστήρια, οι πάγκοι των εμπόρων και τα ποικίλα καταστήματα (Aloi, 1959, 33).

Η Αγορά́ στην Αρχαία Αθήνα κατέχει κεντρική θέση στον αστικό ιστό, με τους δρόμους της πόλης να εξακτινώνονται από αυτήν (∆ηµητριάδης, 1995, 91). Η οργάνωση της βασίστηκε εκτός από το ανάγλυφο του εδάφους, στον προσανατολισμό της Παναθηναϊκής Οδού που διερχόταν μέσα από την Αγορά. Κάθε καλοκαίρι, την εποχή των εορτών, προς τιμήν της Αθηνάς, η Αγορά μετατρεπόταν σε στάδιο για αγωνίσματα. Τα δυο αυτά στοιχεία που αναφέραμε, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ακανόνιστης μορφής της (Camp, 2004, 7).

Σε αυτό το κομβικό σημείο μετάβασης από τα Κλασικά στα Ελληνιστικά χρόνια (323 π.Χ.-30 π.Χ.), η περίοδος σηματοδοτείται από την μεταβολή στην οργάνωση του δημόσιου χώρου. Η ακανόνιστη και ανοικτή διάταξη μετατρέπεται σταδιακά σε μια πιο κλειστή και οργανωμένη δομή (Zucker, 1959, 32). Η κοινωνική και οικονομική κυρίως μεταβολή, η οποία ακολουθεί την επικρατούσα αυτή αρχιτεκτονική μορφή, είναι η έντονη εμπορική δραστηριότητα, που κάνει την εμφάνιση της και κερδίζει έδαφος στην Αγορά. Εισάγεται συνεπώς, όπως αναφέραμε, πιο έντονα το στοιχείο της στοάς, που φιλοξενεί αυτές τις χρήσεις, ενώ η ανάγκη για χώρους διοικητικώνπολιτικών λειτουργιών οδηγεί στην ανέγερση νέων κτιρίων διοίκησης κοντά Εικόνα 21 : Κάτοψη της αρχαίας αθηναϊκής Αγοράς, 2ος αι. στους εμπορικούς χώρους (Μπούρας, π.Χ.

1999, 276).

31 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Με την έλευση των ρωμαϊκών χρόνων καταργήθηκε το μεγαλύτερο μέρος των πολιτικών λειτουργιών και όλης της οικονομικής δραστηριότητας από την παλαιά Αγορά, αφού ακολούθησε η σκόπιμη πρακτική της εγκατάστασης της αυτοκρατορικής λατρείας σε πολλά μέρη της περιοχής, εντείνοντας τον θρησκευτικό της χαρακτήρα. Η λειτουργία του δημόσιου χώρου της Αγοράς ως μέρος αντιπροσώπευσης των πολιτών έφθινε, αφού αποτελούσε πια χώρο στον οποίο αντανακλάται η εξουσία του κράτους. Προστέθηκαν οικοδομήματα πιο κλειστού χαρακτήρα και μεγαλοπρεπούς, ογκώδους δομής ακολουθώντας τα ρωμαϊκά πρότυπα. Οι αλλεπάλληλες επιθέσεις βαρβαρικών φύλων από το τέλος του 4ου έως τα τέλη του 6ου αι. μ.Χ. οδήγησαν στην καταστροφή τα κτίρια της Αγοράς και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την οριστική παρακμή του χώρου. (Camp, 2004, 154-166).

Συνοψίζοντας, σύμφωνα με την Arendt (2008, 41) αναφερόμενη στον αρχαιοελληνικό κόσμο, κατά την ιστορική αυτή περίοδο που εμφανίστηκε η πόλη-κράτος, «ο άνθρωπος παραδεχόταν εκτός από την ιδιωτική του ζωή και μια δεύτερη ζωή, τον πολιτικόν βίον του». Εντός του πολιτικού βίου, λαμβάνουν χώρα δύο δραστηριότητες, οι οποίες είναι μονοσήμαντα πολιτικές και καθορίζουν τις ανθρώπινες υποθέσεις: η πράξις και η λέξις (η ομιλία) (Arendt, 2008, 41-44). Συνεπώς, ο κύριος χαρακτήρας του δημόσιου χώρου στους αρχαιοελληνικούς χρόνους συνδέονταν με την συμμετοχή στις πολιτικές δράσεις. Κατά την αντίληψη της φιλοσόφου, ο χώρος που αποκαλείται «δημόσιος» είναι έτσι διαμορφωμένος ώστε να επιτρέπει αφενός τη συγκέντρωση των ανθρώπων και αφετέρου τη δυνατότητα συζήτησης και διαβούλευσης ώστε να επιλυθούν οι όποιες διαφορές υπάρχουν. Άρα, η πολιτική ως ανθρώπινο φαινόμενο μπορεί να στεγαστεί μόνο υπό το πλαίσιο ενός περιορισμένου χωρικά πεδίου όπου θα αναδεικνύονται τόσο η ομιλία, όσο και η πράξη (Arendt, 2008, 241). Το πεδίο της δημόσιας σφαίρας που επέτρεπε αυτή τη δράση ως σφαίρα εμφάνισης των πολιτών ήταν, όπως αναλύθηκε παραπάνω, η αρχαία ελληνική Αγορά.

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 32

2.4 Οι εμπορικοί χώροι στη ρωμαϊκή πόλη

Συνεχίζοντας την ιστορική αναδρομή για την εξέλιξη των αγορών από την αρχαιότητα ως σήμερα, παρά τη σύντομη αναφορά στην εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής Αγοράς της Αθήνας κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, θα ήταν σημαντική παράλειψη να μη μελετηθεί σε ένα γενικότερο και πιο αναλυτικό πλαίσιο την περίοδο της αρχαίας Ρώμης (8ο αι. π.Χ.-4ο αι. μ.Χ.). Κατά τα χρόνια αυτά, κυριαρχεί́ το μοναρχικό́ σύστημα, με τον παντοδύναμο αυτοκράτορα και την εξασθένιση του δημοσίου βίου. Η μεταβολή του πολιτεύματος από την επικρατούσα δημοκρατία, αποτελεί πολύ σημαντικό στοιχείο που επηρεάζει παράλληλα με τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές την λειτουργία της δημόσιας σφαίρας και την πολεοδομική διάταξη (Μπούρας, 1999 , 366, 371).

Τυπικό́ γνώρισμα της ρωμαϊκής χωροταξικής οργάνωσης της περιόδου είναι η διασταύρωση των δυο κυριότερων δρόμων της, που καταλήγουν στις κύριες πύλες της (Μπούρας, 1999, 408). Οι άξονες αυτοί είχαν την λειτουργία των εμπορικών δρόμων και βρισκόταν γύρω από τα κέντρα των πόλεων. Κάποιοι τέτοιοι άξονες, αποτελούσαν πιο ελεύθερους-ανοργάνωτους σχεδιαστικά σχηματισμούς δημόσιου χώρου, ενώ άλλοι ορίζονται από́ πλευρικές στοές. Οι διατάξεις αυτές αποτελούν ουσιαστικά την πρώιμη δομή του εμπορικού ρωμαϊκού forum. Παρατηρείται λοιπόν σημαντική συρρίκνωση του δημόσιου χώρου και κατακερματισμός του από αυστηρά οριοθετημένες και μεγαλειώδεις κτιριακές δομές. Το στοιχείο αυτό της χωρικής «ασυνέχειας» εμφανίζεται υπό την έννοια ότι δεν συναντάμε την ίδια ανοικτή διάταξη που επιτρέπει μια πιο ελεύθερη κίνηση ως γενικό χαρακτηριστικό της πόλης κατά την αρχαιότητα, παρά τις όποιες σταδιακές μεταβολές της προς μια πιο κλειστή οργάνωση (Αρβανίτη- Κουτσογιάννης κ.ά., 2012, 85).

Εικόνα 22 : πόλης

Πολεοδομική οργάνωση ρωμαϊκής

33 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

H αρχαία ρωμαϊκή Αγορά - forum

Οι μεταβολές που γνώρισε η ρωμαϊκή πόλη αντανακλώνται με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στον κεντρικό δημόσιο χώρο της, την αγορά. Η χωρική οργάνωση και η αρχιτεκτονική της δεν έμειναν λοιπόν ανεπηρέαστα κατά τη μακρά περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αντίθετα, μια σειρά αλλαγών σκιαγραφεί μια εξέλιξη προς ένα νέο είδος δημόσιου χώρου, ο οποίος καθορίστηκε από τη μνημειακότητα και τη λειτουργικότητα (Evangelidis, 2015, 352).

Η δυναμική παρουσία της τοπικής αριστοκρατίας και της αυτοκρατορίας αλλά και η διάθεση να μεγιστοποιηθεί η πρακτική χρήση του χώρου, συντέλεσαν στη διαμόρφωση του χωροτακτικού και αρχιτεκτονικού πλαισίου της. Σε πολλές πόλεις, η εξέλιξη της αγοράς χαρακτηρίζεται από την αντίθεση παλαιού και νέου, από τη διατήρηση και ενίσχυση του παραδοσιακού χαρακτήρα του χώρου, αλλά και τον εμπλουτισμό του με νέα κτίρια, πολλά από τα οποία, όπως τα ρωμαϊκά λουτρά ενίσχυσαν την παροχή υπηρεσιών. Σε αυτό το πλαίσιο, ο όρος εκρωμαϊσμός χρησιμοποιείται για να περιγράψει την προσπάθεια κάθε πόλης να προσαρμοστεί στις νέες απαιτήσεις της περιόδου: μνημειακότητα, προώθηση της αυτοκρατορικής ιδεολογίας και εμπλουτισμός της παροχής υπηρεσιών (Evangelidis, 2015, 356).

Η ρωμαϊκή πόλη αποτελούσε μια κοινωνία με έντονη ιεράρχηση, ενώ η οικονομία της ήταν μεικτή και στηριζόταν στο εμπόριο και την παροχή υπηρεσιών. Ο μεγαλειώδης χαρακτήρας των ρωμαϊκών αγορών ήταν έντονος, καθώς εμφανίζονταν περιτριγυρισμένες από ολοένα μεγαλύτερες στοές, αγάλματα και άλλα είδη μνημείων. Τα νέα αυτά στοιχεία οδήγησαν σε σταδιακή έκπτωση της δημόσιας ζωής καθώς απέκοψαν τις αγορές από την υπόλοιπη πόλη, περιορίζοντας έτσι την ελευθερία κινήσεων και κοινωνικών επαφών. Συγκριτικά με τις αρχαιοελληνικές αγορές, τα ρωμαϊκά forum προσφέρουν ελάχιστο ελεύθερο χώρο στους πολίτες, ενώ αποτελούν χώρους προβολής της αυτοκρατορικής εξουσίας (Dickenson, 2014). Η απουσία ελεύθερης διακίνησης ιδεών και η τάση ελέγχου της κοινωνίας αποτυπώνονταν χωρικά στο forum(Σιόλας, Βλαστός κ.α., 2015, 35-37).

Εικόνα 23 : Αναπαράσταση πολεοδομικής διάταξης στο κέντρο της ρωμαϊκής πόλης

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 34

Η έννοια του forum αναφερόταν αρχικά σε μια δημόσια ανοικτή πλατεία ενός οικισμού, τόπος συγκέντρωσης για κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα. Ήταν το κέντρο της δημόσιας και πολιτικής ζωής και είχε χαρακτήρα ενός συμβολικού χώρου στον οποίο επιδεικνύονταν η κρατική δύναμη αλλά και η συλλογική συνείδηση των πολιτών (Zanker, 2000, 33-34). Σταδιακά́ παρατηρείται μια σημαντική μεταβολή, όπου η έννοια του forum μεταλλάσσεται τόσο εννοιολογικά όσο και μορφολογικά. Πιο συγκεκριμένα κυριαρχούν οι εμπορικές λειτουργιές, οι οποίες διαχωρίζονται και μεταφέρονται σε ογκώδη και μεγαλοπρεπή οικοδομήματα κοντά στον δημόσιο χώρο της πλατείας, δημιουργώντας τη νέα μορφή του εμπορικού forum. Πρόκειται για μνημειακά συγκροτήματα αγορών οικοδομούνται στο πλαίσιο φιλόδοξων προγραμμάτων που πραγματοποιούνται στις πόλεις της αυτοκρατορίας (Μπούρας, 1999 ,390-408). Ιδιάζουσας σημασίας κρίνεται ο έντονα λατρευτικός χαρακτήρας στην ιεραρχική χωρική του οργάνωση. Πολλές ρωμαϊκές αγορές, λεγόμενες ως forum-basilica, διέθεταν ως κύριο χαρακτηριστικό την παρουσία βασιλικής σε μία από τις πλευρές του. Πρόκειται για τύπο που προτιμήθηκε κατά τους Πρώιμους Αυτοκρατορικούς χρόνους και αντανακλούσε την θρησκευτική λατρεία στους χώρους της αγοράς (Eγκυκλοπαίδεια Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, 2008). Tο Forum Romanum της Ρώμης, αποτελεί πρότυπο ρωμαϊκής αγοράς ως τυπικό οικοδομικό σύνολο των ρωμαϊκών πόλεων και αποικιών. Ιδρύθηκε κατά την δημοκρατική περίοδο και πρόκειται για το μεγαλύτερο οικοδόμημα εμπορικής δραστηριότητας κατά την αρχαιότητα. Η θέση του ήταν, στους πρόποδες του Καπιτωλίου και έμελλε να αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της οικονομικής και πολιτικής ζωής της αυτοκρατορίας.

Εικόνα 24 :Αναπαράσταση: Το ρωμαϊκό forum

Εικόνα 25 :Αναπαράσταση: Forum Romanum

35 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Το macellum

Στο σημείο αυτό θα αναφερθεί μια δομή της ρωμαϊκής Αγοράς, το macellum, που αποτελεί μια ξεχωριστή μορφή εμπορικού χώρου και βρισκόταν κοντά στο δημόσιο χώρο του forum. Το πρώτο macellum ανεγέρθηκε στη Ρώμη κατά το 179 π.Χ. (Mau, 1907, 94). Κατά την περίοδο αυτή ήταν ανερχόμενα στοιχεία τόσο η μνημειώδης ρωμαϊκή αρχιτεκτονική αλλά και ο πιο αυστηρός διαχωρισμός των εμπορικών με τις πολιτικές-διοικητικές χρήσεις. Αυτό δε σημαίνει πως με την ανέγερση του macellum όλες οι λειτουργίες εμπορικών συναλλαγών μεταφέρθηκαν αποκλειστικά εκεί και δεν τις συναντούσε κανείς και σε άλλους χώρους του forum (Walker, 1997, όπως αναφέρεται σε Evangelidis, 2015, 81).

Ουσιαστικά, αυτή η πιο αυστηρή οριοθέτηση της αγοράς τροφίμων και η συγκέντρωση των αγαθών σίτισης στο macellum φανερώνει ίσως την πρόθεση ανάδειξης του χώρου του forum. Πιο συγκεκριμένα βαδίζουμε προς μια κατεύθυνση αναβάθμισης αυτού του τόσο σημαντικού αστικού δημόσιου χώρου , μέσω του τονισμού των λοιπών οικοδομημάτων ως χώρος άσκησης της εξουσίας και ακολούθως ως κέντρο ελέγχου και λειτουργίας της ζωής της πόλης. Συνεπώς, η δημιουργία αυτής της ιδιαίτερης μορφής αγοράς, υποκινεί κάτι βαθύτερο από μια απλή συγκέντρωση αγαθών προς ευκολία των αγοραπωλησιών. Υποκινεί μια νέα οργάνωση του δημόσιου χώρου της ρωμαϊκής πόλης που δίνει έμφαση στην εξουσία της μοναρχίας. Γίνεται λοιπόν μέσο αυτοκρατορικής προπαγάνδας, καθώς το macellum έχει πλέον μια αυτόνομη, ανεξάρτητη ταυτότητα και αποτελεί για τους πολίτες μέσο κοινωνικής συνοχής, ως ρωμαϊκό σύμβολο που κοσμεί κάθε πόλη της αυτοκρατορίας.

Αρχικά το macellum ως κτίσμα βρισκόταν μόνο στις πόλεις με υψηλό κοινωνικό και πολιτικό status, όμως με την πάροδο του χρόνου και καθώς αυτονομήθηκε σαν στοιχείο, έλαβε μια πιο καθολική για την αυτοκρατορία σημασία (De Vincenzo κ.ά., 2015, 80). Παράλληλα το macellum λειτουργούσε ως η καρδιά των εμπορικών συναλλαγών και συμβόλιζε για τους πολίτες το μέρος από όπου μπορούσαν να προμηθευτούν κάθε αγαθό που επιθυμούσαν (Walker, 1997, όπως αναφέρεται σε Evangelidis, 2015, 81). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως φαίνεται να μην υπάρχει κάποιο πρότυπο της μορφής του macellum πριν από αυτό, κάτι το οποίο λέγεται πως αφορά τη σχέση του με την έκφραση της αυτοκρατορικής εξουσίας . Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναφέρουμε πως πριν το διαχωρισμό αυτό των χρήσεων, η λέξη macellum χρησιμοποιούνταν ως συνώνυμο της αγοράς, σε υπαίθριο τότε χώρο στη βορειοανατολική πλευρά του forum και προσδιόριζε συγκεκριμένα το είδος των εμπορικών αγαθών που πωλούνταν εκεί. Αρχιτεκτονικά, επρόκειτο για έναν υπαίθριο, εσωστρεφή ή εξωστρεφή, κανονικό, Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 36

χώρο, πλαισιωμένο από μονoώροφες ή πολυώροφες στοές, με μονή ή διπλή σειρά καταστημάτων, αλλά και κάποια κτίρια, θρησκευτικού χαρακτήρα (Ζουρουδή, 2010, 22).

Sign Up

Explore

Prints

Get Pro

Photos, people, or groups

Sign In

Photo / All sizes License

Εικόνα 26 : Αναπαράσταση: Macellum

All rights reserved by Bobbex

Download

The owner has disabled downloading of their photos

Sizes

Square 75 (75 × 75) Square 150 (150 × 150)

Small 240 (240 × 167) Small 320 (320 × 223)

Medium 500 (500 × 348) Medium 640 (640 × 445)

Thumbnail (100 × 70)

Small 400 (400 × 278)

Medium 800 (800 × 557)

Large 1024 (1024 × 713) Large 1600 (1600 × 1114)

Εικόνα 27 : Macellum, Πομπηία

Looking for the HTML code and photo file link? Check out this FAQ.

Συνοψίζοντας, κατά την περίοδο μετάβασης από την αρχαιοελληνική στη ρωμαϊκή αγορά, αυτή διατήρησε τη σημασία της ως πολυλειτουργικό δημόσιο κέντρο, το οποίο επισκέπτονταν καθημερινά πολίτες και ταξιδιώτες. Παρά την απώλεια πολιτικής αυτονομίας, η αγορά συνέχισε να λειτουργεί ως πολιτικό και διοικητικό κέντρο της πόλης. Εκεί οι τοπικοί άρχοντες ασχολούνταν με τοπικά ζητήματα και εξασφάλιζαν την ευημερία των πολιτών. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στον θρησκευτικό χαρακτήρα του τόπου μέσω της κατασκευής νέων ναών και βωμών , μια τάση που θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει την εισαγωγή της αυτοκρατορικής λατρείας στο παραδοσιακό θρησκευτικό πλαίσιο της πόλης (Evangelidis, 2015, 352).

About

Privacy

Jobs

Terms

Blog

Help

Developers

Guidelines

Report abuse

Help forum

Η θρησκευτική αρχή ήταν η μόνη αναζήτηση των ανθρώπων στην Ρωμαϊκή εποχή. Η σύγκριση του σύγχρονου κόσμου με την εποχή της ρωμαϊκής παρακμής, είναι εν μέρει εύστοχη: όπως ο Ρωμαίος πολίτης, έτσι και ο σύγχρονος Δυτικός άνθρωπος βιώνει απογοήτευση από τη δημόσια σφαίρα, στην οποία συμμετέχει μονάχα τυπικά και χωρίς αυθεντικό ενδιαφέρον και στρέφεται στην ιδιωτική του ζωή για να βρει το χαμένο νόημα. Η διαφορά τους ωστόσο είναι πως ο πολίτης της Ρώμης, αργά ή γρήγορα, αποπειράθηκε να αναπληρώσει αυτή την απώλεια νοήματος καταφεύγοντας σε διάφορες λατρείες με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη δημιουργία μιας νέας δημόσιας ζωής των ανθρώπων μέσω της θρησκευτικής λατρείας που οδήγησε στην κυριαρχίας της εκκλησιαστικής εξουσίας (Sennett, 1977, όπως αναφέρεται σε Ζαχαράκη, 2019).

37 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

English

2.5 Χώροι εμπορικών συναλλαγών στη Δύση του Mεσαίωνα 2.5.1 Η οργάνωση της μεσαιωνικής πόλης

Στη συνέχεια της ιστορικής αναδρομής, στα χρόνια του Πρώιμου Μεσαίωνα (2ος -3ος αι. μ.Χ.), την αρχή της οποίας σηματοδοτεί η παρακμή της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της Δύσης επικρατεί μια γενικότερη εικόνα αποδιοργάνωσης, ερήμωσης και φτώχιας. Οι εμπορικές δραστηριότητες έχουν πάψει λόγω της επικράτησης των βαρβάρων και των νορμανδικών επιδρομών και κατά συνέπεια συρρικνώνεται η βιοτεχνία και η πρωτογενής παραγωγή (Μπούρας, 2001, 282).

Μια ριζική αλλαγή παρατηρείται κατά την περίοδο από τον 9ος αι. μ.Χ. – αρχές 15ου αι. μ.Χ. αρκετά μετά την κατάλυση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους (3ος αι. μ .Χ.) με τη μετάβαση από το μοναρχικό στο φεουδαλικό σύστημα όπου ισχυροποιείται η εξουσία των τοπικών αρχόντων. Τόσο στα αστικά κέντρα, όσο και στους μικρούς αγροτικούς οικισμούς, εκτός από την πολιτική εξουσία, μεγάλη ισχύ έχει η εκκλησία, λόγω του θεοκρατικού καθεστώτος που επικρατεί, καθώς και οι συντεχνίες των αστών (∆ηµητριάδης, 1995, 163 – 164). Όπως υποστηρίζει και ο Φραγκόπουλος, η διαφορά της μεσαιωνικής από την αρχαϊκή πόλη εντοπίζεται στο γεγονός ότι στον Μεσαίωνα παρατηρείται ένας εν εξελίξει διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους ενώ η αρχαία δημοκρατία «κρατικοποίησε πλήρως τις ιερατικές θέσεις ως πηγή τελών και δύναμης» (Weber, 2003, σ. 199), δηλαδή υπέταξε τη θρησκευτική στην «κρατική» εξουσία (Φραγόπουλος, 2008, 24) .

Η μεσαιωνική πόλη δημιουργείται λοιπόν, συνήθως σταδιακά, από τη συνένωση δύο διαφορετικών πυρήνων, του εμπορικού-θρησκευτικού (bourg) και του αστικού (cite), με αποτέλεσμα η μορφή της να είναι μη γεωμετρική, με εξαίρεση κάποια τμήματα που συνιστούν υπολείμματα ρωμαϊκών πόλεων ή στρατοπέδων (∆ηµητριάδης, 1995, 169). Κατά τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, η αντίθεση μεταξύ ιδιωτικών και δημόσιων χώρων δεν έχει δεσμευτικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι η εξουσία στο φέουδο δεν ορίζεται από την σχέση «ιδιωτική κυριαρχία»- «δημόσια αυτονομία». Έτσι ο δημόσιος χώρος της μεσαιωνικής πόλης χαρακτηρίζεται από το ΄΄αδιάκριτο΄΄ μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού και την αμεσότητα των επαφών. Ο διαχωρισμός των λειτουργιών δεν υπάρχει με την έννοια που συναντάται στη σημερινή εποχή καθώς δεν υπάρχει αυτονομία αλλά ανάμειξη των δραστηριοτήτων στο σύνολο της πόλης: η κατοικία συνυπάρχει με το εμπόριο που βρίσκεται δίπλα στην οικοτεχνία-βιοτεχνία. Η εικόνα του μεσαιωνικού αστικού κέντρου ήταν εξαιρετικά πυκνή, μικρής κλίμακας και εξαιρετικής πολυπλοκότητας, με πρωταρχική αξία την εγγύτητα που ευνοεί τις συναλλαγές (Ιωάννου, 2017, 9-10). Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 38

Στην πόλη κυριαρχούν ο φεουδαρχικός πύργος και το κάστρο, ο καθεδρικός ναός με την κατοικία του επισκόπου και η κεντρική πλατεία – αγορά με το δημαρχείο, το κέντρο συντεχνιών και τη συνοικία των εμπόρων. Οι συντεχνίες αποτελούσαν την κύρια μορφή οργάνωσης της μεσαιωνικής πόλης και κατά την εμφάνιση τους αποτελούσαν απλούς συνδέσμους εμπόρων που προάσπιζαν τα δικαιώματα και τα προνόμια τους ως συλλογικές δομές. Λειτουργούσαν κατά κάποιο τρόπο κάτω από τον έλεγχο της μοναρχικής εξουσίας, αλλά παράλληλα δεχόταν υποστήριξη για την ενίσχυση της αυτονομίας τους από τη θρησκευτική εξουσία (Miskimin, 1969, 108). Στην ακμή τους από τον 12ο έως τον 15ο αιώνα οι μεσαιωνικές συντεχνίες εμπόρων και βιοτεχνών, έθεσαν σταδιακά σταθερές οικονομικές βάσεις και συντεχνίες στην οικοδόμηση της οικονομικής οργάνωσης της Ευρώπης, διευρύνοντας τη βάση των εμπόρων, των τεχνιτών και των τραπεζιτών που η Ευρώπη στηρίχθηκε για να κάνει τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον πρώιμο θα λέγαμε καπιταλισμό (Encyclopaedia Britannica, 2019).

Εικόνα 28 : Οργάνωση μεσαιωνικής πόλης, σκίτσο L. Teagraden

Ορίζοντας λοιπόν ένα γενικό πλαίσιο κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης και λειτουργίας της μεσαιωνικής πόλης, σύμφωνα με τον Φραγκόπουλο, η καίρια διαφορά των δύο κοινωνικών τύπων οργάνωσης της αρχαίας και μεσαιωνικής πόλης, είναι το γεγονός ότι ο οικονομικός εξορθολογισμός του μεσαιωνικού δημότη, τον ωθεί στην κατεύθυνση της μανιφακτούρας και της βιομηχανίας, ορίζοντας τον τύπο του homo economicus (Weber, 2003, 218), ενώ η «πόλις» της αρχαιότητας είναι ένας ανώτατος αμυντικός σύνδεσμος και ο αρχαίος πολίτης ήταν ένας homo politicus (Φραγκόπουλος, 2008, 26). Έχουν τεθεί οι βάσεις λοιπόν για την καπιταλιστική οργάνωση και κυριαρχία της στην πόλη.

39 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

2.5.2 Η μεσαιωνική πλατεία

O πυρήνας της εμπορικής και κοινωνικοπολιτικής ζωής είναι η πλατεία, που βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της πόλης, στην τομή των δύο κύριων δρόμων και συνιστά το μοναδικό μεγάλο αδόμητο χώρο της πόλης. Αποτελεί το κέντρο μιας ευρύτερης εμπορικής περιοχής με άξονα τον κύριο ή τους κύριους δρόμους της πόλης, όπου τα καταστήματα συνδυάζονται με τις κατοικίες-εργαστήρια ή βιοτεχνίες των εμπόρων-παραγωγών, συνυπάρχουν δηλαδή η παραγωγή και η κατανάλωση (Kostof, 1992, 96-97). Έχει κλειστή και συνήθως μη γεωμετρική διάταξη, ενώ περιτριγυρίζεται από κτίρια με τοξωτές στοές και καταστήματα στο ισόγειο, και κατοικίες εμπόρων στους ορόφους, τα οποία αποτελούν νοητή προέκταση των δρόμων της πόλης. Οι δρόμοι, που συχνά είναι δαιδαλώδεις, οργανώνονται με καταστήματα ή πάγκους εμπόρων εκατέρωθεν. Συνιστούν τον τόπο συγκέντρωσης των δημόσιων λειτουργιών και δραστηριοτήτων, το πολιτικό, διοικητικό, θρησκευτικό, οικονομικό και ψυχαγωγικό κέντρο, που ενσωματώνει και την κατοικία (∆ηµητριάδης, 1995, 148 – 153).

Εικόνα 29 : Συντεχνία οινοπαραγωγών, λεπτομέρεια σε βιτρό στον Καθεδρικό ναό της Σαρτρ

Τα εμπορικά καταστήματα βρισκόταν συνήθως στο ισόγειο του κτίσματος όπου κατοικούσαν οι ιδιοκτήτες τους. Το ισόγειο με την εμπορική χρήση διέθετε συνήθως ένα πλατύ παράθυρο και έναν προεξέχοντα, στεγασμένο πάγκο στην πλευρά της όψης προς το δρόμο για την εξυπηρέτηση των καταναλωτών και την έκθεση των εμπορευμάτων. Στα μεγάλα αστικά κέντρα, τα εμπορικά καταστήματα με κοινού τύπου εμπορικά αγαθά βρισκόταν στην ίδια περιοχή ώστε να ικανοποιούνται ταχύτερα οι ανάγκες του καταναλωτικού κοινού και παράλληλα να δημιουργείται μεγαλύτερη συγκέντρωση κόσμου και ακολούθως αύξηση των πελατών. Η τοποθεσία των εμπορικών καταστημάτων ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τον τύπο των αγαθών προς πώληση (Kostof, 1992, 92-93). Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 40

Εικόνα 30 : Μεσαιωνική αγορά

Εικόνα 31 : Διεθνές εμπόριο στους μεσαιωνικούς χρόνους

Ουσιαστικά ο 11ος αι. μ.Χ. έφερε στο προσκήνιο μια εμπορική αναγέννηση με καθοριστικό ρόλο στην εμπορική δραστηριότητα της μεσαιωνικής πόλης να διαδραματίζουν οι εβδομαδιαίες εμποροπανήγυρεις αλλά και ημερήσιες αγορές έκθεσης εμπορικών αγαθών, τόσο για τους καταναλωτές, όσο και τους μικροπωλητές, που οργανωνόταν και δεν πραγματοποιούνταν τυπικά σε συγκεκριμένες μόνον τοποθεσίες αλλά μετακινούνταν σποραδικά ανά τις ημέρες ή εβδομάδες. Οι αγορές και οι εκθέσεις αυτές τελούνταν κυρίως υπό την διοργάνωση μεγαλοϊδιοκτητών ακινήτων, δημοτικών συμβουλίων αλλά και ορισμένων εκκλησιών και μοναστηριών. Οι ομάδες αυτές παραχωρούσαν τις άδειες οργάνωσης με στόχο την είσπραξη κερδών μέσω των τελών που τους οφειλόταν. Όσον αφορά την αντίθεση μεσαιωνικών πόλεων και ηγεμόνων, η οποία εκφράζει τη σύγκρουση φεουδαλικής οικονομίας και οικονομίας αγοράς, ο Weber υποστηρίζει ότι υπήρχε μια de facto συναίνεση, λόγω του γεγονότος ότι στην πόλη υπήρχε η αναγκαία αγορά προς πώληση των αγροτικών προϊόντων της υπαίθρου και παράλληλα οι ηγεμόνες επέβαλλαν και εισέπρατταν φόρους (Weber, 2003, 194-195). Οι αγορές αυτές είχαν εκτός από εμπορικό και έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα, με γιορτές και θεάματα να λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα. Πρόκειται δηλαδή για τόπους συνάντησης και πολιτισμικής μίξης, που διατηρούν οργανική σχέση με την πόλη, συμβολίζοντας την ισχύ του δημόσιου βίου, αλλά και τις σχέσεις εξουσίας που επικρατούν. Σε πολλές πόλεις κατασκευάζεται στεγασμένη αγορά (covered market hall), ορθογώνιας συνήθως κάτοψης, στον υπαίθριο χώρο της (Kostof, 1992, 9697), που αποτελεί πρώιμη μορφή των μετέπειτα στοών της βιομηχνικής πόλης, που θα αναλυθούν στη συνέχεια.

41 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

2.6 Χώροι εμπορικών συναλλαγών στην Ανατολή – Τα Ισλαμικά bazaars 2.6.1 Η οργάνωση της κοινωνίας και της πόλης στον ισλαμικό κόσμο

Στο σημείο αυτό θα μελετηθεί η σχέση των εμπορικών δραστηριοτήτων και του δημόσιου χώρου στις πόλεις της Ανατολής, που διαφέρουν τόσο γεωγραφικά, όσο και πολιτισμικά από το πλαίσιο που ευρωπαϊκού χώρου που εστίασε έως εδώ η ιστορική αναδρομή. Η ισλαμική πόλη οργανώνεται διαφορετικά από την ευρωπαϊκή, μεσαιωνική πόλη. Αρχικά, η μουσουλμανική κοινωνία εμφανίζεται με πολύ διαφορετική συνοχή. Πιο συγκεκριμένα, δε συναντάται η έννοια της κοινότητας όπως στις δυτικές κοινωνίες. Θεωρείται ως το σύνολο διαφορετικών ομάδων που συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς. Δηλαδή το ευρύτερο οικογενειακό πλαίσιο συνιστά μια ομάδα που εμφανίζεται να συνδέεται με πιο στενούς δεσμούς (Geist, 1985, 5).

Εικόνα 32 : To bazaar ως ενοποιητικό στοιχείο της πόλης σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, διάγραμμα των Αmini M., Mahdavinejad M. et al. (2017)

Το μοναδικό πλαίσιο που οι ομάδες αυτές συγκλίνουν με την έννοια της κοινότητας είναι το θρησκευτικό. Οι σχέσεις αυτές αποτυπώνονται έντονα στην δομή της ισλαμικής πόλης. Όπως και το σύνολο της πόλης, έτσι και οι κατοικίες εμφανίζουν μια εσωστρέφεια, που αποτυπώνεται πέραν της λειτουργίας τους και οπτικά στις όψεις των κτισμάτων αλλά και στην γενικότερη πολεοδομική οργάνωση. Οι ομάδες των ευρύτερων οικογενειών κατοικούν στο δικό τους “συγκρότημα” κατοικιών. Αναφορικά με την αστική δομή, ο δημόσιος χώρος της πόλης είναι οπτικά ανύπαρκτος. Μόνο μερικοί δρόμοι διέσχιζαν ολόκληρη την πόλη, ενώ οι μεγαλύτεροι δρόμοι εξυπηρετούσαν κυρίως στο να οριοθετήσουν τα οικοδομικά τετράγωνα που περιλάμβαναν τις κατοικίες. Τα σοκάκια ρέουν στον αστικό ιστό και σταδιακά συναντώνται στο μοναδικό χώρο έκφρασης της δημόσιας ζωής της Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 42

ισλαμικής πόλης. Αυτός δεν είναι άλλος από το bazaar το οποίο συνδέονταν με λατρευτικούς χώρους και άλλους θρησκευτικού περιεχομένου που τον περιβάλλουν (Geist, 1985, 5). Στο σημείο αυτό θα περιγραφεί η δομή και λειτουργία των χώρων εμπορικής συναλλαγής στις ανατολικές κοινωνίες που, ξεκινάει από τα χρόνια του μεσαίωνα και εξελίσσεται στο πέρασμα του χρόνου διατηρώντας πολλά στοιχεία των παραδοσιακών bazaars.

2.6.2 Ισλαμική αγορά - bazaar

Το bazaar ήταν το κέντρο της οικονομίας στα Ισλαμικά κράτη. Ιστορικά στοιχεία αποδεικνύουν πως υπήρχαν στην Ανατολή από το 3000 π.Χ. Αρχικά, ο χώρος της αγοράς φαίνεται πως δεν ήταν οργανωμένος εντός των ορίων της πόλης, αλλά επρόκειτο για περιοδικού τύπου αγορές με εφήμερες υποδομές που στηνόταν εκτός των τειχών και εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των διερχόμενων καραβανιών. Σταδιακά, γύρω στον 10ο αι., όπου οι μεγάλες πόλεις άρχισαν να μεγεθύνονται, τα bazaars μετατοπίστηκαν προς τα κέντρα των πόλεων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως πάντα σχεδόν συνέδεαν τις δυο εισόδους της πόλης. Εκτείνονταν λοιπόν γραμμικά και διαπερνούσαν τον αστικό ιστό. Τα bazaars, διέθεταν πολλαπλές εισόδους που λειτουργούσαν ως σημεία σύνδεσης με την πόλη. Κοντά στην αγορά βρισκόταν συνήθως όλα τα κτίρια διοίκησης (Moosavi, 2006, 1-3).

Εικόνα 33 : Grand Bazaar, Κωνσταντινούπολη, 1950

Εικόνα 34 : σήμερα

Grand Bazaar, Κωνσταντινούπολη,

Η δομή του bazaar, ως χώρος εμπορικών συναλλαγών, εξαρτώνταν από το περιβάλλον στο οποίο λειτουργούσε. Μεγάλες στεγασμένες αγορές με στέγες ή πανιά συναντούσε κανείς στα αστικά κέντρα. Πολύχρωμοι θόλοι και καμάρες, πλούσια διακοσμημένες με υφάσματα ήταν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αρχιτεκτονικής των bazaars. Μια ιδιαιτέρως πολυαισθητηριακή εμπειρία λάμβανε χώρα σε αυτά, με πλήθος κόσμου να συρρέει, φωνές εμπόρων που προσπαθούσαν να προσελκύσουν πελάτες, αρώματα από τα τρόφιμα και τα καρυκεύματα αναδυόταν και γέμιζαν το χώρο. Στην ύπαιθρο συναντούσε κανείς ανοιχτές αγορές, ενώ στις μικρές πόλεις συχνά λειτουργούσαν εμπορικά καταστήματα ή εφήμερες κατασκευές/στεγασμένοι πάγκοι σε δρόμους και σοκάκια (Najdjavadipour, 2011, 6).

43 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Η αστική αγορά ήταν ένας δημοφιλής δημόσιος χώρος που φιλοξενούσε εμπορικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Αρχιτεκτονικά, οι αστικές αγορές ήταν στεγασμένοι «διάδρομοι» στο δημόσιο χώρο, όπου εκατέρωθεν του υπήρχαν εμπορικά καταστήματα. Λόγω της έντονης αλληλεπίδρασης τόσο σε οικονομικό, όσο και σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο που λάμβανε χώρα σε αυτού του είδους τις αγορές, θεωρούνταν ως το πιο «ισχυρό» είδος δημόσιου χώρου στις ισλαμικές πόλεις. Τέλος, οι τοπικές αγορές ήταν μικρότερης έκτασης χώροι εμπορικών συναλλαγών, που οργανωνόταν σε συγκεκριμένες περιοχές της πόλης. Η αρχιτεκτονική τους μορφή ήταν παρόμοια με αυτή των αστικών αγορών, ενώ αποτελούνταν από λιγότερα καταστήματα και η αξία που προσέδιδαν στη λειτουργία της πόλης δεν ήταν τόσο ισχυρή (Moosavi, 2006, 3).

Εικόνα 35 : Grand bazaar of Isfahan, το μεγαλύτερο bazaar του μεσαιωνικού ισλαμικού κόσμου

Ο όρος bazaar, πρόκειται για περσική λέξη και η κύρια σημασία της είναι ο χώρος της αγοράς. Η αραβική λέξη για το bazaar είναι souk και πηγάζει από όρους που έχουν τη σημασία του στενού δρόμου. Αντίστοιχα στα τουρκικά ο όρος που χρησιμοποιείται για την αγορά είναι pazar αλλά αναφέρεται στους υπαίθριους χώρους συναλλαγών. Οι στεγασμένες αγορές μεταφράζονται ως çarşı, δηλαδή εμπορικός δρόμος-πέρασμα (Wikipedia). Ο όρος bazaar για την αγορά ή το κατάστημα επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες στην ισλαμική κοινωνία. Μπορεί να αναφέρεται κυριολεκτικά στο χώρο της αγοράς όπου πωλούνται και αγοράζονται εμπορικά αγαθά και υπηρεσίες. Ακόμη, μπορεί να αφορά στην εμπορική δραστηριότητα ως διαδικασία. Τέλος, το bazaar μπορεί να αναφέρεται ως τόπος “ηθικής πάλης” των μουσουλμάνων όπου οι υπηρεσίες παρέχονται με στόχο το κοινωνικό όφελος (Esposito, 2004, 66) ως μέσο διάθεσης αγαθών στους πολίτες, και όχι έχοντας κερδοσκοπικό χαρακτήρα από πλευράς πωλητών-επιχειρηματιών. Οι διαφορετικές αυτές ερμηνείες θα περιγραφούν αναλυτικότερα στη συνέχεια. Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 44

Εικόνα 36 : Υφασματέμπορας στο Grand Bazaar

Εικόνα 37 : Isfahan Bazaar,1974

Σημαντικό ρόλο την λειτουργιά των ισλαμικών χώρων εμπορίου διαδραμάτιζαν οι συντεχνίες, όπως και στο εμπόριο του δυτικού κόσμου κατά αυτή τη μεσαιωνική περίοδο. Τα ενοίκια και οι φόροι που κατέβαλλαν οι έμποροι για να μπορούν να προσφέρουν τα αγαθά και τις υπηρεσίες στους στα bazaars, χρησιμοποιούνταν για την οικονομική στήριξη των τοπικών τζαμιών, χώρων λατρείας των μουσουλμάνων. Αυτό το γεγονός δημιουργούσε έναν ισχυρό δεσμό μεταξύ της αγοράς και του θρησκευτικού καθεστώτος. Η σύνδεση που δημιουργούνταν μεταξύ θρησκευτικής εξουσίας και εμπόρων αποτελούσε μεγάλο πλεονέκτημα για τους τελευταίους, καθώς κατά κάποιο τρόπο βρισκόταν υπό την προστασία τους έναντι του κράτους, το οποίο πολλές φορές ήθελε να αποκτήσει τον έλεγχο της κοστολόγησης των εμπορευμάτων (Esposito, 2004, 66).

Εικόνα 38 : Bara Bazaar, Calcutta, Ινδία

Πέραν της οικονομικής σχέσης μεταξύ θρησκευτικού καθεστώτος των μουσουλμάνων και εμπορίου, τα bazaars συνδέονταν σε θρησκευτικό επίπεδο με την οικονομία. Όπως προαναφέρθηκε, ο χώρος του bazaar θεωρούνταν από τους 45 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

πιστούς μουσουλμάνους μια “αρένα” ηθικής μάχης. Η πεποίθηση αυτή βασιζόταν στο γεγονός πως η αγορά λειτουργούσε προς όφελος του κοινωνικού συνόλου και όχι του ατομικού συμφέροντος. Έτσι, οι έμποροι θεωρητικά είχαν ως στόχο μέσω του βιοπορισμού τους να συμβάλλουν στην καλή λειτουργία της κοινότητας καθώς αποτελούσαν συνδετικό κρίκο για τη διανομή των αγαθών. Παρά το γεγονός πως η αγορά συνδέεται άμεσα με την απόκτηση κέρδους, οι μουσουλμάνοι πίστευαν ότι ακριβώς αυτή ήταν η ηθική μάχη στην οποία καταβάλλονταν οι πιστοί. Έπαιρναν το ρίσκο να υποπέσουν σε αμάρτημα με σκοπό την συμβολή τους στο κοινό καλό (Esposito, 2004, 67).

Εικόνα 39 : Μουσουλμάνοι προσεύχονται σε τζαμί μέσα στο bazaar, Hoskovo

Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που αποδεικνύει ακόμη περισσότερο την στενή σχέση οικονομίας και θρησκείας πέραν της εννοιολογικής σύνδεσης του όρου bazaar με αυτήν, είναι η ύπαρξη λατρευτικών χώρων συνδεδεμένες με το χώρο της αγοράς. Εκτός από το τζαμί, υπήρχαν οι υποδομές της ιερατικής σχολής και του λουτρού (Najdjavadipour, 2011, 6) που χρησιμοποιούνταν από τους πιστούς μουσουλμάνους. Η ύπαρξη ιερατικής σχολής μας δίνει το έναυσμα να συμπεράνουμε πως η οικονομία βρισκόταν σε άμεση σύνδεση με τον πολιτισμό, όχι μόνον σε επίπεδο λατρευτικό αλλά και εκπαιδευτικό.

Η εμπειρία της περιπλάνησης των επισκεπτών στους ατελείωτους διαδρόμους τους, καθώς επιδίδονται σε εμπορικές, κοινωνικές και θρησκευτικές δραστηριότητες ήταν βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας των ανατολίτικων αγορών (Moosavi, 2006, 4). Παρατηρείται λοιπόν για μια ακόμα φορά πως η αγορά και στην κοινωνία της Ανατολής έχει πολυεπίπεδη ερμηνεία όσον αφορά το περιεχόμενο της. Η οικονομία εμπλέκεται με τα κοινωνικά και πολιτιστικά πρότυπα της δημόσιας ζωής. Η έντονη εσωστρέφεια της ισλαμικής κοινωνίας μετατρέπει τις πόλεις ουσιαστικά σε μια ιδιωτική σφαίρα, με τη μοναδική δημόσια έκφραση να εκτονώνεται στους Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 46

λατρευτικούς χώρους και τα bazaars. Οι χώροι εμπορικών συναλλαγών στα ισλαμικά κράτη ήταν λοιπόν εκτός από οικονομικά κέντρα, πυρήνες των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων της δημόσιας σφαίρας. Το στοιχείο αυτό παραπέμπει στο ρωμαϊκό φόρουμ και την αρχαία ελληνική αγορά (Moosavi, 2006, 1), που πολλοί υποστηρίζουν ότι συνδέονται άμεσα με τα ισλαμικά bazaars, τόσο λειτουργικά όσο και στην αρχιτεκτονική τους μορφή, ως άμεση μετάβαση. Ο χώρος της αγοράς λειτουργούσε συνεπώς στις ισλαμικές κοινωνίες, ως τόπος εκδήλωσης ενός κοινού αισθήματος και κατ’ επέκταση τόπος ενδυνάμωσης της κοινωνικής συνοχής. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, με την ίδια μορφή που περιγράφεται όπως λειτουργούσε κατά το μεσαίωνα, συναντάται μέχρι και τη σημερινή εποχή με πολλές φυσικά μεταλλάξεις τόσο στη δομή όσο και στη λειτουργία των εμπορικών χώρων, που εξελίχθηκαν ακολουθώντας τις οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές αλλαγές της εκάστοτε εποχής.

2.7 Οι εμπορικοί χώροι στην αναγεννησιακή πόλη 2.7.1 Η μετάβαση από τη μεσαιωνική στην αναγεννησιακή πόλη

Η μετάβαση στην αναγεννησιακή πόλη πραγματοποιείται με τον εκσυγχρονισμό της σχέσης μεταξύ της εκκλησίας και του κράτους. Ουσιαστικά πραγματοποιείται η απομάκρυνση της θρησκευτικής εξουσίας και αντικαθίσταται από την κοινωνία της ελευθερίας και των επιστημών. Η επανασύνδεση με την αρχαιότητα, οδηγεί στη διαμόρφωση μιας νέας οπτικής του Αναγεννησιακού Ανθρώπου (Renaissance man ή homo universalis). Η προσέγγιση αυτή εισάγει την έννοια της ατομικότητας και παρουσιάζει το άτομο ως το κέντρο του σύμπαντος (Encyclopaedia Britannica, 2020).

Εικόνα 40 : Ο άνθρωπος του Βιτρούβιου, Leonardo da Vinci, 1490

Η Αναγέννηση εκφράζει την εποχή κατά την οποία μπαίνουν οι βάσεις για το πέρασμα από το φεουδαλικό σύστημα και την αγροτική οικονομία του Μεσαίωνα, στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα ενίσχυσης των τραπεζιτών και των εμπορίων-επιχειρηματιών, της προόδου της βιομηχανίας και της εισαγωγής της έννοιας της πόλης-πρωτεύουσας (Δημητριάδης, 1995, 221-225). Η οικονομία εμπλέκεται πλέον σε μεγάλο βαθμό με την πολιτική εξουσία και εδραιώνεται σταδιακά σαν επικρατούσα δύναμη.

H αναγεννησιακή πόλη αποτυπώνει χωρικά τις

47 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

κοινωνικοπολιτικές αυτές μεταβολές και αλλάζει το σκηνικό στο διαδραματίζεται η νέα αυτή πραγματικότητα.

Αναφορικά με το θεωρητικό υπόβαθρο των αναγεννησιακών όπως περιγράφηκε προηγουμένως, χαράχθηκαν οι νέες σχεδιαστικές αρχές που βασίζονται στην αρμονική και συμμετρική οργάνωση γύρω από μια κεντρική πλατεία, από την οποία ξεκινά να αναπτύσσεται ο αστικός ιστός, ακολουθώντας μια τακτική και ακτινωτή διάταξη με αυτήν ως κέντρο. Πρόκειται ουσιαστικά, για ένα ιεραρχικό σύστημα οργάνωσης με τη μορφή του ακτινοκεντρικού συστήματος. Όπως αναλύθηκε προηγουμένως, το θεωρητικό υπόβαθρο της αναγεννησιακής εποχής έχει ως στόχο να εισχωρήσει στην καθημερινότητα των πολιτών, να ενισχύσει τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και να συμβάλει στην αρμονική και ομαλή ροή της δημόσιας ζωής (Youth Committee of the Italian National Commission for UNESCO, 2020).

Εικόνα 41 : Πολεοδομικό σχέδιο αναγεννησιακής πόλης Palmadova, Ιταλία 1593

2.7.2 Η αναγεννησιακή πλατεία (piazza-plaza)

H εμφάνιση της πλατείας (piazza) είναι η εξέλιξη του δημόσιου χώρου της πλατείας όπως υπήρχε στο μεσαίωνα. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για έναν οριοθετημένο χώρο δημόσιου χαρακτήρα σε ένα αναπτυσσόμενο αστικό περιβάλλον, που δεν διέπετε από καθοδηγούμενες αρχές της εκκλησιαστικής και αυτοκρατορικής εξουσίας, καθώς και από τον κυρίαρχο στη μεσαιωνική Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 48

πόλη, οχυρωματικό χαρακτήρα. Ουσιαστικά, η πλατεία είναι πλέον ένας ορατά οργανωμένος, με σχεδιαστικές αρχές δομημένος χώρος που περιβάλλεται από σημαντικά οικοδομήματα εκκλησιαστικού και πολιτικού-διοικητικού χαρακτήρα. Οι μορφολογικά περίκλειστοι αυτοί χώροι αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα του αστικού δημόσιου χώρου και λειτουργούσαν ως μια ολότητα με τα γύρω κτίρια, η μεγαλοπρέπεια και κυριαρχία των οποίων τονίζεται μέσα από αυτούς (Chantale, 2014).

Ο χώρος της πλατείας διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο μιας νέας αστικής τυπολογίας αλλά και μιας νέας αστικής τάξης. Η μετάβαση από τη μεσαιωνική στην αναγεννησιακή πλατεία σηματοδοτήθηκε νοηματικά από την ενίσχυση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ανθρώπων και της επικοινωνίας του κοινωνικού συνόλου. Μορφολογικά, η πλατεία αποτελεί μέρος ενός δικτύου αστικών χώρων και ροών επικοινωνίας και κατέλαβε μια ατομική θέση στην ιεραρχία των χώρων της πόλης, συγκροτώντας μαζί με αυτούς μια ΄΄σκηνή΄΄ πάνω στην οποία διαδραματίζεται κάθε έκφανση της δημόσιας ζωής. Σημαντικό ρόλο έχουν οι όψεις των κτιρίων που περιβάλλουν την πλατεία, που λειτουργούν περισσότερο ως στοιχείο διαμόρφωση αυτού του ΄΄σκηνικού΄΄, παρά ως χωρικά́ και λειτουργικά́ όρια των κτιρίων που επικαλύπτουν (Ζουρουδή, 2010, 32).

Εικόνα 42 : Αναπαράσταση της αναγεννησιακής πλατείας της Pienza στην Ιταλία στον πίνακα "The ideal city" του F. Carnevale, (1480-84)

Ένα στοιχείο ιδιάζουσας σημασίας που σηματοδότησε τη μετάβαση από την οργάνωση της μεσαιωνικής στην αναγεννησιακή πόλη αλλά και τη μεταβολή του ιδεολογικού υπόβαθρου αντίστοιχα, αποτελεί η απομάκρυνση από θρησκευτικά-κοινωνικά κτίρια και η αντικατάστασή τους με εμπορικούς χώρους. Το μοτίβο οργάνωσης της αναγεννησιακής πλατείας αναπαράγεται μαζικά και δημιουργεί αυτή τη νέα εικόνα της πόλης όπως αναλύθηκε προηγουμένως. Οι εμπορικές λειτουργίες επικρατούν επί των υπολοίπων που περιβάλλουν ομοίως 49 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

την πλατεία και η οικονομία ανάγεται ως κυρίαρχη τάξη που εξουσιάζει τη δημόσια ζωή. Το πλαίσιο στο οποίο πραγματοποιείται έχει τη μορφή ενός ελεύθερου χώρου αλλά πρακτικά αποτελεσματικού στην ενίσχυση των διαδικασιών της δημόσιας σφαίρας και της οικονομικής ανάπτυξης. Η νέα πραγματικότητα που δημιουργείται εισάγει την έννοια του μερκαντιλισμού ("Mercantilism") που χαρακτηρίζει γενικά το οικονομικό σύστημα, το οποίο πολλές φορές φέρεται να ταυτίζει τον πλούτο με το χρήμα (Chantale, 2014).

Όπως περιγράφει ο Δημητριάδης, η πλατεία αποτελεί τον πυρήνα μιας ευρύτερης εμπορικής περιοχής, με καταστήματα κατά́ μήκος των κύριων δρόμων, διαχωρισμένα όμως από́ την κατοικία, εφόσον ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής μεταφέρεται στις πρώιμες βιομηχανικές ζώνες , που έχουν αρχίσει να δημιουργούνται (Δημητριάδης, 1995, 221-225), αντικαθιστώντας την κατοικία -εργαστήριο ή βιοτεχνία. (Ζουρουδή, 2010, 32) Αναφορικά με τη διάταξη της, η πλατεία έχει κλειστή́ και συνηθώς πιο γεωμετρική́ διάταξη από́ τη μεσαιωνική́, δημιουργεί προοπτική́, ενώ περιτριγυρίζεται από́ κτίρια, με τοξωτές στοές και καταστήματα στο ισόγειο. Στον υπαίθριο χώρο της, εκτός από́ το εμπόριο, διεξάγονται επίσημες τελετές και θεάματα, ενώ́ από́ αυτήν ξεκινούν οι εμποροπανηγύρεις και η περιοδική́ αγορά́, που οργανώνονται κατά́ μήκος των κυρίων δρόμων της πόλης (Calabi, 2004, 58-59). Όπως αναφέρει ο Habermas (1962) η αναγεννησιακή πλατεία αποτέλεσε την «υποδομή» για τη δημόσια έκφραση, λόγω της ανάγκης για κοινωνικοπολιτικές μεταβολές. Αποτελούσε το χώρο που προσέφερε την ευκαιρία στον απλό πολίτη να συζητήσει και να ασκήσει κριτική στα φλέγοντα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής (Θεοδώση, 2015).

Εικόνα 43 : H πλατεία της Pienza σήμερα

Εικόνα 44 : Η αναγεννησιακή πλατεία του Αγίου Μάρκου, Βενετία

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 50

2.8 Χώροι κατανάλωσης και βιομηχανική πόλη του 19ου αι.

2.8.1 Η μετάβαση από την αναγεννησιακή στη βιομηχανική πόλη

Η ιστορική φάση που ακολούθησε την Αναγέννηση, είναι αυτή του Μπαρόκ (Baroque) και αναφέρεται στη χρονική περίοδο από το 1600 έως το 1750 περίπου. Με την ανάπτυξη του εμπορικού καπιταλισμού κατά την εποχή του Μπαρόκ, αναδύεται η νέα αστική τάξη, το ιδιωτικό διακρίνεται από το δημόσιο και οι πολίτες αδιαφορούν για τα κοινά. Ο δημόσιος χώρος της πόλης μετατρέπεται σε σκηνή παρέλασης των ισχυρών, σχεδιάζεται για την οπτική τέρψη και καταστρέφει την προηγούμενη αίσθηση οικειότητας, αφού το «δημόσιο» είναι πλέον κάτι που εκτίθεται σε κοινή θέα (Ιωάννου, 2017, 10). Σε αυτή την περίοδο, όπως έχουμε αναφέρει και στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, οι έννοιες του δημόσιου και ιδιωτικού αποκτούν πλέον σημασία πολύ κοντινή με τη σύγχρονη έννοιά τους. Η δημόσια ζωή βρίσκει νέους τρόπους και χώρους έκφρασης: τα cafes , τον περίπατο και το πάρκο, τόπους που χαρακτηρίζονται από την διαταξική κοινωνικότητα, την παρατήρηση των αγνώστων και τις σύντομες πλέον επαφές. Αναπτύσσεται μια συνεταιριστική ζωή εξαρτημένη από το επάγγελμα που, ενώ βασίζεται στο δικαίωμα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, έχει δημόσιο προορισμό (Ιωάννου, 2017, 11). H οικονομική δραστηριότητα ως ιδιωτική υπόθεση τίθεται στον έλεγχο της δημόσιας σφαίρας και έτσι αποτελεί την «ιδιωτική σφαίρα της κοινωνίας…Η λέξη δημόσιο προσέλαβε το μοντέρνο νόημά της, κι επομένως σήμαινε όχι μόνο έναν τομέα κοινωνικής ζωής που βρισκόταν πέραν του χώρου της οικογένειας και των φίλων, αλλά επίσης και το γεγονός ότι αυτός ο δημόσιος χώρος γνωστών και ξένων συμπεριλάμβανε μία σχετικά μεγάλη ποικιλία ανθρώπων» (Sennett, 1999, 32).

Προχωρώντας στον 19ο αι., το 1800 ορίζει πρακτικά μια νέα εποχή για την πόλη (Maicher, 2010, 21). Σηματοδοτώντας το τέλος της περιτειχισμένης πόλης και την αφετηρία της βιομηχανικής μητρόπολης, μπορεί να θεωρηθεί συμβατικά ως η εκκίνησης μιας περιόδου επιταχυνόμενης αστικής ανάπτυξης και σταδιακής διαμόρφωσης μιας διαφορετικής προσέγγισης στα προβλήματα του σχεδιασμού των πόλεων. Πραγματοποιούνται πολεοδομικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας που περιελάμβαναν ένα ευρύ φάσμα έργων, όπως διάνοιξη λεωφόρων, διαμόρφωση οδών και πλατειών κ.ά. (Καυκαλάς κ.α., 2014, 47). Οι μετασχηματισμοί αυτοί εμφανίζονται εντονότερα σε πόλεις οι οποίες αναπτύσσονται ταχύτερα από άλλες, όπως το Λονδίνο αλλά και το Παρίσι φυσικά που αναφέραμε, τόσο ως προς το μέγεθός τους, όσο και ως προς το ρόλο που διαδραματίζουν στη διεθνή οικονομική σκηνή. Η συγκέντρωση των βιομηχανιών στα υπάρχοντα αστικά κέντρα τους, έχει ως συνέπεια τη συρροή πληθυσμού, που αναζητά εργασία σε αυτά. Με τον τρόπο αυτόν γεννιούνται οι βιομηχανικές μητροπόλεις, που αντανακλούν τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές δομές της εποχής, με τα κέντρα τους να 51 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

γίνονται υποδοχείς των παραγωγικών, διοικητικών και εμπορικών λειτουργιών (Ζουρουδή, 2010, 40-41).

Εικόνα 44 : Εξελικτικές φάσεις της πολεοδομικής διάταξης ανά τους αιώνες

Σύμφωνα με τον Τουρνικιώτη, «το πέρασμα από το 18ο στο 19ο αιώνα ήταν ανατρεπτικό για όλη τη δομή και τη βίωση του δημόσιου χώρου. Αλλάζει η κοινωνική του συγκρότηση. Αλλάζουν οι άνθρωποι που κινούνται σε αυτόν, αλλάζουν οι δραστηριότητές τους, οι λειτουργίες, οι τύποι των κτιρίων, και μαζί τους εκρήγνυνται η κλίμακα των πόλεων, ο αριθμός και η σχέση των ανθρώπων, τα μέσα με τα οποία κινούνται, ανατρέποντας οριστικά το νόημα του τόπου προς την κατεύθυνση του αχανούς αστικού χώρου» (Τουρνικιώτης, 2006, 121). Με την εκβιομηχάνιση, οι πόλεις υπέστησαν λοιπόν μια βίαιη επέκταση το αποτέλεσμα της οποίας ήταν να προκληθεί μια τυχαία ανάπτυξη των πόλεων (Davinson, 1994, 101). Ο Mumford σε μια προφητική θα λέγαμε διατύπωση, αναφερόμενος στις πόλεις που δημιουργήθηκαν κατά τη Βιομηχανική επανάσταση και έπειτα, που θα ταίριαζε ακόμα περισσότερο στην περιγραφή των σύγχρονων κοινωνιών, αναφέρει πως ολόκληρος ο κόσμος «έχει γίνει μια πόλη», ή μάλλον ένας ολόκληρος αστερισμός από αστικούς πόλους συχνά υπερβολικά μεγάλου μεγέθους, οι οποίοι στο εξής αποτελούν τα κομβικά σημεία του παγκοσμιοποιημένου οικονομικού χώρου (Mumford, 1986).

Εικόνα 45 : Ο πρώτος σταθμός μετρό στο Παρίσι, 1900

Εικόνα 46 : Belleville, εμπορικός δρόμος στο Παρίσι

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 52

Οι κοινωνικές και οικονομικές αυτές ανισότητες εγγράφονταν στα τοπία των πόλεων του βιομηχανικού καπιταλισμού ήδη από τις απαρχές της ανάπτυξης τους (Stevenson, 2007, 45). Οι νέες σκληρές συνθήκες διαβίωσης, η πολύωρη εργασία και η έντονη ταξική διαστρωμάτωση κάνουν τον άνθρωπο του 19ου αιώνα να μην συμμετέχει ενεργά στη δημόσια ζωή. Παράλληλα η μαζική παραγωγή προϊόντων, η εξειδίκευση, η δημιουργία πλεονάσματος και η επακόλουθη αλλαγή των καταναλωτικών συνθηκών κάνουν τις έως τότε τοπικές αγορές ξεπερασμένες. Η πληθώρα νέων προϊόντων πρέπει να διοχετευτεί αλλού, αφού ξεπερνά τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού. Η εμπορική διαδικασία μέσα στην πόλη αλλάζει μορφή (Καρούτσου, 2010, 49). Η νέα αστική τάξη που αναδύθηκε σε αυτό το πλαίσιο της βιομηχανικής πόλης του 19ου αι., αναζητούσε και απαιτούσε νέες κτιριακές κατασκευές, ικανές να εκθέσουν και να παρουσιάσουν με το βέλτιστο τρόπο τα προϊόντα της. (Μωραΐτης, 2006, 54).

Εικόνα 47 : Πολυσύχναστος δρόμος στη μητρόπολη του Λονδίνου, Regent Street.

Εικόνα 48 : Εξαθλίωση σε φτωχογειτονιά του Λονδίνου, 1875

Η νέα καταναλωτική κοινωνία που αναδύθηκε στη βιομηχανική πόλη, με την ανταλλαγή να ανέρχεται στην επικρατούσα λειτουργική σχέση, οδήγησε στη μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων και στη δημιουργία μιας κοινωνίας που όπως αναφέρθηκε προηγουμένως εμφανίζεται ως η κοινωνία των ξένων (Hill , Mc Cathy , 1999, 38). Η κοινωνία των ξένων, επικεντρωμένη στην ανταλλαγή, χρειαζόταν παρόλα αυτά ένα ισχυρό πολιτιστικό πλαίσιο για να υποστηρίξει τις ανταλλακτικές σχέσεις (Madanipour, 2003, 113-114). Η βιομηχανική επανάσταση μετασχημάτισε τον τρόπο που ο χώρος της πόλης διαμόρφωνε την εμπειρία των κατοίκων της. Οι αλλαγές στην κλίμακα της πόλης, η αστικοποίηση και οι αλλαγές στους ρυθμούς της καθημερινής ζωής κατέστρεψαν την αίσθηση της χρονικής και χωρικής ενότητας. Τα πάντα στην πόλη βρίσκονται σε συνεχή μετασχηματισμό. Η αστικοποίηση συγκεντρώνει και εκφράζει τις εντάσεις και τις αντιφάσεις της εκβιομηχάνισης και της παγκοσμιοποίησης. Πρόκειται για ένα μη αναστρέψιμο φαινόμενο, θέτοντας 53 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

την πρόκληση να παράγουμε δημόσια αγαθά (κυρίως παιδεία, πολιτισμό, υγεία) για το σύνολο των πληθυσμών (Μοχιανάκης, 2018).

Όπως περιγράφει στο έργο του ο Β. Walter, τα νέα οικονομικά και τεχνολογικά επιτεύγματα που μας κληροδότησε ο 19ος αιώνας εισέρχονται στο σύμπαν μιας φαντασμαγορίας. Αυτά τα επιτεύγματα υφίστανται μια τέτοια “φωταψία” όχι μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, με μια ιδεολογική μετάθεση, αλλά και στην άμεσα αντιληπτή τους παρουσία. Εκδηλώνονται ως φαντασμαγορίες. Σ’ αυτές τις φαντασμαγορίες της αγοράς, όπου οι άνθρωποι εμφανίζονται μόνον ως τύποι, αντιστοιχούν οι φαντασμαγορίες των εσωτερικών χώρων, που δημιουργούνται από την ασίγαστη ανάγκη του ανθρώπου να αφήσει το αποτύπωμα της ιδιωτικής ατομικής του ύπαρξης στους χώρους όπου κατοικεί. Τον 19ο αιώνα λοιπόν η προσωπικότητα του ατόμου εισβάλλει στη δημόσια σφαίρα. Πιο συγκεκριμένα, σχέση ιδιωτικού-δημόσιου μεταβάλλεται, με το ιδιωτικό να εξωτερικεύεται στο δημόσιο (λ.χ. η ένδυση αποτελεί πλέον μέσο έκφρασης της προσωπικότητας του ατόμου και όχι μόνον της κοινωνικής του τάξης), ενώ η κοινωνία των πολιτών, ως ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού, βρίσκεται στο απόγειό της. Οι δημόσιοι χώροι αναδομούνται: ο δρόμος είναι τόπος διανομής και η πλατεία τόπος επικοινωνίας αλλά και επίδειξης, παίζοντας ρόλο στο θέαμα της πόλης (Ιωάννου, 2017, 12).

Εικόνα 49 : Κυρίες υψηλής κοινωνικής τάξης, Παρίσι, 1909

Εικόνα 50 : Μαζική παραγωγή με γυναίκες εργάτριες σε βιομηχανία της Αμερικής, 1912

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 54

2.8.2 Οι χώροι εμπορικών συναλλαγών στη μητρόπολη του 19ου αι. Οι στοές στη δυτική Ευρώπη

Στο προαναφερθέν πλαίσιο λειτουργίας της βιομηχανικής πόλης, η τεχνολογική πρόοδος επέτρεψε τη δημιουργία μεγάλων, αμιγώς εμπορικών δομών, για την εξυπηρέτηση των αυξανόμενων αναγκών που παρουσιάστηκαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο δημόσιος βίος να πυκνώνει σε πολλά σημεία της πόλης που ως τώρα εξελισσόταν στις πλατείες και τους δρόμους και σταδιακά να εσωτερικεύεται, αρχικά στις στοές και αργότερα στα κτίρια εξειδικευμένης στεγασμένης αγοράς, στα πολυκαταστήματα και στα κτίρια διεθνών εκθέσεων (Ζουρουδή, 2010, 41). Η ιδέα τοποθέτησης των προϊόντων σε μέρη όπου το κοινό είχε άμεση πρόσβαση, αποτέλεσε τη μεγαλύτερη καινοτομία του «οπτικού εμπορίου» (Parker, 2003, 358).

Εικόνα 51 : Η αστική τάξη του Παρισιού περιπλανιέται ανάμεσα στις Εικόνα 52 : Βιτρίνες εμπορικής στοάς στο Παρίσι, 19 αι. βιτρίνες έκθεσης εμπορευμάτων, 1825

Οι στοές συνδέονται άμεσα με την ανάπτυξη της αστικής τάξης και φυσικά με την ανάγκη προβολής των νέων βιομηχανικών προϊόντων (Μωραΐτης, 2006, 54). Αποτελούσαν την κινητήριο δύναμη πίσω από την αναδιοργάνωση του δημόσιου χώρου. Κυριάρχησαν αρχικά στη Γαλλία όπου κατά το απόγειο της Βιομηχανικής επανάστασης η πρωτεύουσα χαρακτηρίζεται από έντονη δημογραφική κινητικότητα και εμπορική δραστηριότητα (Παπασυμεών, 2011, 44). Όπως αναφέρει και η BuckMorss(1991, 39) «οι στοές αποτελούσαν το πρώτο παγκόσμιο στυλ της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και επομένως ένα τμήμα της βιωμένης εμπειρίας μιας παγκόσμιας μητροπολιτικής γενιάς».

Ο όρος “arcade”- στοά χρησιμοποιείται ως μετάφραση της έννοιας “passage”-περάσματος, που εκφράζει τη μεταβατική φύση, αυτής της τυπολογίας κτιρίου. Πρόκειται, για αναφορά σε στενούς, ιδιωτικούς δρόμους οι οποίοι 55 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

διαφοροποιούσαν και συνέδεαν τον εσωτερικό σχεδιασμό, τεράστιων οικοδομικών συγκροτημάτων (blocks). Δεν αποτελούσαν εντυπωσιακά και μεγαλειώδη δημόσια κτίρια, αντ ‘αυτού ήταν δομές ιδιωτικής πρωτοβουλίας που προσέφεραν ωστόσο στο κοινό, προσφέροντας του τη δυνατότητα να βρίσκει κάθε είδους αγαθό σε ένα προστατευμένο από τις καιρικές συνθήκες περιβάλλον (Geist, 1985, 12,62). Οι στοές αποτελούν από πολλές απόψεις υβριδικά μορφώματα χώρου, καθώς ο χαρακτήρας τους μετεωρίζεται ανάμεσα στη δημόσια χρήση και την ιδιωτική, γεννώντας ένα χώρο ενδιάμεσο. Για παράδειγμα, παρατηρείται για πρώτη φορά η εισβολή γνωρισμάτων εσωτερικού χώρου στο δημόσιο- τα αστικά σαλόνια, δείγμα του πλούτου των ιδιοκτητών τους, βρίσκουν αντίστοιχο στο εξεζητημένο πολλές φορές εσωτερικό των στοών, χωρίς να χάνουν όμως το γνώρισμα του περάσματος του δρόμου, επιτρέποντας τη συνάντηση κάθε είδους περιπατητών και περαστικών (Σταυρίδης, 2010, όπως αναφέρεται σε Σκορδούλη, 2015, 79). Ο 19ος αιώνας δεν αποτελεί μόνο μία μεταβατική ιστορική περίοδο, αλλά προσδιορίζεται από μεταβατικούς χώρους που αποτυπώνουν το χαρακτήρα της νεωτερικής ζωής που αναδύεται (Σκορδούλη, 2015, 79).

Εικόνα 53 : Περιπλανητής-flaneur στις στοές του Παρισιού

Εικόνα 54 : Passage des Panoramas, Παρίσι

Σχετικά με τα μορφολογικά της χαρακτηριστικά, η στοά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας αξονικός διάδρομος καλυμμένος με γυαλί, ο οποίος συνδέει δυο πολυσύχναστους δρόμους και εσωτερικά περιβάλλεται εκατέρωθεν με καταστήματα, γραφεία , εργαστήρια ή κατοικίες (που συνήθως βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα-ορόφους). Το κύριο υλικό κατασκευής τους ήταν ο σίδηρος και το γυαλί, που άλλαξαν δραματικά την αισθητική ποιότητα των επιμέρους καταστημάτων που περιελάμβαναν (Parker, 2003, 375). Είναι ανεξάρτητες κατασκευές και ο χώρος που καταλαμβάνουν μπορεί να διαφοροποιηθεί από τον Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 56

δρόμο με την γυάλινη οροφή, την συμμετρία των προσόψεων και τους αποκλειστικά πεζοδρομημένους διαδρόμους. Τα παραπάνω τρία στοιχεία διαφοροποιούν το κτιριακό τύπο των στοών από όλους τους άλλους ανάλογους αρχιτεκτονικούς τύπους. Προσέφεραν στην ουσία δημόσιο χώρο για ιδιωτική ιδιοκτησία, καθώς και για την διευκόλυνση της κυκλοφοριακής συμφόρησης, προστασία από τις καιρικές συνθήκες, αλλά κυρίως πρόκειται μια περιοχή προσβάσιμη μόνο από πεζούς. Αυτές οι δυνατότητες-χαρακτηριστικά λειτουργούν ως προνόμια για την οικονομική επιτυχία των ενοικιαστών καθώς και των ιδιοκτητών της (Geist, 1985, 4).

Εικόνα 55 : Passage Choiseul, Παρίσι

Εικόνα 56 : Passage des Princes, Παρίσι

Ένας άλλος κτιριακός τύπος που αναδύθηκε κατά τον 19ο αι. βασιζόμενος στη λογική της στοάς, ήταν αυτός του κτιρίου διεθνών εκθέσεων που θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως αποτέλεσε μία πρώτη μορφή βιτρίνας (Miles S., Miles M., 2004, 89). Οι διεθνείς εκθέσεις άρχισαν ουσιαστικά στο Λονδίνο το 1851 και άκμασαν στο Παρίσι το 1889. Η ιδέα αφορούσε τη συγκέντρωση όλων των προϊόντων των εθνών σε ένα μέρος, ώστε να διευκολυνθεί η μελέτη τους, η βελτίωση και οι πωλήσεις τους σε έναν κόσμο με ολοένα αυξανόμενο ελεύθερο εμπόριο. Χρησιμοποιούνταν, όμως και ως επίδειξη εθνικής υπερηφάνειας. Οι εκθέσεις δεν ήταν απλώς εμποροπανήγυρεις, αλλά παρουσίαζαν κάθε είδους έκθεμα και προϊόν περιλαμβάνοντας βιομηχανικά μηχανήματα, μέσα μεταφοράς, αγροτικά εργαλεία, οικιακά σκεύη, καθώς και επίσης και αντικείμενα εφαρμοσμένων και καλών τεχνών. Αποτελούσαν ένα είδος πανηγυρισμού τόσο της 57 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

υλικής πραγματικότητας, όσο και των υψηλότερων ιδεωδών του βιομηχανικού πολιτισμού. Ήταν κατά κάποιο τρόπο οι καθεδρικοί ναοί της διαφύλαξης της πίστης ότι η πρόοδος μέσω της βιομηχανίας θα οδηγούσε στην πλήρη ικανοποίηση των αναγκών της ανθρωπότητας (Ποταμιάνος, 2014, 24).

Εικόνα 57 : Αναπαράσταση: Διεθνής έκθεση στο Παρίσι, 1855

Από τα καταστήματα νεωτερισμού- magasins de nouveauté στα πολυκαταστήματα

Μια άλλη μορφή οργάνωσης του λιανικού εμπορίου στις γαλλικές και αγγλικές μητροπόλεις κατά τον 19ο αι. που εξετάζουμε αποτελούν τα bazaars ή galleries. Πρόκειται για έναν ανεξάρτητο κτιριακό τύπο που συντίθεται από προαύλιους χώρους και δωμάτια με φεγγίτες, συνήθως πολυώροφα. Η τυπολογία αυτή παρουσιάζει ομοιότητες με τις στοές πέραν των αρχιτεκτονικών στοιχείων, καθώς και οι δυο μορφές εξυπηρετούν και οργανώνουν το λιανικό εμπόριο. Η κύρια διαφορά τους όμως είναι πως οι εμπορικές αυτές δομές αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης σύνθεσης εμπορικών χώρων, αποκλείοντας ως μοναδικό το κυρίαρχο αξονικό στοιχείο της στοάς (Geist, 1985, 49-51).

Αναφερόμαστε δηλαδή σε μια τυπολογία χώρων που προϋπήρχε και πριν τον 19ο αι., αποτέλεσε όμως μορφή εξέλιξης στην οποία στηρίχθηκε η μετάβαση από τα bazaars της δύσης και τις στοές στα πολυκατάστημα, που σηματοδότησαν ένα νέο είδος κατανάλωσης. Αναμφισβήτητα, η δημιουργία των μεγάλων πολυκαταστημάτων την εποχή αυτή, αποτελεί «το περιεκτικό σύμβολο των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων» (Cacciari, 1998, 31). Ο Göhre (1907), ορίζει τα πολυκαταστήματα «ως μια συλλογή από διάφορες επιχειρήσεις κάτω από κοινή στέγη και από ένα διαχειριστικό πλαίσιο οργάνωσης, με κοινό περιορισμό στην Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 58

αποκλειστική πώληση εμπορεύσιμων και σταθερά δημοφιλών εμπορευμάτων» (Geist, 1985, 52).

Τα λεγόμενα department stores εμφανίστηκαν ως εμπορικοί χώροι για

Εικόνα 58 : Galerie Lafayette, Παρίσι

Εικόνα 59 : Διαφημιστική αφίσα εποχής, 1844

να αντικαταστήσουν τις στοές και τα bazaars (Geist, 1985, 51). Στεγάζονταν σε μεγάλα κτίρια με όψη ανακτόρου, περιελάμβαναν μεγάλο αριθμό τμημάτων για τα διάφορα είδη, πολλούς υπαλλήλους και σταθερή ποιότητα στα προϊόντα. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνέβαλλαν στην απόδοση μεγάλου κέρδους ( Λαζαρίδης&Benevolo, 1978, 23). Ο λόγος που επέφεραν τεράστιες πωλήσεις, ήταν οι χαμηλές τιμές που κυριαρχούσαν στα πολυκαταστήματα, σε αντίθεση με τα προϋπάρχοντα bazaars και τις στοές (Παπασυμεών, 2011, 49). Αυτή η δυνατότητα των πολυκαταστημάτων να προσφέρουν τα εμπορεύματα στο αγοραστικό κοινό με ένα εύρος και ποικιλία τιμών αποτελούσε καινοτομία των department stores ( Jeacle, 2004, 1167-1170).

Η οργανωτική καταγωγή των department stores ή grands magasins προέρχεται από τα magasins de nouveauté-καταστήματα νεωτερισμού που ήταν τα κέντρα εμπορίου των ειδών πολυτελείας και εμφανίστηκαν κατά τις αρχές του 19ου αι. στη Γαλλία και γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη στις δεκαετίες 1830 και 1840 (Walter, 1999, όπως αναφέρεται σε Geist, 1985, 52). Παρόλα αυτά ο Geist υποστηρίζει πως το πρώτο κατάστημα αυτού του είδους ήταν το Pygmalion, που άνοιξε στο Παρίσι το 1793, δηλαδή χρονικά πριν τις περιόδους αυτού του είδους καταστημάτων και λειτουργεί μέχρι σήμερα (Geist, 1985, 52). Όλα τα magasins ξεκίνησαν ως μικρά καταστήματα και στη συνέχεια επεκτάθηκαν σταδιακά στα γύρω κτίρια. Επρόκειτο για σιδηροκατασκευές με κυρίαρχο το στοιχείο του γυαλιού για την επίτευξη της απαραίτητης διαφάνειας και την προβολή των εμπορευμάτων.

59 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Τα περισσότερα ήταν πολυώροφα με μεγάλους φεγγίτες και διέθεταν galleries. Οι χώροι πωλήσεων ήταν εντυπωσιακά φωταγωγημένοι, διακοσμούνταν με επενδύσεις και καθρέφτες, ενώ καλλιτέχνες σχεδίαζαν διαφημιστικά έργα ώστε να προσελκύουν τους καταναλωτές. Σε κάποιες περιπτώσεις ο στρατός έδινε το παρόν για να εξασφαλίσει την προστασία στους εμπορικούς αυτούς χώρους (Geist, 1985, 52). Εικόνα 60 : Pygmalion, εξωτερική άποψη Παρατηρείται λοιπόν για πρώτη φορά στην ιστορία των αγορών μια τάση επιτήρησης και ελέγχου στην κατεύθυνση της κατανάλωσης. Ο δημόσιος χώρος των πολυκαταστημάτων του 19ου αι. αρχίζει να αμφισβητεί την ελευθερία που νοηματοδοτεί τον όρο δημόσιος. Η δημιουργία ενός ελεγχόμενου και πιο κλειστού περιβάλλοντος είχε ως στόχο την βέλτιστη προβολή των εμπορευμάτων και την ενίσχυση του καταναλωτικού πνεύματος. Η λογική αυτή Εικόνα 61 : Pygmalion έχει λοιπόν τις ρίζες της στη βιομηχανική μητρόπολη, αλλά εδραιώνεται τον επόμενο αιώνα.

Εικόνα 62 : Galerie Lafayette, Παρίσι

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 60

Grand magasin Bon Marché

Η έννοια του πολυκαταστήματος ήταν άρρηκτα συνυφασμένη στο Παρίσι του 19ου αι. με το Bon Marché, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μνημείο για την μεσοαστική κουλτούρα. Σύμφωνα με τον Miller, στα χρόνια πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν το μεγαλύτερο κατάστημα παγκοσμίως σύμφωνα μάλιστα με σχετική ομοφωνία (Miller, 1981, 3-5). Η λειτουργία του ξεκίνησε το 1852 και θεωρείται ως το πρώτο department store με τα magasins de nouveauté να αποτελούν φυσικά όπως προαναφέραμε άμεσο πρόγονο του (Geist, 1985, 51). Σε σύντομο χρονικό διάστημα το Bon Marché κατάφερε να γίνει για τους κατοίκους του Παρισιού ένας μόνιμος προορισμός, ένας φανταστικός και θεαματικός κόσμος. Ο καταναλωτής δεν εισέρχεται στο χώρο πλέον ως αγοραστής αλλά ως επισκέπτης αρχικά. Η αγορά αποτελεί πλέον μέρος μιας ιδιαίτερης και ενθουσιώδους διαδικασίας της καθημερινότητάς του (Miller, 1981, 167-169).

Εικόνα 63 : Διαφημιστική αφίσα εποχής

Εικόνα 64 : Bon Marche, Παρίσι, 1852

Το Bon Marché περιγράφεται ως χώρος που έδινε την αίσθηση ενός θεάτρου ή ενός ναού. Οι σιδερένιες κολώνες και το γυαλί έδιναν στο χώρο την απόλυτη αίσθηση του φωτός και της ευρυχωρίας. Διέθετε αναγνωστήρια, galleries σύγχρονης για την εποχή τέχνης, ακόμα και μπουφέ. Κατά τη μεταπολεμική περίοδο τα δεδομένα άλλαξαν ριζικά. Η χρυσή εποχή του Bon Marché είχε περάσει οριστικά. Το 1920 δεν αποτελούσε πλέον κάτι το ξεχωριστό. Ο κόσμος του πολυκαταστήματος άλλαζε και έμπαινε σε ένα νέο στάδιο της ιστορίας του (Miller, 1981, 231-236).

61 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

Εικόνα 65 : Bon Marche, 1880

Εικόνα 66 : Bon Marche, σήμερα

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 62

Συμπεράσματα

Συμπερασματικά, το παρόν κεφάλαιο ασχολήθηκε με την επισκόπηση της πορείας των εμπορικών χώρων ως προς την αλληλένδετη σχέση τους με την εξέλιξη της δημόσιας ζωής της κάθε εποχής. Κυρίως εστίασε στην ευρωπαϊκή Δύση, παραθέτοντας όμως και μια πιο σύντομη ανάλυση σχετικά με τους εμπορικούς χώρους του ισλαμικού κόσμου της Ανατολής.

Η αρχαία ελληνική Αγορά και το ρωμαϊκό forum αποτελούσαν χώρους, που πέραν των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων που φιλοξενούσαν, ήταν χώροι έκφρασης των πολιτικών συνθηκών κάθε εποχής. Πιο συγκεκριμένα, η Αγορά αποτελούσε κυρίως χώρο προαγωγής του δημοκρατικού ιδεώδους και άσκησης όλων των διαδικασιών που συνδέονται με το δημοκρατικό πολίτευμα και συνεπώς την οργάνωση της αρχαιοελληνικής πόλης και τη λειτουργία της δημόσιας ζωής. Έπειτα, το forum σχετίζεται αντίστοιχα με την προβολή του ισχύοντος πολιτικού καθεστώτος, της αυτοκρατορικής εξουσίας και της δύναμης του κράτους, στοιχεία που παρέπεμπαν και στο μνημειακό χαρακτήρα της ρωμαϊκής Αγοράς. Παρατηρείται δηλαδή πως ο δημόσιος χώρος δεν διαθέτει το ρόλο του χώρου αντιπροσώπευσης και άσκησης της δημοκρατίας, αλλά συνδέεται με την προπαγάνδα και τα συμφέροντα εξουσίας.

Στη συνέχεια, την εποχή του Μεσαίωνα και της επακόλουθης Αναγέννησης, ο χώρος εξέλιξης των εμπορικών δραστηριοτήτων και δημόσιας ζωής της ιστορικής πόλης, αποτελούσε η κεντρική αστική πλατείας, η οποία, τουλάχιστον μέχρι την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, φιλοξένησε όλες εκείνες τις δημόσιες δραστηριότητες που θεωρήθηκαν βασικές για την ύπαρξη και τη λειτουργία της κοινότητας. Η καίρια διαφορά μεταξύ των δυο εποχών αποτελούσε το γεγονός πως στη μεσαιωνική κοινωνία κυρίαρχο ρόλο διαδραμάτιζε η εξουσία της Εκκλησίας και των φεουδαρχών ενώ αντιθέτως, κατά την εποχής της Αναγέννησης, επικράτησε μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Ο ρόλος της Εκκλησίας έφθινε και η πλατεία λειτούργησε κυρίως ως φορέας δημόσιας δραστηριότητας και κοινωνικής επαφής, στο πλαίσιο πια μια προκαπιταλιστικής κοινωνίας, όπου η δημόσια ζωή συσχετιζόταν άμεσα με τις οικονομικές συναλλαγές και το χρήμα.

Την ίδια περίοδο από τον πρώιμο κιόλας Μεσαίωνα της Δύσης, στην Ανατολή, πυρήνες της δημόσιας ζωής αποτελούσαν τα bazaars, ένα κλειστό δίκτυο εμπορικών και θρησκευτικών υποδομών. Η μορφή τους θεωρείται ως πρόδρομος των στοών που εμφανίζονται στην βιομηχανική μητρόπολη του 19ου αι. στη Δύση. Η λειτουργία τους αποτελούσε το μέσο των ανταλλακτικών δραστηριοτήτων που θεωρούνταν απαραίτητες για το βιοπορισμό της κοινότητας, 63 Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου

όμως στηρίζεται κυρίως στο πνεύμα της θρησκευτικής μουσουλμανικής λατρείας ως κέντρο σύγκλισης της κοινότητας και της κοινωνικής ζωής. Τον 18ο αι. απέκτησε σταδιακά τον τίτλο της διαβίωσης σε ένα περιβάλλον αγνώστων, μακριά από την έννοια της οικειότητας, μια διατύπωση διαχρονική μέχρι και σήμερα.

Επιστρέφοντας στον δυτικό κόσμο, η έλευση της εκβιομηχάνισης και της μαζικής παραγωγής αγαθών, οδήγησαν στην ανάδυση των διεθνών οικονομικών σχέσεων και την δημιουργία των μητροπόλεων του 19ου αι.. Τότε σημειώνεται η πρώτη «μετατόπιση» του κέντρου της δημόσιας δραστηριότητας σε νέους, εσωτερικούς και εξειδικευμένους τόπους, τις εμπορικές στοές που με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν σε πιο σύνθετες δομές, τα πολυκαταστήματα. Οι κοινωνικές επαφές περιστρέφονται γύρω από την κοσμική ζωή και την κατανάλωση. Παρατηρείται μία απόσυρση των ατόμων από την ενεργητική συμμετοχική δραστηριότητα και μία διάθεση να βιώσουν τις εμπειρίες προσωπικά και όχι συλλογικά. Το δημόσιο ταυτίζεται με τη δημόσια ανάδειξη των ατόμων και της προβολής, ακολουθώντας το αστικό βίωμα της εποχής του βιομηχανικού καπιταλισμού. Η φαντασμαγορία της αγοράς επικρατεί σε μια κοινωνία που η κατανάλωση έχει αναχθεί στην αξία που κινεί το μοχλό της δημόσιας ζωής, ενώ ο βιομηχανικός καπιταλισμός οδεύει προς την πανηγυρική εδραίωση του κατά τον 20ο αι. με τη δημιουργία των εμπορικών κέντρων.

Η εξέλιξη των χώρων εμπορίου στο πέρασμα του χρόνου 64

Κεφάλαιο 3. Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 3.1 Εισαγωγή

Το κεφάλαιο αυτό ξεκινά με την επισκόπηση της νέας οργάνωσης των πόλεων από τον 20ου αι. έως και σήμερα, στο αστικό και περιαστικό περιβάλλον στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Οι σύγχρονες διαδικασίες αστικοποίησης και το φαινόμενο της αστικής διάχυσης δημιουργούν το νέο χωρικό πλαίσιο ανάπτυξης των εμπορικών δραστηριοτήτων. Η νέα συνθήκη του καταναλωτισμού υλοποιείται στο χώρο μέσα από νέα αστικά τοπία και δημόσιους χώρους. Ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα εμπλέκεται σημαντικά και η έννοια του δημόσιου χώρου μετασχηματίζεται μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες της άκρως κερδοσκοπικής και απρόσωπης κοινωνίας, που διαδέχτηκε τη βιομηχανική μητρόπολη του 19ου αι. Το φαινόμενο της ιδιωτικοποίησης και ο νέος χαρακτήρας του αστικού δημόσιου χώρου αντανακλώνται στα νέα εμπορικά κέντρα που δημιουργούνται, αλλά και στις νέες συνθήκες που αναδύονται στα παραδοσιακά κέντρα των πόλεων. Το παρόν κεφάλαιο περιγράφει τόσο το πλαίσιο των μετασχηματισμών μέσα στο οποίο εμφανίστηκαν τα εμπορικά κέντρα και οι νέες συνθήκες των παραδοσιακών αστικών κέντρων, όσο και το χαρακτήρα του δημόσιου χώρου σε αυτά.

3.2 Από τη μητρόπολη στη μετάπολη

Στις αρχές του 20ου αι. η βιομηχανία που γνωρίζει τεράστια ανάπτυξη και εξάπλωση σ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αι., έχει καθιερωθεί ως διαδικασία παραγωγής (Μαντουβάλου, 2005, 97). Αναφορικά με την πολεοδομική οργάνωση των πόλεων, παρατηρείται μια στροφή προς τη λειτουργική, σχεδιασμένη σε κάναβο πόλη, όπου προτεραιότητα έχει η υγιεινή, η άνετη κυκλοφορία, καθώς και η ταξινόμηση των λειτουργιών, ιδέες οι οποίες εκφράζονται μέσω του Μοντέρνου Κινήματος (Τουρνικιώτης, 2004, 49). Στα μέσα του 20ου αι., μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, οι πόλεις σε όλο τον κόσμο άρχισαν να αυξάνονται με πολύ πιο εντατικό ρυθμό, παράλληλα με την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και τη διεθνοποίηση της οικονομίας (Καυκαλάς κ.α., 2014, 47). Λόγω του εκσυγχρονισμού των κυκλοφοριακών συστημάτων και της ευρείας διάδοσης του αυτοκινήτου ως ιδιωτικό όχημα, δημιουργείται μια γενικευμένη τάση προς αποκέντρωση στις αμερικανικές αρχικά πόλεις (Kostof, 1992,59).

65 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Εικόνα 67 : Επανάσταση στη βιομηχανία του αυτοκινήτου, 1913

Εικόνα 68 : Εργασία στις βιομηχανίες του 20ου αι.

Σταδιακά οι πόλεις μεγιστοποιούνται, επεκτείνονται και διαχέονται πέρα από τα καθορισμένα ως τότε όριά τους. Πρόκειται για την ανάπτυξη του φαινομένου της αστικής διάχυσης που διαμορφώνει μια νέα εικόνα των πόλεων. Έως τα τέλη του 20ου αι. εδραιώνεται μια νέα πραγματικότητα οικιστικής και κοινωνικής συνύπαρξης, ένας νέος αστικός σχηματισμός, που ξεφεύγει από τα χωρικά και λειτουργικά όρια της μητρόπολης (Ζουρουδή, 2010, 67). Πρόκειται για τη «Μετάπολη» (ή «Αναδυόμενη πόλη», «Generic City», «Citta Diffusa»), που σύμφωνα με το Γάλλο κοινωνιολόγο F. Ascher, είναι ένα σύνολο χώρων όπου το σύνολο ή τμήμα των κατοίκων, των οικονομικών δραστηριοτήτων ή των περιοχών βρίσκονται ενσωματωμένα στην καθημερινή λειτουργία μιας μητρόπολης και συνθέτει ένα λεκανοπέδιο εργασίας, κατοίκησης και δραστηριοτήτων (Αscher, 1995, 34-30).

Εικόνα 69 : Η προαστιοποίηση στη σύγχρονη μετάπολη, Αριζόνα

Εικόνα 70 : Κυκλοφοριακά δίκτυα μεταπόλεων

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 66

Τα μητροπολιτικά κέντρα, που άλλοτε έσφυζαν από ζωή, τώρα ερημώνουν, ενώ ο δημόσιος χώρος τους υποβαθμίζεται σε επίπεδο υγιεινής, ασφάλειας και αισθητικής (Αίσωπος, 1998, 49). Σε αυτά δεν επιτυγχάνεται κοινωνική και πληθυσμιακή μίξη, καθώς τα μεσαία και υψηλά στρώματα των προαστίων τα επισκέπτονται μόνο για να εργαστούν. Παράλληλα, ιδίως μετά το τέλος του δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου επικρατούσε η έλλειψη υπαίθριων χώρων στα αστικά κέντρα και αντιθέτως κυριαρχούσε η μέγιστη εκμετάλλευση γης. Προέκυψε δυσανάλογη σχέση δομημένου και αδόμητου χώρου μετά την κατεδάφιση χαμηλών ορόφων κτιρίων του 19ου αιώνα και αντικατάστασή τους από μοντέρνες πολυκατοικίες. Αυτή η αλλαγή κλίμακας και η απώλεια θέας και προοπτικής έκανε το δημόσιο χώρο να μοιάζει λιγότερο ελκυστικός και μετέτρεψε τις πλατείες σε κυκλοφοριακούς κόμβους (Ιωάννου, 2017, 58).

Εικόνα 71 : Υποβαθμισμένο αστικό τοπίο, 1970, Μάντσεστερ

Συνεπώς, δημιουργείται μια νέα συνθήκη στο δημόσιο αστικό χώρο. Η πόλη δεν διαθέτει ελεύθερους ανοικτούς χώρους για κοινωνική συνάθροιση, ανταλλαγή απόψεων και πολιτική έκφραση. Σύμφωνα με τον Sennett (1976), «οι δρόμοι και οι πλατείες, ως κοινωνικά κέντρα, αντικαταστάθηκαν από ανιαρά καθιστικά, ενώ οι δημόσιοι χώροι εγκαταλείφθηκαν, έγιναν χώροι μόνο για να κινείσαι μέσα από αυτούς, όχι να είσαι σε αυτούς» (Sennett, 1976, 14-15).

Προς τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αι. παρατηρείται μια νέα κατεύθυνση ανάπτυξης των πόλεων, με σκοπό τη βελτίωση των αστικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, ώστε να αυξήσουν την ελκυστικότητά τους, αλλά και την ανταγωνιστικότητα τους στο διεθνοποιημένο οικονομικό περιβάλλον. Εφαρμόζονται μια ποικιλία κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών μέτρων, στο πλαίσιο μιας πολυδιάστατης πολιτικής. Η πολιτική αυτή που στον ευρωπαϊκό 67 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

χώρο έγινε γνωστή ως αστική αναζωογόνηση ή αστική αναγέννηση (urban regeneration) είχε γίνει πλέον ευρέως αποδεκτή με την έλευση της δεκαετίας του ’90 (Καυκαλάς κ.ά., 2014, 103).

Δημιουργείται επομένως μια νέα συνθήκη στον αστικό δημόσιο χώρο, η οποία μέσω της εμπλοκής ιδιωτικών φορέων στο σχεδιασμό και τη συντήρησή του, έχει ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη και τα κέρδος. Η υποταγή της πόλης στη καπιταλιστική εξέλιξη και η ασταμάτητη ανάγκη για παραγωγή του πλεονάσματος του κεφαλαίου υπονοεί την διαδικασία της συνεχούς αστικής ανάπτυξης, βασισμένη, στη καταστροφή και την ανοικοδόμηση της πόλης και άμεσα συνδεδεμένη με κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτικές διαστάσεις ( Alves, 2014, 147).

Εικόνα 72 : Φάσεις αστικής ανάπλασης κατά την δεκαετία του 60', Μερίντεν, ΗΠΑ

Παράλληλα με τους μετασχηματισμούς του αστικού περιβάλλοντος από τις αρχές του 20ου αι., εδραιώνεται η κυριαρχία του καταναλωτικού πνεύματος. Οι άνθρωποι αγοράζοντας πλέον κάθε είδους αγαθά που επιθυμούν, αφού έχουν τη δυνατότητα αμέτρητων επιλογών, ανακαλύπτουν ένα νέο μέσο αυτοέκφρασης και κατ’ αυτόν τον τρόπο η υπόστασή τους καθορίζεται πλέον από το τι καταναλώνουν και όχι από τους έως τότε παράγοντες αξιών όπως το εισόδημα, την ταξική και εθνική καταγωγή κ.α. (Knox, Pinch, 2009, 122). Η κατανάλωση, ούσα αυτοσκοπός για τους ανθρώπους, καθίσταται επομένως το επίκεντρο της νέας πραγματικότητας. Έτσι, ο ανταγωνισμός στο χώρο της αγοράς εντείνεται και σε συνδυασμό με την αύξηση της χρήσης της διαφήμισης για εμπορικούς προωθητικούς σκοπούς, οδηγεί στη δημιουργία νέων μορφών κέντρων λιανικού εμπορίου (Σταθακόπουλος, 1985, 1113). Στη συνέχεια θα μελετηθούν τόσο η λειτουργία των νέων εμπορικών κέντρων που κάνουν την εμφάνιση τους, όσο και ο χαρακτήρας του αστικού δημόσιου Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 68

χώρου στα παραδοσιακά κέντρα, στο γενικό αυτό πλαίσιο μετασχηματισμού των πόλεων, όπως περιγράφηκε στην παρούσα ενότητα.

Εικόνα 73 : Κυριαρχία καταναλωτικού πνεύματος, δεκαετία 50'

Εικόνα 74 : Διαφημιστική αφίσα, (1945-60)

69 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

3.3 Εμπορικά κέντρα (shopping malls)

Οι ΗΠΑ, δίνουν την εκκίνηση για την αντίστροφη μέτρηση στο χαρακτήρα της αγοράς, διασπώντας την και διασκορπίζοντας τις κεντρικές λειτουργίες στην οποία συγκεντρώνονταν προς τα προάστια, όπου δημιουργούνται νέα κέντρα (Παπασυμεών, 2011, 52). Το φαινόμενο της αστικής διάχυσης και ανάπτυξης των πόλεων προς τα προάστια σε συνδυασμό με τις αλλαγές στην καταναλωτική και αγοραστική συμπεριφορά, που ενίσχυσε τη μαζική ζήτηση, οδήγησαν στη δημιουργία των malls (Καυκαλάς, 1999, 80), τα εμπορικά κέντρα δηλαδή, όπως εμφανίζονται με τη σύγχρονη έννοια τους, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή κατανάλωσης, επικρατούσα έως και σήμερα.

Εικόνα 75 : Μετακίνηση προς τα προάστια, Αμερική, δεκαετία '50

Η εμφάνιση των περιφερειακών εμπορικών κέντρων στην Ευρώπη καθυστέρησε λόγω του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, της αργής διάδοσης του αυτοκινήτου ως μέσο ιδιωτικής μεταφοράς και λόγω δυσκολίας στην εξεύρεση μεγάλων εκτάσεων γης σε προσιτές τιμές. Οι Ευρωπαίοι έδιναν πλέον σημασία και προτεραιότητα από τη μια να οικοδομήσουν από την αρχή τις βομβαρδισμένες τους πόλεις και από την άλλη να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες του ολοένα και αυξανόμενου πληθυσμού (Παπασυμεών, 2011, 68). Η δημιουργία των εμπορικών κέντρων με τη σύγχρονη μορφή τους που ξεκίνησαν στην Αμερική, δεν συνέβη Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 70

ξαφνικά, αλλά ήταν απόρροια μιας μακρόχρονης εξελικτικής πορείας οργάνωσης του λιανικού εμπορίου, που πρωτοεμφανίστηκε όπως αναφέραμε, στα προάστια των αμερικανικών πόλεων (Σακελλαρίδου&Χατζηκωνσταντίνου, 2006, 61).

Εικόνα 76 : Προαστιοποίηση, μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, Αμερική

Μια ριζική αλλαγή που πραγματοποιείται είναι η μεταφορά των χώρων εμπορίου, από τα κέντρα των πόλεων, στην περιφέρεια. Πρόκειται για μια νέα τυπολογία εμπορικών χώρων, μια κλειστού τύπου δομή με εσωστρεφή χαρακτήρα. Παρόλο που όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, συνδυάζει εσωτερικά στοιχεία των προγενέστερων εμπορικών στοών, αποτέλεσε μια καινοτόμα ιδέα που άλλαξε το καταναλωτικό βίωμα αλλά και την εξέλιξη της δημόσιας ζωής των πόλεων.

Το 1923 ιδρύθηκε στην πόλη του Κάνσας το Country Club Plaza, το πρώτο περιφερειακό εμπορικό κέντρο στον κόσμο (Goss, 1993, 23). Μέχρι και το 1946 κατασκευάστηκαν οκτώ εμπορικά κέντρα τα οποία είχαν ακολουθήσει το πρότυπο αυτό και διέθεταν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, όπως εκθεσιακούς χώρους, ψυχαγωγικές δραστηριότητες και εμπορικούς χώρους που φιλοξενούσαν μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων (Παπασυμεών, 2011, 61). Έως και τη δεκαετία του ’50, τα εμπορικά κέντρα αποτελούσαν αποκομμένους εμπορικούς χώρους, συνήθως διώροφους, που συνδέονταν μεταξύ τους με πεζόδρομους. Οι πεζόδρομοι ήταν υπαίθριοι με αρκετά μεγάλο πλάτος και δημιουργούσε ένα ανιαρό θα λέγαμε περιβάλλον, που οι άνθρωποι διαχωρίζονταν στις διαφορετικές πλευρές του χώρου, μειώνοντας έτσι την αλληλεπίδραση μεταξύ των επισκεπτών.

71 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Εικόνα 77 : Country Club Plaza, 1935

Εικόνα 78 : Εμπορικές δραστηριότητες στο Country Club Plaza

Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα κέντρα αυτά ανεγείρονταν κατά μήκος ενός προαστιακού αυτοκινητόδρομου, δημιουργώντας μια ανεξάρτητη-ελεύθερη μονάδα εμπορικού κέντρου (S. Ward, 2002, 190). Επρόκειτο για μια μορφή συγκέντρωσης μεμονωμένων κτιρίων, γνωστή πολεοδομικά και ως Strip Center Concept (Σκαρπιά-Χόιπελ, 1995,224). Ουσιαστικά, αποτελούσαν ένα κτιριακό συγκρότημα με ξεχωριστές, κλειστές εμπορικές δομές, που όμως συνδέονταν μεταξύ τους εξωτερικά. Συνήθως ήταν μια γραμμικά χωροθετημένη σύνθεση με έναν επίσης γραμμικό, εξωτερικό πεζόδρομο ως στοιχείο σύνδεσης. Οι συγκεκριμένοι χώροι μπορεί να ήταν μισθωμένοι σε ένα ήδη υπάρχον εμπορικό κέντρο (συνήθως σε υποδομές Supermarket) , είτε να αποτελούσαν ως ανεξάρτητο σύνολο, ένα πολυκατάστημα. Η επιλογή της χωροθέτησής τους σε τέτοια σημεία, συνδέεται άμεσα με ανάπτυξη των προαστίων και την επέκταση της χρήσης του αυτοκινήτου ως ιδιωτικό μέσο μεταφοράς, που ανάγκασε τα εμπορικά καταστήματα τα οποία παραδοσιακά είχαν αναπτυχθεί στη κεντρική περιοχή της πόλης, να επεκταθούν ως υποκαταστήματα. Τα malls που κατασκευάστηκαν αυτήν την περίοδο αυξήθηκαν σε αριθμό και επεκτάθηκαν με την προσθήκη θέσεων στάθμευσης (Ward, 2002, 190), γεγονός πολύ σημαντικό για την προσέλκυση περισσότερων επισκεπτών. Η τυπολογία των Strip Center malls, που αποτελούν ουσιαστικά μια μορφή open-air malls (ανοικτού τύπου εμπορικά κέντρα-shopping malls), θα αποτελέσει αργότερα κατά τη δεκαετία του ’70 τον πρόδρομο για έναν νέο τύπο ανοικτών malls, ο οποίος θα περιγραφεί έπειτα από τον κυρίαρχο τύπο των μεμονωμένων και όχι σε κτιριακά συγκροτήματα εμπορικών κέντρων, που κάνουν την εμφάνιση τους στα μέσα της δεκαετίας του ’50.

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 72

Εικόνα 79 : Parksite εμπορικού προαστιακού κέντρου, Λος Άντζελες, 1954

Εικόνα 80 : Vegas Strip, 1964

Οι ιδέες του Victor Gruen ως σημείο-σταθμός στην πορεία των εμπορικών κέντρων

Στο σημείο αυτό, για την καλύτερη κατανόηση της εξελικτικής πορείας των εμπορικών κέντρων από τα μέσα του 20ου αι. και έπειτα, θα αναφερθούμε σε ένα σημείο-σταθμό για την εξέλιξη των εμπορικών κέντρων , προσεγγίζοντας τα, μέσω των θέσεων του V. Gruen, αρχιτέκτονα-δημιουργού, και όπως μπορεί συνεπώς να χαρακτηριστεί, πατέρα των αμερικανικών εμπορικών κέντρων, με την πιο κοντινή στα σημερινά δεδομένα μορφή τους. Στα μέσα της δεκαετίας του ‘50, παρουσιάζει την ιδέα μιας νέας τυπολογίας, ενός πλήρως κλειστού τύπου, εμπορικού κέντρου. Η ιδέα του Gruen περιλαμβάνει έναν απόλυτα ασφαλή κόσμο που είναι πάντα ζεστός, καλά φωτισμένος και άνετος. Πάρα τις θετικές αυτές προθέσεις, πρόκειται παράλληλα για μια μορφή εμπορικού κέντρου με στόχο την μεγιστοποίηση των καταναλωτικών συμπεριφορών. Για την περιγραφή αυτού του χαρακτήρα, που προέρχεται από τις ιδέες του Gruen, επινοήθηκε ο όρος “The Gruen transfer” (ή “Gruen effect”). Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται στην μετάβαση σε εμπορικά κέντρα που λειτουργούν σύμφωνα με τον παράγοντα του κέρδους ως κυρίαρχο, στα οποία ο πελάτης-αγοραστής εμφανίζεται ως υποκινούμενος και περιτριγυρισμένος από καταστήματα και η αγορά ως προσωπικό, προγραμματισμένο λάθος (Hardwick, 2004, 3).

73 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Εικόνα 81 : The Gruen effect, σκίτσο Μ. Palma (2014)

Ο Gruen υποστήριξε ότι ο «σωστός» σχεδιασμός ισοδυναμούσε με αυξημένα κέρδη. Όσο πιο ελκυστικές είναι οι βιτρίνες, η διάταξη και ο περιβάλλοντας χώρος, τόσο περισσότερο θα ωθούνται οι καταναλωτές να παραμείνουν σε ένα κατάστημα. Ακολούθως, όσο περισσότερο χρόνο ξοδεύουν οι αγοραστές σε ένα κατάστημα, τόσο περισσότερο θα ξοδεύουν. Ο Gruen ξεκίνησε λοιπόν να δημιουργεί «βιτρίνες» σε όλη την αμερικανική επικράτεια. Παρατηρώντας πόσο χρόνο αφιέρωσαν οι Αμερικανοί στα αυτοκίνητά τους, αποκομμένοι από την πόλη, συγκεντρωμένοι σε μεγάλες μάζες, προσπάθησε να αναδιαμορφώσει την παραπάνω πραγματικότητα μέσω του οραματισμού της δημιουργίας του λεγόμενου “third place”- «τρίτου χώρου» (Trufelman, 2015). Ο κοινωνιολόγος R. Oldenburg αποκαλεί ως «τρίτο χώρο», τον κοινωνικό χώρο, δηλαδή εκείνον ο οποίος προσφέρει το σύνολο των εμπειριών, μέσω των οποίων θα ικανοποιηθούν οι ανάγκες του ατόμου ως κοινωνικό όν. Ο στοιχειώδης-αρχικός χώρος είναι η κατοικία και ο δεύτερος είναι ο εργασιακός χώρος. Ο τρίτος χώρος είναι οποιοδήποτε άλλο μέρος πηγαίνει ο άνθρωπος, με σκοπό να έρχεται σε επαφή με άλλους ανθρώπους, ώστε να κοινωνικοποιείται και να αισθάνεται πως συνδέεται με αυτούς (Trufelman, 2015). Αναλυτικότερα, πρόκειται για ασφαλείς, ουδέτερους δημόσιους χώρους έξω από την κατοικία ή την εργασία κάποιου που, όπως ανέφερε ο Gruen, «παρέχουν τον απαραίτητο χώρο και προσφέρουν ευκαιρίες συμμετοχής στη σύγχρονη κοινοτική ζωή που η αρχαία ελληνική αγορά, η μεσαιωνική αγορά και έπειτα η αστική πλατεία που παρείχαν στους πολίτες στο παρελθόν» (Quito, 2015). Έτσι, ο Gruen επιθυμούσε να προσφέρει στα αμερικανικά προάστια αυτούς τους τρίτους χώρους.

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 74

Η ιδέα του επικεντρώθηκε στην ιδέα της οικοδόμησης ενός κοινόχρηστου χώρου εμπνευσμένου από ευρωπαϊκές πλατείες. Πιο συγκεκριμένα, έμπνευση για τη σύλληψη της ιδέας των εμπορικών κέντρων αποτέλεσε στην πραγματικότητα το κέντρο της πόλης της Βιέννης. Ο Gruen οραματίστηκε έναν χώρο συγκέντρωσης των πολιτών που θα συνδυάζει το εμπόριο, την τέχνη και τη διασκέδαση(Quito, 2015). Στο μυαλό του Gruen, η Βιέννη ήταν ήδη τέλεια διαμορφωμένη. Δεν χρειαζόταν εμπορικό κέντρο όπως τα αποκομμένα αμερικανικά προάστια (Trufelman, 2015). Οραματίστηκε επομένως ένα μέρος όχι μόνο για ψώνια, αλλά για κοινωνικοποίηση και αίσθηση σύνδεσης. Ο Gruen φαντάστηκε μια στεγασμένη μικρογραφία της πόλης (Hardwick, 2004, 3). Το πλήρες όραμα για τα εμπορικά κέντρο ήταν κάτι περισσότερο από χώρους καταστημάτων. Αντ’ αυτού, περιελάμβανε εγκαταστάσεις μικτής χρήσης, με διαμερίσματα, γραφεία, ιατρικά κέντρα, εγκαταστάσεις παιδικής μέριμνας, βιβλιοθήκες κ.ά. (Trufelman, 2015). Αυτό το στοιχείο της ποικιλίαςποικιλομορφίας αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά που παραπέμπει στο δημόσιο αστικό χώρο και παρουσιάζει μια συσχέτιση μεταξύ των δυο περιβαλλόντων, το οποίο όπως περιγράφεται εν συνεχεία, είναι ένα από τα κύρια γνωρίσματα των malls.

Εικόνα 82 : «Ο φαύλος κύκλος», V. Gruen

Εικόνα 83 : «Ο προαστιακός λαβύρινθος», V. Gruen

Η αρχική ιδέα των εμπορικών κέντρων αποτελούσε επομένως μια δομή που ο δημιουργός τους το συνέλαβε ως αρχιτεκτονική πανάκεια που θα διορθώσει περιβαλλοντικά, εμπορικά και κοινωνιολογικά προβλήματα με τη δημιουργία ενός ενιαίου κτιρίου (Trufelman, 2015), του οποίου όμως η λειτουργία βασίστηκε στη μίμηση του δημόσιου χώρου των κέντρων των πόλεων. Παρόλα αυτά, χαρακτηριζόταν από την ιδιάζουσας σημασίας διαφορά, πως πρόκειται για 75 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

συγκέντρωση όλων των λειτουργιών, σε έναν κλειστό, εσωτερικό χώρο ιδιωτικού ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Η δομή των εμπορικών κέντρων, έχει τη μορφή μιας «πυργοειδούς συσσώρευσης», σχηματίζοντας έναν μικρόκοσμο αποτελούμενο από κατακόρυφες αντιδράσεις ΄΄απροσδόκητων γεγονότων΄΄. Η κάθετη τοποθέτηση συστημάτων (blocks) ιδιωτικής ιδιοκτησίας, συνυπάρχουν με ένα περίπλοκο δίκτυο δημόσιων χώρων (Oh, MacMinn, 2018).

Εικόνα 84 : Οι ιδέες του V. Gruen για την επίλυση του κυκλοφοριακού προβλήματος, την ενίσχυση των πεζoδρόμων και την γενικότερη αστική ανάπλαση της περιοχής του Fort Worth στο Τέξας το 1959

Η ύπαρξη ενός ενιαίου, κεντρικού χώρου στα εμπορικά κέντρα, παραπέμπει ξεκάθαρα στις δημόσιες αστικές πλατείες που τώρα εμφανίζονται ως εσωτερικές πλατείες (plazas), με χώρους καθιστικών και φυτεύσεις περιμετρικά. Η μίμηση αυτή, πέραν του κεντρικού αυτού χώρου ως χαρακτηριστικό στοιχείο των εμπορικών κέντρων, εμφανίζεται και σε άλλες εκφάνσεις. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η δημιουργία πιο ανοικτών καθιστικών, ενδιάμεσα από τα εμπορικά καταστήματα, που φιλοξενούν συγκεκριμένες χρήσεις, όπως λειτουργίες εστίασης (π.χ. “food plazas”), οι οποίες παραπέμπουν σε χώρους πλατείας, ενώ αποτελούν ξεκάθαρα τμήματα ιδιωτικών επιχειρήσεων. Αυτός ο «τεχνητός», «δημόσιος» αστικός χώρος προσπαθεί να προσελκύσει με αυτό τον τρόπο καταναλωτές, δημιουργώντας μια αίσθηση οικειότητας και κοινωνικής επαφής. Παρά τις αντίθετες προθέσεις του δημιουργού τους, ο χαρακτήρας του αστικού «δημόσιου χώρου» των εμπορικών κέντρων, ως πυκνωτής εμπορικών δραστηριοτήτων σε ένα προστατευμένο περιβάλλον, είχε ως στόχο να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για τη μεγιστοποίηση της κατανάλωσης και ακολούθως την αύξηση των κερδών.

Αναμφίβολα, αυτό που διαφοροποιεί πλήρως τον αστικό δημόσιο χώρο των κέντρων των πόλεων από αυτό των malls, δεν είναι τόσο η εσωστρεφής Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 76

δομή του ως προς το περιβάλλον, αλλά το πλαίσιο στο οποίο αυτός λειτουργεί, που δεν είναι άλλο από την πλήρη απομάκρυνση του από την έννοια του όρου «δημόσιος». Μια αστική πλατεία για παράδειγμα είναι ένας δημόσιος χώρος, τόσο από ιδιοκτησιακής οπτικής, όσο και από τις έννοιες που συνδέονται με αυτή, όπως η ελεύθερη πρόσβαση και χρήση. Αντιθέτως, η φύση της ιδιοκτησίας των εμπορικών κέντρων, που αποτελούνται αποκλειστικά από ιδιωτικούς χώρους, δικαιολογεί την ύπαρξη κανονισμών λειτουργίας όπως το ωράριο, ο έλεγχος μέσω συστημάτων παρακολούθησης, το προσωπικό φύλαξης στις εισόδους αλλά και στο σύνολο των χώρων, η απαγόρευση χρήσης των καθιστικών για μεγάλο χρονικό διάστημα κ.ά. Επομένως, παρά την οικειοποίηση χαρακτηριστικών του δημόσιου χώρου της πόλης, τα οποία θα αναφερθούν εκτενέστερα στη συνέχεια μέσω των διάφορων παραδειγμάτων εμπορικών κέντρων, πρόκειται για χώρους με απολύτως κερδοσκοπικού χαρακτήρα στόχους.

Σύμφωνα με την ιδέα του Gruen, η δομή του εμπορικού κέντρου θα περιελάμβανε πράσινους χώρους και καταστήματα. Το σχεδιασμένο περιβάλλον θα οργανώνονταν με χαρακτηριστικά, όπως μια εσωτερική κεντρική πλατεία με στόχο την επίτευξη της σύνδεσης και αλληλεπίδρασης, ενώ παράλληλα επιθυμούσε να προάγει την απομάκρυνση του ανθρώπου από τα αυτοκίνητα, ώστε να περπατήσουν-περιπλανηθούν μέσα σε αυτά. Για να το πετύχει αυτό, δημιούργησε μεγάλους πεζόδρομους και χώρους στάθμευσης που έχουν κατασκευαστεί σκόπιμα όχι σε πολύ κοντινή απόσταση από το εμπορικό κέντρο (Quito, 2015).

Όπως υποστηρίζει και ο ίδιος ο Gruen (1948), «πεποίθηση μας είναι η ανάγκη ύπαρξης, ενός «πραγματικού» εμπορικού κέντρου, αφού οι χώροι αγοράς αποτελούν κέντρο της κοινότητας και της πολιτιστικής δραστηριότητας. Είμαστε πεπεισμένοι ότι το «πραγματικό» εμπορικό κέντρο θα είναι ο πιο κερδοφόρος τύπος των αλυσίδων καταστημάτων που είχε ξεκινήσει να αναπτύσσεται. Αυτό είναι ο λόγος που η δομή αυτή θα περιλαμβάνει δυνατότητες που θα επηρεάζουν τους ανθρώπους να διανύουν σημαντικές αποστάσεις για να απολαύσουν τα πλεονεκτήματα του» (Hardwick, 2004, 3).

Το πρώτο μοντέλο που πρότεινε ο Gruen βασίστηκε στη λογική των ευρωπαϊκών στοών-arcades και το μοντέλο του περιελάμβανε τις υποδομές διαμερισμάτων, σχολείου, ιατρικού κέντρου, ενώ διέθετε ακόμα πάρκο με λίμνη. Στο κέντρο του συγκροτήματος αυτού, πρότεινε τη χωροθέτηση μια κλειστής δομής εμπορικού κέντρου. Το μοντέλο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, αλλά ουσιαστικά αποτέλεσε τη σύλληψη που εγκαινίασε τη νέα τυπολογία του shopping mall, ενός δηλαδή αυτόνομου χώρου που περιλαμβάνει ποικίλες επιλογές και δραστηριότητες (Ward, 2002, 192). Ο Gruen πριν πραγματοποιηθούν οι ιδέες του 77 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

λοιπόν, για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα, ασχολήθηκε με το θεωρητικό υπόβαθρο των εμπορικών κέντρων, κατανοώντας από τα σκίτσα του και τις καταγραφές του την κλειστή μορφή που στόχευε να δημιουργήσει. Στη συνέχεια, το 1952, του ανατέθηκε η κατασκευή του πρώτου εσωστρεφούς, ελεγχόμενου εμπορικού κέντρου στην Μινεάπολις (Trufelman, 2015).

Εικόνα 85 : Σκίτσο του V. Gruen του εμπορικού κέντρου στο Fort Worth στο Τέξας που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ

Το project αυτό που αποτέλεσε το πρώτο μεταπολεμικό mall, βασισμένο σε αυτές τις αρχές ήταν το Southdale Center, που κατασκευάστηκε το 1956. Ήταν μια φιλόδοξη προσπάθεια να μεταφέρει την αστική πυκνότητα συνδυαστικά με τα πεζοδρομημένα καφέ, διαθέτοντας παράλληλα χώρους όχι μόνο σε μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων αλλά και σε μικρότερους χώρους εμπορίου (Salcedo, 2003, 1085). Μάλιστα, το αρχικό σχέδιο του, περιελάμβανε ένα πολυλειτουργικό κέντρο που θα διέθετε ιατρικό κέντρο, σχολεία και κατοικίες, όχι μόνο μια σειρά πολυτελών καταστημάτων. Ακόμα, το σχέδιο περιελάμβανε μεγάλους πεζόδρομους και χώρους στάθμευσης που έχουν κατασκευαστεί σκόπιμα όχι σε πολύ κοντινή απόσταση από το εμπορικό κέντρο για να ενθαρρύνουν το περπάτημα (Quito, 2015).

Εικόνα 86 : Southdale Shopping Center, Μινεσότα 1956

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 78

Εικόνα 87 : Εσωτερικό Southdale Shopping Center, Μινεσότα 1956

Το στοιχείο που ήθελε να τονίσει ο Gruen ήταν ο τεράστιος κεντρικός χώρος, στεγασμένος με φεγγίτη, που μιμούνταν μια αστική πλατεία. Τα επόμενα εμπορικά κέντρα του Gruen βασιζόταν σε αυτό το αρχικό σχέδιο και ο ανοικτός αυτός κεντρικός χώρος έγινε σήμα κατατεθέν της αρχιτεκτονικής του εμπορικού κέντρου. Εξωτερικά, το Southdale Center δεν διαθέτει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Αντιθέτως μοιάζει με ένα αδιάφορο, άμορφο «κουτί». Το Southdale δεν έχει καθόλου εξωτερικά ανοίγματα. Το επίκεντρο στρέφεται στο εσωτερικό του εμπορικού κέντρου.

Εικόνα 88 : Έργο τέχνης στο κέντρο του Southdale Shopping Center

Ο Gruen επιθυμούσε τα εμπορικά κέντρα του να έχουν κενές προσόψεις, χωρίς να προειδοποιεί τους καταναλωτές, για τους φαντασμαγορικούς χώρους του εσωτερικού τους. Πολλοί ιστορικοί της αρχιτεκτονικής κατέκριναν ως ομοιόμορφα και βαρετά τα εμπορικά κέντρα που σχεδίαζε ο Gruen. Για τον ίδιο όμως, το εξωτερικό τμήμα τους δεν είχε αξία. Ήταν η ζωή και η ατμόσφαιρα μέσα στο εμπορικό κέντρο. Τα σιντριβάνια, τα αγάλματα, η μουσική και όλα αυτά τα στοιχεία που διαμόρφωναν αυτή τη φαντασμαγορική εσωτερική ατμόσφαιρα, αποτελούν μέρος του Gruen Effect και βοήθησαν να μετατραπούν τα εμπορικά κέντρα σε

79 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

χώρους όπου οι άνθρωποι ένιωθαν την άνεση να επισκέπτονται και να ξοδεύουν χρόνο και χρήμα (Trufelman, 2015).

Εικόνα 89 :Πλήθος κόσμου στο εσωτερικό του Soouthdale Shopping Center

Το Southdale Center δεν αποτέλεσε όμως τον πολυλειτουργικό χώρο που φανταζόταν ο Gruen. Οι άνθρωποι δεν ζούσαν εκεί και δεν υπήρχαν κέντρα φύλαξης παιδιών ή ταχυδρομείο. Αλλά αντιθέτως διέθετε τοπικά καταστήματα όλων των ειδών. Και προσέλκυε ανθρώπους με αποκλειστική την ιδιότητα των καταναλωτών. Ο δημιουργός τους, δε φαντάστηκε ποτέ ότι αυτές οι τεράστιες δομές που είχε οραματιστεί ως αστικές πλατείες, θα συνέβαλλαν στην εξάπλωση των προαστίων και στην ακόμα μεγαλύτερη παρακμή των αστικών δρόμων. Με την πάροδο του χρόνου λοιπόν, ο Gruen αντιλήφθηκε ότι η ανέγερση των εμπορικών κέντρων, «αποστραγγίζει» τη ζωή από τα πραγματικά αστικά περιβάλλοντα και παραδόξως ο οραματιστής τους, μετατράπηκε στον αυστηρότερο κριτή τους. Σε μια προσπάθεια να διορθώσει τις όσες δυσχέρειες επέφεραν τα δημιουργήματά του, στράφηκε εν συνεχεία σε έργα ανανέωσης αστικών περιοχών, αντλώντας στοιχεία των εμπορικών κέντρων, με στόχο να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα των κέντρων (Trufelman, 2015). Σε αυτή του την προσπάθεια ο Gruen σχεδίασε το 1958 το πρώτο υπαίθριο εμπορικό κέντρο για πεζούς στην Αμερική, το Kalamazoo Mall (Wallen, 2016), εισάγοντας την έννοια των ανοικτών-υπαίθριων εμπορικών κέντρων (openair malls), τα οποία θα συνδεθούν αργότερα με τις πολιτικές αστικής ανάπτυξης και αναγέννησης των κέντρων των πόλεων. Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 80

Εικόνα 90 : Kalamazoo Mall, 1959

Την ίδια περίοδο ξεκίνησε σταδιακά η παρακμή των εμπορικών κέντρων, αφού τελικά αποδείχθηκε πως παρά τον χαρακτήρα που προέβαλαν ως μια νέα μορφή δημόσιου αστικού χώρου, οι καταναλωτές έπειτα από την μακρόχρονη βίωση αυτού του περιβάλλοντος, επιθυμούν να επιστρέψουν στον πραγματικό έξω κόσμο της πόλης. Οι νέες τάσεις που αναδύονται έχουν απομακρυνθεί από τα εσωστρεφή περιβάλλοντα των malls παρόλο που έως τότε, οι άνθρωποι είχαν μάθει να ζουν και να εργάζονται σε κλιματιζόμενα, ελεγχόμενα από τις εξωτερικές συνθήκες περιβάλλοντα και το εμπορικό κέντρο αποτελούσε ένα καταφύγιο, μια απόδραση από αυτές. (Trufelman, 2015).

Εκτός από τον Gruen, πολλοί μελετητές ξεκίνησαν την ΄΄αναγέννηση΄΄ των εμπορικών κέντρων που σταδιακά άρχισαν να παρακμάζουν. Ο μετασχηματισμός αυτός των εμπορικών κέντρων αφορούσε ουσιαστικά μια διαδικασία που κυριολεκτικά από τα ερείπια των εμπορικών κέντρων μετάλλασσαν τους χώρους και δημιουργούσαν μια νέα συνθήκη στη μαζική κατανάλωση, βασιζόμενη στα «απομεινάρια του παρελθόντος» (Trufelman, 2015).

Τα malls που κατασκευάζονται αυτή την περίοδο και συνεχίζουν στην επόμενη δεκαετία, αποτελούν το πιο πρόσφατο πρόδρομο της μορφή των σημερινών, σύγχρονων malls (Παπασυμεών, 2011, 70). Σε αυτή τη φάση εξέλιξης τα κτίρια γίνονται πιο ελκυστικά από άποψη αισθητικής και παράλληλα αποτελούν μια προσπάθεια ακόμη πιο έντονης μίμησης των αστικών κέντρων. Πολλά από 81 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

αυτά διαθέτουν πλατείες με σιντριβάνια και χώρους πρασίνου, με ποικίλες δραστηριότητες να λαμβάνουν χώρα. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην επίτευξη οπτικής επικοινωνίας μεταξύ των χώρων αυτών με τις βιτρίνες των καταστημάτων (Σταθακόπουλος Π., 1985, 33-34). Αποτελεί καθοριστικό στοιχείο προώθησης των εμπορευμάτων αφού δημιουργεί «εικόνες και επιθυμίες» στον επισκέπτη (Parker, 2003, 334). Τυπικό παράδειγμα αυτής της φάσης αποτελεί το NorthPark Center στο Τέξας που κατασκευάστηκε το 1964 και αποτελεί ένα από τα πρώτα εμπορικά κέντρα στις ΗΠΑ που δημιούργησαν έναν ιδιαίτερο χώρο για την έκθεση έργων τέχνης (Παπασυμεών, 2011, 64).

Εικόνα 91 : NorthPark Center, Τέξας, 1965

Εικόνα 92 : NorthPark Center, Τέξας, 1973

Την ίδια περίοδο της δεκαετίας του ’60 στην Ευρώπη, παρατηρούμε συστηματικά την ανοικοδόμηση των εμπορικών κέντρων, που ακολούθησαν τα αμερικανικά πρότυπα και προσαρμόστηκαν στις αντίστοιχες ανάγκες και απαιτήσεις. Γενικά τα ευρωπαϊκά malls είχαν σαφώς μικρότερο μέγεθος και διέθεταν δυο πολυκαταστήματα, σε αντίθεση με τα αμερικανικά που συνήθως τους ενδιέφερε η οργάνωση του δικτύου εμπορικών κέντρων μιας περιοχής και όχι τόσο το πολυκατάστημα ως πυρήνας της εμπορικής δραστηριότητας. Ειδικότερα στη Γαλλία εκείνη την εποχή υπήρχε αποδιοργάνωση των πολυκαταστημάτων αφού το υψηλό κόστος γης και η ανεπαρκής κάλυψη στάθμευσης των αυτοκινήτων στα κέντα των πόλεων λειτούργησαν αποτρεπτικά σε αντίθεση με την Αμερική και επομένως οι χώροι στάθμευσης μειώθηκαν δημιουργώντας κυκλοφοριακή συμφόρηση (Παπασυμεών, 2011, 70).

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 82

Σύγχρονες εξελίξεις: από τα malls στα Lifestyle Centers

Στην συνέχεια της διαδικασίας αναδιαμόρφωσης και εξέλιξης των εμπορικών κέντρων στην Αμερική, και πιο συγκεκριμένα κατά τη δεκαετία του ’70, κάποια malls συνδύαζαν στοιχεία των λεγόμενων festival marketplace με τα περιφερειακά malls μεγάλων αλυσίδων καταστημάτων. Πιο συγκεκριμένα, διέθεταν εστιατόρια και καταστήματα λιανικής, ενώ λάμβαναν χώρα ζωντανά προγράμματα ψυχαγωγίας (Maitland, 1985, 25). Το εμπορικό κέντρο που σηματοδότησε αυτή τη νέα εποχή, εισάγοντας στοιχεία ψυχαγωγίας σε μια γενικότερη προσπάθεια να καταστούν περισσότερο ανταγωνιστικά, ήταν το Mall of America που ανεγέρθηκε το 1992 στη Μινεάπολις και ήταν το μεγαλύτερο mall στην Αμερική (Salcedo, 2003, 1087).

Εικόνα 93 : Εγκαίνια του Mall of America, Μινεσότα, 1992

Εικόνα 94 : Η «χρυσή εποχή» του Mall of America , 1992

Η ανέγερση αυτού του είδους εμπορικών κέντρων που διέθεταν εύρος ψυχαγωγικών χρήσεων, κορυφώθηκε το 1990. Μία νέα τάση αναδύθηκε. Ένα είδος εμπορικού κέντρου που το Διεθνές Συμβούλιο Εμπορικών Κέντρων (ICSC) αποκαλεί "Lifestyle Center". Τα νέα "Lifestyle Centers" άρχισαν να εμφανίζονται στη δεκαετία του '90. Είναι εμπορικά κέντρα που μιμούνται κεντρικούς αστικούς δρόμους, μη στεγασμένα, που ενσωματώνουν υποδομές ψυχαγωγίας, εστίασης, ακόμη και κατοικίας. Παρόλο που διαθέτουν μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων, τα "Lifestyle Centers" εξακολουθούν να διαθέτουν πλήθος υπαίθριων χώρων και πεζοδρομίων. Τα περιβάλλοντα αυτών των χώρων αποτελούν μορφές όμοιες με αυτές που είχε οραματιστεί ο Victor Gruen (Trufelman, 2015). Η κεντρική τους σύλληψη στηρίζεται στη δημιουργία ενός μελετημένου δικτύου εμπορικών πεζόδρομων και πλατειών, στο πρότυπο του παραδοσιακού αστικού εμπορικού κέντρου, απομονωμένου όμως από το αστικό και κοινωνικό του περιβάλλον, δηλαδή από την υπόλοιπη πόλη.

83 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Αδιαφορώντας για την αστική συνέχεια και την κοινωνική ισορροπία, υιοθετούν εσωστρεφείς διατάξεις, μετατρέποντας τελικά ένα τμήμα της πόλης σε υπαίθριο ή ημιυπαίθριο εμπορικό κέντρο, σε μια αυτόνομη πόλη μέσα στην πόλη (Kostof, 1992, 243).

Σύμφωνα με τον C. Calott, επαγγελματία ανάπτυξης ακινήτων και αστικού χώρου, αναφερόμενος στην τυπολογία των Lifestyle centers, «πρόκειται για ένα εμπορικό κέντρο όπου οι άνθρωποι έρχονται όχι μόνο για να καταναλώσουν, αλλά για διασκέδαση, φαγητό και κοινωνικοποίηση. Είναι πολύ σημαντικό πως πλέον οι αγοραστές δεν ξοδεύουν ατελείωτες ώρες περιήγησης στα εμπορικά κέντρα όπως κάποτε… Ο σχεδιασμός ενός lifestyle center έχει ως στόχο να προσφέρει αυτή την αίσθηση εξωστρέφειας και κοινωνικότητας, αυτό το είδος αστικής, ετερογενούς αίσθησης» (Calott, 2017, όπως αναφέρεται σε Brett et al., 2017).

Εικόνα 95 : Southpoint Lifestyle Center, Durham

Εκτός από αυτή την συγκεκριμένη τυπολογία των Lifestyle Centers, παρατηρείται μια γενικότερη ανάδυση νέων τάσεων που αφορούν τα εμπορικά κέντρα. Πιο συγκεκριμένα, δημιουργούνται δομές εταιρικών χώρων εμπορίου, που θυμίζουν έντονα δημόσια πάρκα ή αστικούς δρόμους. Αυτές οι ιδέες είναι πολύ πιο κοντά στα παραδοσιακά κέντρα της πόλης, από τα οποία εμπνευστήκαν αρχικά τα εμπορικά κέντρα. Είναι μικρότερα σε κλίμακα και γεμάτα χώρους πρασίνου. Σε αντίθεση με τις «εσωτερικές πόλεις» του Gruen, δεν προστατεύονται από τον έξω Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 84

κόσμο μέσω μορφών γυαλιού και σκυροδέματος. Πολλά τέτοια εμπορικά κέντρα είναι ανοιχτά, με δομές που προστατεύουν τους επισκέπτες από τις άσχημες καιρικές συνθήκες αλλά παράλληλα προσλαμβάνουν άμεσα το ηλιακό φως. Αυτός ο σχεδιασμός ενσωματώνει τα εμπορικά κέντρα πολύ πιο ομαλά στον κοινωνικό ιστό μιας πόλης. Λειτουργούν περισσότερο ως κοινοτικοί χώροι που τονώνουν την κοινωνική επαφή (community space). Το στοιχείο της «κοινότητας» είναι συνεπώς στο επίκεντρο. Η αίσθηση αυτή ενισχύεται και αξιοποιείται για τη δημιουργία διαδραστικών χώρων για κοινωνικοποίηση (Gianoglio, 2018).

Τα malls που κατασκευάζονται σύμφωνα με τις νέες τάσεις δεν είναι επομένως αποτέλεσμα «σοφών» σχεδιαστών που αποφάσισαν ότι οι κάτοικοι των προαστίων, πλήττοντας από την έλλειψη κοινωνικής ζωής, χρειάζονταν ένα μέρος να επισκεφτούν (Bombeck, 1985, όπως αναφέρεται σε Trufelman, 2015). Αντιθέτως, ακολουθώντας τις εξελίξεις, μεταβάλλονται με στόχο να προλάβουν τον επερχόμενο «θάνατό» τους. Η αγορά μπορεί να θεωρηθεί συνεπώς ως ένα οικοσύστημα. Στο οικοσύστημα των αγορών όπου τα είδη αναπαράγονται συνεχώς, γεννιούνται, προσαρμόζονται, μεταλλάσσονται, γερνούν και πεθαίνουν, οι αγοραστές κινούνται μέσα από τους διαδρόμους των καταστημάτων αναζητώντας αγαθά με υπερδιεγερμένες όλες τους τις αισθήσεις όπως τα ζώα όταν αναζητούν στη φύση την τροφή τους. Οι έμποροι μάχονται και προστατεύουν την επικράτειά τους καθώς οι αγοραστές αναζητούν καλύτερους οικοτόπους με περισσότερους πόρους και χαμηλότερες τιμές. Οι πόροι αναπαράγονται συνεχώς και εμπορεύονται μεταξύ λιανοπωλητών και αγοραστών στον κύκλο του οικοσυστήματος αγορών (Sangmanee, 2001, 321). Όπως δηλώνει ο Lowry (1997, 78), τα εμπορικά κέντρα έχουν έναν κύκλο ζωής: γέννηση, ανάπτυξη, ωριμότητα και παρακμή. Ή ακόμα και αναγέννηση.

Εικόνα 96 : Εγκαταλελειμμένα εμπορικά κέντρα, Αμερική, 21ος αι.

85 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

O «δημόσιος χώρος» των εμπορικών κέντρων

Συνεχίζοντας, στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να παραθέσουμε μια πιο εκτεταμένη ανάλυση των χαρακτηριστικών και της λειτουργίας του δημόσιου χώρου, αυτής της νέας τυπολογίας των εμπορικών κέντρων-mall που τα διακρίνουν από τους προκάτοχούς τους. Όπως και τον 19ο αι. στα πολυκαταστήματα, έτσι και τον 20ο αι. στα εμπορικά κέντρα, η ατμόσφαιρα που δημιουργούσαν αυτοί οι χώροι μπορούσε να παρομοιαστεί με μια ψευδαίσθηση βασιζόμενη στον απώτερο σκοπό της άκριτης και άκρατης κατανάλωσης. Τα φώτα, η μουσική, η γενική οργάνωση και διακόσμηση του χώρου, ακόμα και η στάση των εργαζόμενων υπαλλήλων δημιουργούσε ένα σκηνικό παρόμοιο με αυτό που θα νιώθαμε εάν ήμασταν θεατές σε μια θεατρική παράσταση (Klein, 2005, 170-175). Όπως αναλύθηκε και στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, υπάρχει ένας έντονος συσχετισμός μεταξύ της δράσης στο θέατρο και της λειτουργίας του δημόσιου χώρου. Ειδικότερα στο πλαίσιο αυτής της φαντασμαγορίας του νέου κόσμου κατανάλωσης των malls, η λειτουργία της δημόσιας σφαίρας εισέρχεται σε μια νέα συνθήκη. Η μορφή του γύρω περιβάλλοντος σε συνδυασμό με το στοιχείο της απομόνωσης από τον ΄΄έξω κόσμο΄΄, εισάγει τον επισκέπτη να «ενσαρκώσει» έναν νέο ρόλο, αυτό του «άβουλου», καθοδηγούμενου καταναλωτή.

Εικόνα 97 : Κλειστή μορφή εμπορικού κέντρου, κατασκευασμένο Εικόνα 98 : Η αίσθηση φυσικού φωτισμού, οι ανοιχτόχρωμες από χαλύβδινο σκελετό, Northland Shopping Center, 1954 οροφές και τα έντονα διακοσμητικά στοιχεία συντελούν στην ελκυστικότητα του εμπορικού κέντρου

Αντίστοιχα με το δημόσιο χώρο της πόλης, όπως η Jacobs περιέγραψε την κίνηση των ανθρώπων στα πεζοδρόμια ως ένα πολυσύνθετο σχήμα μιας επαναλαμβανόμενης τάξης, έτσι και στους διαδρόμους των εμπορικών κέντρων, οι επισκέπτες πηγαινοέρχονται δημιουργώντας νέους, ετερογενείς συνδυασμούς. Παρά την ομοιότητα αυτή διακρίνεται μια κύρια διαφορά μεταξύ του δημόσιου Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 86

αστικού χώρου και εκείνου των εμπορικών κέντρων. Η ετερογένεια, η ποικιλομορφία και το ΄΄απρόσμενο΄΄ στο πλαίσιο του χώρου των εμπορικών κέντρων δεν δύναται να ακολουθήσει με τον ίδιο τρόπο την εξέλιξη της δημόσιας σφαίρας στο περιβάλλον της πόλης. Αυτό συμβαίνει λόγω της επιβαλλόμενης ομοιομορφίας των δράσεων που προκύπτει τόσο από τους κανονισμούς και τις απαγορεύσεις χρήσεων και συμπεριφορών όσο και από την έλλειψη άμεσης σύνδεσης με το εξωτερικό αστικό περιβάλλον, το οποίο έχει τη δύναμη να δημιουργήσει πιο άμεσα νέα περιβάλλοντα, καθώς προσφέρει πολύ περισσότερα ερεθίσματα από ότι ο δημόσιος χώρος των κλειστών εμπορικών δομών.

Εικόνα 99 : Χάος και μια αίσθηση ευχάριστης ατμόσφαιρας, συνθέτουν το περιβάλλον του εμπορικού κέντρου

Αναφορικά με το ιδιοκτησιακό καθεστώς των εμπορικών κέντρων, αρχικά αποτελούσαν ένα σύνολο χώρων που διατίθονταν σε ιδιοκτήτεςιδιώτες καταστημάτων (tenants) και συνεπώς αποτελούσαν μια συστεγαζόμενη συνιδιοκτησία. Έπειτα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ο εργολάβος δεν απευθύνεται πια σε ιδιώτες αλλά το εμπορικό κέντρο ανήκει εξ ολοκλήρου σε μια εταιρία-κολοσσό (developer), που παράλληλα αναπαράγει πανομοιότυπα εμπορικά κέντρα, όχι σε τοπικό αλλά σε διεθνές επίπεδο (Δανιήλ, 2007, 131). Με λίγα λόγια, πλέον τα εμπορικά κέντρα λειτουργούν ως εργαλεία επιβολής ενός μονοπωλιακού συστήματος, στο διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον. Αυτό που έχει σημασία σχετικά με τη λειτουργία του δημόσιου χώρου σε αυτό το πλαίσιο, είναι πως ο περιοριστικός χαρακτήρας των εμπορικών κέντρων, εντείνεται ακόμα περισσότερο.

Η αναπαραγωγή ενός χώρου με ίδια χαρακτηριστικά και κανονισμούς λειτουργιάς, σε συνδυασμό με την έλλειψη σύνδεσης με το αστικό περιβάλλον, που θα δημιουργούσε φυσικά πιο έντονη διαφορετικότητα στην εκάστοτε 87 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

περίπτωση, λειτουργεί αποτρεπτικά ως προς την ετερογένεια της δημόσιας σφαίρας. Αναμφίβολα, η λειτουργία κάθε δημόσιου χώρου είναι μοναδική και ποτέ πανομοιότυπη, καθώς οι χρήστες αλλά και πολλοί άλλοι μη ελεγχόμενοι παράγοντες συμβάλλουν επίσης στη δημιουργία ποικιλομορφίας. Όμως, είναι γεγονός πως όσο περισσότεροι είναι οι περιορισμοί, η έλλειψη εξωτερικών ερεθισμάτων και η τάσης προς ομοιομορφία, τόσο πιο έντονη θα είναι η συρρίκνωση της έννοιας του δημόσιου χώρου.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα πτυχή του δημόσιου χώρου των εμπορικών κέντρων, είναι η σχέση του με τις εμπορικές δομές προηγούμενων ιστορικών περιόδων. Αναμφίβολα, οι αγορές ιστορικά έτειναν στην εσωστρέφεια, αντιμετωπίζοντας τη φύση ως μια απρόβλεπτη παρέμβαση στις διαδικασίες συναλλαγών. Το εμπόριο έχει δημιουργήσει τις δικές του ΄΄εσωτερικές σφαίρες΄΄ όπως τα bazaars και οι στοές που λειτουργούν σε συνθήκες ελέγχου και αυτονομίας από τις εξωτερικές συνθήκες (Leong, Weiss 2001, 93). Τα malls δανείστηκαν χαρακτηριστικά των στοών όπως οι γραμμικοί, μακρόστενοι διάδρομοι με τα εμπορικά καταστήματα εκατέρωθεν, ενώ η δομή τους εσωτερικά παραπέμπει σε μεγάλο βαθμό στα πολυώροφα πολυκαταστήματα, με τα μεγαλοπρεπή κλιμακοστάσια και διάτρητες οροφές. Παρόλα αυτά, με την έλευση των εμπορικών κέντρων διακρίνεται μια ειδοποιός διαφορά.

Εικόνα 100 : Κλειστοί, μακρόστενοι διάδρομοι οδηγούν τους επισκέπτες του εμπορικού κέντρου

Πιο συγκεκριμένα, από την εποχή της Βιομηχανικής επανάστασης, που έγινε η πρώτη προσπάθεια στέγασης των εμπορικών δραστηριοτήτων σε ένα ενιαίο κτιριακό σύνολο, αυτό των στοών, ο αστικός δημόσιος χώρος Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 88

διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση της δομής τους, αφού αυτές αποτελούσαν ουσιαστικά το μέσο σύνδεσης πολυσύχναστων δρόμων της πόλης. Με την εδραίωση όμως του βιομηχανικού καπιταλισμού, η σύλληψη της ιδέας των εμπορικών κέντρων, ενώ αποτελούσε ομοίως μια δομή στέγασης εμπορικών δραστηριοτήτων σε ένα μεμονωμένο κτίριο, δεν στόχευε στην σύνδεσή της με τον δημόσιο αστικό χώρο, αλλά στην μίμηση αυτού και απομόνωση των στοιχείων που τον χαρακτηρίζουν ως πυρήνας ζωής, σε μια κλειστή-μονωμένη ολότητα. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο δημόσιος χώρος της πόλης συρρικνώθηκε και έχασε την έως τότε σημασία του στην λειτουργία της δημόσιας σφαίρας.

Σχετικά με τις μεταβολές που εντοπίζονται στον κοινωνικό χαρακτήρα των δημόσιων χώρων των εμπορικών κέντρων, συγκριτικά με τους δημόσιους αστικούς χώρους, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι περιορισμοί των κοινωνικών επαφών με στόχο την μεγιστοποίηση των κερδών. Γενικότερα στη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου των εμπορικών κέντρων λαμβάνονται υπόψιν ψυχολογικοί παράγοντες για τον περιορισμό των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και την επίτευξη του επιθυμητού σκοπού προσέλκυσης πελατών και κέρδους. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιούνται διευθετήσεις τύπου ΄΄κοινωνιο-αποθαρρυντών΄΄ (sociofugal) που αποθαρρύνουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων. Αυτό στοχεύει στην αποφυγή της στατικότητας των ατόμων. Στόχος είναι ο επισκέπτης να γίνει πελάτης και άρα το να περιφέρεται στους χώρους αντί να αναπαύεται σε χώρους στάσης, αυξάνει τις πιθανότητες αγοράς-κατανάλωσης. Παρά την μη ύπαρξη γραπτών κανονισμών όπως το ωράριο, έχουν καταγραφεί περιστατικά όπου οι επιτηρητέςφύλακες του χώρου αποτρέπουν τους επισκέπτες να χρησιμοποιούν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα ανοικτά καθιστικά των εμπορικών κέντρων. Συνεπώς, ο κατ ‘εξοχήν κοινωνικός χαρακτήρας του δημόσιου αστικού χώρου καταστέλλεται στα όρια λειτουργίας των εμπορικών κέντρων.

Εικόνα 101 : Πλήθος καταναλωτών συρρέουν στο εμπορικό κέντρο για τις αγορές των Χριστουγέννων, Woodfield Mall, Σικάγο, 1972

89 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Έπειτα, μελετώντας το δημόσιο χώρο των εμπορικών κέντρων, πολύ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η διαφορά που εντοπίζεται στην πολιτική διάσταση τους, συγκριτικά με το δημόσιο χώρο της πόλης. Αρχικά, ο περιορισμός της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, δεν είναι μόνο απόρροια της καταναλωτικής μανίας στην οποία κατευθύνει ο χώρος τους επισκέπτες αλλά όπως αναφέρθηκε και οι απαγορεύσεις για συνάθροιση στους χώρους, με την επιβολή μέτρων όπως το ωράριο λειτουργίας και η στάση στα καθιστικά για ένα προκαθορισμένο χρονικό όριο.

Εικόνα 102 : Το πνεύμα του 20ου αι., Yorktown Center, Σικάγο, 1972

Αυτές οι συνθήκες, εκτός από την απαγόρευση πολιτικών συναθροίσεων και διαδηλώσεων στους χώρους των εμπορικών κέντρων, εξαλείφουν εντελώς τον πολιτικό χαρακτήρα του χώρου, σε αντιδιαστολή με το δημόσιο χώρο της πόλης. Παράλληλα, ο καθολικός αποκλεισμός συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων από τη χρήση των χώρων στα εμπορικά κέντρα, όπως οι άστεγοι, οι επαίτες κ.α. στους οποίους επιβάλλεται σχεδόν σε κάθε περίπτωση απαγόρευση εισόδου, δεν συνάδει με το δημοκρατικό χαρακτήρα της ελευθερίας πρόσβασης και χρήσης του δημόσιου αστικού χώρου. Τέλος, η επιτήρηση στα εμπορικά κέντρα, μέσω βιντεοσκόπησης των χώρων με την πρόφαση της ασφάλειας, αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο που διαφοροποιεί το νόημα του όρου δημόσιος.

Με βάση τα παραπάνω, ο χώρος των εμπορικών κέντρων, παρόλο που δανείζεται πολλά μορφολογικά στοιχεία του δημόσιου χώρου των πόλεων, δεν αποτελεί έναν πραγματικά δημόσιο χώρο. Το νόημα του στο πλαίσιο λειτουργίας των εμπορικών κέντρων αλλοιώνεται και συμβαδίζει με αρχές που ικανοποιούν τον ιδιωτικό ιδιοκτησιακό τους χαρακτήρα και ακολούθως τους κερδοσκοπικούς τους στόχους. Αντίστοιχα, ο δημόσιος χώρος των παραδοσιακών κέντρων των πόλεων έχει υποστεί μετασχηματισμούς που όπως θα δούμε στη συνέχεια έχουν μεταλλάξει το νόημα και τη λειτουργία του. Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 90

3.4 Φαινόμενα ιδιωτικοποίησης στο δημόσιο χώρο

Με την μεταφορά των εμπορικών κέντρων στην περιφέρεια των πόλεων, τα κέντρα ερήμωσαν και η δημόσια ζωή σε αυτά παρήκμασε. Με την εξάπλωση της πρώην βιομηχανικής μητρόπολης σε μια ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή, οι κεντρικοί τόποι της, αντικαθίστανται από τα επιχειρηματικά και μεταφορικά επίκεντρα (hubs) και τις ακτίνες (spokes), που συνιστούν σημεία αστικής πύκνωσης στην ευρύτερη περιφέρειά της (Σηµαιοφορίδης, 2005, 436). Τα επίκεντρα αυτά αφορούν μια νέα συνθήκη, αυτή του CBD: Central Business District, το οποίο γενικεύεται μεταπολεμικά, δηλαδή του κεντρικού επιχειρηματικού πόλου, που είναι ιδιαίτερα συνήθης στις αμερικανικές πόλεις, και προκύπτει, από τις επενδύσεις που γίνονται στις εγκαταλελειμμένες περιοχές και τα κτίρια, του εκάστοτε μητροπολιτικού πυρήνα (Κουρσάρη, 2008, όπως αναφέρεται σε Ζουρουδή, 2010, 64).

Εικόνα 103 : Διαγραμματικό μοντέλο διάταξης C.B.D., R. Boyce (1960)

91 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Παρατηρείται συνεπώς μια νέα κατεύθυνση ανάπτυξης των πόλεων, με σκοπό τη βελτίωση των αστικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, ώστε να αυξήσουν την ελκυστικότητά τους, αλλά και την ανταγωνιστικότητά τους στο διεθνοποιημένο οικονομικό περιβάλλον. Αποτελεί μια ποικιλία κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών μέτρων, στο πλαίσιο μιας πολυδιάστατης πολιτικής. Η πολιτική αυτή που στον ευρωπαϊκό χώρο έγινε γνωστή ως αστική αναζωογόνηση ή αστική αναγέννηση (urban regeneration), είχε γίνει πλέον ευρέως αποδεκτή με την έλευση της δεκαετίας του ’90 (Καυκαλάς κ.ά., 2014, 103).

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το δημοφιλές μουσείο Guggenheim στο Bilbao, που κατασκευάστηκε το 1997 στο πλαίσιο της κρατικής πρωτοβουλίας με στόχο την αστική ανάπλαση της περιοχής και την αύξηση ελκυστικότητάς της. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η έννοια του “Bilbao (-Guggenheim) effect”, που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την επιρροή που κατάφερε να ασκήσει το έργο αυτό στην αύξηση των τουριστικών ροών, την αναγνωσιμότητα της περιοχής παγκοσμίως και ακολούθως την σημαντική οικονομική ανάπτυξη. Φυσικά ο όρος αυτός μπορεί να παραλληλιστεί με το αντίστοιχο “Gruen effect”, που περιέγραφε την αρχή λειτουργίας των εμπορικών κέντρων (Plaza&Haarich, 2013).

Εικόνα 104 : Μουσείο Guggenheim, Bilbao

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 92

Γενικά, η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί το επίκεντρο στις δράσεις αστικής αναγέννησης. Στην κατεύθυνση αυτή, τα προγράμματα που εφαρμόζονται για αντιμετώπιση της κρίσης των παραδοσιακών κέντρων, εστιάζουν συχνά στην ενθάρρυνση νέων χρήσεων , ώστε να γίνει δυνατή η επένδυση σε αυτές, με σκοπό να επεκταθεί η οικονομική βάση των κέντρων. Οι χρήσεις και οι επιχειρήσεις που εμπλέκονται στον πολιτισμό, τη δημιουργικότητα, την αναψυχή, τον τουρισμό και τη διασκέδαση παραμένουν η οικονομική βάση των στρατηγικών αναζωογόνησης των κέντρων. Μέσα από τα προγράμματα και τις πολιτικές αστικής αναγέννησης, στην πραγματικότητα εδραιώθηκε ο ρόλος των εταιρικών σχημάτων δημόσιουιδιωτικού τομέα (public private partnerships) στην αστική ανάπτυξη (Καυκαλάς κ.ά., 2014, 103, 107).

Μια τέτοια προσέγγιση διακυβέρνησης, που διαμορφώνει μια χωρικά προσδιορισμένη συνεργασία δημόσιου-ιδιωτικού τομέα αποτελεί το πρόγραμμα Business Improvement Districts (BID), που αφορά στην οργάνωση ως συλλογικότητας των ιδιοκτητών εμπορικών καταστημάτων μιας χωρικής ενότητας με στόχο την αναβάθμιση, συντήρηση και διαχείριση δημόσιου χώρου. H πολιτική διαχείρισης BID δεν συνιστά εργαλείο αστικής ανάπτυξης με ανοικτές πρακτικές διακυβέρνησης. Η δημοτική αρχή και οι ιδιοκτήτες αποτελούν συνεπώς τους άμεσα εμπλεκόμενους με δικαίωμα ως προς τις αποφάσεις. Το πρόγραμμα εφαρμόζεται σε αστικές περιοχές και προβλέπει τη συμμετοχή των ιδιοκτητών ακινήτων ή και επιχειρήσεων, στη διαμόρφωση και συντήρηση δρόμων και πεζοδρομίων, στη διαχείριση της στάθμευσης, στη βελτίωση της ασφάλειας, στην υλοποίηση δράσεων ανάπτυξης, διαφήμισης και προώθησης συνολικά του εμπορικού στοιχείου της περιοχής.

Εικόνα 105 : Εμπορικός δρόμος Cheaptown, Λονδίνο, 1894

Εικόνα 106 : BID Cheaptown, Λονδίνο, σήμερα

93 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα στις ελληνικές πόλεις που ξεκίνησε το 2007, αποτελεί η προσπάθεια αναβάθμισης των παραδοσιακών εμπορικών δρόμων, με την προσπάθεια διαμόρφωσης «Ανοικτών Κέντρων Εμπορίου» (Open malls), που περιλαμβάνουν την οργάνωση των μεμονωμένων εμπορικών καταστημάτων μιας χωρικής ενότητας. Πρόκειται για μια ενιαία πολιτική κρατικής πρωτοβουλίας για τη σύμπραξη ιδιωτικών φορέων, με στόχο την ενίσχυση επενδυτικών σχεδίων, για την οργανωμένη ανάδειξη και προβολή των παραδοσιακών εμπορικών κέντρων των πόλεων, με τη συμμετοχή των επιχειρήσεων μιας περιοχής σε ενέργειες και δραστηριότητες (Ασπρογέρακας, 2014, 2-16).

Μια άλλη σύμπραξη ιδιωτικού και δημόσιου τομέα στο πλαίσιο αστικής αναγέννησης, είναι η πολιτική των POPS. Πρόκειται συγκεκριμένα για μια στρατηγική σύμφωνα με την οποία ιδιωτικοί φορείς παρέχουν εσωτερικούς ή εξωτερικούς χώρους δημόσιας χρήσης, με αντάλλαγμα την απαλλαγή από τους συμβατικούς κανονισμούς δόμησης των υποδομών ιδιοκτησίας τους (Polyak, 2017) ή φορολογικές απαλλαγές. Παρά το ιδιωτικό ιδιοκτησιακό καθεστώς, η λειτουργία των POPS ακολουθεί νομοθεσία που βασίζεται σε συγκεκριμένα πρότυπα, τα οποία εγγυώνται στους χρήστες ελευθερία πρόσβασης και χρήσης. Οι αρχές λειτουργίας των POPS χρησιμοποιούνται στην αστική νομοθεσία πολλών πόλεων ως κίνητρο για την παραγωγή δημόσιων χώρων σε πυκνοκατοικημένες περιοχές στις οποίες η απόκτηση γης από τις δημοτικές αρχές θα ήταν ανέφικτη ή πολύ δαπανηρή (Bortoli, 2018, 2-3).

Εικόνα 107 : Privately Owned Public space, Λονδίνο

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 94

Τόσο ο ιδιωτικός όσο και ο δημόσιος τομέας φροντίζουν οι νέοι δημόσιοι χώροι να χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα προσεγμένο σχεδιασμό. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, οι υφές και η αποκλειστικότητα στο σχεδιασμό, έχουν σκοπό να δημιουργήσουν, να προβάλλουν μια ιδιαιτερότητα και να προσδώσουν έναν χαρακτήρα , πράγμα το οποίο βέβαια δεν αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα του αστικού χώρου μιας πόλης αλλά το οικονομικό κύρος του επενδυτή στο δημόσιο χώρο (Ηλιόπουλος, 2016, 23).

Πολλοί ερευνητές θα συμφωνούσαν ότι μέσα από τις διαδικασίες αυτές επαναπροσδιορίζεται, ή καλύτερα υπονομεύεται ο ρόλος του δημόσιου χώρου ως χώρος συνύπαρξης, συνεύρεσης, αλληλεπίδρασης και αντιπροσώπευσης, ως «δημόσια σφαίρα», ως χώρος όπου κατ’ εξοχήν ασκείται το «δικαίωμα στην πόλη». Ο δημόσιος χώρος (Wilson & Swyngedouw, 2015) χάνει τον πολιτικό του ρόλο και αντανακλά, υλοποιεί, προωθεί την κυρίαρχη εικόνα της ανταγωνιστικής πόλης (Αθανασίου, 2018). Αναδύεται λοιπόν μια καινούργια πραγματικότητα , με διαφοροποιήσεις στις αρχές του προγραμματισμού και της ανοικοδόμησης της πόλης. Σύγχρονοι μετασχηματισμοί που υπονομεύουν τον ρόλο του και προδιαγράφουν το «τέλος του δημόσιου χώρου»(Sorkin, 1992, Mitchell, 2003, Low & Smith, 2006). Η Jacobs υποστήριξε την ομοιογενοποίηση των δημόσιων χώρων στις πόλεις του κόσμου, πού μέσα από επεκτατικές διαδικασίες ιδιωτικοποίησης, χάνουν την «αυθεντικότητά» τους, χωρίς να έχουν χάσει τις ποιότητες του φυσικού χώρου(Αθανασίου, 2018). Παρατηρείται λοιπόν μια αντιστοιχία των ιδιωτικοποιημένων χώρων των κεντρικών περιοχών, με τους χώρους των εμπορικών κέντρων, όπου πραγματοποιείται η οικειοποίηση χαρακτηριστικών του δημόσιου χώρου, με αλλοιωμένο όμως νοηματικό περιεχόμενο.

Εικόνα 108 : POP-Liberty Plaza Park, Manhattan, Νέα Υόρκη

95 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Δημιουργείται επομένως μια νέα συνθήκη στον αστικό δημόσιο χώρο, η οποία μέσω της εμπλοκής ιδιωτικών φορέων στο σχεδιασμό και τη συντήρησή του, έχει ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη και τα κέρδος. Η υποταγή της πόλης στη καπιταλιστική εξέλιξη και η ασταμάτητη ανάγκη για παραγωγή του πλεονάσματος του κεφαλαίου υπονοεί την διαδικασία της συνεχούς αστικής ανάπτυξης, βασισμένη, στη καταστροφή και την ανοικοδόμηση της πόλης. Για τον λόγο αυτό, το κεφάλαιο ιδιοποιείται-εκμεταλλεύεται τους κοινόχρηστους αστικούς χώρους με πρόθεση την εξασφάλιση των απαραίτητων καταστάσεων για παραγωγήαναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων (Alves, 2014, 147).

Εικόνα 109 : Nέα αστική εμπειρία, συνύπαρξη ιδιωτικού-δημόσιου

Κατά συνέπεια, οι δημόσιοι χώροι και ο χαρακτήρας τους άλλαξαν καθώς έπαψαν να λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για κοινωνική αλληλεπίδραση και δεσμεύτηκαν για άλλους σκοπούς. Η κοινωνική επαφή μειώνεται, οι άνθρωποι σταματούν να συναθροίζονται και να επικοινωνούν με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούσαν στον δημόσιο χώρο του παρελθόντος, που άνηκε αποκλειστικά στους πολίτες. Παρατηρείται λοιπόν, εκείνο το φαινόμενο της κατάληψης του δημόσιου χώρου, ακολουθώντας νομότυπες διαδικασίες, που παρόλα αυτά επεμβαίνει τόσο στη λειτουργία του ώστε θα ήταν εύλογο να επαναπροσδιοριστεί αυτή η έννοια της νομιμότητας. Η παρατήρηση αυτή της αμφισβήτησης της νοηματικής και όχι νομικής νομιμότητας των διαδικασιών αυτών, στηρίζεται κατά βάση στην αμφιβολία που επέρχονται τα όρια του δημόσιου χώρου όταν εκείνες οι κοινωνικές-οικονομικές ομάδες αποτελούμενες κυρίως από επιχειρηματίες αναψυχής καταλαμβάνουν τμήμα του ή εξοπλισμό του, υπερασπιζόμενοι το ατομικό-ιδιωτικό.

Λόγω της νομιμότητας των διαδικασιών αυτών θεσμοποιείται η ιδιωτικοποίηση αναμφίβολα δημοσίων χώρων, όπως για παράδειγμα μια πλατεία Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 96

, όπου διατηρεί, κατ΄ επίφαση, το χαρακτηριστικό του συλλογικού, ενώ υπόκειται μετάλλαξη του νοήματός και της χρήσης του, εκπίπτει δηλαδή σε προέκτασηεπικράτεια του ιδιωτικού (Λούκρη, 2015, 37). Κατά αυτόν τον τρόπο η ύπαρξη και λειτουργία του δημόσιου χώρου αποκτά νόημα μέσω της έννοιας της ανταλλακτικής αξίας, αγνοώντας την κοινωνική και πολιτισμική αξία του όρου δημόσιος. Σύμφωνα με τον Lefebvre (1977), αναφερόμενος στις πόλεις του 20ου αι. στο βιβλίο του Δικαίωμα στην πόλη-Χώρος και Πολιτική, «στο βωμό του κέρδους ο δημόσιος χώρος της πόλης μετατρέπεται σε αντικείμενο διαπραγμάτευσης και εδραίωσης της εξουσίας». Οι διαδικασίες που υλοποιούν αυτού του είδους τη διαχείριση του δημόσιου χώρου, έχοντας ως στόχο την υπεράσπιση οικονομικών συμφερόντων, μεταλλάσσουν το χαρακτήρα του, που θεωρείται πλέον ιδιοκτησία όχι δημόσια, άλλα ιδιωτική (Καζέρος, 2002).

Εισάγεται ένα νέο πλαίσιο που συνδέει ή ταυτίζει την καλή συντήρηση και επιτήρηση του δημόσιου χώρου με την κοινωνική ασφάλεια. Μέσω της εντατικής χρήσης και κινητικότητας, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ταυτότητα σε ένα περιβάλλον αυστηρά ελεγχόμενο, οι ιδιωτικοποιήσεις συνδέονται με την ασφάλεια και την μείωση της εγκληματικότητας καθώς και με την προβολή μιας ελκυστικής πόλης που ενισχύει την τοπική οικονομία (Αθανασίου, 2018). Οι ισχύοντες κανονισμοί λειτουργίας των δημόσιων χώρων ιδιωτικής ιδιοκτησίας μπορεί να περιλαμβάνουν τις ώρες λειτουργίας, ή να επεκτείνονται στον περιορισμό της ελεύθερης πρόσβασης για ορισμένες κοινωνικές ομάδες, όπως οι άστεγοι, με την χρήση στοιχείων «αμυντικού» αστικού εξοπλισμού. Σύμφωνα με τον Mitchell, οι συνθήκες αυτές της απόλυτης τάξης και επιτήρησης, προωθούν τη χρήση του δημόσιου χώρου από τη μεσαία τάξη, που καταναλώνει προϊόντα, εκδηλώσεις και υπηρεσίες, ενώ παράλληλα λειτουργεί αποτρεπτικά στη χρήση του από «ανεπιθύμητους» χρήστες, όπως οι διαδηλωτές, οι μικροπωλητές, ή ακόμη και οι νέοι που συναθροίζονται (Konzen, 2011, 274).

Εικόνα 110: Ελεύθερη πρόσβαση και χρήση του δημόσιου χώρου από κάθε κοινωνική ομάδα

Εικόνα 111 : Αμυντική αρχιτεκτονική-αποκλεισμός χρηστών του δημόσιου χώρου

97 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Σύμφωνα με τον Sennett (1976), «τα πάντα στην πόλη βρίσκονται υπό επιτήρηση, γεγονός που οδηγεί στη μείωση της κοινωνικότητας και απόσυρση στη σιωπή ως η μόνη μορφή προστασίας…Η πόλη λοιπόν παρουσιάζεται ως εμπόρευμα ή και ως επενδυτής ο οποίος επενδύει στις δυνατότητες του χώρου, και εν προκειμένω στο δημόσιο αστικό χώρο (Ηλιόπουλος,2016, 16). Για την εισροή του κεφαλαίου στο δημόσιο αστικό χώρο έχει αναφερθεί και ο Lefebvre (1991) που όπως υποστηρίζει η αστική ανάπτυξη είναι προϊόν του καπιταλιστικού συστήματος, όπως οποιοδήποτε άλλο προϊόν.

Εικόνα 112 : Graffiti του Bansky δίπλα σε κάμερα CCTT στο κεντρικό Λονδίνο,2008

Με τον όρο «δευτερεύον κύκλωμα κεφαλαίου» εξήγησε την εισροή καπιταλιστικού κεφαλαίου σε ακίνητα (εγκαταστάσεις, υποδομές). Ο Lefebvre διέκρινε το χώρο σε αφηρημένο και κοινωνικό. Συγκεκριμένα, στον αφηρημένο χώρο δραστηριοποιούνται επενδυτές και επιχειρηματίες, οι οποίοι αντιλαμβάνονται το χώρο μέσα από το πρίσμα κερδών, μεγέθους και τοποθεσίας. Στον κοινωνικό χώρο περιλαμβάνονται ο άνθρωπος και η κατοικία, και αντανακλώνται πλέγματα κοινωνικών σχέσεων και συμβόλων. Το κράτος χρησιμοποιεί το χώρο για να ασκήσει κοινωνικό έλεγχο, ενώ συχνά ο επιχειρηματικός κόσμος και ο κοινωνικός κόσμος συγκρούονται, γιατί εξυπηρετούν διαφορετικά συμφέροντα (Πολύζος , 2016, 73). Η συνύπαρξη αυτών των δύο κόσμων, του δημόσιου και του ιδιωτικού, και πιο συγκεκριμένα έχοντας τη μορφή ενός δημόσιου, ελεύθερα προσβάσιμου χώρου, υπό αυστηρή επιτήρηση, καθαιρεί μια από τις σημαντικότερες αξίες του δημόσιου αστικού χώρου, εκείνη της άσκησης πολιτικής έκφρασης, της δημοκρατικής αντίστασης και του δικαιώματος της ελεύθερης χρήσης. Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 98

Εικόνα 113 : «Γινόμαστε περισσότερο ομογενείς στις γειτονιές μας, καθώς η πόλη γίνεται όλο και περισσότερο ετερογενής στο σύνολό της» Low S.M., 2008

Καθ 'όλη τη διάρκεια της ιστορίας, ο καπιταλισμός έχει τροποποιήσει τις πόλεις σύμφωνα με τις απαιτήσεις του. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Harvey, «δεν αισθανόμαστε τελικά την εμπειρία της πόλης, τη βιώνουμε ανέκφραστα και τυφλά, καθώς ενστερνιζόμαστε την καθημερινή εμπειρία…Συνεπώς γεννιέται η απορία, πώς θα ήταν δυνατόν να ενθαρρυνθεί η πολιτική συμμετοχή, σε έναν κόσμο κατασκευασμένο από διαχωρισμένα προάστια, περιφραγμένες κοινότητες, ιδιωτικοποιημένους χώρους και αυστηρά εμπορικά κέντρα καθώς και παρακολούθηση στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, πίσω από μια σκιερή μορφή διακυβέρνησης που στη σύγχρονη εποχή την ονομάζουμε «επιχειρησιακή συνεργασία» (Harvey, 2008, 19). Όπως μάλιστα υποστηρίζει ο Castells, ο πραγματικός στόχος του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού που αναδύεται μέσα από την παγκόσμια αγορά, είναι να μετασχηματίσει τις σύγχρονες πόλεις «σε συσσωρεύσεις ατόμων χαμένων στο χώρο... καθιστώντας την έννοια του πολίτη κενή περιεχομένου και το δικαίωμα στην πόλη αφηρημένο» (Castells,1989, 348).

Συνεπώς, τα παραδοσιακά κέντρα των πόλεων, μέσα από μια προσπάθεια να ανακτήσουν τη χαμένη τους ζωτικότητα και να αποτελέσουν ξανά έναν ενεργό πυρήνα δημόσιας ζωής, άλλαξαν τη οργάνωση και τη μορφή τους, μέσα από δράσεις αστικής αναζωογόνησης. Οι μετασχηματισμοί αυτοί μετέβαλλαν σημαντικά τον χαρακτήρα του δημόσιου χώρου, που μετατράπηκε σε αντικείμενο προς πώληση, χάνοντας έτσι αρχικά τον επικυρίαρχο χαρακτήρα του ως κοινό αγαθό του συνόλου. Ο δημόσιος χώρος δεν μπορεί πια να θεωρηθεί επί της ουσίας δημόσιος, εφόσον πρόκειται για ιδιωτικό χώρο. Ακολούθως, η λειτουργία του δημόσιου χώρου υπό την ιδιοκτησία ιδιωτικών φορέων, ως ιδιοκτήτες πλέον του αστικού χώρου, αλλοιώνουν ακόμη περισσότερο την έννοιά του, περιορίζοντας 99 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

τα σημαντικότερα γνωρίσματα της λειτουργίας του, στα οποία περιλαμβάνονται η ελεύθερη πρόσβαση και χρήση, η ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών και η πολιτική έκφραση. Ως απόρροια αυτού, ο συνεχώς μεταβαλλόμενος, ετερογενής του χαρακτήρας, μετατρέπεται σε πιο προβλέψιμο και ομοιογενή. Η ικανότητα του δημόσιου χώρου να αποτελεί μέσο αντίστασης και αλλαγής των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών συνθηκών συρρικνώνεται λόγω της αδυναμίας του να λειτουργήσει ως τέτοιο, υπό το καθεστώς της ιδιωτικοποίησης. Η κοινωνικότητα και η αλληλεπίδραση του κοινωνικού συνόλου στο πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας μειώνεται σκόπιμα, για την κατεύθυνση του στην άκρατη κατανάλωση. Στο βωμό της κερδοσκοπίας, ο δημόσιος χώρος αποκτά νέες ποιότητες που διαβρώνουν τον πρωτόλειο χαρακτήρα του και δημιουργούν νέα αστικά περιβάλλοντα.

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 100

Επίλογος

Καταλήγοντας, βλέπουμε πως η γέννηση των malls, σηματοδότησε μια νέα εποχή που δεν επηρέασε μόνο τον τομέα του εμπορίου, άλλα άλλαξε τη ροή της ζωής των ανθρώπων. Τα πάντα κινούνται γύρω από την κατανάλωση και οι πολίτες αποκόπτονται σταδιακά από τις κοινωνικές επαφές. Η κοινωνικότητα θυσιάζεται στο βωμό του κέρδους στο πλαίσιο λειτουργίας των εμπορικών κέντρων, που αντικατέστησαν τα παραδοσιακά κέντρα των πόλεων, τα οποία έως τότε λειτουργούσαν ως πυκνωτές της δημόσιας ζωής. Τα νέα εμπορικά κέντρα αποτέλεσαν μια προσπάθεια δημιουργίας ενός «παρά φύσιν» δημόσιου χώρου, που κατάφερε να πετύχει ριζικούς μετασχηματισμούς στη δημόσια σφαίρα των πόλεων, δημιουργώντας νέους εξωαστικούς πόλους ζωής, στο όνομα του καπιταλιστικού συστήματος της διεθνοποιημένης οικονομίας.

Η οικειοποίηση των στοιχείων των κέντρων των πόλεων όπως οι πλατείες, οι πεζόδρομοι, τα καθιστικά κ.ά., που ήταν ανέκαθεν τόποι κοινωνικής αλληλεπίδρασης, στόχευαν να λειτουργήσουν ως πυκνωτές δημόσιας ζωής και να μετατρέψουν το εμπορικό κέντρο σε ένα νέο πολυσύχναστο αστικό χώρο. Όμως, η κλειστή δομή των εμπορικών κέντρων λειτουργεί ταυτόχρονα ως μονωτής από το εξωτερικό αστικό περιβάλλον. Συνεπώς, τα στοιχεία του δημόσιου χώρου που βρίσκονται στο εσωτερικό τους, λειτουργούν σε μια τελείως διαφορετική συνθήκη από ότι το πραγματικό περιβάλλον των πόλεων. Οι κανονισμοί που επιβάλλονται στο πλαίσιο λειτουργίας τους, ο έλεγχος και η επιτήρηση, δεν ανταποκρίνονται εξ ορισμού στο χαρακτήρα του δημόσιου χώρου που οφείλει να διέπεται από ελευθερία πρόσβασης και χρήσης. Η πόλωση που δημιουργήθηκε στο εσωτερικό των εμπορικών κέντρων αύξησε κατακόρυφα τα κέρδη, καθώς δεν υπήρχε οτιδήποτε θα μπορούσε να τους αποπροσανατολίσει από την άκρατη απόκτηση αγαθών. Οι επαφές μειώθηκαν και πραγματοποιούνταν μόνον στο πλαίσιο των διαδικασιών κατανάλωσης.

Έτσι, όταν τα εμπορικά κέντρα από τη δεκαετία του ’60 ακόμα, ξεκίνησαν σταδιακά να μην ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στις ανάγκες των καταναλωτών, οι οποίοι άρχισαν να νοσταλγούν τις αρχές λειτουργίας των παραδοσιακών κέντρων των πόλεων και να αποζητούν περισσότερο κοινωνικούς χώρους, ξεκίνησε μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού και αναζωογόνησης των παρηκμασμένων αστικών κέντρων. Για αρκετές δεκαετίες, πολλοί ηγέτες κρατών και σχεδιαστές πόλεων υποστήριξαν ότι μια ισχυρή παρουσία αγοράς είναι ζωτικής σημασίας για τη συνολική βιωσιμότητα του κέντρου και της πόλης. Χαρακτηριστικό αυτής της σκέψης είναι τα συναισθήματα που εκφράστηκαν το 1980 από τον M. DeVito, πρώην πρόεδρο της εταιρείας αστικών αναπτυξιακών προγραμμάτων: «αλλά η 101 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

ουσιαστική κόλλα της πόλης, το καύσιμο που θα πυροδοτήσει πραγματικά την αναγέννηση…είναι η ισχυρή επιστροφή του λιανικού εμπορίου στο κέντρο της πόλης. Το λιανικό εμπόριο έχει έντονη ζωή ημέρα και νύχτα, επτά ημέρες την εβδομάδα. Έχει καθολικό αντίκτυπο σε όλα τα καταστήματα – πολίτες, στελέχη, εργαζόμενους, μαθητές και τουρίστες. Το λιανικό εμπόριο σχετίζεται με κάθε άλλη λειτουργία της πόλης. Τονώνει και ενισχύει άλλες επιχειρήσεις ενώ παρέχει μια πολύ ευρεία βάση εργασίας (Robertson 1997, 383). Ταυτόχρονα δηλαδή, παρατηρούνται δύο τάσεις, η αποεμπορευματοποίηση των εμπορικών χώρων και η εμπορευματοποίηση των μη εμπορικών, έτσι ώστε και στις δύο περιπτώσεις να προκύπτουν ευχάριστα περιβάλλοντα, τα οποία ταυτόχρονα είναι προσοδοφόρα (Ζουρουδή, 2010, 85).

Το νοηματικό περιεχόμενο του δημόσιου χώρου παράγεται μέσα από τα δρώμενα, επηρεάζεται από την αναδιαμόρφωση του και παράλληλα επηρεάζει το κοινωνικό σύνολο. Στις σύγχρονες πόλεις έχει επέλθει χωρική αλλά και νοηματική συρρίκνωσή του. Οι δημόσιοι χώροι, παρόλο που διατηρούν τη φυσική τους μορφή, κυριαρχούνται όλο και περισσότερο από ιδιωτικές λειτουργίες. Η νέα πραγματικότητα που βιώνουμε δημιουργεί-παράγει σχέσεις κατανάλωσης. Παγκοσμιοποίηση της αγοράς και άκρατος καταναλωτισμός δημιουργούν ένα χωρικό και νοηματικό δίκτυο που προωθεί νόμους και αρχές που εξυπηρετούν αυτό το συνεχώς ανερχόμενο σύστημα αξιών, το οποίο ανάγει την κατανάλωση και το κέρδος ως απώτερο σκοπό που κατευθύνει τη λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας. Ο σχεδιασμός του δημόσιου χώρου ακολουθεί το πνεύμα της εποχής προσπαθώντας να προσελκύσει όλο και περισσότερους χρήστες και ακολούθως εν δυνάμει καταναλωτές. Χώροι πολυτελείας μετατρέπονται σταδιακά σε χώρους αποκλεισμού μέσα στη δημόσια σφαίρα.

Διασχίζοντας πλέον τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αι., παρατηρούμε τις πόλεις να μετασχηματίζονται με απίστευτα ταχείς ρυθμούς, οι τεχνολογικές εξελίξεις καταλαμβάνουν κυρίαρχη θέση στην οργάνωση και λειτουργία των πόλεων και ιδίως μετά το πέρας της πρώτης δεκαετίας της νέας χιλιετίας, ο δημόσιος αστικός χώρος μεταβάλει το περιεχόμενο και τη μορφή του καθοδηγούμενος από την κυριαρχία των νέων τεχνολογιών. Η αλληλεπίδραση των σύγχρονων ανθρώπων, μέσω της χρήσης τους, έχει αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό και οδηγήσει στη συρρίκνωση της δημόσιας ζωής των αστικών χώρων, αφού η φυσική επαφή δεν εμφανίζεται πλέον ως αναγκαία για την εκτέλεση των διαδικασιών λειτουργίας της δημόσιας σφαίρας.

Στο πλαίσιο αυτό, πραγματοποιείται λίγο πριν την έλευση της νέας χιλιετίας μια στροφή στο ηλεκτρονικό εμπόριο, που ουσιαστικά αλλάζει εντελώς Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 102

τα δεδομένα στον κόσμο του εμπορίου, διαμορφώνοντας ένα νέο, ψηφιακό, επιχειρηματικό περιβάλλον. Με άξονες την αυτοματοποίηση και απλοποίηση των συναλλαγών, το λεγόμενο e-commerce προσέφερε την δυνατότητα αγοράς ανεξαρτήτως γεωγραφικής απόστασης, με ταχεία παράδοση και οπτικοποιημένη προβολή ενός μεγάλου εύρους εμπορευμάτων. Αναφερόμαστε σε μια εντελώς νέα συνθήκη που χρησιμοποίησε ως μέσο το διαδίκτυο. Αναμφίβολα, με το πέρασμα των χρόνων, το ηλεκτρονικό εμπόριο ανταγωνίζεται ή και ξεπερνά την παραδοσιακή πρακτική κατανάλωσης, μεταβάλλοντας σημαντικά τα δεδομένα των εμπορικών χώρων. Εφόσον πια δεν είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία για την πραγματοποίηση εμπορικών συναλλαγών, πολλές επιχειρήσεις δεν διαθέτουν φυσικούς χώρους κατανάλωσης και λειτουργούν αποκλειστικά μέσω ηλεκτρονικών καταστημάτων.

Επρόκειτο για μια νέα επανάσταση στο χώρο των εμπορικών δραστηριοτήτων, το βεληνεκές της επιρροής του οποίου είναι ήδη εμφανές στο δημόσιο χώρο της πόλης, επιφέροντας σημαντική μείωση των δια ζώσης αγορών και ακολούθως της χρήσης του. Όπως την εποχή της εμφάνισης των εμπορικών κέντρων, η δημόσια ζωή στα αστικά κέντρα συρρικνώθηκε, έτσι και με την καθιέρωση του ηλεκτρονικού εμπορίου, τόσο τα malls, όσο και οι εμπορικοί χώροι στα κέντρα των πόλεων, έπαψαν να χρησιμοποιούνται στον ίδιο βαθμό. Η δημόσια σφαίρα λοιπόν μετασχηματίζεται εκ νέου, και πλέον η εξέλιξη της δημόσιας ζωής δεν βασίζεται αποκλειστικά στον φυσικό χώρο της πόλης, αλλά ένα μεγάλο μέρος της εκτυλίσσεται μέσω του διαδικτυακού βιώματος.

Ειδικότερα, στις πιο πρόσφατες εξελίξεις, με το ξέσπασμα της πανδημίας του Covid-19, η νέα πραγματικότητα που έχει εισαχθεί η υφήλιος έχει μεταλλάξει καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιούνται οι εμπορικές συναλλαγές. Η απαγόρευση λειτουργίας των εμπορικών καταστημάτων, έχει καταστήσει το ηλεκτρονικό εμπόριο ως μονόδρομο για τη διεξαγωγή των εμπορικών δραστηριοτήτων. Οι νέες συνθήκες κοινωνικής απομόνωσης και αναστολής μεγάλου μέρους των λειτουργιών της πόλης έχει μεταβάλλει καθοριστικά και αμφίπλευρα το δημόσιο αστικό χώρο. Από τη μια πλευρά παρατηρείται μια πρωτοφανής για τα σημερινά δεδομένα παρακμή και ερήμωση της πόλης και έτσι ο δημόσιος χώρος της πόλης έχει παρακμάσει σε βαθμό που πλέον μπορεί να περιγραφεί ως «αναστολή» της λειτουργίας του. Από την άλλη, σε μερικές περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα έχει παρατηρηθεί στην ελληνική πραγματικότητα, που τα εμπορικά κέντρα διατηρούσαν μεγάλο μέρος της δημόσιας ζωής, έχοντας αντικαταστήσει τους δημόσιους αστικούς χώρους, τώρα οι πλατείες και οι δρόμοι αποτελούν τη μόνη λύση για κοινωνικοποίηση και απομάκρυνση από την ασφυκτική συνθήκη της απομόνωσης. Η πραγματικότητα 103 Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

αυτή περιγράφει τη φύση του δημόσιου χώρου να μετασχηματίζεται από το «απρόσμενο» και να κατακτά στις εκάστοτε νέες τάξεις πραγμάτων, διαφορετικές λειτουργίες.

Εκτός του πλαισίου των πρόσφατων αυτών εξελίξεων, η ανάπτυξη και ανοικοδόμηση των πόλεων, έχοντας ως στόχο την συνεχή οικονομική κατάκτηση σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, μετασχηματίζουν το δημόσιο αστικό χώρο και δημιουργούν καινούργια περιβάλλοντα, για την ικανοποίηση των ανερχόμενων αναγκών του ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού. Επηρεαζόμενος ταυτόχρονα από την ίδια την εξέλιξη της δημόσιας ζωής, που έχει την τάση να δημιουργεί νέες συνθήκες, ο πολυδιάστατος δημόσιος χώρος συνεχίζει να αναδιαμορφώνεται και να γεννά νέες μορφές σχέσεων και καινούργια περιβάλλοντα, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εποχής μας, στο πλαίσιο μιας ατέρμονης διαδικασίας εξέλιξης και επιβίωσης.

Εμπορικά κέντρα και τάσεις ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου 104

Κεφάλαιο 4. Συμπεράσματα

Ο δημόσιος χώρος είναι μια πολυδιάστατη έννοια, η οποία χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη πολυπλοκότητα. Για την ερμηνεία της έχουν χρησιμοποιηθεί προσεγγίσεις που προέρχονται από διαφορετικά πεδία όπως το κοινωνικό, νομικό και πολιτικό πρίσμα. Ο χώρος στον οποίο πραγματοποιούνται όλες οι λειτουργίες της δημόσιας ζωής, έχει κυρίως κοινωνικό χαρακτήρα, αφού η κοινωνία ως σύνολο δε θα μπορούσε να υπάρξει και να εξελιχθεί παρά μόνο στο πλαίσιο της συλλογικής δράσης και αλληλεπίδρασης. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας ζωντανός οργανισμός που μεταβάλλεται επηρεαζόμενος από κάθε τι εκτυλίσσεται στη σφαίρα επιρροής του. Το πλαίσιο αυτό, δεν είναι άλλο από αυτό της δημόσιας σφαίρας, η οποία συνυπάρχει στο αστικό περιβάλλον και φέρει ποιότητες ανάλογες με τις δράσεις και τους μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα σε αυτή.

Η ικανότητα του δημόσιου χώρου να λειτουργεί ως μέσο έκφρασης και αντίδρασης στις εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του δημόσιου χώρου και συνδέεται άμεσα με τον εξ’ ορισμού όρο δημόσιος. Πρόκειται για χώρο ΄΄ανοικτής΄΄ πρόσβασης προς όλους, ένα κτήμα του κοινωνικού συνόλου για ελεύθερη χρήση, προωθώντας την ανάμειξη πολλών χρηστών με διαφορετικούς σκοπούς, γεγονός που τον καθιστά ετερογενή και ποικιλόμορφο. Η συνθετότητα που προκύπτει από τα ταυτοχρόνως εξελισσόμενα γεγονότα στη δημόσια σφαίρα, μπορεί να την παρομοιάσει με μια σκηνή, όπου διερχόμενοι ή περισσότερο στάσιμοι χρήστες, αναδιαμορφώνουν συνεχώς τη λειτουργία και την μορφή της. Το αστικό περιβάλλον μετασχηματίζεται εννοιολογικά αλλά και χωρικά ακολουθώντας την πορεία μετάλλαξης του δημόσιου χώρου, μέσα από τις πολύπλοκες κοινωνικές μεταβολές, που συμβαδίζουν με τα εκάστοτε πολιτικοοικονομικά πλαίσια της κοινωνίας.

Οι διαδικασίες μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων από την αρχαιότητα έως σήμερα, στηριζόμενες στις συνθήκες λειτουργίας της κοινωνίας, αποτυπωνόταν χωρικά στο σύνολο της πολεοδομικής οργάνωσης και αρχιτεκτονικής της πόλης. Κυρίαρχα αστικά περιβάλλοντα που βρισκόταν στα θεμέλια όλων αυτών των διεργασιών, και όχι μόνο ακολουθούσαν, αλλά παράλληλα μπορούσαν να κινήσουν τα νήματα των εξελίξεων της εποχής σε κάθε επίπεδο, ήταν οι εμπορικοί χώροι. Η καρδιά των πόλεων, χτυπούσε ανέκαθεν στις αγορές. Στις χωρικές αυτές μορφές, το κοινωνικό σύνολο πραγματοποιούσε τις ανταλλακτικές διαδικασίες εξασφαλίζοντας τα προς το ζην, και παράλληλα εκεί λάμβαναν χώρα όλα τα δρώμενα της δημόσιας αστικής ζωής. Οι μεταβολές των κοινωνικο-χωρικών συνιστωσών που κινούσαν το μοχλό του γίγνεσθαι κάθε εποχής, προβάλλονται στους εμπορικούς 105 Συμπεράσματα

χώρους των πόλεων. Πώς αυτές οι πολυσύχναστες μορφές των δημόσιων αστικών χώρων μετασχηματίστηκαν και παράλληλα αναδιαμόρφωσαν την εικόνα των πόλεων;

Αφετηρία, αποτελεί η αρχαία ελληνική Αγορά, η πρώτη οργανωμένη εμπορική δομή στην ιστορία των πόλεων. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας της κοινωνίας των κλασικών χρόνων προβαλλόταν έντονα στον χώρο της Αγοράς. Αποτελούσε χώρο απονομής δικαιοσύνης, ελευθερίας έκφρασης και λόγου. Οι οικονομικές διεργασίες πραγματοποιούνταν στον ίδιο χώρο όπου εκτυλισσόταν ο πολιτικός βίος της πόλης, κατέχοντας κεντρικό ρόλο στη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας. Εν συνεχεία, κάνει την εμφάνισή του το ρωμαϊκό forum, που παρόλο που εμφανίζει αρκετές ομοιότητες με την αρχαιοελληνική Αγορά, διαφοροποιείται ως προς το γεγονός πως οι Ρωμαίοι πολίτες ήθελαν να προσδώσουν έναν μνημειακό χαρακτήρα, επιδεικνύοντας την εξουσία και τη δύναμή τους μέσω των μεγαλοπρεπών κτιρίων και αγαλμάτων. Η αγορά δεν αποτελούσε συνεπώς χώρο προάσπισης των δικαιωμάτων και πολιτικής αντιπροσώπευσης των πολιτών.

Στα μεσαιωνικά χρόνια στη Δύση, οι συντεχνίες διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στην οργάνωση της οικονομίας και η Εκκλησία συγκεντρώνει μεγάλη δύναμη. Παρατηρούμε πως ενώ η αρχαία πόλη αποτελούσε ένα πιο κλειστό σύστημα οργάνωσης, η μεσαιωνική είχε τη μορφή ενός προκαπιταλιστικού τύπου άστεως που έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη προς την ύπαιθρο και η δημόσια ζωή βασιζόταν κυρίως στο χρήμα και το κέρδος. Ο παλαιός φεουδαλισμός παρακμάζει, και τη θέση του παίρνει ο αναπτυσσόμενος καπιταλισμός, βάση του σύγχρονου κράτους. Στην ιστορική περίοδο της Αναγέννησης που ακολουθεί, γεννιέται ένα σύστημα που παραγκωνίζει τα μεσαιωνικά συστήματα των συντεχνιών και εγκαθιδρύει μια πραγματικότητα ευρύτερης οικονομικής ανάπτυξης. Η εξέλιξη της δημόσιας σφαίρας με πυρήνα τις πλατείες, στηρίζεται στις σχέσεις εξουσίας και οικονομικής ισχύος.

Κατά την περίοδο του Μεσαίωνα της Ανατολής, τα bazaars προϋπήρχαν από την περίοδο της αρχαιότητας και αποτελούσαν το κέντρο της δημόσιας ζωής των ισλαμικών πόλεων. Το έκδηλο θρησκευτικό αίσθημα της κοινωνίας αποτυπωνόταν ακόμη και στο χαρακτήρα της αγοράς, που θεωρούνταν χώρος διαμοιρασμού των αγαθών, μέσω της οποίας επιβιώνει το κοινωνικό σύνολο, και όχι οικονομικό κέντρο που προωθεί κερδοσκοπικές τάσεις. Τα bazaars αποτέλεσαν μια πρώιμη μορφή των στοών της βιομηχανικής πόλης. Συμπεράσματα 106

Το επόμενο σημείο-σταθμός στην ιστορία της ανθρωπότητας που άλλαξε καθοριστικά την κοινωνική οργάνωση και διάταξη των πόλεων, είναι η Βιομηχανική επανάσταση του 19ου αι. Η βιομηχανική μητρόπολη διαδέχεται την περιτειχισμένη πόλη με πληθυσμιακή έκρηξη στα αστικά κέντρα και την τεχνολογική πρόοδο να αποτελεί το θεμέλιο για την ανάδειξη της βιομηχανίας, ως κυρίαρχο στοιχείο γύρω από την οποία αυτή οργανώνεται. Όλα αυτά, οδήγησαν σε έντονο ταξικό διαχωρισμό και περιβαλλοντική υποβάθμιση.

Με τη σκυτάλη να λαμβάνει η βιομηχανία του κέρδους και η κατανάλωση, ο άνθρωπος αποσχίζεται σταδιακά από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο και η βιωματική εμπειρία της πόλης περιστρέφεται πλέον όχι γύρω από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις αλλά από τις επικρατούσες καταναλωτικές τάσεις. Ο δημόσιος βίος της πόλης εσωτερικεύεται στις εμπορικές στοές και τα πολυκαταστήματα, προσφέροντας πλήθος λειτουργιών για κοινωνικοποίηση, ψυχαγωγία και πολιτιστικές δράσεις. Οι δομές αυτές συμβολίζουν το υλιστικό πνεύμα της νέας εποχής που αναδύεται, με την ιδιωτική ιδιοκτησία να εμπλέκεται όλο και περισσότερο στη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας. Ουσιαστικά πρόκειται για χώρους που αποτέλεσαν το περιεκτικό σύμβολο των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Το σκηνικό αυτό, απεικονίζει θολά τη νέα συνθήκη που θα ακολουθήσει τον επόμενο αιώνα, με την έλευση των σύγχρονων εμπορικών κέντρων.

Με την έλευση του 20ο αι., η ανθρωπότητα εισέρχεται σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την πανηγυρική εδραίωση του καπιταλισμού, την ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, της επικοινωνίας και τον εκσυγχρονισμό των συγκοινωνιών. Τα αστικά κέντρα υποβαθμίζονται, διασπώνται και μεταφέρονται στα προάστια. Το κέντρο χάνει το συμβολικό χαρακτήρα που κατείχε στο παρελθόν, η κοινωνία και ο χώρος αποκόπτονται. Πλέον κάθε χώρος που οργανώνει μια λειτουργία, αποτελεί και μια νέα κεντρικότητα. Η πόλη διαχέεται και συνθέτει νέους πυρήνες ζωής εκτός των έως τότε ορίων της. Δημιουργείται λοιπόν ένα δίκτυο που λειτουργεί και μεταλλάσσεται με ταχύτατους ρυθμούς, συνθέτοντας μια ακολουθία λειτουργιών τόσο χαοτική φαινομενικά αλλά και τόσο συνειδητά διατεταγμένη ως προς την οργάνωση των δραστηριοτήτων που περιλαμβάνονται στη δημόσια σφαίρα.

Οι καταναλωτικές τάσεις ανέρχονται στο απόγειο τους, οι άνθρωποι πλέον ωθούνται στην άκριτη και άκρατη αγορά αγαθών. Η τυπολογία δομών που εμφανίζεται με σκοπό να καλύψει τις καταναλωτικές ανάγκες της αυξανόμενης βιομηχανικής παραγωγής και της καταναλωτικής κοινωνίας του 20ου αι., είναι

107 Συμπεράσματα

τα εμπορικά κέντρα-shopping malls. Τα κέντρα των πόλεων ερημώνουν, οι νέοι χώροι εμπορίου χωροθετούνται στην περιφέρεια των πόλεων, και οργανώνουν τη δημόσια ζωή των επιμέρους περιφερειακών κέντρων. Περνώντας από διάφορες μορφολογικές φάσεις εξέλιξης στο πέρασμα του χρόνου, από την αρχή της δημιουργίας τους επρόκειτο για ανεξάρτητες κτιριακές δομές. Κύριο χαρακτηριστικό τους ήταν ο κλειστός τύπος δόμησης, χωρίς να δίνεται έμφαση στο εξωτερικό των υποδομών. Αντιθέτως, όλη η αξία τους κρυβόταν στο εσωτερικό τους. Από τη σύλληψη της ιδέας των εμπορικών κέντρων, στόχο αποτελούσε ουσιαστικά η δημιουργία ενός αστικού περιβάλλοντος που θα μιμούνταν ένα γεμάτο ζωή κέντρο. Επρόκειτο να αποτελέσουν δηλαδή, ένα περιβάλλον μίμησης κέντρων των πόλεων, που θα λειτουργήσουν ως ένα νέο είδος δημόσιου χώρου. Αστικές πλατείες και ανοικτά καθιστικά πλαισιώνονται από εμπορικά καταστήματα στο κλειστό περιβάλλον των malls. Το αποτέλεσμα, δεν ήταν αυτό που τελικά οραματίστηκε ο πρώτος σχεδιαστής τους, Victor Gruen.

Η νέα αυτή μορφή εμπορικών χώρων εκφράζει μια νέα τάξη πραγμάτων, αποκομμένη από την παλιά σχέση της δημόσιας ζωής και κοινωνικοποίησης. Πρόκειται για έναν κόσμο χωρίς ιστορικό περιεχόμενο αφού η σχέση του με το δημόσιο αστικό χώρο της πόλης έχει αποσχιστεί. Συνεπώς, ο δημόσιος χαρακτήρας αποσυνδέεται, η συλλογική ζωή διασπάται και κυριαρχούν η ατομικότητα και η αυστηρή λειτουργικότητα, καθώς έτσι επιτυγχάνεται η αφοσίωση του επισκέπτη στη βασική επιδίωξη της κατανάλωσης. Με γνώμονα την ελκυστικότητα, χρησιμοποιούν τεχνικές όπως η διακόσμηση των βιτρίνων και ο εντυπωσιακός φωτισμός, αλλά και προσχεδιασμένη εσωτερική διάταξη ώστε να κατευθύνει τους επισκέπτες να εστιάζουν αποκλειστικά και μόνο στην κατανάλωση.

Τα εμπορικά κέντρα συμβολίζουν μια συνθήκη απρόσωπων επαφών, αυστηρά κλειστών και ελεγχόμενων περιβάλλοντων που αποτελούν τροχοπέδη της ελεύθερης βούλησης των επισκεπτών, απορροφώντας τους σε έναν κόσμο νοηματοδοτούμενο από το ίδιο το χρήμα. Ο χαρακτήρας των εμπορικών κέντρων διαμορφώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο λόγω του ιδιοκτησιακού του καθεστώτος, που είναι φυσικά ιδιωτικός και όχι δημόσιος. Ο έλεγχος, η επιτήρηση και οι απαγορεύσεις στα πλαίσια των κανονισμών λειτουργίας μετασχηματίζουν καθοριστικά τη λειτουργία του χώρου, που με το «προσωπείο» του δημοσίου προσελκύουν τις λειτουργίες της δημόσιας ζωής, η οποία καταλήγει να περιστρέφεται γύρω από τον καταναλωτισμό, αποκομμένη από τις διαδικασίες επαφής, έκφρασης και χρήσης, σε έναν χώρο κοινωνικού αποκλεισμού.

Συμπεράσματα 108

Εικόνα 114 - διάγραμμα: Οι ποιότητες των δράσεων μεταξύ δημόσιας αστικής ζωής και πλαισίου λειτουργίας των εμπορικών κέντρων

Πολλά εμπορικά κέντρα του 20ου αι. γνώρισαν σταδιακά την παρακμή και με στόχο να επιβιώσουν στο αυξανόμενα ανταγωνιστικό περιβάλλον της αγοράς, ωθήθηκαν στην υιοθέτηση νέων αρχών που προάγουν το αρχικό όραμα δημιουργίας τους, την έκφραση της κοινωνικής δημόσιας ζωής, πιο ανοικτές δομές στην πόλη, μικτών χρήσεων που θα αποτελέσουν ως σύνολο, τόπους εμπορίου και κοινωνικής συναναστροφής ταυτόχρονα. Εφόσον ο 20ος αι. αποτέλεσε μια έκρηξη κατανάλωσης και ανάδυσης των αρνητικών πλευρών της Βιομηχανικής επανάστασης σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και περιβαλλοντικό επίπεδο, τότε μπορεί να θεωρηθεί λογική μια αντίδραση και επιστροφή προς συνθήκες που προάγουν την επαφή και αλληλεπίδραση του κοινωνικού συνόλου. Εφόσον ο καταναλωτισμός δεν αποτελεί πλέον κάποια νέα, καινοτόμα τάση, αλλά αντιθέτως είχε ριζώσει στις συνειδήσεις των ανθρώπων, επιθυμούν να βιώσουν μια άλλη εμπειρία, πιο κοντινή στην αναμφισβήτητα έμφυτη ανάγκη του ατόμου για κοινωνικοποίηση.

Στο πλαίσιο αυτό, στο επίκεντρο του δημόσιου χώρου βρίσκεται η οικονομική ανάπτυξη. Ο δημόσιος αστικός χώρος βρίσκεται να διεκδικείται όχι 109 Συμπεράσματα

μόνο νοηματικά όπως έως και τον 18ο αι., αλλά πλέον και με τις φυσικές του ιδιότητες μέσω της συνθήκης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Πλατείες, δρόμοι, πάρκα και κτιριακές υποδομές αλλάζουν ιδιοκτησιακό καθεστώς και μετατρέπονται από δημόσιοι σε ημιδημόσιους ή και εξ ολοκλήρου ιδιωτικούς χώρους με στόχο την αύξηση της ελκυστικότητας των περιοχών.

Εισάγεται ο όρος της ιδιωτικοποίησης, που αποτελεί βασικό παράγοντα μετασχηματισμού του χαρακτήρα του δημόσιου αστικού χώρου, τόσο νοηματικά όσο και πρακτικά. Η ελεύθερη χρήση, έκφραση και προσβασιμότητα αμφιταλαντεύονται μεταξύ των ορίων της ιδιωτικής και δημόσιας ιδιοκτησίας. Οι άνθρωποι έχουν όχι μόνο αποξενωθεί αλλά παράλληλα χάνουν το δικαίωμα στην πόλη τους. Το αναφαίρετο δικαίωμα να κινούνται, να χρησιμοποιούν, να τη μετασχηματίζουν όπως εκείνοι επιθυμούν. Στις σύγχρονες πόλεις, ο δημόσιος χώρος καθοδηγεί το χρήστη, παρά αποτελεί μέσο των πολιτών να εκφράζουν τις ανάγκες τους και να τον μεταβάλουν σύμφωνα με αυτές. Από την άλλη, η εικόνα του σε πολλές τέτοιες περιπτώσεις βελτιώνεται, προσελκύει περισσότερους χρήστες και δημιουργεί νέες κοινωνικές συνθήκες. Η έννοια του δεν είναι σίγουρα η ίδια με το παρελθόν. Διέπεται από νέες συμβάσεις και κανονισμούς που αποκλείουν ορισμένες κοινωνικές ομάδες από την χρήση των δημόσιων χώρων, όπως εκείνοι επιθυμούν και ταυτόχρονα προσφέρουν νέες λειτουργίες σε ένα βελτιωμένο αστικό περιβάλλον. Και στις δυο περιπτώσεις, στόχο αποτελεί η μεγιστοποίηση του κέρδους και η ροή του κεφαλαίου.

Με την έλευση της νέας χιλιετίας, η τεχνολογία και οι πόλεις αναπτύσσονται με ακόμα ταχύτερους ρυθμούς, εισαγόμαστε σε νέες πραγματικότητες με την ψηφιοποίηση των διαδικασιών να κατακτούν όλο και περισσότερο έδαφος, μεταβάλλοντας τον τρόπο με τον οποίο κινούμαστε στην πόλη, κοινωνικοποιούμαστε, αγοράζουμε και τελικά ένα γενικότερο πλαίσιο στο οποίο διαβιούμε. Το περιβάλλον της πόλης αλλάζει συνεχώς με έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας, βελτιώνοντας οπτικά την εικόνα της πόλης και εμπλουτίζοντάς την με νέες λειτουργίες. Την ίδια στιγμή παρατηρούνται τεράστιες κοινωνικές ανισότητες και συρρίκνωση της δημόσιας ζωής, που προβάλλονται στα αστικά περιβάλλοντα με αντιπαραβαλλόμενα σκηνικά βελτίωσης και παράλληλα σε άλλες περιπτώσεις πτώσης του βιοτικού επιπέδου.

Τι εξέφρασαν τελικά σε ένα γενικότερο πλαίσιο της ανθρώπινης ιστορίας οι μετασχηματισμοί που εκφράστηκαν από την αρχαιότητα ως σήμερα στους χώρους εμπορικών συναλλαγών; Είναι μήπως το ζητούμενο ο σύγχρονος άνθρωπος, όπως και εκείνοι όλων των προηγούμενων ιστορικών περιόδων να διατρέχουν μια πορεία ιστορικά, χωρικά και κοινωνικά με σκοπό να προβλέψουν το βέλτιστο Συμπεράσματα 110

οικονομικά και περιβαλλοντικά αποδοτικό μοντέλο, το οποίο θα αποφέρει κέρδη και θα επικρατήσει στο ανταγωνιστικό περιβάλλον; Σύμφωνα με την έρευνα μας η πορεία του έδειξε κάτι περισσότερο από αυτό. Παρατηρούμε πως με την πάροδο του χρόνου προσαρμόστηκε στα εκάστοτε νέα δεδομένα, οικειοθελώς για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ή και κατευθυνόμενος από τις τάσεις της εποχής, και τελικά μετασχηματίστηκε και παράλληλα μετασχημάτισε τον χώρο στον οποίο αυτός κινούνταν, ερχόταν σε επαφή με άλλους ανθρώπους, αγόραζε, εξέφραζε τις απόψεις του, ψυχαγωγούνταν κ.α.

Αναμφίβολα, προκύπτει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ της κοινωνίας και του δημόσιου αστικού χώρου. Αποδεδειγμένα στους αιώνες, ο ένας αναδιαμορφώνει τον άλλον και παράλληλα τον ίδιο του τον εαυτό, με στόχο να επιβιώσει στις νέες πραγματικότητες που φέρνουν οι εξελίξεις. Από τη μια όψη, οι αναδυόμενες τάσεις όπως για παράδειγμα στη βιομηχανική πόλη ο καπιταλισμός και αντίστοιχα ο καταναλωτισμός που εδραιώθηκε στην κοινωνία του επόμενου αιώνα, κατεύθυναν τον άνθρωπο σε κόσμους πέρα από κάθε φαντασία για την εποχή, και η δημόσια ζωή εκτυλισσόταν γύρω από τα καινοτόμα δεδομένα. Από την άλλη, σε μια μακροπρόθεσμη βάση, έχοντας προσαρμοστεί πλήρως σε αυτά, ο άνθρωπος έπαψε να ελκύεται στον ίδιο βαθμό από αυτά, αφού επηρεασμένος από την μανία απόκτησης όλο και περισσότερων υλικών και μη αγαθών, ακολουθώντας ταυτόχρονα την έμφυτη τάση του για αναζήτηση, επιθυμούσε κάτι νέο που θα ικανοποιήσει τον ανικανοποίητο εαυτό του. Συνεπώς, σε έναν φαύλο κύκλο στο πλαίσιο της γραμμικής πορείας του χρόνου, τα κοινωνικά και χωρικά δεδομένα οφείλουν να μεταβληθούν εκ νέου για να μη καταστούν απαρχαιωμένα και άρα χάσουν την ισχύ τους και την επιβολή που αναπόφευκτα ασκούν στο κοινωνικό σύνολο.

Ας μη ξεχνάμε όμως πως στη βάση όλων αυτών βρίσκεται ο άνθρωπος. «Ένα εκ φύσεως κοινωνικό ον» όπως υποστήριζε ο Αριστοτέλης, «και όποιος μπορεί να ζήσει εκτός κοινωνίας είναι ή θηρίο ή Θεός. Άνθρωπος και Κοινωνία διαμορφώνονται ταυτόχρονα και συνεχώς, δίχως να προϋπάρχει το ένα έναντι του άλλου, μέσα και διαμέσου της δυναμικής αλληλεπίδρασής τους τόσο μεταξύ τους, όσο και με τη φύση» ((Αριστοτέλης, Πολιτικά – Βιβλίο 3ο, 12η Ενότητα (Α 2, 5-6), όπως αναφέρεται σε Μιχαηλίδης, 2018, 1). Σήμερα, οι άνθρωποι εμφανίζονται πλέον να επικοινωνούν τόσο άμεσα και σε τέτοιο βαθμό με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και οι αποστάσεις έχουν επίσης συρρικνωθεί παράλληλα μέσω των υπερ-ανεπτυγμένων συγκοινωνιακών συστημάτων, που θα αναρωτιόταν κανείς πώς είναι δυνατόν την ίδια στιγμή να εμφανίζονται τόσο αποξενωμένοι και εσωστρεφείς. Ο Sennett (1999), σε μια αναφορά στην κοινωνία του 18ου αι. εκφράζει την πιο επίκαιρη για τη σύγχρονη κοινωνία συνθήκη, πως οι σημερινοί 111 Συμπεράσματα

άνθρωποι βρίσκονται περισσότερο κοντά από ότι επιτρέπεται προκειμένου να εξασφαλιστεί μια υγιής κοινωνική επαφή. Αυτή η οικειότητα που δημιουργείται, καταλήγει να είναι τυραννική, διότι παρεμποδίζει την κοινωνική συναναστροφή των ανθρώπων: μέσω της συνεχούς αναζήτησης και αποκάλυψης προσωπικών πληροφοριών, οι άνθρωποι τείνουν να πλησιάζουν μεταξύ τους σε τέτοιο βαθμό που να βλάπτονται οι μεταξύ τους σχέσεις, ακριβώς εξαιτίας αυτής της κατάργησης των αποστάσεων.

Συμπερασματικά, ο άνθρωπος, και επομένως ο δημόσιος χώρος στον οποίο αυτός ζει, αποτελούν δυο έννοιες απολύτως αλληλένδετες, που ο ένας δε θα μπορούσε να εξελιχθεί χωρίς την ύπαρξη του άλλου, στο πλαίσιο λειτουργίας της κοινωνίας. Τάσεις επηρεασμού των μαζών, και άρα μετασχηματισμού του δημόσιου χώρου, υπήρχαν και θα υπάρχουν όσο υπάρχει η κοινωνία των ανθρώπων, που πάντα είχε και θα έχει την τάση να εξελίσσεται. Μόνο εάν εξελιχθεί θα μπορέσει να επιβιώσει. Ό,τι και αν φέρει το πέρασμα του χρόνου, με όσους τρόπους και αν μετασχηματιστεί ο δημόσιος χώρος της πόλης μέσω του μοχλού του χρήματος και της κατανάλωσης, που κινεί κατά βάση όλες τις σύγχρονες κοινωνίες, η ιστορία έδειξε πως τίποτα δε μπορεί να υπάρξει και να μετασχηματίσει χωρικά και νοηματικά την κοινωνία των ανθρώπων σε μακροπρόθεσμη βάση, εάν δεν βασιστεί στον παλιό, πρωταρχικό εαυτό της που γεννήθηκε αβίαστα. Ας μη ξεχνάμε, πως «η πόλη, είναι η πιο επιτυχημένη προσπάθεια του ανθρώπου να αναδιαμορφώσει τον κόσμο στον οποίο ζει, όπως αυτός επιθυμεί. Αλλά, εάν η πόλη είναι ο κόσμος που δημιούργησε, τότε αυτός είναι ο κόσμος στον οποίο είναι καταδικασμένος να ζήσει. Επομένως, έμμεσα, και χωρίς πλήρη αίσθηση της πράξης του, μετασχηματίζοντας την πόλη, ο άνθρωπος αναδιαμόρφωσε τον ίδιο του τον εαυτό» (Park, 1968, 3).

Εικόνα 115 - διάγραμμα: Το πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας στο οποίο λειτουργεί ο δημόσιος χώρος, μετασχηματίζεται και μετασχηματίζει την πόλη με σημείο αναφοράς τον άνθρωπο.

Συμπεράσματα 112

Bιλιογραφικές αναφορές Γραπτές πηγές Βιβλία-Άρθρα Ελληνόγλωσσες Ανανιάδου-Τζημοπούλου M., Καραδήμου-Γερόλυμπου Α. (2001) «Πλατείες και πόλεις στην περιοχή της Βενετίας», Αθήνα: University Studio Press Ανδρικοπούλου Ε. , Γιαννάκου Α. , Καυκαλάς Γ. , Πιτσιάβα-Λατινοπούλου Μ.

(2014), “Πόλη και πολεοδομικές πρακτικές-Για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη” , 2Η Αναθεωρημένη έκδοση, Αθήνα: Κριτική Αριστοτέλης (1939), «Πολιτικά», μτφ. στα νέα ελληνικά, Λεκατσάς Π., Αθήνα: Ζαχαρόπουλος Γεωργιάδης Α. , Σταθόπουλος Μ. (1985), «Αστικός κώδιξ : Εμπράγματο δίκαιο», Αθήνα: Σάκκουλα Δημητριάδης Ε. Π. (1995), «Ιστορία της Πόλης και της Πολεοδομίας, Ευρωπαϊκοί πολιτισμοί. Μυκηναϊκοί χρόνοι ως τις αρχές του 20ου αι.», Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός οίκος αδελφών Κυριακίδη Ζωίδης Γ., Καραμάνου Ζ. (1988), «Εμπορικό κέντρο, γενική προβληματική, συγκριτική παρουσίαση», Θεσσαλονίκη: Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ. Καραλέτσου Κ., Παπαγεωργίου Ρ. (1998), «Δομή του αστικού χώρου και κοινωνικές επιπτώσεις», Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σχολή Τεχνολογικών Επιστημών Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος Καραλέτσου Κ., Παπαγεωργίου Ρ. (1998), «Δομή του αστικού χώρου και κοινωνικές επιπτώσεις», Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σχολή Τεχνολογικών Επιστημών Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος Καυκαλάς Γ. (1999) «Θεσσαλονίκη, Μείωση της μονοκεντρικότητας στο πολεοδομικό συγκρότημα και ο ρόλος του τριτογενούς τομέα», Θεσσαλονίκη: Ζήτη

113 Βιλιογραφικές αναφορές

Κόνσολα Ν. (1984), «Η πρώιμη αστικοποίηση στους πρωτοελλαδικούς πολιτισμούς, Συστηματική ανάλυση των χαρακτηριστικών της», Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, Θεσσαλονίκη Λαγοπούλου-Φωτοπούλου Ι. (1978), «Πολεοδομική εξέλιξη του κέντρου της Αθήνας», Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη Λαζαρίδης Π., Benevolo L., (1978), «Βιομηχανική επανάσταση, βιομηχανική πόλη», Αθήνα: Νέα Σύνορα Λαϊνά Ε. (2006), «Malls: Η διεθνής εμπειρία», Αρχιτέκτονες, 58 Μαστραπάς Α. (2014), «Ιστορία του αρχαίου κόσμου Α’ γενικού λυκείου: Από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ανατολής έως την εποχή του Ιουστινιανού», Πάτρα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων Διόφαντος Μιχαηλίδης Μ. (2018), «Πολιτική Παιδεία», Αθήνα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων Διόφαντος Μπαμπινιώτης Γ. (2002), «Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων», Αθήνα : Κέντρο Λεξικολογίας Μπίστη Μ. (2012), «Δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται», Διπλωματική διάλεξη, Αθήνα, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: Μπούρας Χ. Θ. (1999), «Μαθήµατα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, πρώτος τόµος», Αθήνα: Eκδόσεις Συµµετρία Μπούρας Χ. Θ. (2001), «Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και η Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα», Αθήνα: Μέλισσα Μωραϊτης Κ. (2006), «Από το αστικό ΄΄πέρασμα΄΄στον αστικό αποκλεισμό: συγκρίνοντας την στοά, με την εμπορική ΄΄νησίδα΄΄», Αρχιτέκτονες, 58 Πολύζος Σ. (2016), «Αστική ανάπτυξη», Αθήνα: Κριτική Ποταμιάνος Ι. (2014), «Ιστορία της αρχιτεκτονικής του 20ού αιώνα», Αθήνα: Αντιύλη

Βιλιογραφικές αναφορές 114

Ροδολάκης Ν. (1997), «Από την Πολεοδομία-Χωροταξία στην Περιφερειακή Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη: Δεδούση Σακελλαρίδου Α., Χατζηκωνσταντίνου Ε. (2006), «Το εμπορικό κέντρο ως αστικός προορισμός», Αρχιτέκτονες, 58 Σαρηγιάννης Γ. Μ. (1993), «Η πρωταρχική αστικοποίηση, Στον ελλαδικό χώρο της 2ης Χιλιετίας», Αθήνα: Δωδώνη Σαρηγιάννης Γ., Μ. (2006), «Ο εκφυλισμός των κέντρων της πόλης, τα malls και τα παιχνίδια των επενδυτών», Αρχιτέκτονες, 58 Σημαιοφορίδης Γ. (2006), «Από το παζάρι στα εμπορικά κέντρα», Αρχιτέκτονες, 58 Σκαρπιά-Χόιπελ Ξ. (1995), «Η αρχιτεκτονική της Στοάς, Εξέλιξη και συμβολή στην ποιότητα του εσωτερικού δημόσιου χώρου», Θεσσαλονίκη: Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ. Σταθακόπουλος Π. (1985), «Τα περιφερειακά εμπορικά κέντρα», Θεσσαλονίκη: Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Α.Π.Θ. Τουρνικιώτης Π. (2006), «Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα: Εκδόσεις Futura Τσαούσης Δ. (1987), «Η κοινωνία του ανθρώπου», Αθήνα: Gutenberg Φωκά Ι., Βαλαβάνης Π. (1992), «Ανακαλύπτω την Αρχαία Ελλάδα, Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία», , Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος Ξενόγλωσσες Aloi R., (1959), «Mercati e negozi», Milan: Ulrico Hoepli Beddington N. (1991), «Shopping Centers, Retail, Development, Design And Management», Great Britain: University Press Benevolo L. (1980), “The history of the city”, London: Scholar Press Birch E.L., Wachter S. M. (2011), “Global Urbanization”, Pennsylvania : University of Pennsylvania Press 115 Βιλιογραφικές αναφορές

Boorstin D. J. (1961), «The image: a guide to pseudo-events in America», New York: Vintage Books Buck-Morss S. (1991), “The Dialectics of Seeing”, London: MIT Press Cambridge Buck‐Morss S. (1991), «The Dialectics of Seeing», London: The MIT Press Cambridge Cacciari M. (1998), «Μητρόπολις», Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα Carmona M., Heath T., Oc T., Tiesdell S. (2003), “Public Space-Urban Space : The Dimensions of Urban Design”, Oxford: Architectural Press Castells M. (1989), “The informational city: information technology, economic restructuring, and the urban-regional process”, Oxford: Basil Blackwell Crawford, J. H. (2002), “Carfree Cities”, Utrecht, Netherlands: International Books Delevoy R. L., Vidler A., Krier L., Scolari M., Wolff R., Gruber K., Krier R., Perez De Arca R. (1993), “Architecture Rational the Reconstruction of the European City Architecture Rationnelle La Reconstruction De La Ville Europeene” , Ixelles: AAM Editions Engels F. (1993), “The Condition of the Working Class in England, edited by McLellan, Oxford: Oxford University Press Esposito L. (2004), “The Islamic World: Past and Present”, Oxford: Oxford University Press Geist J. (1985), “Arcades, The History of a building Type”, Massachusetts: MIT Press Giddens A., (2002), «Κοινωνιολογία», Αθήνα: Gutenberg Goodwin M., Painter J. (1996) “Local Governance, the Crises of Fordism and the Changing Geographies of Regulation”, from “The Urban Geography Reader”, Transactions of the Institute of British Geographers Goss J., (1993), «The "Magic of the Mall": An Analysis of Form, Function, and Meaning in the Contemporary Retail Built Environment», Annals of the Association of American Geographers, 83(1)

Βιλιογραφικές αναφορές 116

Habermas J. (1991), “The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry Into a Category of Bourgeois Society”, Massachusettes: MIT Press Hansen P. (1993), “Hanna Arendt: Politics, History and Citizenship”, Standford: University Press Jackson J., B. (1984), «Discovering the Vernacular Landscape», New Heaven: Yale University Press Jacobs J. (1961), “The Death and Life of Great American Cities”, New York: Vintage Khansari M., Yavari M. (1997), “The Persian Bazaar: Veiled Space of Desire”, Washington: Mage Pub Klein N. (2005), «No logo», Αθήνα: Λιβάνης Kostof S. (1992), “The City Assembled, The Elements of Urban Form through History”, London: Thames & Houston Ltd Le Corbusier (2004), «Για μια Αρχιτεκτονική», μτφ. στα ελληνικά, Τουρνικιώτης Π., Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές Lefebvre H. (1977),«Δικαίωμα στην πόλη – Χώρος και Πολιτική», μτφ. στα ελληνικά, Τουρνικιώτης Π. & Λωράν Κ., Αθήνα: Παπαζήση Low S., Smith N. (2006), “The politics of public space”, New York: Taylor & Francis Group Maitland B. (1985), «The new architecture of the retail mall», London: Construction Press Miles S., Miles M. (2004), «Consuming Cities», New York: Palgrave Macmilla Miller B., M. (1981), «The Bon Marche, Bourgeois Culture and the Department Store, 1869-1920», New Jersey: Princeton University Press Miller S.G. (1978), “The Prytaneion: Its Function and Architect ural Form”, Berkeley: University of California Press Miskimin H. A. (1969), “The Economy of Early Renaissance Europe, 1300-1460”, New Jersey: Prentice Hall

117 Βιλιογραφικές αναφορές

Muller-Wiener W. (1995), «Η Αρχιτεκτονική στην Αρχαία Ελλάδα», μτφ. στα ελληνικά, Μπάρμπαρα Σμιτ-Δούνα, Αθήνα: University Studio Press Mumford A. (1986), “The City in History: Its Origins and Its Prospects”, Harcourt Brace International, Νέα Υόρκη Pallasmaa J. (1996), “The eyes of the Skin”, New Jersey: John Wiley and Sons Parker K. W., (2003), «Sign Consumption in the 19th-Century Department Store: An Examination of Visual Merchandising in the Grand Emporiums (1846-1900)», Journal of Sociology, 39(4) Salcedo R., (2003), «When the Global Meets the Local at the Mall», American behavioral scientist, 46(8) Sennett R. (1999), «Η τυραννία της οικειότητας», μτφ. στα ελληνικά, Μέρτικα Γ., Αθήνα: Νεφέλη Sennett R., (1976), «The Fall of Public Man», New York: Knopf Stevenson D. (2003), «Πόλεις και αστικοί πολιτισμοί», μτφ. στα ελληνικά, Πεντάζου Ι., Αθήνα: Κριτική Svarre Β., Gehl J. (2013), “How to Study Public Life”, Washington, D.C. : Island Press Vidal P. (1989), «Κλεισθένης ο Αθηναίος», Αθήνα: Ευρύαλος Ward S., V. (2002), «Planning the Twentieth Century City: the advanced capitalist world », Chichester: John Wiley & Sons Weber M. (2003), «Η πόλη», μτφ. στα ελληνικά, Θανάσης Γκιούρας, Αθήνα: Κένταυρος Zanker P. (2000), «The City as Symbol: Rome and the creation of an urban image», Romanization and the City, Creation, transformations, and failures, Portsmouth: Journal of Roman Archaeology Supplementary, Suppl. 38 Zucker P., ”Town and Square: From the Agora to the Village Green”, Cambridge Massachusetts: The MIT Press Βιλιογραφικές αναφορές 118

Ηλεκτρονικές πηγές απο το διαδίκτυο Βιβλία-Άρθρα-Περιοδικά-Εργασίες Ελληνόγλωσσες Αθανασίου Ε. (2019), «Η παραγωγή του δημόσιου χώρου: Εισαγωγή στο αφιέρωμα», Γεωγραφίες, 32, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://geographies. gr/2019/04/02/i-paragogi-toy-dimosioy-choroy-eisagog/ , προσπελάστηκε στις : 5-12-20 Αλμπάνη Χ., Σεϊτανίδου Μ. (2016), «Ο διαχρονικός flaneur: η περιπλάνηση στην πόλη από τον 19ο αιώνα έως σήμερα», Ερευνητική εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης-Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ξάνθη, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://issuu.com/greekarchitects3/docs/____________________ ________________5e9f86b1aa1000/13 , προσπελάστηκε στις 15-11-20 Αρβανίτη Σ. , Κουτσογιάννης Θ. , Κρίγκα Μ. , Μαντούβαλος Ι. , Μπενέκη Ε. , Μουρελάτος Δ. , Χήναρη Β. (2012) , «Πόλη και Ύπαιθρος στη Μεσόγειο», Περιοδική έκδοσητου Συλλόγου Μεταπτυχιακών Φοιτητών Ιστορίας-Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, «ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ», ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/319504732 προσπελάστηκε στις : 25-11-20 Γροζόπουλος Δ. (2020), «Δημόσιος χώρος και αστική ανάπτυξη – Μαθαίνοντας από τη Ν.Υόρκη και το Λονδίνο», ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.teetkm.gr/ δημόσιος-χώρος-και-αστική-ανάπτυξη-μα/ , προσπελάστηκε στις : 5-11-20 Δανιήλ Μ. (2007), «Δημόσιος χώρος και δημόσια ζωή στη σύγχρονη πόλη. Κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση του εμπορικού πολυλειτουργικού κέντρου στην Ελλάδα» Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/ , προσπελάστηκε στις : 10-12-20 Ζαχαράκη Μ. (2019), «Η συρρίκνωση της δημόσιας σφαίρας» , ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://bookpress.gr/kritikes/idees/9901-sennett-richard-nefeli-i-turannia-tis-oikeiotitas-myron-zacharakis προσπελάστηκε στις: 6-12-20 Ζουρουδή Μ. (2010)«Εμπόριο και Κεντρικότητα: Ανάλυση, Ερμηνεία, Στρατηγική για μια εκ νέου δυναμική Ταύτιση», Ερευνητική εργασία, Πολυτεχνείο ΚρήτηςΤμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Χανιά, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/ZouroudiMaria15.11.2011.09.pdf , 119 Βιλιογραφικές αναφορές

προσπελάστηκε στις 23-12-20 Ζώτος Μ. (2008), «Η μετάπολη στην Ευρώπη», ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http:// www.arch.ntua.gr/project/2338 , προσπελάστηκε στις: 10-12-20 Θεοδώση Ε. (2015), «Η έννοια της Κοινής γνώμης και της Νέας Δημόσιας σφαίρας», Εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα: Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού, Σύγχρονη κοινωνία και Μέσα επικοινωνίας, Αθήνα, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.academia.edu/37787815, προσπελάστηκε στις 14-12-20 Ιωάννου Ε. (2017), «Η πλατεία ως τόπος διεξαγωγής της δημόσιας ζωής: Κοινωνιολογική προσέγγιση των πλατειών στα Χανιά», Ερευνητική εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης-Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Χανιά, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://issuu.com/gradreview/docs/________________________ ____________f608dc4f1c9893 , προσπελάστηκε στις 17-12-20 Καζέρος Ν. (2002), «Το ιδιωτικό και το δικό του», Δημόσιος χώρος, πολίτες για το δημόσιο χώρο, ηλεκτρονική πρόσβαση: https://dimosiosxoros.wordpress.com, προσπελάστηκε στις 4-12-20 Καλαντζής Δ. (2018), «Δημόσιος χώρος και Δημοκρατία: Το παράδειγμα της κλασικής Αθήνας», ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.postmodern.gr/dimosios-choros-kai-dimokratia-to-paradeigma-tis-klasikis-athinas/ , προσπελάστηκε στις 2-12-20 Καρούτσου Ο. (2010), «Δημόσιος Αστικός Χώρος - Αντιληπτικές Προσεγγίσεις», Ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή-Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Βέροια, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://ikee.lib.auth.gr/record/133305/files/KAROYTSOYee30.pdf , προσπελάστηκε στις 12-09-20 Κουρσάρη Ευτυχία (2008), «Αθήνα και Αστική Διάχυση, Νέες Διαρθρώσεις του Περιαστικού Χώρου και Αναδυόμενες γεωγραφίες της Πόλης», Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών: Πολεοδομία-Χωροταξία: Διπλωματικές μεταπτυχιακές εργασίες, Ε.Μ.Π., Αθήνα, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http:// courses.arch.ntua.gr/el/diatmhmatiko_programma_metaptyxiakvn_spoydvn__poleodomia_-_xvrotajia/diplvmatikes_metaptyxiakes_ergasies/2008-2009/auina_k_ astiki_diaxysh__nees_diarurvseis_toy_periastikoy_xvroy_kai_anadyomenes_ gevgrafies_ths_polhs_.html , προσπελάστηκε στις 17-12-20 Βιλιογραφικές αναφορές 120

Λούκρη Δ. (2015), «Κατοικώντας ως άλλος το δημόσιο χώρο της πόλης: Δυο παραδείγματα στη Θεσσαλονίκη», Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Χωροταξίας και Ανάπτυξης, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://core.ac.uk/download/pdf/132824545.pdf , προσπελάστηκε στις 27-11-20 Μαντουβάλου Μ. (2005), «Μοντερνισμός και πόλη: Κοινωνικές συγκυρίες και πολιτικά-καλλιτεχνικά κινήματα στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα», Ιστορία και Θεωρία 5.Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://courses.arch.ntua.gr/109211.html , προσπελάστηκε στις 09-12-20 Μοχιανάκης Κ. (2018), «Από την πόλη κράτος στην παγκόσμια πόλη», ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.citybranding.gr/2011/04/ , προσπελάστηκε στις : 2010-20 Παπασυμεών Χ. (2011) , «Από την Αρχαία Αγορά στο mall: κοινωνικο-χωρική δομή, πολιτισμικές πρακτικές και μετασχηματισμοί των χώρων εμπορικής δραστηριότητας», Ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή-Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Βέροια, ηλεκτρονική πρόσβαση στο http://ikee.lib.auth.gr/record/130672/files/PAPASYMEON.pdf , προσπελάστηκε στις 18-12-20 Σιόλας Ά. , Βάσση Α. , Βλαστός Θ. , Κυριακίδης Χ. , Μπακογιάννης Ε. , Σίτη Μ. (2015), «Μέθοδοι, εφαρμογές και εργαλεία πολεοδομικού σχεδιασμού» , ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://repository.kallipos.gr/ προσπελάστηκε στις : 25-11-20 Σκορδούλη Μ. (2015), «Κατώφλια περιπλάνησης: στο έργο του Walter Benjamin», Πολυτεχνείο Κρήτης, Ερευνητική εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Χανιά, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_ files/215.15.10.pdf , προσπελάστηκε στις 18-11-20 Συγκολλίτου Ε. (1997) , «Περιβαλλοντική Ψυχολογία», Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ , προσπελάστηκε στις: 15-12-20 Φραγκόπουλος Ι. Θ. (2008), «Για μια κοινωνιολογική προσέγγιση του χώρου της πόλης μέσα από το έργο των κλασικών: Marx, Weber, Durkheim», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 126, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/9888 , προσπελάστηκε στις 05-11-2

121 Βιλιογραφικές αναφορές

Ξενόγλωσσες Altan Bayraktar Ü. (2015), “Fractions in urban and collective memory and transformation of public space: The harbor example in the Kyrenia town”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/, προσπελάστηκε στις: 30-10-20 Alves O. dos Santos (2014), “Urban common space, heterotopia and the right to the city: Reflections on the ideas of Henri Lefebvre and David Harvey”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/269747181_Urban_ common_space_heterotopia_and_the_right_to_the_city_Reflections_on_the_ ideas_of_Henri_Lefebvre_and_David_Harvey , προσπελάστηκε στις 2-12-20 Ascher F. (1995), “ Métapolis ou l’avenir des villes.”, Paris: Editions Odile Jacob, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.atributosurbanos.es/en/terms/metapolis/ , προσπελάστηκε στις: 10-12-20 Asprogerakas E. (2014), «Business Improvement Districts: προοπτικές και προβληματισμοί με αφορμή τη διαμόρφωση Ανοιχτών Κέντρων Εμπορίου», 12o ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη: σύγχρονες προκλήσεις» , ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/338403765_Business_Improvement_Districts_prooptikes_kai_problematismoi_me_aphorme_te_diamorphose_Anoichton_Kentron_Emporiou , προσπελάστηκε στις 10-12-20 Bortoli F. (2018), “The place of the privately owned public space in the contemporary city”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/328747812_The_place_of_the_privately_owned_public_space_in_the_contemporary_city, προσπελάστηκε στις 10-12-20 Burns D. J., Warren H. B. (1995), “Need for uniqueness: shopping mall preference and choice activity”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.semanticscholar. org/paper/ , προσπελάστηκε στις: 15-12-20 Calabi D. (2004), “The Market and the City: Square, Street and Architecture in Early Modern Europe”, CRC Press, Taylor & Francis Group, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/345123917_The_Market_and_the_ City_Square_Street_and_Architecture_in_Early_Modern_Europe , προσπελάστηκε στις: 10-12-20

Βιλιογραφικές αναφορές 122

Cartwright M. (2018), “Medieval Trades”, Ancient History Encyclopedia, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.ancient.eu/Medieval_Trades/ , προσπελάστηκε στις 10-10-20 Chantale (2014), “The Crucial Role of the Renaissance Piazza in Urban Design”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://www.chantalemartin.com/writing/the-crucialrole-of-the-renaissance-piazza-in-urban-design, προσπελάστηκε στις: 10-12-20 Davinson D. (1994), “On Quine’s philosophy”, Berkeley: University of California Press, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/ abs/10.1111/j.1755-2567.1994.tb00936.x , προσπελάστηκε στις 10-11-20 De Vincenzo S. (2015), “Analysis archaeological an international journal of western Mediterranean archaeology”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.academia. edu/11771706/Macellum_and_Imperium_The_relationship_between_the_Roman_State_and_the_market_building_construction προσπελάστηκε στις: 25-1120 Dickenson C. (2014),”Looking at ancient public space: The Greek agora in Hellenistic and Roman times”, Journal of University of Groningen: University of Groningen Pressηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.academia.edu/17851885/Looking_at_public_space_the_Greek_agora_in_Hellenistic_and_Roman_times?auto=download , προσπελάστηκε στις 08-12-20 Evangelidis V. (2015), “Agoras and fora: Developments in the central public space of the cities of Greece during the roman period” Journal of Annual of the British School at Athens, Volume 109, Cambridge University Press, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.cambridge.org/core/journals/annual-of-the-british-school-at-athens/ article/abs/agoras-and-fora-developments-in-the-central-public-space-of-the-cities-of-greece-during-the-roman-period/CC087A6C97A2430ED02DFF42D878095C , προσπελάστηκε στις 06-12-20 Gianoglio M. (2018), “Dead or destination? Shopping malls in the 21st century”, Living Map, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.livingmap.com/smart-building/ shopping-malls-in-the-21st-century/ , προσπελάστηκε στις 22-12-20 Hardwick M. J. (2004), “Mall Maker: Victor Gruen, Architect of an American Dream”, Philadelphia : University of Pennsylvania Press, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// www.researchgate.net/publication/277955967_Mall_Maker_Victor_Gruen_Architect_of_an_American_Dream , προσπελάστηκε στις: 15-12-20 Harvey D. (1989), “The Urban Experience”, Oxford: Basil Blackwell 123 Βιλιογραφικές αναφορές

Harvey D. (2003), “The right to the city”, International Journal of Urban and Regional Research 27(4):939-941, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate. net/publication/4761401_The_Right_to_the_City , προσπελάστηκε στις: 26-11-20 Hill L., McCarthy P. (1999), “Hume, Smith and Ferguson: Friendship in commercial society”, Critical Review of International Social and Political Philosophy, Vol, 2, No4, ηλεκτρονική πρόσβαση: https://www.researchgate.net/publication/233277311_ Hume_Smith_and_Ferguson_Friendship_in_Commercial_Society , προσπελάστηκε στις 28-11-20 Jeacle Ι. (2004), “Emporium of glamour and sanctum of scientific management: The early twentieth century department store”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// www.researchgate.net/publication/235316897_Emporium_of_glamour_and_ sanctum_of_scientific_management_The_early_twentieth_century_department_ store , προσπελάστηκε στις: 10-12-20 Joshua B., San J., Tolkoff L. (2017), “The Downfall of the Mall, the Triumph of the City and the Birth of Something in Between”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// www.spur.org/news/2017-03-02/downfall-mall-triumph-city-and-birth-somethingbetween , προσπελάστηκε στις 22-12-20 Kalyvas A. (2008), “Democracy and the Politics of the Extraordinary: Max Weber, Carl Schmitt, and Hannah Arendt”, Cambridge: Cambridge University Press, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.academia.edu/2099143/Democracy_and_the_Politics_of_the_Extraordinary_Max_Weber_Carl_Schmitt_and_Hannah_Arendt?fbclid=IwAR1croiry6sTbURb3vauZfsYnaLkSXo3tHcISwF8Ih6NJFnEJpb69xhqVvY , προσπελάστηκε στις 04-12-20 Konvitz J.W. (1985), “The Urban Millennium: The City-Building Process from the Early Middle Ages to the Present.”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://books.google. gr/books/about/The_Urban_Millennium.html προσπελάστηκε στις: 10-12-20 Konzen P. L. (2011), “The city and its public spaces: the legal dimension explored sociologically”, Diálogos de Saberes No.34, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3718305.pdf , προσπελάστηκε στις 23-11-20 Larco, N. (2003), “What is Urban? ”, Research and Debate, Places, 15(Vol2), ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://escholarship.org/uc/item/1fv8r9sd , προσπελάστηκε στις 2-12-20

Βιλιογραφικές αναφορές 124

Lowry J. R. (1997), “The life cycle of shopping centers”, Business Horizons, 1997, vol.

40,1, 77-86, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.sciencedirect.com/science/ article/abs/pii/S000768139790029X , προσπελάστηκε στις: 19-12-20 Lydon M., Bartman D., Garcia T., Preston R., Woudstra R. (2012), “Tactical Urbanism 2: Short-Term Action, Long Term Change”, Washington: Island Press, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://issuu.com/streetplanscollaborative/docs/tactical_urbanism_vol_2_final?e=4528751/2585800 , προσπελάστηκε στις 30-11-20 Madanipour A. (2003), “Public and Private Space of the City”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/236144085_Public_and_Private_ Space_of_the_City , προσπελάστηκε στις 30-11-20 Maicher M. (2010), “The Media and the square a historical perspective on the mediatization of the public square”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.4cities.eu/wp-content/uploads/2016/06/MAthesis_4CITIES_MAICHER_MARKUS_Cohort1.pdf , προσπελάστηκε στις: 10-12-20 Mau A. (1907), “Pompeii: Its Life and Art”, Harvard University: Macmillan, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://dpuadweb.depauw.edu/~pfoss/Mau/mau12. pdf , προσπελάστηκε στις 22-11-20 Moosavi S. (2006), “Bazaar and its role in the development of Iranian traditional cities”, Tabriz Azad University, Faculty of Art & Architecture, Iran, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://www-etsav.upc.es/personals/iphs2004/pdf/145_p.pdf , προσπελάστηκε στις 08-10-20 Najdjavadipour S. (2011), “Using the concept and architectural components of a Bazaar as a means of creating architectural spaces that stimulate and awaken the senses”, Research Project, Unitec Institute of Technology, New Zealand, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://unitec.researchbank.ac.nz/handle/10652/1827 προσπελάστηκε στις 08-10-20 Nicholls J.A.F. , Li F. , Kranendonk C. J. , Roslow S. (2002), “The seven year itch? Mall shoppers across time”, Journal of Consumer Marketing 19(2):149-165, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.researchgate.net/publication/ , προσπελάστηκε στις: 15-12-20 Oh B., McMinn J. (2018), “Maelstrom”, University of Waterloo, KooZA/rch, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.koozarch.com/interviews/maelstrom/ , προσπελάστηκε στις 22-12-20 125 Βιλιογραφικές αναφορές

Passerin M. (2019), “Hannah Arendt”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://plato. stanford.edu/entries/arendt , προσπελάστηκε στις 23-11-2020 Pinol J. (2000), «Ο κόσμος των πόλεων τον 19ο αιώνα», Αθήνα: ΠΛΕΘΡΟΝ Quito A. (2015), “The father of the American shopping mall hated what he created”, Quartz, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://qz.com/454214/the-father-ofthe-american-shopping-mall-hated-cars-and-suburban-sprawl/ , προσπελάστηκε στις 23-12-20 Read G. (2006), “Theater of Public Space: Architectural Experimentation in the Théâtre de l'espace (Theater of Space), Paris 1937”, ηλεκτρονική πρόσβαση: https:// www.researchgate.net/publication/230297600_Theater_of_Public_Space_Architectural_Experimentation_in_the_Theatre_de_l'espace_Theater_of_Space_Paris_1937 , προσπελάστηκε στις 15-10-20 Sangmanee K.C. (2001), “The Little Book of Tea”, Random House Incorporated, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://www.goodreads.com/book/show/644943. , προσπελάστηκε στις: 17-12-20 Shaw K. (2008), “Gentrification: What It Is, Why It Is, and What can Be Done about It”, Geography Compass, Vol2(5) , ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://onlinelibrary. wiley.com/doi/10.1111/j.1749-8198.2008.00156.x , προσπελάστηκε 17-10-20 Trufelman A. (2015), “The Gruen Effect”, 99percent Invisible, Cities, Episode 163, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://99percentinvisible.org/episode/the-gruen-effect/ , προσπελάστηκε στις 20-12-20 Wallen C. (2016), “Urban Geo Final”, Quizlet, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https:// quizlet.com/175990568/urban-geo-final-flash-cards/, προσπελάστηκε στις 23-1220 Weiss S.J. , Leong S.T. (2001), “Escalator. Project on the city”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/57138550/ , προσπελάστηκε στις: 1712-20 Zucker P. (1955), “Space and Movement in High Baroque City Planning”, Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 14, No. 1, University of California Press, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://online.ucpress.edu/jsah/article-abstract/14/1/8/55632/Space-and-Movement-in-High-Baroque-City-Planning?redirectedFrom=fulltext , προσπελάστηκε στις 01-12-20

Βιλιογραφικές αναφορές 126

Άλλες διαδικτυακές πηγές http://www.emg.gr/asiaminor/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=5997 https://artsandculture.google.com/exhibit/pienza-the-first-ideal-city-becomes-real/jAIyNM4pnbJlLQ https://el.wikipedia.org/wiki/ https://el.wikipedia.org/wiki/ https://en.wikipedia.org/wiki/Bazaar https://www.britannica.com/topic/guild-trade-association https://www.britannica.com/topic/Renaissance-man

Kατάλογος εικόνων-ηλεκτρονικές πηγές Εικόνα 1, 2 : https://longreads.com/2017/03/02/flaneuse-women-walk-the-city-in-paris-new-york-tokyo-venice-and-london/ Baudelaire C. (1863), “The Painter of Modern Life”, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: https://langurbansociology. files.wordpress.com/2013/02/baudelaire.pdf προσπελάστηκε στις: 3-11-20 Εικόνα 3 : https://www.the-tls.co.uk/articles/army-of-anonymous-trampers/ Εικόνα 4 : https://www.lensculture.com/articles/suzanne-stein-downtown-los-angeles-skid-row?fbclid=IwAR1NyVOnGTrgbkLh-FKiQ4thm9ydNlDbqocfeHpwM3T2KVd_Sa7iSj10bOU#slideshow Εικόνα 5 , 6 , 7 : Gehl J. (1936), “Life between Buildings”, translated by Koch J., London: Island Pres, ηλεκτρονική πρόσβαση στο: http://reader.epubee.com/books/mobile/25/259779951c01b3f61b30472cf2b978ce/ προσπελάστηκε στις: 3-11-20 Εικόνα 8 , 9 : https://www.lensculture.com/articles/suzanne-stein-downtown-los-angeles-skid-row?fbclid=IwAR2p86bhzuPe0Ea8e46TXeoRwl6I98XzlUHqhDiAungNk_os5M7FKYN2-G8#slideshow Εικόνα 10 : https://www.newyorker.com/magazine/2020/06/22/a-photographer-on-the-f ront-lines-of-philadelphias-protests?fbclid=IwAR17EdbB_vzMVA8X8-cRJdXb2b-Fht04ktVud6lvGo99Z2l3NelI7fBi6BE Εικόνα 11 : https://hosting.iar.unicamp.br/lab/luz/ld/C%eanica/Pesquisa/TheatreEspace.pdf Εικόνα 12 : https://www.bbc.com/culture/article/20170213-the-iconic-photo-that-symbolises-love

127 Βιλιογραφικές αναφορές

Εικόνα 13 : https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-gordon-parkss-1960s-protest-photos-reflect-long-history-police-brutality?fbclid=IwAR3wWcTT6Nd6AFWahyqUZE-m-1VFxWUsxjQIrAhzW9Rozg46gfTeVbjcEes Είκονα 14 : https://blog.ampglobal.com/history-of-futures?fbclid=IwAR03q-bZAyWGwRbwYdT1u4tNkimpcHL2jWft9FFLempCAx1VHjJkEiPHGBE Είκονα 15 : https://www.archaiologia.gr/blog/issue/μεταμορφώσεις-στην-αιγαιακή-προϊστο/ Είκονα 16 : https://medium.com/@yasmine.sadek4/the-athenian-agora-fa984ceb017c Είκονα 17 : https://www.flickr.com/photos/psulibscollections/5833158640/in/photostream/ Είκονα 18 : https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2926/1/02_chapter_1.pdf Είκονα 19 : https://gr.depositphotos.com/stock-photos/αττάλου.html Είκονα 20 : https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Detail_-_Market_gate_of_Miletus_-_Pergamonmuseum_-_Berlin_-_Germany_2017.jpg?fbclid=IwAR3mOOTfq8U0M-3fyxWjbsnh7xnPQtoj6vll3tnFhFzf_56FhlmGUq8-Qo8 Είκονα 21 : https://asyabuyukerk.wordpress.com/2018/10/24/world-architecture-greek-city-states-greek-colonies-and-orthogonal-planning-greek-temples-and-column-orders-basically-lots-of-ancient-greek-stuff/?fbclid=IwAR0rKqeIkE2Wo1RoNE9nKyjYJe_z70mojl4-rQGUgbx_6R5tlZMUfEkzFwM Είκονα 22 : https://kmjantz.wordpress.com/2013/05/10/greek-and-roman-differences-from-the-beginning/ Είκονα 23 : https://www.intechopen.com/books/advances-in-landscape-architecture/designing-urban-squares Είκονα 24 : https://www.flickr.com/photos/psulibscollections/5832221541/ Είκονα 25 : https://periklisdeligiannis.wordpress.com/2017/12/18/forum-romanum-architecture-part-ii/ Είκονα 26 : https://www.flickr.com/photos/bobbex/24655959367/in/Y Είκονα 27 : http://krypton.mnsu.edu/~jp5985fj/courses/Rome/32%20Macellum.JPG Είκονα 28 : https://www.bl.uk/the-middle-ages/articles/inside-the-walls-exploring-towns-in-the-middle-ages?fbclid=IwAR10b0MwPKn_OAZmySIE6LdsVLVHqmSVda8YttDepJ7bxg3DEvjfPB1QDZ0 Είκονα 29 : http://www.l-2-design.com/medieval-cities/?fbclid=IwAR3DdQqrp1EMsekquarCialAhaNamSpZDPhIhamnkN9gU6RKztJFbG9CsoE#sthash.NPfdrjHE.qjtu Είκονα 30 : http://www.historiamag.com/international-trade-early-middle-ages/?fbclid=IwAR2pNp2ps-khIaNMNXx2O2ABdN_h98GW3Ca38fbPU7stoeU5K8Ge1rDA_3E Είκονα 31 : https://www.scipedia.com/public/Pourjafar_et_al_2014a?fbclid=IwAR345XTGB3c3y3JqrJcFuq3GTiIl3o0vLmORFjMpxk4758ffvu0en8tO-GI Είκονα 32 : https://www.flickr.com/photos/predragbubalo/14188768873/in/ Είκονα 33 : https://www.timetravelturtle.com/istanbul-grand-bazaar-market-turkey/ Είκονα 34 : https://www.s-travels.com/en/blog/38-the-grand-bazaar-of-isfahan

Βιλιογραφικές αναφορές 128

Είκονα 35 : https://www.pilotguides.com/articles/bazaar-treasures-islamic-empire/?fbclid=IwAR0liikyy7kHz5ASitsJqp9ol9-Ynog7ULS6slENPo47HHl6I7BCIup9LMg Είκονα 36 : https://iranicaonline.org/articles/isfahan-xii-bazaar-plan-and-function#prettyPhoto Είκονα 37 : https://www.flickr.com/photos/c Είκονα 38 : http://www.jti-rhodope.eu/poi.php?poi_id=1_661&lang=en&fbclid=IwAR2l1o8k84AZ4EPtfQam7uGD1oo5usV4Lm98f6GaJZeT64rM_FET0U-HsZE Είκονα 39 : https://gr.pinterest.com/pin/622904192191539107/?fbclid=IwAR27xc1w4F5aHwJiEnAOW-lB8I77rzwyXNiEFXZ-BjHZDXsojhhtoI5VMc8 Είκονα 40 : http://www.newtowninstitute.org/newtowndata/newtown.php?newtownId=214&fbclid=IwAR0YbcG_-jBTRxq5TM4E3NACgPmBcHdP-4M-smnqw9xiHwiRoKR-dSmUXMg Είκονα 41 co-17130/

:

https://www.hisour.com/pienza-first-ideal-city-becomes-real-italian-youth-committee-unes-

Είκονα 42 : http://www.chianciasi.com/Articolo/GB/rif000001/1341/PIENZA-THE-IDEAL-CITY-Section-our-villages-historical-gems-between-Val-dOrcia-and-Valdichiana-Είκονα 43 : https://www.flickr.com/photos/duanemoore/24902619683/in/photolist-DWyreM-qmT6dN-HiTokH-Ejd8ne-EFWmzM-Ko5txf-Gt6X5F-zTNmq7-qekvdy-MiDxfn-5GmQ5X-Fc3JL-oyk8Hk-33uhM8-dZSA8v-BxbzEw-N5Exj8-QqDG3i-M1QukX-nb4GRE-qmRWJL-u3Cgcs-4E8SLb-7uJium-oB9yaE-MtdyHf-bMX1mc-dYTtBvN4CuBq-5BswdX-7nfX5E-rzjE5V-RbYGU6-9iu7i5Είκονα 44 : https://www.goodfon.com/wallpaper/venice-italy-piazza-san-marco-st-mark-s-square-st-mark-sbas.html Είκονα 45: https://www.pop-up-urbain.com/dejouer-haussmann-rejouer-paris-entretien-avec-les-auteurs-du-jeu-paris-1800/?fbclid=IwAR0-mHMeysxumWiB2C8Bw085QfFJSJHqKV_PZsnhgcEB3f__VAnhvCb6RjY Είκονα 46: https://www.messynessychic.com/2018/01/17/why-paris-greatest-art-nouveau-metro-stop-is-nomore/ Είκονα 47: https://www.historyextra.com/period/victorian/life-in-19th-century-slums-victorian-londonshomes-from-hell/ Είκονα 48: https://tempisque13.wordpress.com/2012/12/04/london-how-streets-were-used-in-the-19th-and20th-century-3/ Είκονα 49: https://www.pinterest.de/pin/290060032253383092/?fbclid=IwAR03TiD5-AYZAYu07Ph-AN4Mxr8xamkgpCM1sPaOEnwhPygyJCzzkJxHRDY Είκονα 50 : https://www.britannica.com/event/Industrial-Revolution Είκονα 51: https://gizmodo.com/13-stunning-shopping-malls-from-the-dawn-of-consumerism-1548225358?fbclid=IwAR0Dz7TCesfsXdZBaOd9hAGP9hykG4Fqy7_JkfGySYI36fk3pmu9TvvO3TU Είκονα 52: http://thisrecording.com/today/tag/paris?fbclid=IwAR0u2nmVNGOLe2qolr4Er5Nx-sSHAq757F0Tc5LEhQKFOSnnAfBnoTBwpH4 Είκονα 53 : https://gr.pinterest.com/pin/83457399329672749/?fbclid=IwAR1hgdvRRhESximwLSeYEHa9eK5sCO2IhgOD1Wlu8QiSO5pjzKN5xD-oO_g

129 Βιλιογραφικές αναφορές

Είκονα 54 : https://www.flickr.com/photos/therealmcquaide/ Είκονα 55 , 56: https://www.vogue.fr/lifestyle-en/article/the-most-beautiful-arcades-in-paris?echobox=1559146436&utm_medium=social&utm_source=facebook Είκονα 57 : https://archimaps.tumblr.com/post/67419858331/the-gloves-department-inside-the-galeries?fbclid=IwAR0YT-ZEuhEUB9xGFMDO0AtjkSfzjHBNhZXjBNpq4HGeDyiVyWwY1q4T4GU Είκονα 58 : https://www.europeana.eu/en/item/9200518/ark__12148_btv1b9008816d Είκονα 59 : https://www.mtholyoke.edu/courses/rschwart/hist255-s01/mapping-paris/department_store_pic. html Είκονα 60 : https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2017-01-18/now-s-the-time-for-big-box-stores-toembrace-the-19th-century Είκονα 61 : https://gr.pinterest.com/pin/214624738481167084/?fbclid=IwAR1awap6vKQh_x050GdAmtbTz_ XMEzm_7QrTmbPITv92CTJ7OA8P2boACbk Είκονα 62 : https://www.building.co.uk/buildings/rebuilding-the-crystal-palace/5059036.article Είκονα 63 : https://www.cnews.fr/france/2012-09-07/le-bon-marche-celebre-ses-160-ans-106399 Είκονα 64 : https://gr.pinterest.com/pin/230950287114799164/ Είκονα 65 : https://www.thoughtco.com/henry-ford-and-the-assembly-line-1779201 Είκονα 66 : https://www.southlondonclub.co.uk/blog/a-brief-history-of-bon-marche Είκονα 67 : https://orbi.uliege.be/bitstream/2268/234272/1/02_CHARLIER.pdf Είκονα 68 : https://corporate-rebels.com/human-management-revolution/ Είκονα 69 : https://www.dailymail.co.uk/news/article-2615458/amp/The-hidden-crop-circles-suburbia-Photographer-takes-stunning-pictures-Americas-urban-sprawl-sky.html?fbclid=IwAR0WUJNY3eMaKz53gqtCJOSKrLCx5pMBz32DNLkOWM35rh3EVbTLk1xnsOY Είκονα 70 : http://calihist.weebly.com/postwar-era-suburbanization.html Είκονα 71 ty-10862542

:

https://www.manchestereveningnews.co.uk/news/nostalgia/25-pictures-show-brutal-reali-

Είκονα 72 : https://www.myrecordjournal.com/News/Meriden/Meriden-News/Veteran-Street-redevelopment-55-years-ago-led-to-Community-Towers.html?fbclid=IwAR0BDeoUYcH2-pa3bP2quLxAkUkV6VHyZ0FzcrrgKoxfxN_Jy_XhMzPQPIk#gallery-1 Είκονα 73 : https://gr.pinterest.com/pin/374784000223941317/?fbclid=IwAR3BW9vXmPipKdIvJjZyl7hOct-AQmVKbZBI2XMiJmrIabEODGKJXWAk44w Είκονα 74 : https://slideplayer.com/slide/12526981/ Είκονα 75 : https://slideplayer.com/slide/12526981/

Βιλιογραφικές αναφορές 130

Είκονα 76 : https://pendergastkc.org/article/jc-nichols-and-country-club-district-suburban-aesthetics-and-property-values Είκονα 77 : https://martincitytelegraph.com/2019/12/26/the-country-club-plaza-the-nations-first-outdoorshopping-mall/ Είκονα 78 : https://www.grayflannelsuit.net/blog/time-capsule-los-angeles-development-boom-of-the-1950s Είκονα 79 ,80 : https://getd.libs.uga.edu/pdfs/manning_matthew_j_200908_mhp.pdf Είκονα 81 : https://www.behance.net/gallery/14003345/The-Gruen-Effect Είκονα 82 : https://99percentinvisible.org/episode/the-gruen-effect/ Είκονα 83 : https://www.theplanninglady.com/blog/2018/1/11/gruens-grand-plan?fbclid=IwAR1BIwh014BAzydGuxnSMebxzU8_e5idERdJTIoV9iiCHcUVRv79i60VS7k Είκονα 84 : https://ecosthetic.wordpress.com/2012/10/29/369/ Είκονα 85 : https://www.theguardian.com/cities/2015/may/06/southdale-center-america-first-shopping-mall-history-cities-50-buildings?fbclid=IwAR0ebcfvbgftvm29WvpseTbvT1YiGtxPKNjPLR6KqmEVNkxusm3LRd1UBQE Είκονα 86 : https://99percentinvisible.org/episode/the-gruen-effect/ Είκονα 87 sprawl/

: https://qz.com/454214/the-father-of-the-american-shopping-mall-hated-cars-and-suburban-

Είκονα 88 : https://wwmt.com/news/local/gallery/the-kalamazoo-mall-was-opened-as-the-nations-first-pedestrian-mall-60-years-ago#photo-10 Είκονα 89 : https://wwmt.com/news/local/gallery/the-kalamazoo-mall-was-opened-as-the-nations-first-pedestrian-mall-60-years-ago#photo-8 Είκονα 90 : https://www.businessinsider.com/mall-of-america-opened-1992-vintage-photos-2019-8?fbclid=IwAR309JrnuYUMfkPV6vfjRupM-cMVPcFjycAQK9Sqlh8gwQESBKAjpjn6000 Είκονα 91 ,92 ping/565330342/

:

https://www.startribune.com/vintage-minnesota-mall-of-america-goes-beyond-shop-

Είκονα 93 : https://www.businessinsider.com/mall-of-america-opened-1992-vintage-photos-2019-8 Είκονα 94 : https://archive.curbed.com/2019/12/9/21003151/mall-photos-80s-nostalgia-retail-apocalypse Είκονα 95 : https://www.brookfieldpropertiesretail.com/properties/property-details/the-streets-at-southpoint. html?fbclid=IwAR2_J48WMD4YYIlBk9SO4YxT589oEbkjUQaW0E6bA6URVjAxLs1WVBQ8Wow Είκονα 96 : https://www.smithsonianmag.com/history/rise-zombie-mall-180973086/?fbclid=IwAR0jMyz6vLeVJ34MniJsOmvX2qFN2l6uyaFvFBMIAaLsAKHJWgku9N3RiSg Είκονα 99 : https://www.austria.org/victor-gruen Είκονα 97 , 98 , 100, 101 , 102: https://www.chicagotribune.com/suburbs/oak-brook/ct-ppn-suburban-malls-tl1128-20191126-pt5ufqnu25gihddrjxwgsk3roi-story.html

131 Βιλιογραφικές αναφορές

Είκονα 103 : https://teara.govt.nz/en/photograph/25058/railways-poster-1930s Είκονα 104 : https://www.hisour.com/guggenheim-museum-bilbao-spain-19164/ Είκονα 105: https://www.pinterest.co.uk/pin/830351250024091483/?fbclid=IwAR0E-Z-jogbGZE2NWaonTSteii zyaM6gKqreOVyt15CmaePk-SfTztTXgWA Είκονα 106: https://gr.pinterest.com/pin/314196511480085549/?fbclid=IwAR0dDaxdp6dB3AhjK2hB2gtm7xiq LFoRY0aD9ydw3Kpgzd5-Kos_3T8cpVw Είκονα 107 : https://theknowledgeexchangeblog.com/2016/10/12/controlling-the-urban-landscape-the-prosand-cons-of-putting-public-spaces-in-private-hands/ Είκονα 108 : https://www.flickr.com/photos/joceykinghorn/ Είκονα 109: https://www.mas.org/about-us/history/?fbclid=IwAR3I3F_tAKG6kBHmkTLO67rFEs5mDNGHJJcBlCB66ogkCOuba0ekmAP7tLw Είκονα 110, 111: https://journals.openedition.org/interventionseconomiques/2441?lang=en&fbclid=IwAR1rsRDzSMJVlE1p2qUx-bOJwVVizR_x2v79ac6OvHjAIuIZMfia-mQZD1o Είκονα 112: https://www.hotellouvremarsollier.com/blog/paris-of-the-early-20th-century-seen-by-iconic-photographers/?fbclid=IwAR0QBoWHxqCnJZjMoTcLWDB3d8MGigwWTZ0_AxdhIWqoHWIiqdqsO8P__ng Είκονα 113: https://time.com/132160/rise-of-the-private-surveillance-state/?fbclid=IwAR1cHAEVRbMZDqBCWCllrpcHyWhV3sEkjkjK77xK1kJ8eakezdK72jk9sws Εικόνα 114- διάγραμμα: Προσωπικό αρχείο Εικόνα 115- διάγραμμα: Προσωπικό αρχείο

Βιλιογραφικές αναφορές 132