นาค
ประดับพุทธสถาน อำ�เภอเมืองน่าน
พีรญา ปรีดาสุวรรณ
1
นาคประดับพุทธสถาน อำ�เภอเมืองน่าน จังหวัดน่าน
1
2
นครน่าน เมืองน่าน หรือ “นันทบุรี” เป็นนครรัฐของกลุ่มชน ชาวไทยที่รวมตัวกันก่อตั้งขึ้นบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำ�น่านใน หุบเขาภาคเหนือทางตะวันออก ตั้งแต่กลางพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ช่วงที่ ๑ สร้างเมืองปัว และเมืองน่าน (ระหว่างปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๘ – พ.ศ. ๑๙๙๒) ช่วงที่ ๒ เมืองน่านขึ้นกับอาณาจักรล้านนา (พ.ศ. ๑๙๙๓ – ๒๑๐๑) ช่วงที่ ๓ เมืองน่านตกเป็นเมืองขึ้นของพม่า (พ.ศ. ๒๑๐๓ – ๒๓๒๘) ช่วงที่ ๔ เมืองน่านขึ้นกับกรุงรัตนโกสินทร์ (พ.ศ. ๒๓๓๑ – ๒๔๗๔)
3
ความเชื่อ งานศิ ล ปกรรมที่ สื่ อ ออกมาในเชิ ง การรั บ ใช้ ศ าสนา นั้น มีรูปแบบในการสื่อความหมายที่แน่ชัดทั้งในแง่ของ ทัศนศิลป์และความหมาย งานออกแบบตกแต่งพุทธสถาน นั้นมีลวดลายที่หลากหลายมากมาย ลวดลายที่สำ�คัญ คือ ลวดลายรูปนาค นาค หรือ พญานาค เป็นความเชื่อในภูมิภาคเอเชีย ใต้และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยเรียกชื่อต่าง ๆ กัน แต่มี ลักษณะร่วมกัน คือ เป็นงูขนาดใหญ่มีหงอน เป็นสัญลักษณ์ แห่งความยิ่งใหญ่ ความอุดมสมบูรณ์ ความมีวาสนา อีกทั้ง ยังเป็นสัญลักษณ์ของบันไดสู่จักรวาลอีกด้วย ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ยังมีตำ�นานเรื่องพญานาค อย่างแพร่หลาย ชาวบ้านในภูมิภาคนี้มักเชื่อกันว่าพญานาค อาศัยอยู่ในแม่น้ำ�โขง หรือเมืองบาดาล และเชื่อกันว่าเคยมีคน เคยพบรอยพญานาคขึ้นมาในวันออกพรรษา โดยจะมีลักษณะ คล้ายรอยของงูขนาดใหญ่ ลักษณะของพญานาคตามความเชื่อในแต่ละภูมิภาค จะแตกต่างกันไป แต่พื้นฐาน คือ พญานาคนั้นมีลักษณะตัว เป็นงูตัวใหญ่มีหงอนสีทองและตาสีแดง เกล็ดเหมือนปลามี หลายสีแตกต่างกันไปตามบารมี บ้างก็มีสีเขียว บ้างก็มีสีดำ� หรือบ้างก็มี ๗ สี เหมือนสีของรุ้ง และที่สำ�คัญคือนาคตระกูล ธรรมดาจะมีเศียรเดียว แต่ตระกูลที่สูงขึ้นไปนั้นจะมีสามเศียร ห้าเศียร เจ็ดเศียรและเก้าเศียร
3
4
ความสำ�คัญ ความสำ�คัญของหางหงส์ หางหงส์ คือ ส่วนหนึ่งของสถาปัตยกรรมไทย อยู่ ปลายสุดของปั้นลม มีหลายแบบ คือ แบบส่งนาค แบบนาค เบือน แบบเศียรนาค และแบบเหรา ความสำ�คัญของคันทวย คันทวย หรือ ทวย คือ ส่วนหนึ่งของสถาปัตยกรรม ไทย ทำ�หน้าที่ค้ำ�ยันชายคา มักแกะสลักหรือหล่อเป็นลวดลาย สวยงาม คันทวย มีทั้งที่เป็นไม้ และปูนปั้น ตามแต่ประเภท ของอาคาร คันทวย ทางภาคเหนือ จะเรียกทวยหูช้าง มี ลักษณะเป็นแผ่นไม้รูปสามเหลี่ยมติดกับเสา หรือผนัง บน แผ่นไม้มีการสลักลายหรือลายฉลุโปร่ง เป็นรูปนาค ลาย ดอกไม้ หรือลายต่าง ๆ ตามแต่การออกแบบ ความสำ�คัญของซุ้มประตู ซุ้มประตู คือ ประตูทางเข้าพระวิหารด้านหน้า มัก ประดับด้วยซุ้มประตูทำ�เป็นกรอบประตูที่มีเสาก่อขึ้นไป และ ทำ�วงโค้งด้านบน เรียกว่า ซุ้มประตูโขง ด้านบนประดับด้วย ลวดลายพันธุ์พฤกษา นาคหรือสัตว์ในป่าหิมพานต์ ซึ่งป่า หิมพานต์ดังกล่าวนี้ เป็นตัวแทนของทางเข้าชมพูทวีป ซึ่ง หมายถึงโลกมนุษย์ในคติความเชื่อเรื่องจักรวาล
5
ความสำ�คัญของโก่งคิ้ว โก่งคิ้ว คือ ส่วนหนึ่งของสภาปัตยกรรมไทย ทางภาค เหนือนั้นเป็นแผงไม้อยู่ใต้หน้าแหนบมีลักษณะเป็นแผงวงโค้ง ถ้าอยู่ที่ใต้แหนบปีกนกก็เรียกว่า โก่งคิ้วปีกนก มักมีลวดลาย ประดับอยู่ เช่น ลวดลายพันธุ์พฤกษา นาค หรือสัตว์ในป่า หินพานต์ ความสำ�คัญของราวบันไดนาค ราวบันไดนาค คือ ส่วนหนึ่งของสภาปัตยกรรมไทย ทางภาคเหนือ สันนิษฐานว่าเป็นการออกแบบที่อุปมาถึง สัตว์ในป่าหิมพานต์ หรือ นาค ในคติความเชื่อเรื่องจักรวาล โดยนาคนั้นถูกนำ�มาใช้เป็นตัวแทนของน้ำ� ความอุดมสมบูรณ์ และเป็นตัวแทนของสายรุ้งที่เชื่อมต่อระหว่างโลกมนุษย์กับ สวรรค์
5
6
นาคประดับในพุทธสถาน วัดพระธาตุเขาน้อย วัดพระธาตุเขาน้อย ได้ปรากฏการประดับของนาค ตรงราวบันไดทางขึ้นสู่พระอุโบสถ ซึ่งมีขั้นบันไดทั้งหมด ๓๐๓ ขั้น โดยมีพญานาคสามเศียร ลำ�ตัวสีเขียว ทอดลำ�ตัวขนาบ ข้างยาวจนสุดบันไดขั้นสุดท้าย รวมไปถึงหางหงส์ ที่มีลักษณะ เป็นเศียรนาคประดับอยู่หลังคาพระวิหารอีกด้วย จากวัดพระ ธาตุเขาน้อย สามารถมองเห็นทิวทัศน์โดยรอบของตัวเมือง น่าน ปัจจุบันบริเวณลานชมทิวทัศน์ ประดิษฐานพระพุทธ มหาอุดมมงคลนันทบุรีศรีน่าน ซึ่งเป็นพระพุทธรูปปาง ประทานพร บนฐานดอกบัวสูง ๙ เมตร
7
7
8
วัดศรีพันต้น วัดศรีพันต้น เป็นวัดที่ได้รับการบูรณะใหม่ มีความ สวยสดงดงาม ด้านหน้าอุโบสถเป็นจิตรกรรมปูนปั้นพญานาค เจ็ดเศียรสีทองเหลืองอร่าม และประดับด้วยกระจกหลากสี รวมไปถึงหางหงส์ และซุ้มประตู ก็เป็นจิตรกรรมปูนปั้นเศียร พญานาคด้วยเช่นกัน ภายในพระอุโบสถยังมีภาพเขียนสี ซึ่ง แสดงถึงประวัติศาสตร์ของเมืองน่าน
9
9
10
วัดมิ่งเมือง วัดมิ่งเมือง เป็นวัดที่มีอายุราว ๑๔๙ ปี อุโบสถหลัง ใหม่เป็นแบบล้านนาร่วมสมัยแบบในปัจจุบัน ลักษณะเด่น คือ ลายปูนปั้นที่ผนังด้านนอกของพระอุโบสถ จิตรกรรมปูนปั้น พญานาคสามเศียรตรงราวบันไดทางขึ้น หางหงส์ ซุ้มประตู และโก่งคิ้ว ยังเป็นปูนปั้นรูปทรงเศียรพญานาค และบริเวณ เสาฝั่งขวามือบันไดทางขึ้น ยังปรากฏงานปูนปั้นรูปพญานาค เลื่อนพันเสาขึ้นไป ซึ่งมีความสวยงามวิจิตรบรรจงมาก เป็น ฝีมือตระกูลช่าง เชียงแสน ภายในมีภาพจิตรกรรมฝาผนัง แสดงให้เห็นวิถีชีวิตของชาวเมืองน่าน ฝีมือช่าง ท้องถิ่นยุค ปัจจุบัน และในบริเวณวัดยังเป็นที่ประดิษฐาน เสาหลักเมือง ซึ่งอยู่ในศาลาจตุรมุข ด้านหน้าพระอุโบสถ เสาหลักเมือง สูงประมาณ ๓ เมตร ฐานประดับด้วยไม้แกะลวดลายลงรัก ปิดทอง ยอดเสาแกะสลัก เป็นรูป พรหมพักตร์มีชื่อ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา
11
11
12
วัดภูมินทร์ วัดภูมินทร์ จุดเด่นของวัดนี้ คือ เป็นวัดที่สร้างทรง จตุ ร มุ ข หนึ่ ง เดี ย วในประเทศไทยที่ ดู ค ล้ า ยตั้ ง อยู่ บ นหลั ง พญานาค ๒ ตัว ซึ่งพญาทั้งสองตัวนี้ เมื่อสังเกตดูดีๆแล้วนั้น จะมีลักษณะที่ไม่เหมือนกัน โดยสันนิฐานว่าตัวพญานาคฝั่ง ซ้ายมือนั้น คือ ตัวผู้ และฝั่งขวามือ คือ ตัวเมีย นอกจากนี้ หาง หงส์ยังมีการแกะสลักไม้และประดับกระจกหลากสีเป็นรูปทรง เศียรพญานาค รวมไปถึงค้ำ�ยัน ก็ยังใช้เทคนิคการแกะสลักไม้ เป็นรูปทรงพญานาคด้วยเช่นกัน อาคารนี้เป็นทั้งพระอุโบสถ พระวิหารและพระเจดีย์ประธาน โดยใช้อาคารในแนวตะวัน ออก-ตะวันตกเป็นพระวิหาร และอาคารแนวเหนือ-ใต้ เป็น พระอุโบสถ ภาพจิตรกรรมหรือ “ฮูบแต้ม” ในวัดภูมินทร์เป็น ชาดกในพุทธศาสนาแต่ถ้าพิจารณารายละเอียดของวิถีชีวิต ของคนเมืองในสมัยนั้น มีภาพที่น่าสนใจ คือ ภาพปู่ม่าน ย่า ม่าน ภาพนี้ได้รับการยกย่องว่าเป็นภาพที่งามของวัดภูมินทร์
13
13
14
วัดหัวข่วง วัดหัวข่วง มีวิหาร และเจดีย์ เป็นลักษณะศิลปกรรม แบบท้องถิ่นล้านนา สกุลช่างเมืองน่าน ฝีมือประณีตงดงาม โดยมีปูนปั้นพญานาคสีขาวเทา เป็นราวบันไดทั้งสองข้าง ทางเข้าพระวิหาร และจิตรกรรมปูนปั้นพญานาคสองตัวหัน หน้าเข้ากัน โดยหางของทั้งสองนั้น พันกันขึ้นเป็นยอดของ ซุ้มประตูทางเข้า ที่อยู่ด้านข้างพระวิหารฝั่งซ้ายมือ และที่ โดดเด่นอีกประการหนึ่ง คือ หางหงส์ มีการแกะสลักไม้เป็น รูปพญานาค ทาสีน้ำ�ตาล นอกจากนี้ยังมีปูนปั้นพญานาค ประดับกระจกหลากสี อยู่ด้านข้างพระพุทธรูป ในพระวิหาร อีกเช่นเดียวกัน
15
15
16
วัดพญาภู วัดพญาภู คาดว่ามีอายุมากกว่า ๕๔๙ ปี นอกจากจะ มีพระเจดีย์ขนาดใหญ่ที่สร้างไว้ด้านหลังพระวิหารแล้ว ภายใน วิหารยังเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปปางลีลา ๒ องค์ และ ยังปรากฏงานปูนปั้นพญานาคประดับกระจก และเขียนลาย ได้อย่างวิจิตรงดงาม รวมไปถึง หางหงส์ เป็นงานปูนปั้น เศียรพญานาค ทาสีทองเหลืองอาร่าม และงานแกะสลักไม้ พญานาค ข้างเสาทางขึ้นหน้าพระวิหารซึ่งเป็นการประดับ ตกแต่งต่อมาจากโก่งคิ้ว นอกจากนี้ ยังมีภาพไม้จำ�หลักทวาร บาลรูปยักษ์ที่บานประตูวิหารหลวง งดงามแปลกตา
17
17
18
วัดสวนตาล วัดสวนตาล เป็นวัดเก่าแก่ที่อยู่คู่บ้านคู่เมืองน่าน มาร่วม ๖๐๐ ปี และวัดสวนตาลยังเป็นที่ประดิษฐานของ “พระเจ้าทองทิพย์” ทิพย์แห่งทองพระพุทธรูปสำ�ริดองค์ ใหญ่ด้วย นอกจากนี้ ยังมีพญานาคที่มีลำ�ตัวเป็นสีเขียวเข้ม และเขียนลวดลายอย่างสวยสดงดงาม ทอดยาวเป็นราว บันไดเข้าสู่พระวิหาร หางหงส์ เป็นงานปูนปั้นรูปทรงเศียร พญานาค ทาสีทอง ในส่วนของค้ำ�ยัน เป็นงานไม้แกะสลักรูป ทรงพญานาคเช่นเดียวกัน และซุ้มประตูทางเข้าพระวิหารนั้น ส่วนบนประดับด้วยพญานาคฝั่งละ ๖ เศียร ชั้นละ ๓ เศียร มี ทั้งหมด ๒ ชั้น รวมแล้วมี ๑๒ เศียร ทาสีและเขียนลวดลาย อย่างสวยงาม นอกจากนี้ ยังมีพญานาคอยู่ขนาบข้างพระ ประธานในพระวิหารอีกด้วย
19
19
20
วัดหัวเวียงใต้ วัดหัวเวียงใต้ มีอายุกว่า ๒๗๓ ปี เป็นวัดเก่าแก่ ก่อสร้างด้วยอิฐถือปูนหลังคาทรงมะลิลา ซึ่งเคยรุ่งเรืองใน อดีต มีพระประทานเป็นปูนปั้นศิลปะแบบพม่า กำ�แพงวัดอายุ กว่า ๑๖๐ ปี เป็นรูปพญานาค ๒ ตัว อยู่บนกำ�แพงวัด ในส่วน ของโก่งคิ้ว และซุ้มประตูทางเข้าพระวิหาร มีการประดับปูนปั้น รูปพญานาค ซึ่งประดับตกแต่งด้วยกระจกหลากสี นอกจาก นี้ ค้ำ�ยัน และหางหงส์ เป็นการแกะสลักไม้รูปพญานาคเช่น เดียวกัน โดยที่หางหงส์นั้น มีการประดับตกแต่งด้วยกระจก หลากสีอย่างงดงาม
21
21
22
วัดมหาโพธิ์ วัดมหาโพธิ์ ได้สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๒ แห่งกรุง รัตนโกสินทร์ โดยมีพระพุทธรูปไม้แกะสลักทรงเครื่องลงรัก ปิดทองปางเปิดโลก ประดิษฐานเป็นพระประธานภายใน อุโบสถ นอกจากนี้ ยังมีพญานาคลำ�ตัวสีเขียวเข้ม เขียน ลวดลายอย่างงดงาม ทอดยาวเป็นราวบันไดสู่พระอุโบสถ และ ที่โดดเด่นนั้น คือ หางหงส์ ที่เป็นรูปพญานาคแกะสลักจากไม้ ทาสีเขียวเช่นเดียวกัน รวมไปถึง ซุ้มประตูทางเข้าอุโบสถ ยัง ประดับด้วยพญานาค ข้างละ ๓ เศียร รวม ๖ เศียร ประดับ ตกแต่งด้วยกระจกหลากสีอย่างสวยงาม
23
23
24
งานลวดลายประดั บ รู ป นาคดู จ ะเป็ น สิ่ ง ที่ ค วบคู่ กั บ อาคารที่เกี่ยวของกับพุทธศาสนาได้ลงตัวมากที่สุด ทั้งนี้จะ เกี่ยวเนื่องกับคติความคิดของพุทธศาสนามากน้อยเพียงใด นั้น ในแนวเชิงช่าง และแนวความคิดก็สามารถระบุให้เห็น แน่ชัดแล้วว่า ลวดลายรูปนาคจะยังคงรับใช้ในส่วนขององค์ ประกอบสำ�คัญของอาคารที่เกี่ยวกับพุทธศาสนาอันมีแนวคิด เชิงจักรวาลคติตลอดไป
นาคประดับพุทธสถาน อำ�เภอเมืองน่าน ภาพและเนื้อเรื่อง © 2014 (พ.ศ. 2557) โดย พีรญา ปรีดาสุวรรณ, 540310129 สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพ์ครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2557 จัดพิมพ์โดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ออกแบบและจัดรูปเล่มโดย พีรญา ปรีดาสุวรรณ โดยใช้ฟอนท์ TH Krub 16 pt. หนังสือเล่มนี้เป็นผลงานทางวิชาการจัดทำ�ขึ้นเพื่อส่งเสริม และต่อยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
นาค
เป็นสัญลักษณ์แห่งความยิ่งใหญ่ ความอุดมสมบูรณ์ ความมีวาสนา อีกทั้งยัง เป็ น สั ญ ลั ก ษณ์ ข องบั น ไดสู่ จั ก รวาลอี ก ด้ ว ย