η αρχιτεκτονική της καταφυγής

1 �������� �����.indd 1

14/2/2011 5:21:57 µµ

ορθώνουμε τοίχους ή σκάβουμε βαθιά. κρυβόμαστε από κάτι που μας κυνηγά. θαβόμαστε στο έδαφος, σε σκοτεινά υπόγεια, κλεινόμαστε σε δωμάτια, σωπαίνουμε σε πύργους. δεν επιλέγουμε πάντα το πώς και το πού. η εποχή μάλλον το κάνει για

εμάς. και εμείς δίνουμε έτσι στο αύριο μια ευκαιρία.

κρύβουμε και κλειδώνουμε την ζωή μας, το σώμα μας, κάπου ασφαλές. εκεί δεν μας φτάνει. θα περάσει

πάνω από τα κεφάλια μας και θα απομακρυνθεί. ενώ εμείς θα έχουμε επιβιώσει. εμείς. εγώ. τι θυσιάζω για να κρυφτώ; την σκιά τίνος κτιρίου που τόσο πολύ κατα τα άλλα μ’ ενοχλούσε τώρα εύχομαι να είναι ακόμη όρθιο; με τι δύναμη θυσιάζω τον αέρα και την μυρωδιά της γης;

2 �������� �����.indd 2

14/2/2011 5:21:57 µµ

σαν ζώο γυρίζω πίσω στο χώμα, στην λακκούβα που έχω φτιάξει. πόσο καιρό κρυμμένη εδώ; η ζωή μου καταλαμβάνει χώρο. τον χώρο αυτό τώρα πιέζουν οι ανθεκτικοί τοίχοι της κατασκευής. πάντα ανθεκτικοί. δυνατοί σε κάθε είδους χτύπημα. θα αντέξει η κατασκευή τώρα που ορμώ και εγώ από το εσωτερικό της? από μέσα σπρώχνω να βγω. διώχνω αυτό που μαίνεται έξω. δεν μου αρέσει εδώ, όμως πρέπει να μείνω. όχι για πολύ. για λίγο μόνο. Τόσο ξαφνικά

βυθίστηκα μέσα της. πώς να συνεχίσω όμως που

αλλιώς μπήκα και αλλιώς βγαίνω; άλλη η οδύνη πριν και η χαρά άλλη τώρα. τόσος λίγος χρόνος, τόσο δυνατό κτίσμα.

3 �������� �����.indd 3

14/2/2011 5:21:57 µµ

περιεχόμενα περιεχόμενα

004

εισαγωγή

006

Η Φυσική της Καταστροφής και η Φύση της Καταφυγής Σεισμός Καταιγίδα. Πλημμύρα. Και άλλες καταστροφές.

008 018 024 030

Πόλεμος και καταστροφή. Ο Ψυχρός Πόλεμος και οι άλλοι.

043 056

Oχυρώσεις, τείχη και φρούρια.

061

Τείχη που στάθηκαν πιο δυνατά στην ιστορία απ΄ότι στην άμυνα. Ρωμαϊκά τείχη. Ορια του Μεσαίωνα. Κάστρα και φρούρια.

062 064 066 068

Στρατιωτικό οχυρό [bunkers] η ειλικρίνεια της κατασκευής. στα χαρακώματα. pillbox. πυροβολικό. βιομηχανικό. το μπούνκερ του Χίτλερ. ένα μπούνκερ για κάθε πολίτη.

076 079 082 083 086 087 090 096

4 �������� �����.indd 4

14/2/2011 5:21:57 µµ

το μπούνκερ σήμερα. ‘μπουνκεροβιομηχανία’.

096 100

Καταφύγιο Εναέριας Επιδρομής [air raid shelter]

105 106 106 108 109 110 113 116 118 120 123 124 128 130

Στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Κελάρια. Κελάρια στο Ηνωμένο Βασίλειο. Υπόγεια. Καταφύγιο Anderson. Καταφύγιο Morrison. Σιδηροδρομικές καμάρες και υπόγειες διαβάσεις. Υπόγειοι σιδηρόδρομοι και σήραγγες. Άλλες σήραγγες. Κοινόχρηστα καταφύγια σε δρόμους.

Hochbunker. Άλλες κατασκευές. στην σύγχρονη εποχή.

Καταφύγιο Νέφους [Fallout Shelter] Λεπτομέρειες σχετικά με την κατασκευή καταφυγίων. Χρήση ενός καταφυγίου. Καταφύγιο Νέφους στην ψυχαγωγία.

133 140 144 144

επίλογος.

149

πηγές.

152

5 �������� �����.indd 5

14/2/2011 5:21:57 µµ

εισαγωγή.

Διάλεξα το θέμα των καταφυγίων και του πολέμου κυρίως διότι το θέμα αυτό μου προκαλεί απέραντη θλίψη και θυμό. Η προπαγάνδα, η οικονομική ενίσχυση διπρόσωπων άπληστων επιχειρήσεων, ο μεγάλος και διόλου ευκαταφρόνητος αριθμός ανθρώπινων απωλειών είναι λόγοι και αφορμές που θα έκαναν κάθε νοήμον άνθρωπο έξαλλο. Πόσο μάλλον όταν αυτά τα γεγονότα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την επιστήμη της αρχιτεκτονικής και την χρήση της γνώσης που αυτή παρέχει για την ενίσχυση προπαγανδιστικών ιδεολογιών και την ανάπτυξη μιας βιομηχανίας κατασκευών στο όνομα της προστασίας από έναν ‘αόρατο’ κίνδυνο που ο ίδιος ο άνθρωπος και οι κοινωνίες του προκαλεί. Καταφύγια που υπόσχονται την συνέχιση της ζωής και του πολιτισμού βαθειά στη γη, απομακρυσμένα από το φώς του ήλιου και το μένος του πολέμου. Λες και ο πολιτισμός εξασφαλίζεται μόνο με την επιβίωση και την άνεση. Αυξάνοντας την ειρωνεία και ταυτόχρονα την τραγικότητα του θέματος επέλεξα να τοποθετήσω απέναντι από τον πόλεμο και τις κατασκευές που τον συνοδεύουν τις φυσικές καταστροφές. Ποιές είναι οι μέθοδοι προφύλαξης και επιβίωσης, πως επιμελώς κατασκευάζουμε καταφύγια, τι και ποιος είναι αυτός από τον οποίο προσπαθεί να κρυφτεί ο άνθρωπος και τελικά τι θυσιάζει ο ίδιος για την επιβίωσή του.

6 �������� �����.indd 6

14/2/2011 5:21:58 µµ

Θεωρώ την αρχιτεκτονική μορφή των κατασκευών πολεμικής καταφυγής πολύ ενδιαφέρουσα. Η μορφή εκπροσωπεί την πιο ειλικρινή πραγματοποίηση της ανάγκης του πολέμου. Αυτή αναγνωρίζεται τόσο στον σχεδιασμό όσο και στην χρήση του υλικού. Γυμνό οπλισμένο σκυρόδεμα, σκληρό και σχεδόν ακατέργαστο. Χωρίς χρωματισμούς και διάκοσμο, με μόνο σκοπό την προστασία. Η θέαση περιορίζεται στα απαραίτητα επίπεδα, και αυτά είναι η οπτική επαφή με τον εχθρό τόση ώστε να μπορέσει ο χρήστης να τον πληγώσει. Δεν υπάρχουν περιθώρια άνεσης και θέας του τοπίου. Σαν ο πόλεμος μαζί με τον πνεύμα των ανθρώπων να έχει ξεγυμνώσει και την δομή των καταφυγίων. Άγριες και δυσπρόσιτες, γεμάτες σημάδια από σφαίρες και εκρήξεις. Το μόνο που μένει από τις κατασκευές του πολέμου είναι το φθαρμένο μπετό και τα ίχνη της μάχης. Δεν ακούγονται οι κραυγές και οι προσευχές των πληγωμένων ανθρώπων, τα πολυβόλα και δεν μυρίζεις την βρωμιά. Το μόνο που γνωρίζεις είναι ότι κάποτε εκεί έγινε μια μάχη. Οι λεπτομέρειες δεν έχουν χώρο στην μνήμη.

7 �������� �����.indd 7

14/2/2011 5:21:58 µµ

Η Φυσική της Καταστροφής και η Φύση της Καταφυγής.

Θεωρώ ως τον μεγαλύτερο εχθρό του ανθρώπου τον θάνατο. Αυτόν ανέκαθεν, λόγω ενστίκτου, προσπαθεί να ελέγξει, σε πολλά επίπεδα. Βέβαια ποτέ δεν μπόρεσε, παρά μόνο να τον καθυστερήσει ή άλλες φορές να του ξεφύγει. Η πίστη στην αθανασία είναι προέκταση της ανάγκης επιβίωσης.

Ο Martin Heidegger αναφέρει πως ο περιβάλλων κόσμος είναι οικείος, ενώ ο κόσμος στην καθαρή ουσία του, όπως μας αποκαλύπτεται στην αγωνία, είναι ανοίκειος. ο περιβάλλων κόσμος έχει πολλές βεβαιότητες, ο κόσμος καθ’ εαυτόν έχει μόνο την βεβαιότητα του θανάτου.

Το θέμα που πραγματεύονται οι σελίδες αυτές είναι η σχέση επιβίωσης και χτισμένου περιβάλλοντος. Πως οι κατασκευές υπόσχονται την προφύλαξη της ζωής και τι θυσιάζει κάθε φορά ο άνθρωπος με την χρήση τους. Η γη υποδέχεται ξανά τους ανθρώπους σε υπόγειες κατασκευές και νέους τόπους, για να τους κρύψει από μια κατάσταση που μαίνεται σε άλλο χώρο. Μια κατάσταση καταστροφής.

Η καταστροφή για τον άνθρωπο δεν σημαίνει αυτόματα και καταστροφή για τα υπόλοιπα είδη ζωής στον πλανήτη. Για τον άνθρωπο κάθε γεγονός που μπορεί βίαια να αλλάξει την ροή της ζωής του, να εμποδίσει την ομαλή εξέλιξή του και της κοινωνίας του θεωρείται καταστροφή. Συνήθως ξαφνική ή έστω σε συμπιεσμένο χρόνο. Βέβαια όπως επισήμανε ο Paul Virillio ‘η καταστροφή είναι δομικό στοιχείο της ανάπτυξης. διότι πέρα από την καταστροφή την ίδια, κρίσιμης σημασίας είναι και η διαχείρισή της όταν και όποτε αυτή συμβεί. ο τρόπος αντιμετώπισης της μπορεί να σημαίνει την πλήρη αναγέννηση μιας περιοχής, μπορεί η αντιμετώπιση να είναι ανύπαρκτη και η περιοχή να σβηστεί ή τέλος να είναι εκμεταλλευτική.’

8 �������� �����.indd 8

14/2/2011 5:21:58 µµ

Ποια κατάσταση θεωρεί όμως ο σύγχρονος βιομηχανικός κόσμος καταστροφή; Σε μια περίοδο όπου το ίχνος του θανάτου στις περισσότερες κοινωνίες έχει εξαλείφει ή καλύτερα σχολαστικά κρυφτεί, από τι προσπαθεί να ξεφύγει ο άνθρωπος;

Στο σημείο αυτό θα προσπαθήσω να δώσω τον ορισμό της καταστροφής. Θεωρώ λοιπόν ως τέτοια ένα έκτακτο γεγονός, ξαφνικό ή σε συμπιεσμένο χρόνο που εκδηλώνεται σε συγκεκριμένο χώρο και έχει μεγάλη ένταση. Προκαλεί απώλειες στον πληθυσμό, στο κτιριακό και κεφαλαιακό απόθεμα και οδηγεί στην διακοπή ή αναστολή βασικών κοινωνικοοικονομικών σχέσεων. Οποιοδήποτε άλλο φυσικό ή μη γεγονός που δεν έχει αντίκρισμα απώλειας στον ανθρώπινο πληθυσμό και την εξέλιξή του, εδώ δεν θα θεωρηθεί ως καταστροφή. Πολλές μπορεί να είναι οι αιτίες μιας καταστροφής. Μια από τις κυριότερες είναι η φύση, πάντα όμως σε συνδυασμό με την αλληλεπίδραση που έχουν οι δραστικές της αλλαγές στη ζωή του ανθρώπου. Σεισμοί, πλημμύρες, ηφαίστεια, πυρκαγιές μπορούν να αυξήσουν την εν δυνάμει καταστρεπτικότητα της φύσης. Στην σημερινή εποχή η έντασή της και τα τόσο εμφανή αποτελέσματά της οφείλονται στον τρόπο οργάνωσης των σύγχρονων πόλεων [υπερσυγκέντρωση πληθυσμού, η φύση των υποδομών, κτλ ] όσο και στην υψηλή τεχνολογία.

Πόσο τραγικό όμως είναι, πολλές φορές η καταστροφή να προέρχεται από τις πράξεις του ίδιου του ανθρώπου. Δεν αναφέρομαι εδώ στις πληγές που αυτός προκαλεί στη γη, με άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στον ίδιο. Στο όνομα της επιβίωσης και της κυριαρχίας ο άνθρωπος είναι υπαίτιος για πολέμους και τεχνολογικά μέγα-ατυχήματα.

9 �������� �����.indd 9

14/2/2011 5:21:58 µµ

Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα στον πνευματικό και τον υλικό κόσμο. Οι θεοί ήλεγχαν την φύση. Για να ικανοποιήσουν τους θεούς οι άνθρωποι έκαναν θυσίες και τελετές, αλλά οι καταστροφές συνέχιζαν να εμφανίζονται. Ανάλογα με την γεωγραφικό μέρος όπου βρισκόταν ο άνθρωπος, έπρεπε να παρατηρεί την φύση και τις εναλλαγές της. Οι εποχές ήταν οδηγός για τις εργασίες του και τον χώρο διαμονής. Αυστηρά συνδεδεμένος με την γη έμαθε να επιβιώνει και να προστατεύεται. Δημιούργησε κατασκευές για να καταφεύγει από τους ισχυρούς ανέμους, τις δυνατές βροχές και τον έντονο ήλιο. Οι κατασκευές του, προσαρμοσμένες στη περιοχή, αποτελούσαν ένα είδος προτύπου, του οποίου η μορφή περνούσε από γενιά σε γενιά. Ωστόσο, όσο και αν είχε μάθει για τις ιδιαιτερότητες κάθε εποχής, υπήρχαν γεγονότα τα οποία τον αιφνιδίαζαν.

10 �������� �����.indd 10

14/2/2011 5:21:58 µµ

θυσίες ζώων και αγαθών, κορινθιακή τοιχογραφία, 6ος αιώνας π.Χ.

Ο άνθρωπος έμαθε πως τα ηφαίστεια, οι πλημμύρες, οι σεισμοί δεν ήταν καταστάσεις που μπορούσε εύκολα να προβλέψει. Δεν υπήρχε τρόπος να ελέγξει την φύση, παρά μόνο να προφυλαχθεί και να υποθέσει. Από την παρατήρηση των επιπτώσεις που κάθε φορά τα γεγονότα αυτά είχαν στην κοινωνία του και το δομημένο περιβάλλον του, ο άνθρωπος κατάφερε να αφομοιώσει την καταστροφική εμπειρία και να μετουσιώσει την γνώση του σε πρακτικές ασφαλείας τροποποιώντας το ‘καταφύγιο’ του ή\και τον τρόπο με τον οποίο επέλεγε το μέρος όπου θα τοποθετούσε τον οικισμό του.

Η έννοια, και πολύ περισσότερο η ανάγκη, καταφυγής ήταν ζωτικής σημασίας για την επιβίωση του. Το καταφύγιο του δεν έφερε μόνο την κοσμική γνώση του ανθρώπου για τις καταστροφές αλλά σε πολλούς πολιτισμούς και την θρησκευτική του ταυτότητα. Ταυτίζοντας την κατασκευή του με τον ίδιο του τον εαυτό και το σώμα του, η κατασκευή υιοθετούσε πνευματικά χαρακτηριστικά.

Το καταφύγιο ήταν αρχικά ένας χώρος περιοδικός για την προφύλαξη. Άρχισε όμως να αποκτά πιο σταθερή σχέση με τον κάτοχό του καθώς ο άνθρωπος μπόρεσε υπό την προστασία της κατασκευής να αναπτύξει τις εργασίες του πιο ασφαλής. Η δομή από κατεξοχήν χώρος καταφυγής έγινε χώρος διαβίωσης των μικροομάδωνοικογενειών της κοινωνίας και στην συνέχεια κατοικία. Τα ανθεκτικά υλικά και η μηχανική έδωσαν στον άνθρωπο όχι μόνο το δικαίωμα στην προφύλαξη αλλά και στην προετοιμασία. Σήμερα η υψηλή τεχνολογία με ραντάρ και δορυφόρους ανίχνευσης των εδαφικών και κλιματολογικών δεδομένων μπορούν να προειδοποιήσουν αλλά όχι να αποτρέψουν.

11 �������� �����.indd 11

14/2/2011 5:21:58 µµ

Ο άνθρωπος εγκαταλείποντας τις περιοχές όπου η ανάγκη για προστασία από το κλίμα δεν ήταν επιτακτική, βρέθηκε αντιμέτωπος με το πρόβλημα κατασκευής ενός περιβλήματος που ως τότε του το εξασφάλιζε μια σπηλιά ή ένα δέντρο. Με αυτή την λογική η, λίγο αργότερα, κατοικία γίνεται ένα περίβλημα, του οποίου κύριος σκοπός είναι να στεγάσει και να προστατέψει. Αν δεχτούμε την προφύλαξη, η οποία στην συνέχεια οδήγησε στην ανάγκη για στέγαση, ως βασική ιδέα του σπιτιού και όχι απλά της στέγης, τότε πρέπει να δεχτούμε ότι και η μορφή που προσλαμβάνει ένα σπίτι-κτίσμα εξαρτάται από το πώς η συγκεκριμένη ομάδα που το υλοποιεί ορίζει τις έννοιες ‘στέγη’, ‘κατοικία’ και ‘ανάγκη’. Και αυτό διότι το αντικείμενο της προφύλαξης μπορεί να είναι το ίδιο, αλλά όχι και η ανάγκη προφύλαξης. Αυτή ορίζεται από την γεωγραφική θέση, την κουλτούρα και την τεχνολογική ανάπτυξη της κάθε ομάδας κατασκευαστών. Αυτό που είναι χαρακτηριστικό και σημαντικό για έναν πολιτισμό είναι η συγκεκριμένη λύση που προτείνει για ορισμένες ανάγκες που, αν και εξαρτώνται από τον τρόπο ερμηνείας τους, είναι μάλλον σε μεγάλο βαθμό καθολικές : την έκφραση της πίστης και της θεωρίας για την ζωή, την επικοινωνία με τους συνανθρώπους και την προστασία από τις κλιματικές συνθήκες και τους εχθρούς. Έτσι στην μορφή των κτισμάτων- καταφυγίων, αυτό που έχει την μεγαλύτερη σημασία είναι ο τρόπος με τον οποίο η κάθε κοινωνία ερμηνεύει τις ανάγκες αυτές και πολιτισμικά. Ακόμη, μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερμηνείας, καθοριστικής σημασίας είναι και ο τρόπος με τον οποίον αντιμετωπίζεται η τοποθεσία και η φύση, δηλαδή η σχέση του ίδιου του ανθρώπου με το τοπίο στο οποίο κατοικεί και από το οποίο προσπαθεί να προφυλαχθεί.

Σύμφωνα με τον Amis Rapoport θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε την αντίληψη του ανθρώπου για την σχέση του αυτή με το τοπίο σε τρείς κατηγορίες.

12 �������� �����.indd 12

14/2/2011 5:21:58 µµ

θυσίες στην θεότητα της γής αναβαθμοί σε λόφο, σχεδιασμένοι για την καλύτερη εκμετάλλευση του εδάφους απο τον άνθρωπο

13 �������� �����.indd 13

14/2/2011 5:21:59 µµ

Άποψή μου είναι ότι αυτή η κατηγοριοποίηση θα μπορούσε να είναι και χρονολογική, ξεκινώντας από τον πρωτόγονο άνθρωπο και φτάνοντας στον μεταβιομηχανικό.

Ως πρώτη κατηγορία, ορίζει ο Rapoport, την θρησκευτική και κοσμολογική αντίληψη. Το περιβάλλον εδώ θεωρείται κυρίαρχο και ο άνθρωπος είναι κατώτερος από την φύση. Η κοσμοαντίληψη αυτή προάγει την αρμονική σχέση με την φύση και όχι αυτή της σύγκρουσης ή της κατάκτησης. Η σχέση του ανθρώπου με το μη ανθρώπινο είναι πάνω απ’ όλα μια σχέση αμοιβαιότητας. Ο άνθρωπος βρίσκεται μέσα στην φύση και δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για τον άνθρωπο και την φύση ως δύο ξεχωριστά πράγματα. Αυτή η συνθήκη αντίληψης ήταν ξεκάθαρη στις πρωτόγονες κοινωνίες, όπου ο άνθρωπος θα μπορούσαμε να πούμε ότι φοβόταν την φύση ή ακόμη την είχε θεοποιήσει.

Ως δεύτερη κατηγορία αντίληψης ορίζεται η συμβιωτική. Άνθρωπος και φύση βρίσκονται σε μια κατάσταση ισορροπίας, και ο άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο απέναντι στο Θεό για την φύση και την γη. Η εικόνα του Θεού δεν ταυτίζεται απαραίτητα με την εικόνα της φύσης, καθώς ο άνθρωπος στην εξέλιξή του έχει δημιουργήσει άλλα πρότυπα Θεότητας.

Τέλος, η Τρίτη κατηγορία ορίζει την αντίληψη της σχέσης του ανθρώπου με την φύση εκμεταλλευτική. Ο άνθρωπος συμπληρώνει και τροποποιεί την φύση, για να γίνει κατόπιν δημιουργός και τελικά καταστροφέας του περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της γνώσης του, του έχουν εξασφαλίσει ασφάλειά, τουλάχιστον απέναντι στην περιοδική έκφανση της φύσης και των γεγονότων που την συνοδεύουν [κρύο το χειμώνα, ζέστη το καλοκαίρι].

14 �������� �����.indd 14

14/2/2011 5:22:00 µµ

τσουνάμι ξηρασία

15 �������� �����.indd 15

14/2/2011 5:22:00 µµ

Στην σημερινή εποχή οι πόλεις των ανθρώπων έχουν εξαπλωθεί σε σημεία της γης που πριν από χρόνια θεωρούνταν αδύνατον. Η τεχνολογία και οι γνώσεις που έχει αναπτύξει ο άνθρωπος του έχουν δώσει την δυνατότητα να προφυλάσσεται από την φύση ανεξάρτητα από την μορφή και τα ‘καταλύματα’ που αυτή προσφέρει. Έτσι βρίσκουμε πόλεις μέσα στις οποίες το μόνο ίχνος φυσικής παρουσίας που συναντούμε είναι υπό την μορφή πάρκου ή κάποιου ποταμού. Οι δομές της πόλης προέρχονται από ποικίλους λόγους αλλά δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε το πόσο ασύνδετες είναι με το φυσικό περιβάλλον τους. Θα μπορούσα εδώ να πω ότι ίσως ο άνθρωπος να μην ελέγχει τόσο το περιβάλλον του, όσο να το αποφεύγει. Η πόλη επαναπροσδιορίζει την έννοια της ασφάλειας και ο άνθρωπος πλέον αντιμετωπίζει νέους κινδύνους. Η κατοικία του εντός της πόλης τον προστατεύει από τα καιρικά φαινόμενα [τουλάχιστον τα εποχιακά] αλλά αυτός συνεχίζει να αμύνεται.

Δεν μπορώ εδώ να θεωρήσω τυχαία την δραματική σύγκλιση της έντονης αστικοποίησης των τελευταίων δεκαετιών με τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών. Οι πόλεις υπακούουν πλέον σε άλλους κανόνες από αυτούς που ορίζουν τα φυσικά φαινόμενα. Οικονομικοί, γεωγραφικά στρατηγικοί και πολιτιστικοί λόγοι έχουν τον κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη και τον σχεδιασμό τους. Καθώς ο άνθρωπος θεώρησε ότι έχει πλέον ξεπεράσει το στάδιο του φόβου, περνά στο στάδιο της εκμετάλλευσης, δίχως να φοβάται πολλές φορές να επιλέξει τοποθεσίες για τους οικισμούς του που βρίσκονται σε αυξημένης επικινδυνότητας περιοχές. Αξίζει να σημειωθεί ότι 40- 50 από τις πλέον έντονα αναπτυσσόμενες πόλεις παγκοσμίως είναι χωροθετημένες σε εδάφη υψηλής σεισμικότητας, ενώ, σύμφωνα με εκτιμήσεις, 2 δισεκατομμύρια κάτοικοι θα ζουν μέχρι το 2050 υπό την μόνιμη απειλή πλημμυρών.

Σαφώς ο άνθρωπος δεν συμμερίζεται την ίδια αγωνία για την αντιμετώπιση κάποιου έκτακτου γεγονότος όπως στις αρχέγονες 16 �������� �����.indd 16

14/2/2011 5:22:00 µµ

κοινωνίες. Συστήματα δορυφορικά και γεωλογικά ραντάρ του δίνουν το προβάδισμα της προειδοποίησης. Η κατοικία τότε επανακτά την αξία του καταφυγίου. Γίνονται προσπάθειες ενίσχυσής της και ο κάτοικος προσπαθεί να προστατευθεί και παράλληλα να προστατέψει. Σε τέτοιου είδους καταστάσεις ωστόσο τα φτωχά και κοινωνικά αποκλεισμένα στρώματα είναι συνήθως τα πιο τρωτά ή πλήττονται από φυσικές καταστροφές ως αποτέλεσμα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής τους θέσης. Αυτό συμβαίνει κατ’ επέκταση και λόγω της επικινδυνότητας των περιοχών όπου συνήθως εγκαθίστανται.

Οι καταστροφές που μπορούν να πλήξουν τους ανθρώπινους οικισμούς και οφείλονται σε φυσικά φαινόμενα [εντός της γης] είναι : η καταιγίδα, ο καύσωνας, ο παγετός, ο σεισμός, η ηφαιστειακή έκρηξη, η κατολίσθηση, η ξηρασία, η πλημμύρα και τέλος η επιδημία. Τα φαινόμενα αυτά δεν είναι ασύνδετα μεταξύ τους. Για παράδειγμα όταν σημειώνεται μια ηφαιστειακή έκρηξη, συνήθως ακολουθεί τσουνάμι [το οποίο θεωρείται συνέπεια φυσικού φαινόμενου και άρα δεν είναι αυτοδημιούργητο] και συνεπώς πλημμύρα. Η επιδημία είναι συνέπεια των θανάτων και των καταστροφών στις καλλιέργειες και τη μόλυνση του νερού. Η παγκόσμια ιστορία έχει να ‘επιδείξει’ ένα αρκετά μακρύ κατάλογο φυσικών φαινομένων που αποτέλεσαν φυσικές καταστροφές, σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσα πιο πάνω. Ο Mileti το 2001 σημείωσε πως ο σχεδιασμός μείωσης καταστροφικών επιπτώσεων και ασφάλειας από φυσικές απειλές δεν μπορεί ποτέ να είναι αποτελεσματικός στην εφαρμογή του αν δεν ενσωματώνεται συστηματικά σε προσεγγίσεις των καθημερινών δραστηριοτήτων της ζωής της πόλης και σε κάθε παράγοντα που επηρεάζει τις μελλοντικές απώλειες. Κάτι τέτοιο μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν ο σχεδιασμός ασφάλειας ενσωματωθεί σε μια νέα κουλτούρα, που ενισχύει την βιωσιμότητα και τον ενεργό ρόλο της κοινωνίας των πολιτών.

17

�������� �����.indd 17

14/2/2011 5:22:00 µµ

Σεισμός.

Το φαινόμενο του σεισμού είναι από τα πιο έντονα στην ιστορία των ανθρώπινων καταστροφών. Ανάλογα με την έντασή του και το γεωλογικό υπόβαθρο στο οποίο συμβαίνει έχει κάνει πολλούς ανθρώπους να τρομοκρατούνται στο άκουσμά του. Στην Αρχαία Ελλάδα το φαινόμενο του σεισμού είχε πάρει θεϊκές διαστάσεις καθώς ο Εγκέλαδος ήταν ο θεός στον οποίο οφειλόταν η δημιουργία του [έγκειμαι + λας, το οποίο σημαίνει αυτός που βρίσκεται μέσα στη γη]. Το φαινόμενο αυτό οφείλει την καταστρεπτική του ‘ικανότητα’ κυρίως στην αιφνιδιαστική του παρουσίαση. Ο άνθρωπος απομυθοποίησε τον σεισμό, όπως και πολλά άλλα καταστρεπτικά για τον οικισμό του φαινόμενα, και κατάφερε να τον μελετήσει.

Ο σεισμός συνήθως προκαλείται από ξαφνική απελευθέρωση συσσωρευμένης ενέργειας στο φλοιό της Γης. Τον αντιλαμβανόμαστε στην επιφάνειά της καθώς μέρος της ενέργειας μεταφέρεται εκεί με τα σεισμικά κύματα. Τα κύματα αυτά διαδίδονται στο φλοιό με ταλαντώσεις των πετρωμάτων και φθάνοντας στην επιφάνεια προκαλούν τις αναταράξεις του εδάφους που αισθανόμαστε. Άλλη μια εκδήλωση των σεισμών, που προκαλείται από τη μετακίνηση των πετρωμάτων της λιθόσφαιρας, είναι η δημιουργία τσουνάμι στη θάλασσα όταν ο σεισμός είναι υποθαλάσσιος και έχει ως αποτέλεσμα κατακόρυφη ανάταξη του βυθού. Οι περισσότεροι σεισμοί σχετίζονται με τον τεκτονικό χαρακτήρα της Γης και ονομάζονται τεκτονικοί σεισμοί. Ένας σεισμός όμως μπορεί να οφείλεται και σε άλλες καταστάσεις, όπως το απότομο γλίστρημα ενός παγετώνα. Ως σεισμός χαρακτηρίζεται και το άμεσο αποτέλεσμα από μία μη φυσική διεργασία, όπως για παράδειγμα μία έκρηξη, όπως μία υπόγεια πυρηνική δοκιμή.

18 �������� �����.indd 18

14/2/2011 5:22:00 µµ

Σαν Φρανσίσκο, 1902

19 �������� �����.indd 19

14/2/2011 5:22:00 µµ

Νιγκάτα, Ιαπωνία. 16 Ιουνίου 1964. Σεισμός 7,5 ρίχτερ. Αεροφωτογραφία κτιρίων που έγειραν ολόκληρα λόγω ανεπαρκών στατικά θεμελίων. φωτογραφική πηγή: National Geophysical Data Center

20 �������� �����.indd 20

14/2/2011 5:22:00 µµ

Ωστόσο αναγκαίο για τον άνθρωπο δεν ήταν μόνο να εξηγήσει τον σεισμό αλλά να ερευνήσει τρόπους ώστε να μπορεί να τον προβλέπει. Αρχή αυτής της έρευνας ήταν ο σχεδιασμός ενός οργάνου που θα μπορούσε να μετρά την ένταση των σεισμικών δονήσεων στην επιφάνεια του εδάφους ή του θαλάσσιου πυθμένα. Το σεισμόμετρο. Ένα σεισμόμετρο με δυνατότητα καταγραφής των δονήσεων ονομάζεται σεισμογράφος και η λειτουργία του βασίζεται στην αρχή της αδράνειας.

Οι προσπάθειες για πρόγνωση σεισμών έχουν δώσει αποτελέσματα, δεν έχουν δώσει όμως κάποια ευρέως αποδεκτή μέθοδο πρόγνωσης. Για να θεωρηθεί μια μέθοδος πρόγνωσης επιτυχημένη, θα πρέπει να εκτιμά, για σεισμούς κάποιου μεγέθους και άνω, με ακρίβεια τις παραμέτρους της πρόγνωσης (τόπο, χρόνο, μέγεθος) και ταυτόχρονα τη βεβαιότητα πως αυτός θα γίνει.

Ένας σεισμός ήταν ο λόγος που πολλές πόλεις έχουν αλλάξει ριζικά μορφή. Ο πραγματικός, ωστόσο, λόγος καθοριστικής σημασίας για την αλλαγή αυτή είναι το πώς ο πληθυσμός της χειρίστηκε μιας τέτοιου κλίμακας καταστροφή. Ο σεισμός του 1755 στην Λισαβόνα, έδωσε την ‘ευκαιρία’ στους κατοίκους να ξαναχτίσουν την πόλη, δίνοντας της τον χαρακτήρα μιας αστικής και εμπορικής πόλης [από μεσαιωνική που ήταν μέχρι τότε]. Ακόμη ο σεισμός το 1902 στο Σαν Φρανσίσκο στάθηκε καθοριστικός για την εξέλιξη της επιστήμης της σεισμολογίας. Πολλά είναι τα παραδείγματα πόλεων και χωρών που πλήγηκαν από καταστροφικής κλίμακας σεισμούς, αλλά ήταν στην οργάνωση, την αντιμετώπιση και την μελλοντική πρόληψη που οφείλουν αυτές οι πόλεις την επιβίωσή τους. Ανάλογα με την περιοχή όπου κατοικεί ένας άνθρωπος εκπαιδεύεται να αντιδρά γρήγορα στα φαινόμενα που πλήττουν περισσότερο την περιοχή του [άλλοτε σεισμοί, άλλοτε τυφώνες ή καταιγίδες]. Εκπαιδεύεται διότι ο σύγχρονος άνθρωπος ελάχιστα υιοθετεί τακτικές προφύλαξης στην καθημερινή του ζωή.

21 �������� �����.indd 21

14/2/2011 5:22:00 µµ

Η προειδοποίηση για σεισμούς σε πυκνοκατοικημένες περιοχές αμφισβητείται πως είναι χρήσιμο να ανακοινώνεται στο κοινό καθώς μπορεί να προκαλέσει περισσότερα θύματα από το σεισμό αυτό καθεαυτό λόγω πανικού, τροχαίων κτλ. και επειδή είναι αδύνατο να εκκενωθεί έγκαιρα και σε απόλυτο ποσοστό μια κατοικημένη περιοχή, ενώ υπάρχουν προβλήματα στην εκκένωση νοσοκομείων, γηροκομείων κτλ. Παρά ταύτα, εφαρμόζεται ήδη σειρά συστημάτων άμεσης προειδοποίησης για σεισμούς ανά την υφήλιο ακόμη και σε ομάδες της τάξης των εκατομμυρίων εκπαιδευμένων πολιτών.

Στην περίπτωση του σεισμού το κτίσμα μπορεί από καταφύγιο να πάρει την μορφή παγίδας. Τα έπιπλα, τα αντικείμενα ακόμη και το ίδιο το κτίριο μπορούν να παγιδέψουν τον κάτοικο. Σε στιγμές αγωνίας και πανικού ο άνθρωπος ενστικτωδώς ψάχνει ξανά το χαμένο καταφύγιό του. Είναι εδώ η εμπειρία και η εκπαίδευσή που θα τον οδηγήσουν στην σωστή επιλογή. Έτσι, βλέπουμε χώρες σε σεισμογενείς περιοχές να ανταποκρίνονται καλύτερα σε μια καταστροφική στιγμή από ότι χώρες που δεν είναι ‘συνηθισμένες’ σε τέτοιου είδους φαινόμενα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ‘εξειδίκευση’ της εκπαίδευσης των πολιτών στις καταστροφές συνδέεται και αυτή με την τοποθεσία των οικισμών [στην Κίνα είναι οι σεισμοί, στην Αμερική οι τυφώνες, στην Ινδία οι πλημμύρες, κ.τ.λ. ].

Η αντιμετώπιση του σεισμού, καθώς τα μέσα προειδοποίησης δεν έχουν τελειοποιηθεί, λαμβάνει χώρα αφού αυτός συμβεί. Τότε η κάθε πολιτεία φροντίζει ώστε οι ‘νέοι άστεγοι’ να προμηθευτούν αγαθά απαραίτητα για την επιβίωση τους [πόσιμο νερό, φαγητό, περίθαλψη] και στη συνέχεια κινητοποιείται ένα ολόκληρος μηχανισμός παροχής έκτακτης στέγασης και αποκατάστασης των υλικών ζημιών σε βασικές υποδομές. Πολύ συχνή αντιμετώπιση είναι και η άμεση μετεγκατάσταση των πολιτών σε νέες περιοχές της χώρας ή και σε άλλες χώρες [φαινόμενο που χαρακτηρίζεται και ως ‘περιβαλλοντική 22 �������� �����.indd 22

14/2/2011 5:22:00 µµ

μετανάστευση’ και περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό ανθρώπων που την επιλέγουν].

Η ανάγκη για τον σχεδιασμό τέτοιων κτισμάτων φιλοξενίας πολιτών σε συνθήκες έκτακτης κατάστασης είναι μεγάλη. Και αυτό φαίνεται από την πλειάδα λύσεων που κατά καιρούς έχουν προταθεί. Άλλες σε πειραματικό επίπεδο και άλλες έχουν εφαρμοστεί. Ένα κτίσμα τέτοιου είδους πρέπει να δημιουργεί στον χρήστη την αίσθηση ασφάλειας και ταυτόχρονα ιδιωτικότητας. Η χρήση της κατασκευής- καταφύγιο προορίζεται για συγκεκριμένο χρόνο, έως ότου η πολιτεία να μπορέσει να εξασφαλίσει στους πολίτες μια νέα μόνιμη κατοικία ή την επιδιόρθωση της παλαιάς. Και αυτό διότι η ίδια η φύση της κατασκευής νοείται ως εφήμερη για λειτουργικούς αλλά και ψυχολογικούς λόγους.

Η διάρκεια παραμονής των αστέγων και των οικονομικών δραστηριοτήτων σε κατασκευές- καταφύγια μετά το πέρας της καταστροφής, εφόσον υπερβεί κάποια όρια, ενέχει την πιθανότητα οι εν λόγω κατασκευές να αποκτήσουν μονιμότερο χαρακτήρα. Εδώ ελλοχεύει ξανά ο κίνδυνος από κατασκευές με τον χαρακτήρα καταφυγίου να μετατραπούν σε εγκαταστάσεις αποκλεισμού των χρηστών κυρίως λόγο έλλειψης υποδομών.

Σε χώρες με έντονη σεισμική δραστηριότητα τα κτίσματα ακολουθούν συγκεκριμένους αντισεισμικούς κανονισμούς και σε πολλές περιπτώσεις οι χρήστες τοποθετούν στο εσωτερικό τους χώρους ενισχυμένους, ικανούς να ανταπεξέλθουν στις ισχυρές δυνάμεις του σεισμού. Πλαίσια χωροθετημένα σε εμφανή σημεία, εύκολα προσβάσιμα και ορατά σε κατάσταση πανικού.

23 �������� �����.indd 23

14/2/2011 5:22:00 µµ

Καταιγίδα. Πλημμύρα.

Σύμφωνα με την Βίβλο, μία γιγάντια καταιγίδα σταλμένη από τον Θεό πλημμύρισε την γη. Ο Νώε ήταν ο μόνος άνθρωπος που προειδοποιήθηκε από τον Θεό για την επερχόμενη καταστροφή και του ζητήθηκε να κατασκευάσει μια κιβωτό. Ο Νώε, η οικογένεια του και τα ζώα μπήκανε στην κιβωτό, και ‘την ίδια ημέρα ανοίξανε οι πηγές της βαθειάς γης, και οι πόρτες του ουρανού ανοίξανε και η βροχή ήρθε στη γη για σαράντα ημέρες και σαράντα νύχτες’. Η πλημμύρα κάλυψε ακόμη και το πιο ψηλό βουνό και όλα τα πλάσματα πέθαναν. Μόνο ο Νώε και όσοι ήταν μαζί του στη Κιβωτό σωθήκανε. Οι αφηγήσεις της Βίβλου μας κάνουν να θυμηθούμε πως οι φυσικές καταστροφές δεν έχουν ‘φυσικά’ όρια.

Η Καταιγίδα είναι ένα μετεωρολογικό φαινόμενο που συνοδεύεται από αστραπές, κεραυνούς, μερικές φορές χαλάζι και πάντα με έντονη βροχόπτωση και ισχυρούς ανέμους. Σπανίως εμφανίζονται και σίφωνες μαζί με τις καταιγίδες, αλλά μόνο σε ορισμένα σημεία του κόσμου. Καταιγίδα λέγεται κάθε βίαιη ατμοσφαιρική διατάραξη (συνεπώς κακοκαιρία) που συνοδεύεται από ηλεκτρικές εκκενώσεις. Η ορμή και η δύναμη που αναπτύσσεται κατά την διάρκεια αυτού του φαινομένου είναι αρκετή πολλές φορές για να καταστρέψει ένα κτίσμα. Ακόμη επίφοβος είναι και ο παράγοντας της ποσότητας του νερού που έρχεται σε επαφή με την γη.

Οι επιπτώσεις της καταιγίδας σε ότι αφορά το έδαφος είναι οι παραμορφώσεις που μπορεί να δημιουργήσει [βαθιές σχισμές και κατολισθήσεις] καθώς και η υπερχείλιση ποταμών και λιμνών, ακόμη και όταν αυτές δεν έχουν τροποποιηθεί από τον άνθρωπο [με τσιμεντοποιήσεις του πυθμένα και περιορισμούς]. Οι καταστροφικές συνέπειες του ακραίου καιρικού φαινομένου εντός των οικισμών αποδίδονται όμως κυρίως στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις.

24 �������� �����.indd 24

14/2/2011 5:22:00 µµ

25 �������� �����.indd 25

14/2/2011 5:22:01 µµ

Αρκετά βουνά και ιδιαίτερα οι κορυφές τους έχουν υποστεί έντονη διάβρωση και έχουν απολέσει σημαντικό ποσοστό βλάστησης, με συνέπεια να αδυνατούν να ρυθμίσουν τη ροή των τεράστιων ποσοτήτων νερού της βροχής. Ακόμη εντός των πόλεων η έλλειψη κάλυψης από δέντρα και η συνεπαγόμενη αδυναμία απορρόφησης των νερών από τον υδροφόρο ορίζοντα, καθώς και οι μεγάλες κλίσεις, οδηγούν σε αύξηση της ταχύτητας επιφανειακής απορροής των νερών. Τα ορμητικά νερά συμπαρασύρουν το επιφανειακό έδαφος και καταλήγουν στους ποταμούς οδηγώντας τους σε υπερχείλιση και αύξηση της ορμής τους. Επιπρόσθετα, οι επιφάνειες των πόλεων έχουν καλυφθεί σχεδόν εξ’ ολοκλήρου με τσιμέντο και σε συνδυασμό με ένα μη επαρκές αποχυτευτικό σύστημα, το βρόχινο νερό δεν έχει διόδους εκτόνωσης.

Ωστόσο, όπως και σε άλλα εξίσου έντονα φυσικά φαινόμενα, η ικανότητα των ανθρώπινων κοινωνιών να ‘προετοιμάζονται για’ ή να ‘προστατεύονται από’ και να ‘ανασυγκροτούνται μετά από’ τις αρνητικές επιπτώσεις της καταστροφής έχουν οδηγήσει σε μια σειρά έργων για την αποφυγή τους. Τα αντιπλημμυρικά έργα, ο σωστός σχεδιασμός απορροής υδάτων και η προσεκτική μελέτη για την διαχείριση ποταμών και λιμνών εντός και εκτός των πόλεων, έχουν καταστεί σωτήρια.

Σε μια πλημμύρα τα στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος που κινδυνεύουν πρώτα είναι τα δίκτυα μεταφορών και οι δομές της πόλεις. Σε αντίθεση με έναν σεισμό που προκαλεί [συνήθως] φθορές πρωτίστως στο κτιριακό απόθεμα, οι πλημμύρες πλήττουν πρώτα τους δρόμους και τον τρόπο μεταφοράς. Πολλά κτίσματα μπορούν να σωθούν [αν και σε πολύ άσχημη κατάσταση] γι’ αυτό και οι πολίτες προτιμούν να μένουν εντός της κατοικίας από ότι στον δρόμο.

26 �������� �����.indd 26

14/2/2011 5:22:02 µµ

27 �������� �����.indd 27

14/2/2011 5:22:03 µµ

Μελετήθηκαν εδώ δύο τύποι φυσικών φαινομένων [σεισμοί και καταιγίδες] οι οποίες είναι εν δυνάμει καταστροφικής φύσης για τους οικισμούς και τις κοινωνίες των ανθρώπων. Ωστόσο υπάρχει, μεταξύ των άλλων, και μια ακόμη βασική διαφορά. Η τεχνολογική και εμπειρική δυνατότητα [τουλάχιστον προς το παρόν] να προειδοποιηθεί η πολιτεία για την εμφάνισή τους. Για τους σεισμούς σε τεχνολογικό επίπεδο μπορούμε να κάνουμε μόνο εικασίες ή περιορισμένες εκτιμήσεις, σε αντίθεση με τα φαινόμενα καταιγίδας ή πλημμύρας που μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τον χώρο και τον χρόνο εμφάνισής τους [τουλάχιστον αρκετά πριν προκαλέσουν τεράστιες καταστροφές στον ανθρώπινο πληθυσμό]. Αναφέρομαι εδώ για τις πλημμύρες που οφείλονται σε εδαφικά δεδομένα και όχι σε ανθρώπινης αφέλειας ενέργειας [μη στοιχειώδη αντιπλημμυρικά έργα, μπάζωμα ποταμών, τσιμεντοποίηση καθοριστικού χώρου πρασίνου, δημιουργία φραγμάτων σε ακατάλληλες τοποθεσίες]. Διαφαίνεται έτσι η μεγάλη σημασία που κατέχει η πρόγνωση, η πρόληψη και η εκπαίδευση στην αποφυγή ολέθριων καταστάσεων.

28 �������� �����.indd 28

14/2/2011 5:22:04 µµ

29 �������� �����.indd 29

14/2/2011 5:22:04 µµ

Και άλλες καταστροφές.

Οι τροπικοί κυκλώνες προκαλούν συνήθως μεγάλες καταστροφές στις κοινωνίες των ανθρώπων, καθώς παράγουν εξαιρετικά σφοδρούς ανέμους, καταρρακτώδεις βροχές [οδηγώντας σε κατολισθήσεις και ξαφνικές πλημμύρες] και τεράστια κύματα θύελλας που πλημμυρίζουν τις παράκτιες περιοχές. Στους πληθυσμούς των παράκτιων περιοχών που πλήττονται, το 90% των θανάτων προκαλούνται από αυτήν την αιτία. Αν και τα αποτελέσματα στον πληθυσμό και το κτισμένο περιβάλλον μπορεί να είναι καταστροφικά, οι κυκλώνες έχουν και θετικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, καθώς ανακουφίζουν τεράστιες περιοχές από ξηρασία. Απομακρύνοντας τεράστιες ποσότητες θερμότητας από τη τροπική ζώνη, αποτελούν ένα σημαντικό μηχανισμό της ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας που διατηρεί τη θερμική ισορροπία στο παγκόσμιο περιβάλλον. Σήμερα, με την τεχνολογία που υφίσταται, η πρόγνωση της προσέγγισης ενός τροπικού κυκλώνα γίνεται από δίκτυο μετεωρολογικών δορυφόρων που τους παρακολουθούν από την στιγμή της δημιουργίας τους, καταγράφοντας όλα τα χαρακτηριστικά τους.

Με τις μελέτες αυτές δεν έχει διαπιστωθεί τυχόν περιοδικότητα των τυφώνων, ούτε έχουν επινοηθεί τρόποι μακροχρόνιας πρόβλεψης πού και πότε θα κτυπήσει ένας τυφώνας. Επομένως οι περιοχές πού πλήττονται από τυφώνες θα εξακολουθούν να υφίστανται τις συνέπειες της δράσης αυτών πού εκδηλώνεται με θύελλες, ισχυρούς ανέμους, χειμαρρώδεις βροχοπτώσεις με πλημμύρες και ανεμοστρόβιλους. Οι περισσότερες ανθρώπινες απώλειες οφείλονται στην τεράστια ποσότητα υδάτων πού επιπίπτουν στις παράκτιες περιοχές ωθούμενες από τους ανέμους. Ο φονικότερος τυφώνας ήταν αυτός του 1970 30 �������� �����.indd 30

14/2/2011 5:22:04 µµ

στο δέλτα του Γάγγη στο Μπαγκλαντές όπου 1.000.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Η ίδια περιοχή επλήγη ξανά το 1991 με 138.000 νεκρούς.

Ο τυφώνας ‘Ναγκρίς’ το 2008 άφησε στο πέρασμά του την Μιανμάρ σε κατάσταση απελπισίας. Ήταν ένας από τους χειρότερους τυφώνες που είχε ποτέ χτυπήσει την Ασία και κόστισε την ζωή σε πάνω από 100,000 ανθρώπους καθώς πολλοί ήταν οι άστεγοι και οι τραυματίες. Κατά το πέρασμά του προξένησε παλιρροϊκό κύμα τριών μέτρων, το οποίο στάθηκε ικανό να πλήξει ανεπανόρθωτα τις περιοχές που κατοικούνταν από χαμηλόμισθα κοινωνικά στρώματα σε κτίσματα κατασκευασμένα σχεδόν αποκλειστικά από τσίγκο. Μην έχοντας μέρος να προστατευτούν, οι κάτοικοι των ορυζώνων της Μιανμάρ στην κυριολεξία παρασύρθηκαν από τον φονικό κυκλώνα. Ο πληθυσμός της Μιανμάρ [και όχι μόνο] αυξήθηκε δραματικά τον περασμένο αιώνα 31 �������� �����.indd 31

14/2/2011 5:22:04 µµ

και ένα τεράστιο ποσοστό αυτού ζει κοντά σε επικίνδυνες ακτογραμμές, με αποτέλεσμα οι παράκτιες καταιγίδες και τα τσουνάμι να σκοτώνουν περισσότερους ανθρώπους σήμερα απ’ ότι στο παρελθόν. Σήμερα, ακόμα και τα πιο απομακρυσμένα χωριά του Μπαγκλαντές έχουν πρόσβαση σε καταφύγια ενάντια σε κυκλώνα, και οι αρχές πιστεύουν ότι η απώλεια της ζωής δεν πρόκειται ποτέ ξανά να φθάνει το ύψος του 1970 και του 1991. Ωστόσο, η κατασκευή των περισσότερων καταφυγίων ως το επίκεντρο στρατηγικής για την ετοιμότητα της κυβέρνησης δεν υποστηρίζεται καθολικά. Μερικοί εμπειρογνώμονες δηλώνουν ότι οι αρχές στην Ινδία και το Μπαγκλαντές αγνοούν λιγότερο δαπανηρές και πιο αποτελεσματικά μέσα για την προετοιμασία ενάντια στους κυκλώνες. Υποστηρίζουν ότι το Δελχί και η Ντάκα πρέπει αντ ‘αυτού να μετάσχουν σε ένα πρόγραμμα βελτίωσης των παράκτιων αναχωμάτων, τα οποία δεν θα αντισταθμίσουν μόνο τις χειρότερες καταιγίδες, αλλά θα παρέχουν επίσης καλύτερη προστασία των καλλιεργειών και των υποδομών. Ακόμη, εκείνοι που επέζησαν του 1991 από τον κυκλώνα στο Μπαγκλαντές με τη φυγή τους προς τα καταφύγια έχασαν τα πάνταήταν εντελώς εξαρτώμενοι από τις πενιχρές ελεημοσύνες που οι κρατικές υπηρεσίες και οι ομάδες ενίσχυσης μπορούσαν να τους δώσουν.

Σαφώς δεν πρέπει να λησμονήσουμε και τον τεράστιας καταστρεπτικότητας τυφώνα στην Νέα Ορλεάνη τον Αύγουστο του 2005. Τον τυφώνα Κατρίνα. Ο τυφώνας Κατρίνα σκότωσε πάνω από 1.800 ανθρώπους και θεωρείται ο φονικότερος τυφώνας στην ιστορία των Η.Π.Α. Περισσότερο από κάθε άλλη καταστροφή στις Η.Π.Α. τις τελευταίες δεκαετίες, ο τυφώνας Κατρίνα συνεχίζει να ταλαιπωρεί ακόμα και σήμερα τους κατοίκους της Νέα Ορλεάνης και πολλών ακόμα παράκτιων περιοχών. Είχε προηγηθεί προειδοποίηση από τις αρχές για εγκατάλειψη της περιοχής, αλλά δυστυχώς πολλοί δεν τα κατάφεραν να την 32 �������� �����.indd 32

14/2/2011 5:22:04 µµ

εγκαταλείψουν και κλείστηκαν στα σπίτια τους ή σε ένα μεγάλο κλειστό στάδιο. Το αποτέλεσμα ήταν η μισή και πλέον πόλη της Νέας Ορλεάνης να βυθιστεί, καθότι το επίπεδο της πόλης είναι κάτω από το επίπεδο της στάθμης του νερού της θάλασσας.

Πολλοί πέθαναν στα σπίτια τους. Ένας κάτοικος της Νέας Ορλεάνης είχε δηλώσει “το διπλανό σπίτι παραλίγο να πέσει πάνω στο δικό μου. Το σπίτι είχε πλημμυρίσει εντελώς. Τα πάντα μέσα καταστράφηκαν. Όλα τα προσωπικά μου αντικείμενα το ίδιο. Βιαζόμουν να επιστρέψω στο σπίτι μου. Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από το να ζεις σε ένα καταραμένο τρέιλερ. Οι περισσότεροι από τους γείτονές μου έχουν φύγει. Όλα τα οικόπεδα γύρω από αυτό είναι άκτιστα. Υπήρξε μια εποχή που όλοι εδώ γύρω γνωρίζονταν. Πλέον δεν υπάρχει η γειτονιά, δεν υπάρχει η κοινότητα”.

33 �������� �����.indd 33

14/2/2011 5:22:04 µµ

Στον αντίποδα των καταστροφών της Ασίας και της Αμερικής, και για να γίνει πιο έντονη και αντιληπτή η μεγάλη σημασία της προνοητικότητας, ενημέρωσης και εξασφάλισης καταφυγίου, θα αναφέρω εδώ την έκρηξη του ηφαιστείου που έγινε κοντά στον παγετώνα Εϊαφιαλαϊοκουλ (Eyjafjallajoekull) στην Ισλανδία τον Απρίλιο του 2010. Οι αρχές απομάκρυναν εκατοντάδες κατοίκους από την περιοχή, ενώ ο εναέριος χώρος της Ισλανδίας είχε κλείσει, καθώς υπήρχανε φόβοι για πλημμύρες λόγω του γεγονότος ότι η λάβα θα προκαλούσε λιώσιμο των πάγων. Δεν υπήρχε άμεσος κίνδυνος σύμφωνα με τις αρχές, όμως οι τακτικές που ακολουθήθηκαν για την προφύλαξη των πολιτών ήταν υποδειγματικές. “Θέλουμε να απομακρύνουμε τους ανθρώπους από την περιοχή, καθώς παρακολουθούμε προσεκτικά τι συμβαίνει. Είναι θέμα ασφάλειας” , δήλωσε ο τότε Ισλανδός αξιωματούχος. Καθώς το ηφαίστειο ήταν κοντά σε παγετώνα, από την έκρηξη σε συνδυασμό και με την εξάτμιση του παγωμένου εδάφους, δημιουργήθηκε ένα παχύ στρώμα νέφους υδρατμών. Για τον λόγο αυτό η Βόρεια Ευρώπη είχε αεροπορικώς αποκλειστεί για τουλάχιστον μια εβδομάδα. Η απόφαση αυτή ήταν αναγκαία καθώς τα αεροπλάνα δεν μπορούσαν να πετάξουν. Το γεγονός αυτό μας θυμίζει για άλλη μια φορά πως οι φυσικές καταστροφές δεν έχουν φυσικά όρια και πως η τεχνολογία μπορεί να μας προστατέψει αλλά όχι να μας σώσει.

34 �������� �����.indd 34

14/2/2011 5:22:04 µµ

νέφος υδρατμών λόγω του ηφαιστείου Eyjafjallajoekull. Ισλανδία, Αύγουστος 2010. πίνακας ανακοινώσεων πτήσεων σε αεροδρόμιο της Ισλανδίας. Ακύρωση σχεδόν όλων των πτήσεων. Αύγουστος 2010.

35 �������� �����.indd 35

14/2/2011 5:22:05 µµ

Ένα ακόμη φαινόμενο που έχει κοστίσει την ζωή σε πολλούς ανθρώπους είναι οι χιονοστιβάδες. Οικισμοί τοποθετημένοι σε επικίνδυνες περιοχές κοντά σε κάποιο βουνό, έχουν κάνει τις απαραίτητες ενέργειες για την προφύλαξή τους. Η κατοικία παύει να λειτουργεί ως μεμονωμένο καταφύγιο και τον ρόλο του καταφυγίου παραλαμβάνει συνολικότερα ολόκληρος ο οικισμός. Στην περίπτωση οικισμών που πλήττονται συχνά από χιονοστιβάδες, οι κάτοικοι και η πολιτεία έχουν δημιουργήσει ενδιαφέρουσες δομές που λειτουργούν ως εμπόδιο ενάντια στην χιονοστιβάδα. Μεγάλα αναχώματα και κατασκευές ‘απόκρουσης’ έχουν τοποθετηθεί σε μελετημένη περιοχή [συνήθως την επικρατέστερη για την διέλευση της χιονοστιβάδας]. Σαφώς και οι ίδιες οι κατοικίες σχεδιάζονται έτσι ώστε οι χώροι τους να αναπτύσσονται κυρίως προς την αντίθετη πλευρά του βουνού και οι επιφάνειες που είναι ανεπτυγμένες προς το βουνό είναι ενισχυμένες.

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να αποτραπούν οι χιονοστιβάδες και να ελαττωθεί η δύναμη και η καταστροφή τους και υιοθετούνται στις περιοχές όπου οι χιονοστιβάδες αποτελούν σημαντική απειλή για τα άτομα, όπως θέρετρα σκι και πόλεις, δρόμοι και σιδηρόδρομοι βουνών. Για να αποτραπούν οι χιονοστιβάδες, εκρηκτικές ύλες χρησιμοποιειούνται εκτενώς, ειδικά στα θέρετρα σκι όπου άλλες μέθοδοι είναι συχνά μη πρακτικές. Οι εκρηκτικές μέθοδοι χρησιμοποιούνται για να προκαλέσουν μικρές χιονοστιβάδες προτού να μπορέσουν να ενισχυθούν με αρκετό χιόνι και να σχηματίσουν μια μεγάλη χιονοστιβάδα. Φράκτες χιονιού και τοίχοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κατευθύνουν την τοποθέτηση και την πορεία του χιονιού. Η ικανοποιητική πυκνότητα δέντρων σε μια περιοχή μπορεί να μειώσει κατά πολύ τη δύναμη των χιονοστιβάδων. Κρατούν το χιόνι και την ισχύ και όταν υπάρχει μια χιονοστιβάδα, τα δέντρα την επιβραδύνουν. Τα τεχνητά εμπόδια μπορούν να είναι πολύ αποτελεσματικά στη μείωση της ζημίας. Υπάρχουν διάφοροι τύποι.

36 �������� �����.indd 36

14/2/2011 5:22:05 µµ

άποψη πόλης και του αναχώματος την άνοιξη, χωρίς χιόνι άποψη πόλης και του αναχώματος τον χειμώνα, με χιόνι

37 �������� �����.indd 37

14/2/2011 5:22:05 µµ

Ένα είδος εμποδίου (που αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από καθαρό χιόνι) χρησιμοποιεί έναν όγκο χιονιού που δένεται και στερεοποιείται με καλώδια εκτός από τα θεμέλιά του.

Ένας άλλος τύπος εμποδίου έχει τη δομή ενός άκαμπτου φράκτη (φράκτης χιονιού) και μπορεί να κατασκευαστεί από χάλυβας ή ξύλο. Έχουν συνήθως χάσματα μεταξύ των ακτίνων και είναι τοποθετημένα καθέτως στην κλίση, ενισχύοντας τις ακτίνες στην κάτω πλευρά. Τα άκαμπτα εμπόδια θεωρούνται συχνά μη ελκυστικά στην όψη, ειδικά όταν πρέπει να χτιστούν πολλές σειρές. Ωστόσο το τοπίο αλλάζει και η ανάγκη για προφύλαξη γίνεται μέρος της νέας σύνθεσης της εικόνας θέασης. Θα μπορούσε ίσως κάποιος να μιλήσει εδώ για ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής τοπίου.

Τέλος, υπάρχουν εμπόδια που σταματούν ή εκτρέπουν τις χιονοστιβάδες με το βάρος και τη δύναμή τους. Αυτά τα εμπόδια γίνονται από το σκυρόδεμα, τους βράχους ή τη γη. Τοποθετούνται συνήθως δεξιά επάνω από την υπάρχουσα δομή που πρέπει να προστατευθεί, το δρόμο ή το σιδηρόδρομο, αν και μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να διοχετεύσουν τις χιονοστιβάδες σε άλλα εμπόδια. Ακόμη γήινα αναχώματα τοποθετείται στην πορεία της χιονοστιβάδας για να το επιβραδύνει.

38 �������� �����.indd 38

14/2/2011 5:22:05 µµ

39 �������� �����.indd 39

14/2/2011 5:22:05 µµ

40 �������� �����.indd 40

14/2/2011 5:22:05 µµ

41 �������� �����.indd 41

14/2/2011 5:22:06 µµ

42 �������� �����.indd 42

14/2/2011 5:22:06 µµ

Πόλεμος και καταστροφή. Από την στιγμή που ο άνθρωπος οργανώθηκε σε ομάδες, αργότερα σε κοινωνίες και έθνη, ξεκίνησε ταυτόχρονα να κατασκευάζει δομές οι οποίες τον προφύλασσαν από επιθέσεις γειτονικών ομάδων. Οι κατασκευές αυτές παρατηρήθηκαν σε ποικίλα και όλο και περισσότερο σύνθετα σχέδια. Η άμυνα της κάθε κοινωνίας ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το τεχνολογικό και πολεμικό επίπεδο τόσο της ίδιας όσο και των γειτονικών κοινωνιών.

Ο πόλεμος ανάμεσα σε κράτη και έθνη, αλλά ακόμη και μεταξύ των ατόμων του ίδιου κράτους [εμφύλιος πόλεμος] είναι μια κατάσταση γνωστή στις κοινωνίες των ανθρώπων. Η στρατηγική γεωγραφική θέση, η πολεμική υπεροχή και ο πλούτος είναι οι βασικοί λόγοι, ή έστω αφορμές, για την έναρξη ενός πολέμου. Για να καταλάβουμε καλύτερα το ολέθριο πρόσωπου του πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας, αρκεί να σκεφτούμε ότι τα θύματα κατά την διάρκεια των πολέμων ξεπερνούν κατά πολύ τα συνολικά θύματα εξαιτίας ακόμη και των πιο ακραίων φυσικών καταστροφών. [βλέπε πίνακες]. Θα μπορούσα ειρωνικά να αναφέρω ότι η φύση έχει σταθεί πολύ επιεικής απέναντι στην ανθρωπότητα, δεδομένου της γενικότερης καταστροφής και των πληγών που η ανθρωπότητα έχει προκαλέσει στη Φύση.

Η ιστορία του πολέμου είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ιστορία των πολιτισμών και των κοινωνιών ανάμεσα ή πλησίον των οποίων λαμβάνουν χώρα. ‘Πατήρ πάντων’, ο πόλεμος συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός νέου λεξιλογίου στην αρχιτεκτονική. Την οχύρωση. Οχυρώσεις ονομάζονται οι αμυντικές κατασκευές και κτίρια σχεδιασμένες για την υπεράσπιση από εχθροπραξίες.

Η οχύρωση συνήθως χωρίζεται σε δύο σκέλη, δηλαδή την μόνιμη οχύρωση και την οχύρωση πεδίου. Οι μόνιμες οχυρώσεις ανεγείρονται σε περιόδους χωρίς πολέμους, με όλα τα μέσα που ένα 43 �������� �����.indd 43

14/2/2011 5:22:06 µµ

κράτος μπορεί να παρέχει σε οικοδομικές και μηχανικές δεξιότητες, και είναι χτισμένες από ανθεκτικά υλικά. Οι επιτόπιες οχυρώσεις [οχυρώσεις πεδίου] κατασκευάζονται από στρατεύματα επιτόπου, χρησιμοποιώντας τόσα τοπικά εργαστήρια και εργαλεία όσα μπορούν να αποκτήσουν και με υλικά που δεν απαιτούν μεγάλη προετοιμασία, όπως η γη, χαμόκλαδα και ελαφρύ ξύλο, ή σάκους με άμμο. Υπάρχει επίσης μια ενδιάμεση κατάσταση γνωστή ως ημι-μόνιμη οχύρωση. Αυτή υιοθετείται όταν κατά την διάρκεια μιας εκστρατείας καθίσταται σκόπιμη η προστασία ορισμένων τοποθεσιών με την καλύτερη απομίμηση μόνιμης οχύρωσης που μπορεί να γίνει σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Η οχύρωση απέναντι σε ‘έναν εχθρό’ βρίσκει εφαρμογή ανάλογα με το ποιος, ενάντια σε ποιόν και γιατί. Ίσως θα ήταν σωστό σε αυτό το σημείο να μιλήσουμε ειδικότερα για τον πόλεμο.

Οι κοινωνίες αποτελούνται από άτομα, με προσωπικές αναζητήσεις, ανάγκες και πόθους. Αυτό που προωθήθηκε από τις κοινωνίες ωστόσο ήταν η σχεδόν εκμηδένιση των προσώπων ατομικά ως μέσο για την επίτευξη της κοινωνίας. Το ‘καλό’ του συνόλου και η υποστήριξη της ιδεολογίας που η κάθε κοινωνία εξέφραζε ήταν αυτό που έπρεπε να προωθηθεί. Η κοινωνία μπορεί να χαρακτηριζόταν για τον πολιτισμό της, την θρησκεία της, την εδαφική της κυριαρχία, την στρατηγική της θέση ή\και την οικονομική της δύναμη. Όσο πιο πολλά άτομα υποστηρίζουν αυτήν την ιδεολογία, τόσο πιο ορθή είναι. Και η ορθότητα είναι συνώνυμο της αλήθειας. Έτσι οι κοινωνίες στην προσπάθεια τους να αναπτυχθούν και προσθέσουν περισσότερους υποστηρικτές συχνά ερχόταν αντιμέτωπες με άλλες.

πίνακας με τους είκοσι πιο ‘θανατηφόρους’ πολέμους στην ιστορία πηγή : ‘List of wars and anthropogenic disasters by death toll’ http://en.wikipedia.org

πίνακας με θύματα φυσικών καταστροφών απο το 1990 έως το 2004 πηγή : ‘environment/disaster deaths’ http://www.livescience.com

44 �������� �����.indd 44

14/2/2011 5:22:06 µµ

45 �������� �����.indd 45

14/2/2011 5:22:06 µµ

Όταν δυο άτομα ή δυο ομάδες ατόμων διαφωνούν σε θέματα που προσβάλουν την ισχύη των ιδεολογιών τους, θεωρώ πως υπάρχουν τρία στάδια μέσα από τα οποία θα φανεί η υπεροχή. Θεωρώντας δεδομένο ότι η κάθε ομάδα που έρχεται σε διαφωνία, θεωρεί τη δική της ‘ιδεολογία’ [με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει] ως σωστή, πράττει ανάλογα με τον διαφωνούντα- εχθρό της.

Το πρώτο στάδιο είναι η αγνόηση. Ο εχθρός υποβιβάζεται σε υποκείμενο χωρίς αξίες οι οποίες δεν συμβαδίζουν με τις αξίες της πρώτης ομάδας [η οποία συνήθως σε αυτό το στάδιο θεωρείται ισχυρότερη] και άρα εκ των πραγμάτων η ‘ιδεολογία’ που κοινωνεί δεν μπορεί παρά να είναι λάθος. Εδώ η δεύτερη ομάδα δεν αναγνωρίζεται ως απειλή και συνήθως δεν γίνεται καμία άλλη ενέργεια.

Το δεύτερο στάδιο είναι η Πειθώ ή αλλιώς ο Προσηλυτισμός [με την ευρύτερη έννοια της λέξης όσον αφορά κάποια ιδέα]. Η κυρίαρχη ομάδα προσπαθεί εδώ να πείσει τον ‘εχθρό’ για την μη ορθότητα της ιδεολογίας του. Υποδείγματα και παραδείγματα αναφέρονται ώστε η μια ομάδα να υπερισχύσει έναντι της άλλης. Διότι αν μια από τις δύο ομάδες δεχτεί την διαφορετική ‘ιδεολογία’ ως ορθότερη από την δική της, τότε αυτομάτως οι υποστηρικτές αυξάνονται συνεπώς και η Αλήθεια της ιδεολογίας.

Στο τρίτο και τελικό στάδιο βρίσκουμε τον πόλεμο. Οι ομάδες που ‘διαφωνούν’ προχωρούνε στην σύγκρουση [πολλές φορές προηγούνται διπλωματικές συμφωνίες και συζητήσεις]. Η στρατιωτικά και μόνο δυνατότερη ομάδα θα επιβιώσει, ενώ η δεύτερη ομάδα θα αναγκαστεί να υποκύψει στην πρώτη. Και οι δύο πλευρές μετρούνε απώλειες, τόσο στον πληθυσμό τους όσο και στο κτιριακό απόθεμα. Οι πόλεμοι- μάχες παλιά γινόταν στο έδαφος, αλλά όχι σε κτισμένη περιοχή. Οι αντίπαλες μάζες διάλεγαν στρατηγικά ένα μέρος [ξέφωτο, λιβάδι, ποτάμι], όπου στην συνέχεια ο στρατηγικά ευφυέστερος και πολεμικά δυνατότερος υπερείχε. Αργότερα ο πόλεμος απεδαφικοποιήθηκε και τα αεροπλάνα πλέον έγιναν οι πρωταγωνιστές 46 �������� �����.indd 46

14/2/2011 5:22:06 µµ

και οι καθοριστές της έκβασης του πολέμου [carpet bombing]. Στους πρόσφατους πολέμους [Αφγανιστάν, Ιράκ, Λίβανο] το έδαφος ανακτά την παλιά του σημασία με την μεγάλη όμως διαφορά ότι τώρα πλέον ως κατ’ εξοχήν πεδίο μάχης έχει αναδειχθεί το κτισμένο περιβάλλον, δηλαδή οι πόλεις και τα χωριά της υπό επίθεση επικρατείας.

πίνακας τύπων απειλών και εκδήλωσης καταστροφών. πηγή : Δελλαδέτσιμας ΠαύλοςΜαρίνος (2009) ΟΙ ΑΣΦΑΛΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ, εκδόσεις, ΕΞΑΝΤΑΣ, Αθήνα αρχική πηγή: WHO\EHA 2004

47 �������� �����.indd 47

14/2/2011 5:22:06 µµ

Νάπολη [Ιταλία], 1631: έκρηξη ηφαιστείου Βεζούβιου [3.000 θύματα] Τουρκία,1668: σεισμός [8.000 θύματα] Χοκάιντο [Ιαπωνία].1730: σεισμός [140.000 θύματα] Λισαβόνα [Πορτογαλία], 1755: σεισμός και τσουνάμι [30.000 θύματα] Καλκούτα [Ινδία] 1737: σεισμός [300.000 θύματα] Ινδία,1775: τσουνάμι [60.000 θύματα] Ιράν,1780: σεισμός [200.000 θύματα] Καραιβική,1780: τυφώνας [22.000 θύματα] Σουμπάβα [Ινδονησία],1815: έκρηξη ηφαιστίου Ταμπόρα [90.000 θύματα] Ιαπωνία,1826: τσουνάμι [27.000 θύματα] Νάπολη [Ιταλία], 1857: σεισμός [11.000 θύματα] Ινδία, 1864: κυκλώνας [70.000 θύματα] Μπαγκλαντές, 1876: κυκλώνας [200.000 θύματα] Κίνα,1876-1878: ξηρασία [9 εκατ.θύματα] Κίνα,1881: τυφώνας [300.000 θύματα] Ινδονησία, 1883: τσουνάμι [36.000 θύματα] Χουαγιάν Κου [Κίνα], 1887:πλημμύρες Γιάνγκ-Τσε-Κιανγκ [1 εκατ. θύματα] Μίνο-οβάρι [Ιαπωνία],1891: σεισμός [7.000 θύματα] Σανρίκου [Ιαπωνία], 1896: τσουνάμι [27.000 θύματα] Ινδία, 1897: σεισμός [1.500 θύματα] Γκάλβεστον [ΗΠΑ], 1900:τυφώνας [8.000 θύματα] Μαρτινίκα, 1902: ηφαιστιακή άκρηξη [38.000 θύματα] Σαν Φρανσίσκο [ΗΠΑ],1906: σεισμός και πυρκαγιά [3.000 θύματα] Κολομβία, 1906:σεισμός [1.000 θύματα] Χιλή, 1906:σεισμός [20.000 θύματα] Μεσήνη-Ρέτζιο ντι Καλάμπρια [Ιταλία], 1908:σεισμός 7,5 Ρίχτερ [70.000 θύματα] Πόλη του Μεξικού, 1911: σεισμός [1.300 θύματα] Γκανσού [Κίνα, 1920:σεισμός [200.000 θύματα] Γιοκοχάμα [Ιαπωνία], 1923:σεισμός 8,3 Ρίχτερ [143.000 θύματα] Νανσάν [Κίνα],1927: σεισμός 8,3 Ρίχτερ [200.000 θύματα] Φλόριντα [ΗΠΑ],1928:κυκλώνας [1.800 θύματα] Κίνα,1931:πλημμύρες [3,7 εκατ.θύματα] 48 �������� �����.indd 48

14/2/2011 5:22:06 µµ

Γκανσού [Κίνα],1932:σεισμός 7,6 Ρίχτερ [70.000 θύματα] Σανρίκου [Ιαπωνία],1933:σεισμός 8,4 Ρίχτερ [3.000 θύματα] Μπιχάρ [Ινδία], 1934:σεισμός 8,1 Ρίχτερ [10.700 θύματα] Κέτα [Πακιστάν],1935: σεισμός 7,5 Ρίχτερ [60.000 θύματα] Νέα Υόρκη [ΗΠΑ], 1938: βροχοπτώσεις [6.000 θύματα] Ερζιντζάν [Τουρκία], 1939: σεισμός 7,8 Ρίχτερ [33.000 θύματα] Τονάνκαι [Ιαπωνία], 1944: σεισμός 8,1 Ρίχτερ [1.200 θύματα] Νανκάιντο [Ιαπωνία], 1946: σεισμός [1.300 θύματα] Ασχαμπάντ [Τουρκμενιστάω], 1948: σεισμός [100.000 θύματα] Ασάμ [Ινδία]. 1950: σεισμός [1.526 θύματα] Ολλανδία,1953: θαλάσσιες πλημμύρες [1.794 θύματα] Ιράν,1953: πλημμύρες από βροχοπτώσεις [10.000 θύματα] Λουϊζιάνα [ΗΠΑ], 1957: τυφώνας [400 θύματα] Ιαπωνία, 1958: τυφώνας [5.000 θύματα] Μαρόκο, 1969: σεισμός [10.000 θύματα] Χιλή, 1960: σεισμός 9,5 Ρίχτερ [5.700 θύματα] Όρος Ουασκαράν [Περού[, 1962: ηφαιστιακή έκρηξη [3.000 θύματα] Βόρειο Περού, 1970: σεισμός 7,8 Ρίχτερ [66.000 θύματα] Μπαγκλαντές, 1970: θαλάσσιες πλημμύρες [200.000-500.000 θύματα] Βιετνάμ, 1971: πλημμύρες Κόκκινου Ποταμού [100.000 θύματα] Νικαράγουα, 1972:πλημμύρες [28.000 θύματα] Χαιτσάνγκ [Κίνα], 1975: σεισμός 7 Ρίχτερ [10.000 θύματα] Τανγκσάν [Κίνα], σεισμός 8 Ρίχτερ [750.000 θύματα] Γουατεμάλα, 1976: σεισμός [23.000 θύματα] Άντρα πραντές [Ινδία], 1977: κυκλώνας [10.000 θύματα] Καραϊβική, 1979: τροπικός κυκλώνας [2.000 θύματα] Μεξικό, 1982:ηφαιστιακή έκρηξη [1.800 θύματα] Υεμένη, 1982: σεισμός [3.000 θύματα] Πόλη του Μεξικού, 1985: σεισμός 8,5 Ρίχτερ [9.500 θύματα] Κολομβία, 1985: ηφαιστειακή έκρηξη [25.000 θύματα] Αρμενία, 1988: σεισμός [55.000 θύματα] Κολομβία, 1985: έκρηξη ηφαιστίου Νεβάδο ντελ Πουίς [23.000 θύματα] 49 �������� �����.indd 49

14/2/2011 5:22:07 µµ

Μπαγκλαντές, 1988: τσουνάμι [138.000 θύματα] Λατούρ [Ινδία], 1993: σεισμός [22.000 θύματα] Κόμπε [Ιαπωνία],1995: σεισμός [5.500 θύματα] Σικάγο [ΗΠΑ], 1995:καύσωνας [739 θύματα] Β. Κορέα, 1995-1998:λιμός και πλημμύρες [3,5 εκατ. θύματα] Τασκένδη [Ουζμπεκιστάν], 1996:σεισμός [10.000 θύματα] Παπούα [Νέα Γουινέα], 1998: τσουνάμι [2.200 θύματα] Κίνα, 1998: πλημμύρες Γιανγκ-Τσε-Κιανγκ [3.600 θύματα] Κεντρική Αμερική, 1998: τυφώνας Μιτς και πλημμύρες [12.000 θύματα] Αφγανιστάν, 1998:σεισμοί [10.000 θύματα] Κολομβία, 1999:σεισμός [1.185 θύματα] Ιζμίτ [Τουρκία], 1999: σεισμός [17.000 θύματα] Ταιβάν, 1999:σεισμός 7,6 Ρίχτερ [2.400 θύματα] Ορίσα [Ινδία], 1999: κυκλώνας [7.600 θύματα] Βενεζουέλα, 1999:πλημμύρες [20.000 θύματα] Γκουτζαράτ [Ινδία], 2001:σεισμός [20.000 θύματα] Ελ Σαλβαδόρ, 2001:σεισμός [850 θύματα] Αφγανιστάν, 2002:σεισμός [2.500 θύματα] Αλγερία, 2003:σεισμός [2.266 θύματα] Άντρα Πραντες [Ινδία], 2003:καύσωνας [1.300 θύματα] Γαλλία, Ισπανία και Ιταλία, 2003:καύσωνας [50.000 θύματα] Μπαμ [Ιράν], 2003:σεισμός [26.300 θύματα] Αλ-Χοκειμα [Μαρόκο], 2004: σεισμός [571 θύματα] Αιτή και Δομινικανή Δημοκρατία, 2004: βροχοπτώσεις [2.400 θύματα] Φιλιππίνες, 2004: τυφώνας [1.000 θύματα] Κίνα, 2004: πλημμύρες [1.300 θύματα] ΝΑ Ασία, 2004:τσουνάμι που προκλήθηκαν από σεισμό 9 Ρίχτερ [111.000 θύματα στην Ινδονησία, 31.000 στη Σρι Λάνκα, 10.700 στην Ινδία, 5.400 στην Ταιλάνδη, 68 στη Μαλαισία, 82 στις Μαλβίδες, 300 στη Μιανμάρ και 150 στη Σομαλία] Ζαράντ [Ιράν], 2005:σεισμός [500 θύματα] Νιάς [Ινδονησία], 2005: σεισμός 8,7 Ρίχτερ [1.000 θύματα] Μουμπάι [Ινδία], 2005: μουσώνας [1.000 θύματα] 50 �������� �����.indd 50

14/2/2011 5:22:07 µµ

Κίνα, 2004:πλημμύρες [1.300 θύματα] Λουϊζιάνα και Μισισιπής [ΗΠΑ], 2005: τυφώνας Κατρίνα [1836 θύματα] Κασμίρ [Ινδία-Πακιστάν], 2005: σεισμός [80.500 θύματα] Κεντρική Αμερική, 2005:πλημμύρες [1.400 θύματα, τα 1.200 στη Γουατεμάλα] Φιλιππίνες, 2006: λασπορροές [1.800 θύματα] Ιάβα, 2006: σεισμός [4.300 θύματα] Ιάβα, 2006: τσουνάμι [520 θύματα] Ινδία και Πακιστάν, 2006: πλημμύρες [300 θύματα] Ν.Αιθιοπία, 2006:πλημμύρες [800 θύματα] Φουτζιάν [Κίνα], 2006: τυφώνας [260 θύματα] Ινδική Χερσόνησος, 2007: καταιγίδες [228 θύματα στο Πακιστάν, 500 στην Ινδία, 600 στο Μπαγκλαντές] Ουγγαρία, 2007: καύσωνας [500 θύματα] Β. Κορέα,2007: πλημμύρες [1.000 θύματα κατ εκτίμηση διεθνώννοργανισμών] Περού, 2007: σεισμός [540 θύματα] Μπαγκλαντές, 2007:κυκλώνας [4.000 θύματα] Αφγανιστάν, 2008: κύμα ψύχους [926 θύματα Μιανμάρ, 2008: κυκλώνας [100.000 θύματα] Σιτσουάν [Κίνα], 2008: σεισμός [70.000 θύματα] κατάλογος παγκόσμιων φυσικών καταστροφών και θυμάτων πηγή : Δελλαδέτσιμας Παύλος-Μαρίνος (2009) ΟΙ ΑΣΦΑΛΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ, εκδόσεις, ΕΞΑΝΤΑΣ, Αθήνα αρχική πηγή: P.Scaruffi Database , www.scaruffi.com

51 �������� �����.indd 51

14/2/2011 5:22:07 µµ

1945 1946 Πόλεμος του Βιετνάμ 1945 1949 Ινδονησιακή Εθνική Επανάσταση 1946 1949 Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1947 1947 Εμφύλιος Πόλεμος Παραγουάης 1947 1948 Ινδο-πακιστανικός Πόλεμος 1947 1948 Παλαιστινιακός Εμφύλιος Πόλεμος 1948 1950 Προ- Κορεατικός Πόλεμος 1948 1949 Αραβο- Ισραηλινός Πόλεμος 1948 1948 Εμφύλιος Πόλεμος Κόστα Ρίκα 1948 1948 Επιχείρηση Πόλο 1950 1953 Πόλεμος της Κορέας 1950 1951 Εισβολή στο Θιβέτ 1950 1958 Ανταρσία Ισλαμιστών Kuomintang στην Κίνα 1950 1967 Επιχειρήσεις Εκδίκησης 1952 1956 Απελευθερωτικός Πόλεμος Τυνησίας 1952 1960 Εξέγερση Mau Mau 1953 1959 Επανάσταση της Κούβας 1953 1975 Εμφύλιος Πόλεμος Λαοτίας 1954 1962 Πόλεμος της Αλγερίας 1955 1972 Πρώτος Εμφύλιος Πόλεμος του Σουδάν 1955 1975 Πόλεμος του Βιετνάμ 1956 1956 Επανάσταση της Ουγγαρίας του 1956 1956 1956 Κρίση του Σουέζ 1957 1958 Ifni War 1958 1959 Εισβολή Βόρειο Βιετνάμ στο Λάος 1960 1966 Κρίση του Κονγκό 1960 1996 Εμφύλιος Πόλεμος Γουατεμάλας 1961 1964 Επανάσταση των Τουαρέγκ 1961 1975 Angolan War of Independence 1962 1970 Εμφύλιος Πόλεμος Νότιας Υεμένης 1962 1962 Σινο- Ινδικός Πόλεμος 52 �������� �����.indd 52

14/2/2011 5:22:07 µµ

1962 1975 Επανάσταση Dhofar 1963 1967 Πόλεμος Σίφτα 1963 1963 Πόλεμος της Άμμου 1963 1974 Απελευθερωτικός Πόλεμος της Γουινέας 1964 1967 Πόλεμος του Νερού 1964 1964 Επανάσταση Ζανζιμπάρ 1965 1965 Εμφύλιος Πόλεμος Δομινικανών 1965 1966 Κατάληψη Δομινικανής Δημοκρατίας από την Αμερική 1965 1965 Ινδο- Πακιστανικός Πόλεμος 1965 1979 Εμφύλιος Πόλεμος του Τσάντ 1966 1989 Συνοριακός Πόλεμος στη Βόρειο Αφρική 1966 1988 Απελευθερωτικός Πόλεμος Ναμίμπιαν 1967 1975 Εμφύλιος Πόλεμος της Καμπότζης 1967 1970 Εμφύλιος Πόλεμος της Νιγηρίας 1968 1968 Εισβολή Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβακία 1969 1969 Πόλεμος του Ποδοσφαίρου 1970 1971 Μαύρος Σεπτέμβρης της Ιορδανίας 1971 1971 Απελευθερωτικός Πόλεμος του Μπανγκλαντές 1971 1971 Ινδο- Πακιστανικός Πόλεμος 1972 1979 Επιχείρηση ‘η Οργή του Θεού’ 1973 1973 Πόλεμος Γιομ Κιπούρ 1974 1991 Εμφύλιος Πόλεμος Αιθιοπίας 1975 2002 Εμφύλιος Πόλεμος Αγκόλας 1975 1991 Πόλεμος της Δυτικής Σαχάρα 1975 1989 Πόλεμος Καμπότζη- Βιετνάμ 1975 1975 Επανάσταση το Λάος 1975 1975 Ινδονησιακή εισβολή στο ανατολικό Τιμόρ 1976 1983 Ο Βρόμικος Πόλεμος 1976 2005 Επανάσταση στο Ασκέ 1977 1992 Εμφύλιος Πόλεμος Μοζαμβίκης 1977 1977 Πόλεμος Λιβύης- Αιγύπτου 53 �������� �����.indd 53

14/2/2011 5:22:07 µµ

1978 1978 Shaba II 1978 1979 Πόλεμος Ουγκάντα- Τανζανίας 1978 1987 Διαμάχη Τσάντια- Λιβύη 1979 1982 Εμφύλιος Πόλεμος Τσάντ 1979 1989 Σοβιετικός Πόλεμος στο Αφγανιστάν 1980 1992 Εμφύλιος Πόλεμος στο Σαλβαδόρ 1980 2000 Εσωτερικές Διαμάχες στο Περού 1980 1988 Πόλεμος Ιράν- Ιράκ 1980 1981 Δεύτερος Εμφύλιος Πόλεμος Εριτρέας 1981 1981 Πόλεμος Paquisha 1982 1982 Πόλεμος Falklands 1982 1982 Πόλεμος του Λιβάνου 1982 2000 Διαμάχη Νότιου Λίβανου 1982 1982 Πόλεμος Αιθιοπίας- Σομαλίας 1983 2009 Εμφύλιος Πόλεμος της Σρί Λάνκα 1983 2005 Δεύτερος Εμφύλιος Πόλεμος του Σουδάν 1984 1987 Διαμάχες στο Siachen 1985 1985 Πόλεμος Agacher Strip 1987 1987 Πόλεμος Σινο- Ινδίας 1987 1993 Πρώτη Ιντιφάντα 1987 1988 Συνοριακός Πόλεμος Thai–Laotian 1988 1994 Πόλεμος Nagorno-Karabakh 1989 1991 Συνοριακός Πόλεμος Μαυριτανία- Σενεγάλης 1989 1990 Εισβολή Ηνωμένων Πολιτειών στον Παναμά 1989 1992 Εμφύλιος Πόλεμος στο Αφγανιστάν 1989 1989 Ρομανική Επανάσταση 1989 1996 Πρώτος Εμφύλιος Πόλεμος Liberian

54 �������� �����.indd 54

14/2/2011 5:22:07 µµ

κατάλογος παγκόσμιων φυσικών καταστροφών και θυμάτων πηγή : Δελλαδέτσιμας Παύλος-Μαρίνος (2009) ΟΙ ΑΣΦΑΛΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ, εκδόσεις, ΕΞΑΝΤΑΣ, Αθήνα αρχική πηγή: P.Scaruffi Database , www.scaruffi.com

55 �������� �����.indd 55

14/2/2011 5:22:07 µµ

Ο Ψυχρός πόλεμος και οι άλλοι.

Ο πόλεμος [σε μεγάλη αντίθεση με τις φυσικές καταστροφές] είναι μια κατάσταση που συνήθως η χρονική του έκβαση είναι γνωστή. Υπάρχει χρόνος για την προετοιμασία τόσο πριν όσο και κατά την διάρκεια του.

Η ιστορία της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής δεν συνδέεται μόνο με κτίρια που σχετίζονται με στρατιωτικές ή κυβερνητικές χρήσεις, αλλά και με μεγάλο τμήμα του κτισμένου περιβάλλοντος. Υπάρχει μεγάλη συνάφεια μεταξύ πόλεων και πόλεμων. Δεν θα αναλύθούν εδώ αρχές πολεοδομίας που αναπτύχθηκαν με βάση τον ίδιο τον πόλεμο, αλλά κτίρια πόλεων που ήδη υπήρχανε και πώς αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τους πολίτες. Σαφώς πολύ μεγάλο μέρος των δομών κατέχουν και οι αμυντικές πολεμικές κατασκευές οι οποίες όμως χρησιμοποιήθηκαν κυρίως από στρατιώτες.

Κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου κατασκευάζονται τα πρώτα στρατιωτικά οχυρά, τα μπούνκερς, τα οποία στον Δεύτερο Παγκόσμιο τελειοποιούνται. Οι περισσότερες κατασκευές εκείνη την περίοδο ήταν κυρίως αφιερωμένες στην προστασία των ηγετών και των ακολούθων τους. Εντός της πόλης, οι πολίτες ήταν τα θύματα των βομβαρδισμών, μην έχοντας κάποιο ασφαλές μέρος να καταφύγουν. Αυτή η συνθήκη ωστόσο αλλάζει και κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, προτεραιότητα δίνεται στην ασφάλεια των πολιτών. Φυσικά ήταν μέρος της προπαγάνδας μίσους και φόβου που επικρατούσε εκείνη την εποχή. Ο Νόαμ Τσόμσκι σημειώνει “όσο μία κοινωνία είναι πιο ελεύθερη, τόσο προσφεύγει στον φόβο και στην προπαγάνδα. Όταν τα παιδία μου πήγαιναν σχολείο, τους μάθαιναν να κρύβονται κάτω από τα τραπέζια ώστε να προετοιμάζονται για την ημέρα που οι Ρώσοι θα έριχναν τις ατομικές βόμβες…”.

56 �������� �����.indd 56

14/2/2011 5:22:07 µµ

Το ζήτημα της ανθεκτικότητας των κτιρίων σε σχέση με τις πολεμικές δράσεις της σύγχρονης εποχής, και μάλιστα των πυρηνικών όπλων, απασχόλησε ιδιαίτερα την αμερικανική κοινωνία την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.

Ο Χατζηστεργίου Γιώργος στο βιβλίο του Η γη τρέμει αναφέρει σχετικά με την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου “είναι εντυπωσιακό ότι τότε κατασκευάστηκαν ως πεδία δοκιμών στην έρημο της Νεβάδα ολόκληρα χωριά με συγκροτήματα πραγματικών κτιρίων προκειμένου να καταστούν κατά το δυνατόν αποδοτικότερες οι αεροπορικές επιδρομές σε πόλεις των χωρών του Άξονα.”

Η ανθεκτικότητα των κτιρίων σε διάρκεια πολέμου είναι μια συνθήκη την οποία δεν μπορεί κάποιος να θεωρεί δεδομένη. Χαρακτηριστική είναι η περίφημη ρήση του διοικητή της βρετανικής αεροπορίας στον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο sir Arthur Harris: “Οι βόμβες δεν αντιμετωπίζονται με το μπετόν”.

57 �������� �����.indd 57

14/2/2011 5:22:07 µµ

Η περίοδος κατά την οποία έγιναν οι περισσότερες οχυρωματικές κατασκευές εντός των πόλεων, εκτός των κυβερνητικών και στρατιωτικών κτιρίων, είναι αυτή του Ψυχρού πολέμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ο γεωπολιτικός, ιδεολογικός και οικονομικός αγώνας μεταξύ των δυο υπερδυνάμεων, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κράτησε από το 1947, μέχρι την πτώση του τείχους του Βερολίνου στις 11 Νοεμβρίου 1989 και λίγο αργότερα την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων στα άλλα κράτη επιρροής της ΕΣΣΔ.

Ονομαζόταν Ψυχρός Πόλεμος γιατί δεν διεξήχθη ποτέ ένοπλη σύγκρουση μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ. Ο “πόλεμος” έγινε με τη μορφή αγώνα επικράτησης σε διάφορους τομείς όπως τα συμβατικά και τα πυρηνικά όπλα, τα δίκτυα συμμαχιών, την οικονομία και τους οικονομικούς αποκλεισμούς, την προπαγάνδα, την κατασκοπεία, τους πολέμους σε περιφερειακά κράτη και τον ανταγωνισμό για την κατάκτηση του διαστήματος. Οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ έφτασαν στα όρια του πολέμου κατά την κρίση των πυραύλων της Κούβας το 1962. Πόλεμοι κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου έγιναν στην Κορέα, στο Βιετνάμ, στο Αφγανιστάν καθώς και μικρότερες συγκρούσεις στην Αγκόλα, το Ελ Σαλβαδόρ και τη Νικαράγουα.

Ο Ψυχρός Πόλεμος βασίστηκε στο φόβο και των δυο πλευρών για την απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων και για το λόγο αυτό και οι δυο πλευρές ανέπτυξαν πολιτικές αποφυγής της χρήσης τους. Κατά τη διάρκειά του δε χρησιμοποιήθηκαν ποτέ πυρηνικά όπλα. Ωστόσο η προπαγανδιστική τακτική και από τις δύο πλευρές οδήγησε στη γέννηση της ανάγκης για εγκαταστάσεις καταφυγής από το επερχόμενο ‘κακό’.

Κατοικίες και πόλεις οχυρώθηκαν και προετοίμαζαν επιμελώς χώρους διαμονής που κάθε άλλο παρά καταφύγια θύμιζαν. Ένα δεύτερο σπίτι, κάτω από την επιφάνεια της γης, γινόταν η έκτακτη κατοικία, στην οποία όμως δεν θυσιαζόταν καμία άνεση.

58

�������� �����.indd 58

14/2/2011 5:22:07 µµ

59 �������� �����.indd 59

14/2/2011 5:22:07 µµ

60 �������� �����.indd 60

14/2/2011 5:22:07 µµ

Οχυρώσεις, Τείχη και Φρούρια.

Η ιστορία μας έχει αποδείξει πως αν υπάρχει κάποιο φράγμα ανάμεσα στους λαούς, αυτό είναι τεχνολογικού ή πολιτιστικού τύπου. Ανέκαθεν ο άνθρωπος κατασκεύαζε προμαχώνες για να προστατεύσει τη ζωή, τα υπάρχοντα, τον πολιτισμό και την ιδεολογία του, αν και η ιστορία διδάσκει ότι ποτέ ένα φυσικό εμπόδιο δεν ήταν τόσο ανυπέρβλητο ώστε να προστατεύει επ’ άπειρον ένα κράτος ή λαό. Τα τείχη της πόλης είναι οχυρώσεις, αλλά όχι κατ ‘ανάγκη και φρούρια. Ο όρος φρούριο προέρχεται από την λέξη fortis που σημαίνει «ισχυρός». Αμυντικά έργα [τείχη και φρούρια] συναντούνται σε όλα τα μέρη όπου αναπτύχθηκε η έννοια και η δομή της κοινωνίας. Αρχικά η οχύρωση γινόταν τόσο με τείχη όσο και με την χρήση πολεοδομικού αμυντικού μηχανισμού. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι ίδιες οι κατοικίες και η σύνθεσή τους αποτελούσε ανασταλτικό παράγοντα στην επίθεση κάποιας ομάδας. Αργότερα η άμυνα ήταν κτιριακά πιο στοχευόμενη. Οι οχυρώσεις ήταν απλές κατασκευές από ξύλο και χώμα, που στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν από μικτές κατασκευές από πέτρες συσσωρευμένες η μια πάνω στην άλλη χωρίς κονίαμα.

61 �������� �����.indd 61

14/2/2011 5:22:07 µµ

Τείχη που σταθήκανε πιο δυνατά στην Ιστορία απ’ ότι στην άμυνα.

Το παλαιότερο τείχος εντοπίζεται στην Ιεριχώ της Παλαιστίνης. Οι αρχαιολόγοι επιβεβαιώνουν ότι το 7000 π.Χ. είχε ύψος εφτά μέτρα και προστατευόταν από μια τάφρο πλάτους πέντε και βάθους τριών μέτρων. Είναι το τείχος το οποίο, σύμφωνα με την Αγία Γραφή, οι Εβραίοι του Ιησού του Ναυή το γκρέμισαν υπό τους ήχους των σαλπίγγων τους, περίπου το 1300 π.Χ. .

Παρόμοια οικοδομήματα εμφανίστηκαν στην Ελλάδα από το 14ο αιώνα π.Χ. Είναι τα λεγόμενα κυκλώπεια τείχη, μνημειακών 62 �������� �����.indd 62

14/2/2011 5:22:08 µµ

Φρούριο Genoesefortress στη Sudak της Ουκρανίας

διαστάσεων, κατασκευασμένα από φυσικούς ογκόλιθους στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα και στην Ακρόπολη της Αθήνας. Το πάχος τους κυμαινόταν στα 3,50 μέτρα και το ύψος τους μεταξύ 7-8 μέτρα. Αργότερα, μεταξύ 461-455 π.Χ., χτίστηκαν τα Μακρά Τείχη, τα οποία ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά. Αποτελούνταν από δύο παράλληλους κλάδους μήκους εφτά χιλιομέτρων, σε απόσταση ενός σταδίου (184 μ.) μεταξύ τους.

Στην Ασία το Μεγάλο Σινικό Τείχος θεωρείται ένα από τα θαύματα του κόσμου. Κατασκευάστηκε τον 16ο αιώνα για την υπεράσπιση της δυναστείας των Μινγκ. Απλώνεται σε μήκος μεγαλύτερο των 4.000 χμ. στα όρη της Βόρειας Κίνας. Έχει ύψος οχτώ μέτρα, πλάτος εφτά στη βάση και έξι στην κορυφή. Το τείχος έχει πολεμίστρες μόνο από 63

�������� �����.indd 63

14/2/2011 5:22:08 µµ

τη μία πλευρά, ενώ κατά μήκος ολόκληρης της διαδρομής, ειδικά στα νευραλγικά της σημεία, ξεπροβάλλουν παρατηρητήρια σε όλες τις πλευρές. Για να κατασκευαστεί χρειάστηκε ο ίδιος όγκος υλικών που θα απαιτούνταν για την κατασκευή 120 Πυραμίδων του Χέοπα. Εντούτοις η στιβαρή αυτή κατασκευή δεν εμπόδισε τους νομαδικούς στρατούς να μπουν στην Κίνα, ανοίγοντας ρήγματα σε σημεία με ελλιπή φύλαξη. Το 13ο αιώνα οι Μογγόλοι του Τζένγκις Χαν πέρασαν πολλές φορές τα τείχη για να λεηλατήσουν και στη συνέχεια να καταλάβουν την Κίνα. Στις αρχές του 17ου αιώνα οι Μαντσού πέρασαν αμαχητί τα Τείχη των Μινγκ, για να γίνουν εν συνεχεία η νέα ισχυρή αυτοκρατορική δυναστεία.

Ρωμαϊκά Τείχη.

Το 2ο αιώνα μ.Χ. οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες επιχείρησαν να οριοθετήσουν την αυτοκρατορία μ’ ένα γιγαντιαίο αμυντικό σύστημα. Το Αδριάνειο Τείχος στη Βόρεια Αγγλία αποτελεί τμήμα ενός μεγαλεπήβολου σχεδίου, το οποίο θα περιτείχιζε μια αχανή ζώνη από τον Ευφράτη μέχρι τον Ατλαντικό. Η οχύρωση είχε μήκος 117 χμ. από τις εκβολές του Τάιν μέχρι τον Κόλπο του Σόλγουεϊ, με τρεις αμυντικές ζώνες. Το πέτρινο τείχος ήταν εφοδιασμένο με μια βαθιά και πλατιά τάφρο, είχε παρατηρητήρια ανά 500 μ. και οχυρά κάθε 1.500 μ.

Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα σημείο ελέγχου. Στην περίπτωση επίθεσης τα ρωμαϊκά στρατεύματα, που τα ειδοποιούσαν οι φρουροί των παρατηρητηρίων, οργανώνονταν πίσω του για να πολεμήσουν σε ανοιχτό πεδίο. Το τείχος χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα, αφού κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. η απειλή εφόρμησε από το Νότο και οι εχθροί της αυτοκρατορίας διείσδυσαν από τις ακάλυπτες ακτές της Αγγλίας. Λίγο αργότερα, το 413, στη βυζαντινή αυτοκρατορία χτιζόταν το Θεοδοσιανό Τείχος, έργο του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μικρού. Ήταν κατασκευασμένο παράλληλα προς τα παλαιά τείχη 64 �������� �����.indd 64

14/2/2011 5:22:08 µµ

Σινικό Τείχος, Κίνα ρομανικά αμυντικά τείχη, Avila, Ισπανία

65 �������� �����.indd 65

14/2/2011 5:22:08 µµ

της Κωνσταντινούπολης και ισχυροποίησε σημαντικά την αμυντική της δυνατότητα, γι’ αυτό και συντηρήθηκε επιμελώς από τους περισσότερους αυτοκράτορες.

Όρια του Μεσαίωνα.

Ο Μεσαίωνας δεν χαρακτηριζόταν από κατασκευές με τεράστια συνεχόμενα αμυντικά τείχη. Το 14ο αιώνα η στατική άμυνα, με διάσπαρτες εγκαταστάσεις στο έδαφος, επέστρεψε για να γίνει το σύμβολο ισχύος των φεουδαρχών. Στη Βόρεια Ιταλία η οικογένεια Σκαλιγκέρι κατασκεύασε το μεγαλοπρεπές οχυρό του Σεράλιο. Το σύστημα αυτό, που κατασκευάστηκε μεταξύ 1330-1360, βασιζόταν σε μια σειρά από πρανή οχυρωμένα με επάλξεις παρόμοιες μ’ εκείνες ενός πύργου, ενισχυμένα με τάφρους και παρατηρητήρια. Όμως ο Τζιαν Γκαλεάτζο Βισκόντι, άρχοντας του Μιλάνου, απέδειξε ότι το έργο δεν ήταν απόρθητο. Το 1387, εκμεταλλευόμενος τις εσωτερικές διαμάχες στο κρατίδιο των Σκαλιγκέρι και γνωρίζοντας ότι το πλημμελώς συντηρημένο τείχος δε φυλασσόταν επαρκώς από τους φρουρούς, κατέλαβε αιφνιδιαστικά τη νύχτα το Σεράλιο, χωρίς να χάσει ούτε έναν άντρα. Ο ηγεμόνας του Μιλάνου ενίσχυσε το αμυντικό αυτό σύμπλεγμα κατασκευάζοντας το 1393 μια τεράστια οχυρωμένη γέφυρα-φράγμα.

Το έργο, μήκους 525 μέτρων, είχε τέσσερις πύργους-πόρτες, δύο στα άκρα και δύο στο κέντρο. Το τελικό σχέδιο, το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, ήταν να πλημμυρίσουν την παρακείμενη πεδιάδα έτσι ώστε να υπάρχει μια αμυντική γραμμή αποτελούμενη από βάλτους.

66 �������� �����.indd 66

14/2/2011 5:22:08 µµ

φρούριο στην Κρακοβία, Πολωνία σχεδιασμός Φρουρίου Bourtange, Ολλανδία

67 �������� �����.indd 67

14/2/2011 5:22:08 µµ

Κάστρα και Φρούρια. Τα πρώτα κτίρια, ωστόσο, που σκεφτόμαστε ως κάστρα είναι τα Ρωμαιοσαξονικά Φρούρια. Αυτά κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια του πρώτου και του τρίτου αιώνα μ.Χ. Τα επόμενα κάστρα που θα κατασκευαστούν στην Αγγλία χτίστηκαν στα μέσα του 11ου αιώνα από τον Εδουάρδο τον Ομολογητή και ακολουθήθηκε το μοντέλο σχεδιασμού που αναπτύχθηκε από τους Νορμανδούς, οι οποίοι είχαν τότε μόλις κατακτήσει την Γαλλία. Ένα ανάχωμα έπρεπε να ορθωθεί έως και εκατό πόδια ύψους. Αυτό θα μπορούσε να είναι ένα φυσικό χαρακτηριστικό της περιοχής, ένας λόφος για παράδειγμα ή ένα τεχνητό ανάχωμα ή ένας συνδυασμός των δύο. Μια ξύλινη οχύρωση, ένα εμπόδιο- φύλακας, που προστάτευε την κορυφή του αναχώματος και μια ακόμη περικύκλωναν το χώρο μεταξύ του αναχώματος και των γειτονικών εκτάσεων γης, διαμορφώνοντας έτσι μια προστατευμένη ζώνη όπου ζούσαν οι περισσότεροι κάτοικοι. Συνήθως πριν την εξωτερική ξύλινη οχύρωση κατασκευαζόταν μια τάφρος για επιπλέον άμυνα.

Αμέσως μετά την εισβολή του 1066 των Νορμανδών στη Αγγλία, ξεκίνησε ένα τεράστιο πρόγραμμα οικοδόμησης κάστρων για να προστατευτούν οι ίδιοι [οι Νορμανδοί] αλλά και οι τοπικοί τους υποστηρικτές. Αυτές οι κατασκευές ακολούθησαν αρχικά τον σχεδιασμό των αναχωμάτων και της οχύρωσής τους και ήταν κυρίως κατασκευασμένες από ξύλο. Τα πρώτα οχυρά στην κορυφή του λόφου-αναχώματος ήταν γενικά κυκλικά, αλλά το τετράγωνο ή ορθογώνιο σχήμα έγινε πιο δημοφιλής, καθώς ήταν ευκολότερο να κατασκευαστούν χώροι διαμονής στο εσωτερικό του. Ο σχεδιασμός Αναχώματος και Οχύρωσης ήταν το πρότυπο άμυνας του 11ου και 12ου αιώνα, αλλά αργότερα ένας άλλος σχεδιασμός κέρδισε έδαφος. Στον νέο αυτό σχεδιασμό μια πολύ μεγαλύτερη οχύρωση σε ένα χαμηλότερο 68 �������� �����.indd 68

14/2/2011 5:22:09 µµ

ανάχωμα δημιουργούσε χώρο για περισσότερα καταλύματα. Μετά το πέρας της εισβολής υπήρξε χρόνος για εκτενέστερες αμυντικές κατασκευές στις σημαντικότερες πόλεις. Αρχικά, ορισμένες ήταν απλά ανακατασκευές, αλλά από το τελευταίο τέταρτο του 11ου αιώνα (μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα) σχεδιάστηκαν μεγαλύτερες, πιο ισχυρές πέτρινες τετραγωνικές οχυρώσεις- κτίσματα, προστατευόμενες από έναν εξωτερικό πέτρινο τοίχο. Τα κυκλικά αυτά οχυρά- κτίσματα χρησιμοποιηθήκαν από τα μέσα του 12ου αιώνα, καθώς δεν είχαν αδύναμα γωνιακά σημεία που θα μπορούσαν να εξασθενήσουν. Το μειονέκτημα τους ήταν η δυσκολία δημιουργίας ζωτικού χώρου στο εσωτερικό, αλλά για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα ορισμένα σχεδιαζόταν κυκλικά εσωτερικά αλλά τετραγωνικά στο εξωτερικό. Υπήρξε μια έξαρση κατασκευής κάστρων κατά τη διάρκεια των πολέμων μεταξύ 1135 και 1154, όταν χτίστηκαν πάνω από χίλια εκατό κάστρα. Προς τα τέλη του 12ου αιώνα η κατασκευή κάστρων έγινε βασιλική προνομία καθώς οι βαρόνοι είχανε χάσει ένα μεγάλο μέρος της δύναμή τους. Ο σχεδιασμός εξελίχθηκε, δίνοντας έμφαση στα ψηλά τείχη τα οποία οχυρώνονταν άρτια με την δημιουργία πύργων. Η οχύρωση σε αναχώματα έχασε τη σημασία της και συχνά αντικαθιστούταν από ένα ψηλό ισχυρό πύργο στην πύλη - ένα προπύργιο. Οι πύργοι στη συνέχεια τοποθετήθηκαν πιο κοντά στο κεντρικό κτίσμα και ήταν πολυάριθμοι. Για επιπλέον προστασία σε ορισμένες περιπτώσεις το κάστρο ήταν χτισμένο σε ένα λόφο ή ένα βράχο και συνοδευόταν με εξωτερική οχύρωση και τοίχους. Καθώς οι πύργοι προστέθηκαν μετέπειτα ώστε να παρέχουν μια ομόκεντρη δομή, ακόμη και ένα ρήγμα στο εξωτερικό τοίχωμα θα μπορούσε να υποστηριχθεί από μια εσωτερική αμυντική δομή. Αν και η ανακαίνιση των υφιστάμενων μεγάλων κάστρων συνεχίστηκε, νέες εξελίξεις στην Αγγλία μεταξύ 1350 και 1450 69 �������� �����.indd 69

14/2/2011 5:22:09 µµ

κατάλογος οχυρών και φρουρίων πηγή: http://www.worldlingo.com

70 �������� �����.indd 70

14/2/2011 5:22:09 µµ

περιόρισαν τις δομές σε μικρότερες κατασκευές όπως τα ενισχυμένα αμυντικά αρχοντικά χτισμένα με ψηλά τείχη, πύργους και πυργόσπιτα εν είδη αυτόνομων οχυρωματικών κτισμάτων. Αυτά ήταν χτισμένα κατά κύριο λόγο από πλούσιους γαιοκτήμονες και όχι την αριστοκρατία και συχνά ήταν κατασκευασμένα από τούβλα και όχι πέτρα. Αυτά τα κτίρια με όρους προστασίας δεν ήταν τόσο ισχυρά όσο τα προγενέστερα κάστρα καθώς ήταν κατασκευασμένα για να ζήσει κανείς με άνεση και συχνά είχανε μεγάλα παράθυρα.

Κατά τα επόμενα εκατό χρόνια, η αλλαγή του πολιτικού κλίματος εννοούσε ότι υπάρχει ελάχιστη ανάγκη για νέα κάστρα και οχυρά. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι το 1540, όταν η απειλή από το εξωτερικό επανεμφανίστηκε. Για να υπερασπιστούνε την ακτή μια σειρά από νέα, εξαιρετικά ισχυρά και καλά οπλισμένα κτίρια με χαμηλό προφίλ και μια κεντρική οχύρωση κατασκευάστηκαν κοντά στην ακτή. Όσον αφορά το σχεδιασμό τους, θα μπορούσαν να περιγραφούν ως “φρούρια” παρά “κάστρα”.

Κατά την περίοδο 1642 – 1660 πολλά από τα κάστρα της Αγγλίας και της Ευρώπης καταστράφηκαν. Πολιορκίες και βομβαρδισμοί από κανόνια προκάλεσαν τεράστιες φθορές, καθώς προς το τέλος του πολέμου πολλές κατασκευές φρουρίων βεβηλώθηκαν ή καταστράφηκαν ολοκληρωτικά για να αποτραπεί η χρήση τους για μελλοντικές συγκρούσεις. Μετά από αυτή την κατάσταση το πιο συχνό επακόλουθο ήταν το φρούριο να εγκαταλείπεται και η πέτρα του να αφαιρείται για την οικοδόμηση τοπικών κτισμάτων. Το τελικό στάδιο για την ανάπτυξη της οχύρωσης ξεκίνησε τον 17ο αιώνα, αλλά άκμασε κατά την περίοδο 1860 έως 1880, και στις δύο περιπτώσεις, ως απάντηση σε εισβολή. Το 17ο αιώνα η ύπαρξη συγκεντρωτικών κρατών εχθρικών μεταξύ τους ώθησε στην κατασκευή επιβλητικών οχυρώσεων. Με την τελειοποίηση του πυροβολικού προέκυψε η ανάγκη να κρατήσουν μακριά τον εισβολέα. Έτσι κατασκευάστηκαν αμυντικά έργα όπως οχυρά, πύργοι 71 �������� �����.indd 71

14/2/2011 5:22:09 µµ

και περιχαρακωμένα στρατόπεδα πιο τελειοποιημένα σε σύγκριση με το αρχικό τείχος και εφοδιασμένα με πυροβολεία. Σε γενικές γραμμές το χαμηλό προφίλ των κάστρων του 1540 διατηρήθηκε, αλλά η κατασκευή τώρα ήταν από χώμα και τούβλα με ξηρές τάφρους περιμετρικά. Μέσα σε λίγα χρόνια το φάσμα των όπλων αυξήθηκε από 3 χιλιόμετρα σε πάνω από 15 μίλια, γεγονός που τοποθέτησε τα οχυρά σε μειονεκτική θέση καθώς μπορούσαν να καταστραφούν από τα πλοία στην θάλασσα.

Στην σύγχρονη εποχή οι συνθήκες που αποτελούν απειλή για τους πολίτες ενός κράτους ή μιας πόλης δεν είναι άμεσα συνδεδεμένες με πολέμους ή φυσικά φαινόμενα. Η απειλή [απειλή σύμφωνα με τους πολίτες] μπορεί να προέρχεται από τις δομές της κοινωνίας. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην προστασία και την καταφυγή, και πολύ περισσότερο ανάμεσα στην προστασία και την απομόνωση. Τείνει πλέον να γίνει συνηθισμένο φαινόμενο η ανόρθωση διαχωριστικών κατασκευών ανάμεσα σε δυο ομάδες, κυρίως κοινωνικά διαφοροποιημένες. Η πράξη φαινομενικά επιλύει το πρόβλημα, στην πραγματικότητα όμως τέτοιες ενέργειες προκαλούν παρά καθησυχάζουν.

72 �������� �����.indd 72

14/2/2011 5:22:09 µµ

τείχος της Παλαιστίνης, ανεγέρθηκε από το Ισραήλ

τείχος σε φαβέλες της Βραζιλίας για τον διαχωρισμό τους από την υπόλοιπη πόλη

73 �������� �����.indd 73

14/2/2011 5:22:10 µµ

74 �������� �����.indd 74

14/2/2011 5:22:10 µµ

75 �������� �����.indd 75

14/2/2011 5:22:11 µµ

Στρατιωτικό Οχυρό [Bunker]

Η οχύρωση είναι απαραίτητη προυπόθεση για την δημιουργία μιας ισχυρής αμυντικής τοποθεσίας. Με τον όρο Οχυρό εννοούνταν ένα σύνολο από επιφανειακά και υπόγεια έργα, κατασκευασμένα από οπλισμένο σκυρόδερμα, που συνδέονταν μεταξύ τους με υπόγειες στοές και αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο. Σκοπός των οχυρών ήταν να εμποδίσουν τη διέλευση εχθρικών τμημάτων από σημαντικές οδεύσεις για όσο το δυνατό μεγαλύτερο διάστημα. Τα επιφανειακά έργα, που ονομάζονται ενεργητικά σκέπαστρα, είχαν προορισμό την προστασία των οργάνων πυρός και μέσων παρατήρησης.

Τα οχυρά διέθεταν υπόγεια καταφύγια για την ασφαλή διαβίωση της φρουράς. Ακόμα υπήρχαν διοικητήρια, θάλαμοι οπλιτών και αξιωματικών, τηλεφωνικά κέντρα, σταθμοί ασυρμάτου, μαγειρεία, αποθήκες (τροφίμων, καυσίμων, πυρομαχικών, κ.λπ.), δεξαμενές νερού, αποχωρητήρια, μηχανοστάσια, σταθμοί πρώτων βοηθειών, στοές επικοινωνίας, κ.τ.λ., που εξασφάλιζαν την πλήρη αυτάρκεια των οχυρών για 10 μέρες.

Κατά την διάρκεια των πολέμων ταυτόχρονα με την ανάπτυξη τεχνολογίας των οπλικών συστημάτων αναπτυσσόταν και ο σχεδιασμός κατασκευών προστασίας από αυτά. Κατασκευές για την άμυνα και την προστασία των στρατιωτών τόσο κατά την διάρκεια των μαχών όσο και κατά την μικρή παύση τους. Οι δομές ποίκιλαν ανάλογα με τον σκοπό, την διάρκεια χρήσης και την άνεση που παρείχαν στους χρήστες.

76 �������� �����.indd 76

14/2/2011 5:22:11 µµ

77 �������� �����.indd 77

14/2/2011 5:22:11 µµ

Τα καταφύγια πολέμου, τα οποία βρισκόταν στον τόπο όπου εξελισσόταν ο πόλεμος ή η μάχη, διαφέρουν πολύ από τον σχεδιασμό των καταφυγίων που αναπτύχθηκε για την προστασία πολιτών, ειδικά μέσα στις πόλεις. Μία από τις πιο χαρακτηριστικές δομές του Πρώτου και Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είναι αυτή του Bunker. Ο σχεδιασμός του ποικίλει και προσαρμόζει κάθε φορά τον ανθεκτικό του σκελετό στις απαιτήσεις της μάχης.

Το στρατιωτικό οχυρό [bunker] είναι ένα ενισχυμένο καταφύγιο, συχνά θαμμένο μερικώς ή ολόκληρο στο έδαφος, σχεδιασμένο να προστατεύει τους χρήστες του από βομβαρδισμούς ή άλλες επιθέσεις. Η τοποθέτησή του γινόταν σε άκρως στρατηγικό σημείο εφ’ όσον από το εσωτερικό του οι στρατιώτες έπρεπε να παρεμποδίζουν και να καθυστερούν την μετακίνηση και εισχώρηση των αντίπαλων δυνάμεων στο εσωτερικό της επικράτειάς τους. Η κατατρόπωση ενός οχυρού bunker ήταν πολύ σημαντική καθώς η δομή του ήταν πολύ ανθεκτική και ο χρήστης ήταν πολύ καλά προστατευμένος.

78 �������� �����.indd 78

14/2/2011 5:22:11 µµ

η ειλικρίνεια της κατασκευής.

Θεωρώ την αρχιτεκτονική μορφή αυτών των κατασκευών πολύ ενδιαφέρουσα. Η μορφή εκπροσωπεί την πιο ειλικρινή πραγματοποίηση της ανάγκης του πολέμου. Αυτή αναγνωρίζεται τόσο στον σχεδιασμό όσο και στην χρήση του υλικού. Γυμνό οπλισμένο σκυρόδεμα, σκληρό και σχεδόν ακατέργαστο. Χωρίς χρωματισμούς και διάκοσμο, με μόνο σκοπό την προστασία. Η θέαση περιορίζεται στα απαραίτητα επίπεδα, και αυτά είναι η οπτική επαφή με τον εχθρό τόση ώστε να μπορέσει ο χρήστης να τον πληγώσει. Δεν υπάρχουν περιθώρια άνεσης και θέας του τοπίου. Σαν ο πόλεμος μαζί με τον πνεύμα των ανθρώπων να έχει ξεγυμνώσει και την δομή των καταφυγίων. Άγριες και δυσπρόσιτες, γεμάτες σημάδια από σφαίρες και εκρήξεις. Το μόνο που μένει από τις κατασκευές του πολέμου είναι το φθαρμένο μπετό και τα ίχνη της μάχης. Δεν ακούγονται οι κραυγές και οι προσευχές των πληγωμένων 79 �������� �����.indd 79

14/2/2011 5:22:11 µµ

ανθρώπων, τα πολυβόλα και δεν μυρίζεις την βρωμιά. Το μόνο που γνωρίζεις είναι ότι κάποτε εκεί έγινε μια μάχη. Οι λεπτομέρειες δεν έχουν χώρο στην μνήμη.

Το καταφύγιο γίνεται το περίβλημα που μεσολαβεί ανάμεσα στον χρήστη και τον εχθρό. Ένα δεύτερο δέρμα, μια πανοπλία που του δίνει το προβάδισμα της προστασίας.

Το κτίσμα τύπου bunker είναι μια κατασκευή που καλείτε να αποδείξει την ανθεκτικότητά της κάτω από τις χειρότερες συνθήκες. Τις συνθήκες του πολέμου, του βομβαρδισμού και της μάχης. Σε έναν χώρο που πλήττεται από αλλεπάλληλους βομβαρδισμούς από αέρα και έδαφος, το bunker έχει σχεδιαστεί ώστε να απομακρύνει το ωστικό κύμα που δημιουργείται λόγω των εκρήξεων για την πρόληψη τραυμάτων των αυτιών αλλά και εσωτερικά τραύματα στους ανθρώπους που έχουν καταφύγει σε αυτά. Ενώ κτίρια σκελετού καταρρέουν , από μόλις 3 psi (0,2 bar) λόγω της υπερβολικής πίεσης, τα bunkers κατασκευάζονται έτσι ώστε να αντέχουν αρκετές εκατοντάδες 80 �������� �����.indd 80

14/2/2011 5:22:11 µµ

psi (πάνω από 10 bar). Αυτό μειώνει σημαντικά τη πιθανότητα μια βόμβα (εκτός από τον τύπο βόμβας που αναπτύχθηκε ειδικά για την κατατρόπωση των bunker, οι bunker buster bombs), να μπορέσει να βλάψει την κατασκευή. Ο βασικός στόχος ήταν να παραχθεί μια κατασκευή που είναι πολύ ανθεκτική σε φυσική συμπίεση. Οι πιο συχνές κατασκευές με αυτό το στόχο, είναι δομές θαμμένες, με θόλο ή αψίδα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα πιο κατάλληλα καταφύγια έκρηξης είναι αυτά που περιέχουν μεγάλες θαμμένες σωλήνες ή σωλήνες αποχέτευσης ή σήραγγες ταχείας διέλευσης. Αυτοσχέδιες κατασκευές καταφυγίων έκρηξης συνήθως χρησιμοποιούν πήλινα τόξα ή αψίδες. Ένα μεγάλο εδαφικό ταρακούνημα θα μπορούσε να μετακινήσει τα τοιχώματα του καταφυγίου αρκετά εκατοστά σε λίγα χιλιοστά του δευτερολέπτου. Καταφύγια, που απευθύνονται σε μεγάλες κρίσεις εδάφους, πρέπει να έχουν εσωτερική κατασκευή για να προστατεύσει τους χρήστες από τους τοίχους και τα πατώματα.

81 �������� �����.indd 81

14/2/2011 5:22:11 µµ

Οι αρχές της δομής και ο σκοπός κατασκευής του bunker παραμένουν οι ίδιες αλλά οι μορφή του περνά από ορισμένα στάδια μέσα στον χρόνο και σύμφωνα με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της στρατηγικής της επίθεσης, διαμορφώνεται και εξελίσσεται τόσο η μορφή του Bunker όσο και η σχέση του με το έδαφος. Θα παρουσιάσω εδώ την χρονική μετατροπή, τους τύπους bunker και τα δομικά τους χαρακτηριστικά.

Στα χαρακώματα. Αρκετά πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι στρατιώτες κατά την διάρκεια της μάχης κατασκεύαζαν χαντάκια [μεγάλα αυλάκια στο έδαφος] ώστε να προστατευτούν από τα πυρά του εχθρού. Οι επιθέσεις είχαν έναν στατικό χαρακτήρα καθώς η μάχη διεξαγόταν σε μια αμφότερη γραμμική διάταξη των πολεμικών δυνάμεων και κάθε φορά επιχειρούνταν η εισχώρηση σε όλο και περισσότερο εχθρικό έδαφος καταλαμβάνοντας τον χώρο και εξουδετερώνοντας τους στρατιώτες στα χαρακώματα. Αργότερα η δομή αυτή έγινε πιο περίπλοκη. Προστέθηκαν περισσότεροι χώροι, δημιουργήθηκαν μικρές κατασκευές από σκυρόδεμα και επιχειρήθηκε η σημειακή βύθιση των κατασκευών 82 �������� �����.indd 82

14/2/2011 5:22:12 µµ

αυτών στο έδαφος. Η τοπική αυτή κατασκευή συνήθως αποτελεί μέρος ενός συστήματος κατασκευών. Τέτοιου τύπου οχυρά δίνουν στους αμυνόμενους στρατιώτες καλύτερη προστασία από ότι το ανοιχτό χαράκωμα καθώς έχουν προστατευτική οροφή ενάντια στις επιθέσεις από ψηλά [χειροβομβίδες, βλήματα όλμου]. Ακόμη παρέχουν προστασία από τα καιρικά φαινόμενα (βροχή, χιόνι, κ.α.). Το μπροστινό οχυρό ενός συστήματος χαρακωμάτων συνήθως περιλαμβάνει πολυβόλα ή ολμοβόλα και αποτελεί ένα κυρίαρχο σημείο βολής. Τα πλαϊνά bunker συνήθως χρησιμοποιούνται ως διοικητικά κέντρα ή κέντρα στρατηγικών επιχειρήσεων [Tactical Operations Center (TOC)], για αποθήκευση και ως επιτόπια νοσοκομεία για τους πληγωμένους στρατιώτες.

Pillbox.

Το pillbox είναι ένα σκαμμένο φυλάκιο [με μικρά ανοίγματα για τα πολυβόλα] κατασκευασμένο από σκυρόδεμα. Το παιγνιώδες όνομά του προέρχεται από την αντιληπτή ομοιότητά του με τα κυλινδρικά κουτάκια μέσα στα οποία κάποτε πωλούνταν τα χάπια. Είναι στην πραγματικότητα ένα χαράκωμα που λειτουργεί και ως 83 �������� �����.indd 83

14/2/2011 5:22:12 µµ

84 �������� �����.indd 84

14/2/2011 5:22:12 µµ

βήμα πυροδότησης, ενισχυμένο για την προστασία έναντι μικρών πυροβόλων όπλων και τις χειροβομβίδες.

Η χρήση τους φαίνεται να έχει αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η άμυνα σε βάθος με το Πυροβολικό Σώμα είχε τελειοποιηθεί. Ωστόσο, τα περισσότερα από εκείνα που συναντούνται στη Βρετανία, τα οποία έχουν απομείνει από την εισβολή εκφοβισμού το 1940, έχουν σχεδιαστεί για χρήση από τυφεκιοφόρους αντί για πυροβολητές . Η συγκεκριμένη φύση των pillboxes [σκυρόδεμα] είναι χαρακτηριστική θέσεων προετοιμασίας. Χρησιμοποιήθηκαν, πιθανότατα, για πρώτη φορά στο Hindenburg Line. Αυτή είναι πιθανά η χρονική περίοδος που το pillbox απέκτησε την αταίριαστη αγγλική ονομασία του.

Τα Pillboxes είναι συχνά καμουφλάρισμα, για να κρύψουν τη θέση τους και να μεγιστοποιήσουν το στοιχείο του αιφνιδιασμού. Μπορούν να είναι μέρος ενός συστήματος τάφρων, να αποτελούν μια αλληλένδετη γραμμή άμυνας με άλλα pillboxes παρέχοντας κάλυψη πυρός μεταξύ τους (άμυνα σε βάθος), ή να τοποθετούνται για τη φύλαξη στρατηγικών δομών, όπως γέφυρες και προβλήτες.

Τα Pillboxes για τα συνοριακά οχυρώματα της Τσεχοσλοβακίας είχαν κατασκευαστεί πριν από τον Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο, ως άμυνα εναντίον της γερμανικής εισβολής στην Τσεχοσλοβακία. Κανένα από αυτά δεν χρησιμοποιήθηκαν πραγματικά κατά του εχθρού. Οι Ιάπωνες, επίσης, χρησιμοποίησαν pillboxes στα οχυρά στο Ιβο Τζίμα.

85 �������� �����.indd 85

14/2/2011 5:22:12 µµ

Πυροβολικό [Artillery] Πολλές πυροβολικές εγκαταστάσεις, ιδίως για τα πυροβολικά ναυτικού, ιστορικά προστατεύονται από εκτενή συστήματα οχύρωσης [bunkers]. Αυτά συνήθως στέγαζαν τα πληρώματα που επάνδρωναν όπλα, προστάτευαν τα πυρομαχικά από τις πυρκαγιές, και σε πολλές περιπτώσεις προστάτευαν τα ίδια τα όπλα. Τα bunker πυροβολικού αποτελούν μερικά από τα μεγαλύτερα ατομικά προ-Ψυχρού Πολέμου οχυρά. Η ανάγκη εξασφάλισης του εξοπλισμού ήταν σε πολλές περιπτώσεις η ίδια, δυστυχώς ίσως και μεγαλύτερη, από αυτή των στρατιωτών. Τα πολεμοφόδια και οι μηχανές εξόντωσης του εχθρού τεχνολογικά είχαν ήδη ανεπτυχθεί αρκετά, ώστε η προστασία αυτών και μόνο επέβαλε την κατασκευή ανθεκτικών κτισμάτων. Η μορφή 86 �������� �����.indd 86

14/2/2011 5:22:12 µµ

των bunkers με πυροβολικό εξοπλισμό καθοριζόταν από τον ίδιο τον εξοπλισμό. Στον σχεδιασμό του καταφυγίου- ορμητηρίου εμπλέκεται πλέον όχι μόνο η αποτελεσματική ‘συνεργασία’ της δομής με τον χρήστη αλλά και τον εξοπλισμό που αυτό φέρει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα τείχη του «Batterie Todt» [εγκατάσταση για πυροβόλο] στη βόρεια Γαλλία ήταν μέχρι και 3,5 m πάχος, και ένα υπόγειο καταφύγιο κατασκευάστηκε για το κανόνι V-3.

Βιομηχανικό [Industrial] Η τυπολογία των καταφυγίων δεν περιορίστηκε όπως ανέφερα στην προστασία μόνο του ανθρώπου. Κατασκευάστηκαν κτίσματα που φέραν την ανθεκτική δομή των bunkers με αποκλειστικό τους ‘χρήστη’ άψυχα αντικείμενα, κρίσιμα όμως για την έκβαση και την επιτυχία του πολέμου. Τυπικά βιομηχανικά bunkers περιλαμβάνουν περιοχές ορυχείων, χώρους αποθήκευσης τροφίμων, χώρους απόρριψης υλικών, χώρους αποθήκευσης δεδομένων, και μερικές φορές χώρους διαβίωσης. Είναι κτισμένα κυρίως από χώρες όπως η Γερμανία κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου για την προστασία των σημαντικών βιομηχανιών από αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Τα βιομηχανικά οχυρά, επίσης, κατασκευάζονται ως δωμάτια ελέγχου επικίνδυνων δραστηριοτήτων, π.χ. δοκιμές των κινητήρων πυραύλου ή εκρηκτικά πειράματα. Επίσης, είναι χτισμένα ώστε να εκτελούνται επικίνδυνα πειράματα ή να αποθηκεύονται ραδιενεργά ή εκρηκτικά εμπορεύματα. Τέτοια bunkers υπάρχουν επίσης και σε μη στρατιωτικές εγκαταστάσεις.

87 �������� �����.indd 87

14/2/2011 5:22:12 µµ

88 �������� �����.indd 88

14/2/2011 5:22:12 µµ

89 �������� �����.indd 89

14/2/2011 5:22:12 µµ

Το μπούνκερ του Χίτλερ.

Ένα από τα πιο γνωστά Bunker είναι αυτό στο οποίο διέμενε ο Χίτλερ στο Βερολίνο. Ο Χίτλερ είχε σχεδιάσει μια σειρά από υπόγεια καταφύγια και συνδέσεις μεταξύ τους, όχι μόνο στην Γερμανία αλλά και σε άλλες χώρες. Το Führerbunker (στα γερμανικά σημαίνει “το καταφύγιο του Φύρερ”) βρισκόταν κάτω από τη Νέα Γραμματεία του Ράιχ του Χίτλερ στο Βερολίνο. Σ ‘αυτό το υπόγειο καταφύγιο ο Αδόλφος Χίτλερ και η σύζυγός του Εύα Μπράουν περάσανε τις τελευταίες εβδομάδες του πολέμου και πέθαναν στις 30 Απριλίου το 1945. Το καταφύγιο αρχικά κατασκευάστηκε ως προσωρινό καταφύγιο από εναέρια επιδρομή για τον Χίτλερ, αλλά ο έντονος βομβαρδισμός της πόλης οδήγησε στην επέκτασή του ως ένα αυτοσχέδιο μόνιμο καταφύγιο. Το περίτεχνο συγκρότημα αποτελείται από δύο ξεχωριστά επίπεδα, το Vorbunker ή ‘μπροστινό καταφύγιο’ και το νεότερο Führerbunker το οποίο βρισκόταν ένα επίπεδο πιο χαμηλά. Η σύνδεση των δύο επιπέδων γινότανε με μια σκάλα σε ορθή γωνία [δεν είχε σπειροειδές σχήμα]. Το Führerbunker [καταφύγιο του Φύρερ] βρισκόταν περίπου 8,2 μέτρα κάτω από τον κήπο του παλαιού κτιρίου της Γραμματείας του Ράιχ, περίπου 120 μέτρα βόρεια του νέου κτιρίου της Γραμματείας. Το Μπροστινό Καταφύγιο [στο πρώτο επίπεδο] βρισκόταν κάτω από την μεγάλη αίθουσα πίσω από το παλιό κτίριο της Γραμματείας του Ράιχ, το οποίο ήταν συνδεδεμένο με το νέο κτίριο. Το Führerbunker βρισκόταν λίγο χαμηλότερα από το Vorbunker στα δυτικά. Το συγκρότημα προστατευόταν από περίπου τεσσάρων μέτρων μπετόν, και περίπου 30 μικρές αίθουσες διανεμήθηκαν στα δύο επίπεδα με εξόδους στο κύριο κτήριο και μια έξοδο κινδύνου στο κήπο. Το συγκρότημα χτίστηκε σε δύο διαφορετικές φάσεις, ένα μέρος το 1936 και έπειτα το 1943. Το 1943 την προσθήκη υλοποίησε 90 �������� �����.indd 90

14/2/2011 5:22:12 µµ

91 �������� �����.indd 91

14/2/2011 5:22:13 µµ

η εταιρεία Hochtief, ως μέρος ενός εκτεταμένου προγράμματος υπόγειων κατασκευών στο Βερολίνο το οποίο ξεκίνησε το 1940. Τα καταλύματα του Χίτλερ ήταν στο νεότερο και κατώτερο τμήμα. Μερικοί από τους διαδρόμους του καταφυγίου εξακολουθούν να υφίστανται και σήμερα, αν και τώρα είναι σε αχρηστία και έχουν σφραγιστεί για το κοινό. Τα ερείπια του παλαιού και νέου κτιρίου της Γραμματείας ισοπεδώθηκαν από τους Σοβιετικούς μεταξύ 1945 και 1949, αλλά το καταφύγιο σε μεγάλο βαθμό ‘επέζησε’, αν και μερικές περιοχές είχαν πλημμυρίσει. Το 1947 οι Σοβιετικοί προσπάθησαν να ανατινάξουν το καταφύγιο, αλλά τα μόνα στοιχεία που υπέστησαν ζημιές ήταν τα διαχωριστικά τοιχώματα. Το 1959 η κυβέρνηση της Ανατολικής Γερμανίας, προσπάθησε επίσης να ανατινάξει την αποθήκη, αλλά χωρίς επιτυχία. Δεδομένου ότι ήταν κοντά στο Τείχος του Βερολίνου, η περιοχή ήταν υπανάπτυκτη και παραμελημένη μέχρι μετά την επανένωση. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής κατοικιών και άλλων κτιρίων στην περιοχή το 1988-89 αρκετά υπόγεια τμήματα του καταφυγίου αποκαλύφθηκαν από τα συνεργεία που εργάζονταν εκεί. Από το 1945 οι κυβερνητικές αρχές έχουν έντονα την ανησυχία για το χώρο του καταφυγίου, το οποίο εξελίσσεται σε ένα νεοναζιστικό ιερό. Η στρατηγική για την αποφυγή αυτού του φαινομένου είναι η μη έντονη έκθεση και σηματοδότηση του καταφυγίου. Το 2005, η θέση του καταφυγίου δεν είχε καθόλου σήμανση. Η συγκεκριμένη περιοχή είχε καταληφθεί από ένα μικρό κινέζικο εστιατόριο και ένα εμπορικό κέντρο, ενώ το σημείο εξόδου κινδύνου από το καταφύγιο (που ήταν στους κήπους) ήταν κατειλημμένο από ένα χώρο στάθμευσης. Στις 8 του Ιούνη του 2006 μια μικρή πλάκα εγκαταστάθηκε με το σχέδιο του καταφυγίου για να σηματοδοτήσει την τοποθεσία. Η πλάκα μπορεί να βρεθεί στη γωνία του In den Ministergärten και Gertrud-KolmarStraße, δύο μικρούς δρόμους με τα πόδια περίπου τρία λεπτά από την πλατεία Πότσνταμ.

92 �������� �����.indd 92

14/2/2011 5:22:13 µµ

93 �������� �����.indd 93

14/2/2011 5:22:13 µµ

94 �������� �����.indd 94

14/2/2011 5:22:13 µµ

95 �������� �����.indd 95

14/2/2011 5:22:13 µµ

Ένα μπούνκερ για κάθε πολίτη.

Η δομή του στρατιωτικού οχυρού μπούνκερ είχε πολύ μεγάλη επιτυχία κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις. Η ιδέα ενός πολύ ισχυρού κελύφους που μπορεί να προσφέρει προστασία από πολεμικές επιθέσεις, προκαλούσε το ενδιαφέρον πολλών πολιτών που προσπαθούσανε να βρούνε ένα ασφαλές μέρος για την επιβίωσή τους, ειδικά μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου πολλές πόλεις καταστράφηκαν ολοσχερώς και εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν άμαχοι την ζωή τους. Εκτενέστερα οι τύποι των καταφυγίων αυτών θα αναλυθούν στα επόμενα κεφάλαια.

Το μπούνκερ σήμερα.

Στην σημερινή εποχή κατασκευές όπως τα μπούνκερ δεν χρησιμοποιούνται για προστασία από τον πόλεμο. Τουλάχιστον όχι τώρα! Καθώς οχυρωματικές κατασκευές, απομεινάρια πολέμου βρίσκονται σε πάρα πολλά σημεία σε χώρες, αρκετά είναι όμως αυτά τα οποία οι κάτοικοι χρησιμοποιούνε σε περίπτωση κάποιου έντονου καιρικού φαινομένου ή κάποιου σεισμού. Η αδιαμφισβήτητη ανθεκτικότητα του κτίσματος παρέχει στους πολίτες σιγουριά. Αναφορικά με τις υπάρχουσες κατασκευές ο Γιώργος Κουτούπης στο άρθρο του ‘Σφαίρες για το Κατοικείν’ αναφέρει «Κάτι ημισφαιρικοί όγκοι ξεπροβάλλουν απ’ το έδαφος, σαν κράνη από μπετόν. Είναι όλα το ίδιο μέγεθος, ίσα να χωράνε δυο άτομα…Δεν είναι πάντως εύκολο να ξεφορτωθείς το σκυρόδεμα, κι ιδίως όταν είναι “οπλισμένο”. Θα πρέπει ν’ αρχίσεις πόλεμο, και κοστίζει. Οπότε, τι κάνεις; Το χρησιμοποιείς σαν αμετακίνητο (κι ανεπιθύμητο) κληροδότημα. Το κάνεις γλάστρα, κοτέτσι, καμπινέ, αποδυτήριο, κοιτώνα, ξενώνα... “ξενοδοχείο μηδέν αστέρων” . Είναι απίθανοι οι τρόποι σκέδασης του (παλιού) φόβου. Τι σκέδαση, τι διασκέδαση. Κάποιος έστησε γύρω από ένα μπούνκερ τον 96 �������� �����.indd 96

14/2/2011 5:22:13 µµ

σκελετό του σπιτιού του. Ξανάφυγε.» Μνήμη φόβου και πολέμου προσεκτικά τοποθετημένη στις γωνιές μιας πόλης ή στους γειτονικούς λόφους, θυμίζουν την τραγικότητα του πολέμου. Τι γίνονται όλες αυτές οι κατασκευές; Αν κάποιος δεν τις εκμεταλλεύεται εμπορικά [όπως γίνεται αρκετά], ή δεν γίνονται καμβάς για τις εικαστικές ανησυχίες της κοινωνίας, στέκονται απλά «σαν κράνη από μπετό» για να μην ξεχνά ο άνθρωπος. Το μόνο που μένει από τις κατασκευές του πολέμου είναι το φθαρμένο μπετό και τα ίχνη της μάχης. Δεν ακούγονται οι κραυγές και οι προσευχές των πληγωμένων ανθρώπων, τα πολυβόλα και δεν μυρίζεις την βρωμιά. Το μόνο που γνωρίζεις είναι ότι κάποτε εκεί έγινε μια μάχη. Οι λεπτομέρειες δεν έχουν χώρο στην μνήμη.

97 �������� �����.indd 97

14/2/2011 5:22:13 µµ

98 �������� �����.indd 98

14/2/2011 5:22:13 µµ

99 �������� �����.indd 99

14/2/2011 5:22:13 µµ

“Μπουνκεροβιομηχανία”.

Ένας θύλακας προστασίας περιμένει τον χρήστη κάθε στιγμή. Και ο χρήστης δεν τον κατοικεί, αλλά αναμένει και αυτός προετοιμασμένος για το χειρότερο την στιγμή να αποδείξει πως η προνοητικότητα θα του σώσει την ζωή.

Υπάρχει μια έξαρση της βιομηχανίας σχεδιασμού και παραγωγής οικιακών καταφυγίων, εύκολα τοποθετούμενα και πολλά υποσχόμενα. Η ιδέα της “προ της καταστροφής” προστασίας ανθεί κυρίως στην Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Εταιρείες σχεδιάζουν χώρους καταφυγής που τίποτε δεν έχουν να ζηλέψουν από τα πιο άνετα σαλόνια και υπνοδωμάτια της κατοικίας.

Στην Αμερική η εταιρεία ‘U.S. BUNKERS’ προτρέπει τους καταναλωτές να προετοιμαστούν για ακραία φυσικά φαινόμενα και να διεκδικήσουν μια κατασκευή που φέρει τις αρχές προστασίας ενός μπούνκερ και έτσι να εξασφαλίσουν την σωτηρία τους. Κατασκευές που μπορούν να τοποθετηθούν οπουδήποτε, ακόμη και στον κήπου όπου παίζουν τα παιδιά του προνοητικού οικογενειάρχη, δίπλα στην συσκευή του μπάρμπεκιου. Ή ακόμη δίπλα στην πισίνα όπου αμέριμνος ο καταναλωτής χαλαρώνει. Σε μία Αμερική όπου ήδη έχει εφαρμοστεί η έντονη προπαγάνδα για την ασφάλεια και οτι αυτή σημαίνει, σήμερα οι βιομηχανίες δράττουν της ευκαιρίας και μιλούνε κυρίως για καταστρεπτικά φαινόμενα. Σε αντίθεση με τα αρχικά μπούνκερ, εδώ η κατασκευή δεν συνεργάζεται με τον ένοικο ούτε ο ένοικος δραστηριοποιείται ενάντια στην απειλή. Εδώ η κατασκευή είναι ένα ψυχρό ανθεκτικό περίβλημα που φιλοξενεί στην άνεσή του τον ένοικο. Ο καταναλωτής δεν είναι διατεθειμένος να θυσιάσει την άνεση και τις τεχνολογικές του απολαύσεις. Το κέλυφος είναι εξοπλισμένο με μαλακά κρεβάτια, ηλεκτρονικό υπολογιστή και έτοιμη καφετιέρα.

100 �������� �����.indd 100

14/2/2011 5:22:13 µµ

Πιο καταστροφολογική παρουσιάζεται η εταιρεία ‘VIVOS’. Τρομοκρατικά χτυπήματα, Αναρχία, Πυρηνικός και Βιολογικός Πόλεμος, Φονικός κομήτης και ηλεκτρομαγνητικοί θανατηφόροι παλμοί είναι κάποιοι από τους λόγους για τους οποίος ο Νέος Αμερικάνος πρέπει να εξασφαλίσει ένα χώρο στα κοινοβιακά καταφύγια της εταιρείας. Ένα μεγάλο δίκτυο υπόγειων μεγα-κατασκευών έχουν δομηθεί στην έρημο Μοχάμπι, κοντά στο Λος Άντζελες, έτοιμες να παραλάβουν τους συνιδιοκτήτες στην ασφαλή δομή τους. Τα υπόγεια καταφύγια φέρουν δομές και συνήθειες της κοινωνίας, όπως φυλακή, κινηματογράφο ακόμη και δικαστήριο. Έχει προβλεφθεί χώρος για τα κατοικίδια και μεγάλα σαλόνια για το ποτό των υπό απειλή ανθρώπων. Όταν όλα έξω θα καταστρέφονται, υπερήφανοι προνοητικοί άνθρωποι θα απολαμβάνουν τις ανέσεις σίγουροι ότι θα είναι αυτοί οι εκλεκτοί που θα επιβιώσουν.

101 �������� �����.indd 101

14/2/2011 5:22:13 µµ

Το πρόβλημα δεν εντοπίζεται στην ανάγκη του ανθρώπου να προφυλαχθεί ούτε στην φοβία που τον διακατέχει για το μέλλον. Προβληματική θεωρώ την πλήρως καταναλωτική χροιά που έχουν αυτές οι κινήσεις. Η έννοια της καταφυγής και της επιβίωσης δεν έχουν περιθώρια ελιγμού και καλοπέρασης. Δεν μπορώ παρά να αναρωτηθώ από τι πραγματικά κινδυνεύουν αυτοί οι άνθρωποι και τελικά πόσα είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν για την επιβίωσή τους; Η ιδεολογία της ατομικής ή οικογενειακής προφύλαξης και μόνο και μάλιστα μέσω του πλούτου, θεωρώ αφαιρεί μεγάλο μέρος της κουλτούρας που μια κοινωνία θα έπρεπε να έχει και για την οποία θα άξιζε να αγωνίζεται να επινιώσει.

102 �������� �����.indd 102

14/2/2011 5:22:13 µµ

103 �������� �����.indd 103

14/2/2011 5:22:13 µµ

104 �������� �����.indd 104

14/2/2011 5:22:14 µµ

Καταφύγιο Εναέριας Επιδρομής [Air Raid Shelter]

Καταφύγια εναέριας επιδρομής (air raid shelters), γνωστά και ως καταφύγια βομβαρδισμού, είναι κατασκευές για την προστασία του άμαχου πληθυσμού, καθώς και του στρατιωτικού προσωπικού από τις εχθρικές επιθέσεις (βομβαρδισμοί) από αέρα. Είναι παρόμοια με τα καταφύγια bunker σε πολλά σημεία, αν και δεν έχουν σχεδιαστεί για προστασία ενάντια στις επιθέσεις εδάφους (πολλά από αυτά έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί με επιτυχία ως αμυντικές κατασκευές σε τέτοιες περιπτώσεις).

Πριν από τον Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο μια επιτροπή πρόληψης εναέριων επιθέσεων [Air Raid Precautions Committee] δημιουργήθηκε τον Μάιο του 1924 στο Ηνωμένο Βασίλειο. Για αρκετά χρόνια, σημειώθηκε μικρή πρόοδος στον τομέα σχεδιασμού και κατασκευής καταφυγίων, λόγω της προφανούς διαμάχης ανάμεσα στην ανάγκη να προστατευθεί ο πληθυσμός στον υπόγειο χώρο και την ανάγκη να κρατηθούν πάνω από το έδαφος για την προστασία του από πιθανές εκρήξεις φυσικού αερίου. Τον Φεβρουάριο του 1936 η Υπουργός Εσωτερικών όρισε μια τεχνική επιτροπή για τις Κατασκευές Προφύλαξης από τις Εναέριες Επιθέσεις. Έως το Νοέμβριο του 1937, υπήρχε εξέλιξη αλλά με αργό ρυθμό, λόγω της σοβαρής έλλειψης στοιχείων όσον αφορά τις αρχές οποιουδήποτε σχεδίου προτάσεων.

H Επιτροπή πρότεινε ότι το Υπουργείο Εσωτερικών θα πρέπει να έχει τη δική του υπηρεσία για την έρευνα σχετικά με τις κατασκευές προφύλαξης, αντί να στηρίζεται στο ερευνητικό έργο που επιτέλεσε η Επιτροπή Ελέγχου Βομβαρδισμών βάση του οποίου ανέπτυξε τον σχεδιασμό βομβιστικών καταφυγίων. Η πρόταση αυτή τελικά εφαρμόστηκε τον Ιανουάριο του 1939.

Κατά τη διάρκεια της κρίσης του Μονάχου, οι τοπικές αρχές έσκαψαν χαρακώματα για την παροχή καταλύματος. Μετά την κρίση, η κυβέρνηση αποφάσισε να τα κάνει μόνιμο χαρακτηριστικό, με ένα πρότυπο σχεδιασμού προκατασκευασμένων τάφρων από σκυρόδεμα. Δυστυχώς, αποδείχθηκε ότι δεν αποδίδουν πολύ σωστά. Αποφάσισαν επίσης να διαθέτουν ελεύθερα στα φτωχότερα νοικοκυριά το καταφύγιο Anderson , και να παρέχουν χαλύβδινα στηρίγματα για τη δημιουργία καταφυγίων σε κατάλληλα υπόγεια (Baker 1978).

105 �������� �����.indd 105

14/2/2011 5:22:14 µµ

Στον Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο.

Καταφύγια εναέριας επιδρομής χτίστηκαν ειδικά για τη χρήση ως προστασία από αεροπορικές επιδρομές του εχθρού. Ωστόσο, προϋπάρχοντα κτίρια σχεδιασμένα για άλλες λειτουργίες, όπως υπόγειοι σταθμοί (αγωγοί ή σταθμοί του μετρό), σήραγγες, κελάρια σε σπίτια, υπόγεια ή μεγαλύτερες εγκαταστάσεις, καθώς και καμάρες σιδηροδρομικών μεταφορών, πάνω από το έδαφος ήταν ιδιαίτερα κατάλληλα για τη διαφύλαξη ατόμων κατά τη διάρκεια αεροπορικών επιδρομών. Ένα καταφύγιο που χρησιμοποιούνται συνήθως στο σπίτι ήταν γνωστό ως το καταφύγιο Άντερσον το οποίο κατασκευαζόταν με κρεβάτια για να προστατεύονται οι ένοικοι από τις αεροπορικές επιδρομές.

Κελάρια.

Τα κελάρια στην ηπειρωτική Ευρώπη ήταν πάντα πολύ πιο σημαντικά από ό, τι στο Ηνωμένο Βασίλειο, και κυρίως στη Γερμανία, όπου σχεδόν όλα τα σπίτια και οι πολυκατοικίες κατασκευαζόταν και εξακολουθούν να κατασκευάζονται με κελάρια. Για το λόγο αυτό, η προφύλαξη από αεροπορικές επιδρομές κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου στη Γερμανία μπορούσε να είναι πολύ πιο εύκολη σε εφαρμογή από τις Αρχές από ό, τι ήταν δυνατό να το πράξει το Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτό που ήταν αναγκαίο ήταν να εξασφαλιστεί ότι τα κελάρια ήταν προετοιμασμένα να φιλοξενήσουν όλους τους κατοίκους του κτιρίου., ότι όλες οι καταπακτές του κελαριού και τα προστατευτικά παραθύρων ήταν στην θέση τους, ότι η πρόσβαση στα κελάρια ήταν ασφαλές σε περίπτωση αεροπορικής επιδρομής, ότι στο εσωτερικό, οι κάτοικοι είναι ασφαλής για κάθε περιστατικό, πέραν των άμεσων χτυπημάτων κατά την αεροπορική επιδρομή και ότι τα μέσα διαφυγής σε περίπτωση πραγματικής έκτακτης ανάγκης ήταν εύκολα διαθέσιμα.

106

�������� �����.indd 106

14/2/2011 5:22:14 µµ

107 �������� �����.indd 107

14/2/2011 5:22:16 µµ

Ωστόσο, οι ανεπάρκειες των κελαριών και των υπογείων έγιναν εμφανείς μετά τους αλλεπάλληλους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια των εμπρηστικών επιθέσεων κατά των μεγαλύτερων γερμανικών πόλεων, ιδίως εκείνων του Αμβούργου και της Δρέσδης. Κατά την καύση τα κτίρια και τα συγκροτήματα διαμερισμάτων κατέρρεαν από τον θερμό αέρα (που μπορούσε να φθάσει πάνω από τους 800 ° C). Οι κάτοικοι συχνά παγιδεύονταν σε αυτά τα υπόγεια καταφύγια που είχαν γίνει κατάμεστα λόγω των αφίξεων κατοίκων και από άλλα κτίρια που δεν ήταν ασφαλή λόγω των προηγούμενων επιθέσεων. Στο εσωτερικό των καταφυγίων, ορισμένοι κάτοικοι χάσανε την ζωή τους από θερμικά εγκεφαλικά επεισόδια ή δηλητηρίαση από το μονοξείδιο του άνθρακα.

Κελάρια στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Κελάρια στο Ηνωμένο Βασίλειο υπήρχαν κατά κύριο λόγο μόνο σε μεγάλα σπίτια, και σε σπίτια κατασκευασμένα μέχρι την περίοδο του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά την περίοδο αυτή τα κελάρια κατεδαφίστηκαν και οι νέες κατοικίες κατασκευάστηκαν χωρίς κελάρια, συνήθως για να την αποφυγή της αύξησης του κόστους που συνεπάγεται η κατασκευή τους. Από τη στιγμή που τα κτίρια κατοικίας είχαν αυξηθεί κατά πολύ μεταξύ των πολέμων, η έλλειψη κελαριού σε πιο πρόσφατες κατοικίες ήταν ένα σημαντικό πρόβλημα για το πρόγραμμα Προφύλαξης Αεροπορικών Επιδρομών [Air Raid Precautions (ARP)], στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Εναλλακτικές λύσεις έπρεπε να βρεθούν σύντομα καθώς έγινε σαφές ότι οι αεροπορικές επιδρομές χρησιμοποιούνταν από τη Γερμανία ως μέσο για την αποθάρρυνση του πληθυσμού και διακοπής 108 �������� �����.indd 108

14/2/2011 5:22:16 µµ

των γραμμών ανεφοδιασμού στη Βρετανία.

Οι αρχικές συστάσεις ήταν ότι οι κάτοικοι θα πρέπει να παραμένουν στο χώρο κάτω από τις σκάλες, στο τριγωνικό τμήμα μεταξύ των σκαλιών της σκάλας και του τείχους, κατά τη διάρκεια της αεροπορικής επίθεσης. Αργότερα, οι αρχές παραχώρησαν υλικά στα νοικοκυριά, για την κατασκευή κοινόχρηστων καταφυγίων δρόμου και των λεγόμενων καταφυγίων Morrison και Άντερσον.

Υπόγεια.

Τα υπόγεια χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως καταφύγια αεροπορικών επιθέσεων. Υπόγεια κάτω από εργοστασιακές εγκαταστάσεις, σχολεία, νοσοκομεία, πολυκαταστήματα και άλλες επιχειρήσεις ήταν πρακτικά. Ωστόσο, αυτές οι προϋπάρχουσες μορφές καταφυγίων θα μπορούσαν να προκαλέσουν επιπλέον κινδύνους, καθώς τα βαριά μηχανήματα και τα υλικά, οι εγκαταστάσεις αποθήκευσης νερού πάνω από το καταφύγιο και οι ανεπαρκείς δομές υποστήριξης, όπως κολόνες και δοκάρια, θα μπορούσαν να καταρέυσουν πάνω στα υπόγεια. Όταν το εργοστάσιο Wilkinson’s Lemonade στο North Shields δέχτηκε άμεσο χτύπημα το Σάββατο 3 Μαΐου του 1941 κατά τη διάρκεια γερμανικής επίθεσης στη βόρειο-ανατολική ακτή της Αγγλίας, 107 πολίτες έχασαν τη ζωή τους όταν κατέρρευσε η οροφή του υπογείου στο οποίο είχαν βρει καταφύγιο, καθώς και τα βαρέα μηχανήματα πάνω του.

109 �������� �����.indd 109

14/2/2011 5:22:16 µµ

Καταφύγιο Anderson.

Το καταφύγιο Άντερσον (Anderson) σχεδιάστηκε το 1938 από τον William Paterson και Oscar Carl (Karl) Kerrison ως απάντηση σε αίτημα του Υπουργείου Εσωτερικών. Πήρε το όνομά του από τον Sir John Anderson, τότε Λόρδος με ειδική ευθύνη την προετοιμασία της προφύλαξης από εναέρια επιδρομή αμέσως πριν από το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν αυτός που ξεκίνησε την εξέλιξη του καταφυγίου, μετά από αξιολόγηση των Δρ David Anderson, Bertram Lawrence Hurst, και Sir Henry Jupp, του Ιδρύματος Πολιτικών Μηχανικών, το σχέδιο προοριζόταν για μαζική παραγωγή.

Τα καταφύγια Άντερσον σχεδιάστηκαν για να φιλοξενήσουν μέχρι και έξι άτομα. Η κύρια αρχή προστασίας βασίστηκε σε καμπύλα και ίσια γαλβανιζέ κυματοειδή φύλλα χάλυβα που δημιουργούσαν πλαίσια. Έξι κυρτά πλαίσια ήταν βιδωμένα μαζί στην κορυφή, ώστε να αποτελούν το κύριο σώμα του καταφυγίου, τρία ευθεία πλαίσια και στις δύο πλευρές, και δύο ακόμη ευθεία είχαν καθοριστεί σε κάθε άκρο, από τα οποία το ένα περιλαμβάνει τη πόρτα και συνολικά είναι δεκατέσσερα τμήματα. Ένα μικρό φρεάτιο αποχέτευσης ήταν συχνά ενσωματωμένο στο πάτωμα για τη συλλογή βρόχινου νερού που πιθανά διαρρέει στο καταφύγιο. Τα καταφύγια είναι 1,8 μέτρα ψηλό, 1,4 μέτρα πλάτος και 2 μέτρα μήκος. Θαβόταν 1,2 μέτρα βαθιά στο χώμα και στη συνέχεια επικαλυπτόταν με 0,4 μέτρα εδάφους πάνω από την οροφή. Οι εκτάσεις γης πάνω από το καταφύγιο θα μπορούσε να φυτευτεί με λαχανικά και λουλούδια, και μερικές φορές ήταν αρκετά ελκυστικό θέαμα. Η εσωτερική διαρρύθμιση του καταφυγίου γινόταν από τον ιδιοκτήτη και έτσι υπήρχαν μεγάλες διαφορές στην άνεση.

110 �������� �����.indd 110

14/2/2011 5:22:16 µµ

111 �������� �����.indd 111

14/2/2011 5:22:16 µµ

Καταφύγια Άντερσον δόθηκαν δωρεάν σε όλα τα νοικοκυριά που κέρδιζαν λιγότερα από 250 λίρες το χρόνο, και σε άτομα με υψηλότερο εισόδημα χρεωνόταν 7 λίρες. Ενάμιση εκατομμύριο καταφύγια αυτού του τύπου διανεμήθηκαν από τον Φεβρουάριο του 1939 μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ακόμη 2,1 εκατομμύρια είχαν ανεγερθεί.

Τα καταφύγια Anderson είχαν καλή αντοχή σε έκρηξη και σοκ εδάφους, επειδή είχαν καλή συνδεσιμότητα και ολκιμότητα. Αυτό σήμαινε ότι θα μπορούσαν να απορροφούν πολλή ενέργεια μέσω της πλαστικής παραμόρφωσης χωρίς να καταρρεύσουν (Αυτό ήταν έντονη αντίθεση με άλλα καταφύγια που χρησιμοποιούσαν σκυρόδεμα για τις πλευρές και την οροφή, που ήταν εγγενώς ασταθή όταν δεχόταν έκρηξη - εάν απομακρυνόταν η πλάκα οροφής, οι τοίχοι κατέρρεαν λόγω της στατικής πίεσης της γης. Αν οι τοίχοι πιεζόταν προς τα μέσα, η οροφή θα υποστηρίζονται σε ένα άκρο και θα κατέρρεε). Ωστόσο, όταν καθιερώθηκε αυτό το πρότυπο, διαπιστώθηκε ότι το χειμώνα τα καταφύγια Anderson ήταν κρύες υγρές τρύπες στο έδαφος και συχνά πλημμύριζαν σε υγρό καιρό, και έτσι ο συντελεστής πληρότητας τους θα ήταν κακός. Αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη του εσωτερικού χώρου καταφυγίου Morrison (Baker 1978).

Στο τέλος του πολέμου στην Ευρώπη, τα νοικοκυριά που έχουν λάβει το καταφύγιο Anderson αναμενόταν να καταστρέψουν τα καταφύγια τους και οι τοπικές αρχές ξεκίνησαν το έργο για την διάδοση του κυματοειδούς σιδήρου. Τα νοικοκυριά που επιθυμούσαν να διατηρήσουν το καταφύγιο Anderson πλήρωναν μια ονομαστική αμοιβή. Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού τους, πολλά καταφύγια Άντερσον σώζονται. Πολλά είχαν ανασκαφθεί μετά τον πόλεμο και μετατράπηκαν σε υπόστεγα αποθήκευσης, σε κήπους και κατοικίες.

112 �������� �����.indd 112

14/2/2011 5:22:16 µµ

Καταφύγιο Morrison.

Το καταφύγιο Morrison, επίσημα ονομάζεται Εσωτερικό Καταφύγιο Τραπέζι (Table (Morrison) Indoor Shelter). Αποτελούνταν από μια μεταλλική κατασκευή σαν κλουβί κάτω από το τραπέζι . Ήταν σχεδιασμένο από τον John Baker και το όνομά του προέρχεται από τον Herbert Morrison, τον υπουργό Εσωτερικής Ασφαλείας εκείνη την περίοδο. Ήταν το σχεδιαστικό αποτέλεσμα της διαπίστωσης ότι λόγω της έλλειψης κελαριών στο σπίτι ήταν απαραίτητο να αναπτυχθεί ένα αποτελεσματικό είδος καταφυγής στον εσωτερικό χώρο στέγασης. Τα καταφύγια κατέφθαναν ως σετ συναρμολόγησης, που έπρεπε να βιδωθούν μέσα στο σπίτι. Ήταν περίπου 2 μέτρα μακρύ, 1,2 μέτρα πλάτος και 0,75 μέτρα ψηλό, είχε μια σταθερή τριών χιλιοστών ατσάλινη πλάκα στην κορυφή, συρματόπλεγμα στις δομικές πλευρές, και ένα μεταλλικό δάπεδο. Συνολικά είχε 359 τμήματα και 3 εργαλεία που παρέχονται με το πακέτο.

113 �������� �����.indd 113

14/2/2011 5:22:16 µµ

Όταν ήταν επικεφαλής του Τμήματος Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, ο καθηγητής Sir John Baker παρουσίασε μια προπτυχιακή διάλεξη σχετικά με τις αρχές του σχεδιασμού του καταφυγίου, ως μια ενδιαφέρουσα εισαγωγή στην θεωρία του πλαστικού σχεδιασμού των κατασκευών. Το 1968 η διάλεξη έγινε παρουσία του πρίγκιπα Καρόλου, και μπορεί να συνοψιστεί ως εξής:

Ήταν ανέφικτο να δημιουργηθεί ένα σχέδιο για μαζική παραγωγή που θα μπορούσε να αντέξει σε ένα άμεσο χτύπημα, και γι ‘αυτό ήταν θέμα επιλογής ενός κατάλληλου σχεδιασμού που θα είχε ως στόχο να σωθούν ζωές από περιπτώσεις ζημιών του σπιτιού λόγω της έκρηξης. Εξετάσεις κτιρίων που βομβαρδίστηκαν ανέφεραν ότι σε πολλές περιπτώσεις, ένας εξωτερικός τοίχος ενός σπιτιού κατέρρεε ή ανατιναζόταν λόγω κάποιου κοντινού ωστικού κύματος, και το πάτωμα του πρώτου ορόφου περιστρεφόταν στην άλλη άκρη του (που υποστηρίζονται σε μεγάλο κομμάτι ανέπαφου τοίχου) σκοτώνοντας τους κατοίκους. Το καταφύγιο Morrison επομένως σχεδιάστηκε ώστε να είναι σε θέση να αντέξει τον πάνω όροφο ενός τυπικού διώροφου σπιτιού, και είχε μερική κατάρρευση. Το καταφύγιο ήταν σχεδιασμένο για να απορροφά την ενέργεια αυτή με την πλαστική παραμόρφωση, δεδομένου ότι αυτή μπορεί να απορροφήσει δύο ή τρεις τάξεις μεγέθους περισσότερη ενέργεια από ό, τι η ελαστική παραμόρφωση.

Ο σχεδιασμός του έδωσε τη δυνατότητα στην οικογένεια να κοιμάται κάτω στο καταφύγιο κατά τη διάρκεια της νύχτας ή κατά τη διάρκεια επιδρομών, και να το χρησιμοποιήσει ως τραπέζι στη διάρκεια της ημέρας, καθιστώντας το ένα πρακτικό στοιχείο του σπιτιού. 500.000 καταφύγια Morrison είχαν διανεμηθεί από το τέλος του 1941, με επιπλέον 100.000 που προστέθηκαν το 1943 για να προετοιμαστεί ο πληθυσμός για τις αναμενόμενες γερμανικές επιθέσεις με βόμβες V-1.

114 �������� �����.indd 114

14/2/2011 5:22:16 µµ

Σε μία εξέταση των 44 σοβαρά καταστραμμένων κατοικιών, διαπιστώθηκε ότι τρεις άνθρωποι είχαν σκοτωθεί, 13 είχαν τραυματιστεί σοβαρά, και 16 ελαφρά από συνολικά 136 άτομα που είχαν χρησιμοποιήσει τα καταφύγια Morrison. Έτσι 120 από 136 άτομα επιζήσαν χωρίς σοβαρό τραυματισμό από επικίνδυνα βομβαρδισμένα σπίτια. Επιπλέον, διαπιστώθηκε ότι οι θάνατοι που συνέβησαν σε ένα σπίτι το οποίο είχε υποστεί άμεσο βομβαρδισμό, και μερικοί από τους σοβαρά τραυματίες βρίσκονταν σε καταφύγια τοποθετημένα εσφαλμένως στο εσωτερικό των σπιτιών. Τον Ιούλιο του 1950 η Βασιλική Επιτροπή στην Βράβευση των Εφευρετών απονέμει βραβείο 3.000 λιρών στον Μπέικερ για το σχεδιασμό του καταφυγίου Morrison (Baker 1978)

115 �������� �����.indd 115

14/2/2011 5:22:16 µµ

Σιδηροδρομικές καμάρες και υπόγειες διαβάσεις

Οι σιδηροδρομικές καμάρες και οι υπόγειες διαβάσεις χρησιμοποιήθηκαν επίσης στο Ηνωμένο Βασίλειο για την προστασία από αεροπορική επιδρομή, καθ’ όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Οι σιδηροδρομικές καμάρες ήταν βαθιές, καμπυλωτές δομές από πλίνθους ή σκυρόδεμα, τοποθετημένες στις κατακόρυφες παρειές των σιδηροδρομικών γραμμών, και χρησιμοποιούνταν αρχικά ως εμπορικές αποθήκες. Οι καμάρες καλύπτονταν συνήθως με ξύλινους ή πλίνθινους τοίχους, παρέχοντας έτσι σημαντική προστασία από αεροπορικές επιδρομές - με την προϋπόθεση, βεβαίως, ότι οι σιδηροδρομικές γραμμές δεν ήταν ο κύριος στόχος της επίθεσης κατά τη συγκεκριμένη στιγμή και έτσι ήταν λιγότερο πιθανό να χτυπηθούν άμεσα. Κάθε καμάρα μπορούσε να φιλοξενήσει από 60 έως 150 περίπου άτομα. Ωστόσο, λιγότεροι άνθρωποι βρίσκανε καταφύγιο τη νύχτα, καθώς ο χώρος ύπνου των κατοίκων καταλάμβανε περισσότερο διαθέσιμο χώρο - ένας περιορισμός που ισχύει επίσης για οποιοδήποτε άλλο είδος καταφυγίου. Οι υπόγειες διαβάσεις ήταν στην πραγματικότητα αρτηρίες, σε σχήμα τόξου, που συνήθως επέτρεπαν την ασφαλή διέλευση κάτω από τις σιδηροδρομικές γραμμές.

116 �������� �����.indd 116

14/2/2011 5:22:16 µµ

117 �������� �����.indd 117

14/2/2011 5:22:16 µµ

Υπόγειοι σιδηρόδρομοι και σήραγγες.

Κατά την έναρξη του πολέμου, ο υπουργός Εσωτερικών Ασφαλείας, Herbert Morrison, είχε επιφυλάξεις για τη χρήση των υπόγειων σταθμών και των υπόγειων σηράγγων, ως δημόσια καταφύγια. Οι λόγοι που είχε ήταν η ανησυχία του για την εξάπλωση κάποιας νόσου λόγω της έλλειψης εγκαταστάσεων υγιεινής σε πολλούς σταθμούς. Ακόμη τον ανησυχούσε ο εγγενής κίνδυνος των ανθρώπων να πέσουν πάνω στις γραμμές, και το ενδεχώμενο ότι οι άνθρωποι θα έβρισκαν καταφύγιο στους σταθμούς και τις σήραγγες τόσο κατά την διάρκεια της ημέρας όσο και της νύχτας, επειδή θα αισθάνονται ασφαλέστερα από ό, τι έξω από τους σταθμούς. Όμως σύντομα έγινε προφανές ότι αυτοί οι φόβοι ήταν αβάσιμοι. Οι άνθρωποι ήταν πρόθυμοι να συνεχίσουν τη ζωή τους όσο πιο φυσιολογικά γίνεται παρά τις δυσκολίες που συναντούσαν έξω από τα υπόγεια καταφύγια. Παρ ‘όλα αυτά, οι Λονδρέζοι προτίμησαν να χρησιμοποιούν το σταθμό του υπόγειου σιδηροδρόμου από κάθε άλλο καταφύγιο επειδή αισθανόταν πιο ασφαλείς εκεί και ήταν πρόθυμοι και αποφασισμένοι να συνεχίσουν να χρησιμοποιούν τους σταθμούς και τις σήραγγες.

Η κυβέρνηση συνειδητοποίησε σύντομα την έκταση αυτής της δημοφιλούς λύσης και ότι το Μετρό θα μπορούσε να είναι η απάντηση στην έλλειψη διαθέσιμων καταφυγίων και αποθηκών του Λονδίνου. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1940 ο κλάδος Aldwych της γραμμής Piccadilly έκλεισε για τα τρένα, οι γραμμές τσιμεντοποιήθηκαν, και εγκαταστάθηκαν ενισχυμένες αντιπλημμυρικές πύλες που θα μπορούσαν να κλείσουν αμέσως. Εβδομήντα εννέα σταθμοί ήταν εφοδιασμένοι με κουκέτες για 22.000 άτομα, σε συνδυασμό με εγκαταστάσεις πρώτων βοηθειών και εξοπλισμένοι με χημικές τουαλέτες. Δημιουργήθηκαν 124 κυλικεία σε όλα τα μέρη του δικτύου των σηράγγων. Συστάθηκαν αστυνομικά σημεία, των οποίων η λειτουργία ήταν να διατηρήσουν την τάξη, να 118 �������� �����.indd 118

14/2/2011 5:22:16 µµ

δίνουν τις πρώτες βοήθειες και να βοηθούν σε περίπτωση πλημμύρας των σηράγγων. Επιχειρήσεις (για παράδειγμα η Plessey Ltd), χρησιμοποιούσαν τους σταθμούς του μετρό και κλειστές σήραγγες. Κυβερνητικά γραφεία είχαν εγκατασταθεί σε άλλους σταθμούς και το αντιαεροπορικό κέντρο του Λονδίνου, χρησιμοποίησε άλλους ως έδρα της. Ωστόσο, οι σταθμοί του υπογείου και σήραγγες ήταν ακόμα ευάλωτοι σε μια άμεση επίθεση και συνέβησαν αρκετά τέτοια περιστατικά : Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1940, στον υπόγειο σταθμό του σιδηρόδρομου Marble Arch, 20 άτομα έχασαν τη ζωή τους. Στις 14 Οκτωβρίου του 1940, μια βόμβα διαπέρασε το δρόμο και τη σήραγγα στο σταθμό του υπόγειου σιδηρόδρομου

Ωστόσο, ο υψηλότερος αριθμός νεκρών προκλήθηκε κατά τη διάρκεια ενός ατυχήματος στο σταθμό του Bethnal Green στις 8 Μαρτίου του 1943, όταν 1.500 άτομα εισήλθαν στο σταθμό. Ο κόσμος ξαφνικά πανικοβλήθηκε όταν άκουσε τον ήχο μιας παράξενης έκρηξης (στην πραγματικότητα αυτή ήταν μια άκρως απόρρητη αντιαεροπορική ρουκέτα). Κάποιος σκόνταψε στα σκαλιά, και το πλήθος σπρώχνοντας, έπεφταν ο ένας πάνω στον άλλον με αποτέλεσμα 173 άνθρωποι να ποδοπατηθούν μέχρι θανάτου.

Παρ ‘όλα αυτά, το υπόγειο σύστημα σιδηροδρόμου του Λονδίνου κατά τη διάρκεια του πολέμου, θεωρήθηκε ένα από τα ασφαλέστερα μέσα για την προστασία πολλών ανθρώπων σε μια περιοχή υψηλής πυκνότητας της πρωτεύουσας. Υπολογίζεται ότι περίπου 170.000 άνθρωποι προφυλάχθηκαν μέσα στις σήραγγες και τους σταθμούς κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και δεν είναι ένας μεγάλος αριθμός σε σύγκριση με τον συνολικό αριθμό των κατοίκων της πρωτεύουσας, είναι σχεδόν βέβαιο ότι έχει σώσει πολλές ζωές ανθρώπων που πιθανότατα θα έβρησκαν λιγότερο ασφαλή μέσα προστασίας.

119 �������� �����.indd 119

14/2/2011 5:22:16 µµ

Άλλες σήραγγες

Πολλά άλλα είδη σηράγγων προσαρμόστηκαν ως καταφύγια για την προστασία του αστικού πληθυσμού, καθώς και τη στρατιωτική και διοικητική εγκατάσταση του Ηνωμένου Βασιλείου κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ορισμένα είχαν κατασκευαστεί πολλά χρόνια πριν, μερικά ήταν μέρος ενός αρχαίου αμυντικού συστήματος, ενώ ορισμένα άνηκαν σε εμπορικές επιχειρήσεις, όπως η εξόρυξη άνθρακα.

Οι σήραγγες Victoria στο Newcastle upon Tyne, για παράδειγμα, που ολοκληρώθηκαν ήδη από το 1842, και χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά του άνθρακα από τα ανθρακωρυχεία του ποταμού Tyne, είχαν κλείσει το 1860 και παρέμειναν έτσι μέχρι το 1939. Σήραγγες με 12 μέτρα βάθος σε ορισμένα σημεία οι οποίες εκτεινόταν σε μέρη κάτω από την πόλη του Newcastle, μετατράπηκαν σε καταφύγια αεροπορικών επιδρομών με χωρητικότητα 9.000 ατόμων.

120 �������� �����.indd 120

14/2/2011 5:22:16 µµ

Ο μεγάλος λαβύρινθος μεσαιωνικών σηράγγων κάτω από το κάστρο Dover είχε κτιστεί αρχικά ως μέρος του αμυντικού συστήματος των επιθέσεων κατά της Αγγλίας. Με την πάροδο των αιώνων το τελευταίο επεκτάθηκε ενώ ανασκάφθηκε και ενισχύθηκε περαιτέρω κατά τον Α και Β Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι να μπορεί να φιλοξενήσει μεγάλα τμήματα των μυστικών αμυντικών συστημάτων προστασίας των βρετανικών νήσων. Στις 26 Μαΐου του 1940 έγινε η έδρα της «Επιχείρηση Δυναμό» (“Operation Dynamo’’), υπό τον αντιναύαρχο Bertram Ramsay, από όπου οργανώθηκε η διάσωση και απομάκρυνση έως και 338.000 στρατιωτών από τη Γαλλία.

Στο Stockport, έξι μίλια νότια του Manchester, τέσσερις ομάδες υπόγειων σηράγγων που προορίζονταν για καταφύγια αεροπορικής επιδρομής (air-raid shelters)πολιτικής χρήσης ήταν σκαμμένα στο κόκκινο ψαμμίτη κάτω από το κέντρο της πόλης. Η προετοιμασία ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1938 και η πρώτη σειρά καταφυγίων 121 �������� �����.indd 121

14/2/2011 5:22:17 µµ

άνοιξε στις 28 Οκτωβρίου του 1939. (το Stockport δεν βομβαρδίστηκε έως την 11η Οκτωβρίου 1940.) Τα μικρότερα από τα καταφύγια της σήραγγας θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν 2.000 άτομα και το μεγαλύτερο 3.850 (που στη συνέχεια επεκτάθηκε για να φτάσει έως και 6.500 άτομα). Το μεγαλύτερο από τα Stockport Air Raid καταφύγια είναι ανοικτά στο κοινό ως μέρος των μουσείων της πόλης.

122 �������� �����.indd 122

14/2/2011 5:22:17 µµ

Κοινόχρηστα καταφύγια σε δρόμους

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι δημοτικές αρχές γρήγορα αναγνώρισαν την δημιουργία καταφυγίων σε ανοιχτούς χώρους, ειδικά κοντά σε δρόμους, ως επιτακτική ανάγκη για τους πεζούς, τους οδηγούς και τους επιβάτες σε διερχόμενα οχήματα, κλπ. Το πρόγραμμα της κατασκευής των κοινόχρηστων καταφυγίων στους δρόμους άρχισε τον Μάρτιο του 1940, όπου η κυβέρνηση προμήθευε τα υλικά, και ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από αυτό το σύστημα. Αυτά τα καταφύγια αποτελούνταν από 14-ιντσών πλίνθινους τοίχους και στέγες από οπλισμένο σκυρόδεμα πάχους ενός μέτρου, παρόμοια αλλά πολύ μεγαλύτερα από ό, τι τα ιδιωτικά καταφύγια σε ιδιωτικές αυλές και κήπους που κατασκευάστηκαν λίγο αργότερα. Τα κοινόχρηστα καταφύγια προοριζόταν συνήθως να φιλοξενήσουν περίπου πενήντα άτομα το καθένα, και χωρίστηκαν σε διάφορα τμήματα με εσωτερικούς τοίχους με ανοίγματα που τα συνδέουν. Τα τμήματα αυτά ήταν συνήθως επιπλωμένα με έξι κουκέτες.

Οι εργασίες κατασκευής συνεχίστηκαν γρήγορα, μέχρις ότου οι πόροι του σκυροδέματος και των τούβλων άρχισαν να εξαντλούνται λόγω της υπερβολικής ξαφνικής ζήτησης. Επίσης, οι αντοχές των πρώτων καταφυγίων του δρόμου ήταν ένα σοβαρό πλήγμα στην εμπιστοσύνη των πολιτών. Οι τοίχοι τους χτυπήθηκαν είτε από εδαφικό σοκ ή ωστικό κύμα, και οι στέγες τους στη συνέχεια πέσανε επάνω στους κατοίκους(Baker, 1978). Την ίδια περίπου περίοδο οι φήμες των ατυχημάτων άρχισαν να κυκλοφορούν, όπως σε μια περίπτωση όπου οι άνθρωποι πνίγηκαν λόγω μιας έκρηξης όπου γέμισε το καταφύγιο με νερό. Αν και προτάθηκαν πολύ βελτιωμένα σχέδια των οποίων η επίδοση έχει αποδειχθεί σε δοκιμές έκρηξης, τα κοινόχρηστα καταφύγια έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή, και λίγο αργότερα τα νοικοκυριά είχαν ενθαρρυνθεί να οικοδομήσουν ιδιωτικά καταφύγια στα οικόπεδά τους, ή εντός των σπιτιών τους, με υλικά που παρέχονται από την κυβέρνηση.

123

�������� �����.indd 123

14/2/2011 5:22:17 µµ

Υπάρχουν διάφορες αποθήκες και σήραγγες κάτω από βασικά κυβερνητικά κτίρια, κατασκευασμένα για να αντέχουν αεροπορικές επιδρομές. Η κλίμακα αυτών των κατασκευών είναι άγνωστη, επειδή η κυβέρνηση δεν παρουσιάζει ελεύθερα τις πληροφορίες αυτές.

Hochbunker

Το Hochbunker ήταν παραδόξως γερμανικός τύπος κατασκευής, σχεδιασμένο για να βοηθηθούν οι γερμανικές αρχές στην εξυπηρέτηση πρόσθετου αριθμού του πληθυσμού σε περιοχές με μεγάλη πυκνότητα κατοικιών, καθώς και των πεζών στους δρόμους κατά τη διάρκεια αεροπορικών επιδρομών. Σε αντίθεση με άλλα καταφύγια, τα κτίρια αυτά πράγματι θεωρούντο απολύτως ασφαλή σε επίθεση βόμβας. Είχαν επίσης το πλεονέκτημα ότι είναι χτισμένα πάνω απο την επιφάνεια της γης, το οποίο ήταν πολύ φθηνότερο από ό, τι την προς τα κάτω ανασκαφή. Δεν υπάρχουν ισοδύναμα των hochbunkers στις πόλεις των χωρών της Συμμαχίας.

Τα Hochbunkers συνήθως αποτελούνταν από μεγάλους τσιμεντόλιθους πάνω από το έδαφος με τοίχους από 1 m και 1,5 m πάχος και με τα τεράστια υπέρθυρα πάνω από τις πόρτες και τα ανοίγματα. Είχαν συχνά μια σταθερή εσωτερική θερμοκρασία από 7 έως 10 ° C, κατάσταση που τα καθιστά απολύτως κατάλληλα για τα εργαστήρια, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά τον πόλεμο. Έχουν προβλεφθεί για να προστατεύουν ανθρώπους, διοικητικά κέντρα, σημαντικά αρχεία και έργα τέχνης.

Οι δομή τους πήρε πολλές μορφές: συνήθως αποτελείται από τετράγωνο μπλοκ, ή με μικρό, μακρύ ορθογώνιο ή τριγωνικό σχήμα,

124 �������� �����.indd 124

14/2/2011 5:22:17 µµ

125 �������� �����.indd 125

14/2/2011 5:22:17 µµ

κατακόρυφους πύργους σε τετραγωνικό ή στρογγυλό σχέδιο με μεγάλο ύψος, όπως κτίρια, ακόμη και πυραμιδοειδής κατασκευές.

Μερικοί από τους κυκλικούς πύργους είχαν ελικοειδή δάπεδα ανάμεσα στους κυρτούς τοίχους. Πολλές από αυτές τις δομές συναντώνται και σήμερα. Έχουν μετατραπεί σε γραφεία, χώρους αποθήκευσης, καθώς ορισμένοι έχουν προσαρμοστεί για χρήση ως ξενοδοχεία, νοσοκομεία και σχολεία, καθώς και πολλές άλλες χρήσεις σε καιρό ειρήνης. Στο Schöneberg, μια πολυκατοικία κτίστηκε πάνω από το καταφύγιο αεροπορικής επιδρομής Pallasstrasse μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, το ΝΑΤΟ χρησιμοποίησε το καταφύγιο αυτό για την αποθήκευση τροφίμων.

Το κόστος της κατεδάφισης αυτών των κτιρίων, μετά τον πόλεμο ήταν τεράστιο, όπως απέδειξαν οι προσπάθειες κατεδάφισης ενός από τους έξι λεγόμενους πύργους Flak της Βιέννης. Η επιχειρούμενη κατεδάφιση προκάλεσε μια ρωγμή σε έναν από τους τοίχους του πύργου, και οι προσπάθειες εγκαταλείφθηκαν.

Μια παραλλαγή του Hochbunker ήταν το Winkeltürme, το όνομά του προέρχεται από τον σχεδιαστή του, Leo Winkel από το Duisburg. Ο Winkel κατοχύρωσε τον σχεδιασμό του το 1934, και μετά το 1936, η Γερμανία έχτισε 98 Winkeltürme, πέντε διαφορετικών τύπων. Οι πύργοι είχαν κωνικό σχήμα με κυρτούς τοίχους που κατέληγαν σε μια ενισχυμένη βάση. Οι διαστάσεις των πύργων ποικίλλουν. Οι διάμετροι κυμαινόταν μεταξύ 8,4 και 10 μέτρα και το ύψος μεταξύ 20 και 25 μέτρα. Τα τείχη των πύργων είχαν ελάχιστο πάχος 0,8 μέτρα από οπλισμένο σκυρόδεμα και 1,5 μέτρα για τα τοιχία από απλό σκυρόδεματο. Οι πύργοι είχαν την δυνατότητα να προφυλάξουν από 164 έως και 500 άτομα, ανάλογα με τον τύπο. Η πρόθεση των Winkeltũrme και των άλλων hochbunkers ήταν η προστασία των εργαζομένων σε ναυπηγεία, τις σιδηροδρομικές και βιομηχανικές περιοχές.

126 �������� �����.indd 126

14/2/2011 5:22:17 µµ

127 �������� �����.indd 127

14/2/2011 5:22:17 µµ

Θεωρητικά τα καμπύλα τοιχώματα απομακρύνουν κάθε βόμβα που θα χτυπήσει τον πύργο του, κατευθύνοντας την προς τα κάτω, προς τη βάση. Οι πύργοι είχαν μια μικρή βάση, η οποία πιθανότατα προσέφερε την μεγαλύτερη προστασία. Παρ’ όλα αυτά μια βόμβα των ΗΠΑ είχε χτυπήσει ένα πύργο στη Βρέμη τον Οκτώβριο του 1944. Η βόμβα εξερράγη στην οροφή, σκοτώνοντας τους πέντε ανθρώπους στο εσωτερικό.

Άλλες κατασκευές

Λίγα καταφύγια θα μπορούσαν να επιβιώσουν έναν άμεσο βομβαρδισμό. Οι γερμανικές αρχές ισχυρίστηκαν ότι τα καταφύγια hochbunkers ήταν απολύτως ασφαλή σε βομβαρδισμούς, αλλά κανένα δεν είχε χτυπηθεί από τις 41 βόμβες Grand Slam “καταστροφείς καταφυγίων” που ρίχθηκαν από τη RAF έως το τέλος του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Δύο ρίχθηκαν στο υποβρύχιο U-Bootbunkerwerft Βαλεντίν κοντά στη Βρέμη και διείσδυσαν 4 έως 7 μ. οπλισμένου σκυροδέματος, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η οροφή.

Πιο πρόσφατα, η διείσδυση από “έξυπνες βόμβες” , βόμβες κατευθυνόμενες από λέιζερ, στο καταφύγιο Αμιρίγια στη διάρκεια του Πολέμου του Κόλπου το 1991, έδειξε πόσο ευάλωτα είναι ακόμη και τα καταφύγια από ενισχυμένο σκυρόδεμα σε αυτού του τύπου βόμβες. Ωστόσο, τα καταφύγια αεροπορικής επιδρομής είχαν κατασκευαστεί για να προστατεύσουν τον άμαχο πληθυσμό, έτσι η προστασία από άμεσο βομβαρδισμό είχε δευτερεύουσα αξία. Οι πιο σημαντικοί κίνδυνοι ήταν από έκρηξη και βλήματα σράπνελ. Είναι απίθανο ότι οποιοσδήποτε στρατιωτικός εχθρός θα βομβάρδιζε σκόπιμα ένα πολιτικό καταφύγιο, ακόμη και αν ήταν σαρωτικός βομβαρδισμός [carpet bombing] μιας πόλης.

128 �������� �����.indd 128

14/2/2011 5:22:17 µµ

129 �������� �����.indd 129

14/2/2011 5:22:17 µµ

Στην σύγχρονη εποχή

Παλιά καταφύγια αεροπορικής επιδρομής , όπως και τα καταφύγια Άντερσον, μπορούν ακόμα να βρεθούν στο πίσω μέρος κήπων, τα οποία χρησιμοποιούνται συνήθως ως υπόστεγα, (στην οροφή η οποία είναι καλυμμένη με χώμα) ως λαχανόκηποι ή παρτέρια. Μερικά είναι κενά ή γεμίζουν με συντρίμμια.

Χώρες που έχουν κρατήσει καταφύγια αεροπορικής επιδρομής ανέπαφα και σε καλή κατάσταση περιλαμβάνουν την Ελβετία και τη Φινλανδία. Πολλά ελβετικά σπίτια και πολυκατοικίες έχουν ακόμα συγκεκριμένες θύρες περίπου 40 εκατοστά πάχους που είναι βαθιά στο υπόγειο. Στο εσωτερικό αυτών των καταφυγίων, μπορεί να βρεθεί ένα σύστημα παροχής αέρα. Επί του παρόντος, πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτά τα καταφύγια, ως χρηματοκιβώτια (χρηματοοικονομικά έγγραφα) ή για την αποθήκευση πολύτιμων εγγράφων. Σε πολλές περιπτώσεις, οι δομές αυτές είναι τα πιο ασφαλή μέρη ενός σπιτιού, λόγω του πάχους της οροφής του καταφυγίου.

Το κράτος του Ισραήλ απαιτεί από όλα τα κτίρια να έχουν καταφύγια και όλα τα σπίτια να διαθέτουν μέτρα ασφαλείας. Συνήθως χρησιμοποιούνται ως αίθουσες παιχνιδιού, έτσι ώστε τα παιδιά να νοιώθουν άνετα να μπούνε σε μια στιγμή ανάγκης, και να μην φοβηθούν.

Η Φινλανδία έχει πάνω από 40.000 καταλύματα αεροπορικής επιδρομής τα οποία μπορούν να φιλοξενήσουν 3,8 εκατομμύρια άτομα (71% του πληθυσμού). Ιδιωτικές κατοικίες έχουν σπάνια καταφύγια αλλά οι ιδιοκτήτες κατοικιών άνω των 600 τ.μ. είναι υποχρεωμένοι να κατασκευάζουν. Επιθεωρητές πυρκαγιάς ελέγχουν τα καταφύγια κάθε 10 χρόνια και οι ρωγμές πρέπει να επισκευάζονται ή να διορθώνονται το συντομότερο δυνατό. Ο νόμος προβλέπει ότι 130 �������� �����.indd 130

14/2/2011 5:22:17 µµ

οι κάτοικοι των πολυκατοικιών πρέπει να καθαρίζουν τα καταφύγια και να είναι έτοιμα για χρήση σε λιγότερο από 24 ώρες. Επίσης, οι κατοικίες πρέπει να διαθέτουν ένα τηλέφωνο που διαθέτει σύνδεση γραμμής και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανά πάσα στιγμή.

131 �������� �����.indd 131

14/2/2011 5:22:17 µµ

132 �������� �����.indd 132

14/2/2011 5:22:17 µµ

Καταφύγιο Νέφους [Fallout Shelter]

Ένα καταφύγιο νέφους [fallout sheter] είναι ένας κλειστό χώρος ειδικά σχεδιασμένος για να προστατεύει τους χρήστες του από ραδιενεργά συντρίμμια που προκαλούνται από μία πυρηνική έκρηξη. Πολλά τέτοια καταφύγια κατασκευάστηκαν ως μέτρα πολιτικής άμυνας κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Κατά τη διάρκεια μιας πυρηνικής έκρηξης, η ύλη που εξατμίζεται από την έκρηξη είναι εκτεθειμένη σε νετρόνια, τα οποία απορροφά, και γίνεται ραδιενεργή. Όταν αυτή η ύλη συμπυκνώνεται στη βροχή, σχηματίζει σκόνη και φωτεινά αμμώδη υλικά που μοιάζουν με την ελαφρόπετρα του εδάφους. Το νέφος εκπέμπει σωματίδια άλφα και βήτα, καθώς επίσης και ακτίνες γάμμα. Μεγάλο μέρος αυτής της άκρως ραδιενεργής ύλης, στη συνέχεια πέφτει στη γη, θέτοντας οτιδήποτε υπάρχει σε ακτίνα βλέμματος σε επαφή με την ακτινοβολία, σε σημαντικό κίνδυνο. Ένα καταφύγιο νέφους έχει σχεδιαστεί για να ελαχιστοποιήσει την έκθεση των χρηστών στο βλαβερό νέφος μέχρις ότου η ραδιενέργεια έχει μειωθεί σε ασφαλέστερο επίπεδο.

133 �������� �����.indd 133

14/2/2011 5:22:17 µµ

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου πολλές χώρες κατασκεύασαν καταφύγια νέφους για τους υψηλόβαθμους αξιωματούχους της κυβέρνησης και αποφασιστικής σημασίας στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Τα σχέδια έγιναν, ωστόσο, προβλέποντας την χρήση υπαρχόντων κτιρίων με ανθεκτικά υπόγεια, ως πρόχειρα καταφύγια νέφους. Τα κτίρια αυτά συνήθως φέρουν πινακίδες με κίτρινα και μαύρα σήματα. Η αρχική έκρηξη όμως μιας πυρηνικής επίθεσης θα μπορούσε να καταστρέψει αυτά τα υπόγεια, είτε θάβοντας τα κάτω από πολλούς τόνους μπάζα και, επομένως, αδύνατον να φύγει ο χρήστης, ή να αφαιρέσει τον κτιριακό σκελετό, αφήνοντας έτσι τα υπόγεια απροστάτευτα.

Το πρόγραμμα του Εθνικού Συναγερμού Έκτακτης Ανάγκης (National Emergency Alarm Repeater ,N.E.A.R) αναπτύχθηκε το 1956 κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου για να συμπληρωθούν τα υπάρχοντα συστήματα προειδοποίησης με σειρήνα και ραδιοφωνικές εκπομπές σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης. Το πολιτικό σύστημα συναγερμού N.E.A.R. κατασκευάστηκε και δοκιμάστηκε, αλλά το πρόγραμμα δεν ήταν βιώσιμο και καταργήθηκε περίπου το 1966. Στις ΗΠΑ, το Σεπτέμβριο του 1961 η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση ίδρυσε την Κοινότητα Προγράμματος Καταφυγίων Νέφους [Fallout Shelter Program].

Τον Νοέμβριο του 1961 στο περιοδικό ‘Fortune’, ένα άρθρο από τον Gilbert Burck περιέγραφε τα σχέδια του Nelson Rockefeller, Edward Teller, Herman Kahn, και Chet Holifield για ένα τεράστιο δίκτυο υπόγειων καταφυγίων νέφους σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες, τα οποία επαρκούν για εκατομμύρια ανθρώπους για την χρήση ως καταφύγιο σε περίπτωση πυρηνικού πολέμου.

134 �������� �����.indd 134

14/2/2011 5:22:17 µµ

Μια επιστολή του Προέδρου Κένεντι συμβουλεύοντας την χρήση των καταφυγίων νέφους εμφανίστηκε ως ανακοίνωση τον Σεπτέμβριο του 1961 σε τεύχος του περιοδικού ‘Life’

135 �������� �����.indd 135

14/2/2011 5:22:18 µµ

Τα αμερικανικά καταφύγια νέφους στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ήταν μερικές φορές χρηματοδοτούμενα σε συνδυασμό με τη χρηματοδότηση για άλλα ομοσπονδιακά προγράμματα. Οπως τα έργα αστικής ανάπλασης της Αρχή Ομοσπονδιακής Στέγασης [Federal Housing Authority], όπως για παράδειγμα την πλατεία Barrington, και άλλων αναπτυξιακών προγραμμάτων της Κομητείας της Πολιτικής Άμυνας και καταστροφών του Λος Άντζελες, και ήταν σχεδιασμένα για μεγάλο αριθμό πολιτών. Η Ελβετία δημιούργησε ένα εκτεταμένο δίκτυο καταφυγίων νέφους (κυρίως μέσω της ενίσχυσης των κυβερνητικών κτιρίων, όπως τα σχολεία), μεγάλης κλίμακας για την προστασία και την σίτιση του συνόλου του πληθυσμού για δύο χρόνια μετά από μια πυρηνική επίθεση. Αυτό το έθνος έχει την υψηλότερη

136 �������� �����.indd 136

14/2/2011 5:22:18 µµ

αναλογία του χώρου καταφυγίων σε σχέση με τον πληθυσμό από κάθε άλλη χώρα. Όλα αυτά τα καταφύγια είναι ικανά να αντέχουν πυρηνικά νέφη και βιολογικές ή χημικές (NBC) επιθέσεις, αλλά οι κατασκευαστικές απαιτήσεις ποικίλλουν ανάλογα με το μέγεθος του κτιρίου. Τα μεγαλύτερα κτίρια συνήθως έχουν καταφύγια σκαμμένα σε στερεό έδαφος. Παρόμοια έργα έχουν κατασκευαστεί στη Φινλανδία, η οποία απαιτεί όλα τα κτίρια με έκταση άνω των 600 τ.μ. να έχουν καταφύγιο NBC, και στη Νορβηγία, η οποία απαιτεί όλα τα κτίρια με εμβαδόν άνω των 1000 m² να έχουν ένα καταφύγιο.

Η πρώην Σοβιετική Ένωση και άλλες χώρες του ανατολικού μπλοκ συχνά σχεδίαζαν τα υπόγεια τούνελ που χρησιμοποιούνταν ως μετρό ή άλλα μέσα μεταφοράς, για να χρησιμοποιηθούν ως καταφύγια νέφους ή βομβαρδισμού σε περίπτωση επίθεσης.

Το ενδιαφέρον για τα καταφύγια νέφους μειώθηκε σε μεγάλο βαθμό, καθώς η απειλή παγκόσμιου πυρηνικού πολέμου μειώθηκε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Τα περισσότερα καταφύγια κατοικιών δεν είναι πλέον εξοπλισμένα με την τροφή και το νερό που απαιτείται για παρατεταμένη κατοίκηση και ένας μεγάλος αριθμός έχει μετατραπεί από τους ιδιοκτήτες σε χώρους άλλων χρήσεων (π.χ. κελάρια κρασιού, γυμναστήρια). Ωστόσο, αρκετό ενδιαφέρον έχει παρατηρηθεί από το 2001. Αυτά τα καταφύγια παρέχουν επίσης ένα καταφύγιο από φυσικές καταστροφές όπως οι ανεμοστρόβιλοι και τυφώνες.

137 �������� �����.indd 137

14/2/2011 5:22:18 µµ

138 �������� �����.indd 138

14/2/2011 5:22:18 µµ

139 �������� �����.indd 139

14/2/2011 5:22:18 µµ

Λεπτομέρειες σχετικά με την κατασκευή καταφυγίων

Ένα τυπικό καταφύγιο νέφους αποτελείται από θωράκιση που μειώνει την έκθεση ακτίνων γάμμα κατά έναν παράγοντα 1000 φορών. Η απαιτούμενη θωράκιση μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση 10 φορές το ποσό κάθε ποσότητας υλικών που μπορούν να μειώσουν τις επιπτώσεις των ακτίνων γάμμα στο μισό. Τέτοιες ποσότητες υλικών που μειώνουν την ένταση ακτίνων γάμμα κατά 50% (1 / 2) μπορούν να είναι 1 εκ. του μολύβδου, 6 εκ. από σκυρόδεμα, 9 εκ. συσκευασμένου χώματος ή 150 κ.μ. αέρα. Όταν είναι χτισμένα σε διαδεχόμενα επίπεδα, η θωράκιση πολλαπλασιάζεται. Συνήθως, μια κατασκευή κατάλληλη να χρησιμοποιηθεί ως καταφύγιο νέφους είναι μια τάφρος, με ισχυρή στέγη θαμμένη κάτω από 1 μ. μπαζών. Τα δύο άκρα της τάφρου έχουν ράμπες ή εισόδους σε ορθή γωνία ως προς την τάφρο, έτσι ώστε οι ακτίνες γάμμα να μην μπορούν να εισέλθουν (οι ακτίνες μπορούν να ταξιδεύουν μόνο σε ευθείες πορείες). Για να μην περνά το νερό την επιφάνεια του εδάφους προς το καταφύγιο (σε περίπτωση βροχής), ένα πλαστικό φύλλο θα πρέπει να τοποθετηθεί μερικά εκατοστά κάτω από την επιφάνεια και να κρατείται προς τα κάτω με πέτρες ή τούβλα.

Το ξηρό έδαφος είναι μια αρκετά καλή θερμομόνωση, και κατά τη διάρκεια αρκετών εβδομάδων κατοίκισης, το καταφύγιο γίνετε πάρα πολύ θερμό για να είναι άνετο. Η απλούστερη μορφή αποτελεσματικού ανεμιστήρα για να δροσιστεί ένα καταφύγιο είναι ένα μεγάλο, βαρύ πλαίσιο με πτερύγια που περιστρέφονται στην πόρτα του καταφυγίου και μπορεί να κουνηθεί από μεντεσέδες στην οροφή. Τα πτερύγια ανοίγουν προς μία κατεύθυνση και κλείνουν προς την άλλη, αντλώντας αέρα. Συνδέοντας ένα σχοινί, και περιστρεφόμενος κάποιος το κουνά. Σχηματίζει έτσι μια αεραντλία Kearny, ή KAP. 140 �������� �����.indd 140

14/2/2011 5:22:18 µµ

141 �������� �����.indd 141

14/2/2011 5:22:18 µµ

Το σχέδιο της αντλίας έχει πάρει το όνομα του εφευρέτη της.

Ο αφιλτράριστος αέρας είναι ασφαλής, δεδομένου ότι την πιο επικίνδυνη επίπτωση την έχει η πυκνή άμμος ή τα λεπτά ραδιενεργά σωματίδια. Τέτοια μεγάλα σωματίδια δεν είναι εύκολο να απορροφηθούν από τους μαλακούς ιστούς του σώματος, οπότε εκτεταμένα φίλτρα δεν είναι απαραίτητα. Κάθε έκθεση σε λεπτή σκόνη είναι πολύ λιγότερο επικίνδυνη από την έκθεση στις ακτίνες γάμμα από το νέφος έξω από το καταφύγιο. Όσων αφορά τον χώρο τοποθέτησής τους, αποτελεσματικά δημόσια καταφύγια μπορεί να είναι τα μεσαία πατώματα ορισμένων ψηλών κτιρίων, κατασκευές στάθμευσης, ή κάτω από την επιφάνεια του εδάφους σε κτίρια με περισσότερους από 10 ορόφους. Το πάχος των ανώτερων δαπέδων πρέπει να αποτελέσει μια αποτελεσματική ασπίδα, και τα παράθυρα της προστατευόμενης περιοχής δεν πρέπει να έχουν οπτική επαφή με το έδαφος που καλύπτεται από νέφος και είναι σε ακτίνα 1,5 χιλιομέτρου.

Τα περιεχόμενα ενός τέτοιου καταφυγίου συχνά ήταν ενα ραδιόφωνο με μπαταρία. Ήταν πολύ χρήσιμο για να λαμβάνονται οι ενημερώσεις των συνθέσεων του νέφους και της καθαρότητας του αέρα. Σε πολλές χώρες (όπως οι ΗΠΑ) οι πολιτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί έχουν γεννήτριες έκτακτης ανάγκης, με αρκετά καύσιμα που εξασφαλίζουν την λειτουργία για παρατεταμένες περιόδους χωρίς εμπορικό ηλεκτρικό ρεύμα. Είναι δυνατόν να κατασκευαστεί ένας μετρητής ραδιενέργειας τύπου ηλεκτρόμετρου, το οποίο ονομάζεται Μετρητής Νέφους Kearny, με μόνο ένα φλιτζάνι καφέ ή να κουβαδάκι, γυψοσανίδα, μονή πετονιά, και φύλλα αλουμινίου. Τα σχέδια περιέχονται στο βιβλίο «Ικανότητες Επιβίωσης στον Πυρηνικό Πόλεμο” [“Nuclear War Survival Skills”] του Cresson Kearny.

142 �������� �����.indd 142

14/2/2011 5:22:18 µµ

143 �������� �����.indd 143

14/2/2011 5:22:18 µµ

Χρήση ενός καταφυγίου

Οι κάτοικοι θα πρέπει να είναι προετοιμασμένοι ώστε να παραμείνουν προστατευμένοι για τουλάχιστον δύο εβδομάδες. Στη συνέχεια μπορούν να εργάζονται εκτός του καταφυγίου με σταδιακή αύξηση του χρόνου από τέσσερις ώρες την ημέρα σε τρεις εβδομάδες. Η κανονική εργασία είναι ασφαλής όταν σκουπιστεί ή πλυθεί το νέφος σε αβαθή ορύγματα για την απολύμανση του χώρου. Θα πρέπει να κοιμούνται εντός του καταφυγίου για αρκετούς μήνες. Αν υπάρχει, οι κάτοικοι θα πρέπει να λαμβάνουν ιωδιούχο κάλιο σε ποσοστό 130 mg / ημέρα για κάθε ενήλικα (65 mg / ημέρα για κάθε παιδί), ως πρόσθετο μέτρο για την προστασία του ανθρώπινου θυρεοειδή αδένα για να μην απορροφηθούν ουσίες επικίνδυνων ραδιενεργού ιωδίου, ένα συστατικό που περιέχεται στα περισσότερα νέφη και στα απόβλητα των αντιδραστήρων.

Καταφύγια νέφους στην ψυχαγωγία

Τα καταφύγια νέφους κατέχουν εξέχουσα θέση στο μυθιστόρημα του Robert A. Heinlein Farnham’s Freehold ( o Heinlein έχτισε ένα αρκετά εκτεταμένο καταφύγιο κοντά στο σπίτι του στο Colorado Springs το 1963) , στο ‘Pulling Through’ του Dean Ing, ‘A Canticle for Leibowitz’ του Walter M. Miller και το μυθιστόρημα ‘Earth’ του David Brin. Η εξιδανικευμένη μορφή καταφυγίου νέφους συναντάται στην ταινία ‘Blast from the Past’.

144 �������� �����.indd 144

14/2/2011 5:22:18 µµ

145 �������� �����.indd 145

14/2/2011 5:22:18 µµ

Το 1999 κυκλοφόρησε η ταινία ‘Blast from the Past’. Είναι μια ρομαντική κωμωδία για έναν πυρηνικό φυσικό, τη γυναίκα του, και τον γιό τους που εισέρχονται σε ένα καλά εξοπλισμένο ευρύχωρο καταφύγιο νέφους κατά τη διάρκεια του 1962,περίοδο της κουβανικής κρίσης. Καταφεύγουν εκεί και βγαίνουν στην επιφάνεια 35 χρόνια αργότερα, το 1997. Η ταινία δείχνει την αντίδρασή τους στη σύγχρονη κοινωνία.

Στο βιβλίο 11 της σειράς βιβλίων Cirque Du Freak, ο Ντάρεν και η Harkat πρέπει να μπουν σε έναν εναλλακτικό κόσμο. Βρίσκουν ένα καταφύγιο νέφους με καρτ-ποστάλ στο ψυγείο από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και συνειδητοποιούν ότι έχουν πάει πίσω στο χρόνο.

Τα ηλεκτρονικά παιχνίδια Fallout series απεικονίζουν τα ερείπια του ανθρώπινου πολιτισμού μετά από ένα εξαιρετικά καταστροφικό πυρηνικό πόλεμο, και παρουσιάζουν μια σειρά υποθετικών καταφυγίων και εγκαταστάσεων. Σημαντικότερα είναι τα θησαυροφυλάκια: ένα δίκτυο 122 τεράστιων καταφυγίων κατασκευασμένα σε ολόκληρη την

146 �������� �����.indd 146

14/2/2011 5:22:19 µµ

Αμερική, κυρίως σε σπηλιές ή κάτω από τα βουνά και σχεδιασμένα να στεγάσουν περίπου 1.000 ανθρώπους, μέχρι ότου οι συνθήκες του χώρου να είναι βιώσιμες. Χτισμένο από στρατιωτικούς εργολάβους Vault-Tec, τα θησαυροφυλάκια θεωρητικά λειτουργούν απλώς ως καταφύγια για να διατηρούν την ανθρωπότητα κατά την διάρκεια της χειρότερης περιόδου του πολέμου, αλλά στην πραγματικότητα αποτελούν μέρος ενός μοχθηρού “Μεγάλου Πειράματος”, το οποίο διεξάγεται από τα λείψανα της φανταστικής υπερδύναμης, με σκοπό να εκτεθούν οι κάτοικοι σε ορισμένες συνθήκες απλά για να παρατηρήσουν τι θα συμβεί. Μερικά θησαυροφυλάκια είχαν σχεδιαστεί ώστε να μην ανοίξουν για μεγάλες χρονικές περιόδους (ο υπόγειος θάλαμος 13 είχε προγραμματιστεί να παραμείνει σφραγισμένο για 200 χρόνια, ενώ ο θάλαμος 101 δεν είχε σκοπό να ανοίξει καθόλου), ορισμένα θησαυροφυλάκια ήταν εσκεμμένα υπερπλήρεις, και ένας υπόγειος θάλαμος είχε σχεδιαστεί ώστε να μην κλείσει σωστά και να εκτεθούν οι κάτοικοι στο νέφος.

147 �������� �����.indd 147

14/2/2011 5:22:19 µµ

148 �������� �����.indd 148

14/2/2011 5:22:19 µµ

Επίλογος.

Τα φυσικά φαινόμενα, με τα οποία ασχολήθηκα, πολύ λίγο θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως καταστροφικά, ακραία και φονικά αν ο μόνος κριτής ήταν η ίδια η Φύση. Η διαδικασία με την οποία λειτουργεί η Φύση εμπεριέχει μια ειρωνική στάση απέναντι στον άνθρωπο. Η εξέλιξη , η καταστροφή, ο θάνατος και η αναγέννηση είναι στάδια που στο πρόσωπο της είναι πολύ λογικό να συναντήσουμε. Ο θάνατος μπορεί για τον ανθρώπινο πολιτισμό να θεωρείται αδυναμία και πάντα να προσπαθεί να τον υπερνικήσει, για το περιβάλλον ωστόσο αυτή η διαδικασία είναι ακόμη μια λειτουργία στην πορεία της εξέλιξής του. Μεταβαλλόμενη και αλλοιωμένη από το ανθρώπινο ίχνος, που παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις, η Φύση προσαρμόζεται και ανακαλύπτει τον δικό της ρυθμό για την επιβίωσή της. Τα φυσικά φαινόμενα, μέρος της εκτόνωσης των δυνάμεων με τις οποίες υφίσταται, δεν εκδικείται αλλά προσαρμόζεται. Οι ηφαιστειακές εκρήξεις και οι σεισμοί, οι καταιγίδες και τα τσουνάμι υπήρχαν ανέκαθεν. Η τραγικότητά τους αντικατοπτρίζει τις συνέπειες που αυτά έχουν στον ανθρώπινο πολιτισμό και μόνο. Διότι κατά τα άλλα, όπως ανέφερα και πιο πάνω, είναι κάτι φυσικό να συμβεί. Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου η καταστροφή μεταφράζεται ως δημιουργία. Ένα ηφαίστειο δημιουργεί νέα γη και ένας τυφώνας απομακρύνει τις φονικά θερμές μάζες αέρα.

Οι δομές και πρακτικές που εφαρμόστηκαν από τους ανθρώπους στην ξημέρωμα των πολιτισμών, λίγο μας αφορούν σήμερα για την δική μας επιβίωση. Κι όμως αυτό το άθροισμα γνώσης και οι κατασκευές, που τόσο έχουμε απομακρυνθεί, μας εξασφάλισαν την ζωή.

149 �������� �����.indd 149

14/2/2011 5:22:19 µµ

Ο άνθρωπος δημιουργεί εφήμερες καταστάσεις κοντά σε νερό, τροφή και πρώτες ύλες. Ένας τρόπος ζωής που όλο ένα θα εξελίσσεται. Βρίσκοντας καταφύγια, όχι ακόμη κατοικίες, που προφυλάσσουν τους χρήστες από καιρικές συνθήκες, χώροι που προσφέρουν ασφάλεια. Χώροι διαμονής, θέσεις που οι άνθρωποι επιλέγουν όταν μετακινούνται από τόπο σε τόπο. Στρώματα χρήσης, και δάπεδα κατοίκισης. Όταν η πρόθεση και όχι το ένστικτο γίνεται ένα εργαλείο διαβίωσης και όχι απλά επιβίωσης, τότε σημειώνεται το πέρασμα στον πολιτισμό.

Στην σύγχρονη μεταβιομηχανική εποχή που ζούμε, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κάνουν τις καταστροφές, που οφείλονται σε φυσικά φαινόμενα, να μοιάζουν δαιμονικά πολλές. Η εγωιστική στάση του ανθρώπου, που μέχρι πρότινος ωθούσε την φύση σε δραστικές προσαρμογές, σήμερα προπαγανδίζει την σωτηρία της. Με βασικό στόχο όμως την δική του και μόνο επιβίωση. Φοβούμενος ότι η Φύση και οι λειτουργίες της θα εξελιχθούν [φροντίζοντας για την δική της σωτηρία] σε ένα αφιλόξενο για τον άνθρωπο και την επιβίωσή του περιβάλλον εκλιπαρεί τώρα την καταφυγή σε μια πιο οικο-λογική σκέψη.

Βρίσκει ξανά το καταφύγιο του στο χώμα, την μήτρα του εδάφους. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι όταν θέλουμε να κρύψουμε ή να προφυλάξουμε κάτι το θάβουμε στο έδαφος. Στην ασφάλεια.

150 �������� �����.indd 150

14/2/2011 5:22:19 µµ

151 �������� �����.indd 151

14/2/2011 5:22:19 µµ

Πηγές

Βιβλιογραφία Δελλαδέτσιμας Παύλος-Μαρίνος [2009] ΟΙ ΑΣΦΑΛΕΙΣ ΠΟΛΕΙΣ, εκδόσεις, ΕΞΑΝΤΑΣ, Αθήνα Χατζηστεργίου Γιώργος [2009], Η Γη τρέμει, εκδ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα Chomsky Noam [2006] Δύο ώρες διαύγειας, εκδ. ΛΙΒΑΝΗ, Αθήνα Heidegger Martin [2008], κτίζειν κατοικείν σκέπτεσθαι, εκδ. ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα Rapoport Amos, Φιλιππίδης Δημήτριος [2010] ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, εκδ. ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα Sebald [2008] Η φυσική Ιστορία της Καταστροφής, εκδ. ΑΓΡΑ, Αθήνα

Ηλεκτρονικές πηγές [2010-2011] _www.slf.ch/english_EN [Ελβετικό ομοσπονδιακό ίδρυμα για την έρευνα χιονιού και χιονοστιβάδων]

_www.roupel.gr _www.wikipedia.org [ηλεκτρονική διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια] _www.usbunkers.com [βιομηχανία κατασκευής Bunker] _www.terravivos.com [βιομηχανία κατασκευής Bunker] _www.hitlerbunker.com _www.focusmag.gr [περιοδικό Focus] _www.worldlingo.com _www.tovima.gr [εφημερίδα ‘Το Βήμα’] 152 �������� �����.indd 152

14/2/2011 5:22:19 µµ

_www.greekarchitects.gr [ηλεκτρονικό περιοδικό για την αρχιτεκτονική] _www.tanea.gr [εφημερίδα ‘Τα Νέα’ ] _www.bt.cdc.gov [Center for Disease Control and Prevention] _seismo.geology.upatras.gr[Συστήματα Αντισεισμικής Προστασίας ΑΤΛΑΣ] _bunkersite.com [βάση δεδομένων bunker στην δυτική Ευρώπη] _www.wartourist.eu _www.allworldwars.com _www.civildefensemuseum.com _www.lignemaginot.com _www.survivalring.org/shelters/home-blast-shelter/ _architectureforhumanity.org

Άρθρα 1. Χατζηστεργίου Γιώργος, ‘Τα κτίρια στον πόλεμο’, εφημερίδα Η κυριακάτικη αυγή, 23/12/2007 2. Χατζηστεργίου Γιώργος , ‘Η πολεοδομία της επιβολής’, εφημερίδα Το βήμα της Κυριακής, 16/10/2005 3. Χατζηστεργίου Γιώργος , ‘Πόλεις του σοσιαλισμού’, εφημερίδα Το βήμα της Κυριακής, 05/06/2005 4. Νικολόπουλος Γιάννης, ‘Σαφάρι για τα χαμένα οχυρά της Ελλάδας’, εφημερίδα Το βήμα, 05/05/2010 5. Κουτούπης Γιώργος, ‘Σφαίρες για το κατοικείν’, ηλεκτρονικό περιοδικό greekarchitects, 01/07/2010 6. Γκαζμέντ Καπλάν, ‘Κανείς δεν θέλει να θυμάται...’, εφημερίδα Τα Νέα, 30/07/2009

153 �������� �����.indd 153

14/2/2011 5:22:19 µµ