Eén hart, twee huizen, wat (ge)scheiden ouders kunnen doen voor het welzijn van hun kind by AnneliesGeraets

EĂŠn hart, twee huizen

Wat (ge)scheiden(de) ouders kunnen doen voor het welzijn van hun kind Annelies Geraets Â

EĂŠn hart, twee huizen

Wat (ge)scheiden(de) ouders kunnen doen voor het welzijn van hun kind.

Tweede druk oktober 2012

Omslagontwerp : Annelies Geraets Illustraties : Annelies Geraets

© oktober 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder uitdrukkelijke bronvermelding en voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de auteur

Ik draag dit boek op aan alle jongeren die opgroeien in een moeilijke gezinssituatie. Ik hoop van harte dat ze op een dag de kracht zullen vinden om hun beproevingen te overstijgen en de lessen die ze geleerd hebben te transformeren tot waardevolle levenswijsheid die ze voor altijd in hun hart dragenâ&#x20AC;Ś

Om de leesbaarheid te bevorderen, heb ik ervoor gekozen om daar waar het gaat over beide geslachten, enkel de mannelijke vorm te gebruiken.

INLEIDING.............................................................................................. 3

2 WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK IN VERBAND MET KINDEREN EN SCHEIDING ............................................................................................ 7 2.1 FACTOREN DIE DE IMPACT VAN EEN SCHEIDING OP HET WELZIJN VAN KINDEREN BEPALEN ...................................................................................... 9 2.1.1 Kenmerken van het kind ............................................................ 9 2.1.1.1 Geslacht ................................................................................ 9 2.1.1.2 Leeftijd ................................................................................... 9 2.1.1.3 Temperament ...................................................................... 10 2.1.1.4 Copingstrategieën ............................................................... 10 2.1.2 Kenmerken van het gezin ........................................................ 11 2.1.2.1 Ouderlijke conflicten ............................................................ 11 2.1.2.1.1 Ouderlijke conflicten vóór de scheiding ......................... 11 2.1.2.1.2 Ouderlijke conflicten ná de scheiding............................ 12 2.1.2.1.3 Kenmerken van ouderlijke conflicten ............................ 12 2.1.2.1.4 Oplossingsstrategieën die ouders hanteren voor conflicten 13 2.1.2.1.5 Conflicten en de kwaliteit van de ouder-kind relatie ...... 14 2.1.2.2 Het opvoedend handelen en de ouder-kindrelatie .............. 15 2.1.2.2.1 Verschillende opvoedingsstijlen van ouders ................. 15 2.1.2.2.2 Verschillende ‘co-ouderschapsrelaties’ ......................... 16 2.1.2.3 Het opvoedend handelen van stiefouders ........................... 18 2.1.2.4 Sociaaleconomische omstandigheden van het gezin en economische deprivatie .................................................................... 19 2.1.2.5 Mentale gezondheid van ouder(s) ....................................... 20 2.1.2.6 Aantal veranderingen in de levensloop van kinderen ......... 20 2.1.2.7 Sociale ondersteuning ......................................................... 21 2.2 MOGELIJKE GEVOLGEN VAN EEN OUDERLIJKE SCHEIDING .................... 23 2.2.1 Lager psychologisch welbevinden ........................................... 23 2.2.2 Gedragsproblemen, delinquent en anti-sociaal gedrag ........... 24 2.2.3 Moeilijkheden op school ........................................................... 24 2.2.4 Gewijzigde familiale- en sociale netwerken ............................. 25 2.2.5 Jong geleerd, oud gedaan ....................................................... 26 3 DE WERELD VAN JE KIND: ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE IN RELATIE TOT DE OUDERLIJKE SCHEIDING .......................................... 30 3.1 BABY’S EN DREUMESEN (0 JAAR - 2 JAAR) .......................................... 33 3.1.1 Waar zijn baby’s en dreumesen mee bezig? ........................... 33 I

3.1.2 Hoe denken baby’s en dreumesen? ........................................ 34 3.1.3 Wat is moeilijk voor baby’s en dreumesen? ............................. 34 3.1.4 Wat als ouders gaan scheiden? ............................................... 35 3.1.5 Tips om het welzijn van baby’s en dreumesen te bevorderen tijdens en na de scheiding .................................................................... 36 3.1.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? ........................................... 38 3.2 PEUTERS (2 JAAR – 4 JAAR) .............................................................. 41 3.2.1 Waar zijn peuters mee bezig? .................................................. 41 3.2.2 Hoe denken peuters? ............................................................... 41 3.2.3 Wat is moeilijk voor peuters? ................................................... 42 3.2.4 Wat als ouders gaan scheiden? ............................................... 43 3.2.5 Tips om het welzijn van peuters te bevorderen tijdens en na de scheiding .............................................................................................. 44 3.2.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? ........................................... 45 3.2.7 Boeken voor peuters ................................................................ 45 3.3 KLEUTERS (4 JAAR - 6 JAAR).............................................................. 49 3.3.1 Waar zijn kleuters mee bezig? ................................................. 49 3.3.2 Hoe denken kleuters? .............................................................. 49 3.3.3 Wat is moeilijk voor kleuters? ................................................... 50 3.3.4 Wat als ouders gaan scheiden? ............................................... 50 3.3.5 Tips om het welzijn van kleuters te bevorderen tijdens en na de scheiding .............................................................................................. 51 3.3.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? ........................................... 52 3.3.7 Boeken voor peuters ................................................................ 52 3.4 SCHOOLGAANDE KINDEREN (6 JAAR - 12 JAAR) ................................... 57 3.4.1 Waar zijn schoolgaande kinderen mee bezig? ........................ 57 3.4.1.1 Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) ............... 57 3.4.1.2 Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) .............. 57 3.4.2 Hoe denken schoolgaande kinderen? ...................................... 58 3.4.2.1 Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) ............... 58 3.4.2.2 Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) .............. 58 3.4.3 Wat is moeilijk voor schoolgaande kinderen? .......................... 59 3.4.4 Wat als ouders gaan scheiden? ............................................... 59 3.4.4.1 Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) ............... 59 3.4.4.2 Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) .............. 60 3.4.5 Tips om het welzijn van schoolgaande kinderen te bevorderen tijdens en na de scheiding .................................................................... 61 3.4.5.1 Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) ............... 61 II

3.4.5.2 Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) .............. 62 3.4.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? .......................................... 62 3.4.7 Boeken voor schoolgaande kinderen ....................................... 63 3.5 PUBERS EN ADOLESCENTEN (VANAF 12 JAAR) .................................... 67 3.5.1 Waar zijn pubers en adolescenten mee bezig? ....................... 67 3.5.2 Hoe denken pubers en adolescenten? .................................... 67 3.5.3 Wat is moeilijk voor pubers en adolescenten? ......................... 68 3.5.4 Wat als ouders gaan scheiden? ............................................... 69 3.5.5 Tips om het welzijn van pubers en adolescenten te bevorderen tijdens en na de scheiding .................................................................... 70 3.5.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? .......................................... 71 3.5.7 Boeken voor pubers en adolescenten ..................................... 72 4 TIPS VOOR OUDERS OM HET WELZIJN VAN KINDEREN TE BEVORDEREN TIJDENS EN NA DE SCHEIDING .................................... 75 4.1 GUN ELKAAR DE TIJD OM JULLIE VERLIES TE VERWERKEN ZODAT EEN (SLECHT AFGESLOTEN) PARTNERRELATIE EEN GOEDE OUDERRELATIE NIET IN DE WEG STAAT! ............................................................................................... 76 4.2 KINDEREN HEBBEN RECHT OP EEN DEGELIJKE SCHEIDINGSMELDING! .... 78 4.3 EEN SCHEIDINGSRITUEEL KAN HEEL WAARDEVOL ZIJN! ........................ 82 4.4 MAAK EEN DUURZAAM OUDERSCHAPSPLAN EN HOUD DAARBIJ (IN DE MATE VAN HET MOGELIJKE) REKENING MET DE BEHOEFTEN VAN JE KIND! ........ 84 4.5 BIED JE KIND DUIDELIJKHEID EN STRUCTUUR! ..................................... 86 4.6 EEN KIND KAN NIET KIEZEN! ............................................................... 89 4.7 TOON RESPECT VOOR DE ANDERE OUDER VAN JE KIND!....................... 92 4.8 VERMIJD OPENLIJKE CONFLICTEN NA DE SCHEIDING! ........................... 95 4.9 MENG JE NIET IN DE RELATIE TUSSEN JE KIND EN ZIJN ANDERE OUDER! 98 4.10 WEES ALTIJD BEREID TOT HET VOEREN VAN EEN EERLIJK GESPREK! .. 100 4.11 GEEF JE KIND WAT ADEMRUIMTE! ..................................................... 103 4.12 GA OP ZOEK NAAR HULPBRONNEN VOOR JEZELF! ............................. 104 4.13 GA OP ZOEK NAAR HULPBRONNEN VOOR JE KIND! ............................ 106 4.14 NIEUWE PARTNER, NIEUW GELUK? ................................................. 107 5

DANKWOORD ................................................................................... 112

LITERATUUR ..................................................................................... 113

BIJLAGEN .......................................................................................... 116

III

Inleiding

1 Inleiding De liberalisering van de scheiding stemt me hoopvol. Voor een groot aantal kinderen betekent het immers dat hun omgeving weet wat ze doormaken en dat ze uit verschillende hoeken steun kunnen verwachten. Toch mogen we niet uit het oog verliezen dat een scheiding een uitermate ingrijpende gebeurtenis blijft, die een onuitwisbare stempel drukt op het leven van een kind. Na de scheiding zal niets immers ooit nog hetzelfde zijn... Kinderen waarvan de ouders uit elkaar gaan, worden onbewust ‘gegijzeld’ in een situatie waaraan ze zelf niets kunnen veranderen en waarbij ze weinig of geen inspraak hebben. Mogelijk blijven ze in de kou staan met hun gevoelens en/of cijferen ze zichzelf weg om het hun ouders niet nog moeilijker te maken. In sommige gevallen worden zij zelfs de speelbal van ouders die zichzelf totaal in het conflict verliezen. Het spreekt voor zich dat dit geen ideale omstandigheden zijn om in op te groeien. Ik zie het dan ook als een plicht voor een vader en een moeder om er alles aan te doen opdat hun kind met zo weinig mogelijk kleerscheuren door de scheiding van zijn ouders komt. Of het kind de scheiding al dan niet als traumatisch zal ervaren, hangt in belangrijke mate af van hoe zijn ouders de zaken aanpakken. Vele ouders gaan dan ook op zoek naar een leidraad die hen een houvast biedt om de belangen van hun kind optimaal te beschermen tijdens en na de scheiding. Dit boek wil zo’n steun zijn. Het is een verzameling van feiten over kinderen en scheiding en heeft als opzet om ouders zo goed en zo volledig mogelijk te informeren, zodat ze de nodige tools in handen hebben om ervoor te zorgen dat zij hun kind(eren) optimaal kunnen ondersteunen. Bestaat er zoiets als een toverformule die elk kind veilig en zonder schrammen door een scheiding helpt? Helaas niet. Elk individu is immers

uniek, elke situatie anders en elk gezin verschillend... Ik wil er de nadruk op leggen dat de relatie tussen twee ouders en hun kind(eren) steeds weer verschillend is en dat het derhalve onverstandig zou zijn om tot een standaard te willen komen die algemeen geldend is. Het is goed om te bedenken dat wat hier beschreven wordt, bevindingen en gedachten zijn die van toepassing zijn op het ‘gemiddelde’ gezin, het ‘gemiddelde’ kind en de ‘gemiddelde’ ouder. Iedereen weet dat ‘iets bestuderen’ en erover praten of schrijven helemaal niet hetzelfde is als iets ‘in de praktijk brengen’. Wees dus zeker niet te streng voor jezelf als je niet (alles) kan realiseren wat hier gesuggereerd wordt. Ik ben dankbaar voor het feit dat je als ouder de tijd neemt om bewust op zoek te gaan naar informatie over kinderen in scheidingssituaties en ik hoop van harte dat dit boek een hulp kan zijn in de beslissingen die je op het punt staat te nemen. Veel succes!

Weten-‐ schappelijk onderzoek

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen

2 Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

Scheiden is een ernstige aangelegenheid. We moeten er immers niet flauw over doen : een scheiding heeft altijd gevolgen voor een kind. Wat die gevolgen zijn en hoe zwaar ze wegen hebben ouders gelukkig voor het grootste deel zelf in de hand! Om te weten hoe je de zaken best kan aanpakken, moet je het gegeven ‘scheiden’ vanbinnen en vanbuiten kennen om te weten waar de valkuilen zitten en welke wapens je in de strijd moet gooien om daar niet in te trappen. Ik heb de voorbije jaren heel wat wetenschappelijk studies in verband met kinderen en scheiden geanalyseerd om een zo volledig mogelijk, objectief en wetenschappelijk onderbouwd beeld te krijgen van welke gevolgen een scheiding ‘zou kunnen’ hebben voor kinderen en welke factoren daarin een rol spelen. Die kennis wil ik graag met je delen. Wat bepaalt er nu precies hoe je kind de scheiding ervaart? Daar waar men een scheiding vroeger als een op zichzelf staande hoofdoorzaak van een verminderd welbevinden bij kinderen beschouwde, wordt uit elkaar gaan vandaag meer gezien als een ‘proces’ dat gekenmerkt wordt door verschillende factoren die mogelijk al vóór de breuk aanwezig waren of door de scheiding uitgelokt of versterkt worden. ‘Onderzoek dat kinderen opvolgde gedurende verschillende jaren, heeft aangetoond dat zelfs indien kinderen vóór de scheiding bepaalde emotionele en gedragsproblemen vertoonden, de scheiding zelf meestal

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

nieuwe condities voortbrengt die deze (en andere) problemen nog 1 versterken’.

In het onderzoek naar de complexe wisselwerking tussen echtscheiding en deze beïnvloedende factoren zijn wetenschappers het niet altijd eens. Toch bracht het echtscheidingsonderzoek onmiskenbaar al verschillende factoren aan het licht die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen kunnen verzwakken of versterken. De belangrijkste bevindingen uit dit 2 onderzoek , vind je terug in dit hoofdstuk. Ik ben ervan overtuigd dat het echt de moeite loont om dieper in te gaan op wat onderzoek ons kan leren over de mogelijke gevolgen van een echtscheiding voor de betrokken kinderen en heb daarom best gedaan om de conclusies uit wetenschappelijk onderzoek zo goed als mogelijk om te toveren tot een vlot leesbaar geheel. Mag ik je op het hart drukken dat het hier gaat over ‘mogelijke’ gevolgen, die bovendien hoofdzakelijk negatief zijn, terwijl niet iedereen er mee te maken zal krijgen en er mijns inziens ook best wat positieve gevolgen kunnen zijn voor kinderen waarvan ouders uit elkaar gaan. Laat je dus zeker niet ontmoedigen door de vele conclusies die hier getrokken worden, maar maak zoveel mogelijk gebruik van deze waardevolle informatie om minder positieve scenario’s in jouw gezin te voorkomen. Om het leesgemak te bevorderen zijn zo veel mogelijk verwijzingen 3 weggelaten . Indien je benieuwd bent naar meer achtergrondinformatie of bronnen, verwijs ik graag naar de informatie in de onderstaande voetnoot.

SOURANDER EN HELSTELÄ, 2005 – AMATO, 2000 deze bevindingen zijn gebaseerd op literatuur gesitueerd tussen 1995 en 2006, verwerkt in een studie in opdracht van de Vlaamse Regering in 2007, aangevuld met recente onderzoeksresultaten vanuit de SiVstudie (2011-2012), het LAGO-project (2011) en het IPOS-onderzoek (2011) 3 Tenzij anders vermeld, zijn de gegevens in hoofdstuk 3 en 4 een bewerking van de studie ‘de impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners’ in opdracht van de Vlaamse Regering (2007) (de volledige tekst en bronverwijzing kan teruggevonden worden via onderstaande link : http://www4.vlaanderen.be/dar/svr/publicaties/Publicaties/svr-studies/2007-03-impact-echtscheiding-web.pdf e ) en het artikel ‘Wat brengt een (echt)scheiding teweeg in het leven van kinderen (TVW, 31 jg, nr 283, aprilmei 2007) door C. Van Peer. 2

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen

2.1 Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen 2.1.1 Kenmerken van het kind Hieronder vind je een opsomming van kenmerkende eigenschappen van kinderen die een belangrijke rol kunnen spelen bij een scheiding. Als ouder is het goed om te weten dat deze factoren een invloed kunnen hebben op hoe je kind de scheiding ervaart. 2.1.1.1

Geslacht

Het meemaken van een ouderlijke scheiding kan bij meisjes leiden tot internaliserend (probleem)gedrag zoals depressies, emotionele problemen, psychische stress, lage zelfwaardering, enz. en bij jongens tot externaliserend (probleem)gedrag zoals, (licht) delinquent gedrag, antisociaal gedrag, agressief gedrag, enz.. 2.1.1.2

Leeftijd

Het meemaken van een ouderlijke scheiding kan op iedere leeftijd het psychologisch welzijn beïnvloeden, zij het telkens op een andere manier : men neemt aan dat hoe jonger het kind is op het moment van de scheiding, hoe schadelijker de gevolgen zijn. Men stelt vast dat kinderen die een ouderlijke scheiding ervaren vóór de leeftijd van zes jaar, meer gedragsproblemen (scheidingsangst, agressie, nachtmerries, eetstoornissen, hyperactiviteit, tegendraads gedrag, bedbevuiling) vertonen dan kinderen waarvan de ouders later tot een scheiding komen. Deze leeftijdsspecifieke verschillen kunnen verklaard worden doordat jonge kinderen op een minder realistische wijze de oorzaken en gevolgen van een ouderlijke scheiding inschatten. Dat komt vooral omdat ze schrik hebben om alleen achter te blijven, de oorzaken van de ouderlijke scheiding meer bij

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

zichzelf zoeken en omdat ze minder in staat zijn om beschermende bronnen buiten het gezin aan te spreken. 2.1.1.3

Temperament

Het temperament van kinderen beïnvloedt de wijze waarop ze met stressvolle gebeurtenissen zoals ouderlijke conflicten en scheidingen omgaan. Kinderen met een moeilijk temperament hebben meer kans op emotionele en gedragsproblemen die door stressvolle gebeurtenissen worden uitvergroot. Kinderen met een temperament dat zich kenmerkt door intens negatieve gevoelswaarden, een laag aanpassingsvermogen, impulsiviteit, reactiviteit, snel geïrriteerd raken, enz. stellen vaker externaliserend probleemgedrag. Kinderen met een verlegen, teruggetrokken temperament vertonen vaker internaliserend gedrag. Onderzoekers benadrukken echter dat een moeilijk temperament niet altijd leidt tot een moeilijke aanpassing aan een ouderlijke scheiding. Het is eerder de combinatie van een moeilijk temperament bij kinderen en een niet-sensitief opvoedend handelen door de ouders dat ervoor zorgt dat kinderen problemen hebben met de ouderlijke scheiding. 2.1.1.4

Copingstrategieën

Naast het temperament van kinderen, is de manier waarop ze met problemen omgaan (coping) even belangrijk. Kinderen die de scheiding erkennen en op zoek gaan naar oplossingsstrategieën die hen helpen om er op een positieve manier mee om te gaan, hebben minder kans op de ontwikkeling van psychologische en gedragsproblemen.

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen

2.1.2 Kenmerken van het gezin Naast de persoonlijke eigenschappen van je kind, zijn ook de manier waarop jullie gezin functioneert en de omstandigheden waarin jullie leven belangrijke factoren die een rol kunnen spelen in hoe je kind de scheiding zal ervaren. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de leeftijd van je kind, waar je als ouder niets aan kan veranderen, kan het hier wél gaan over factoren waar je als ouder een invloed op hebt. Het is dus van groot belang om te weten wat nu precies die kenmerken zijn die het verschil kunnen maken tussen een goede of een minder goede ervaring voor je kind. 2.1.2.1

Ouderlijke conflicten

De aanwezigheid van ouderlijke conflicten vóór, tijdens of na een ouderlijke scheiding heeft zonder enige twijfel een negatieve invloed op hoe kinderen zich voelen. Op langere termijn is één van de beslissende factoren voor het welzijn van scheidingskinderen niet noodzakelijk de ouderlijke scheiding zelf, maar wel de mate van conflict in hun gezin van oorsprong! Recent onderzoek in Vlaanderen bevestigde nog maar eens dat ‘wat van cruciaal belang blijkt te zijn voor het psychologisch welbevinden van jongeren, de mate is waarin zij blootgesteld worden aan ouderlijk conflict. Ouderlijke conflicten, zowel vóór, tijdens als na de scheiding blijken aanleiding te geven tot meer angstgevoelens, een lagere mentale gezondheid en meer depressieve 4 symptomen.’ 2.1.2.1.1

Ouderlijke conflicten vóór de scheiding

Uit onderzoek naar het psychologisch welbevinden van volwassenen, blijkt dat ouders die veel ruzie maken maar wel samen blijven, kinderen voortbrengen die opgroeien tot de meest ongelukkige volwassenen. Kinderen van ouders die in dezelfde omstandigheden wél scheiden, blijken als volwassene gelukkiger te zijn, vooral als hun ouders uit elkaar gingen vóór ze tien jaar oud waren. 4

VAN CLEUVENBERGEN, 2009

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

Gehuwd blijven of samen blijven wonen is dus niet ‘in het belang van de kinderen’ als ouders voortdurend conflicten hebben. Niet alle scheidingen worden evenwel voorafgegaan door een periode van voortdurende, openlijke conflicten tussen de ouders. Veel scheidingen zijn het gevolg van het (emotioneel) uit elkaar groeien van de ouders en gaan met weinig strijd gepaard. In die gevallen kan de scheiding voor hun kinderen een onverwachte en schokkende gebeurtenis zijn die een langdurige vermindering van de levenskwaliteit kan veroorzaken. Verschillende onderzoeken tonen dan ook aan dat kinderen in gezinnen met weinig conflicten vóór de scheiding, zich moeilijker aanpassen aan de scheiding en meer probleemgedrag vertonen dan kinderen die vóór de scheiding vaak met ouderlijke ruzies werden geconfronteerd. 2.1.2.1.2

Ouderlijke conflicten ná de scheiding

Door de aanwezigheid van ouderlijke conflicten na de scheiding voelen de meeste jongeren zich gevangen tussen hun ouders, wat kan leiden tot gevoelens van depressie en angst. Deze gevoelens verminderen aanzienlijk bij een goede verstandhouding tussen beide ouders. Over het algemeen kan men stellen dat kinderen zich veel beter voelen als ouders na de scheiding de strijdbijl begraven. Soms ontstaan ouderlijke twisten pas nadat één van beide ouders een relatie met een nieuwe partner aangaat. Nieuwe partnerrelaties of de hertrouw van één of beide ouders na de scheiding kunnen immers aanleiding geven tot ruzies die inhoudelijk vaak betrekking hebben op de eigen kinderen of de stiefkinderen. Deze situaties, waar kinderen vaak de inzet zijn van de onenigheid of in het slechtste geval zelfs boodschappers worden tussen beide ouders, zijn voor hun welzijn ronduit nefast. 2.1.2.1.3

Kenmerken van ouderlijke conflicten

De mate waarin ouderlijke conflicten bepalen hoe goed kinderen zich voelen, is mede afhankelijk van de aard van de aanvaring. Hoogoplopende ruzies leiden tot meer onzekere hechtingsmechanismen en angst bij peuters 12

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen

en kleuters en tot meer internaliserend en externaliserend (probleem)gedrag bij kinderen en adolescenten. ‘Hoogoplopende ruzies na een scheiding zijn het meest destructief als ouders hun kinderen ‘gebruiken’ voor het uiten van hun woede en geschillen, bijvoorbeeld door hen te vragen om vijandige boodschappen over te brengen aan de andere ouder, door opdringerige vragen te stellen over de andere ouder of door minachtende en/of vernederende opmerkingen te maken over de andere ouder, waardoor het kind de behoefte krijgt om bepaalde informatie achter te houden of (positieve of negatieve) gevoelens over de andere ouder weg te stoppen. Ouders die zich op deze manier gedragen veroorzaken bij hun kinderen meer depressieve en angstige gevoelens. Kinderen die bij hoogoplopende ruzies niet op deze manier door hun ouders ‘gebruikt’ worden, ervaren even veel of 5 even weinig last als kinderen waarvan de ouders weinig conflicten hebben.’ Ouderlijke ruzies zijn vooral schadelijk als • ze zich voordoen in het bijzijn van het kind; • het kind erbij betrokken wordt; • het conflict over het kind gaat; • er verbaal en/of fysiek geweld mee gepaard gaat; • blijkt dat men (uiteindelijk) geen oplossing vindt. 2.1.2.1.4

Oplossingsstrategieën die ouders hanteren voor conflicten

Hoewel conflict tussen de ouders zwaar weegt op het welbevinden van kinderen, zijn het vooral onopgeloste conflicten die stress veroorzaken die nefast kan zijn voor het welbevinden van zowel de ouders als de kinderen. Daaruit volgt dat niet alleen het verminderen, maar ook het oplossen van 6 conflicten van belang is. De oplossingsstrategieën die ouders bij conflicten hanteren vóór, tijdens of na de scheiding, hebben een wezenlijke invloed op de eigenwaarde van de kinderen en op hun algemeen psychologisch welzijn. Men stelt vast dat kinderen waarvan de ouders ruzies via verbale aanvallen trachten op te 5 6

KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court BASTAITS, ET. AL., Ouders en gevolgen voor kinderen, 2012

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

lossen, meer kans hebben op antisociaal gedrag en op een lage eigenwaarde. Kinderen waarvan de ouders onenigheid oplossen via het zoeken naar compromissen, hebben vaker een hoger gevoel van eigenwaarde. Indien ouders hun conflict samen op een goede manier kunnen oplossen, leert een kind ook goede conflictoplossende strategieën en zal dit conflict een minder negatieve impact hebben dan wanneer ouders dit conflict laten 7 aanslepen. 2.1.2.1.5

Conflicten en de kwaliteit van de ouder-kind relatie

Een conflictueuze relatie tussen de ouders vergroot de kans op een meer negatieve ouder-kindrelatie. De negatieve impact van ouderlijke twisten op het welzijn van kinderen verdwijnt echter (bijna volledig) indien ouders – ondanks het bestaan van onenigheden– een hechte, sensitieve en op elkaar betrokken ouder-kindrelatie kunnen in stand houden. Ze bevorderen hiermee ook een steunende relatie tussen broers en zussen op langere termijn. Tot slot nog dit : ‘Uit studie blijkt dat ook de mate waarin kinderen betekenis kunnen geven aan de scheiding en de mate waarin kinderen het gevoel hebben ‘ertoe te doen’ voor hun ouders, een belangrijkere invloed hebben op hun subjectieve levenskwaliteit dan de mate van conflict. Het is dus belangrijk om bij kinderen te toetsen of zij de situatie begrijpen, om met hen rekening te houden en hen de ruimte te geven om het verschil te maken na de scheiding. Scheidingsprofessionals kunnen ouders helpen om enerzijds tot constructieve oplossingen te komen voor bestaande conflicten, maar anderzijds ook door ouders te stimuleren om zelf te communiceren met hun kinderen en te luisteren naar wat hun bezorgdheden zijn. Het is voor jongeren vooral belangrijk dat zij niet het gevoel hebben te verdwijnen in het hoofd en het hart van hun beide ouders, ze willen het gevoel hebben dat zij 8 ook na de scheiding belangrijk blijven.’

7 8

BASTAITS, ET. AL., Ouders en gevolgen voor kinderen, 2012 MAES, 2011

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen 2.1.2.2

Het opvoedend handelen en de ouder-kindrelatie

2.1.2.2.1

Verschillende opvoedingsstijlen van ouders

De opvoedingsstijl van de ouders kan (niet alleen bij een scheiding) een (grote) rol spelen in het welbevinden van hun kinderen. Volgens de theorie van Baumrind (1991) bestaan er vier verschillende opvoedingsklimaten, die gedefinieerd kunnen worden aan de hand van de hoeveelheid steun en controle die een ouder aan zijn kind geeft : •

‘de niet betrokken (verwaarlozende, laissez-faire) opvoeding’ : weinig steun/betrokkenheid en weinig controle/gezag.

•

‘de autoritaire opvoeding’ : weinig steun/betrokkenheid en veel controle/gezag.

•

‘de verwennende(toegeeflijke, permissieve) opvoeding’ : veel steun/betrokkenheid en weinig controle/gezag.

•

‘de democratische(autoritatieve) opvoeding’ : veel steun/betrokkenheid en veel controle/gezag. STEUN/BETROKKENHEID

verwennend

democratisch

CONTROLE/GEZAG niet betrokken

autoritair

Eerder onderzoek had al uitgewezen dat een democratische opvoedingsstijl, die gekenmerkt wordt door het bieden van (veel) steun en controle, het

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

9 welbevinden van kinderen positief beïnvloedt. Een steunende ouder doet leuke dingen met zijn kind en is er voor hem als dat nodig is. Een controlerende ouder straft zijn kind als hij iets fout doet en geeft aan dat grensoverschrijdend gedrag niet zonder gevolgen blijft. Van deze twee factoren is bovendien gebleken dat vooral de steun van 10 (beide) ouders belangrijk is voor het welbevinden van het kind. Recent onderzoek bevestigt dat het van belang is dat beide ouders hun kind steun geven en betrokken blijven. Voornamelijk kinderen van ouders met een democratische (of autoritatieve) opvoedingsstijl kennen de hoogste levenstevredenheid. Het sterkst daalt de levenstevredenheid van het kind bij 11 een niet betrokken moeder of vader. Men spreekt dus van een goede opvoeding en een goede relatie tussen ouders en kinderen als ouders hun kinderen goed opvolgen en als ze erin slagen een warme, begripvolle en ondersteunende relatie met hun kinderen op te bouwen, waarbij er sprake is van wederzijdse aanvaarding. Ouderlijke betrokkenheid (van beide ouders!) en een opvoeding gekenmerkt door supervisie, sensitiviteit, grenzen stellen, verantwoordelijkheid geven, participatie enz.., doen dienst als beschermende factoren en leiden tot minder gedragsproblemen en minder antisociaal gedrag. Kinderen die opgroeien in gezinnen waar de opvoeding niet aan deze kwaliteiten voldoet en/of die een negatieve communicatie hebben met één van de ouders, hebben meer kans op depressieve symptomen, op impulsief of hyperactief gedrag, op slechtere schoolprestaties en op een minder goed functioneren op school. 2.1.2.2.2

Verschillende ‘co-ouderschapsrelaties’

Ook het soort relatie dat co-ouders er na de scheiding op na houden kan bepalend zijn voor het welbevinden van kinderen.

CAMPANA, HENDERSON, STOLBERG & SCHUM, 2008 – MARSIGLIO, AMATO, DAY & LAMB, 2000- SIRVANLI-OZEN, 2005 10 BENSON, BUEHLER & GERARD, 2008 – KING & SOBOLEWSKI, 2006 11 BASTAITS, ET. AL. – Ouders en gevolgen voor kinderen, 2012

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen

Er kunnen drie verschillende soorten ‘co-ouderschapsrelaties’ onderscheiden worden: •

de ‘coöperatieve co-ouderschapsrelatie’ De coöperatieve co-ouderschapsrelatie wordt gekenmerkt door ouders die samen plannen maken voor de kinderen, activiteiten van de kinderen coördineren, ouderlijke ondersteuning bieden en flexibele agenda’s hanteren. Deze co-ouderschapsstijl bevordert de veerkracht in kinderen omdat zij kunnen genieten van de goede samenwerking en het lage conflictgehalte tussen hun (wellicht ‘wijze’ en ‘geestelijk gezonde’) ouders.

•

de ‘parallelle co-ouderschapsrelatie’ De parallelle co-ouderschapsstijl wordt gekenmerkt door ouders die zich emotioneel hebben losgemaakt van elkaar en weinig conflicten en weinig communicatie hebben. Hoewel ze zich aan bepaalde regels houden, vult iedere ouder het ouderschap op zijn manier in, waarbij vaak nagelaten wordt om de opvoeding van de kinderen of de planning ervoor te coördineren. Hoewel deze co-ouderschapsstijl minder ideaal is, kunnen kinderen er toch goed in gedijen als ze op twee plaatsen de gepaste ouderlijke zorgen krijgen.

•

de ‘conflict co-ouderschapsrelatie’ De conflict co-ouderschapsstijl wordt gekenmerkt door slechte communicatie, weinig samenwerking, weinig vertrouwen, controle 12 en afhankelijkheid en mislukte besluitvorming.

Niet alleen de opvoedingsstijl en het opvoedend handelen, maar ook de coouderschapsstijl die ouders hanteren na de scheiding, is bepalend voor het welzijn van kinderen : ‘De opvoedkundige kwaliteiten van ouders zijn een belangrijke voorspeller van hoe hun kinderen zich emotioneel en sociaal zullen aanpassen en hoe hun schoolprestaties zullen evolueren na de scheiding. Bovendien zijn ze van even groot, zo niet groter belang voor het 12

KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

bepalen van de risico’s van een scheiding dan de aanwezigheid van 13 conflicten.’

Op basis van de twee voorgaande hoofdstukjes, zou je kunnen besluiten dat kinderen van gescheiden ouders met een democratische of autoritatieve opvoedingsstijl, die na hun breuk een co-operatieve co-ouderschapsstijl hanteren, het gelukkigst zijn. (En dat kinderen van gescheiden ouders met een niet betrokken opvoedingsstijl, die na hun breuk een conflict coouderschapsstijl hanteren het minst gelukkig zijn.) Een scheiding (in het bijzonder een scheiding met veel conflicten) verhoogt de kans op een (tijdelijke) vermindering van de kwaliteit van het opvoedend handelen van de ouders. Dit herstelt zich over het algemeen als er enige stabiliteit in het nieuwe (gezins)systeem is gekomen. Onderzoekers rapporteren dat ouders gemiddeld twee jaar na de scheiding een nieuw evenwicht in hun gezinsleven en hun opvoedend handelen terugvinden. Totaalherstel van evenwicht op álle vlakken (onder meer het sociaaleconomische) kan evenwel langer duren of zich in sommige gevallen nooit helemaal voltrekken. 2.1.2.3

Het opvoedend handelen van stiefouders

Bij een scheiding is ook de kwaliteit van de relatie met de stiefouders en de opvoedingskunde van deze stiefouders van groot belang. (Voor jongens 14 blijkt vooral een goede relatie met de stiefvader belangrijk te zijn.) Stiefouders hanteren vaker een niet betrokken opvoedingsstijl (dit blijkt vooral voor stiefmoeders zo te zijn). Dit suggereert dat de opvoedingsrol van stiefmoeders vaker in spanning staat met de moederrol dan de stiefvaderrol met de vaderrol. Hoewel de relatie met de stiefvader door kinderen beter wordt beoordeeld dan die met de stiefmoeder, wordt de relatie met de stiefouders over het algemeen minder goed beoordeeld dan de relatie met biologische ouders. Opmerkelijk is dat jongeren doorgaans een minder goede relatie hebben met een voltijds samenwonende stiefouder dan met 13 14

KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court VANASSCHE, 2011

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen een stiefouder waar ze deeltijds mee samenleven. Hoe langer de scheiding echter geleden is, hoe gemakkelijker de jongeren een goede relatie 15 opbouwen met stiefmoeders en stiefvaders.

Kinderen die steun, vertrouwen en betrokkenheid ervaren in de relatie met hun stiefouders hebben minder kans op gedragsproblemen, delinquent gedrag en lage schoolprestaties. 2.1.2.4

Sociaaleconomische omstandigheden van het gezin en economische deprivatie

Recent onderzoek wijst uit dat ‘liefst 50% van de tieners die na de scheiding bij hun moeder zijn blijven wonen, klaagt over financiële problemen. Daar komt nog eens bij dat sinds de jaren zeventig en tachtig de echtscheidingskans fors toegenomen is bij lager opgeleiden. Met andere woorden : veel mensen hadden het tijdens hun relatie al niet zo breed en de 16 scheiding brengt hen nog meer in de problemen.’ Bovendien blijkt dat ‘25% van de kinderen van gescheiden gezinnen in een flat wonen, terwijl dat bij andere scholieren maar 4% is. Het gaat vaak om huurwoningen, en die zijn meestal van slechtere kwaliteit dan een eigen 17 huis.’ Materiële en financiële problemen van ouders hebben een negatieve invloed op het psychologisch welzijn van kinderen. De mate waarin deze elementen depressieve symptomen bij kinderen veroorzaken hangt af van het sociale vangnet, meer bepaald wat de steun aan gezinnen met een lage sociaaleconomische status betreft. Jongeren uit lagere sociale milieus zijn zich bewust van hun lagere sociale status en dit vertaalt zich naar meer baldadig gedrag. Er blijkt ook een samenhang te zijn tussen gedragsproblemen en het wonen in verpauperde buurten. De zwakkere informele sociale controle, de onvoldoende motiverende sociale bindingen, de verhoogde opportuniteit om delinquent 15 16 17

VANASSCHE, 2011 MATTHIJS, ‘Meer en meer tieners hebben gescheiden ouders’, Knack, 2011 VANASSCHE, ‘Meer en meer tieners hebben gescheiden ouders, Knack, 2011

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

gedrag te stellen en het bestaan van jeugdsubculturen zouden hiervoor verantwoordelijk zijn. Tot slot stelt men vast dat een sociaaleconomische achteruitgang ten gevolge van een scheiding kan leiden tot lagere schoolprestaties bij kinderen. 2.1.2.5

Mentale gezondheid van ouder(s)

Een scheiding betekent voor veel ouders het doormaken van een acute crisisperiode die met een lager psychologisch welbevinden gepaard gaat, maar waarvan de meerderheid van hen binnen een relatief korte termijn herstelt. Niettemin worden bij volwassenen die een scheiding meemaakten vaker psychiatrische stoornissen en een lager psychologisch welzijn vastgesteld, dan bij volwassenen die geen scheiding meemaakten. Kinderen waarvan de ouders psychologische problemen hebben (al dan niet ten gevolge van een scheiding), hebben zelf ook meer kans op het ontwikkelen van psychologische problemen en gedragsproblemen. Onderzoeksresultaten wijzen immers uit dat het psychologisch welbevinden van ouders, onafhankelijk van de sociaaleconomische status en de gezinsstructuur, het welzijn van kinderen beïnvloedt. De invloed van de mentale gezondheid van ouders op het welzijn van kinderen is trouwens zowel direct als indirect (bijvoorbeeld via een verminderde kwaliteit van het opvoedend handelen). 2.1.2.6

Aantal veranderingen in de levensloop van kinderen

Het afbrokkelen van het oorspronkelijke gezin, het terechtkomen in één of meer nieuwe éénoudergezinnen, hertrouw, het deel uitmaken van nieuw samengestelde gezinnen, enz., leiden bij kinderen tot een lager psychologisch welzijn. Stiefgezinnen zijn bijzonder complexe gezinsvormen, waarbij kinderen vaak geconfronteerd worden met stiefbroers en/of -zussen en waarbij ze hun rol en plaats moeten gaan herdefiniëren, wat een bijkomende bron van stress en aanpassingsproblemen kan zijn. Hertrouw ontneemt bovendien de hoop 20

Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen

bij kinderen dat hun ouders nog opnieuw bij elkaar komen en ook al verhoogt hertrouw het gezinsinkomen, toch stelt men vast dat het eerder een risico dan een beschermende factor is. Waar het scheidingsonderzoek zich aanvankelijk beperkte tot veranderingen in de gezinsstructuur, wordt recent ook de impact nagegaan van de bijkomende veranderingen die met wijzigingen in de gezinsstructuur gepaard gaan ( verhuizen naar een nieuwe buurt/nieuwe school, het verlies van een deel van het familiale en sociale netwerk, werkloosheid van de ouder...). Vooral kinderen die op een relatief korte termijn met een combinatie van veranderingen op verschillende terreinen geconfronteerd worden, hebben een toegenomen kans op depressieve symptomen en zelfmoordgedachten en zijn kwetsbaar voor gedragsproblemen en problematisch gebruik van alcohol en drugs. Op langere termijn echter verdwijnt het gestegen, soms problematische gebruik van alcohol en drugs grotendeels. Dit komt vermoedelijk door een toegenomen stabiliteit in de nieuwe gezinnen waarvan de kinderen deel uitmaken. 2.1.2.7

Sociale ondersteuning

De aanwezigheid van sociale ondersteuning van ouders, broers, zussen, grootouders en vrienden, wordt aangeduid als een belangrijke beschermende factor voor het welzijn van de kinderen. Kinderen die geconfronteerd worden met een ouderlijke scheiding en die kunnen rekenen op steun binnen hun sociaal en familiaal netwerk hebben minder depressieve symptomen, minder gedragsproblemen en betere schoolprestaties. Vrienden worden door kinderen als zeer ondersteunend ervaren, hoewel kinderen niet steeds de behoefte hebben om met vrienden gesprekken over de scheiding van hun ouders te voeren. Vooroordelen van leerkrachten en andere ouders ten aanzien van ouders die een scheiding meemaakten, hebben een negatieve invloed op het schools functioneren en de schoolprestaties. Uit onderzoek blijkt dat kinderen uit tweeoudergezinnen minder negatieve en meer positieve beoordelingen krijgen van hun leerkracht dan kinderen uit éénoudergezinnen. In dit verband kan gewezen worden naar een onderzoek

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

waarbij men vaststelde dat probleemgedrag op school sterker samenhangt met schoolfactoren dan met gezinsfactoren. De rol van structurele gezinskenmerken, die vaak wijzigen na een scheiding (zoals inkomen, buurt, enz.) , zouden sterker gaan spelen wanneer een leerkracht er al dan niet bewust rekening mee houdt. Ondersteunt de school de ouders wél, dan heeft dit een positieve invloed op het functioneren en de prestaties van de kinderen.

Mogelijke gevolgen van een ouderlijke scheiding

2.2 Mogelijke gevolgen van een ouderlijke scheiding

‘Dankzij’ het stijgende aantal scheidingen wordt er steeds meer onderzoek verricht naar het welzijn van kinderen die een scheiding meema(a)k(t)en ten opzichte van kinderen die in een traditioneel tweeoudergezin opgroei(d)en. Dit onderzoek laat toe om een duidelijk inzicht te krijgen in de mogelijke gevolgen van een scheiding voor het geluk van de betrokken kinderen.

2.2.1 Lager psychologisch welbevinden Recent onderzoek bevestigt dat ook ‘Vlaamse jongens en meisjes uit gebroken gezinnen het op bepaalde indicatoren van welbevinden en 18 gezondheid minder goed doen dan kinderen uit intacte gezinnen’ en dat ‘jongeren uit gescheiden gezinnen het effectief slechter stellen op 19 psychologisch vlak’ Vergeleken met kinderen die in een traditioneel gezin opgroeien, hebben kinderen die een ouderlijke scheiding meemaken meer kans op depressie en angstsymptomen. Ze zitten vaak slecht in hun vel en worstelen met een lager gevoel van eigenwaarde en/of een minder positief zelfbeeld. Dit kan emotionele problemen met zich meebrengen die in bepaalde gevallen zelfs uitmonden in zelfmoordgedachten of zelfmoordgedrag. Dit laatste komt evenwel vooral voor als de scheiding ook nog eens gepaard gaat met risicovolle gezins- of sociale factoren (zoals ouderlijke conflicten, ouderlijke financiële zorgen e.d.) of als het kind zelf reeds te kampen heeft met persoonlijkheids- of gezondheidsproblemen.

18 19

SYMOENS, COLMAN, BRACKE, 2011 VAN CLEUVENBERGEN, 2009

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

2.2.2 Gedragsproblemen, delinquent en anti-sociaal gedrag Kinderen van gescheiden ouders hebben meer kans om gedragsproblemen en delinquent, antisociaal en agressief gedrag te ontwikkelen. Ze plegen meer strafbare feiten en komen vaker in aanraking met de politie. In deze groep van jongeren (en vooral bij hen die op korte termijn meerdere veranderingen qua gezinsstructuur meemaken) stelt men ook een verhoogd alcohol- en cannabisgebruik vast. Het probleemgedrag piekt in de eerste twee jaar na de scheiding en neemt dan geleidelijk af. Opvallend is dat deze moeilijkheden overheersen bij jongens. Dat zou verklaard kunnen worden door de teloorgang van een sterkere vader-zoon relatie voorafgaand aan de scheiding. Bij meisjes komen de problemen pas op langere termijn aan de oppervlakte. Het dient gezegd dat er voor sommige gedragsproblemen slechts een zwakke of zelfs helemaal geen relatie is tussen de gezinsstructuur en het probleemgedrag. Dit wijst erop dat er andere factoren aan het werk zijn die mogelijk reeds aanwezig waren vóór de scheiding.

2.2.3 Moeilijkheden op school Gescheiden ouders zijn doorgaans minder betrokken bij het schoolgebeuren dan niet-gescheiden ouders. Ook bij de kinderen zelf kan een ouderlijke scheiding aanleiding geven tot minder engagement bij het schoolgebeuren. Dit uit zich dan onder meer in een minder goede concentratie, meer dagdromen, meer afwezigheid, meer te laat komen en meer spijbelgedrag. Vaak voelen deze kinderen zich verdrietig en ongelukkig op school. In vergelijking met kinderen uit tweeoudergezinnen, halen kinderen uit éénoudergezinnen en nieuw-samengestelde gezinnen minder goede schoolresultaten. Ze stellen ook meer probleemgedrag en worden daardoor vaker geschorst. ‘Kinderen tussen elf en veertien jaar ervaren de grootste negatieve gevolgen. (...) Een conflictueuze echtscheiding leidt bij deze leeftijdsgroep 24

Mogelijke gevolgen van een ouderlijke scheiding bovendien tot een lager opleidingsniveau. Als de echtscheiding samenvalt met de overgang van het lager naar het middelbaar onderwijs, zijn de 20 gevolgen het grootst.’ De kans dat een ouderlijke scheiding een negatieve invloed heeft op de schoolresultaten is het grootst twee tot drie jaar na de scheiding.

2.2.4 Gewijzigde familiale- en sociale netwerken Na een scheiding maken kinderen plots deel uit van twee verschillende gezinnen: het ‘moedergezin’ en het ‘vadergezin’. Niet zelden worden ze daarbij geconfronteerd met nieuwe gezins- en familieleden. Vlaams onderzoek wijst uit dat ruim acht op de tien kinderen binnen de vier jaar na de scheiding een stiefmoeder in hun leven krijgen en vier op tien kinderen binnen dezelfde periode een stiefvader. Recent onderzoek toont aan dat 66% van de jongeren met gescheiden ouders samenwoont met minstens één stiefouder, en 19% deeltijds in twee nieuw samengestelde gezinnen 21 woont. Ook het aandeel jongeren dat na een ouderlijke scheiding samenleeft met broers en/of zussen waarmee ze niet beide ouders gemeenschappelijk hebben, is groot : Eén op drie jongeren met gescheiden ouders leeft samen 22 met minstens één half- of stiefsibling. Door de scheiding en de veranderingen die deze met zich meebrengt, wijzigt eveneens de aard, de intensiteit en de kwaliteit van de bestaande relatie tussen ouders en kinderen. Sterker nog: deze verandering houdt zelfs op lange termijn stand, wat leidt tot minder wederzijdse hulp en ondersteuning tussen ouders en hun volwassen kinderen. Alsof dat alles nog niet voldoende is, blijft ook de relatie die kinderen met hun grootouders hebben niet altijd hetzelfde na een scheiding. De frequentie en de kwaliteit van het contact tussen kleinkinderen en grootouders is immers in grote mate afhankelijk van de ouder bij wie het kind verblijft. De relatie met de grootouders van de kant van de ouder waarbij kinderen 20 21 22

FISCHER, 2004 – SPRUIJT, 2009 – AMATO, 2001 – AMATO EN KEITH, 1991 VANASSCHE, 2011 VANASSCHE, 2011

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

voornamelijk wonen, wordt bijvoorbeeld vaak intenser omdat alleenstaande ouders terugvallen op hun ouders voor hulp en ondersteuning bij de opvoeding en opvang van hun kinderen. Ook de relatie tussen broers en zussen onderling ontspringt niet aan de dans. Enerzijds kan een scheiding aanleiding geven tot competitie tussen broers en zussen voor het krijgen van aandacht en ouderlijke liefde. Anderzijds blijkt dat broers en zussen in de periode die volgt op de ouderlijke scheiding, belangrijke steunfiguren en vertrouwenspersonen kunnen zijn voor elkaar. Uit onderzoek komt nog naar voor dat ook vrienden belangrijke vertrouwenspersonen zijn voor kinderen die een scheiding meemaken. Toch heeft een scheiding een impact op de kwalitatieve dimensie van de vriendschapsrelaties. Kinderen in een echtscheidingssituatie geven minder steun aan hun vrienden en krijgen daardoor ook minder steun en vertrouwen terug.

2.2.5 Jong geleerd, oud gedaan Wetenschappers zijn het eens over de grotere kans dat kinderen die een scheiding tussen hun ouders meemaakten, zelf ook een scheiding of relatieverbreking zullen meemaken. Hetzelfde geldt voor kinderen waarvan de ouders meer conflicten hebben. Dit doet vermoeden dat ‘scheiding’ en ‘conflictueuze relaties’ van generatie op generatie worden overgedragen.

de wereld van je kind

Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding

3 De wereld van je kind: ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Hoe je kind de scheiding beleeft zal in grote mate afhangen van hoe goed je hem kent en wat je met die kennis doet enerzijds, en van jouw vermogen om deze (ingrijpende) ervaring optimaal af te stemmen op zijn leefwereld anderzijds. Als je er belang aan hecht om de ‘beste’ beslissingen te nemen voor je kind, is het ongetwijfeld in je voordeel om zijn leefwereld goed te (leren) kennen. In dit hoofdstuk wil ik daarom dieper ingaan op wat wetenschappers in de loop van de jaren ontdekt hebben over hoe kinderen, afhankelijk van hun leeftijd, de realiteit ervaren. Het is immers van groot belang om te weten waar kinderen mee bezig zijn, hoe ze denken, wat hun mogelijkheden zijn, enzovoorts, om een beter inzicht te krijgen in hoe zij een scheiding kunnen ervaren en hoe je als ouder je gedrag en de beslissingen die je neemt in deze situatie het beste afstemt op de leeftijd van je kind. Graag wil ik opmerken dat hier enkel rekening wordt gehouden met ‘de leeftijd’ als criterium en dat er steeds gesproken wordt over ‘het gemiddelde kind’. Je mag daarbij niet uit het oog verliezen dat elk kind geboren wordt met genetisch bepaalde mogelijkheden en beperkingen. Deze zijn uniek en kunnen ervoor zorgen dat wat voor het ‘gemiddelde’ kind geldt, niet noodzakelijk van toepassing is op jouw kind.

baby’s en dreumesen

baby’s en dreumesen (van 0 jaar – 2 jaar)

3.1 Baby’s en dreumesen (0 jaar - 2 jaar) 3.1.1 Waar zijn baby’s en dreumesen mee bezig? Bij de geboorte komt de baby vanuit de ‘veilige’ omgeving van de baarmoeder terecht in een omgeving die volledig nieuw en ongekend is voor hem. Hij staat nu voor de opdracht om deze wereld stap voor stap te verkennen en er zich gaandeweg goed in te leren voelen.

HECHTING

Via zijn waarneming zal hij zich een beeld vormen van zijn omringende wereld en door zijn lichaam te gebruiken leert hij zich erin voortbewegen. In het eerste levensjaar is hij echter voor een groot deel afhankelijk van volwassenen om in zijn behoeften te voorzien. Als zijn behoeften voldoende worden bevredigd, zal hij zich prettig voelen en zijn omgeving als ‘goed’ ervaren. Is dit niet het geval, dan kan hij deze als ‘slecht’ ervaren. Hiermee komen we meteen tot een belangrijk aandachtspunt: deze periode is voor het kind een hechtingsfase, die uiterst belangrijk is voor zijn ontwikkeling. ‘Wanneer het kind en zijn hechtingsfiguur zich harmonieus op elkaar kunnen afstemmen, ervaart het kind vertrouwen en geborgenheid. Door zo’n interactie met de hechtingsfiguur verwerft het een beeld van de wereld en van zichzelf, dat leidt tot mentale representaties van zichzelf als iemand voor wie gezorgd en van wie gehouden wordt en kan worden. De vroege hechtingsrelatie wordt geïnternaliseerd en beïnvloedt de verwachtingen van het kind ten aanzien van andere relaties. Het interne werkmodel vormt dus een heel belangrijk fundament van de capaciteit om relaties te 23 vormen en te onderhouden met anderen in het verdere leven.’ In een goede hechting ligt niet alleen de basis voor het vertrouwen in mensen, maar ook voor het gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Kinderen die problemen ervaren met de hechting tijdens deze periode hebben later vaak problemen met het uiten van emoties en het steun zoeken bij anderen. 23

BOWLBY, 1969

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

3.1.2 Hoe denken baby’s en dreumesen? 24

Een baby heeft nog helemaal geen ‘ik-bewustzijn’ , zodat er geen enkele grens bestaat tussen zijn innerlijke wereld, zijn leefwereld en de realiteit van de buitenwereld. Het is pas tussen het eerste en het tweede jaar dat hij er zich van bewust wordt dat hijzelf niet het centrum is waarrond alles beweegt, maar dat hij het zelf is die beweegt in een wereld die ‘stil staat’. Een zeer belangrijk gegeven in de denkwereld van een baby is dat hij geen objectpermanentie heeft. Dat betekent dat datgene wat hij niet met eigen ogen kan zien, er volgens hem ook niet (meer) is. De ouder die bijvoorbeeld niet lijfelijk aanwezig is, houdt voor hem eenvoudigweg op te bestaan. Ergens tussen de leeftijd van 7 maanden en 1 jaar begint het besef te groeien dat als hij iets niet meer ziet of hoort, het wél nog bestaat. Samen met dit besef komt een grote scheidingsangst, die nauw samenhangt met het verhaal van de hechting. Het vertrek van een hechtingspersoon kan vanaf dan een zeer ingrijpend gebeuren worden en angst en verzet oproepen. Dit kan eventueel ook gepaard gaan met angst voor vreemden. Vóór zijn tweede verjaardag verwerft het kind de mogelijkheid om innerlijke beelden van objecten vast te houden en verdwijnt de scheidingsangst naar de achtergrond.

3.1.3 Wat is moeilijk voor baby’s en dreumesen? Gedurende het eerste levensjaar moet het kind de basis leggen van een diepgeworteld vertrouwen in zichzelf en in de wereld rondom hem. Hij is in dit stadium nog zeer afhankelijk van de ‘bereidwilligheid’ van de volwassenen rondom hem om in zijn behoeften te voorzien. Onvervulde fysieke en vooral onvervulde emotionele behoeften alsook de afwezigheid van hechtingsfiguren kunnen leiden tot ernstige problemen. Een tweede uitdaging voor hem is het proces van het verwerven van voornoemde objectpermanentie. Dit verloopt met horten en stoten en gaat vaak gepaard met angsten. 24

PIAGET,1978

baby’s en dreumesen (van 0 jaar – 2 jaar)

3.1.4 Wat als ouders gaan scheiden? Kinderen zijn op deze leeftijd nog veel te jong om de scheiding bewust mee te maken. Desondanks ontwikkelen ze tussen acht en twaalf maanden wél de vaardigheid om emoties te herkennen bij anderen en er ook op in te spelen. Zij kunnen neerslachtigheid en spanningen aanvoelen en zullen ook actief proberen om daar iets aan te doen! ‘Ze vertonen dus al pro-sociaal gedrag (vrijwillig gedrag met de intentie om een ander te helpen). Rond één jaar reageert 10% van de kinderen al met pro-sociaal gedrag en rond twee 25 jaar is dat al bijna 50 %.’ Juist omdat ze zo intens meeleven met de stemmingen van hun ouders lopen ze het risico dat hun ontwikkeling geschaad wordt. ‘Heel recente onderzoeksresultaten duiden erop dat een scheiding zelfs aantoonbaar 26 gevolgen heeft voor hen die nog niet eens geboren waren!’

SUBJECTIEVE TIJDSBELEVING

Hoe jonger het kind, hoe meer kans dat het contact met één van de ouders verloren gaat, wat heel zwaar om dragen kan zijn voor een kind. ‘Juist het feit dat je je later zult realiseren dat je nooit bewust hebt meegemaakt hoe het was dat die twee mensen waar je uit voortkwam met jou samenleefden, 27 kan een groot verdriet teweegbrengen.’ Bij een scheiding, en de eventuele verblijfsregeling die daarmee gepaard gaat, is het belangrijk voor ouders om te weten dat, hoe ouder men wordt, hoe vlugger de tijd voorbijgaat. Of, anders gezegd : hoe jonger een kind is, des te langer de tijd duurt voor hem. Om een idee te krijgen van de subjectieve beleving van de tijd, kan men dit uitdrukken in een percentage van de leeftijd, waarbij één dag voor een eenjarig kind (in zijn subjectieve tijdsbeleving) even lang duurt als een maand voor zijn 30-jarige ouders, en 12 dagen (de tijd tussen twee weekeinden in de traditionele omgangsregeling) even lang als een jaar!

25 26 27

OLTHOF EN BRUGMAN, 1994 AMATO EN CHEADLE, 2005 GROENHUIJSEN, Ouderschapsplan, de vele gezichten van het belang van het kind, 2006

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Hoe jonger een kind is, des te minder het in staat is om een (te lange) scheiding van (één van) zijn ouders te verdragen. Het is dus van groot belang dat scheidende ouders bij het uitwerken van een verblijfsregeling, in de mate van het mogelijke, rekening houden met de tijdsbeleving van hun kind en dat ze bovendien voldoende aandacht besteden aan de noden van het kind vanuit de hechtingstheorie (zie pagina 33).

3.1.5 Tips om het welzijn van baby’s en dreumesen te bevorderen tijdens en na de scheiding Zorg ervoor dat je kind vaste figuren (mama, papa, oma, onthaalmoeder...) in zijn omgeving heeft waar hij zich veilig aan kan hechten. Het is overigens niet zo dat een moeder die borstvoeding geeft automatisch de belangrijkste 28 hechtingsfiguur is. Een experiment met aapjes heeft immers aangetoond dat het vervullen van emotionele behoeften minstens even belangrijk is dan het geven van een goede verzorging. Uit de proef kon besloten worden dat een kind zich het sterkst hecht aan diegene met wie hij het meest ‘intense’ contact heeft. Houd rekening met de subjectieve tijdsbeleving van je kind (zie pagina 35) : hoe jonger een kind is, des te langer de tijd duurt voor hem en des te minder is het in staat is om een scheiding van een te lange duur van zijn ouders te verdragen, wat ook nadelige gevolgen hebben voor de hechting : ‘De hechtingstheorie leert ons hoe een jong kind nood heeft aan de nabijheid van een hechtingsfiguur en het creëren van een intense gevoelsband met deze figuur. Van hieruit ontstaat bij het kind een veilig basisgevoel waardoor het aangemoedigd wordt de wereld te exploreren en vaardigheden te ontwikkelen. De vorming van een veilige hechting is één van de belangrijkste ontwikkelingstaken in de eerste levensjaren en speelt een 29 essentiële rol in het latere sociale en emotionele functioneren ’ Je doet er dus goed aan om in de mate van het mogelijke rekening te houden met deze factoren en samen creatief te zijn in het vinden van manieren om je kind zo vaak mogelijk te zien. 28 29

HARLOW, 1959 STEVENS, DE CORTE, 2007

baby’s en dreumesen (van 0 jaar – 2 jaar) Werk een duidelijke regeling uit over de basisbehoeften en de tijdsbesteding van je kind (voedingstijden, slaappatronen, enz.) Het is onontbeerlijk dat beide ouders (en andere verzorgers) zich houden aan de basale handelingen en ritmes van het kind, waarbij ook de kleine ‘rituelen’ niet uit het oog verloren mogen worden. Zo zal het kind zich veilig en geborgen voelen.

Een goede communicatie tussen beide ouders (en eventueel andere verzorgers) is, alleen al om praktische redenen, noodzakelijk bij kinderen van deze leeftijd. Je kind kan immers niet zelf verslag uitbrengen over wanneer het voor het laatst gegeten heeft, over dat het onwel is geworden, over dat het gevallen is enzovoort. Het kan handig zijn een schriftje bij te houden dat je steeds met hem meegeeft en waarin je voedingstijden, medicatie en andere bijzonderheden vermeldt over je kind die belangrijk zijn om te weten. Om de overgang te vergemakkelijken, kan het voor je kind van wezenlijk belang zijn dat zijn favoriete knuffels, speeltjes of dekentje mee mogen verhuizen van de ene ouder naar de andere. Tegelijkertijd kan er ook een knuffel zijn die ‘een oogje in het zeil houdt’ bij mama zolang het kind bij papa is en omgekeerd. Let op: je kind voelt het aan als je als ouder niet lekker in je vel zit en hij zal met zijn beperkte mogelijkheden trachten om hier iets aan te veranderen. Houd er rekening mee dat hij meedrijft op jouw gevoelens en bijgevolg ook onderhevig kan zijn aan stress. Schenk voldoende aandacht aan zijn behoeften en wees extra alert bij veranderd huilgedrag, gewijzigde eetpatronen of een ongewoon slaapritme. Als je het even niet ziet zitten, roep dan hulp in van derden. ‘Het is van belang dat de ouders proberen om de herinnering aan hun samenzijn (vóór de scheiding) voor het kind te behouden, bijvoorbeeld door foto’s waar ze samen met het kind opstaan en door erover te praten. Minimaal is het voor het kind van belang dat het, als het daaraan toe is, gaat horen dat beide ouders blij waren met zijn komst en, indien mogelijk, 30 dat het uit liefde geboren is.’ 30

GROENHUIJSEN, Ouderschapsplan, de vele gezichten van het belang van het kind, 2006

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

3.1.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? Baby’s hebben behoefte aan een continuïteit van de zorg en een zo snel mogelijk herstel van het normale ritme. Ze kunnen hun ongemak uiten door een verandering in hun eetgedrag, huilgedrag en slaapritme.

Baby’s en dreumesen (van 0 jaar – 2 jaar)

peuters

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

peuters (van 2 jaar – 4 jaar)

3.2 Peuters (2 jaar – 4 jaar) 3.2.1 Waar zijn peuters mee bezig? Het kind wordt zich steeds meer bewust van zijn eigen ‘ik’ en beseft dat er een heleboel dingen zijn die hij zelf in beweging kan zetten. Dat maakt een grote exploratiedrang in hem wakker. Hij is verwoed bezig met het verwerven van meer zelfstandigheid: zelfstandig eten, zich zelfstandig aankleden, zelfstandig naar het toilet gaan enz. Deze leeftijd kenmerkt zich door een mengeling van forse vooruitgang én aanzienlijke beperkingen. Het kind wil immers vaak meer dan hij kan en botst daarbij op zijn limieten waarbij hij gevoelens van onzekerheid en angst kan ervaren. Het resultaat is een voortdurend wegduwen en aantrekken van de ouders, wat voor beide partijen voor verwarring kan zorgen.

3.2.2 Hoe denken peuters? Het kind heeft nu objectpermanentie verworven en beschikt over een ‘voorstellings- of symboolfunctie’ waardoor hij afwezige objecten en gebeurtenissen aanwezig kan stellen door middel van symbolen. Dankzij deze vaardigheid reageert hij niet enkel meer op wat hier en nu waarneembaar is, maar ook op situaties of objecten die niet meer aanwezig zijn. Hij kan nu volop fantaseren, tekenen, dromen,... Aangezien het hier gaat over een nieuw verworven vaardigheid, moet hij nog leren om een ‘evenwicht’ te vinden tussen fantasie en werkelijkheid. Typerend voor kinderen van deze leeftijd is daarom dat ze fantasieën voor werkelijkheid kunnen aannemen. Deze kinderen hebben ook zeer specifieke denkvormen. Zij kennen levenloze voorwerpen en dieren menselijke eigenschappen toe (stoute steen!), ze denken dat de mens een hand heeft in alles wat bestaat en dat gebeurtenissen die in werkelijkheid geen verband houden met elkaar, toch samenhangen (gisteren scheen de zon en mama kreeg een ongeluk vandaag schijnt de zon weer, dus mama krijgt weer een ongeluk). Daarnaast is hun denken ook een magisch denken (ik heb gewenst dat

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

papa zou verdwijnen omdat hij niet lief is tegen mama – nu gaan ze uit elkaar, dus het is mijn fout).

Het denken is bovendien nog zeer egocentrisch: het kind kan zich niet verplaatsen in het gezichtspunt of de rol van een ander. Hij denkt dat anderen denken wat hij denkt, dat anderen zien wat hij ziet en dat anderen voelen wat hij voelt. Hij ziet zichzelf als de spil van het bestaan en is ervan overtuigd dat gebeurtenissen door hem worden veroorzaakt. Hij gaat er ook van uit dat anderen een situatie op dezelfde manier beoordelen dan hijzelf. Als hij houdt van chocolade, houdt iedereen van chocolade, als hij ergens verdrietig van wordt, geldt dat voor iedereen en als hij het vreselijk eng vindt om alleen te zijn is het voor papa vast ook heel eng om alleen te zijn... Logisch denken is nog helemaal niet aan de orde!

3.2.3 Wat is moeilijk voor peuters? In deze fase gaat het kind beseffen dat het een eigen ‘ik’ heeft, dat verschilt van anderen. Het besef van dit onderscheid kan een gevoel van alleen staan en angst oproepen. Het groeiend ‘ik-bewustzijn’ zorgt ervoor dat het kind zich als individu wil manifesteren en één van zijn favoriete manieren om zich als ‘ik’ van de ander te kunnen onderscheiden, is door net het omgekeerde te doen van wat die ander wil. ‘Koppigheid’ is daarom zeer kenmerkend gedrag voor kinderen van deze leeftijd. Door zijn ondernemingsdrang en zijn drang naar zelfstandigheid is het kind vaak in conflict met zijn ouders. Dit brengt gevolgen met zich mee voor de hechting (zie pagina 33) die nog steeds in ontwikkeling is: door zich steeds meer af te zetten tegen zijn ouders en openlijk tegen hun wensen in te gaan vreest hij dat hij de liefde van zijn ouders kan verliezen. Dit kan een hevige verlatingsangst veroorzaken: de opvolger van de scheidingsangst op jongere leeftijd.

peuters (van 2 jaar – 4 jaar)

3.2.4 Wat als ouders gaan scheiden? Het feit dat het kind worstelt met verlatingsangst, wordt uitvergroot in de scheidingssituatie waarbij hij voortdurend door één van beide ouders (althans vanuit zijn gezichtspunt) ‘verlaten’ wordt op het ogenblik van de ‘wissel’ tussen twee ouders. Deze ‘wissel’ kan dan ook gepaard gaan met heel veel stress. Als een kind helemaal overstuur terugkomt van zijn verblijf bij de andere ouder dan zou het kunnen lijken dat hij niet gelukkig is bij de andere ouder of zelfs dat er onregelmatigheden gebeuren tijdens dit verblijf. Het is goed om in zo’n omstandigheden het fenomeen van de verlatingsangst in je achterhoofd te houden, waardoor je kind wellicht moeite heeft om zich voortdurend aan te passen. Heb je toch twijfels, spreek er dan over met de andere ouder. ‘De wisselingen zijn voor kinderen moeilijk en kunnen gepaard gaan met veel stress. Ze kunnen heel heftig reageren op bezoekjes bij de andere ouder zonder dat daar een aanwijsbare reden voor is. Voor ouders is dit moeilijk. Als ze de andere ouder niet volledig vertrouwen is de kans groot dat het gedrag van het kind gekoppeld wordt aan de opvoedingskwaliteiten van de andere ouder. Het kind heeft tijd nodig om zich aan te passen, en de hulp van de ouders is daarbij onontbeerlijk. Er zijn kinderen die na een wisseling stil naar hun kamer gaan om een beetje te spelen en zo de omschakeling te maken. Er zijn ook kinderen die extreem lastig zijn na de 31 wisseling en alle aandacht opeisen.’ In deze fase, waarbij het kind in zijn exploratiedrang voortdurend tegen zijn grenzen aanloopt en waar hij door zijn groeiend ik-bewustzijn steevast koppig gedrag vertoont, heeft hij nood aan ouders die stevig in hun schoenen staan en hem op vastberaden maar begripvolle wijze ‘sturen’. In een echtscheidingssituatie kan het echter zijn dat ouders tijdelijk meer met hun eigen situatie bezig zijn en daardoor niet aan deze behoefte (kunnen) voldoen, met als resultaat dat het kind ‘stuurloos’ wordt en helemaal het noorden kwijtraakt...

SINGENDONK EN MEESTERS, Kind en echtscheiding, een ontwikkelingspsychologisch perspectief, 2007

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Ondanks het feit dat deze kinderen opeenvolgingen ontdekken in de tijd, kunnen ook zij nog geen langere tijdsperiode overzien (zie pagina 35). Herinner je dat drie dagen voor een driejarige in zijn persoonlijke tijdsbeleving ongeveer even lang duren als dertig dagen (1 maand) voor zijn dertigjarige ouders. Dat wil zeggen dat twaalf dagen (de tijd tussen twee weekends waarin het kind vaak één van beide ouders moet missen in een klassieke verblijfsregeling) voor de driejarige even lang duren als 4 maanden voor zijn dertigjarige ouders...

3.2.5 Tips om het welzijn van peuters te bevorderen tijdens en na de scheiding Op deze leeftijd hebben kinderen last van verlatingsangst omdat ze bang zijn om de liefde van hun ouders te verliezen. Bij een scheiding van de ouders kan zich dat sterk uiten tijdens de ‘wissel’ van de ene ouder naar de andere die gepaard gaat met verdriet, teruggetrokkenheid, opstandigheid, enz. Het is heel belangrijk dat je weet dat de oorzaak van dit gedrag verankerd is in je kind en (waarschijnlijk) niet ligt bij iets wat er misging tijdens het verblijf bij je partner. Verzeker je kind ervan dat jij en je partner altijd van hem blijven houden, wat er ook gebeurt. Je kind is bezig zijn eigen grenzen (en die van jou!) te verkennen en dat leidt vaak tot botsingen. Het is belangrijk dat je hem de ruimte geeft om zijn initiatieven te ontplooien en hem tegelijk voldoende realiteitszin bijbrengt. Ook al word je tijdelijk in beslag genomen door de beslommeringen van je scheiding, jouw kind heeft je nodig om hem te sturen op zijn ontdekkingstocht en om aan te geven wat de regels zijn. Te veel straf en correctie kunnen echter tot een te groot schuldgevoel leiden: ga dus op zoek naar de gulden middenweg! Dankzij zijn vooruitgang op het gebied van taal, is je kind nu ook in staat om (korte) gesprekjes te voeren via de telefoon (of skype). Een telefoontje (of skype-gesprek) is voor de niet-inwonende ouder de perfecte gelegenheid om betrokken te blijven bij wat er gebeurt in het leven van je kind en het laat je kind ook voelen dat je aan hem denkt en dat je geïnteresseerd bent in zijn doen en laten.

peuters (van 2 jaar – 4 jaar) Houd ook hier rekening met de tijdsbeleving van je kind (zie pagina 35). Een te lange scheiding van één van beide ouders kan schadelijke gevolgen hebben voor de hechting (zie pagina 33), die op deze leeftijd nog steeds in ontwikkeling is. Pas de verblijfsregeling hieraan aan.

3.2.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? Peuters stemmen hun gedrag af op dat van de ouders. Ze hebben nog maar een beperkte capaciteit om hun gedachten, gevoelens en herinneringen uit te drukken, waardoor er te vlug gedacht wordt dat ze niet geraakt zijn door het gebeurde. Zowel peuters als kleuters kunnen blijk geven van regressief gedrag. Daardoor gaan ze verworvenheden, die eigen zijn aan hun leeftijdsfase, tijdelijk verliezen. Ze zullen bijvoorbeeld bedplassen, vastklampend gedrag vertonen, zich niet meer alleen aankleden. Daarnaast kunnen kinderen op die leeftijd heel druk of huilerig zijn, of dwarsliggen.

3.2.7 Boeken voor peuters32 Kinderen vanaf 2 jaar Arts, Simone Boendermaker, Conny

Thuis bij mama, thuis bij papa Ik heb twee beren

Kinderen vanaf 3 jaar van Heijningen, Nicoline Daenen, Frank

Dag, papa Even anders

Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op www.hetbesteuitelkaar.be

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

kleuters

kleuters (van 4 jaar – 6 jaar)

3.3 Kleuters (4 jaar - 6 jaar) 3.3.1 Waar zijn kleuters mee bezig? Het hechtingsgedrag (zie pagina 33) neemt stilaan af en de hechting komt tot voltooiing. Het kind kan het nu aan om gedurende steeds langere periodes gescheiden te worden van zijn hechtingsfiguren. Het ‘ik’ krijgt steeds meer vorm. Hij aanvaardt zichzelf als ‘kind van’ en niet als ‘gelijke van’ zijn ouders en hij beseft dat hij een ‘jongen’ of een ‘meisje’ is. Hij ontwikkelt een eigen manier van handelen en zijn karaktereigenschappen komen steeds duidelijker naar voor. Hij heeft nu ook geleerd dat zijn omgeving verschillend reageert op zijn diverse gedragingen en hij zal daar rekening mee houden. Zijn groeiend zelfbewustzijn zorgt ervoor dat het tegendraadse handelen plaats maakt voor positiever gedrag. Normen die hem van buitenaf worden opgelegd zal hij stilaan in zich opnemen en hij vormt voor zichzelf een beeld van wat mag en wat niet mag. Naar de buitenwereld toe krijgt hij steeds meer zicht op hoe mensen zich onderling (behoren te) gedragen. Kinderen van deze leeftijd gaan ‘voltijds’ naar school. Hun woordenschat breidt zich enorm uit en hun spel verandert van een ‘naast elkaar’ naar een ‘met elkaar’ spelen. Rollenspelen en fantasie-spelen vieren hoogtij en ze zijn gefascineerd door sprookjes. Op school komen hun sociale vaardigheden tot ontwikkeling. Dankzij hun eerste prille vriendschappen leren ze hoe ‘relaties’ functioneren.

3.3.2 Hoe denken kleuters? Het denken van een kleuter verloopt grotendeels hetzelfde als dat van de peuter (zie vorig hoofdstuk), maar zijn wereldbeeld wordt geleidelijk wat realistischer dan dat van de peuter naarmate hij via zijn denken meer inzicht 33 krijgt in de loop der gebeurtenissen . Toch mist hij nog vaak de nodige 33

CRAEYNEST, Psychologie van de levensloop : inleiding in de ontwikkelingspsychologie, 2007

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

kennis en ervaring om tot een realistisch inzicht te komen en dan worden de ontbrekende schakels gemakkelijk opgevuld met fantasie. Magisch denken en realistisch denken lopen bijgevolg nog steeds door elkaar en logisch denken is ook hier nog niet aan de orde!

3.3.3 Wat is moeilijk voor kleuters? Het exploreren van ‘sociaal gedrag’ roept bij het kind ongekende gevoelens op: vriendschap, medeleven, afgunst, concurrentie, enz. doen hun intrede! Daarnaast brengt het innerlijke beeld van ‘wat mag en wat niet mag’ en ‘wat past en wat niet past’, gecombineerd met zijn ondernemingsdrang en zijn ongebreidelde fantasie, vaak schuldgevoelens met zich mee. Alsof dat alles nog niet genoeg is, steken allerlei angsten de kop op als zijn verbeelding voor de zoveelste keer op hol slaat...

3.3.4 Wat als ouders gaan scheiden? Een gesprek voeren met een kleuter is al iets makkelijker dan met een peuter. Toch is hier nog enige voorzichtigheid geboden. Vaak lijkt het alsof je kleuter perfect begrijpt waar je het over hebt, maar zijn fantasie neemt nog vaak een loopje met de werkelijkheid. Observeer je kind daarom goed en stel hem vragen zodat je uit de antwoorden kan afleiden of de betekenis van je woorden wel goed is doorgedrongen. Omdat je kind zichzelf nog niet helemaal los van een ander kan zien en omdat hij nog zo’n rijke verbeelding heeft, is het zeer waarschijnlijk dat hij de scheiding op zichzelf gaat betrekken. Om die reden kan hij er van overtuigd geraken dat hij iets fout heeft gedaan waardoor zijn ouders ruzie hebben gekregen. Dat kan gepaard gaan met een enorm schuldgevoel. Je zal dus op je hoede moeten zijn voor dit scenario en je zal hem ervan moeten overtuigen dat dit zeker niet zo is als je wil voorkomen dat hij voor de rest van zijn leven met dit schuldgevoel blijft zitten. ‘Jonge kinderen voelen zich vaak schuldig over de scheiding en denken dat de ouders vanwege hen uit elkaar gaan. Dit heeft te maken met het feit dat het kind niet alle factoren tegelijkertijd kan overzien en begrijpen. Vragen en 50

kleuters (van 4 jaar – 6 jaar) gedachten als “Komt het door mij dat jullie gaan scheiden?”, “Waar moet ik straks nou naartoe?” en “Komt papa terug als ik nooit meer stout ben?” zijn niet ongewoon. Het kind probeert op deze manier greep te krijgen op de gebeurtenissen. Jonge kinderen zijn niet in staat om te begrijpen dat het 34 gedeeltelijk wegvallen van een ouder niets met henzelf te maken heeft.’ Met betrekking tot de subjectieve tijdsbeleving van deze kinderen (zie pagina 35) wil ik er nog eens op wijzen dat zes dagen voor een zesjarige ongeveer even lang duren als dertig dagen voor zijn dertigjarige ouders. Dat wil zeggen dat twaalf dagen (de tijd tussen twee weekends waarin het kind vaak één van beide ouders moet missen in een klassieke verblijfsregeling) voor de zesjarige bijna even lang duren als 2 maanden voor zijn dertigjarige ouders...

3.3.5 Tips om het welzijn van kleuters te bevorderen tijdens en na de scheiding Dit is de groep van kinderen die erop los fantaseren over hoe zij een invloed hebben op alles wat er rondom hen gebeurt, ook op jullie scheiding! Het volstaat dat je kind ooit gedacht heeft dat je echt niet lief was en maar beter kon verdwijnen uit zijn leven. Het zal hem hopeloos maken om te zien dat je nu ook echt verdwijnt en hij zal verteerd worden door schuldgevoelens. Meer dan ooit is het belangrijk dat je hem op het hart drukt dat de scheiding iets is tussen jou en je partner en dat hem absoluut geen schuld treft! Deze leeftijd leent zich uitstekend tot het spelen van een rollenspel. Door zich in te leven in verschillende rollen – die van mama, papa, zusje, enz. – kan het kind veel leren en een beter inzicht krijgen in de situatie. Ook het gebruik van sprookjes of verhaaltjes kan veel vruchten afwerpen. Het verhaal kan immers emoties losweken die jullie dan samen kunnen bespreken zodat ze veilig verwerkt kunnen worden. Vanaf deze leeftijd kunnen kinderen een (langer) gesprek voeren via de telefoon of via de computer (eventueel met een webcam). Het is een goed idee om daar gebruik van te maken als je kind behoefte heeft aan contact 34

SINGENDONK EN MEESTERS, Kind en echtscheiding, een ontwikkelingspsychologisch perspectief, 2007

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

met de andere ouder terwijl hij bij jou verblijft. Het zou zelfs een gewoonte kunnen worden om (dagelijkse) belevenissen of zorgen te bespreken en zo de betrokkenheid met de afwezige ouder te versterken. Behoort telefoneren of computeren niet tot de mogelijkheden, dan kan je je kind aanmoedigen om een tekening te maken over wat hem bezighoudt, zodat hij ze kan meenemen naar de andere ouder en erover vertellen. Ook op deze leeftijd is het aangewezen om de verblijfsregeling aan te passen aan de tijdsbeleving van je kind (zie pagina 35).

3.3.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? Kleuters reageren op een gelijkaardige manier als peuters, maar hebben al meer uitdrukkingsmogelijkheden. Naast de ouders is de juf/meester een belangrijke figuur tijdens het verwerkingsproces. Kleuters uiten hun gevoelens eerder via spel, tekenen, knutselen, maar minder via woorden. Net zoals voor peuters geldt dat kleuters blijk kunnen geven van regressief gedrag, waardoor ze verworvenheden, die eigen zijn aan hun leeftijdsfase, tijdelijk verliezen. Ook zij zullen bijvoorbeeld bedplassen, vastklampend gedrag vertonen of zich niet meer alleen aankleden en ook zij kunnen heel druk zijn, huilerig of dwarsliggen.

3.3.7 Boeken voor peuters35 Kinderen vanaf 4 jaar Baumbach, Martina Delfos, Martine Elias, Bettie Faabrega, Marta Gray, Kes Minne, Brigitte Osman, Trudy Scherpbier, Nelleke

Dag pappa, tot zaterdag Van alles twee Altijd is voor altijd Papa woont in een ander huis Papa-Mama lijm Elliott, Lucy, Heks en tovenaar Wanneer komt papa terug Weekendpapa

Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op www.hetbesteuitelkaar.be

kleuters (van 4 jaar – 6 jaar)

Vriens, Jacques Weninger Brigitte Weninger Brigitte

allebei even lief Dag papa, tot volgende week Dag pappa, tot ziens

Kinderen vanaf 5 jaar Boonen, Stefan De Bode Randerath, Jeannette van Otterloo, Marly

Een stuk voor mama en een stuk voor papa Ann, Maar jij blijft mijn papa Flip begrijpt er niks meer van Geen kusjes van mij

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

school-‐ gaande kinderen

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar)

3.4 Schoolgaande kinderen (6 jaar - 12 jaar) Aangezien het hier over een zeer grote groep kinderen gaat, maak ik een onderscheid tussen jongere schoolgaande kinderen en oudere schoolgaande kinderen. In de realiteit ligt de grens evenwel niet strikt op de leeftijd van 9 jaar. Ik zou daarom adviseren om de tekst in zijn geheel door te nemen, zodat je zelf kan aanvoelen wat van toepassing is op jouw kind.

3.4.1 Waar zijn schoolgaande kinderen mee bezig? 3.4.1.1

Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar)

Op 6 jaar gaat het kind naar het eerste leerjaar en leert hij lezen, schrijven en rekenen. Dat vraagt heel wat inspanning. Voor het eerst in z’n leven krijgt hij te maken met ‘huis-taken’. Hij moet nu taakgericht leren denken en handelen en hij moet leren dat er aan de uitvoering van deze taken een beoordeling vasthangt. In dit systeem wordt hij zich meer en meer bewust van zijn sterke en zwakke kanten en van die van zijn vrienden. Vrienden nemen een steeds grotere plaats in in zijn leven, maar ouders zijn nog steeds de belangrijkste referentiefiguren voor wat betreft waardeoordelen en normen. Hij geniet er nog steeds van om dingen samen met het gezin te ondernemen. 3.4.1.2

Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar)

Het schoolleven neemt nog steeds een prominente plaats in. Op school leert het kind steeds complexer denken, zijn takenpakket breidt zich uit en voor velen komt er zelfs al een vreemde taal bij kijken! Hij wordt steeds beter in sociaal ‘aanvaarde’ omgangsvormen zoals gehoorzaamheid, beleefdheid, stiptheid, inzet, respect, verantwoordelijkheid, enz. Zijn zelfbeeld krijgt meer inhoud en zijn vriendschappen worden selectiever en duurzamer. Volwassenen blijven een belangrijke rol spelen en het is leuk als ze zich kunnen inleven in zijn spel, maar leeftijdgenoten zijn nu dé favoriete speelkameraden.

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

3.4.2 Hoe denken schoolgaande kinderen? 3.4.2.1

Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar)

Tussen 6 en 8 jaar maakt het kind een flinke sprong vooruit in zijn verstandelijke ontwikkeling: hij leert lezen, schrijven en rekenen. Hij is steeds beter in staat om logisch te denken, zo lang het maar over ‘concrete zaken’ gaat. Hij kan problemen en situaties oproepen in zijn gedachten en hij kan zich een voorstelling maken van een complexe opeenvolging van gebeurtenissen. Hij maakt stilaan een onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid en onderneemt pogingen om zich te verplaatsen in de gedachten-gang van een ander (zij het nog grotendeels vanuit zijn eigen perspectief). 3.4.2.2

Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar)

Er is nu een duidelijk onderscheid tussen werkelijkheid en verbeelding. In zijn spel heeft hij een voorkeur voor meer ‘avontuurlijk realisme’ in plaats van fantasie, zoals hij dat kan terugvinden in verhalen over dinosauriërs, ridders, koningen en koninginnen, brandweer, politie, dokters... Hij is in staat om logisch te denken, voor zover het gaat om concrete situaties waarbij hij zich een goede voorstelling kan maken van de begrippen die erin voorkomen. Ook zonder de aanwezigheid van volwassenen kan hij uit zichzelf rekening houden met allerlei voorschriften en ernaar handelen. Je kan hem dan ook een opdracht geven en erop vertrouwen dat hij die behoorlijk zal uitvoeren. Hij kan nu ook een situatie beoordelen vanuit het standpunt van een ander, hoewel het nog tot na de adolescentie zal duren vooraleer hij zich compleet in het standpunt van een derde kan verplaatsen. Hij is ook beter in staat om controle uit te oefenen op zijn gevoelsleven doordat hij bijvoorbeeld gebeurtenissen kan relativeren, zijn problemen aanpakt of hulp vraagt aan een ander.

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar)

3.4.3 Wat is moeilijk voor schoolgaande kinderen? Het kind moet leren omgaan met het feit dat hij voortdurend getest en beoordeeld wordt op zijn kennis en kunde. Hij wordt zich steeds meer bewust van zijn mogelijkheden, zijn beperkingen en van zijn eigenheid. Deze kenmerken gaat hij vergelijken met die van zijn leeftijdsgenoten, met het risico dat hij een minderwaardigheidsgevoel ontwikkelt indien hij minder goed presteert, of als hij oordeelt dat zijn kwaliteiten minderwaardig zijn aan die van een ander en hij het gevoel heeft niet aan de verwachtingen van zichzelf en van anderen te kunnen voldoen. De aanwezigheid van volwassenen die hem steunen in al zijn facetten kunnen een kind het gevoel geven dat hij precies goed is zoals hij is. Dat kan een enorme opkikker voor zijn zelfvertrouwen zijn. Ook het gevoel om aanvaard te worden door leeftijdgenootjes kan bijdragen aan de ontwikkeling van een positief zelfbeeld. Als deze twee aspecten ontbreken in zijn leven, is de kans groot dat zijn ego deuken oploopt die hem later parten zullen spelen als er zich situaties voordoen waarbij hij voor zichzelf moet opkomen.

3.4.4 Wat als ouders gaan scheiden? 3.4.4.1

Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar)

Met deze kinderen kan je al een echt gesprek voeren waarbij je ervan kan uitgaan dat ze in staat zijn om het hele plaatje te overzien (zij het op hun niveau). Als zij weten dat mama en papa uit elkaar gaan, is het voor hen duidelijk dat er praktisch gezien een en ander gaat veranderen. Het is eigen aan kinderen van deze leeftijd om je te bestoken met vragen als: ‘Wie zal voor de hond zorgen?’, ‘Wie zal dan het gras maaien?’, ‘Wie zal met mij naar het voetbal gaan?’ of ‘Wie zal er nu voor papa koken?’... Zij zullen zich ook zorgen maken over hun ouders: ‘Zal papa zich niet heel alleen voelen?’ of ‘Heeft mama wel genoeg centjes om voor ons te zorgen?’... Het is belangrijk dat zij een (zo eerlijk mogelijk) antwoord krijgen op al hun vragen. Dat maakt de scheiding voor hen concreet, helpt bij het

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

verwerkingsproces en voorkomt dat ze zich onnodige zorgen in hun hoofd halen. 3.4.4.2

Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar)

Een kind van deze leeftijd heeft voor zichzelf al een zeer goed beeld gevormd van wat hij ‘juist’ en ‘niet juist’ vindt. Zijn ouders zijn daarbij zijn grote voorbeeld geweest. Het besef dat ouders de regels die ze opleggen aan hun kinderen zelf aan hun laars lappen, kan een grote ontgoocheling zijn en hem het gevoel geven dat alles waarin hij tot dan toe geloofde een leugen was. Zijn geloof dat liefde ‘voor altijd’ is kan bijvoorbeeld aan diggelen vallen en als de liefde tussen zijn ouders kan ophouden, dan kan misschien ook de liefde van zijn ouders (of één van hen) voor hem stoppen? Machteloosheid en enorme boosheid kunnen toeslaan, vaak ten koste van broers, zussen en ouders. Hij kan er bovendien van overtuigd zijn dat hij erin zal slagen zijn ouders terug samen te brengen en de frustratie is bijzonder groot als dit niet lukt. In tegenstelling tot zijn jongere broertjes en zusjes zoekt hij de schuld niet bij zichzelf. Hij is er als de kippen bij om één van zijn ouders als ‘schuldige’ aan te duiden die verantwoordelijk is voor de situatie. Ondanks het feit dat hij een bredere kijk heeft op relaties, weigert hij om de feiten in een breder perspectief te zien. In zijn zwart-wit denken beslist hij wie ‘goed’ of ‘slecht’ is en houdt hij vast aan zijn overtuiging. Het kan zelfs zo ver gaan dat hij alle omgang met de ‘boosdoener’ weigert en dat hij het onderste uit de kan haalt om deze persoon emotionele schade toe te brengen. Daarnaast kan hij ervoor kiezen om bondgenoot te worden van ‘de benadeelde partij’, die hij in dat geval wellicht idealiseert (zie ook pagina 93 : Parental Alienation Syndrome of PAS). Aangezien hij een situatie nu ook kan beoordelen vanuit het standpunt van een ander, krijgt hij steeds meer oog voor de gevoelens en de behoeften van die ander. Tegelijkertijd heeft hij geleerd om in bepaalde situaties zijn gevoelens te onderdrukken of verborgen te houden. Hij slaagt er zelfs in om gevoelens te veinzen die volgens hem meer gepast zijn in bepaalde omstandigheden. Het is in de combinatie van al deze nieuw verworven vaardigheden dat er een groot gevaar schuilt: als de ouders zich in een 60

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar) crisissituatie bevinden kunnen kinderen hun eigen emotionele behoeften volledig onderdrukken omdat ze zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van hun ouders. Het kan zijn dat ze de noden van hun ouders gaan vervullen op zodanige wijze dat de kind/ouder-rollen omgedraaid worden. Men noemt dit verschijnsel ‘(destructieve) parentificatie’ (zie ook pagina 105). Het hoeft geen betoog dat dit een ongezonde situatie is voor het kind, die best vermeden kan worden.

3.4.5 Tips om het welzijn van schoolgaande kinderen te bevorderen tijdens en na de scheiding 3.4.5.1

Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar)

Kinderen in deze groep hebben vooral veel verdriet. Ze missen de afwezige ouder en hopen op een verzoening. Met name in deze leeftijdscategorie is het uiterst belangrijk om duidelijk te zijn over het definitieve karakter van je beslissing om te vermijden dat je kind hoop blijft koesteren. Wees alert voor niet-geuit verdriet : ‘Ook al hebben kinderen van deze leeftijd veel verdriet van de scheiding, een verrassend groot aantal is toch in staat om door te leven alsof er niets gebeurd is. De oorzaak kan in een depressie liggen, in ontkenning of emotionele teruggetrokkenheid in het algemeen. Zelfs zeer attente ouders kunnen dit ‘verborgen verdriet’ 36 verkeerd interpreteren en denken dat het wel goed gaat.’ Aangezien je kind zich zorgen maakt over de praktische gevolgen van de scheiding kan het belangrijk zijn om hem duidelijkheid te verschaffen over hoe alles nu in zijn werk zal gaan. Het kan helpen om hem te betrekken bij de rechtstreekse praktische gevolgen voor zijn eigen persoontje, (bijvoorbeeld twee bedden, twee kleerkasten, twee speelhoeken, één boekentas, één computer enz.) en hem mee te laten ‘brainstormen’ over hoe hij dat allemaal in de praktijk zou willen omzetten. Laat hem weten dat je zijn ideeën heel erg waardevol vindt, maar dat de uiteindelijke beslissing wel bij jou ligt. Eventueel kan hij (binnen het budget) wél de vrije hand krijgen in de inrichting van zijn kamer. 36

NEUMAN EN ROMANOWSKI, En de kinderen scheiden mee … Het zandkastelenprogramma, 2006

Â 3.4.5.2

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar)

Kinderen van deze leeftijd hebben een uitgesproken mening over de scheiding van hun ouders. Vanuit hun zwart-wit denken gaan zij vaak op zoek naar een schuldige in deze omstandigheden en dat kan wel eens uit de hand lopen. Het is belangrijk voor beide ouders om stevig in hun schoenen staan en hun kind niet de bovenhand laten nemen in deze situatie. Je kan hen wel laten weten dat het prima is om het niet eens te zijn met de beslissingen en de gedragingen van hun ouders, maar dat hen dat geen vrijgeleide geeft voor ongepast gedrag. Het is belangrijk om met hen te praten over hun angsten en hun gevoelens met betrekking tot de scheiding. Deze kinderen weten zeer goed wat ze willen en kunnen dus ook betrokken worden bij de praktische kant van de scheiding. Dit is meteen een ideale manier om te voorkomen dat je kind verstrooiing gaat zoeken in voor hem minder geschikte activiteiten. Op deze leeftijd kan het zich voordoen dat een zoon plots meer tijd wil doorbrengen met zijn moeder en een dochter voortdurend op zoek gaat naar de goedkeuring van haar vader. Dit is een gevolg van de opkomende interesse voor het andere geslacht. Houd dit in je achterhoofd als je zoon of dochter plots meer tijd wil doorbrengen met zijn/haar niet-aanwezige moeder/vader zodat je dit gedrag meteen in de context kan plaatsen en niet gaat denken dat je kind jou afwijst en partij trekt voor de andere ouder.

3.4.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? Lagere schoolkinderen begrijpen al beter wat er gebeurt en stemmen zich minder af op de reacties van de ouders. Zij focussen vooral op de buitenwereld. Met name vriendjes worden steeds belangrijker en kunnen betrokken worden bij het naspelen van het gebeurde. Fantasie speelt daarbij een belangrijke rol en kan gebruikt worden om de realiteit een plaats te geven.

62 Â

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar) Kinderen stellen hun verwerkingsproces uit omdat ze bezorgd zijn over hun ouders: mama en papa hebben het al heel moeilijk, dus houden ze zich sterk. Wees daarom op je hoede als je kind plots verandert in de ‘perfecte zoon of dochter’. Deze kinderen kunnen hun gevoelens onderdrukken en een façade van onafhankelijkheid opbouwen. Dat kan zich uiten in opstanding, ‘moeilijk’ gedrag. Vaak voorkomende klachten zijn buikpijn, hoofdpijn, verandering in het eetpatroon, verminderde concentratie, slechtere schoolresultaten, slaapproblemen, regressief gedrag.

3.4.7 Boeken voor schoolgaande kinderen37 Kinderen vanaf 6 jaar Deckers, Daphne Uleners, Gode-Liva

De matroos in de doos De beer, het boek en de boom

Kinderen vanaf 7 jaar Boonen, Stefan Visser, Rian

De laatste dag Een jongen zoals ik

Kinderen vanaf 8 jaar Baseler, Marja de Kat, Lian Meert, Yennik Minkema, Jan-Simon Murphy, Patricia J. Polak, Eva Van der Heyden, Haye van Velzen, Maria C.P. Vriens, Jacques

Heen en weer : als je ouders apart wonen Mama, waar ben je? Als de vleermuizen slapen Geluk bij een ongeluk Omgaan met scheiden Nick staat op zijn hoofd Het geheim van de gebroken ruit Ruzie om een poes Vaders, moeders, hardgekookte eieren

Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op www.hetbesteuitelkaar.be

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Kinderen vanaf 9 jaar Bocken, Kristien Elias, Bettie Johnson, Pete Linders, Jac van der Heyden, Haye

Een doolhof in mijn hoofd Zwerfkat Papa redden! Het verdriet van Lars en Lotte Het geheim van de ontvoering

Kinderen vanaf 10 jaar Ahrens-Kramer, Renate Beerten, Els Bowles, Colin Broere, Rien Franck, Ed Kato, Janne Nijhoff, Martine Nöstlinger, Christine Van Ranst, Do Wilson, Jacqueline Wilson, Jacqueline

Leo geeft het niet op In het donker is het veilig Skaten tussen de rozen Soms zit het mee, soms zit het tegen De liefste of de dapperste of allebei Woestijnmama, diepvrieszus en ik Een heel bijzondere hond Sanne’s dagboek, Paul’s dagboek Morgen is hij weg Altijd prijs! Het kofferkind

Kinderen vanaf 11 jaar Baete, Marcella Beukenkamp, Greet Fine, Anne Slee, Carry

Het donker ligt één duim voor je Het jaar van de heks Een stief kwartiertje Kilometers cola en knetterende ruzie

pubers en adolescenten

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar)

3.5 Pubers en adolescenten (vanaf 12 jaar) 3.5.1 Waar zijn pubers en adolescenten mee bezig? Deze periode kenmerkt de overgang tussen kind-zijn en volwassenheid. Het lichaam van het kind groeit in recordtempo uit naar dat van een volwassene en hij bereikt seksuele rijpheid. Op geestelijk vlak is hij nu in staat om abstract te denken, wat een hele nieuwe wereld voor hem opent. Zijn aandacht richt zich steeds meer op zijn leeftijdgenoten en het vormen van relaties wint aan belangrijkheid. Hij is volop bezig met het verwerven van een eigen identiteit en maakt zich stukje bij beetje los van zijn ouders op weg naar zelfstandigheid.

3.5.2 Hoe denken pubers en adolescenten? Het redeneringsvermogen van dit kind gaat met grote sprongen vooruit. Hij is nu in staat om de feiten die hij waarneemt met elkaar in verband te brengen en er de bijhorende conclusies uit te trekken. Daarnaast wordt hij zich meer en meer bewust van het niet tastbare, wat hem introduceert in het ‘abstract’ denken: ‘Wat is goedheid, eerlijkheid, rechtvaardigheid, verdriet, geluk,...?’ Daar komt nog eens bovenop dat hij in staat is om het denken zelf te overschouwen. Men noemt dit ‘metacognitie’. Dankzij deze vaardigheid kan hij reflecteren over zichzelf, zijn eigen gedachten en gevoelens: ‘Wat vind ík goed, eerlijk, rechtvaardig?’ en ‘Wanneer voel ík me verdrietig, gelukkig,...?’. Dit levert hem een flinke dosis zelfkennis op, die in sommige gevallen zeer confronterend kan zijn. Hij zal niet nalaten deze nieuw verworven inzichten zorgvuldig te gaan vergelijken met allerlei normen en waarden die hij van zijn ouders heeft meegekregen en die hij tot dan toe nog nooit in vraag had gesteld. Het is denkbaar dat hij intussen andere opvattingen heeft door wat hij zelf gezien, gehoord of ervaren heeft. Dit kondigt het begin aan van het ‘op eigen benen staan’ en kan gevoelens van verwardheid met zich meebrengen. Mogelijks zet de puber zich af tegen zijn ouders (of zelfs tegen de hele wereld!) om op zoek te gaan naar zijn eigen waarheid. Dat gaat

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

meestal niet zonder slag of stoot en kan zowel voor hem als voor zijn ouders een moeilijke periode zijn. ‘Volwassenen krijgen daarbij soms het gevoel dat zijzelf als persoon afgewezen worden, maar meestal is dat maar schijn. Men kan het eerder zien als een soort denkoefening vanuit de pas verworven verstandelijke mogelijkheden, of als een manifestatie van de ontluikende zelfstandigheid. Soms kan het zelfs een soort toets zijn, bedoeld om de reële waarde te testen van wat volwassenen altijd hebben voorgestaan. Dikwijls blijkt trouwens dat de jongere –in afwezigheid van zijn ouders– ongeveer dezelfde standpunten inneemt als deze die hij tevoren zwaar onder kritiek 38 heeft gebracht.’

3.5.3 Wat is moeilijk voor pubers en adolescenten? Door de groei van hun lichaam worden kinderen van deze leeftijd door hun omgeving vaak te snel als ‘volwassen’ beschouwd en verwacht men van hen ook het bijpassende ‘volwassen’ gedrag. Dat is voor dit kind geen evidentie. Het is immers niet ondenkbeeldig dat hij in zijn hoofd nog een kind is terwijl zijn lichaam hem te snel af is. Voeg daar nog eens aan toe dat hij zichzelf, zijn gedachten en zijn gevoelens steeds meer in twijfel gaat trekken en je weet dat hij een zeer moeilijke periode meemaakt. Bij deze kinderen kunnen er twijfels rijzen ten aanzien van drie belangrijke 39 vragen in verband met hun identiteit : “Wie ben ik eigenlijk?” “Wie zou ik willen zijn?” “Hoe ervaren anderen mij?” In extreme gevallen kan deze zoektocht leiden tot identiteitsverwarring, waarbij het kind zodanig in de war raakt dat hij uiteindelijk geen keuzes meer durft te maken of steeds de foute keuzes maakt, wat nóg meer 38 39

CRAEYNEST, Psychologie van de levensloop : inleiding in de ontwikkelingspsychologie, 2007 ERIKSON, 1969

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar) verwarring met zich meebrengt. Deze toestand wordt problematisch als er geen einde aan komt en kan leiden tot depressie of zelfs zelfdoding. Hieronder vind je een lijst van mogelijke signalen

De jongere verliest zijn gerichtheid naar buiten. Hij is zo met zichzelf bezig dat hij geen belangstelling meer kan opbrengen voor de mensen en de dingen om hem heen. •

De jongere verliest contacten met leeftijdsgenoten, raakt geïsoleerd en nog meer op zichzelf betrokken.

•

Schoolprestaties gaan achteruit, wat de onzekerheid vergroot. Kritiek van ouders op de schoolprestaties vergroot de onzekerheid en het isolement nog meer.

•

Wanneer iets wel goed gaat, denkt de adolescent dat dat toevallig is. Hij wordt passief, depressief en raakt het geloof in zichzelf en zijn idealen kwijt.

Het spreekt voor zich dat je kind in dit geval hulp, liefde en steun nodig heeft. Roep de hulp van derden in als jullie er samen niet uit komen, dat kan jullie heel wat verdriet besparen.

3.5.4 Wat als ouders gaan scheiden? Van alle kinderen uit de verschillende leeftijdsgroepen is dit kind het best in staat om alle aspecten van de scheiding van zijn ouders te begrijpen en te verwerken. Hij heeft al een aardig sociaal netwerk voor zichzelf opgebouwd waarop hij beroep kan doen voor steun. Het leven van dit kind is van nature in hoofdzaak gericht op zijn leeftijdsgenoten en dat is tijdens een scheiding niet anders: hij zal eerder geneigd zijn om zijn zorgen toe te vertrouwen aan zijn vrienden dan aan zijn ouders, waardoor je als ouder niet altijd weet wat er in zijn hoofd omgaat.

ROOIJENDIJK, DIJT, WIJERS, De mens in thema’s, 2006

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

Ondanks de externe steun die je kind krijgt, mag je niet uit het oog verliezen dat de puberteit op zich al een verwarrende periode is en dat dat er niet beter op wordt als daar nog eens een scheiding bovenop komt. Het is niet eenvoudig om van je ouders te moeten zien dat een relatie niet altijd rozengeur en maneschijn is, net nu je zelf op het punt staat om te experimenteren met seksualiteit en liefde. Dat kan onzekerheid met zich meebrengen over het aangaan van relaties. Het is belangrijk voor je puber om jouw liefde te voelen en te weten dat hij altijd bij je terecht kan. Houd daarom een extra oogje in het zeil zonder dat hij daarbij jouw hete adem in zijn nek voelt. ‘Het is niet ongewoon dat pubers door het lint gaan omdat ze woedend, gefrustreerd of van de kaart zijn. Het ontbreken van twee verzorgende ouders tijdens deze stormachtige periode van ontwikkelingen en het verminderde toezicht zorgen ervoor dat het kind ‘het verkeerde pad’ kan kiezen. Dit kan leiden tot delinquent gedrag, tot verkeerde vrienden, tot zich verliezen in drugs en tot extreme seksuele ongeremdheid (speciaal bij 41 meisjes).’

3.5.5 Tips om het welzijn van pubers en adolescenten te bevorderen tijdens en na de scheiding Door zijn nieuwe manier van denken weet je puber perfect hoe een huwelijk ‘normaal’ werkt. Hij kan dan ook erg verontwaardigd zijn als blijkt dat jullie huwelijk niét zo werkt en is bovendien gefrustreerd omdat hij geen invloed kan uitoefenen op deze nieuwe situatie. Hij kan boos zijn op jou en op heel de wereld en hij kan weigeren om constructief mee te werken aan jullie scheiding, aangezien deze niet strookt met zijn ethiek. Houd hierbij in je achterhoofd dat je puber bezig is om zich los te maken van zijn ouders en zijn gezin. Geef hem de ruimte om meer tijd door te brengen met zijn vrienden.

NIJENBANNING, Hoe moet het nu met de kinderen, informatie voor ouders die uit elkaar gaan, 2008

Schoolgaande kinderen (van 6 jaar – 12 jaar) ‘Een vriendengroep kan veel betekenen voor een puber. Hij vindt er steun en geborgenheid, vooral nu hij de nestwarmte van het gezin wat is gaan mijden. De groep dient ook als klankbord om de eerste aarzelend geventileerde meningen te toetsen. Daarnaast biedt zij tal van gelegenheden voor het inoefenen van sociale vaardigheden. Daarenboven blijkt ze vaak als een soort springplank te dienen naar de erg persoonlijke 42 band die hij later met een vaste partner zal gaan uitbouwen.’ Stimuleer je kind in zijn hobby’s of andere interesses en moedig hem aan om deel te nemen aan activiteiten in zijn sociale netwerk. Toon begrip voor zijn gevoelens en wees tolerant. Moedig hem ook aan om vragen te stellen en beantwoord deze eerlijk. Tracht je eigen gevoelens en gedachten aan de kant te zetten en stel je open voor je kind, zodat je objectief en neutraal met hem in gesprek kan gaan. Zo voelt hij zich minder onder druk gezet om een kant te kiezen en kan hij leren hoe jij de situatie beleeft. Anderzijds is het noodzakelijk om hem op tijd bij te sturen en regels te stellen. Dat geeft hem de nodige houvast. Ondanks zijn toenemende onafhankelijkheid heeft je kind op deze leeftijd behoefte aan liefhebbende, begripvolle ouders.

3.5.6 Hoe zie je wanneer het fout loopt? Jongeren richten zich vooral naar hun leeftijdsgenoten. Ze kampen met een vorm van dualiteit: ze willen hun eigen leven leiden maar hebben de zorg van hun ouders nog heel erg nodig. Bij het verwerken van een scheiding kan dat nog meer op de voorgrond treden. Het maakt de manier waarop ze functioneren en hun plaats zoeken bij leeftijdsgenoten én in hun gezin kwetsbaarder en complexer. Veel voorkomende klachten zijn misselijkheid, vermoeidheid, buik- en hoofdpijn, nachtmerries, prikkelbaarheid, eenzaamheid, eetstoornissen. Soms zoeken jongeren hun toevlucht in een andere vrijetijdsbesteding of grijpen ze naar alcohol en drugs.

CRAEYNEST, Psychologie van de levensloop : inleiding in de ontwikkelingspsychologie 2005

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

3.5.7 Boeken voor pubers en adolescenten43 Kinderen vanaf 12 jaar Belderink, Michael Hinton, Nigel Mingelinckx, Martine Schreiber, Ellen Vogels, Danielle

Basta! Buddy Thuis in twee gezinnen, hoe overleef je de scheiding van je ouders en je nieuwe gezin? Mijn moeder de clown Ik wil niet kiezen tussen papa en mama

Kinderen vanaf 13 jaar Hovland, Ragnar Kreslehner, Gabi Oomen, Francine van Swet, Jacqueline Voigt, Cynthia Willey, Margaret

Anders Voor altijd bestaat niet Hoe overleef ik mijn vader? Mijn ouders gaan scheiden, en ik dan? Voigt, Cynthia Melinda

Kinderen vanaf 14 jaar Valentine, Jenny Van Erkel, Gerda

Gebroken soep Engel in rood

Kinderen vanaf 15 jaar Stoorvogel, Maria Put, Els

Mijn ouders zijn gescheiden 2 ouders apart, jongeren over de scheiding van hun ouders

Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op www.hetbesteuitelkaar.be

Tips voor ouders

Tip

tips voor ouders

De wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding

! s p i T

Tips voor ouders

Tip

4 Tips voor ouders om het welzijn van kinderen te bevorderen tijdens en na de scheiding

In voorgaande hoofdstukken wordt duidelijk gemaakt op welke manier een scheiding een invloed zou kunnen hebben op het leven van je kind. Je kan er ook lezen dat er bepaalde factoren zijn, al dan niet gerelateerd aan de scheiding, die het welzijn van de kinderen in scheidingssituaties mee beïnvloeden. Enerzijds zijn er een aantal factoren zoals het geslacht, de leeftijd en het temperament, die inherent zijn aan je kind en waar je als ouder rekening mee dient te houden om de impact van de scheiding op hem te beperken, anderzijds zijn er een hele reeks gezins-gerelateerde factoren waarvan je als ouder (vaak) de sleutel in handen hebt. De manier waarop je zal omgaan met je scheiding zal met andere woorden doorslaggevend zijn voor de gevolgen die ze zal hebben voor je kind! Je rugzak zit nu boordevol bagage om de tocht die je hebt aangevat tot een goed einde te brengen. In dit hoofdstuk geef ik je nog een laatste duwtje in de rug met een aantal richtlijnen die je zullen helpen om op belangrijke kruispunten de juiste richting te kiezen en op het pad te blijven dat leidt naar een mooie, vredevolle bestemming. Ik wens je een leerrijke en geslaagde reis toe!

Tip

Tips voor ouders

4.1 Gun elkaar de tijd om jullie verlies te verwerken zodat een (slecht afgesloten) partnerrelatie een goede ouderrelatie niet in de weg staat!

Naast een overlijden, neemt een scheiding de tweede plaats in op de lijst van de meest traumatische gebeurtenissen die een mens kan meemaken. Net zoals bij een overlijden gaat een scheiding gepaard met een groot verlies: de dromen die je ooit had voor jou en je gezin gaan in rook op, je verliest je partner, niets zal nog zijn zoals het was, je raakt vrienden en familieleden kwijt, je derft inkomen en moet daardoor misschien afstand doen van een bepaalde levensstijl, en ga zo maar verder. In tegenstelling echter tot wie een overlijden meemaakt, geniet iemand die in een scheiding verwikkeld is niet altijd dezelfde sociale ondersteuning. Wel integendeel : een scheiding wordt, vooral als je de initiatiefnemer bent, vaak gezien als iets wat je jezelf aandoet en waar je dus ook maar zelf de gevolgen van moet dragen. Het vertonen van tekenen van rouw wordt dan ook vaak op onbegrip onthaald omdat men ervan uitgaat dat ‘dit toch is wat je wilde’ of ‘dat er gelukkig een einde is gekomen aan alle miserie’ of ‘dat alles nu alleen maar beter kan worden’... en misschien is dat ook zo. Dat neemt echter niet weg dat je het moeilijk kan hebben met je verlies en dat je jezelf, je ex-partner en ook je kinderen de tijd moet gunnen om daarover te

Tips voor ouders

Tip

rouwen. Alleen zo kan je op gepaste wijze dit hoofdstuk in je leven afsluiten en bouwen aan een nieuw begin.

Het is belangrijk om hierbij niet uit het oog te verliezen dat een rouwproces niet voor iedereen gelijk loopt. Diegene die het initiatief neemt voor de scheiding is in zijn hoofd reeds geruime tijd bezig met afscheid nemen en rouwen. Voor hem is het vaak een uitgemaakte zaak (hij kan er maanden of zelfs jaren over gedaan hebben om tot die conclusie te komen), terwijl het nieuws voor zijn partner als een donderslag bij heldere hemel kan komen. In alle omstandigheden, maar vooral als er kinderen zijn, is het cruciaal dat partners hun ‘partnerrelatie’ zo goed mogelijk afsluiten, zodat deze kan plaatsmaken voor een succesvolle ‘ouderrelatie’. Als jij de beslissingnemer bent, is het zeer belangrijk om je partner op een gepaste manier op de hoogte te brengen van je beslissing. Je koffers pakken en met de noorderzon verdwijnen is niet zo’n goed idee! Je partner heeft er recht op om uit jouw mond te horen dat je een einde wil maken aan de relatie en waarom. De kans is groot dat je partner in shock is en aanvankelijk zelfs in de ontkenning gaat om daarna verteerd te worden door woede... Dat zijn ‘normale’ reacties. Hij heeft voldoende tijd nodig om aan het idee te wennen en zijn gedachten op een rijtje te zetten. Tenslotte heb jij er ook je tijd voor genomen. Als de eerste emoties achter de rug zijn heeft hij allicht een heleboel vragen: Hoe ben je tot je beslissing gekomen? Is er nog een mogelijkheid om de situatie te keren? Het is buitengewoon belangrijk dat hij een antwoord krijgt op al zijn vragen en dat er ruimte is voor onderhandeling. Net zoals jij de tijd hebt genomen om alles op een rijtje te zetten, moet ook hij nu de tijd en de ruimte krijgen om alle opties te overlopen en alle mogelijkheden te verkennen. In sommige gevallen kan dat resulteren in een proefscheiding die de mogelijkheid biedt om aan de realiteit te toetsen wat jullie precies willen. Pas als jullie beiden de scheiding aanvaard hebben kunnen jullie met elkaar in dialoog treden over de praktische gevolgen!

Tip

Tips voor ouders

Als je de ‘niet-beslissingnemer’ bent, en je krijgt de tijd niet om de boodschap te verwerken en erover te praten, kan het zijn dat je blijft steken in de fase van ‘je gekwetst, in de steek gelaten, bedrogen en boos te voelen’, met als gevolg dat de conflicten tussen jou en je (ex-)partner zich mogelijks (blijven) opstapelen omdat je er nooit toe bent kunnen komen om de scheiding te ‘aanvaarden’. Het is belangrijk om onder ogen te zien dat de procedure in dat geval ook zonder jouw aanvaarding gewoon verder wordt gezet en dat het in stand houden van het verdriet, de woede en de wrok als een torenhoge berg tussen jullie in kan komen te staan. Onderhandelen wordt op die manier onmogelijk en uiteindelijk wordt iedereen een verliezer. De ‘beslissingnemer’ heeft er dus alle baat bij om zijn partner op een respectvolle manier op de hoogte te brengen van zijn beslissing om een punt te zetten achter de relatie, waarbij de ‘niet-beslissingnemer’ vervolgens voldoende tijd en ruimte krijgt om het nieuws te verwerken en alle mogelijke opties te verkennen opdat jullie uiteindelijk samen de scheiding kunnen aanvaarden zodat de partnerrelatie definitief beëindigd kan worden en de baan wordt vrijgemaakt voor een succesvolle ouderrelatie

4.2 Kinderen hebben recht op een degelijke scheidingsmelding!

Eén van de belangrijkste punten in het scheidingsproces is de scheidingsmelding aan de kinderen : zij hebben recht op en nood aan informatie over het hoe, wat, wanneer en waarom van een scheiding. Als jullie beslissing om te scheiden definitief is, kunnen jullie samen bespreken hoe jullie wensen dat de kinderen het nieuws vernemen: Wat willen jullie 78

Tips voor ouders

Tip

zeggen? Wanneer? Samen of apart? Met welke vragen kunnen de kinderen komen en hoe reageren jullie daarop... ‘Kinderen blijken vaak verward te zijn tijdens de scheiding omdat de veranderingen in hun gezin niet voldoende werden uitgelegd. Ze weten vaak niet wat er gebeurt met hun gezin en interpreteren dan dat ze niet meer graag gezien worden door de ouder die vertrokken is. Kinderen hebben positievere gevoelens wanneer ze actief betekenis kunnen verlenen en communiceren met hun ouders over de problemen die ontstaan door het 44 leven in twee gezinnen.’ Als je het kan opbrengen om als ouders samen met je kind rond de tafel te gaan zitten om hem over de scheiding te vertellen, maak je hem meteen duidelijk dat, ook al zijn jullie niet langer ‘partners’, jullie toch de intentie hebben om als ouders constructief samen te werken. Op deze manier is iedereen ook op de hoogte van wat er precies gezegd wordt en is het voor alle partijen eenvoudiger om later op dit gesprek terug te komen indien daar behoefte aan is. Wacht niet te lang met je mededeling: zo vermijd je dat je kind ‘lucht krijgt’ van de situatie en je op een onbewaakt moment voor het blok zet met de vraag of jullie gaan scheiden. (Mocht het toch zo ver komen, dan is het aangewezen om de andere ouder hiervan zo snel mogelijk op de hoogte te brengen zodat jullie hem alsnog samen te woord kunnen staan.) In optimale omstandigheden zit er wat tijd tussen het aankondigen van een scheiding en de start van de praktische gevolgen daarvan. De klap komt immers dubbel zo hard aan voor een kind als onmiddellijk na de aankondiging één van de ouders zijn boeltje pakt en vertrekt... Vertel je kind dat jullie hebben beslist om te gaan scheiden en dat deze beslissing definitief is. Leg hem in de mate van het mogelijke uit waarom (een kind hoeft niet in detail te weten hoe de vork precies aan de steel zit: het belangrijkste is dat hij weet dat jullie de beslissing samen nemen en er ook samen achter staan) . Geef aan wanneer jullie effectief uit elkaar gaan 44

DUNN, DAVIES, O’CONNOR EN STURGESS (2001) en BUYSSE, A. & MAES, S (2011), Wetenschap in tijden van nieuw samengestelde gezinnen

Tip

Tips voor ouders

en welke gevolgen dat voor iedereen zal hebben. Zelfs als alle details nog niet op punt staan, hebben kinderen het recht om geïnformeerd te worden zodat ook zij zich mentaal kunnen voorbereiden. Schuldgevoelens bij kinderen zijn schering in inslag in scheidingssituaties. Vooral kleine kinderen voelen zich vaak schuldig als hun ouders besluiten om uit elkaar te gaan. Maak daarom niet alleen gebruik van dit gesprek om uit te leggen waarom jullie gaan scheiden, maar leg er de nadruk op dat je kind niet de reden is van de scheiding en dat niets wat hij ooit gedacht, gezegd of gedaan heeft ook maar iets te maken heeft met wat er nu gebeurt. Dit is van groot belang omdat je op die manier kan voorkomen dat je kind een reden voor de scheiding gaat verzinnen (waarin hij zelf een (hoofd)rol speelt) en zijn schuldgevoel een leven lang met zich meedraagt omdat niemand er ooit aandacht aan gegeven heeft. Je kan dit gesprek ook benutten om aan je kind uit te leggen dat mama en papa echt alles in het werk hebben gesteld om hun huwelijk toch nog te laten lukken, maar dat het uiteindelijk niet gewerkt heeft en dat jullie er nu ook zeker van zijn dat het echt nooit meer goed zal komen. Op die manier vermijd je dat kinderen blijven dromen over een hereniging van hun ouders en dat ze allerlei zinloze en pijnlijke pogingen zullen ondernemen opdat mama en papa zich zouden verzoenen. Tot slot, en dit is misschien wel het allerbelangrijkste, moet je je kind duidelijk maken dat ouders van elkaar kunnen scheiden, maar dat ouders nooit kunnen scheiden van hun kinderen. Druk je kind op het hart dat jullie voor eeuwig en altijd zijn ouders blijven en dat hij te allen tijde bij jullie terecht kan, wat er ook gebeurt. Maak je kind duidelijk hoeveel je van hem houdt. Dit geldt voor alle kinderen, maar zeker jongere kinderen hebben er nood aan om te weten dat een ouder nog steeds van hen houdt, ook al verdwijnt die gedurende korte periodes uit hun leven. Hier hoort ook bij dat je kind nadrukkelijk te horen krijgt dat hij niet hoeft te kiezen tussen mama en papa en dat hij van beide ouders mag blijven houden. Bij een gesprek van deze aard kunnen er allerlei emoties de kop op steken: boosheid, verdriet, ongeloof... Geef je kind de gelegenheid om deze emoties te uiten, laat hem weten dat ze normaal zijn en dat hij alle recht heeft om ze 80

Tips voor ouders

Tip

te tonen. Houd ook rekening met de mogelijkheid dat je kind dichtklapt, instort, wegloopt, of dat een groot deel van wat je vertelt te veel is om in één keer op te nemen en te verwerken. Het kan een goed idee zijn om op het einde van het gesprek een datum vast te leggen voor een vervolggesprek zodat je kind de tijd krijgt om te laten bezinken wat hij zopas gehoord heeft en zodat hij weet dat hij niet in zijn eentje achterblijft met al zijn vragen/zorgen/gevoelens.

Het kan een goed idee zijn om aan je kind te vragen om, in de dagen na het gesprek op te schrijven welke gedachten en gevoelens in hem zijn opgekomen naar aanleiding van het gesprek. Ga er sowieso vanuit dat je kind in de komende periode met heel veel vragen afkomt. Het is goed om daar de nodige aandacht aan te besteden en om vaak te herhalen dat jullie er samen wel doorheen komen. Het is helemaal in orde om je emoties te tonen tijdens de aankondiging van een scheiding: je bent tenslotte geen robot en dit is een aangrijpende gebeurtenis. Maak er wel een punt van om met je kind te bespreken hoe je je voelt (boos, verdrietig, bang,...) en vertel hem wie je gaat helpen om deze gevoelens te verwerken (therapeut, buurvrouw, moeder, zus...). Op die manier zorg je ervoor dat hij zich niet verplicht voelt om jou te ondersteunen (een extra knuffel mag natuurlijk altijd) en om jou in bescherming te nemen tegen de andere ouder. Beperk je tot het bespreken van je gevoelens (vraag eventueel ook naar de gevoelens van je kind) en laat je er niet toe verleiden om dingen te bespreken met je kind die eigenlijk niet voor kinderoren bestemd zijn. Leg er nogmaals de nadruk op dat hij, ondanks alles, nog evenveel mag houden van de andere ouder en dat het na verloop van tijd wel goed komt met je. Naast de mededeling aan je kind, heb je als ouder ook de verantwoordelijkheid om je beslissing ‘wereldkundig’ te maken. Verzeker je kind ervan dat jij grootouders, tantes, buren, ouders van vriendjes, leiders, trainers, leerkrachten,... op de hoogte zal brengen van je scheiding, zodat hij in alle vrijheid met hen kan praten als hij daar behoefte aan heeft. Hoe meer je kind over de situatie kan praten, hoe beter het is voor zijn verwerking.

Tip

Tips voor ouders

4.3 Een scheidingsritueel kan heel waardevol zijn! Nadat jullie als partners aan elkaar een scheidingsmelding hebben gedaan en als ouders aan jullie kind(eren) hebben verteld dat jullie uit elkaar gaan, zouden jullie (op een moment in de nabije toekomst) het geheel kunnen ‘vervolmaken/afronden’ met een ‘scheidingsritueel’, waarbij jullie samen een ‘tastbaar’ einde maken aan een periode in jullie leven en een nieuw begin onder het doopvont houden. Het einde van een periode Er is een einde gekomen aan jullie liefdesrelatie. In het ritueel zouden jullie als ex-partners naar elkaar toe uiting kunnen geven aan het feit dat het in jullie relatie niet enkel kommer en kwel was, maar dat er ook heel wat mooie momenten waren. Het kan voor iedereen deugd doen om die kant van jullie gezamenlijke geschiedenis nog eens te belichten. De kinderen zouden hun bijdrage kunnen leveren door te vertellen over de momenten waarvan zij genoten hebben. Daar staat tegenover dat er in het verleden ook minder leuke momenten waren. Het is niet opportuun om deze tijdens het ritueel uitgebreid uit de doeken te doen maar het kan wel bijzonder krachtig zijn om naar elkaar en naar de kinderen uit te spreken dat jullie (en alleen jullie!!!) elk een aandeel hebben gehad in wat er fout is gelopen. Voor kinderen kan het geruststellend zijn dat geen van beide ‘de grote boosdoener’ is in het verhaal.

Tips voor ouders

Tip

Jullie kunnen samen een (plechtige) handeling bedenken waarmee jullie het einde van de partnerrelatie ‘definitief’ kunnen maken.

Een nieuw begin Jullie hebben naar elkaar en naar de kinderen uitgesproken dat er een einde is gekomen aan jullie liefdesrelatie. Het is nu tijd om te definiëren wat er in de plaats komt van die verbintenis. Hoe jullie je onderlinge relatie zullen invullen, is afhankelijk is van jullie situatie. Eén ding is echter kristalhelder : jullie zijn dan wel geen partners meer, maar ouders blijven jullie voor eeuwig! Kinderen hebben er nood aan om dat te horen. Zoek dus een manier om hen te laten weten dat jullie er altijd zullen zijn voor hen als ouder. Dat zal nooit veranderen. Ook hier kunnen jullie samen een (plechtige) handeling bedenken die deze intentie ‘tastbaar’ kan maken. Bert Hellinger schreef een toepasselijke tekst die jullie zou kunnen inspireren : “Ik heb veel van je gehouden. Ik dank je voor al het goede dat ik van je gekregen heb. Voor wat er tussen ons verkeerd is gelopen, neem ik mijn deel van de verantwoordelijkheid op. En jouw deel laat ik bij jou. Onze wegen scheiden, maar als ouders van onze kinderen blijven wij verbonden. Ik houd je in ere als vader/moeder van onze kinderen.” Bert Hellinger 45

Op het internet vind je ook een inspirerend filmpje over Ann, die samen met Bert en hun kinderen een scheidingsritueel uitvoeren, waarbij ze 45

(www.scheidingsritueel.be)

Tip

Tips voor ouders

elkaars trouwringen teruggeven om het einde van hun liefdesrelatie te markeren. Om aan hun kinderen duidelijk te maken dat zij er als ouders altijd zullen zijn, besluiten ze om vanaf dan ‘kinderringen’ te dragen. Op die manier ‘materialiseren’ zij op niet mis te verstane wijze hun verbintenis naar hun kinderen toe. Ann bewaarde haar trouwring en zocht een nieuwe ring met een bijzonder symbool als teken van haar blijvend engagement als moeder, Bert liet zijn trouwring omsmelten naar een ring met drie streepjes erop, waarbij elk streepje symbool staat voor één van de kinderen om aan te geven dat hij voor altijd hun vader zal blijven… Ik hoop dat hun voorbeeld jullie kan inspireren om jullie eigen, op maat gemaakte ritueel te bedenken om samen met jullie kind(eren) een stukje geschiedenis af te ronden en het pad te effenen naar een nieuw begin!

4.4 Maak een duurzaam ouderschapsplan en houd daarbij (in de mate van het mogelijke) rekening met de behoeften van je kind!

Een duurzaam ouderschapsplan is hét middel bij uitstek om ouderschap na scheiding in goede banen te leiden (en het voor kinderen aangenamer te 46

Wie meer wil weten over het opstellen van een degelijke ouderschapsovereenkomst kan daarvoor de nodige informatie vinden in het boek : ‘Eén kind gedeeld door twee, een goed ouderschapsplan als uiting van liefde voor je kind’ door Annelies Geraets

Tips voor ouders

Tip

maken)! Hoewel het zeker niet de eenvoudigste taak is die je te wachten staat, is het zonder twijfel de meest rendabele (tijds)investering die je (ooit) zal doen…

Op enkele uitzonderingen na, zullen jullie als ouders het ‘gezamenlijk gezag’ blijven uitoefenen over je kind. Hoewel het woordje ‘gezag’ voor velen een vaag begrip is, heeft het een grote betekenis: het omvat alle (belangrijke) beslissingen die je als ouders moet nemen in verband met de opvoeding, de gezondheid, de opleiding, de ontspanning de ontplooiing en de levensbeschouwing van je kind van je kind… Heb je er al eens bij stilgestaan dat koppels die onder één dak verblijven dit soort beslissingen haast ‘als vanzelfsprekend’ nemen zonder dat daar veel overleg aan te pas komt? Hoe contradictorisch het ook is : koppels die niét meer onder één dak wonen zullen bewust moeten nadenken over elke (belangrijke) beslissing ivm het gezag over hun kind, en zullen dus in vele gevallen betere communicatieve vaardigen aan de dag moeten leggen dan koppels die nog samen zijn… Neem de koe dus best nu al bij de horens en denk (samen) grondig na over alle mogelijke beslissingen die jullie in de toekomst zullen moeten nemen: leg afspraken die op dit ogenblik al kunnen gemaakt worden (bijvoorbeeld schoolkeuze, keuze van huisdokter, enz) onmiddellijk vast, spreek af over welke beslissingen jullie altijd eerst samen zullen overleggen en bepaal hoe dat overleg dan zal plaatsvinden. Denk ook na over een alternatieve, kindvriendelijke werkwijze in geval jullie er samen niet uit komen (inroepen van een deskundige of een bemiddelaar vooraleer jullie de zaak in handen van de rechter geven)… Goede afspraken scheppen duidelijkheid voor iedereen en kunnen onenigheid in de toekomst voorkomen. Naast het ‘gezag’ moeten jullie ook een (voor ieder lid van het gezin) gepaste en bevredigende verblijfsregeling uitwerken. Hoe jonger je kind is, hoe meer hierbij komt kijken. Niet alleen moet je rekening houden met de leeftijd, de ontwikkeling en de eigenheid van je kind, je zal ook je best moeten doen om (ver) in de toekomst te kijken en ervoor te zorgen dat je je regeling zo flexibel opstelt, zodat ze de tijd des tands goed kan doorstaan! Het kan een goed idee zijn om daarbij je oor eens te luisteren te leggen bij het kind in kwestie (op voorwaarde dat zijn leeftijd zich daartoe leent). Het is

Tip

Tips voor ouders

voor een kind immers geruststellend om te weten dat zijn ouders er alles aan doen om een regeling uit te werken waar hij zich goed bij voelt : ‘Kinderen krijgen het gevoel ertoe te doen als hun ouders regelingen treffen waardoor ze voor hen belangrijke dingen kunnen blijven doen : blijven voetballen, blijven piano spelen met opa,… Het idee daarachter is ‘mijn ouders weten wat ik graag heb’, ‘ik maak het verschil voor hen’ (…) Als kinderen het gevoel hebben ertoe te doen in het hoofd en het hart van hun beide ouders, dan kunnen ze beter met de gezinstransitie om. (…) Als ze – in de mate van het mogelijke– betrokken worden bij de reorganisatie van het gezin, of althans als er met hen rekening wordt gehouden, dan krijgen ze 47 het gevoel dat ze meetellen’. Opmerking : het spreekt voor zich dat je een kind NIET betrekt bij alles wat te maken heeft met kosten, betalingen, onderhoudsgelden en dergelijke!

4.5 Bied je kind duidelijkheid en structuur!

Vooral in de periode rond en onmiddellijk na de scheiding is het voor de ouders onderling en voor de kinderen noodzakelijk om goede afspraken te maken. Het ontbreken van twee verzorgende ouders tijdens een stressvolle periode als een echtscheiding kan zeer verwarrend zijn voor het kind en kan er zelfs toe leiden dat het kind ‘het verkeerde pad’ op gaat. Het is daarom onontbeerlijk dat ouders tot een overeenkomst kunnen komen wat betreft de 47

BUYSSE, A. & MAES, S (2011), Wetenschap in tijden van nieuw samengestelde gezinnen

Tips voor ouders

Tip

regels voor de opvoeding en vooral dat deze opvoedingsregels door beide ouders consequent worden toegepast. Indien mogelijk kan men er bovendien best voor zorgen dat de ‘nieuwe opvoedingsregels’ niet te fel verschillen van de ‘oude’.

Neem de tijd om op een rijtje te zetten hoe de routine van elk lid van het gezin eruit ziet. De dagindeling van een baby ziet er immers anders uit dan die van een tiener! Belangrijk hierbij zijn etenstijden, bedtijden, bad- en slaaprituelen, huiswerk, sport, taakjes in het huishouden, TV- en computertijd, enz. Hoe beter de regels, rituelen en dagindeling overeenkomen bij beide ouders, hoe gemakkelijker voor het kind (en voor de ouders!). Een bijkomend voordeel van gelijklopende afspraken in twee huishoudens is dat je kind niet in de verleiding komt om te ‘marchanderen’ of psychologische druk uit te oefenen over dingen die bij de andere ouder wel mogen of anders zijn. Een duidelijke regeling over de basisbehoeften van het (jonge) kind en de tijdsbesteding bij beide ouders is hier zeker aan de orde. Het is uiterst belangrijk dat beide ouders zich houden aan de basale handelingen en ritmes van het (jonge) kind. Goede afspraken en begrip kunnen vervelende spanningen en de nadelige invloed ervan voor het kind vermijden. Om goed te werken vraagt dit een minimale dosis vertrouwen en bereidheid tot overleg tussen beide ouders. Verschillen tussen de opvoedingsregels van de vader en die van de moeder vormen voor hun kinderen evenwel geen groot probleem als beide ouders de regels die in het huis van de andere ouder gelden aanvaarden en niet bekritiseren: ‘Ja, bij papa moet je het zus doen en bij mama zo (en op school en bij opa nog anders)’. Het kan zelfs verrijkend zijn als ouders een andere kijk op het leven hebben en daardoor bepaalde aspecten anders invullen. Geen enkel kind wordt er slechter van als hij bij de ene ouder voor TV mag zitten met zijn ontbijt terwijl zoiets bij de andere ouder absoluut niet door de beugel kan... Het verdient evenwel de voorkeur om over de belangrijke punten gezamenlijk overeen te komen, bijvoorbeeld over hoe laat een tiener thuis moet zijn op zaterdagavond of over hoe laat je peuter naar bed gaat en welk ritueel daarbij komt kijken.

Tip

Tips voor ouders

Het zal voor je kind heel wat eenvoudiger zijn om het hoofd te bieden aan de spanning van de scheiding als hij kan vasthouden aan de gebruikelijke dagindeling zodat zijn routine en rituelen ook na de scheiding hetzelfde blijven. Een voorspelbaar patroon in zijn leven draagt ongetwijfeld bij tot een gevoel van veiligheid. Bij een duidelijke dagindeling hoort ook een duidelijke planning op langere termijn. Een verblijfsregeling kan behoorlijk ingewikkeld zijn voor een kind. Een begrijpelijke kalender, aangepast aan de leeftijd van je kind kan hier helderheid scheppen. Bespreek de regeling met je kind en leg er de nadruk op dat iedereen zich aan deze planning hoort te houden. Zijn jullie als ouders beiden bereid om flexibel om te gaan met deze regeling als daar nood aan is, laat dit dan ook weten aan je kind. Dat maakt het mogelijk om bijvoorbeeld wat losser te zijn naar je puber toe, voor wie vrienden een steeds belangrijkere plaats innemen in zijn leven en voor wie het niet altijd evident is om zich aan de strikte kalender van zijn ouders te houden. Zowel kinderen als ouders moeten wennen aan de nieuwe situatie. Om een beetje rust te creëren in deze turbulente periode, kan het helpen om gedurende een bepaalde tijd de gemaakte afspraken eerder strikt toe te passen. Op die manier krijgt iedereen de gelegenheid om zich op zijn eigen tempo aan te passen aan de omstandigheden en kan het vertrouwen tussen alle betrokkenen groeien.

Tips voor ouders

Tip

LOYALITEIT

4.6 Een kind kan niet kiezen!

Ouders en kinderen zijn aan elkaar gebonden door existentiële 48 loyaliteit : ouders hebben hun kinderen op de wereld gezet en zijn daardoor verantwoordelijk voor ze. Kinderen hebben van hun ouders het leven gekregen en zijn hen daarvoor loyaliteit ‘verschuldigd’. Loyaliteit betekent trouw zijn aan diegene die belangrijk voor je is. In het geval van ouders en kinderen is het iets anders dan liefde of zich loyaal ‘voelen’: het is een zijnsloyaliteit, een feitelijk gegeven. Concreet betekent dit dat wat er ook gebeurt, een kind ALTIJD loyaal zal (willen) zijn aan BEIDE ouders. Als het kind deze loyaliteit niet openlijk kan of wil uiten, zal ze ondergronds gaan en onzichtbaar worden, maar ze blijft bestaan! Onzichtbare loyaliteit wordt vaak een verborgen kracht die schade kan berokkenen aan de betrokken partijen.

In een scheidingssituatie gaat er niets boven kinderen die toestemming krijgen om hun loyaliteit naar beide ouders te blijven uiten. Voor een kind is het leven na de scheiding immers een voortdurende evenwichtsoefening: Durft hij aan zijn mama te vertellen dat het reuzeleuk was bij papa? Wat doet hij als hij mama’s nieuwe vriend lief en grappig vindt maar zijn papa vindt hem een ‘kwal’? Vertelt hij het aan papa als hij mama dronken in bed aantreft? Na een scheiding moet een kind voortdurend schipperen tussen zijn loyaliteit aan vader en moeder, vooral als er andere dingen van hem verwacht worden bij papa dan bij mama. 48

ANNELIES ONDERWAATER : ‘De Onverbrekelijke Band’, inleiding en ontwikkelingen in de contextuele therapie van Nagy

Tip

Tips voor ouders

Nog ingewikkelder wordt het als ouders hun kinderen tegen de andere ouder op proberen te zetten. In dat geval wordt de kinderloyaliteit gespleten: kiezen voor de ene ouder betekent onvermijdelijk verraad aan de andere ouder. Bovendien betekent het verwerpen van de ene ouder (en zijn familie) meteen ook het verwerpen van een deel van zichzelf en dus het verlies van een stukje eigenheid... Als de ouder bij wie het kind verblijft zijn ongenoegen over de andere ouder uit, plaatst hij het kind in een onmogelijke positie: door de vloer aan te vegen met de niet-aanwezige ouder kan je kind het gevoel hebben dat je hem persoonlijk afwijst, en dat gevoel wordt zonder twijfel versterkt als hij en de afgewezen ouder van hetzelfde geslacht zijn! ‘Wat moet het kind dan met zijn liefde voor die andere ouder? Is er dan misschien het gevaar dat het kind zelf ook wordt afgewezen als het van die ‘slechte’ ouder blijft houden of, erger nog, op hem lijkt? Uiteindelijk gaan kinderen dan een deel van zichzelf ontkennen, namelijk dat deel van henzelf dat van die andere ouder houdt en dat deel van henzelf dat op die andere ouder lijkt. Het is dus niet verwonderlijk dat de conflicten tussen de ouders steeds weer naar voren komen als de bron van schade voor het 49 kind.’ ‘Als kind is kiezen tussen je ouders niet mogelijk! Het kind hoeft ook niet te kiezen. Een kind mag beide ouders graag zien. Probeer begrip op te brengen voor een kind dat evenveel belangstelling toont voor jou als voor je ex-partner, ook al is dit niet altijd even makkelijk. Voor het kind blijven 50 jullie, ondanks je woede en teleurstelling, beiden ouder.’ ‘Ouders kunnen de impact van het conflict op kinderen verminderen als ze hun kinderen toestaan om van de andere ouder te houden. Dit kan door de kinderen aan te moedigen een brief te schrijven, een verjaardags- of kerstkaart te sturen of ze moeder- of vaderdag te laten vieren bij één van de ouders. Het helpt ook zo nu en dan iets goeds te zeggen over de andere ouder waar de kinderen bij zijn. Vertel kinderen dat je die ouder kunt waarderen om zijn/haar kwaliteiten, in plaats van uiting te geven aan je 49 50

GROENHUIJSEN, Ouderschapsplan, de vele gezichten van het belang van het kind, 2006 JEUGD EN SEKSUALITEIT VZW, 2008

Tips voor ouders

Tip

woede of teleurstelling en de minder positieve kanten te benadrukken. Ooit zag je zoveel goede dingen in de ander dat je bereid was te trouwen en/of samen kinderen te krijgen. Vermoedelijk zijn er enkele kwaliteiten van de andere behouden gebleven. Het is belangrijk voor kinderen om trots op 51 beide ouders te kunnen zijn.‘

Het uiten van negatieve gevoelens ten opzichte van de andere ouder van je kind is niet het enige wat de dynamiek van de existentiële loyaliteit in gang zet: ook een slechte of niet bestaande onderlinge communicatie tussen zijn ouders is voor het kind een harde noot om te kraken. Niet alleen voelt hij zich in zo’n geval gevangen tussen twee muren. Hij zal er, vanuit zijn loyaliteit naar jullie beiden, ook alles aan doen om deze voor hem ondraaglijke situatie recht te trekken. De vindingrijkheid van een kind kent geen grenzen als het erop aan komt om zijn ouders terug in contact te brengen met elkaar. Het kan beginnen met eenvoudige trucjes, maar als blijkt dat die geen vruchten afwerpen, zal hij overgaan tot meer ingrijpende en eventueel zelfs zelfdestructieve maatregelen om er toch maar voor te zorgen dat zijn ouders met elkaar in dialoog treden. De mogelijkheid bestaat dat kinderen weglopen van huis want dan moéten mama en papa wel samen gaan zoeken- of dat ze op één of andere manier in aanraking komen met het gerecht zodat ook dan mama en papa samen moéten optreden... Het is belangrijk dat ouders dit gegeven in hun achterhoofd houden en dat zij er, ondanks hun meningsverschillen als ex-partners, alles aan doen om als ouders met elkaar in dialoog te blijven.

NIJENBANNING, Hoe moet het nu met de kinderen, informatie voor ouders die uit elkaar gaan, 2008

Tip

Tips voor ouders

4.7 Toon respect voor de andere ouder van je kind!

Het is buitengewoon belangrijk om je als ouder positief of tenminste neutraal te uiten over de andere ouder van je kind. Eerder werd reeds besproken hoe belangrijk het is voor een kind om loyaal te kunnen zijn naar beide ouders toe. Kinderen kunnen het zeer moeilijk verkroppen als je als ouder laat uitschijnen dat je de andere ouder slecht, onbekwaam, onverantwoordelijk, mislukt, enz. vindt. Een kind wil van beide ouders houden. Je zou dit voortdurend uiten van negatieve kritiek dus eigenlijk kunnen beschouwen als kindermishandeling! ‘Onderzoek heeft uitgewezen dat kinderen lijden onder situaties waarin de ene ouder de echtscheiding niet kan verwerken en de andere ouder zwart maakt. De schade die het kind daardoor ondervindt, kan zo groot zijn dat hij of zij voor de rest van zijn leven hiervan last kan houden (psychische klachten, verminderd gevoel van eigenwaarde, verlies van contact met eigen gevoelens, verminderde prestaties op intellectueel gebied, gebrekkige 52 sociale ontwikkeling, zelf relatieproblemen ontwikkelen...)’

KIES, 2009

Tips voor ouders

Tip

PARENTAL ALIENATION SYNDROME

Als je als ouder je kinderen aanleert om negatieve emoties te koesteren tegenover de afwezige ouder in een poging om het respect en de liefde van de kinderen voor jezelf te winnen, kunnen er bij je kinderen gevoelens van haat ontstaan naar die ouder toe. In het ergste geval leidt dat tot ouderverstoting door het kind, ook wel PAS (Parental Alienation Syndrome) of ouderverstoting genoemd. PAS werd begin jaren ’80 ontdekt door Prof. R. Gardner, die zich bezig houdt met kinderpsychiatrie. Volgens hem voelen kinderen met PAS zich verantwoordelijk voor de ‘benadeelde’ ouder. Ze willen deze ouder dan ook beschermen tegen de ‘schuldige’ ouder door: • een soort van bondgenootschap te creëren met de ‘benadeelde’ ouder; • op alle denkbare manieren voor deze ouder te zorgen (en zichzelf daarbij weg te cijferen); • zich te verzetten tegen de liefde en de zorgen van de ‘schuldige ouder’ en hem de volledige schuld van de relatiebreuk in de schoenen te schuiven. Deze rol is niet gepast voor een kind (zie pagina 105 over (destructieve) parentificatie) en hij zal ze dus ook niet lang kunnen volhouden. Daar voelt hij zich schuldig over. Ook zijn existentiële loyaliteit (zie pagina 89) naar de ‘schuldige’ ouder toe die hij niet openlijk kan of wil uiten maakt het zeer moeilijk voor hem. 93

Tip

Tips voor ouders

OUDERVERSTOTING

Om het voor zichzelf makkelijker te maken besluit hij dan maar (bewust of onbewust) om de ‘schuldige’ ouder voor goed uit zijn leven te bannen. Dat uit hij naar de buitenwereld door : •

• •

• • • •

•

• •

onverbloemd haat en woede te etaleren ten opzichte van de ‘schuldige’ ouder, ook als hij daar geen tastbare reden voor heeft; onduidelijke argumenten te gebruiken voor zijn haat; aan ieder die het horen wil te vertellen over wat de ‘schuldige’ ouder in zijn ogen fout doet (deze kan eigenlijk helemaal niks goed doen); zich alleen positief te uiten over de ‘niet-schuldige’ ouder, (hij gebruikt daarvoor ‘volwassen’ taal); ‘voorgeprogrammeerde’ verhalen rond te bazuinen die niet kloppen; alleen negatieve herinneringen op te dissen over de ‘schuldige’ ouder (deze ouder was altijd al ‘slecht’); alles te haten wat met de ‘schuldige’ ouder te maken heeft: zijn vrienden, omgeving, werk, hobby’s...; niet meer (of met veel tegenzin) naar de ‘schuldige’ ouder te willen gaan en steevast met hem in conflicten verzeild te geraken; depressief gedrag te vertonen (huilen, verlies van interesse in school en hobby’s,...); angsten te ontwikkelen.

Als je dit alles leest zal je begrijpen dat een openlijk negatieve houding ten opzichte van de vader/moeder van je kind verregaande en vooral uiterst schadelijke gevolgen voor hem kan hebben!

Tips voor ouders

Tip

4.8 Vermijd openlijke conflicten na de scheiding!

Men kan stellen dat een scheiding alleen in het belang van het kind is als het kind vóór de scheiding voortdurend werd blootgesteld aan ouderlijke conflicten binnen het gezin én als deze conflicten daadwerkelijk afnemen na de feitelijke scheiding. Een scheiding betekent verandering. Verandering gaat zo goed als altijd gepaard met angst voor het onbekende. Dat brengt op zijn beurt een flinke dosis extra stress mee, die dan weer een prima voedingsbodem is voor conflicten... Conflicten zorgen er vaak voor dat kinderen zich gevangen voelen tussen hun ouders. Als zij zelf het onderwerp van het conflict zijn voelen ze zich daarbovenop ook nog eens verantwoordelijk voor de onaangename situatie. Dat kan hen angstig en depressief maken en kan zelfs leiden tot probleemgedrag. ‘ Zelfs de beste zorgregeling faalt als de conflicten van de ouders niet stoppen. ‘Vechten in het belang van het kind’ is een contradictio in 53 terminis!’ Je weet intussen hoe belangrijk het is om elkaar de ruimte te geven om het einde van de relatie te aanvaarden. Als dat niet gebeurt, en één van beide partijen kan of wil de scheiding niet aanvaarden, wreekt zich dat in de zin dat conflicten zich (blijven) opstapelen en onderhandelen onmogelijk wordt. 53

GROENHUIJSEN, Ouderschapsplan, de vele gezichten van het belang van het kind, 2006

Tip

Tips voor ouders

Het in stand houden van de conflicten kan de pijn van de ‘onbesliste’ partner verdoven. Het eindeloze ‘vechten’ stelt hem immers in staat om de ‘aanvaarding’ van de scheiding uit te stellen. Toch moet hij er over waken dat er een punt komt waarop er voor hem of voor de kinderen echt geen winst meer valt te behalen door middel van een dergelijk gedrag. Allicht is hij ervan overtuigd dat als hij niet meer vecht, het lijkt alsof hij ‘akkoord’ gaat met de scheiding terwijl hij dat net niet wil... dus gaat de strijd door, óók al is dit in het nadeel van de kinderen. Het zou ideaal zijn als je als partners in deze omstandigheden (eventueel met externe hulp) de klok kan terugdraaien om te bekijken op welke manier de beslissingnemer zijn partner op de hoogte heeft gebracht van zijn besluit om te scheiden en of deze partner de tijd en de ruimte heeft gekregen om de feiten te verwerken en alle opties te kunnen bespreken. Hoe komt het dat hij niet tot aanvaarding is kunnen komen en kan hij daar alsnog toe komen? Als een dergelijke oefening niet mogelijk is, bedenk dan dat het ‘aanvaarden’ van de echtscheiding niet betekent dat je er ook mee ‘akkoord’ bent. Je kan hierover een duidelijk standpunt in nemen naar de buitenwereld toe, maar tegelijkertijd met de hand over het hart strijken en een ‘wapenstilstand’ inroepen voor het welzijn van de kinderen. Tot slot: Conflicten zijn er ook binnen een (goede) relatie, dus het is maar normaal dat mensen die de spanning van een scheiding meemaken hier ook aan ten prooi vallen... Kan je een conflict niet vermijden, hou dan rekening met de volgende tips: • Vermijd ruzies in het bijzijn van je kind(eren). • Gebruik nooit verbaal of fysiek geweld in het bijzijn van je kind(eren). • Betrek je kind(eren) nooit in het meningsverschil. Onthoud dat het ‘ge-/misbruiken’ van je kind door hem bijvoorbeeld te vragen om vijandige boodschappen over te brengen aan de andere ouder, door opdringerige vragen te stellen over de andere ouder of door minachtende en/of vernederende opmerkingen te maken over de andere ouder (waardoor het kind de behoefte krijgt om bepaalde informatie achter te houden of (positieve of negatieve) gevoelens 96

Tips voor ouders

Tip

•

over de andere ouder weg te stoppen), depressieve en angstige 54 gevoelens kan veroorzaken bij je kind. Tracht het conflict op te lossen door te zoeken naar compromissen, zo stel je een positief voorbeeld naar je kind(eren): ‘Conflict kan immers ook constructief werken. Als kinderen zien dat hun ouders conflicten onderling kunnen oplossen, dan is dit een belangrijk rolmodel. Conflict hoort immers bij relaties en kan per definitie niet vermeden worden. Het is vooral van belang dat het een conflict tussen de ouders blijft, dat de kinderen er niet middenin geplaatst 55 worden en niet de speelbal zijn tussen de ouders.’ Zorg er ook voor dat je kind het gevoel krijgt dat hij ‘ertoe doet’ : ga na of hij de situatie begrijpt, houd rekening met hem, communiceer met hem en luister naar wat zijn bezorgheden zijn. Het is voor jongeren vooral belangrijk dat zij niet het gevoel hebben te verdwijnen in het hoofd en het hart van hun beide ouders, ze willen 56 het gevoel hebben dat zij ook na de scheiding belangrijk blijven.’

Als je op gespannen voet staat met de andere ouder van je kinderen is het noodzakelijk om alles in het werk te stellen om je kind goed op te volgen en een warme, begripvolle en ondersteunende relatie met hem op te bouwen. Twee betrokken ouders en een opvoeding gekenmerkt door supervisie, sensitiviteit, grenzen stellen, verantwoordelijkheid geven, participatie enz.., doen immers dienst als beschermende factoren en leiden tot minder gedragsproblemen en minder antisociaal gedrag : ‘De opvoedkundige kwaliteiten van ouders zijn een belangrijke voorspeller van hoe hun kinderen zich emotioneel en sociaal zullen aanpassen en hoe hun schoolprestaties zullen evolueren na de scheiding. Bovendien zijn ze van even groot, zo niet groter belang voor het bepalen van de risico’s van een scheiding dan de 57 aanwezigheid van conflicten.’

54 55 56

KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court EMERY, SBARRA & GROVER, 2005 MAES, 2011

Tip

Tips voor ouders

4.9 Meng je niet in de relatie tussen je kind en zijn andere ouder!

Als de scheiding eenmaal een feit is en de verblijfsregeling in voege treedt, zal je je ermee moeten verzoenen dat er een stukje is in het leven van je kind waar jij niet langer deel van uitmaakt... Je kind heeft immers recht op contact met beide ouders en sinds jullie niet meer onder één dak wonen betekent dat dat jullie op bepaalde tijden noodgedwongen van elkaar gescheiden worden. Je zal dus een stukje ‘controle’ moeten opgeven en dat is best een moeilijke opgave. Je kan eventueel overeenkomen met de andere ouder om dagelijks contact met je kind te hebben. Dat kan via telefoon, sms, msn, skype, enz. Op die manier heb je toch een gevoel van betrokkenheid en kan je je kind laten weten dat je aan hem denkt. Je zal er evenwel over moeten waken om je kind niet te bevragen over het (privé-)leven en het gedrag van je ex-partner! Als je kind zelf één van deze onderwerpen ter sprake brengt, laat hem dan van bij het begin weten dat je deze zaken liever niet met hem bespreekt, maar dat hij het er wel over kan hebben met de andere ouder als hij daar nood aan heeft. Dat neemt niet weg dat je kind altijd bij jou terecht moet kunnen om te vertellen over gevoelens die de andere ouder bij hem teweeg brengt. Houd hierbij steeds in je achterhoofd om het enkel en alleen over je kind en zijn emoties te hebben en bewaak je grenzen naar de andere ouder toe. Het maakt het misschien makkelijker voor je om voor jezelf te bedenken hoe jij 98

Tips voor ouders

Tip

zou willen dat de andere ouder hiermee zou omgaan, en je daarna zelf aan dit scenario te houden.

‘Als je kind elke keer van een weekend bij de andere ouder thuiskomt met een opsomming van dingen waarvan hij weet dat jij het er niet mee eens bent, bedenk je dan drie keer voor je reageert. Tenzij je graag wil dat je kind uiterst bedreven wordt in manipuleren, kan je maar beter niet toehappen. Concentreer je op je gevoelens, op het feit dat hij zich druk maakt en probeer je kind dan te overhalen om deze dingen met de andere ouder te 58 bespreken.’ Het staat je kind uiteraard wel vrij om honderduit te vertellen over zijn belevenissen met de andere ouder en het is jouw taak om hem te laten voelen dat je het prettig voor hem vindt als hij een leuke tijd beleeft met zijn andere ouder. Op die manier kan hij je vrij en ongedwongen deelgenoot maken van dit toch wel belangrijke deel van zijn leven. Mocht er zich toch iets voordoen tussen je kind en de andere ouder waarbij jouw tussenkomst vereist is, onthoud dan dat je interventie enkel en alleen tot doel heeft om je kind te helpen. Beperk je tot de essentie en verwacht niet dat alles verloopt zoals jij dat in je hoofd hebt. Ondersteun je kind, maar laat het aan de andere ouder over hoe hij de zaken precies aanpakt.

NEUMAN EN ROMANOWSKI, En de kinderen scheiden mee … Het zandkastelenprogramma, 2006

Tip

Tips voor ouders

4.10 Wees altijd bereid tot het voeren van een eerlijk gesprek!

Een scheiding heeft ALTIJD gevolgen voor je kind! Laat je niet te snel (mis)leiden door een kind dat zich voorbeeldig gedraagt, niet klaagt, zich sterk houdt en niet veel lijkt te verschillen van zijn vroegere zelf. Een kind heeft immers de neiging om goed te zorgen voor zijn ouders en aangezien hij merkt dat zijn ouders het met alle perikelen rond de scheiding zelf al moeilijk genoeg hebben, zal hij alles op alles zetten om zijn eigen verdriet/zorgen zodanig te verbergen dat zijn ouders niet nog een last erbij hebben… ‘Als een kind zegt : Het gaat wel, wat een normale reactie is want kinderen willen hun ouders niet nog meer belasten, wordt dat uitvergroot. Mijn kinderen hebben daar geen last van. Wie niet stilstaat bij wat een scheiding voor een kind betekent, is gevaarlijk bezig. (…) Een scheiding is een bijzonder ingrijpende gebeurtenis die veel aan het wankelen brengt : basisveiligheid, basisvertrouwen, hechting, de hele bodem waarop de 59 verdere ontwikkeling van het kind is gestoeld.’ Eén van de belangrijkste hulpbronnen voor je kind ben jij zelf. Laat je kind daarom herhaaldelijk weten dat hij steeds met al zijn vragen (en opmerkingen) bij je terecht kan. Dit kan verhinderen dat hij zijn gevoelens gaat opkroppen of dat hij met zijn vragen blijft zitten. Hoe meer eerlijke en 59

ADRIAENSSENS, Peter en CELIE, Lut over de gevolgen van echtscheiding voor kinderen, Nieuwsblad magazine, 2 juni 2012

100

Tips voor ouders

Tip

duidelijke informatie een kind krijgt van zijn ouders, hoe minder hij zelf hoeft in te vullen en hoe minder kans er is op misverstanden. ‘Je hebt alles te winnen bij een open dialoog. Vertel wat er gebeurt, wat je voelt. Als je zelf open bent, zul je er ook veel beter achter komen wat er leeft bij je kind. Ik hoor ouders zeggen : Ik geraak niet door tot mijn kind. Maar weten de kinderen wel wat hun ouders denken? Neen. Die zien sporen van tranen. Of ze zeggen : Ik heb haar horen wenen in haar bed. Weinig kinderen laten zich tot ‘de quiz’ verleiden. Als je vraagt : Gaat het met jou?, zeggen ze Ja ja. Mijn raad is dus : begin met jezelf. Zeg : Ik voel mij niet goed vandaag. (…) Denk ook niet : mijn kinderen snappen dat nog niet. Het is belangrijk om, zelfs aan kleuters en lagereschoolkinderen heel precies duidelijk te maken wat er aan het gebeuren is. Elk kind heeft recht op het echte verhaal. Probeer dus om dat te vertellen. (…) Nog eens: toon je eigen kwetsbaarheid. Ik zie veel mensen die dat niet doen en zeggen : Ik heb het allemaal heel open verteld. Denk erover na. Heb ik echt gezegd wat ik 60 voel?’ Heeft je kind vragen over het hoe en waarom van je scheiding, pas je antwoord dan aan aan zijn leeftijd of wijs hem erop dat dat iets is tussen jou en je ex-partner als je zijn vraag te persoonlijk vindt. Je kind hoeft immers niet overal het fijne van te weten. Laat de feiten gewoon zijn wat ze zijn en beperk de conversatie in de mate van het mogelijke tot jullie gevoelens, zorgen, angsten enz. Om een goed gesprek te voeren met je kind, is het onontbeerlijk om je in te leven in zijn wereld en rekening te houden met zijn emotionele en intellectuele mogelijkheden. (Je kan hierover meer lezen in het hoofdstuk over de ontwikkelingspsychologie van het kind.) Een goed gesprek beperkt zich niet uitsluitend tot ‘het gesproken woord’: ook spelen, knutselen, tekenen, rollenspelen e.d. zijn een prima manier om een kind de gelegenheid te bieden om uiting te geven aan zijn emoties, bezorgdheid, angst enz.. 60

ADRIAENSSENS, Peter en CELIE, Lut over de gevolgen van echtscheiding voor kinderen, Nieuwsblad magazine, 2 juni 2012

101

Tip

Tips voor ouders Â

Â Boeken, films, songteksten e.d. waarin gevoelens of situaties aan bod komen waar je kind mee te maken heeft, kunnen een prima aanknopingspunt zijn voor een verhelderend onderhoud, dat overigens niet noodzakelijk over de echtscheiding op zich hoeft te gaan: de voornaamste doelstelling is dat je kind zijn emoties leert herkennen en verwoorden, dat hij beseft dat het veilig is om ze met jou te delen en dat hij kan ervaren dat het oplucht om erover te praten. Kinderen die aan de lijve ondervinden dat hun ouders daadwerkelijk naar hen luisteren en met hen meeleven zullen zich veilig en geborgen voelen en zullen zich ook later diep verbonden voelen met hun ouders. Houd in je achterhoofd dat dit een unieke gelegenheid is om je kind te leren omgaan met de minder leuke kanten van het leven, wat hem ongetwijfeld nog van pas zal komen om andere problemen aan te pakken. Opgelet! Wees alert voor kinderen die indirect over hun gevoelens communiceren: sommige kinderen vinden het veel veiliger om het over de gevoelens van een ander te hebben (zoals een vriendje waarvan de ouders uit elkaar zijn) of hun eigen gevoelens te projecteren op een broertje of zusje en daar dan je aandacht op te vestigen... Ook als je veranderingen ziet in het gedrag van je kind is het belangrijk om hierover te spreken. Stel dat je opmerkt dat je kind van vier je bij manier van spreken op de voet volgt en voortdurend extra aandacht en knuffels vraagt, dan zal je een manier moeten vinden om een gesprek aan te knopen over hoe hij zich voelt zodat jullie samen kunnen kijken wat jullie daaraan kunnen doen.

102 Â

Tips voor ouders

Tip

4.11

Geef je kind wat ademruimte!

Vooral bij de traditionele hoofdverblijf-bezoek regelingen, waarbij één ouder zijn kind slechts twee dagen op veertien ziet, heeft de ouder in kwestie vaak het gevoel dat hij de beperkte tijd met zijn kind(eren) optimaal moet besteden. Vaak worden er daarom een waaier van leuke activiteiten gepland en is er nog zelden tijd voor een ‘eenvoudig’ samenzijn of eens domweg niks doen. Hoe amusant deze bedrijvigheid ook kan zijn, een kind heeft evenzeer nood aan rust of gewoon wat tijd voor zichzelf. Het kan een zeer rijke ervaring zijn om ook eens ‘gewone’ dingen te doen met je kroost. De kans is groot dat jullie elkaar echt beter leren kennen als jullie gevoelens niet onderdrukt worden door de opwinding in een speeltuin of de aanwezigheid van een oma. Gewone bezigheden, of zelfs saaie karweitjes, kunnen interessante gesprekken op gang brengen die zeer bevorderlijk zijn voor een goede relatie. Maak je daarom niet te veel zorgen over hoe je de dagen met je kinderen precies zal invullen en geniet eenvoudigweg van elkaars gezelschap! Zoals reeds gezegd heeft je kind af en toe wat tijd en ruimte voor zichzelf nodig. Een eigen plekje met plaats voor zijn favoriete spulletjes waar hij zich af en toe kan terugtrekken is zeer bevorderlijk voor zijn welzijn. Moet je kind een kamer delen met broers of zusjes, zorg er dan voor dat er toch een plaats wordt uitgekozen (een lade, kast of doos) om persoonlijke spulletjes te bewaren en gebruik je fantasie om plekjes te creëren waar je kind zich kan terugtrekken: een grote doos die omgebouwd wordt tot een huisje, een ‘kamp’ in een hoekje tussen kast en muur, een boomhut enz.

103

Tip

Tips voor ouders

Tot slot nog dit: de band die je kind heeft met jouw familie (en omgekeerd) is zeer waardevol en het is daarom ook warm aanbevolen om deze relaties te koesteren en te onderhouden. Daar staat tegenover dat je kind wellicht niet staat te springen om het ene bezoekje na het andere af te leggen en ‘s avonds afgepeigerd in bed te ploffen. Tracht dit soort visites daarom zo veel mogelijk te beperken in de tijd en wees creatief in het bedenken van alternatieven om jouw familie te betrekken bij de momenten die je deelt met je kind.

4.12 Ga op zoek naar hulpbronnen voor jezelf!

Een scheiding betekent voor velen het doormaken van een crisisperiode die met een lager psychologisch welbevinden gepaard kan gaan. Nogal wat ouders liggen met zichzelf in de knoop of kampen met een depressie. Kinderen vinden hun ouders bijzonder. Ze voelen zich vaak verantwoordelijk voor hen, ondanks hun eigen emotionele behoeften. Als kinderen zien dat een ouder ongelukkig is zullen ze proberen hun eigen stress en spanningen te verbergen. Soms werpen ze zichzelf op als bron van hulp en steun. Ze nemen bepaalde taken over van de ouder, nemen verantwoordelijkheid voor broertjes of zusjes en bieden een luisterend oor voor de zorgen van de ouder.

104

Tips voor ouders

Tip

PARENTIFICATIE

Sommigen gaan zelfs zo ver dat ze de rol van een ouder op zich te nemen. 61

Men noemt dit (destructieve) parentificatie : ‘Een gezinsinteractiepatroon, waarbij generatielijnen worden overschreden en wel in die zin dat een kind ouderlijke functies gaat vervullen t.o.v. een ouder. Het gaat niet alleen om ouderlijke taken, maar om een omkering van 62 rollen.’ De rol waarbij het kind zich gedraagt als een ouder is erg ingewikkeld, ongewenst en onnatuurlijk en kan ertoe leiden dat het later emotionele problemen krijgt. Het spreekt voor zich dat een dergelijk gedrag het kind niet ten goede komt.

Probeer je kind daarom niet te belasten met jouw persoonlijke problemen. Op die manier vraag je hem immers om veel te snel ‘groot’ te worden en belaad je hem met verantwoordelijkheden die hij (nog) niet aankan. Als je als ouder emotionele of praktische steun nodig hebt, kan je die best buitenshuis zoeken. Doe een beroep op je eigen sociale netwerk of kies voor professionele hulp. Er zijn heel wat boeken te verkrijgen die steun kunnen bieden, alsook een waaier van gespecialiseerde instanties, brochures en internetsites met een veelvoud aan informatie over echtscheiding en wat er allemaal bij komt kijken. Als je kind de neiging heeft om jou te troosten wanneer je het moeilijk hebt en jou te helpen met huishoudelijke taken of te helpen bij de verzorging van een broertje of zusje, is het van groot belang dat je hem erkenning geeft voor deze hulp. Het is niet vanzelfsprekend dat hij dit voor je doet. Soms kunnen kinderen zich zo verantwoordelijk voelen voor wat er thuis gebeurt, dat ze niet meer toekomen aan eigen dingen. Tracht dit te voorkomen. Het is niet de bedoeling dat je kind taken heeft die niet bij zijn leeftijd passen. 61

Volgens Nagy bestaat er ook constructieve parentificatie, waarbij het kind zorgt geeft of taakjes uitvoert voor een ouder binnen zijn ontwikkelingsmogelijkheden en waarbij de ouder op zijn beurt ziet wat het kind investeert en hem daarvoor erkenning geeft. Daardoor wordt het kind gezien als iemand die een goede bijdrage levert aan het geheel, wat dan weer goed is voor zijn zelfafbakening (ik ben iemand, ik word gezien, ik besta) en zijn zelfwaarde (ik doe ertoe, ik ben waardevol voor mijzelf en anderen). 62 VAN DER PAS EN RUITER, 1992

105

Tip

Tips voor ouders

Hoewel de zorg zwaar kan drukken op hem, kun je hem echter beter niet ineens alles uit handen nemen, hij haalt er immers vaak ook een stukje zelfvertrouwen uit. Neem in kleine stapjes weer taken van hem over, zodat je geleidelijk de verantwoordelijkheid bij hem weg neemt. Laat je kind weten bij wie jij terecht kan als je het moeilijk hebt, dat kan een geruststelling zijn voor hem.

4.13 Ga op zoek naar hulpbronnen voor je kind!

Scheiden betekent (veel) verandering. Kinderen moeten zich plots aanpassen aan een nieuwe situatie, vaak zonder dat ze dat op voorhand hebben zien aankomen. Dat brengt kan heel wat stress en emoties met zich meebrengen. Het feit dat een kind beroep kan doen op zijn sociaal netwerk als het met ouderlijke conflicten geconfronteerd wordt, heeft een positief effect op zijn welzijn. Vaak valt echter een gedeelte van het vertrouwde sociale netwerk weg (school, vrienden, buren, familie,...) en moet hij op zoek gaan naar nieuwe plaatsen waar hij terecht kan met zijn zorgen. Als je als ouder de mogelijkheid hebt om je kind in staat te stellen zijn ‘oude’ relaties te onderhouden, is dat zeker een aanrader. Ook de ondersteunende kracht van broers en zussen kan hierbij van onschatbare waarde zijn. In andere gevallen kan je buitenstaanders (leerkrachten, hulpverleners, volwassenen die opvang verzorgen...) bij de situatie betrekken zodat zij een ondersteunende rol kunnen spelen voor je kind. Je kan bij hen polsen hoe je kind omgaat met zijn situatie onder hun toezicht en je kan hen vragen om je op de hoogte te brengen als er opvallende wijzigingen zijn in zijn gedrag. 106

Tips voor ouders

Tip

‘Het is belangrijk dat iemand de temperatuur meet bij je kind. Iemand die je kind kent en kan vergelijken met leeftijdsgenoten. Daarom hamer ik bij een scheiding ook op het belang van stabiliteit in de rest van zijn leefwereld. Het kind zit in een schil. Als er iets misloopt met de schil ‘ouders’, zorg er dan 63 voor dat het goed zit met grootouders, de buurt, de school.’ Afhankelijk van de leeftijd van het kind kan je ook op zoek gaan naar aangepaste literatuur (of films). Er bestaan heel wat boeken en brochures, geschreven op maat van kinderen, die zinvolle informatie bevatten over wat een echtscheiding allemaal kan betekenen. Verder zijn er ook heel wat sites te vinden op het internet waar kinderen terecht kunnen met hun vragen. Duid ook altijd iemand aan waarbij je kind terecht kan, ook al betekent dat dat je hem een visitekaartje van een hulpverlener geeft.

4.14 Nieuwe partner, nieuw geluk?

De introductie van een nieuwe partner en zijn eventuele kinderen kan heel wat teweeg brengen in een gezin dat (pas) een scheiding achter de rug heeft. Dat is zeker het geval als je de andere ouder van je kind ‘bedrogen’ hebt met deze persoon en als jullie relatie rechtstreeks of onrechtstreeks aan de basis van je scheiding ligt. Het zal in dat geval heel wat tijd vragen voor je kind om je nieuwe partner niet enkel te zien als spelbreker maar ook 63

ADRIAENSSENS, Peter en CELIE, Lut over de gevolgen van echtscheiding voor kinderen, Nieuwsblad magazine, 2 juni 2012

107

Tip

Tips voor ouders

als iemand die jou gelukkig maakt en die hij misschien wel aardig kan vinden. In dit scenario betekent het ‘aardig vinden’ van je nieuwe partner in de ogen van je kind ongetwijfeld verraad aan de ‘bedrogen’ partner. Heb geduld, praat met hem over zijn gevoelens (en over jouw gevoelens) en heb begrip voor het moeilijke parket waarin hij zich bevindt. Los van het feit of je relatie ontstaan is uit ontrouw, zal de komst van een nieuwe partner in jouw leven heel wat gevoelens losweken bij je kind. Voor je zesjarige dochter kan een nieuwe partner de hoop op een hereniging van haar ouders definitief de grond in boren, je negenjarige zoon (die nog steeds met boosheid worstelt) kan besluiten om deze indringer het leven flink zuur te maken, en je tienerdochter kan het ronduit verwerpelijk vinden dat haar ouder bezig is met precies dezelfde dingen als zij, namelijk verliefdheid en seksualiteit... Sommige kinderen zullen jaloers zijn op de aandacht die naar de nieuwe persoon uitgaat en zullen er moeite mee hebben om hun ouder met een ander te delen, anderen zouden kunnen denken dat ze niet genoeg hun best hebben gedaan om hun ouder gelukkig te maken, zodat hij op zoek moest gaan naar iemand anders, en nog anderen zullen zich meteen aan je nieuwe partner hechten omdat ze zo’n behoefte aan liefde en geborgenheid hebben en ze er alles voor over hebben om een nieuwe breuk te voorkomen... Zoals je ziet zijn er oneindig veel scenario’s mogelijk ! Het zou daarom onterecht zijn om zo’n omvangrijk (en belangrijk!) onderwerp te willen samenvatten op één pagina. Er bestaan gelukkig een aantal zeer goede boeken over dit onderwerp en ik raad je ten zeerste aan om deze literatuur te raadplegen als je twijfelt over hoe je de zaken best aanpakt of als je simpelweg goed geïnformeerd wil zijn over deze complexe materie!

108

Tips voor ouders Het artikel op de volgende pagina’s kan een mooi vertrekpunt zijn…

Tip

Op weg naar een stiefgezin. Een stiefgezin wordt wel eens vergeleken met een fusie tussen twee bedrijven : elk met een eigen cultuur en een eigen geschiedenis. De realisatie van zo’n ‘gezinsfusie’ is ingewikkeld en kan bij kinderen veel weerstand oproepen. Meer dan de helft van deze gezinnen eindigt dan ook opnieuw in een scheiding. Wie overweegt een stiefgezin te vormen, moet daar dus niet te makkelijk over denken en doet er goed aan zich grondig voor te bereiden door eerst zo veel mogelijk informatie in te winnen over hoe je zoiets het best kunt aanpakken en waar je op moet letten. De weg naar een goed lopend, stabiel stiefgezin kent net als het ouderschap na scheiding bepaalde valkuiken. Ouders en hun nieuwe partners kunnen veel narigheid voorkomen als ze die weten te vermijden. Hierna een aantal tips voor ouders en (toekomstige) stiefouders. Laat ouders niet te snel met een nieuwe partner komen aanzetten. Tijdens en na de scheiding hebben kinderen extra aandacht en steun nodig, en tijd om tot rust te komen en zich aan te passen. Een nieuwe vriend of vriendin van een ouder kan dan net even te veel zijn. Ouders doen er goed aan de kinderen, ook in een latere fase, pas kennis te laten maken met een nieuwe liefde als het ernaar uitziet dat het om een serieuze relatie gaat. Het is handig elkaar beter te leren kennen op de dagen dat de kinderen bij de andere ouder zijn. Ouders moeten zich realiseren dat de kinderen mogelijk andere ideeën hebben over hun nieuwe liefde. Kinderen willen dat hun ouders zich als ouders gedragen. ‘Daten’ past daar niet bij. Ouders moeten er dus rekening mee houden dat hun kinderen zich er ongemakkelijk bij kunnen voelen. Ouders moeten ook niet verwachten dat hun kinderen net zo enthousiast zijn over hun nieuwe relatie als zijzelf. Het helpt als ouders goed in de gaten houden hoe kinderen zich voelen.

overgenomen uit : SPRUIJT, Ed (2010), Handboek Scheiden en de kinderen, voor de beroepskracht die met scheidingskinderen te maken heeft

109

Tip

Tips voor ouders Moeders en vaders kunnen er maar beter op voorbereid zijn dat de kinderen zich enorm bedreigd kunnen voelen door de komst van een nieuwe partner. Nu moeten ze hun ouder zomaar delen met iemand anders. Zijn ze minder belangrijk geworden? Het helpt de kinderen als hun biologische ouder tijd met hen alleen doorbrengt en dan iets speciaals met hen doet en hun alle aandacht geeft. Laat (aanstaande) stiefouders vooral realistische verwachtingen koesteren. Nieuwe partners moeten er niet van uitgaan dat ze in één-twee-drie een goedlopend gezin tot stand kunnen brengen. Ze zijn niet verplicht meteen van hun stiefkinderen te houden en omgekeerd hoeft dat ook niet. Het vormen van een stiefgezin vraagt veel begrip, geduld en doorzettingsvermogen van alle partijen. Vooral stiefmoeders kunnen het zwaar te verduren hebben. Kenners menen dat het zeker twee tot vijf jaar kan duren voordat iedereen zijn positie in het nieuwe gezin heeft gevonden. Het is ten zeerste aan te raden dat stiefouders niet meteen de ouderrol op zich nemen. Het is beter als stiefouders zich in eerste instantie terughoudend opstellen en de verantwoordelijkheid voor de opvoeding overlaten aan hun partner, de biologische ouder. Wel kunnen ze die partner steun op de achtergrond bieden. Stiefouders doen er goed aan de kinderen duidelijk te maken dat ze niet de plaats van hun andere ouder willen innemen. Het is belangrijk eerst het vertrouwen van de kinderen te winnen en iedereen de tijd te geven om aan elkaar te wennen. Bij oudere kinderen is het de vraag of de stiefouder wel ooit als opvoeder moet gaan optreden. De rol van ‘oudere vriendin’ kan beter zijn. Stiefouders moeten rekening houden met een mogelijk andere opvoedingsstijl van hun nieuwe partner. De nieuwe partner heeft misschien een andere kijk op opvoeden. Stiefouders kunnen maar beter voorzichtig zijn met kritiek op dat gebied. Het is raadzaam dat stiefouder en ouder er met elkaar over praten en proberen samen een aantal basisregels vast te leggen. Eventuele veranderingen kunnen het best geleidelijk worden ingevoerd. Ouders en stiefouders doen er goed aan niet voorbij te gaan aan de gevoelens van ‘de andere ouder op de achtergrond’.

110

Tips voor ouders

Tip

Het kan voor de ex erg pijnlijk zijn als een vreemde zich als ouder van de kinderen gedraagt. Nieuwe partners doen er goed aan hier rekening mee te houden. Dat kan misschien voorkomen dat de emoties weer oplaaien. Als de kinderen nieuwe stiefouders niet accepteren, zijn ze misschien bang dat ze daarmee hun andere ouder ontrouw zijn. Het helpt als de natuurlijke ouders goed kunnen samenwerken, en als ouder en stiefouder de kinderen de ruimte geven loyaal te zijn aan hun andere ouder. Het is belangrijk dat ouder en stiefouder elkaar steunen als partners. Het is aan te bevelen dat ouder en stiefouder werken aan een sterke relatie met elkaar. Die moet meer dan in een ‘gewoon’ gezin tegen een stootje kunnen. Laten de partners elkaar steunen en een stevig team vormen. Regelmatig tijd voor elkaar vrijmaken versterkt de band. Dat bevordert ook andere relaties in het stiefgezin. Bron : (Programmaministerie voor) Jeugd en Gezin in Nederland (2009). Uit : Handboek scheiden en de kinderen, Ed Spruijt en Helga Kormos, 2010

111

Dankwoord

5 Dankwoord

Beste lezer, ik vind het fijn dat je dit boek ter hand hebt genomen! Ik hoop van harte dat je er iets aan hebt gehad en dat het je zal helpen om van jouw scheiding een groei-moment te maken voor alle betrokkenen, waar ieder op termijn beter van wordt. Ik wens jullie allen een mooie toekomst! Tijdens het schrijven van dit boek heb ik het geluk gehad om te kunnen putten uit een veelheid aan informatie met betrekking tot echtscheiding, wetenschappelijk onderzoek, ontwikkelingspsychologie, hulpverlening, enz.. Daarom wil ik alle auteurs van de boeken, brochures en websites die ik raadpleegde bedanken. Ook een groot en luid ‘dankjewel!’ aan alle docenten die mijn leven verrijkt hebben met hun kennis en wijsheid en aan iedereen die op welke manier dan ook, bewust of onbewust, een bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van dit werk. Bijzondere dank aan (in alfabetische volgorde) Anne De Keyzer, Jan Piet de Man, Diana Evers, Joke Joossens, Miet Joris, Hilde Gheyssens, Kris Van Daele, Luc Van Hoeymissen en Christine Van Peer. Tot slot dank ik mijn man en kinderen voor hun onvoorwaardelijke steun en het geduld dat ze opbrachten tijdens de intense periode van research en creatie van dit boek.

112

Literatuur

6 Literatuur Boeken en andere publicaties Bastaits, Kim, Wat kunnen ouders doen om de negatieve Van Peer, Christine en gevolgen van een echtscheiding voor Mortelmans, Dimitri (2012) kinderen te verlichten? Berger, Maurice, Mes parents se séparent, je ne comprends Gravillon, Isabelle (2003) plus rien. Buysse, A. en Wetenschap in tijden van nieuw Maes, S (2011) samengestelde gezinnen. Buysse, Ann, Reflecties bij de plannen tot oprichting van De Meyer, Franky, een familierechtbank. De Bruyne, Chris, Baïtar, Rachid, Daniels, Lut (2011) Craeynest, Pol (2007) Psychologie van de levensloop, inleiding in de ontwikkelingspsychologie. De Smet, Olivia, i.s.m. Ongewenst intrusief gedrag: een studie naar Prof. Buysse, A. (2011) de rol van relatiekenmerken bij gescheiden ex-koppels. De Smet, Olivia, i.s.m. Wanneer ex-partners elkaar niet kunnen Prof. Buysse, A. (2011) loslaten… Het voorkomen van ongewenst intrusief gedrag bij Vlaamse ex-gehuwden : doen de omstandigheden van de scheiding en de aard van de vroegere relatie ertoe? Delfos, Martine F. (2010) Ontwikkeling in vogelvlucht, ontwikkeling van kinderen en adolescenten. Galper, Miriam (1980) Co-ouderschap, een gids voor ouders die na de scheiding hun kind samen willen blijven opvoeden. (Oorspronkelijke titel : co-parenting) Jeugd & Seksualiteit vzw Uit elkaar voor ouders, brochure voor (2008) ouders in echtscheiding. Kuehnle, Kathryn en Parenting plan evaluations, Applied Drozd, Leslie (2012) Research for the Family Court.

113

Literatuur Maes, Sofie, i.s.m. Prof. Buysse, A. (2011) Maes, Sofie, i.s.m. Prof. Buysse, A. en Prof. Rober P. (2011) Mortelmans, Dimitri, Pasteels, Inge, Bracke, Piet, Matthijs, Koen, Van Bavel, Jan en Van Peer, Christine (Eds.) (2011) (SiV 2012) Neuman, M. Gary en Romanowski, Patricia (2007) Nijenbanning, Marjan (2008) Parkinson, Patrick (2012) Provincie Limburg Provincie Limburg Rooijendijk, Lambert, Dijt, Antoinette, Wijers Gert Jan (2011) Rozendal, Albert (2009) Singendonk, Karin en Meesters, Greet (1994) Spruijt, Ed en Kormos, Helga (2010) van Beemen, Liesbeth (2011) van der Gun, Femke en de Jong, Lavina (2006)

114

Conflict is negatief, maar kinderen willen vooral meetellen na de scheiding! Does it matter how they matter? Jongeren uit NSG over hoe zij merken dat ze belangrijk zijn voor ouders en hun nieuwe partners. Scheiding in Vlaanderen. en Uit elkaar… en de kinderen dan? Wat kunnen ouders doen tijdens en na de scheiding? En de kinderen scheiden mee … Het zandkastelenprogramma. Hoe moet het nu met de kinderen, informatie voor ouders die uit elkaar gaan. Family law and the Indissollubility of Parenthood. Wat is het verschil tussen ‘co-ouderschap’ en ‘bi-locatie’ Wat verstaat men onder ‘hoorrecht’? De mens in thema’s, een thematische behandeling van de menselijke levensloop. Scheiden doe je samen, de ins & outs van echtscheiding. Kind en echtscheiding, een ontwikkelingspsychologisch perspectief. Handboek scheiden en de kinderen, voor de beroepskracht die met scheidingskinderen te maken heeft. Ontwikkelingspsychologie. Echtscheiding: kiezen voor het kind, in gesprek met kinderen over hun ervaringen na de scheiding van hun ouders.

Literatuur Van Peer, Christine (2007)

Van Peer, Christine (2007)

Van Peer, Christine (2007) Vanassche, Sofie (Red.), Sodermans, An Katrien, Botterman, Sarah, Corijn, Martine, Dekeyzer, Graziela, Havermans, Nele, Matthijs, Koen, (2011) Vlaamse Overheid

‘Echtscheiding in focus : onderzoek en beleid e hand in hand’, TVW, 31 jg, nr 283, april-mei 2007 ‘Wat brengt een (echt)scheiding teweeg in e het leven van kinderen?’, TVW, 31 jg, nr 283, april-mei 2007 ‘Wat brengt een (echt)scheiding teweeg in e het leven van ex-partners?’, TVW, 31 jg, nr 283, april-mei 2007 De impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners. Congresboek Leuvens Adolescenten- en Gezinnenonderzoek

Kinderen, slachtoffer van een schokkende gebeurtenis.

Websites: http://childrensrights.eu/verdrag.htm www.elfri.be www.f4j.be www.goudi.be www.houvast.be www.kinderrechtswinkel.be www.law.kuleuven.be/ifjr/publicaties/ej.html www.sbo.be www.rechtenverkenner.be www.tweehuizen.be www.vlaanderen.be www.unicef.nl www.weliswaar.be

115

Bijlagen

7 Bijlagen 65

Boeken voor volwassenen Benard, Cheryl Het kind dat zijn vader met een zaterdag verwisselde, beperking van de schade na de scheiding Bray, James Stiefouders en stiefkinderen Calman, Claire Lessen voor een weekendvader De Waele, Inge Samen uit elkaar, ouder blijven na de scheiding Delfos, Martine Ik heb ook wat te vertellen, communiceren met pubers en adolescenten Delfos, Martine Luister je wel naar mij?, gespreksvoering met kinderen tussen 4 en 12 jaar Delfos, Martine Weekendvaders Driesen, Ludo kinderen en echtscheiding Driesen, Ludo Ik wil mama én papa, allebei! Over echtscheiding, verwerking, loyaliteit en hulpverlening Duindam, Vincent Een nieuwe start, handboek voor gescheiden vaders Faseur, Geert Van drempel tot drempel, kinderen in nieuw samengestelde gezinnen Feenstra, Margreet Samengestelde gezinnen, over de relatie tussen stiefouders en stiefkinderen Fisher, Bruce Een nieuwe start, als je relatie eindigt Grandjean, Mieke Stiefmoederlijk gezien Gray, John Mars & Venus beginnen opnieuw, op zoek naar een liefdevolle en langdurige relatie Groenhuijsen, En ze leefden nog lang en gelukkig, kinderen na Liesbeth scheiding Herbert, Martin Echtscheiding Heybroek, Ietje Overgaauw, Boukje, Samen gesteld, de dynamiek van het stiefgezin Heylen Marleen In de naam van de vader, over de relatie tussen 65

Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op www.hetbesteuitelkaar.be

116

Bijlagen Â Hoefnagels, G.P. Jolles, Carolien Jowell, Barbara Tom Kirschenbaum, Mira Kuti, Katrien Laevaerts, Frieda

Maas, Cornald Manneke, Addy Michielsen, Dido Nagel, Yoeke Nagel, Yoeke Neuman, M. Gary, Romanowski, Patricia Put, Els Schaubroek Kaat Sikkel, Marijke Singendonk, Karin Spangenberg, Brigitte Spruijt, Ed Spruijt Ed, Kormos, Helga

Staal, Stefanie Teyber, Edward

vaders en zonen Gelukkig getrouwd, gelukkig gescheiden Een nieuw gezin, als je man al kinderen heeft Verder zonder hem, gids voor weduwen en gescheiden vrouwen Scheiden of blijven, een gids die je helpt bij het nemen van de juiste beslissing Als je er alleen voor staat, opvoeden binnen een eenoudergezin Eindelijk alleen, na een lang huwelijk voor het eerst op eigen benen Langedijk, Wills, Beter scheiden Uit elkaar, gesprekken met kinderen van gescheiden ouders De bewuste stiefmoeder Uit elkaar, een leven na de scheiding Co-ouderschap, het beste van twee ouders Weg bij hem, terug bij jezelf En de kinderen scheiden mee, het zandkastelenprogramma 2 ouders apart, jongeren over de scheiding van hun ouders Bijna familie, over nieuw samengestelde gezinnen Als je kind gaat scheiden, voor ouders en grootouders Kind en echtscheiding, een ontwikkelingspsychologisch perspectief De koning trok uit om de draak te doden, verhalen voor kinderen van gescheiden ouders Scheidingskinderen Handboek scheiden en de kinderen, voor de beroepskracht die met scheidingskinderen te maken heeft De geborgenheid die wij verloren Kind van gescheiden ouders, kind van de rekening? 117

Bijlagen Unish, Ann van de Wetering, Willem Jan van der Gun, Femke

Van Swet, Jacqueline Vedral, Joyce Vogels Danielle

Vollinga, Petra Vos, Carlijne Vrancken, Kaat Wegelin, Margreet Willems, Jos Wolf, Doris

Help, mijn partner heeft een ex! Adviezen voor de tweede vrouw Mijn ex haat me, omgaan met kwaadheid, woede angst en verdriet Echtscheiding : kiezen voor het kind, in gesprek met kinderen over hun ervaringen na de scheiding van hun ouders kinderen en hun ouders na een scheiding De hoogste tijd, neem het radicale besluit : doe je vent de deur uit! Ik wil niet kiezen tussen papa en mama, jongens en meisjes vertellen over de echtscheiding van hun ouders Het Grote Co-Ouder Doe Boek Scheiden, met je ex toch samen goede ouders Tussen twee huizen, co-ouders en hun kinderen vertellen Halve ouders, hele kinderen, adviezen voor gescheiden ouders Een nieuw gezin, een nieuwe kans? Als je partner je verlaat…

Actuele literatuurlijsten en links naar interessante websites kan je vinden op de website, www.hetbesteuitelkaar.be 118

Of een kind een scheiding al dan niet als traumatisch zal ervaren, hangt in belangrijke mate af van hoe zijn ouders de zaken aanpakken. Dit boek is een verzameling van feiten, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding, dat als doel heeft om ouders zo goed en zo volledig mogelijk te informeren, zodat ze de nodige tools in handen hebben om hun kind(eren) tijdens en na hun scheiding optimaal te kunnen ondersteunen. Er wordt aandacht besteed aan de mogelijke negatieve gevolgen van een scheiding (en hoe ze te voorkomen) en veelbesproken onderwerpen als ‘hechting’, loyaliteit’ en ‘oudervervreemding’ worden helder uit de doeken gedaan. Bijzonder leerrijk zijn de hoofdstukken waarin, leeftijd per leeftijd, een beeld wordt geschetst van waar kinderen mee bezig zijn en hoe zij de scheiding van hun ouders ervaren. Per leeftijd krijg je een aantal tips die je kind kunnen helpen om deze moeilijke periode goed te doorstaan. Met al deze informatie beschik je als het ware over een rugzak boordevol nuttige bagage om het hobbelige parcours dat een scheiding soms kan zijn goed af te leggen. Als kers op de taart krijg je nog een schat aan algemene tips en vuistregels die je zullen helpen om op cruciale kruispunten de juiste richting te kiezen en op het pad te blijven dat leidt naar rustige vaarwateren voor jou en je kinderen.